Bitirme Tezi- Yıldız Teknik Üniversitesi

YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ

MİMARLIK FAKÜLTESİ

BURSA DAĞ BÖLGESİNDE (ORHANELİ-KELES-

BÜYÜKORHAN- HARMANCIK) YERLEŞMELER

KADEMELENMESİ VE YEREL KALKINMA SORUNSALI

HACER DEMİR

ŞEHİR VE BÖLGE PLANLAMA

BİTİRME TEZİ

TEZ DANIŞMANI: DOÇ. DR.YİĞİT EVREN

İSTANBUL,2015

TEŞEKKÜR

Bursa Dağ Bölgesin’in (Orhaneli-Keles-Büyükorhan-Harmancık)

yerleşmeler kademelenmesi ve yerel kalkınma sorunsalının

değerlendirildiği bu çalışmanın oluşmasında yardımlarını

esirgemeyen, beni daha doğruyu arama yoluna iten ve değerli

vaktini ayıran tez danışmanım Doç. Dr. Yiğit EVREN’e

teşekkürü bir borç bilirim.

Çalışmada kullanılan verilerin temini konusunda yardımcı

olan Orhaneli Belediyesi Fen İşleri Müdürü Hakan Bal’a,

Keles Belediyesi’ne, Harmancık ve Büyükorhan Belediyelerine

ayrıca teşekkürlerimi sunarım.

Son olarak, çalışmam boyunca desteğini esirgemeyen başta

çok değerli anneme ve babama olmak üzere tek tek tüm aile

bireylerime, çok değerli arkadaşlarım Arzu ÇALIŞKAN’a, Ayşe

VELİOĞLU’na, H.Kübra ŞENGÜLER’e, Neslihan Elif ALPAR’a ve

Şeyma YARIŞ’a da en kalbi duygularımla teşekkür ederim.

Haziran, 2015

Hacer DEMİR

2

İÇİNDEKİLER

ÖZET...........................................................7

1.GİRİŞ........................................................8

1.1. Amaç....................................................9

1.2. Kapsam..................................................91.3. Yöntem..................................................9

2. YERLEŞME KADEMELENMESİNE YÖNELİK LİTERATÜR ARAŞTIRMASI.....10

2.1. Neo-Klasik Kuramlar....................................10

2.1.1. Christaller-Merkezi Yerler Teorisi..................102.1.2. Lösch...............................................13

2.1.3. Zipf-Sıra Büyüklük Kuramı...........................152.2. Bölgesel Kalkınma......................................16

2.2.1. Bölgesel Kalkınmaya Yönelik Çok Merkezlilik Kuramı..162.2.2. Avrupada Çok Merkezlilik Kavramı ve Avrupa Mekansal Strateji Perspektifi(ESDP).................................20

3

3. BURSA DAĞ BÖLGESİ YERLEŞME KADEMELENMESİ VE YEREL KALKINMA SORUNSALI.....................................................23

3.1. Dağ Bölgesinin Konumu ve Sosyo-Ekonomik Özellikleri....233.1.1. Coğrafi Konum ve Doğal Yapı.........................23

3.1.2. Demografik Yapısı...................................263.1.3. Ekonomik Yapı.......................................30

3.2. Bursa İli Yerleşmeler Kademelenmesi....................343.2.1. Yerleşimlerin Etkileşimi............................37

3.3. Bursa Dağ Bölgesi Kalkınmasının Başlıca Sorunları......383.4. Dağ Bölgesi Kalkınma Potansiyelleri....................41

3.4.1. Tarım-Hayvancılık...................................423.4.2. Turizm..............................................44

3.4.3. Madencilik..........................................474. DAĞ BÖLGESİNİN KALKINMASINDA YERLEŞME KADEMELENMESİNİN TESPİTİ: ALAN ÇALIŞMASI.......................................50

4.1. Araştırmanın Amacı ve Yöntemi..........................50

4.2. Dağ Bölgesi Yerleşmelerinin Mal ve Hizmet Sunumu Tespiti............................................................50

4.3. Alan Çalışmasının Değerlendirilmesi....................535. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME.....................................54

KAYNAKÇA......................................................56

ŞEKİL LİSTESİ

Şekil 3.1: Bursa İlçeleri Toplam Nüfusu

Şekil 3.2: Dağ Bölgesi İlçelerinin 1990-2014 Yılları Arası Nüfus

Değişimi

Şekil 3.3: Dağ Bölgesindeki İlçelerin Kent-Kır Oranı

Şekil 3.4: Dağ Bölgesi Tarım Arazileri Dağılımı

4

ÇİZELGE LİSTESİ

Çizelge 2.1: Christaller'in yerleşme hiyerarşisi

Çizelge 3.1: Bölge İlçeleri Yüzölçümü

Çizelge 3.2: Kadın-Erkek Oranı

Çizelge 3.3: Okuma-Yazma Oranı

Çizelge 3.4: Nüfus Yaş Grupları

Çizelge 3.5: Köylerin Geçim Kaynağı

Çizelge 3.6: Bursa İli Tarımsal İşletmelerin İlçelere Göre

Dağılımı ve Sayıları

Çizelge 3.7: Bursa İlçe Nüfusları

Çizelge 3.8: Donatı Standartları

Çizelge 3.9: Organik Üretim Değerleri

Çizelge 3.10: Hayvancılık Değerleri

Çizelge 3.11: Dağ Bölgesi Turizm Türleri

Çizelge 4.1: Bölge İlçelerindeki İşletme Sayıları

HARİTA LİSTESİ

Harita 3.1: Bursa Dağ Bölgesi

Harita 3.2: Bursa Merkez Yerleşmeler Kademelenmesi

Harita 3.3: Bursa İli Yerleşmelerinin Etkileşimi

5

Harita 3.4: Bursa İli Topografya

Harita 3.5: Bursa Ulaşım Kademelenmesi

Harita 3.6: Dağ Bölgesi Donatı Kümelenmesi

Harita 3.7: Bursa Turizm Türleri

Harita 3.8: Bursa İli Maden Rezervleri

6

ÖZET

Günümüzde bölgesel ve kırsal kalkınmanın özellikle

sürdürülebilir kalkınman planlama gündeminde önemli bir

yere sahiptir. Özellikle geri kalmış bölgelerin

planlanlanması ayrı bir önem arz etmektedir. Çalışma

alanımızda Bursa metropolü içinde bölgesel olarak geri

planda kalan Dağ Bölgesi olarak adlandırılan Orhaneli-

Keles-Büyükorhan-Harmancık ilçelerini kapsamaktadır.

Bölgenin bu durumu yerleşme kademelenmesi bağlamında

incelenmektedir. Yerleşmeler arasında kademelenmeli bir

yapının ortaya çıkmasında, yerleşmeler arası ilişkilerde

yerleşmelerin mal ve hizmet sunumları etkilidir.

Bu nedenle; çalışma kapsamında, alandaki yerleşmelerin

ticaret, eğitim, sağlık ve ulaşım ilişkileri incelenmiştir.

Yerleşme merkezlerin sundukları mal ve hizmet tespit

edilmiştir.

Çalışmanın sonucunda ise, bölgede hiyerarşik bir

kademelenme yapısının olmadığı, Christaller’in merkezi yer

kuramının alanda kısmen görüldüğü gözlemlenmiştir.

Christaller’in de bahsettiği, tüketicinin maliyeti

gözetmesiyle yakın yerleşmeyi tercih etme durumu bölgede

açıkça gözlemlenmektedir. Büyükorhan ve Harmancık ilçeleri,

Bursa’ya bağlı olmalarına rağmen, merkeze mesafenin fazla

olması nedeniyle Balıkesir ve Kütahya’yla ilişki içine

içindedir. Bölgenin kamu ve özel yatırımlardan uzak

kalması, ilçe merkezlerinin tam bir 3.kademe olmamasında da

önemli bir etkendir.

7

Anahtar Kelimeler: Bölgesel Kalkınma, Kırsal/Yerel

Kalkınma, Yerleşme Kademelenmesi

1.GİRİŞ

Nüfusun, coğrafi mekanda gelişigüzel dağılmak yerine ana

faaliyetler çerçevesinde topluluklar meydana getirmesiyle

köy, kasaba ve şehir gibi yerleşimler oluşmaktadır. Oluşan

bu yerleşimler içinde, bir yerleşimin kendi bölgesini

kontrol gücü ve bölgedeki nüfusunda o yerleşmeden

yararlanabilme oranı, yerleşmenin ne derece ulaşılabilir ve

ne derecede merkezi olduğuna bağlıdır.

Yerleşmelerin kendi aralarında kademeli bir yapı

göstermeleri ise insan davranışının doğal sonucu olarak

belirmektedir. Her ihtiyaç için insanların kat etmeye razı

olacakları belirli bir mesafe vardır. İnsanların bu

davranışı yerleşmelerdeki mevcut faaliyetleri belirleyici

8

niteliktedir. Yerleşimlerin hangi ve nasıl bir şekilde

mekanda yer alacağı ve bu yerleşmelerde ne tip faaliyetin

oluşacağı, büyük ölçüde yerleşmenin kontrolü-etki alanı-

içinde kalan nüfusun talep seviyesine ve çeşidine göre

belirlenir.

Planlama çalışmalarına yön verebilmek için insan

yerleşimlerinin böyle bir kademeler dizisi halinde

mekandaki oluşumunun neden ve nasıl oluştuğunun bilinmesi

gerekir. Bu kademelenme zaman içinde sabit olmayıp,

ekonomik ve teknolojik değişimlere paralel olarak yeni

değişimlere uğramakta, bu doğrultuda ekonomik ve sosyal

faaliyetlerin mekanda nasıl dağılacağı ve hangi ilkelere

göre planlanacağı konusu önem arz etmektedir.

Planlı ve sürdürülebilir kalkınmada da amaç sınırlı

kaynakların hangi amaçlar için, hangi sektörlerde

kullanılacağının yanı sıra yatırımların nerede yapılacağını

da kapsayan kararların da ortaya koyulmasıdır.

1.1. Amaç

Bu çalışmada; 6.kademe olan Bursa metropolü içinde, Dağ

Bölgesi olarak adlandırılan dört ilçenin 2. kademede

kalması ve gelişememesinin nedenlerini yerleşme

kademelenmesi ve bölgesel kalkınma kavramları yardımıyla

incelemek, kalkınamamasındaki faktörleri analiz edilip, bu

sorunları kaldırmak veya etkisini azaltmak, bölgenin

potansiyellerini ortaya koyarak bu potansiyellerden daha

fazla yararlanılması için neler yapılması gerektiği

anlatılmaya çalışılacaktır.

9

Bölgede, gelişme niteliği taşıyan yerleşmelerin ön plana

çıkarılması ve getirilecek önerilerle, yerleşmeler

arasındaki dengesizlikler giderilmeye çalışılacaktır.

1.2. Kapsam

Bursa ilinde Dağ bölgesinde yer alan dört ilçenin yerleşme

kademelenmesinin incelenmesi ve alt kademede kalmasının ve

kalkınamamasının sebeblerini araştırmayı amaçlayan bu

çalışma toplam beş bölümden oluşmaktadır.

Giriş bölümünde; çalışmanın amacı, kapsamı ve yöntemi

açıklanmaktadır. İkinci bölümde; yerleşme kademelenmesine

yönelik literatür araştırması yapılıcak ve bölgesel

kalkınmada öne çıkan çok merkezlilik kavramı ele

alınmıştır.

Üçüncü bölümde; dağ bölgesinin konumu ve coğrafi

özellikleri anlatılmıştır. Alanın,Bursa ili içindeki

yerleşme kademelenmesindeki yeri ve dört ilçenin çevre

ilçelerle etkileşimi anlatılmıştır. Bölgenin gelişmesine

engel olan başlıca üç neden; demografik yapı, arazi yapısı

ve ulaşım-altyapısı istatiki verilerle analiz edilip

değerlendirilmiştir. Dördüncü bölümde ise; alan çalışmasına

yönelik olarak bölgenin kalkınmasında yerleşme

kademelenmesi irdelenmektedir. Belirlenen mahallelerde mal

ve hizmet sunumu tespiti yapılmıştır.

Alanda, ilçe kaymakamlarıyla yarı yapılandırılmış

görüşmeler ve köy muhtarlarıyla anketler yapılıp, ortaya

çıkan sonuçların değerlendirmesi yapılmıştır. Son bölümde

10

ise genel bir değerlendirme yapılıp çalışma alanı için

araştırmalardan ve görüşmelerden yola çıkılarak

sürdürülebilir kırsal kalkınmaya yönelik öneriler

sunulacaktır.

1.3. Yöntem

Çalışmada ilk olarak konuya girdi verebilecek anahtar

kelimeler belirlenmiş ve makaleler, tezler ve bildiriler

taranmıştır. Bu kapsamda elde edilen bilgi, belge ve

bulgular çalışmanın ilk aşamasında envanter oluşturulacak

şekilde gruplandırılmış ve literatür özeti çıkarılmıştır.

Bu amaçla bilgi ve bulgular öncelikle genel ve geniş

kapsamda irdelenmiş, ikinci aşamada ise çalışmamızın ana

konusu olan; Dağ bölgesinin yerleşme kademelenmesindeki

yeri alana gidip incelenmiş ve yerel kalkınmanın önündeki

sorunlar istatiki veriler doğrultusunda ortaya koyulmuştur.

Son aşamada ise; yarı yapılandırılmış görüşmelerin,

anketlerin ve analizlerden çıkan sonuçların ışığında sonuç

bölümü oluşturularak önerilerde bulunulmuştur.

2. YERLEŞME KADEMELENMESİNE YÖNELİK LİTERATÜR ARAŞTIRMASI

2.1. Neo-Klasik Kuramlar

Hemen hemen bütün kentsel sistemlerde yerleşim birimleri

mekân üzerinde rasgele dağılmamakta, gerek merkezî konuma

(nodality) dayalı faaliyetler gerekse de merkezî yerler

sistemi ile ilgili olmayan ekonomik kaynakların ve

11

faaliyetlerin varlığı (non-nodal activities) nedeniyle bazı

düzenlilikler göstermektedir. Bu düzenlilikleri tespit

etmek ve kentsel sistemleri daha basit formüllerle ifade

edebilmek için kabaca iki tür model kullanılmaktadır:

Hiyerarşik modeller ve Hiyerarşik olmayan modeller (Parr,

1970). En yaygın hiyerarşik model klasik merkezî yerler

kuramı (central place theory) ve Lösch’ün Christaller’in

kuramına eleştiri olarak ortaya koyduğu kuram, en yaygın

hiyerarşik olmayan model ise sıra-büyüklük dağılımıdır

(rank-size distribution)(akt Zeyneloğlu,2008)

Bölge yaklaşımını ilk olarak kavramsallaştıran Christaller

(1934) ve Lösch (1954) ortaya koydukları merkezi yer

teorisinde bölgeler, hiyerarşik bir sistem olarak

tanımlanır. Her bir bölge az sayıda büyük şehirlerden ve

büyük miktarda küçük şehirlerden oluşur. Şehirlerin

hiyerarşik düzeni, farklı ürünler için oluşturdukları

göreceli büyüklükteki pazar alanlarına göre belirlenir.

2.1.1. Christaller-Merkezi Yerler Teorisi

Merkezi Yerler Teorisi, Walter Christaller tarafından 1933

yılında, Güney Almanya’da 2825 yerleşmeye yönelik

gözlemleri sonucu oluşturulmuştur. Çalışma “Güney

Almanya’da Merkezi Yerler” adı ile yayınlanmıştır (Dinler,

2008).

Christaller, yerleşmelerin doğal özelliklerini( yer şekli,

toprak, iklim, yer altı kaynakları), nüfusun homojen

dağıldığını ve insan taleplerinin(maksimum kar, talep,

12

beğeni) benzer özelliklere sahip olduğunu ve bu

özelliklerin kesintisiz devam ettiğini varsaymıştır.

W. Christaller öne sürdürüğü Merkezi Yer Teorisi’ne göre kentsel

ve kırsal yerleşmeler kendilerine bağımlı altbölgeler için

gördükleri işlevlere göre merkezileşmektedirler. Bu durumda

daha seyrek kullanılan yada belirli talebin üzerinde karlı

olabilecek mal ve hizmetler ancak art bölge nüfusu en uygun

düzeyde olan merkezlerde gerçekleşmektedir. Dolayısıyla

yerleşmelerin uzamsal dağılımı sunulan mal ve hizmetlerin

düzeyi ile bunu destekleyen nüfusun büyüklüğüne göre

değişmektedir. Bir bölge veya ülkedeki yerleşmeler bu

foksiyonlara bağlı olarak belirli aralıklarda ve

mesafelerde bulunmaktadırlar.(Özler,2012,der. Ersoy,341)

Christaller, kuramına arazi üzerinde dağınık olarak

yerleşik durumda bulunan kırsal nüfus ile başlamakta, bu

hanelerin gündelik alışveriş ve mal değiş-tokuş

ihtiyaçlarını giderebilmek için fazla yürümeden

ulaşabilecekleri bir kırsal merkeze ihtiyaç duyduklarını,

bu ihtiyacın ‘köy’ olarak adlandırılan kırsal yerleşme ile

giderildiğini belirtmektedir. Köyler sınırlı da olsa

çevresine hizmet götürmekte, bunlardan altı tanesinin etki

alanı, bu birinci derece merkezi yerleşmeye göre daha

gelişmiş başka bir yerleşmeye bağlı bulunmaktadır. Bunlar

da biraz daha büyük bir merkeze aynı sistemle bağlanmıştır.

Böylece yerleşmeler arasında, basit hizmetlerden özel ve

uzmanlaşılmış hizmetlere doğru dizilen kademelenmiş

(hiyerarşik) bir sistem ortaya çıkmıştır. (Özgür,2010, 38-

39)

13

Şekil 1.1: Christaller Yerleşme Hiyerarşisi (Kaynak:

http://cronodon.com/images/CentralPlace5.jpg)

Christaller, kasabadan ülke merkezine kadar 7 kademede

oluşan bu yapıda aynı kademe merkezlerin etkisindeki

nüfusların birbirine yakın, sahip oldukları fonksiyonların

ise birbirlerine paralel oldukları gözlemlemiştir. Çizelge

2.1’de Christaller’in yerleşme hiyerarşisi

gösterilmektedir.

14

Çizelge 2.1: Christaller'in yerleşme hiyerarşisi(Özgür,2010,40)

Yapılan bu gözlemler sonucu Christaller merkezi yerler

teorisini oluşturmuştur. Bu teorinin temeli, diğer

alanlarda bulunmayan ürün ve hizmetlerin merkezlerde

bulunması ve bu merkezlerden temin edilmesidir. Bu nedenle

tüketiciler ihtiyaçları doğrultusunda merkeze giderler, bu

durum merkezin yerleşmede bir etki alanı oluşturmasına

sebep olmuştur. Merkezler ise sahip oldukları farklı

fonksiyonlar kapsamında kademelenmektedir. Üst kademe

merkezler, alt kademe merkezlerin sunduğu hizmetlerin

tamamı ve bunun dışında da farklı hizmetler sunmaktadır, bu

kapsamda alt kademe merkezler, üst kademe merkezlerin etki

alanında kalmaktadır (Hottes, 1983).

Bu bilgiler doğrultusunda, Christaller K=3 adını verdiği

bir formülü ileri sürmüştür. Buna göre her bir merkezî

yerleşme, altıgenin köşelerinde yer alan 6 yerleşme

tarafından çevrelenmiştir. Bu yerleşme, çevresindeki Pazar

sahasının 1/3’ünü diğer merkezî yerlerle paylaşmaktadır.

Başka bir deyişle bir (x) yerleşmesi, 3 ayrı merkezî yere

eşit mesafededir ve bu 3 yerin eşit hizmet sahasını teorik

olarak oluşturmaktadır.

15

Böylece bu teorideki her merkezî yerleşme, kendisi

dışındaki yerleşmelerden 3 kat daha fazla nüfuslu ve hizmet

unsurlarına sahiptir. En küçük yerleşmeler arasındaki

ortalama mesafe 7 km. alındığında, biraz daha büyük merkezî

yerleşmeler arası mesafe 7x√3=12km., bir üst eş kadememerkezleri arasındaki uzaklık 7x√9=21 km., ardından gelen7x√27=36 km. gibi değerler gösterecektir. Bu süreçle

oluşan ve her defasında bir üst kademeye erişilen düzgün

altıgenler, 7 dereceye kadar sürmektedir (Özgür, E.,2010)

Merkezin etki alanın belirlenmesinde ise Christaller

tüketici davranışlarının belirleyici olduğunu söylemiştir.

Tüketici ekonomik birey davranışı ile maliyeti gözetir,

aynı kademe iki merkezden kendisine yakın olanı tercih eder

ve bu şekilde merkezin etki alanı/ kent sınırı belirlenir.

Etki alanının belirlenmesinde yerleşmede yer alan küçük

ölçekli firmaların mekana etkisini göz ardı etmesi ve alanı

düz kabul etmesi teorinin en önemli eksiklerinden biridir.

2.1.2. Lösch

Lösch, Christaller teorisine eleştirel bir bakış açısı ile

oluşturduğu kademelenme çalışmasını 1940 yılında

yayınlamıştır (Mulligan ve diğ. 2012). Christaller

modelinin çok keskin sınırlara sahip olması, mikro ekonomik

(firma) etkilerin modelde yer almaması, merkez etkisinde

bulunan alanın tespitine yönelik ortaya konulan 3 K

( alışveriş, ulaşım, yönetim) değerinin yetersiz olduğu

gibi eleştiriler bu çalışmanın temelini oluşturmaktadır

(Dicken ve Llyod, 1990). Lösh’e göre her hizmetin/ ürünün

farklı etki alanları vardır, bu nedenle 150 farklı K değeri

16

belirlemiştir. Tüm yerleşmeleri etkisi altında bulunduran

merkez (metropol) bu 150 farklı K değerinin tamamına

sahipken en alt yerleşme tek bir K değerine sahiptir

(Dicken ve Llyod, 1990). Yerleşme merkezleri sahip

oldukları K değerine göre kademelenmektedir. Kademelenme

kapsamında yerleşme organizasyonunu ortaya konulduğunda bir

dairenin (merkezinde tüm hizmetleri içeren metropolün

bulunduğu) 12 eşit parçaya bölünmesi gibi 30 derecelik

alanlar ortaya çıkmaktadır. Bu alanlardan 6 tanesi üst

kademe merkez sayısı fazla olan zengin bölge iken diğer 6

tanesi alt kademe merkez sayısının fazla olduğu yoksul

bölgedir (Dicken ve Llyod, 1990).

Şekil 2.2: Lösch yerleşme kademelenmesi1

Fakir Bölge Zengin Bölge: Christaller’ın yerleşme

organizasyonun belirlenmesinde kullanıcının temel alınması

fikri yerine Lösch firma arzı ile tüketici taleplerinin

birlikte mekânsal organizasyonu oluşturduklarını

1 http://cronodon.com/images/Losch.jpg

17

belirtmektedir (Mullingan ve diğ. 2012). Bu fikir Lösch’ü

bu etkiler kapsamında mekânsal organizasyonun nasıl

oluşacağı sorusuna yöneltmiştir. Lösch’e göre yerleşmede

merkezin seçimi firmaya bağlıdır. Firma kârını en yüksek

değere çıkarmak için maliyetlerini minimuma düşürme

çabasındadır, bu nedenle kendisi için avantajlı bir noktayı

seçer ve hizmet sunar. Yerleşme sınırının belirlenmesinde

ise tüketici davranışları belirleyicidir. Birey,

Christaller teorisinde olduğu gibi, aynı hizmeti sunan

merkezlerden kendisine en yakını tercih eder ve bu şekilde

kendisi için merkeze uygun uzaklıkta yer alır. Bunun

dışında Lösch, Christaller’dan farklı olarak firma

üzerinden de yerleşme/ kent sınırını incelemiştir. Lösch,

bu noktada tüketici taleplerinden yola çıkarak firmanın

karşılayabileceği toplam talebi hesaplamış ve bunu

yerleşmeye yansıtarak da firmanın kârının maksimum olduğu

sınırın incelediği yerleşmelerde geçerli olduğunu

belirtmiştir. (Mulligan ve diğ, 2012), (Dicken ve Llyod,

1990).

2.1.3. Zipf-Sıra Büyüklük Kuramı

1913’te ilk defa bu ilişkiye değinen, Alman kentleri

örneğiyle Auerbach tarafından olmuştur. Onun bu düşüncesi,

Zipf’in sıra-büyüklük kuramı ile devam etmiştir. Zipf

kanununa göre bir ülke ya da bölgedeki yerleşim yeri

18

(kentler, kasabalar vb.) nüfus büyüklüklerinin sıralaması

ile bu yerleşim yerlerinin nüfusları arasında ters orantılı

bir ilişki bulunmaktadır. Bu kanuna göre kentler en yüksek

nüfusa sahip olandan en az nüfusa sahip olana doğru

sıralanır.

Pn=P1/n şeklinde ifade edilir.

Denklemdeki Pn diziliş sırasına göre olması gereken nüfusu,

n ise, şehrin sıralamada kaçıncı sırada yer aldığını

göstermektedir. Bu kuralla bir alandaki yerleşmeler, nüfus

büyüklüklerine göre sıralanmaktadır. Örneğin bu kurala

göre, en büyük kent 500.000 nüfuslu ise, büyüklükte ikinci

sıradaki kentin olması gereken nüfusu:

P2=P1/2 formülüne uygun olarak,

P2= 500.000/2 = 250.000 olmalıdır.

Teoriye göre, bir ülke ya da alandaki ikinci en önemli

şehir, en büyük olanın yarısı büyüklüğündedir. Üçüncü büyük

şehrin nüfusu ise, en büyük şehrin nüfusunun 1/3’ü kadar

olması gerekmektedir. Örneğin, bir ülkedeki en kalabalık

şehir 5 milyon nüfuslu ise, 10. sıradaki şehrin nüfusu 500

bin olmalıdır..

Genel anlamda Zipf kuralı yerleşmelerin kademelenmesine

Christaller ve Lösch’ten daha farklı yaklaşım sonucu ortaya

çıkmıştır. Merkezi yerler kuramı ve Löcsh kuramında mekâna

ilişkin bilgiler yer alırken, Zipf kuralında mekâna ilişkin

herhangi bir bilgi bulunmamaktadır.

Zipf kuramı ile Christaller ve Lösch kuramlarının ortak

yönü nüfustur. Christaller ve Lösch kuramları hizmet

19

türlerine dayalıdır, aynı zamanda bu hizmetlerin ne kadar

nüfus tarafından talep edileceği de bu kuramların temel

çıkış noktalarından birisi olmuştur. Bu kuramlara paralel

olarak Zipf kuramında birinci derecede bulunan kentin tüm

ürün/ hizmet türlerini barındırdığını ve bu nedenle diğer

kentleri etkisi altına aldığını belirtmektedir (Dicken ve

Llyod, 1990).

Günümüzün küreselleşmiş dünyasında, bu kuralın

yerleşmelerin noktasal temsiline dayanıyor olması ve ulusal

ekonominin kapalılığını varsayması nedeniyle önemli ölçüde

anlamlılığını yitirmiştir (akt Özgür )Tekeli, 2005: 76).

Zipf, yerleşmelerin kademelenmesini belirlerken sadece

nüfus büyüklüğünü dikkate alırken, Christaller ve Lösch ise

nüfus büyüklüğünün yanı sıra yerleşimlerin sundukları mal

ve hizmeti de kademelenme de göz önünde bulundurmuşlardır.

2.2. Bölgesel Kalkınma

Yirminci yüzyılın ilk çeyreğinden bu yana, özellikle II.

Dünya Savaşı sonrasında giderek belirginleşen bölgeler

arası farklılıklar, bu dönemden itibaren çesitli model ve

kuramların temel ilgi alanına girmiştir. Yirminci yüzyılın

ilk çeyreğinden bu yana, gerek dünya ölçeğinde yaşanan

savaşlar ve ekonomik kriz dönemleri, gerekse ülkeler

arasındaki var olan jeopolitik, ekonomik ve kültürel

farklılıklar nedeniyle süregelen bölgeler arası gelişmişlik

farklılıkları, farklı gelişmişlik seviyesindeki ülkelerin

ortak sorunu olagelmiştir. Özellikle II. Dünya Savaşı’ndan

sonra, ekonomik ve sosyal kalkınma sorunları ve bunları

20

çözmeye yönelik planlı çabalar önem kazanmaya başlamış,

ulusal kalkınma stratejilerinde benimsenen sektörel

yaklaşımlar, “bölgeler arası denge” hedefini benimseyerek,

mekansal boyut kazanmışlardır (Gezici, 1998).

1980 sonrasında ise, küreselleşmenin gölgesinde gelişen ve

serbest piyasa ekonomisi ile neo-liberal politikaların

ağırlıklı olduğu yeni dünya düzeni, yarattığı rekabet

koşullarının mekana yansıması şeklinde gelişmiş ve farklı

gelişmişlik derecelerine sahip bölgeler arasındaki

farklılıkların giderek artmasına yol açmıstır. 1980 sonrası

az gelişmiş bölgelere yönelik artan ilgi, zamanla yeni

bölge yaklaşımlarının doğuşu süreci ile günümüze kadar

sürmüştür (Eraydın, 2002).

2.2.1. Bölgesel Kalkınmaya Yönelik Çok Merkezlilik Kuramı

1929 yılında başta sanayide gelişmiş kentleri olmak üzere

kırsal kesimi de derinden etkileyen dünya ekonomik krizi,

etkisini daha çok Kuzey Amerika ve Avrupa coğrafyalarında

göstermiş; yarattığı toplumsal çöküntünün yanında mekansal

ve sektörel anlamda da tüm dünyayı etkilemiştir. Bu dönemde

ortaya çıkan mekansal eşitsizlikler ve sektörel alanlardaki

açmazlar, özellikle krizden etkilenen ülkelerde bölgesel

programları gerekli hale getirmiştir. Nitekim Amerika’da

1929 ekonomik krizinden diger bölgelere göre daha fazla

etkilenen Tennessee Vadisinde 1933 yılında başlatılan

bölgesel kalkınma programı, böyle bir gerekliligin en somut

ve ilk örneklerindendir. Ağırlıklı olarak kırsal nüfus

yapısına sahip 8 eyaletten oluşan bölgede, ekonomik kriz

ile birlikte yoğun bir göç hareketi görülmüştür. Düzensiz

21

su rejimiyle tarımsal üretimi olumsuz etkileyen Tennessee

Irmağı, altyapısı yetersiz köy yerleşimlerinin fazlalığı,

düşük okur-yazarlık oranı ve yeterli çalışma koşullarının

olmayışı bölge halkını göçe iten diğer alt nedenler olarak

öne çıkmaktadır (Dinler, 1994). Tennessee Valley Authority

(TVA) adıyla kurulan bölgesel kalkınma idaresi, bölgede

büyük baraj projelerini devreye sokarak düzensiz su

rejiminin önüne geçmiş, elverişli hale gelen tarım alanları

ve ürettiği elektrik enerjisi ile bölgeye sanayi

yatırımlarını ve tarımsal işgücünü çekerek, bölge

ekonomisini canlandırmış ve istenilen kalkınma hedefine

ulaşabilmiştir (Dinler, 1994; Filiztekin, 2008). Üç etap

halinde ve toplam 9 yılda tamamlanan bu önemli proje

sayesinde Tennessee Vadisi hem yüksek verimliliğe sahip bir

tarım bölgesi haline gelmiş hem de sahip olduğu ucuz

enerjiye dayalı birçok sanayi kolu faaliyete geçmiştir.

Günümüzdeyse bölge, ABD’nin en önemli tarım deneme

merkezlerinden biri niteliğindedir.

Ekonomi temelli dengesizliklerin oluşturduğu bölgesel

ölçekteki çok merkezlilik anlayışı 1950’li yıllara kadar

belli başlı ülkelerde ve genelde geri kalmış bölgelerde

kalkınma hedefli projeler olarak uygulanmaya çalışılmıştır

(Dinler, 1994).

İkinci Dünya Savası sonrası Güney İtalya Bölgesi’ni

(Mezzogiorno) kalkındırmak için başlatılan bölgesel

planlama yaklaşımları bu dönemi vurgulayan en önemli

örneklerin başında gelir. İkinci Dünya Savaşı sonrası,

kuzey bölgesine göre sosyo-ekonomik açıdan oldukça geri

22

kalan güney İtalya’da başlatılan ve üç etap halinde

tamamlanan bölgesel planlama çalışmalarının ardından, çok

sayıda büyüme merkezi oluşturulmuş ve çok merkezli bölgesel

kalkınmaya gidilmiştir (Dinler, 1994).

Şekil 2.3: Güney İtalya’da Geliştirilen Büyüme Kutupları ve Sanayi

Bölgeleri2

İleride AB’nin gelecegine mekansal anlamda yön verecegi

öngörülen “çok merkezlilik” kavramının en belirgin

savunuldugu yıllar ise 1990’lı yıllar olmus ve Birligin

mekansal anlamda yasadıgı birikimli dengesizlikler, giderek

artan merkezçevre uçurumları, bu konularda çesitli

2 http://www.planlama.org/index.php/boelgesel-kalknma-ajanslar3

23

arastırmalar ve Birlik bünyesinde çözüm arayıslarını

gerektirmistir.

Avrupa seviyesinde bir araya toplanmayı öngören güçler, AB

içinde refah düzeyi oldukça yüksek bir merkez ile az

gelismis bir çevrenin karsı karsıya oldugu dengesiz bir

gelismeye neden olmuslardır (Davoudi, 2006). Bu durumdan

hareketle yapılan çesitli çalısmalarsa, ilk ciddi meyvesini

1989 yılında Roger Brunet öncülügündeki bir Fransız

arastırma sirketinin, AB’nin oldukça gelismis temel

bölgesini tanımlamasıyla vermistir. Mavi Muz (Blue Banana)

olarak adlandırılan bu gelismis bölge İngiltere’nin

güneydogusundan İtalya’nın kuzeyine uzanarak, o dönemde 12

üyeli AB topraklarının Avusturya ve İsviçre dahil- %18’ini

kapsamakta; kentsel nüfus ve Gayri Safi Milli Hasıla

bakımından da Birlik hacminin yarısına yakınına hakim

bulunuyordu (Hague, 2006; Sekil 2.1). Mavi Muz çalısmasına

benzer ve “Altın Üçgen”, “Avrupa Megapolü” gibi farklı

isimlerle anılan başka çalısmaların da yapıldığı ilerleyen

yıllarda AB içinden de yeni yaklaiımlar geliştirilmeye

çalışılmıştır. Avrupa Komisyonu’nun bölgesel politikalardan

sorumlu bölümünce, Kunzmann ve Wegener tarafından 1991

yılında hazırlanan rapor “Bir Salkım Avrupa” metaforuyla

adından söz ettirmiş ve çok merkezlilik kavramını Avrupa

çapında ekonomik büyümenin gelişimi ve eşitlikçi olmasını

öneren siyasi bir dayanak olarak tanımlamış ve çesitli

tespitlerde bulunmustur. Bu tespitler:

o Avrupa kentsel sisteminin yeniden tanımlanması ve

bölgesel politikaların yapılandırılması için merkez-çevre

24

anlayısından ziyade, çok merkezlilik kavramının

benimsenmesi

o Sadece dezavantajlı çevre bölgeleri teşvik edecek ve

bölgesel ekonomik büyümenin itici güçleri olarak kentsel

merkezlerin seferber edilmeleri için bölgesel

politikalarının yeni temellere oturtulması

olarak iki madde halinde özetlenebilir. Bu yaklaşımla Mavi

Muz metaforuna karşı, çok merkezli bir yaklaşım vurgusu

yapılmış ve bu sayede hem Birligin rekabet gücünün hem de

bölgesel bütünlüğünün artacağı düşünülmüştür (Hague, 2006).

1980 sonrası ise yaşanan küreselleşme ile birlikte

neredeyse tüm dünyada az gelişmiş bölgelere yönelik ilginin

arttığı, giderek güçlenen kentsel alanlara karşı geri

kalmış bölgesel alanların kalkındırılması süreci yaşanmış

ve daha da popülerlik kazanan çok merkezli bölgesel

yaklaşımlar günümüze kadar devam etmiştir.

25

Şekil 2.5:Avrupa Üzüm Salkımı

[Kunzmann and Wegener,

(1991)]Kaynak:http://emurbanism.webl

Şekil 2.4: Mavi Muz

(Brunet,1989)

Kaynak:http://

emurbanism.weblog.tudelft.nl/

Küreselleşmeyle birlikte gelen ekonomik rekabet ulusal

ölçekteyken günümüzde yerini bölgesel ölçeğe bırakmış,

bölgeler rekabette ön plana çıkmıştır. Bölgesel kalkınmada

da merkezden gelen kararlar yerine, bölgenin yerel

potansiyellerini ve kaynaklarını kullanarak, yerleşmelerin

birbirleri ile ilişkileri ve etkileşimlerini dikkate alarak

plan yaklaşımlarının ele alınması gereği ortaya çıkmıştır.

2.2.2. Avrupada Çok Merkezlilik Kavramı ve Avrupa Mekansal

Strateji Perspektifi(ESDP)

Avrupa’da bölgelerin desteklenmesi uzun süreli bir geleneğe

sahip olmadığı gibi, Avrupa Birliği’nin temelinin atıldığı

dönemlerde (1957 Roma Antlaşması) ortak bir sorun alanı

olarak da görülmemiştir (DPT, 2006a). Avrupa’da dünya

genelinde yaşanan ekonomik kriz ve savaşlardan sonra,

1950’li yıllarda başlayan bölgesel büyüme merkezleri

oluşturma çabaları, ülkelerin kendi iç dengesizliklerinin

çözümüne yönelmiş ve bu çabalar Güney İtalya’da olduğu gibi

başarılı örnekler çıkarmışsa da, Avrupa’da asıl çok

merkezlilik kavramının hem kentsel hem de bölgesel ölçekte

yasandığı dönem 1980’li yıllardan günümüze süregelen dönem

olarak kabul edilmektedir. Çünkü 1980 sonrası AB içinde

yeni bir yapılanmaya gidilmiş, 1981’de Yunanistan, 1986’da

da Portekiz ve İspanya gibi gelişmişlik düzeyi merkez

Avrupa ülkelerinin altında olan ülkelerin birliğe

katılımları ile AB’nin mevcut dengeli yapısı degişime

ugramış ve bölgeler arası dengesizlik belirgin bir şekilde

artmıştır (Altay,2005).

26

1999’da “AB’de Sürdürülebilir ve Dengeli Gelişmeye Doğru’’

başlığı ile ortaya konulan AMGP (ESDP)’nin temel hedefleri

şöyle sıralanmıştır;

• Ekonomik ve sosyal uyum

• Ekonomik kaynakların ve kültürel mirasın korunması ve

yönetimi,

• Avrupa Birliği Bölgesinde daha dengeli bir rekabetçiliğin

benimsenmesi (EC, 1999; 10).

AMGP yer alan ve dökümanın omurgasını oluşturan mekansal

gelişme rehberi ise şu alt başlıklardan oluşmaktadır:

1. Çok Merkezli Mekansal Gelişme ve Yeni Bir Kır-Kent

İlişkisi

Dengeli ve Çok Merkezli Mekansal Gelişme

Dinamik,Çekici ve Rekabetçi Kentler ve Kentsel

Bölgeler

Kırsal Alanlarda Yerel Dinamiklere Göre Gelişme,

Verimlilik ve Çeşitliliğin Artırılması

Kır Kent İşbirliği

2. Bilgiye ve Altyapıya Erişimde Eşitlik

Daha Gelişmiş Ulaşım Bağlantıları ve Bilgiye

Erişim için Entegre Yaklaşım

Erişim İyileştirilmesi için Çok Merkezli Gelişim

Modeli

Altyapının Daha Etkin ve Sürdürülebilir Kullanımı

Yenilik ve Bilginin Yayılımı

27

3. Doğal ve Kültürel Mirasın İyi Yönetimi

Doğal ve Kültürel Mirasın Gelişmeye Katkıları

Kültürel Mirasın Korunması ve Geliştirilmesi

Su Kaynakları Yönetimi

Kültürel Peyzajın Etkin Yönetimi

Kültürel Mirasın Etkin Yönetimi (EC, 1999).

AMGP(ESDP) geliştirdiği mekansal gelişme politika

amaçlarından özellikle ilki olmak üzere her biri kırsal

alan politikaları ile yakından ilişkilidir. AMGP(ESDP)’nin

kırsal alan politikaları AB ortak tarım politikasına ve

onun kırsal kalkınmaya dönük gelişimini dayanak olarak

almakta ve AB’nin diğer ekonomik ve sosyal politikaları ile

de çelişmemektedir.

ESDP, ortaya koydugu hedeflerle ekonomik ve sosyal

hedeflere ulaşmayı sağlayacak sürdürülebilir ve dengeli bir

mekansal yapılanma, küresel rekabet alanında üstün olarak

var olabilme çabasındaki AB için büyük önem taşımaktadır

(DPT, 2006c).

ESDP yaklaşımı üye ülkeler için uyulması zorunlu bir

programdan çok, tavsiye niteliğindeki genel bir çerçevedir.

Başka bir deyişle üye devletlere, ülke düzenleme

politikalarının belirlenmesinde ESDP’nin temel

objektiflerine uymaları, seçeneklerini kendilerine

uyarlayarak ve yerel verileri kullanarak bir sentez

yapmaları önerilmektedir. Her ne kadar ulusal ölçekte bir

uyma zorunlulugu olmasa da, AB yapısal fonlarından

28

yararlanabilmek için ESDP’yi kullanma şartının getirilmiş

olması, ESDP’nin sadece genel bir yönlendirici nitelik

taşımadığını, Birliğe üye ve aday ülkeleri bir nevi kendine

bağlı kıldığının göstergesidir (Kaya,2002).

AB için bir dönüm noktası niteliğindeki bu çalısma,

içerdiği konu başlıkları ve koyduğu hedefler bakımından çok

önemli yenilikler sunmayıp, yakın zamanlı gelişmelere dair

eleştiriler alıyor olsa da, Birlik politikalarının ve tek

şehir ölçegindeki aşırı gelişmelerin üst ölçekte

oluşturduğu sorunlara karşın yaptığı vurgu ve yaratmaya

çalıstığı kır-kent dengesinin yanında, çok merkezlilik

yaklaşımını keskin bir biçimde önemsediği için özellikle

henüz gelişmişlik sorunlarıyla bütünüyle karşılaşmamış

ülkeler için önemli bir yol haritası niteliği taşımaktadır.

(Çalışkan, 2008)

Bölgesel gelişmiş farkların yaşandığı, kır-kent

dengesizliğinin olduğu Avrupa Birliği’ne aday olan ülkemiz

için, ESDP dikkate alınması gereken bir yaklaşımdır.

ESDP’nin özellikle kırsal alana ve kırsalın gelişmesine

vurgu yapması ülkemizde yapılacak bölge planları için

önemli bir yol göstericidir.

29

3. BURSA DAĞ BÖLGESİ YERLEŞME KADEMELENMESİ VE YEREL

KALKINMA SORUNSALI

3.1. Dağ Bölgesinin Konumu ve Sosyo-Ekonomik Özellikleri

3.1.1. Coğrafi Konum ve Doğal Yapı

30

Harita 3.1: Bursa Dağ Bölgesi(Orhaneli, Keles, Büyükorhan,

Harmancık)

Dağ bölgesi, Bursa il merkezinin doğusunda, Uludağ’ın

eteklerinde kurulan Orhaneli, Keles, Büyükorhan ve

Harmancık ilçelerinden oluşmaktadır. Bölgenin toplam nüfusu

55.350’dir.

Orhaneli ilçesi, Bursa’ya 55 km. uzaklıktadır. İlçe 797.0

km2’dir. Orhaneli’nin toplam nüfusu 2000 yılı sayımlarına

göre 30.449 iken 2012 yılında bu rakam 20.602 kişiye

düşmüştür. İlçe merkezinde altı mahallesi olmak üzere

toplam 61 mahallesi bulunmaktadır. Mahalleri ise; Gazipaşa,

Fevzipaşa, İsmetpaşa, Karabekirpaşa, Esentepe, Üçyüzevler,

Karıncalı, Göynükbelen, Ağaçhisar, Akçabük, Altıntaş,

Argın, Balıoğlu, Başköy, Belenoluk, Çalaplar, Çeki, Çivili,

31

Çınarcık, Çöreler, DağGüney, Deliballılar, Demirci,

Dereköy, Dündar, Emirköy, Erenler, Eskidanışment, Fadıl,

Firuz, Gazioluk, Girencik, Göktepe, Gümüşpınar, İkizoluk,

Kabaklar, Kadıköy, Karaoğlanlar, Karasi, Koçu, KüçükOrhan,

Kusumlar, Letafet, Mahaller, Merkez Akalan, Nalınlar,

Ortaköy, Osmaniye, Sadağı, Semerci, Serçeler, Sırıl, Söğüt,

Şükriye, Süleymanbey, Tepecik, Topuk, Yakuplar,

Yenidanişment, Yeşiller, Yürüceklerdir.

İlçe, ılıman Akdeniz iklimi ile Ege ve Marmara’nın kara

iklimini taşımaktadır. Yazlar ılık, kışlar soğuktur ve

bahar aylarında yağmur, kış aylarında kar yağışı

görülmektedir.

İlçe yüzey şekli dağlık ve dalgalı bir yapıya sahiptir.

Rakım 490m’dir. İlçenin dağlık kesimleri kayın, kızılçam,

karaçam, meşe, ardıç ormanları ile kaplıdır. Toprak yapısı

zayıftır. Koca su vadisinde alüvyonlu birikim vardır. Bu

alanlar sulamaya uygun taban arazilerdir. Özellikle

Deliballılar, Çöreler, Akçabük, Yürücekler ve Merkeze ait

bu araziler bu alanda olup, yöreye göre oldukça verimlidir

(BEBKA,Orhaneli İlçe Raporu,2012).

Keles İlçesi ise; Keles Deresi Vadisi’nde kurulmuştur.

Bursa merkeze uzaklığı 65km’dir. Batıdan Hüseyin Alanı

Geçidi ile Bursa´ya; doğudan Tepel Geçidi ile İnegöl´e

bağlanır. Yüzölçümü 657,25 km²’dir. Nüfusu; 2000 yılı

sayımına göre 18.639, 2012 yılında bu sayı 13.876’ya

düşmüştür.

32

İlçe merkezi Çukur, Cuma, Ertuğrul Gazi, Kirazlı, Küçük

Kovacık, Sofular, Yenice Mahallesi olmak üzere toplam yedi

mahalleden oluşmaktadır. İlçenin yedi mahallesi dışında

toplam 36 mahallesi3 vardır. Bunlar; Akçapınar, Alpağut,

Avdan, Baraklı, Başak, Belenören, Bıyıklıalan, Çayören,

Dağdemirciler, Dağdibi, Davutlar, Dedeler, Delice,

Denizler, Durak, Düvenli, Epçeler, Gelemiç, Gököz,

Harmanalanı, Harmandemirci, Haydar, Issızören, Karaardıç,

Kemaliye, Kıranışıklar, Kirazlı, Kocakovacık, Kozbudaklar,

Küçükkovacık, Menteşe, Pınarcık, Sorgun, Uzunöz, Yağcılar,

Yazıbaşı (Oydas)’dır.

İlçede karasal iklim hüküm sürer. Yükseltinin azaldığı

Kocasu Vadisi’nde bir nevi geçiş iklimi görülür. Burada

Akdeniz iklimine has bitki türlerinin varlığı söz

konusudur. İlçede en yağışlı mevsimler kış ve ilkbahardır.

En az yağış yaz mevsiminde görülür. Kışlar sert ve kar

yağışlı, yaz mevsimi ise genellikle serin geçer. Yüksekliğe

paralel olarak iğne yapraklı çam ormanları, Uludağ köknarı,

yabani kavak, ardıç, gürgen, gibi ağaçlar bitki örtüsünü

oluşturur. Her mevsim bol çayırlı, yeşillikler içerisinde

Kocayayla, Kendir, Gelemiç, Düğenli gibi yaylalar bulunur.

Yıllık ortalama 782,9 mm ile Bursa’nın en çok yağış alan

ilçesidir. Bugünkü adı Kocasu olan ünlü Rhyndakos Çayı bu

ilçeden de geçer. Uzunluğu 276 km olan Kocasu’nun yatağı

ile havzasındaki vadi tabanlarında görülen alüvyon

topraklar tarıma oldukça elverişlidir. Arazinin 186 km²

3 2012 yılı 6360 sayılı Kanunla Bursa il sınırı Büyükşehir Belediye sınırı olmuştur. Köyler, bağlı olduğu ilçenin mahallesi haline gelmiş,Büyükşehirler’de köy kavramı kalkmıştır.

33

tarım arazisi, 51 km² çayır ve otlak, 39 km² ise kayalık,

taşlık, dere yatağı gibi kullanılmayacak arazilerden

oluşmaktadır. 342 km² ormanlık alan ile Bursa’nın en zengin

ormanına sahip olsa da, toprağı bol kireçlidir. Tarımı

yapılan başlıca ürünler; üzüm, buğday, arpa, nohut, mısır,

mercimek, fasulye, patates, misket elması, kiraz, kara

erik, ayvadır (www.olymposarastirmalari.com).

Rakım 1000m’dir. İlçe topraklarında birbirinden ayrı iki

dağ sırası bulunmakta; bunlar güneydoğu-kuzeybatı

doğrultusunda uzanmaktadır. Bu iki dağ sırası arasında

yaylalar ve tepelik sahalar vardır. Genel olarak ilçenin

deniz seviyesinden yüksekliği 1.050 m. olup en alçak yer

Yazıbaşı Köyü'nün Kocasu kıyıları (500 m.), en yüksek yer

Tepel Tepesi (2.052 m.) zirvesidir (BEBKA, Keles İlçe

Raporu,2012).

Harmancık ilçesi, Bursa İline 96 km uzaklıkta, Uludağ’ın

güneyindeki yaylalar arasında bulunmaktadır. İlçe Bursa,

Balıkesir ve Kütahya il sınırlarının birleştiği bir noktada

yer almaktadır. Komşuları Dursunbey (Balıkesir), Tavşanlı

(Kütahya), Orhaneli ve Keles (Bursa)’tir. Rakımı 650 metre,

yüzölçümü 365 km2 'dir.

İlçe merkezi; Balısaray, Çamoğlu, Ece, Karaca, Kepekdere,

Kılavuzlar, Merkez, Saçaklı, Yaylabaşı olmak üzere toplam

dokuz mahalleden oluşmaktadır. İlçenin bunun dışında 22

mahallesi daha bulunmaktadır. Bunlar; Akpınar, Alutça,

Balatdanişmend, Bekdemirler, Çakmak, Çatalsöğüt, Dedebali,

Delicegüney, Dutluca, Gedikören, Gökçeler, Gülözü,

Harmancıkakalan, Hopandanişmend, Ilıcaksu, İsaklar,

34

Kışmanlar, Kocapınar, Kozluca, Nalbant, Okçular ve

Yeşilyurt’tur4.

Güneyde Domaşa, batıda Dede, doğuda Kaklık, kuzeyde Topbaşı

tepeleriyle çevrelenen Harmancık’ın yine üç tarafında küçük

dereler yer almaktadır. Üç tarafında küçük dereler yer alır

(Batısında Şadırvan deresi, güneydoğusunda Eskici deresi,

güneyinde Çardı deresi). Dereler etrafındaki tarla ve

bahçeleri sulamada kullanılır.

Karasal ılıman Marmara geçiş iklimi görülür; yazları çok

sıcak, kışları ise serttir. Yağışlar kar ve yağmur

şeklindedir. Nisan ayına kadar aralıklarla süren kırağı

yağışı bitkileri olumsuz etkilemektedir. İlçede 13.220

hektar tarım alanı, 23.016 hektar orman ve fundalık

bulunur. Dağlık ve engebeli bir araziye sahip olmasına

karşın, ormanlık ve maki bitki örtüsü hâkimdir. İlçenin

etrafı çam ormanlarıyla çevrilidir ve bitki örtüsü olarak;

kayın, kızılçam ve ardıç gibi çeşitli cinste ağaçlar

bulunmaktadır. Tarımı yapılan başlıca ürünler; buğday,

nohut, mısır, ayçiçeği, çilek, şekerpancarı ve anasondur.

İlçe deniz seviyesinden 830 m. rakımlı, yaklaşık %50’si

ormanlarla çevrili yeşil bir ilçedir. Büyükorhan, yüzölçümü

672 km²'dir

İlçe merkezi Armutçuk, Cumhuriyet, Hocahasan, İsmetiye ve

Orhan mahallelerinden oluşmakta olup, Akçasaz, Aktaş,

Balaban, Bayındır, Burunca, Çakıryenice, Çeribaşı,

Danacılar, Danaçalı, Demirler, Derecik, Durhasan,

Düğüncüler, Elekçalı, Ericek, Gedikler, Geynik,4 www.olymposarastirmalari.com [Erişim tarihi: 29.05.2015]

35

Hacıahmetler, Hacılar, Hemşeriler, Karaağız, Karaçukur,

Karalar, Kayapa, Kınık, Kuşlar, Mazlumlar, Osmanlar,

Örencik, Özlüce, Perçin, Pınarköy, Piribeyler, Sarnıç,

Tekerler, Veletler, Yenice, Zaferiye olmak üzere toplamda

38 köy barındırmaktadır. Çökene köyü, 2007 yılında son

kalan yedi kişinin de ayrılması üzerine tamamen terk

edilmiştir. Bu nedenle köy yukarıdaki listeye dahil

edilmemiştir.

Büyükorhan’da yerleşim alanları ile çeşitli özel ve kamu

tesisleri dışındaki alanın büyük bölümünde tarla tarımı

yapıldığından, bu kesimlerde doğal bitki örtüsünün yerini

kültür bitkileri almıştır. Bunun yanı sıra 382 hektar tutan

harita arazisinin % 30,98’ini tarım arazileri, % 9,58’ini

orman alanları, % 0,73’ünü mezarlık alanı oluşturmaktadır.

Geri kalan alanın % 8,95’ini yerleşik alan oluştururken %

49,76’sını kamu alanları ve diğer fonksiyon alanları

oluşturmaktadır. Yerleşimin güneyinde ve güneydoğusunda

orman alanları bulunmaktadır. Engebeli ve dağlık bir yapıya

sahiptir. İlçenin güneyinden Aliova Çayı geçmektedir.

İlçede tarla ürünü olarak buğday, arpa, mısır, çilek ve

patates yetişmektedir. Ayrıca sık olmamakla birlikte meskûn

doku içinde, konutların bahçelerinde ve dere boylarında da

muhtelif türde ağaç ve bitki bulunmaktadır. Bunlar

genellikle meşe, çam, armut, vişne, kiraz, elma, erik

ağaçlarıdır.

Yörede Marmara Bölgesinin iklim özellikleri hüküm sürmekte,

yazları sıcak ve kurak, kışları soğuk ve yağışlı geçer.

Yazın en yüksek sıcaklık 30–35°C, kışın ise ortalama 4–6

36

°C’ye düşmektedir. Yükseklik nedeniyle serin dağ iklimi

görülür. (BEBKA, Büyükorhan İlçe Raporu,2012).

3.1.2. Demografik Yapısı

Bursa ilçelerine ait nüfus Şekil3.1.’de gösterilmiştir.

Bölge, nüfus açısından Bursa metropolündeki diğer ilçelere

göre çok düşük nüfusa sahiptir. Bölge ilçeleri, nüfus

büyüklüğü açısındanbüyükten küçüğe sıralandığında Bursa’nın

son dört ilçesidir. Engebeli arazi yapısı, zor iklim

koşulları, ekonomik faaliyetlerin yetersiz olması nüfusun

artmamasındaki en büyük engeldir. En fazla nüfus Orhaneli

ilçesindedir. Dağ Bölgesinin nüfusu, Bursa nüfusunun %1’ini

oluştururken, üç merkez ilçe(Orhangazi, Yıldırım, Nilüfer)

%65’ini oluşturmaktadır.

Dağ Bölgesindeki ilçelerin toplam nüfusu,merkez ilçelerin

belde/mahalle nüfuslarıyla aynı büyüklüktedir(Osmangazi-

Emek nüfusu:26.901).

Osmangazi

Yıldırım

Nilüfer

İnegöl

Gemlik

M.Kemalpaşa

Karacabey

Mudanya

OrhangaziGürsu

Kestel

Yenişehirİznik

OrhaneliKeles

B.Orhan

Harmancık

1

200,001

400,001

600,001

800,0012014 BURSA İLÇE NÜFUSLARI

Şekil 3.1: Bursa İlçeleri Toplam Nüfusu (TUİK,Nüfus

İstatistikleri,2014)

37

  Yüzölçümü (km2)

İlYüzölçümüne Oranı

Rakım(m)

Nüfus Yoğunluğu(ki/km2)

Orhaneli 844 7.6 487 26

Keles 640 5.7 1000 21

Büyükorhan

522 4.7 850 22

Harmancık 365 3.3 650 19

Çizelge 3.1: Bölge İlçeleri Yüzölçümü

Bölge yüzölçümü olarak Bursa’nın %21.3 ‘ünü kaplamaktadır.

Bölgenin toplam nüfusu 55350’dir. İlçelerin nüfus

yoğunluğuna Çizelge3.1’de gösterildiği üzere en yoğun ilçe

Orhaneli’dir. En düşük nüfus yoğunluğu Harmancık ilçesinde

18ki/km2’dir. Nüfus yoğunluklarına baktığımızda kırsal

nüfus yoğunluğu görülmektedir.

1990 2000 2010 2014

12,149 10,017 7,894 6,873

19,591 16,66712,743 11,396

21,67518,613

14,641 13,123

30,01530,449

23,53021,563

İlçelerin Nüfus DeğişimiHarmancık Büyükorhan Keles Orhaneli

Şekil 3.2: Dağ Bölgesindeki İlçelerin Toplam 1990-2014 Yılları Arası

Nüfus Değişim (TUİK,Nüfus İstatistikleri,2014)

Yıllara göre ilçe nüfuslarına bakıldığında hiçbir zaman

aralığında bir artış göstermemekte aksine sürekli bir

azalış görülmektedir. Geçmişten günümüze kadar bölgeye

38

istihdam oluşturacak bir yatırımın yapılmaması, tarım ve

hayvancılıktan elde edilen gelirin yetersiz olması bölge

halkını, özellikle genç nüfusu göçe itmiştir.

Harmancık Büyükorhan Keles Orhaneli

4776 75 66

5324 25 34

Kent/Kır Oranı(2012)Kır Kent

Şekil 3.3: Dağ Bölgesindeki İlçelerin Kent-Kır Oranı ( TUİK,Nüfus

İstatistikleri,2012)

Bölge ilçelerinin kır nüfusuda zamanla sürekli bir azalış

göstermiştir. İlçe merkezlerinde zaman içerisinde küçük

artışlar yaşanmıştır. Ancak bu nüfus artışı da köylerden

ilçe merkezine göçle olmuştur.

  Kadın Erkek Toplam Kadın/

Erkek

Oranı

Orhaneli 11,033 10,530 21,563 %51-%49

Keles 6.696 6.427 13.123 %51-%49

Büyükorh

an

5.749 5.647 11.396 %51-%49

Harmancı 3.540 3.333 6.873 %51-%49

39

k

Çizelge 3.2: Kadın-Erkek Oranı (TUIK, Nüfus İstatistikleri,2014)

İlçelerin kadın ve erkek nüfusları farklı olmasına rağmen,

kadın-erkek oranları aynı çıkmaktadır. Bölge içinde kadın-

erkek oranı homojenlik gösterir. Kadın nüfusu yaklaşık

%2’lik farkla öne çıkmaktadır.

  Okuma-

Yazma

Bilmeyenle

rin Oranı

Okuma Yazma

Bilmeyen

Kadın Oranı

Orhaneli 10% 8%

Keles 9% 7%

Büyükorha

n

17% 13%

Harmancık 14% 12%

Çizelge 3.3: Okuma-Yazma Oranı (TUIK, Eğitim İstatistikleri,2014)

Okuma-yazma bilmeyenlerin oranı en fazla %17 oranla

Büyükorhan ilçesinde çıkmaktadır. Okuma-yazma bilmeyen

nüfusu, daha çok köylerde yaşayan yaşlı nüfus

oluşturmaktadır. Kadın nüfusun okuma-yazma bilmeyenler

içinde ön plana çıkmaktadır.

40

2014 0-14 15-64 65 + Aktivi

te

Oranı

Yaşlı

Bağımlı

lık

Oranı

Toplam

Bağımlı

lık

Oranı

Orhaneli 3947 1384

9

3767 0.64 0.27 0.55

Keles 1842 7126 3098 0.54 0.43 0.69

Büyükorh

an

1939 7227 2230 0.63 0.30 0.57

Harmancı

k

943 4491 1439 0.65 0.320

419

0.530

394

Çizelge 3.4: Nüfus Yaş Grupları (TUIK, Nüfus İstatistikleri,2014)

İlçelerin yaş gruplarına baktığımızda çalışma çağı nüfusu

(15-64) en fazladır. Buna bağlı olarak da aktivite oranı

her ilçede %50’nin üzerinde çıkmaktadır. Bölge için her ne

kadar bu olumlu birşey ise de; aktivite oranı kadar hatta

daha fazla oranda toplam bağımlılık oranı çıkmaktadır. Yani

her çalışanın bakmakla yükümlü olduğu en az 2 kişi

çıkmaktadır. Çalışma çağındaki nüfusun büyük çoğunluğu,

tarımsal faaliyette bulunurken son yıllarda genç nüfus

Bursa’da sanayi tesislerinde çalışmak için göç etmektedir.

3.1.3. Ekonomik Yapı

Dağ bölgesinin başlıca geçim kaynağı tarımdır. Toplamda 151

köy mevcuttur ve bu köylerin %76’sının başlıca geçim

kaynağı hayvancılıktır. Hizmet sektörü yalnız ilçe

merkezlerinde öne çıkmaktadır.

41

KÖYLERİN

GEÇİM

KAYNAĞI

HAYVANCILIK TARIM MADENCİLİK ORMANCILIK TOPLAM

KÖY

Büyükorha

n

28/%74 10/%2

6

0 0 38

Harmancık 13/%66 2/%7 7/%25 0 22

Keles 34/%95 2/%5 0 0 36

Orhaneli 39/%70 13/%2

3

0 3/%7 55

Çizelge 3.5: Köylerin Geçim Kaynağı (www.yerelnet.org.tr , 2014

verileri kullanılarak yazar tarafından düzenlenmiştir)

Bölgenin ekonomisinde tarım, hayvancılık, madencilik,

ormancılık öne çıkmaktadır. Özellikle hayvancılık bölge

halkının önemli gelir kaynağıdır. Her ne kadar son yıllarda

sulama imkanların yetersizliği nedeniyle tarımsal

faaliyetlerde düşüş yaşanmış olsa da yine de bölgede önemli

bir gelir kaynağıdır. Genç nüfusun göç etmesiyle, uğraşması

zahmetli olan hayvancılıkda da düşüşler yaşanmıştır. Ayrıca

bölgede hayvansal ürünleri işleyecek tesislerin yetersiz

olması hayvancılık potansiyelinden yeterince

faydalanılmamasına neden olmaktadır.

Keles; % 57’si ormanlarla kaplı 5866,5 hektar verimli

karaçam ormanı mevcuttur. Buna bağlı olarak orman işçiliği

ve orman ürünleri istihsali önemli bir geçim kaynağıdır. El

sanatları dalında küçük çapta faaliyet gösteren havlu, halı

ve kilim dokumacılığı, demircilik, tüfek yapımı, bakırcılık

ve kalaycılık diğer geçim kolları arasında sayılabilir.

42

Madencilik açısından ön plana çıkan değer linyit kömürüdür.

Son yıllarda süt işleme tesisleri merkez ve köylerde

kurulmaya başlanmıştır.

3.1.3.1. Tarım Sektörü

54%

23%

3%

20%

DAĞ BÖLGESİ TARIM ARAZİLERİ DAĞILIMI(2014)

Tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerin ekilen alanı(dekar)Nadas alanı(dekar)Sebze bahçeleri alanı(dekar)

Şekil 3.4: Dağ Bölgesi Tarım Arazileri Dağılımı (TUİK,Tarım

İstatistikleri,2014)

Orhaneli ilçesinde yoğun olarak; çilek, kiraz, vişne, ceviz

ve badem yetiştirilmekte ve kiraz ihracatı yapılmaktadır.

Başlıca tarım ürünleri buğday, patates, üzüm, şekerpancarı,

arpa, mısır olup ayrıca az miktarda soğan, fasulye, zeytin

üretilmektedir. Ayrıca hayvancılık da halkın önemli gelir

kaynağıdır. Sığır ve merinos koyunu beslenir.

Büyükorhan; kırsal nitelikte bir yerleşim niteliği

taşıdığından temel ekonomik faaliyet alanı tarım ve

hayvancılıktır. İlçede yaşayan hemen her ailenin az ya da

çok büyükbaş hayvanı bulunmaktadır. Tarım ve hayvancılık

gündelik yaşamın önemli bir parçasını oluşturmaktadır.

İlçede yapılan tarım ve hayvancılık genellikle kişilerin

kendi ihtiyaçlarını karşılamak içindir. Sadece çilek

43

üretimi ticari amaçla yapılmaktadır. Köylerde yaşayan

aileler gelirlerini büyük ölçüde tarımsal ve hayvansal

ürünlerden elde etmektedirler. Yetiştirilen tarım

ürünlerinin büyük bir kısmını tüccarlar ya da Tarım Kredi

Kooperatifleri gelip yerinden satın almaktadır. Yerleşmede

üretilen büyükbaş hayvanların satışı Tarihi Cuma Pazarı

alanında yapılmaktadır. Ayrıca haftada bir gün iki ayrı

yerde kurulan meyve-sebze pazarı bulunmaktadır. İlçede

tarım ile uğraşanların çoğu hayvancılıkla da

uğraşmaktadırlar. Halk konutlarının yanında ya da

avlularında bulunan ağıllarda büyük ve küçükbaş hayvan

beslemektedirler. İlçede iki adet besihane faaliyet

gösterirken, büyük firmalara ait süt toplama merkezleri

bulunmaktadır. Halkın bir kısmı kendi imkânlarıyla peynir,

yoğurt ve tereyağı yaparak çevre ilçeler ve Bursa’daki

marketlere götürüp satmaktadır. Ancak tarım çilek üretimi

dışında ticari olmaktan çok geçimlik olarak yapılmaktadır.

Tarım alanlarında buğday, arpa, yulaf, tütün ve ayçiçeği

ekimi yapılmaktadır. Sulak arazilerde başta çilek olmak

üzere üzüm, vişne, patates ve fasulye yetiştirilmektedir.

Tarım alanlarından elde edilen ticari gelir yörenin coğrafi

ve topografik şartları nedeniyle oldukça yetersizdir. Yine

sulak arazilerin az olması ve çayır - meraların

yetersizliği nedeniyle hayvancılıkta da oldukça geri

durumdadır. İlçede yaşayan herkesin kendine ait birkaç

dönüm tarlası ve küçük - büyükbaş hayvanı olduğundan,

olmayanların da bu hayvanları kiralaması nedeni ile bölgede

işsizlikten söz edilememektedir. Çalışan nüfusun tarım ve

44

hayvancılık dışında kalan bölümü geçimini ticari

faaliyetlerden, idari ve sosyal hizmetlerden

sağlamaktadır5.

Harmancık’da, tarım arazisinin yetersiz olması nedeniyle

tarım ile geçim sağlayan aile sayısı azdır. Genellikle aile

ihtiyacını karşılamak üzere, ticari amaçla satışı

yapılamayacak miktarlarda sebze ve meyve

yetiştirilmektedir. Buğday, nohut, arpa, mısır, ayçiçeği,

şekerpancarı, anason, burçak vb. ürünler yetiştirilse de

ticareti yoğun olarak yapılmamaktadır. Yörede yetiştirilen

kaliteli dağ çileği ticareti yapılan tek tarım ürünü

konumundadır.

Bölgenin başlıca geçim kaynağı tarım sektörüdür. Tarımda

üretilen ürünlere bakıldığında kuru tarıma yönelik ve katma

değeri düşük ürünler yetiştirilmektedir. Sulama imkanları

yetersiz olduğundan sanayi bitkileri yetiştirilememektedir.

Son yıllarda ise halk artık kendi ihtiyacı kadar üretim

yapmaya başlamıştır. Genç nüfus ise, Bursa’daki sanayi

işletmelerinde çalışmak üzere göç etmektedir. Dolayısıyla

tarım ve hayvancılıkda önemli olan genç işgücü kaybı

yaşanmaktadır.

3.1.3.2. Hizmet ve Sanayi Sektörü

Orhaneli İlçesi konum itibariyle dağlık bir alanda

yerleşmiştir. İlçenin ulaşım ağının zayıf olmasının

getirdiği dezavantajla sanayi faaliyetlerinin gelişme

imkanı bulamamıştır. İlçede organize sanayi bölgesi5 www.olymposarastirmalari.com [Erişim tarihi: 29.05.2015]

45

bulunmamakta, sanayi faaliyetlerini bölgeye çekebilmek

amacıyla yapılan planlı sanayi bölgesi de rağbet

görmemiştir. Madencilik ve buna dayalı işletmeler 2300

civarında kişiye istihdam sağlamaktadır. İlçede tarımsal

üretim yapılmakta fakat soğuk hava deposu olmaması ve

gıdaya dayalı üretim tesisinin az oluşu üretimin

devamlılığını zorlaştırmaktadır.

Göynükbelen Beldesi madencilik faaliyetleri yoğun olup krom

madeni bulunmaktadır. Ayrıca Sırma Maden Suyu tesisleri de

belde belediyesi sınırları içerisinde bulunmaktadır.

Tarımsal üretimde çilek yetiştiriciliği soğuk hava deposu

veya çilek işleyen herhangi bir tesis olmadığından durma

aşamasına gelmiştir.

Keles ilçeside Bursa’nın güneyinde Uludağ’ın arkasında yer

almış uzak ilçelerden biridir.Sanayi önemli bir yere sahip

değildir. İlçede toplam 6 adet üretim yapan firma olup 4

adedi gıda ürünleri ve içecek imalatı yapmaktadır. İmalat

sektöründe toplam çalışan sayısı 55 kişidir.

Harmancık ve Büyükorhan ilçelerinde ise OSB ve küçük sanayi

sitesi bulunmamaktadır. Sadece küçük çapta maden

işletmeleri bulunmaktadır.

Harmancık, 1994’teki madencilik krizine kadar ilçe halkının

en önemli gelir kaynağı madencilik olmuştur. İlçe, geniş

krom yataklarına sahiptir. 1950’lerden bu yana faaliyet

gösteren Hayri Ögelman Madencilik adlı özel kuruluş ile

krom işletmecisi Etibank’ın 1994’te faaliyetlerine son

vermesi ve Gedikören köyü civarındaki mermer ocaklarının

46

kapanması ile ilçede işsizlik artmıştır. Bölge halkından

pek çok kişi yakın çevredeki Tunçbilek, Orhaneli kömür

işletmeleri ve termik santrallerinde çalışmaktadır. İlçede

sanayi gelişmemiştir. İlçede un fabrikası ve küçük

ölçekteki çeşitli işyerleri ve tamirhaneler bulunmaktadır.

İlçeler

Unlu

Mamü

ller

Süt

İşletm

esi

Etİş

letm

esi

Alko

lsüz

İçki

Hazı

rYeme

k

Yumu

rta

Paketl

eme

TOPL

AM

Büyükorhan 3

1 - - 1 -5

Gemlik 70 10 11 - 7 1 99Gürsu 32 6 5 1 - 1 45Harmancık 1 3 - - 2 - 6İnegöl 103 19 13 4 10 5 144İznik 40 4 5 - 1 1 51Karacabey 55 21 4 1 6 4 91Keles 1 3 1 - 1 2 8Kestel 33 6 1 3 3 - 46M.K.P. 72 28 6 1 2 1 110Mudanya 39 4 3 - - 2 48Nilüfer 85 46 26 - 20 6 183Orhaneli 8 6 1 1 2 - 18Orhangazi 48 8 8 - 3 4 71Osmangazi 385 44 42 1 35 9 516Yenişehir 26 7 6 - 1 4 44Yıldırım 236 43 28 - 15 6 330TOPLAM 1,237 259 160 12 109 46 1,823Çizelge 3.6: Bursa İli Tarımsal İşletmelerin İlçelere Göre Dağılımı ve

Sayıları

Bölgede tarıma dayalı küçük sanayi öne çıkmakta bunun

dışında da göze çarpan bir sanayi varlığı yoktur. Çizelgeya

baktığımızda yine Bursa içinde en düşük paya sahip dağ

bölgesidir. Kendi ürününün bir kısmını kendi içinde

47

değerlendirmekte, çoğu ürünlerini tüccara satmakta veya

büyük ölçekli sanayiler buralara gelip almaktadır.

3.2. Bursa İli Yerleşmeler Kademelenmesi

DPT’nin 1974 yılında yaptığı ve 1982 yılında yayımladığı

“Türkiyede Yerleşme Merkezlerinin kademelenmesi” adlı

çalışmada Bursa’nın kademelenmesi incalenmiştir. Buna göre;

2000 yılı itibarı ile (1.kademe) köy nüfusunun toplam bölge

nüfusu içindeki oranı %21’dir. Önemli oranda sanayi

istihdamı barındıran Bursa bölgesinde kırsal nüfusun bir

bölümünün tarım dısı faaliyetlerde çalısıyor olması

olasıdır. Çok düsük bir paya sahip 2.kademe merkezlerle

birlikte toplam kırsal nüfus payı %21’i bulmaktadır. 1985-

2000 döneminde 2.kademe merkezlerin bölge nüfusu içindeki

payı sabit kalmıs, 1.kademe yerlesimlerin payı ise 12 puan

birden düşmüstür. Gerek 2.kademelerin gerekse de 1.kademe

yerleşimlerin mutlak nüfusu belirtilen dönemde küçük

değisikliklerle sabit kalmıstır. Bursa bölgesinin kırsal

nüfusunun mutlak adet olarak doygunluğa ulaşmış olduğu ve

bölgedeki nüfus artısının büyük ölçüde Bursa merkezde

yasandığı görülmektedir. 1985-2000 döneminde kırsal

kademelerin ortalama yerlesim nüfusundaki değisim Türkiye

genelinden farklılaşmaktadır (Çizelge 4-10). 1.kademe

ortalama yerleşim nüfusu Türkiye genelinde yıllık bazda %2

oranında küçülürken, Bursa bölgesinde bu azalış sadece %1,4

oranında gözlenmektedir. 2.kademe merkezlerin ortalama

nüfusu Türkiye genelinde %0,8 oranında büyürken ise Bursa

bölgesinde bu oran %-0,2 olarak tespit edilmistir. Bursa

bölgesindeki 1. ve 2. kademe merkezlerin 2000 yılındaki

48

ortalama nüfus büyüklügünün, ülke genelindeki değerlerden

daha küçük oldugunu belirtmek gerekir. Ayrıca Bursa

bölgesinde yaygın bir 2.kademe merkez ağı gelismemis olup,

Bursa bölgesinde köyler 2. ve üzeri kademedeki hizmetler

için 3.kademelere veya doğrudan Bursa merkeze

yönelmektedir.

Harita 3.2: Bursa Merkez Yerleşmeler Kademelenmesi(Yazar tarafından

hazırlanmıştır)

49

Çizelge 3.7: Bursa İlçe Nüfusları

Harita 3.7.’ye bakıldığında, DPT’nin 2000’li yıllarda

gözlemlediği durum bugün Dağ bölgesinde yaşanmaktadır.

Köyler 1.kademe, ilçe merkezleride 3.(Orhaneli, Keles,

Büyükorhan) ve 2.kademe(Harmancık) olarak görülmektedir.

2.kademe yerleşmeler sadece nüfus kriterine göre ortaya

çıkmaktadır. 1.kademe merkezler(köyler) nüfus kaybetmekte,

2.kademe merkezler görülmemekte, köyler 2.kademede

karşılaması gereken hizmetleri doğrudan ilçe merkezlerinden

(3.kademe) veya Bursa merkezden karşılamaktadır.

50

3.2.1. Yerleşimlerin Etkileşimi

Harita 3.3: Bursa İli Yerleşmelerinin Etkileşimi (Planama 7Stüdyosu

kapsamında alan çalışması verileri kullanılarak Mine Şener tarafından

hazırlanmıştır)

Bursa ilinin kent merkezi ve ilçelerinin hizmet alımları

(eğitim, sağlık, alışveriş) gösterilmiştir. Renkli büyük

yuvarlaklarla ildeki ilçe merkezleri ve küçük pembe

yuvarlaklarla merkez köyler ifade edilmiştir. İlçe

merkezlerinden Nilüfer, Kestel, Gürsu kent merkezi MİA ’dan

hizmet alırken; merkez köyler genel olarak ilçe

merkezlerinden hizmet almaktadır. Mavi şeritlerle

51

gösterilen bölgede olan ilçelerden Karacabey,

Mustafakemalpaşa, Büyükorhan, Harmancık ilçeleri kent

merkezinden diğer ilçeler kadar yararlanamamaktadır.

Büyükorhan ve Harmancık topografya nedeniyle ulaşım

sıkıntısından dolayı kent merkezinden değil, Balıkesir ve

Kütahya ili ve ilçelerinden faydalanmaktadırlar.

Mustafakemalpaşa, Karacabey ve Orhangazi ilçeleri kent

merkezine uzaklıkları sebebiyle Bandırma Balıkesir, Yalova

illerinden faydalanmaktadırlar.

3.3. Bursa Dağ Bölgesi Kalkınmasının Başlıca Sorunları

Dağ Bölgesini nüfus ve hizmet standartları açısından

baktığımızda nüfus yoğunluğunun düşük, donatı

standartlarının yetersiz olduğunu görmekteyiz. Bu geri

kalmışlığın en önemli sebebleri; arazi yapısı, ulaşım

zorluğu, ekonomik faaliyetlerin yetersizliğidir.

Arazi Yapısı

52

Harita 3.4: Bursa İli Topografya(TUİK,2012 verileri kullanılarak yazartarafından hazırlanmıştır)

Harita 3.4.’e bakıldığında, az sayıda yerleşmelerin nüfusu

artmasına rağmen, yerleşmelerin büyük çoğunluğunun

nüfusunun azaldığı görülmektedir. Bugünkü 150 ve daha az

nüfuslu yerleşmeler, kırsal yerleşmelerin %43’ü(65 köy),

herhangi bir yatırım yapılmadığı takdirde gelecekte yok

olmayla karşı karşıya kalacaktır.

53

Ulaşım ve Altyapı

Harita 3.5: Bursa Ulaşım Kademelenmesi(TUİK,2012 verileri kullanılarak

yazar tarafından hazırlanmıştır)

Bursa ili ulaşım ağlarına baktığımızda merkezden D575

devlet yolu geçmektedir. Devlet yolundan da 2. kademe yol

Dağ bölgesine bağlanmaktadır. Bölgenin il içinde sadece

merkeze bağlanan yolu mevcut olup, çevre ilçelerle arasında

direk bir ulaşım ağı bulunmamaktadır. Bölgenin içinde

mahalleleri birbirine bağlayan yollar köy yollarıdır ancak

bir kademelenme yoktur.

Orhaneli ve Keles ilçelerinden hergün Bursa merkeze saat

başı 12 sefer yapılırken, B.orhan ve Harmancık ilçelerinden

iki saatte bir günde 8 sefer yapılmaktadır. Ayrıca

54

Harmancık’tan Tavşanlı ilçesine de aynı sayıda sefer

düzenlenmektedir. Bölgeden Bursa il merkezine ulaşım hem

maliyetli hemde mesafe açısından uzaktır. Bölge halkı da

ihtiyaçlarını kendine en yakın merkezden karşılamaktadır.

Büyükorhan, daha çok Dursunbey ilçesinden(Balıkesir),

Harmancık ve Keles’in sınıra yakın köyleride Tavşanlı ve

Kütahya merkezle ilişki içerisindedir.

Harita 3.6: Dağ Bölgesi Donatı Kümelenmesi (www.yerelnet.org.tr

sitesinin verileri kullanılarak verileri kullanılarak yazar tarafından

hazırlanmıştır)

İlköğretim tesisi ilçe merkezlerinde ve belde

belediyelerinde bulunmaktadır. Diğer köylerde de ilkokul

bulunmasına rağmen faal değildir. Bu nedenle köylerin

%90’ında taşımalı eğitim yapılmaktadır.

55

Dağ köylerine bakıldığında sadece taşımalı eğitim

çıkmaktadır, su şebekesinin ve kanalizasyonun olmadığı

köyler mevcuttur. Genellikle köylerde taşımalı

eğitim,kanalizasyon ve su şebekesi altyapısının olduğu

görülmektedir. Yapılan görüşmelerde ise, muhtarların

kanalizayon altyapısının eski olduğunu ve yenilenmesi

gerektiğini vurgulamaktadır.

Çizelge 3.8: Donatı Standartları (Bursa İl Çevre Düzeni

Planı,2011)

Bin kişi başına hekim sayısında Orhaneli(10 hekim) ve

Keles(5 hekim) il ortalamasının altındadır. Her ilçede

devlet hastanesi ve aile sağlığı merkezi bulunmaktadır.

56

Ortaöğretimde öğretmen ve derslik başına düşen öğrenci

sayısı tüm bölgede standartların altındadır. Sosyo-kültürel

tesis üç ilçede bulunmamaktadır. Özellikle gençler için

sosyal aktivetelere yönelik donatı bulunmamaktadır. Bu

nedenle Bursa merkez daha cazip gelmektedir. Yeşil alan

açısından Bursa ili ortalamasının üstünde ancak standartın

altındadır.

3.4. Dağ Bölgesi Kalkınma Potansiyelleri

Bölge ilçelerinin temel geçim kaynağı tarım ve hayvancılığa

dayanmaktadır. Bunu yanında bölgede madencilik ön plana

çıkmaktadır. Ancak bölgenin Bursa merkeze uzaklığı,

erişilebilirliğinin kısıtlı olması, arazi yapısının

engebeli olması nedeniyle kamu ve özel yatırımlardan uzak

kalmıştır. Tarımda sulama imkanlarının kısıtlı olması,

arazinin parçalı olması, üretimin geleneksel yöntemlerle

yapılması gibi nedenlerden dolayı tarımdan gerekli fayda

sağlanamamış ve bölgeye ekonomik bir katkı sunamamıştır.

Plan kapsamında getirilecek öneri ve kararlarla dağ bölgesi

için kalkınmada birincil öneme sahip sektör tarımdır. Daha

sonra ise turizm ve maden sektörleridir.

3.4.1. Tarım-Hayvancılık

Bölgenin başlıca geçim kaynağı tarım sektörü olmasına

rağmen ticari olarak çok ön plana çıkan bir ürün yoktur.

Kiraz ve çilek bir ölçüde ticari olarak üretilmekte ve

bölge dışına satışı yapılmaktadır. Hayvancılık odaklı yem

bitkileri üretimi, çoğunlukla kendi ihtiyaçlarını

karşılamak üzere yetiştirilmektedir.

57

Bölgede sulama imkanlarının kısıtlı olması, yöre halkını

tahıl ve yem bitkileri yetiştirmeye yöneltmiş, bu ürünler

ise katma değeri yüksek ürünler olmadığı için çok fazla

gelir sağlamamaktadır. Tarımda son dönemde öne çıkan

organik tarım, bölge halkı için yeni bir gelir kaynağı

olmuştur.

Bu günkü durum itibariyle organik ürünler, konvansiyonel

(organik olmayan) ürünlerden %30-50 daha pahalıdır. İç

pazarın küçüklüğü nedeniyle Türkiye’de üretilen organik

ürünlerin %85’i ihraç edilmektedir6.

Organik ürünlerin, organik olmayan ürünlere (konvansiyonel)

oranla katma değeri yüksek ve ekonomik olarak getirisi daha

fazladır. Bu nedenle organik tarım, bölgede tarım

sektörünün canlanmasında ve ekonomik olarak halkı

kalkındıracaktır.

6 http://www.helalvesaglikli.org/tr/bilgi-merkezi/goster/43(erişim tarihi:30.05.2015)

58

Çizelge 3.9: Organik Üretim Değerleri (2013 Yılı Faaliyet

Raporu)

59

Organik tarım 13 ilçede, 65 tür ürün, 215 üretici

tarafından yapılmaktadır. Bursa’da organik üretim olarak en

fazla çilek yetiştirilmektedir. Bölge,il içerisinde çilek

üretiminin %53’ünü karşılamaktadır.

Organik kiraz, yonca, yulaf üretimleri ile Keles ilçesinde

organik yumurta üreticiliği de yapılmaktadır. Organik

ürünlerin katma değerleri daha yüksek olduğundan bölgeye

getirisi daha fazla olmaktadır.

2013 yılında Bırsa genelinde 218 çiftçiye Organik Tarım ve

İyi Tarım Uygulamaları konusunda eğitim verilmiştir (2013

Yılı Faaliyet Raporu).

Hayvancılık ise bölge için çok önemli bir geçim kaynağıdır.

Bölgedeki 151 köyün %78’inin geçim kaynağı hayvancılıktır.

Çizelge 3.10: Hayvancılık Değerleri (2011 Yılı İl Çevre

Durum Raporu)

60

Bölgede küçükbaş hayvancılık öne çıkmaktadır. İlin küçükbaş

hayvan varlığının %26’sı bu bölgededir. Hayvancılık ciddi

anlamda geçim kaynağı olarak ön planda olmasına rağmen

verimlilik düşüktür. Ayrıca hayvancılığın maliyeti yüksek,

hayvanla ilgilenecek genç nüfus ise göç etmektedir. Bu

nedenle hayvancılıkta zamanla azalma ihtimali yüksektir.

3.4.2. Turizm

Turizm, diğer sektörlerden daha fazla boyutta ekonomide

çarpan etkisi oluşturmak suretiyle, tüm sektörleri

tetikleyen bir sektör konumundadır. Öyle ki, istihdam

üzerindeki etkisi, bölgelerarası dengesizliğin

giderilmesindeki rolü, milli gelire etkisi, ödemeler

dengesine olan olumlu katkısı ve sosyo-kültürel etkileri

açısından turizm faaliyetleri, bu alanda bakanlıkların,

meslek okullarının kurulmasına ve üniversitelerde bölüm

hatta fakülteler ihdasına neden olmustur (Ulusan,Y.2009).

Günümüzde bölge içinde turizm sektörü pek ön plana çıkmasa

da birçok turizm türünü barındırmaktadır. Bölgenin sahip

olduğu potansiyeller bağlamında dört turizm türü ön plana

çıkmaktadır. Kültür turizmi,doğa turizmi,termal turizm ve

alternatif turizmdir. Çizelge 10’da turizm türleri

gösterilmiştir. Turizm sektörü, bölgeler arası

dengesizlikleri gidermede etkili bir sektör olduğu için

bölgemiz için ayrı bir öneme sahiptir. Bölgenin turizm

arzına baktığımızda yalnızca Orhaneli’nde 128 yataklı

Ağaçhisar Termal Tesisinin olduğu görülmektedir. Bunun

yanında Sadağı, Düğüncüler ve Ilıca Termal kaynaklarıda

termal turizm açısından potansiyel teşkil etmektedir. Ancak

61

herhangi bir tesis yapılmamış olduğundan yeterince

faydalanılamamaktadır.

Bölge ayrıca eko-turizm7 açısından da oldukça uygundur.

Tarım-turizm sektörleri arasında işbirliği sağlamak, kırsal

nüfusa yeni bir ekonomik kapı açacağı gibi aynı zamanda

nüfusun göç etmesinin de önüne geçilecektir. Diğer önemli

turizm türü ise kırsal turizmdir. Harita 3.7’de gösterilen

sarı-mavi-yeşil renkli alanlar agro turizmi58, eko turizmi

ve hem agro hem eko turizm türlerini barındıran

yerleşmeleri göstermektedir.

7 Ekoturizm Topluluğu’nun(IES) tanımına göre ekoturizm: Yerel halkın sürdürülebilirliğini ve çevrenin korunmasını içeren, biyolojik ve kültürel özellikleri için el değmemiş doğal alanlarda gerçekleşen turizm türüdür.8 Agro(çiftlik)turizmi: Çiftliklerde (çiftlik evi veya ayrı konuk evlerinde)konaklama imkanını, hayvancılık ve tarım (bitki yetiştirme gibi) işleriyle uğraşmayı, konuklara yiyecek sağlamayı ve yine konuklara yönelik olarak çeşitli aktiviteler düzenlemeyi kapsar.

62

Harita 3.7: Bursa Turizm Türleri (Bursa Çevre Düzeni Planı verileri

kullanılarak yazar tarafından hazırlanmıştır)

Alanda yapılan görüşmelerde de halkın turizme ve turiste

olumlu baktığını görülmektedir. Turizm açısından en önemli

problem ise yetkililerin turizm potansiyelini tespit

etmemiş olmalarıdır. 2012 yılında, bölgenin Büyükşehir

Belediye sınırlarına dahil olmasıyla, turizm yatırımları

başta olmak üzere kamu yatırımları artmıştır. BEBKA9

tarafından Harmancık’ta yürütülen Ekoturizm potansiyelinin

değerlendirilmesi amacıyla yapılan proje tamamlandı.

Projemiz sayesinde orman içine konuşlanmış 14 bungalov, 1

restorandan faydalanan kişi sayısının 3.000kişi/yıl olması,

kültürel değerlerin sürekli sergilenebileceği bir müze,

avcılık ve atıcılık sporu ile uğraşanlara yönelik

parkurlar, paintball alanlarında rekreasyonel faaliyetler,

doğa severler için trekkingrootlarının oluşturulması

düşünülmektedir810.

9 Bursa-Eskişehir-Bilecik Kalkınma Ajansı10 http://www.harmancikeco.com/?page_id=23 (erişim tarihi:03.06.2015)

63

Çizelge 3.11: Dağ Bölgesi Turizm Türleri (Bursa İl Çevre Düzeni

Planı,Turizm Analiz Raporu,2011)

3.4.3. Madencilik

Dağ bölgesi, maden potansiyeli bakımından zengin

sayılabilecek bir bölgedir. Bunların başında linyit, bor,

krom madenleri gelmektedir.

Özellikle Orhaneli ilçesinde; madencilik faaliyetleri yoğun

yapılmakta olup olivin, krom, taş ve kömür ocakları ile bir

64

de termik santral bulunmaktadır. Madencilik ve buna dayalı

işletmeler 2300 civarında kişiye istihdam sağlamaktadır.

Orhaneli ilçesinde 1,000,000 ton rezerv bulunmaktadır.

Ayrıca kömür ve Bor tuzları mevcuttur. Keles İlçesinde Bor

Tuzları, Manyezit, Kalsedon.Talk, Kömür, Mermer, Diyabaz

madenleri bulunmaktadır ( Bursa Valiliği Çevre ve Orman

Müdürlüğü İl Çevre Durum Raporu,2010). Bölgede bulunan

Orhaneli termik santrali 210 MW güç ile Bölge ve Bursa

iline elektrik enerjisi sağlanmaktadır. Bu termik santral

Türkiyenin 5. Büyük linyit termik santralidir.

Harita 3.8: Bursa İli Maden Rezervleri (www.mta.gov.tr)

Enerji madeni olarak linyitin çıkarıldığı Keles,

Mustafakemalpaşa ve Orhaneli ilçeleri madenin rezerv

alanlarının bulunduğu ilçelerdir.

65

Çizelge 3.12: Bursa İli’nde Üretilen Enerji Madenleri (Bursa Valiliği

Çevre ve Orman Müdürlüğü İl Çevre Durum Raporu, 2010)

Keles ve civarı yeraltı kaynakları ile endüstriyel hammadde

bakımından zengindir. Yörenin en zengin maden yatağı

Harmanalanı köyü yakınlarındaki linyit ocağıdır. Davutlar

köyü civarında da oldukça büyük linyit rezervi

bulunmaktadır. Ayrıca Alpagut köyünde kalsit, Gelemiç

köyünde molibden, Kozbudaklar köyünde krom ve mermer

yatakları tespit edilmiştir. Maden Tetkik Arama tarafından

yapılan araştırmalarda yörede; doğal gaz, magnezyum, bakır,

demir, boraks ve volfram madenlerine de rastlanmıştır.

Ancak bu madenler ekonomik olmadıkları gerekçesiyle

işletilmemektedir.

Keles’in Harmanalanı mevkiinde bulunan linyit madeni

potansiyeli, bugünlerde termik santral olarak

değerlendirilmek istenmektedir. Keles’e bağlı Harmanalanı

ve Kozağacı Vadisi’nde 13 bin hektarlık alanda yapılması

planlanan 270 MW kapasiteli termik santral için Çevre Etki

Değerlendirme izin süreci devam etmektedir11. Keleslilerin

büyük tepki gösterdiği termik santral ihalesine ilişkin

kesin karar ise bu aşamadan sonra yapılacak değerlendirme11 http://enerjienstitusu.com/2012/12/17/bursa-keles-imza-toreni-duzenlendi/ (erişim tarihi:03.06.2015)

66

sonrasında belirlenecek. En uygun teklifi veren firmanın

yeterliliği araştırıldıktan sonra ihale ile ilgili kesin

karar verilecek. Termik santral ihalesi Türkiye Kömür

İşletmeleri (TKİ) Kurumu Genel Müdürlüğü’nde yapılırken

binanın önünde de protesto vardı12.

Ancak yöre halkı başta Kozağacı vadisinde bulunan -geçim

kaynakları olan- kiraz ağaçlarının kesilmesi nedeniyle

termik santrali istememektedir. 2012 yılından beri termik

santral için görüşmeler sürmektedir ancak yapımına

başlanmamıştır ve hukuki süreç deam etmektedir.

4. DAĞ BÖLGESİNİN KALKINMASINDA YERLEŞME KADEMELENMESİNİN

TESPİTİ: ALAN ÇALIŞMASI

4.1. Araştırmanın Amacı ve Yöntemi

Araştırmanın amacı, bölgenin yerleşme kademelenmesini ve

yerleşmelerin hizmet ilişkilerinin tespit edilip, yerel

12 http://enerjienstitusu.com/2012/11/06/bursa-keles-ihalesine-en-iyi-teklif-celikler-madencilikten-geldi/ (erişim tarihi:03.06.2015)

67

potansiyelleri de değerlendirerek, kaynakların rasyonel

kullanılmasını yönlendirerek, hem kırsal kalkınmanın hem de

bölgeler arası dengesizliği gidermeye çalışmaktır.

Yöntem; bölgede ilçe merkezleri dışında toplam 151 kırsal

yerleşme bulunmaktadır. Bu yerleşmelerin tamamının

incelenmesi mümkün olmadığından sadece sekiz yerleşme

seçilmiştir. Seçilen bu yerleşmeler alanın toplam(55.350)

nüfusunun %17’sini oluşturmaktadır. Yerleşmeler özellikle

köy(1.kademe) ve beldelerden(2.kademe) seçilmiştir. Böylece

1., 2. ve 3. kademe merkezler arasında bir ilişkinin olup

olmadığı gözlemlenebilecektir.

4.2. Dağ Bölgesi Yerleşmelerinin Mal ve Hizmet Sunumu

Tespiti

Bir yerleşme sistemi içinde en sık talep edilen mal ve

hizmetler en alt kademe merkezleri oluşturan birbirine

oldukça yakın köy ve kasabalar tarafından karşılanılır ve

bunlar aynı zamanda sınırlı mahalli kaynakları

değerlendirme noktalarıdır. Yerleşimlerin kademesi

yükseldikçe bu kademedeki merkezlerin birbirleriyle

uzaklığı artar. Üst kademedeki merkezlerde genellikle ender

talep edilen hizmetler yer alır ve bu hizmetlerin

sunulabilmesi için gerekli minimum talep ancak daha büyük

etki alanından gelen nüfusla tamamlanır.

Muhtarlarla yapılan anket çalışması ve Esnaf Sanatkarlar

Odasından alınan bilgiler çevresinde kırsal yerleşim

alanlarının merkezi kademesini belirlemeye ve merkezin

kontrolü-etki alanını tespitine esas teşkil edecek kırsal

68

yerleşim alanlarında ne tür faaliyetlerin bulunduğuna

ilişkin sektörel bazda tesis sayısı derlenmiştir.

Yapılan anket çalışması ve çeşitli kurumlardan alınan

bilgiler doğrultusunda, Ticaret, Lokantalar ve Oteller,

Ulaştırma, Haberleşme, Mali Kurumlar, Sigorta ve Büro

Hizmetleri, Kamu İdaresi ve Savunma, Eğitim- Sağlık ve

Sosyal Hizmetler, Eğlence ve Eğlence Hizmetleri, Kişisel

Hizmetler, Yerel Tüketime Dönük İmalat Faaliyet Kollarına

göre Dağ Bölgesinde yer alan yerleşim alanlarındaki tesis

sayısına ilişkin değerlendirmeler ve analiz Çizelge-102’de

sunulmaktadır.

Ticaret açısından bakıldığında, ticari birim sayısı ve

ticari işletme çeşitliliği sadece ilçe merkezlerinde

görülmektedir. Kırsal yerleşmelerde temel ihtiyaçların

dışında bir ticarethane bulunmamaktadır. Her köy

yerleşiminde bakkal, köy kahvehanesi ve fırın

bulunmaktadır. Ayrıca kişisel hizmetler kategorisinde

köylerin çoğunda marangozhane ve demirci de bulunmaktadır.

Mali Kurumlar açısından kırsal yerleşmelerin yetersiz

olduğu tespit edilmiştir. İlçe merkezleri dışında banka ve

bankaların ATM’si bulunmamaktadır. İlçe merkezlerinde

tarımsal kalkınma kooperatifi ve taşıma kooperatifleri

bulunmaktadır. Kırsal yerleşmelerde kooperatif

bulunmaktadır ancak fazla bir etkinliği yoktur.

Eğlence ve Eğlence Hizmetleri açısındanda kırsal

yerleşmelerin yetersiz olduğu tespit edilmiştir. İlçe

merkezleri dışında pazar kurulmamaktadır. Bunun dışında

69

sinema, tiyatro, kütüphane ve spor alanı da ilçe merkezleri

dışında başka hiç bir yerde bulunmamakta hatta Harmancık

merkezde dahi bulunmamaktadır.

Teknik ve Sosyal Altyapı açısından her yerleşmede su,

elektrik, kanalizasyon şebekesi bulunmaktadır. Eğitim

tesisi olarak kırsal yerleşmelerin bir kısmında 5.sınıfa

kadar eğitim veren ilköğretim, bir kısmında ise 8. Sınıfa

kadar eğitim veren ilköğretim bulunmaktadır. Küçük kırsal

yerleşmeler 8.sınıfa kadar eğitim veren (Karıncalı,

Göynükbelen, Erenler, Demirci, Harmancık Demirci,

Kıranışıklar, Baraklı, Kınık) mahallelere taşınmaktadır.

Sağlık tesisi olarak, üç ilçe merkezinde hastahane

bulunurken, Harmancık merkezinde devlet hastahanesi

bulunmamaktadır. Kırsal yerleşmelerde ise düzenli doktor

veya hemşire bulunan Aile Sağlığı Merkezi bulunmamaktadır.

Kırsal yerleşmelere haftada bir doktor gitmektedir.

70

Çizelge 4.1: Bölge İlçelerindeki İşletme Sayıları

71

4.3. Alan Çalışmasının Değerlendirilmesi

Ticaret-eğitim-sağlık birimlerini incelediğimizde bu

birimlerin ilçe merkezlerinde yoğunlaştığı ve öne çıktığı

görülmektedir. Kırsal yerleşmelerin ilçe merkezine gitmeden

ihtiyaçlarını giderebileceği bir ara kademe

görülmemektedir. 50 nüfuslu yerleşmede, 2000 nüfuslu

yerleşmede ihtiyaçlarını ilçe merkezinden karşılamaktadır.

Yerleşimlerin eğitim-sağlık-ticaret-ulaşım ilişkilerine

baktığımızda bölgenin hem kendi içinde hemde çevre

yerleşmelerle güçlü bir ilişkisi olmadığı

gözlemlenmektedir. Örneğin; Harmancık’ta devlet hastanesi

olmamasına karşın, halk hastaneye gitmeye gerek duyduğunda

Orhaneli merkez(40dk) yerine, Bursa’ya(1saat 30dk) veya

Tavşanlı’ya(30dk) gitmektedir. Kırsal yerleşmeler

ihtiyaçlarını ilk olarak kendi ilçe merkezlerinden, ikinci

olarak Bursa merkezden sağlamaktadır. Sınıra yakın

yerleşmeler ise, Dursunbey ve Tavşanlı ile ilişki

içindedir.

72

5. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME

Günümüzde bölgesel ve kırsal kalkınmanın özellikle

sürdürülebilir kalkınması önemli hale gelmiştir. Özellikle

geri kalmış bölgelerin planlanması ayrı bir önem arz

etmektedir. Bölgenin kalkınmasında etkili olabilecek

potansiyellerinin yanında, bölgenin gelişmesini

engelleyecek etkenleri iyi analiz etmek çok önemlidir.

Ancak yapılacak planlarla, tezde de belirttiğimiz

potansiyellerin değerlendirilerek yatırım yapılması, bölge

kalkınmasında değerlendirilmesi bölge için büyük önem arz

etmektedir.

Kırsal kimliğe sahip bölgenin önemli geçim kaynağı

tarımdır. Tarımdaki en önemli sorun ise sulamanın yetersiz

olmasıdır. Mevcutta küçük çapta sulama göletleri bulunmakta

ancak yeterli olmamaktadır. Tarımda modern sulamaya

geçilmesi ise su potansiyelinin bilinçsizce tüketilmemesi

açısından önemlidir. Tarımdaki bir diğer önemli sorun ise,

73

halkın her ne kadar ürün yetiştirse bile bunun pazarlanması

ve depolanmasına ilişkin tesislerin olmaması ve daha da

önemlisi bunu organize edecek tarımsal örgütlenmenin

oluşmamış olmasıdır.

Turizm potansiyeli günümüzde bölgede yeni yeni ön plana

çıkarken, değerlendirilmesi ve yatırım yapılması gereken

bir çok turizm alanı vardır. Üst ölçekli planlarda da

bölgenin turizm potansiyelini değerlendirilmesine atıfta

bulunulmuştur. Turizmle birlikte bölgede yeni bir ekonomik

faaliyet olması, yerel halkın aktif şekilde katılmasıyla

istihdamın sağlanması ve özellikle tarım-turizm

işbirliğinin sağlanabilmesi bölgenin kalkınmasında önemli

bir araçtır.

Bölgenin arazi yapısı, merkeze uzaklığı ve kamu

yatırımlarını bünyesine çekememesinden kaynaklı yerleşme

kademelenmesi içinde alt kademede kalmıştır.

Bölgenin nüfus kademelenmesine baktığımızda ilçe merkezleri

3. kademe olması gerekirken nüfusunun düşük olması

nedeniyle 2.kademedir. Nüfus açısından büyük olan her

yerleşim yerinin il veya ilçe merkezi olması gerekmez, öte

yandan nüfusça küçük bir yerlesim yeri de ‘köy’ statüsünde

olmak zorunda değildir. Bu alanda da bunu görmekteyiz.

3.kademe merkez olmayan yerleşimlerin ilçe merkezi

yapılmaması, mutlaka ilçe merkezi yapılmak istenen

yerleşimlerin ilçe merkezi yapıldıktan sonra 3.kademe

işlevsel merkez olabilmeleri için gerekli tesislerle

donatılmaları gerekmektedir. Aksi halde 3. kademe olmaması

gereken yerleşmelere yapılacak her yatırım kaynak israfı

74

olacaktır. Bölgede, Harmancık ilçe merkezi olmasına karşın,

mahallelerin merkeze yakınlığı nedeniyle(en uzak Gökçeler

Mahallesi 17km/15dk) 2. kademeye ihtiyaç duyulmamaktadır

ilçe merkezi 2.kademe merkez görevi üstlenmektedir.

Mevcutta da ilçe merkezinde olmayan donatıların varlığı bu

yerleşmenin 3.kademe olmadığının bir göstergesidir. Bu

nedenle Harmancık merkez 2. kademe olarak belirlenmeli ve

buna göre yatırım yapılmalıdır.

Bölgede, kırsal ulaştırma ağının ilçe merkezlerinde

odaklaşacak şekilde geliştirilmiş olması ve yakın zamanlara

kadar köyler arası yatay ulaştırma bağlantısının ihmal

edilmiş olması nedeniyle, 1. kademe merkezlerin hem ticari

hem de hizmet ihtiyaçlarını tam anlamıyla karşılayacak

niteliklere sahip olmasa da, 8. sınıfa kadar eğitim veren

İlköğretim Okulu ve Sağlık Ocağı gibi birtakım kamu

hizmetleri bulunan, ticari fonksiyonlar ve hizmet tesisleri

açısından güçlü odak noktası olmayan çevre köylere tek

yönlü hizmet veren merkezler, erişilebilirliği de göz

önünde bulundurularak ikinci kademe merkez olarak

belirlenip, plan kararları ile kırsal alanda 2. kademe

merkezler güçlendirilmelidir. Böylelikle kırsal alana etkin

bir şekilde hizmetlerin götürülmesi sağlanmış olacaktır.

Bölgede 2. kademe olabilecek yerleşmeler ise; Karıncalı,

Erenler, Göynükbelen, Altıntaş, Demirci, Aktaş, Kınık,

Harmancık Demirci, Belenören, Baraklı, Kıranışıklar

mahalleleridir.

Ayrıca nüfusun giderek azaldığı kırsal yerleşmelerde

günümüzüde 20-30 nüfuslu köyler bulunmaktadır. Bu

75

yerleşmeler ilerde kaybolma tehdidi altındadır. Günümüzde

Büyükorhan ilçesinin Çökene köyü günümüzde nüfusunu tamamen

kaybetmiştir. Bu süreçte ilerde yok olma tehdidiyle karşı

karşıya gelecek yerleşmeler tespit edilip gereksiz kamu

yatırımlarının yapılmasınınn engellenmesi, büyümesi

beklenen yerleşmelere ise yatırım yapılarak büyümesinin

desteklenmesi gerekmektedir.

Kısacası; bölgedeki kırsal yerleşmelerin planlanmasında,

çevresel ve kültürel değerlerin korunmasını ve

geliştirilmesini gözeten, yerelde farklılaşan sosyal,

kültürel ve ekonomik özellikleri, ihtiyaçları,

potansiyelleri ve dinamikleri dikkate alan, mekana ve yerel

kaynak potansiyellerine odaklanarak tarım ve tarım dışı

sektörleri birlikte değerlendirmek gerekmektedir.

KAYNAKÇA

Altay, K,İ., (2005). “Avrupa Mekansal Gelişme

Perspektifi’nde (ESDP) Kırsal Alan Politikaları”, MSGSÜ.

Anonim ,1982, “ Türkiye’de Yerleme Merkezlerinin

Kademelenmesi –Ülke Yerleşme Merkezleri Sistemi”, Cilt-I,

Ankara: Dpt.

76

Anonim,2014, “Bursa 2030 Yılı 1/100 000 Ölçekli İl Çevre

Düzeni Planı Plan Açıklama Raporu”Bursa Büyükşehir

Belediyesi, Bursa.

BEBKA, (2014). Mevcut Durum Analizi Bölge Planı Eki 2014-

2023 Eki, Bursa.

Çalışkan, Ç., (2008). Çok Merkezli Bölgesel Kalkınma

Amacında, Kars’ın Ağrı Alt Bölgesinde (TRA2) Büyüme Kutbu

Olabilirliği, Yüksek Lisans Tezi, İTÜ Fen Bilimleri

Üniversitesi, İstanbul.

Gürer, N., (2009). Dağlık Alanların Kalkınmasında Turizmin

Katkısı; Erzurum, Erzincan, Bayburt Bölgesi Örnek Alanı,

Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.

Karahan, H., (2006). Bursa İli Harmancık İlçesinin Sosyo-

Ekonomik Yapısı Ve Göç Sorununun İncelenmesi, Yüksek Lisans

Tezi, Uludağ Üniversitesi, Bursa.

Demiryürek, Kürşat., (2011). Organik Tarım Kavramı ve

Organik Tarımın Dünya ve Türkiye’deki Durumu. , GOÜ Ziraat

Fakültesi Dergisi, s. 28(1), 27-36.

Özgür, E.,2010, “Yerleşme Coğrafyasına Girişi”, Ankara

Üniversitesi Coğrafya Bölümü, Ankara.

Sakarya, A., (2013). Türkiye’de Kentsel Kademelenmenin

Lojistik Sektörü açısından Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans

Tezi, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.

Sakarya, A., 2013, “Değişen Ekonomi,Değişen Teori”, Kbam 4.

Kentsel Ve Bölgesel Araştırmalar Sempozyumu, Mersin,525-

536.

77

Sinemillioğlu, O., (2009). “Sürdürülebilir Bölgesel

Kalkınma ve Türkiye Süreci”, Elektronik Sosyal Bilimler

Dergisi, 27:245-268.

T.C. Bayındırlık ve İskan Bakanlığı, (2008). Bütünleşik

Kentsel Gelişme Stratejisi(KENTGES) Araştırma Raporu,

Ankara.

T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, (2010). Tabiat

Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü, Datça Bozburun Çevre

Düzeni Planı Araştırma Raporu, Ankara.

T.C. Kalkınma Bakanlığı, (2013). İllerin Ve Bölgelerın

Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması, Ankara.

Tolunay, A. (2006). “Kalkınma ve Kırsal Kalkınma: Temel

Kavramlar ve Tanımlar”, Süleyman Demirel Üniversitesi Orman

Fakültesi Dergisi, 2:116-127.

Zeyneloğlu, S., (2010). “Türkiye’de Yerleşim Birimlerinin

Büyüklük Dağılımı ve Merkezî Yerlerin Nüfuslarındaki

Değişim”, İTÜ Dergisi, 1:104-114.

Zeyneloğlu, S., (2008). Türkiye’de Yerlesim Birimlerinin

Dağılımı ve Merkezi Yerlerin Nüfuslarındaki Değişim:

Dengeli Bir Yerleşim Dağılımı İçin Öneriler, Doktora Tezi,

İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul.

www.olymposarastirmalari.com, 29 Mayıs 2015.

78