BİRİNCİ BÖLÜM en son düzenleme

NDEKLER

i

BRNC BLM

EKONOMK KRZ KAVRAMI VE TRLER

1.1.EKONOMK KRZ KAVRAMI ktisat literatrnde her zaman tartlan, eitli tanmlar olan konulardan biri phesiz ekonomik kriz kavramdr. Bu yzden dolay, ekonomi literatrnde ekonomik kriz kavram zerinde bir gr birlii yoktur. Eilmez (2008) ekonomik kriz konusunda tketici talebinde ve firmalarn yatrmlarndaki byk d, yksek oranl isizlik ve dolaysyla yaam standartlarnn dmesi biiminde ortaya kabileceini belirtmitir. Yazara gre bu trdeki ekonomik krizler genellikle kendisiyle beraber finansal piyasalardaki belirsizlikleri, hisse senedi fiyatlarndaki ani dleri ve yerli parann yabanc paralara gre deerindeki dleri de meydana getirmektedir1. zcan (1981) ekonomik krizi, ekonomik geliim sresi boyunca mal ve hizmetlerin arz ve talep dengelerinde meydana gelen bozulma, ekonomideki tm unsurlar arasndaki ilikilerin kopuklua uramas yada bitmesi olarak tanmlamtr 2. Kriz, denetlenmesi salanamayan baz d faktrlerin etkisiyle meydana gelen ve var olan sisteme zarar veren olumsuz gelimelerdir3. Bir tarafta her hangi bir faktre bal olarak aniden ortaya kan skntl bir dnem yaanrken,dier baz evreler veya topluluklar iin de yeniden yaplanmas ve toplanmas iinde yani tekrardan dzle kmas iin bir frsat olarak anlalmaktadr4. Ekonomik kriz, ekonomide aniden ve beklenmedik bir ekilde ortaya kan olaylarn makro adan lke ekonomisini, mikro adan ise firmalar ciddi anlamda sarsacak sonular ortaya karmas demektir 5.1 2

Mahfi Eilmez, (2008), Kresel Finans Krizi, Remzi Kitabevi, Ankara, s.48. Enver zcan, (1981), Ekonomik Bunalmlar, Ongun Kardeler Matbaaclk, Ankara, s.1. 3 lhan Uluda ve Eriah Arcan, (2003), Trkiye Ekonomisi, Der Yaynlar, stanbul, s.51. 4 Levent Ylmaz, (2001), Umberto Eco ile Kriz zerine, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, s.10-32. 5 Cokun Can Aktan ve Hseyin en, (2001), Ekonomik Kriz: Nedenler ve zm nerileri, Yeni Trkiye Dergisi, Ekonomik Kriz zel Says, Say:42, Eyll-Ekim, s.1226.

1

Ekonomik kriz, retim ve tketim arasndaki dengesizliin olduu veya ekonominin parasal kesimi ve reel kesimleri arasndaki dengesizlie ballktan meydana gelen bir istikrarszlk durumudur6. Ekonomik krizler, bir mal, hizmet, retim faktr veya dviz piyasasndaki fiyat ve/veya miktarlarda, kabul edilmesi istenilen bir deiim snrnn stnde meydana gelen ok iddetli dalgalanmalardr7. Yukarda anlatlan ekonomik kriz tanmlarnn ardndan genellikle hep ekonomik krizle birlikte anlan ekonomik durgunluk ve resesyon kavramlarn da aklayp belirtmekte yarar vardr. Ekonomideki byme hznn sfra yaklat yada sfra inmesine Ekonomik durgunluk olarak, tanmlanmaktadr. rnein ekonomide, bir yl iinde rettii btn mal ve hizmetlerin piyasa fiyat cinsinden sahip olduu btn deerleri toplam 200 milyar dolar olan bir ekonominin bir sonraki yl yine ayn rakamsal deerde kalmas yada kalyor olmas o ekonominin durgunluk iinde olduunu bizlere aka gstermektedir. Durgunluk genellikle isizler iin istihdam yaratlamamas sonucu geliim gstermektedir. Ekonomik bymenin sfrn altna inerek eksiye gemesi durumu resesyon olarak isimlendirildii durumdur8. Ekonomik krizler reel sektr krizleri ve finansal krizler olmak zere iki grup halinde temellendirerek incelenebilir. Aadaki ekilde krizlerin snflandrmak iin daha anlalr ekilde ortaya konularak anlatlmtr.EKONOMK KRZLER

REEL SEKTR KRZLER

FNANSAL KRZLER

MAL VE HZMET PYASASINDA KRZ

GC PYASASINDA KRZ

BANKACILIK KRZLER

PARA/DVZ KRZLER

BORSA KRZLER

BOR KRZLER

ENFLASYON KRZ

DEMELER DENGES KRZ

DURGUNLUK KRZ

DVZ KURU KRZ

ekil 1.1: Ekonomik Kriz Trleri6 7

Osman Altu, (1994), Kriz Dneminde irket Ynetimi, Ekonomik Trend Dergisi, 2(23), s.38. Aykut Kibritiolu, (2001), Trkiye'de Ekonomik Krizler ve Hkmetler 1969-2001, Yeni Trkiye Dergisi, Ekonomik Kriz zel Says, Kasm, s.174-182. 8 Eilmez, a.g.e., s.49.

2

ekil 1.1de ematize edilen ekonomik kriz trleri aada ayrntl olarak aklanmtr. 1.1.1.Reel Sektr Krizleri Mal, hizmet ve igc piyasasnda yaanan byk daralmalar reel sektr krizleri olarak tanmlanmaktadr. Bir ekonomide mal ve hizmet piyasasndaki fiyat artlar kabul edilen seviyenin zerinde ise bu karlalan duruma enflasyon krizi olarak adlandrlmaktadr. Fiyatlar genel seviyesindeki artlarn, ekonomide yatrmlar tevik edecek dzey seviyesinde olmayp altnda gereklemesine durgunluk krizi denilmektedir. Reel sektr krizlerinden bir dieri olan isizlik krizi ise emek piyasasndaki isizlik seviyesinin kabul ya da istenilen seviye orann zerinde olmas olarak adlandrlmaktadr9.

9

Kibritiolu, a.g.e., s.174.

3

1.1.2.Finansal Krizler Finansal krizler finans sektrnde yaanan istenmeyen olumsuzluklar neticesinde finansal kurumlarn bazlarnn faaliyetlerine son vermesi durumuyla karlamas, dier bir ifade ile batmas, batmayanlarn da sermayelerinin nemli lde eriyerek azalmas durumudur10. Piyasalarda etkin ileme gcnn bozulmasnn yan sra reel ekonominin ykc etkilere urad kriz olarak da tanmlanmaktadr11. Finansal krizler, finans piyasalarnn fonksiyonlarn yerine getirememesine sebebiyet verip ve ekonominin faaliyet hacminde byk oranda daralmalara neden olmaktadrlar. Finansal sektr bilanolarnda meydana gelen bozulma, faiz oranlarnn ve belirsizliin artmas ile varlk fiyatlarndaki deimeler sebebiyle, irket bilanolarnn bozulmas finansal krizlerin sonularndan bazlar olarak karmza kmaktadr 12. Finansal krizler, lke ekonomisi zerinde olumsuz sonulara neden olan ve yalnz etkilerini meydana geldii lkede hissettirmeyip, dier lkelerin ekonomilerine de bulatrabilen karlalmas arzu edilmeyen durumlardr13. Finansal krizler; para/dviz, bankaclk, borsa ve bor krizleri olmak zere drt balkta yada grupta snflandrlabiliriz. Aada finansal kriz trlerine deinilmitir. 1.1.2.1.Para/Dviz Krizleri Speklatif ataklarn sonucunda 1 lke parasna kar deer kaybna uranlmas yada lkenin parasn korumak iin uluslar aras rezervlerin hacminin deitirmesi ve faiz oranlarn ykseltmesidir14. Para krizleri, sabit dviz kuru sistemlerinin uyguland ekonomide yer alan piyasa katlmclarnn var olan taleplerini ani bir ekilde yerel para ile birimlendirilmi aktifler yerine dviz cinsi aktiflere kaydrarak gei yapmalar sonucu, merkez bankasnn elinde bulunan dviz rezervlerinin erimesiyle meydana gelen10 11

Fatih zatay, (2011), Finansal Krizler ve Trkiye, Doan Kitaplk, stanbul, s.19. Serdar ztrk ve Bekir Gvdere, (2010), Kresel Finansal Kriz ve Trkiye Ekonomisine Etkileri, Sleyman Demirel niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, C:15, S:1, s.380. 12 Frederic S. Mishkin, (2001), Financial Policies and the Prevention of Financial Crises in Emerging Market Countries, NBR Working Papaer Series, 8087, p.3. 13 Mehmet Gentrk, Hseyin Dalar ve Tayfun Ylmaz, (2011), Finansal Krizlerin letmelerin Finansman Kararlarna Etkileri: MKBde lem Gren letmeler zerinde Bir Aratrma, C.., ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt:12, Say:1, s.187. 14 ztrk ve Gvdere, a.g.m., s.379-380.

4

krizler olarak adlandrlmaktadr. 1990l yllardaki deneyimler, yumuak sabit kur politikas izleyen ve sermaye hareketlerine ak gelimekte olan ekonomilerde parasal krizlerin arttn gstermitir. Gnmze kadar 1992-1993'te Avrupa Dviz Kuru Mekanizmas (ERM) krizi, 1994-1995'te Latin Amerikadaki kriz ve 1997 ylnda yaanan Asya Krizi gibi ok sayda para krizi yaanmtr 15. Para krizleri, ekonomi literatrnde ok boyutlu ve eitli ynleriyle

incelenmitir. Para krizlerinin aklanmas iin ve tahmin edilebilmesi amacyla alannda yaplan almalar, ilk olarak Krugmann (1979) almas ile balamtr 16. Para krizlerinin belirlenmesinde kullanlanlar be grup altnda toplanabiliriz17: Zayf makroekonomik gstergeler ve hatal iktisat politikalar, Finansal alt yap yetersizlii, Ahlaki tehlike ve asimetrik bilgi, Piyasadaki kreditrlerin ve uluslararas kurulularn hatal his ve sezgileri, Beklenmedik olay ve tesadfler(trnak ve italikle yazalm dipnot burada olmal) 1.1.2.2.Bankaclk Krizleri Bankalarn alm olduklar ykmllkleri yerine getirememesi, iflas veya bankalarn baarszlk durumuyla kar karya kalmas durumunda panikleyen mevduat sahiplerinin bankalardan kamas durumudur18. Bankaclk krizini, lke ekonomisinde finansal sistemin gvenilirliini kaybetmesinin sonucun olarak tasarruf sahiplerinin mevduatlarn tekrardan geri almak iin bankalara ar derecede yklenmeleri durumu sonras meydana gelen kriz olarak da tanmlayabiliriz. Bankalarn sz konusu ar talepleri karlayamamalar ile mal panik, krize dnr 19. Bankaclk krizleri ile para krizleri arsnda unu belirtmekte fayda vardr. Bankaclk krizleri daha uzun sreli etkilemekte ve ekonomik faaliyet hacmi zerinde iddeti daha yksek etkiler yaratrlar20.

15 16

Gentrk vd., a.g.e., s.190. mer Ylmaz, Alaattin Kzltan ve Vedat Kaya, (2005), ktisadi Kriz Kuramlar, Finansal Kreselleme ve Para Krizleri, Erciyes niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Say:24, Ocak-Haziran, s.88. 17 Kibritiolu, a.g.e., s.2-3. 18 ztrk ve Gvdere, a.g.m., 380. 19 Halil Seyidolu, (1999), Uluslararas ktisat, Gzem Yaynlar, stanbul, s.583. 20 Gven Delice, (2003), Finansal Krizler: Teorik ve Tarihsel Bir Perspektif, Erciyes niversitesi, ..B.F. Dergisi, Say:20, Ocak -Haziran, s.61.

5

1.1.2.3.Borsa Krizleri Borsa krizleri, borsada ilem gren menkul kymetlerin deerlerindeki yksek dler olarak tanmlanabilir. Bu kriz tr, borsada ilem gren eitli menkul kymetlerin trne gre oluturulan endekslerde veya borsann genel bileik endeksinde byk dmeler eklinde grlmektedir. (dipnotlu yazalm) 1.1.2.4.Bor Krizleri Bor krizi, bir lkenin nceden ald borlarn eitli sebeplerle deyemeyeceini ilan etmesi sonucuna denmektedir 21. Bu tanm genellikle resm d borlar iin kullanlyor olmasna ramen doal olarak zel sektre ait d borlar da iine almaktadr. D bor krizi, alnan borlarn uygun alanlarda kullanlmamas, tketimin finansmannda kullanlp harcanmas ve/veya geri dnnn riskli olduu uzun vadeli yatrmlarda kullanlmas sebebiyle, bu borlarn geri deme vadesi geldiinde ekonominin skntya dt zamanlarda oluum gsterip meydana gelmektedir22. 1.2.KRZ MODELLER Farkl dnemlerde dnyadaki eitli ekonomilerin karlatklar krizlerin birbirinden farkl niteliklere sahip olmas bu krizleri aklamaya alan modellerinde birbirinden farkl yaklamlar iermelerine sebep olmutur. Yaklamlarn arka plannda kalan temel sebep ise gerekleen her yeni krizin ncekilere gre daha farkl k sebeplerine dayanmas ve daha farkl koullarda meydana gelmesidir. Literatrde ilk kez birinci nesil-ikinci nesil biiminde bir terminolojiye giden Eichengreen vd. (1995) gerekleen her yeni kriz sonras mevcut modellerin yetersiz kalmalar sonucu yeni aklama yntemlerine ihtiya olacan belirtmitir. Kanonik ya da dier ad olan birinci nesil kriz modelleri aktif iktisat politikalarnn srdrlemez nitelii ile krizi zdetirirken, krizleri aklamada ikinci nesil kriz modelleri iktisat politikalarnn srdrebilirlii ile ilgili meydana gelen beklentilerdeki ani deiikleri incelemektedir. Dier model olan nc nesil kriz modelleri ise krize sebebiyet veren faktr iktisat politikas uygulayclarnn, banka ve finans kurulularnn ahlaki riske konu olan uygulamalar olarak kabul eder23.21 22

Seyidolu, a.g.e., s.583. Mikail Altan ve Muhammet Bezirci, (2001), Ekonomik Krizlerin KOBler zerine Etkisi: Karaman rnei, I. Orta Anadolu Kongresi, KOBlerin Finansman ve Pazarlama Sorunlar, KOSGEB, Nevehir, s.352. 23 Ahmet Fazl zsoylu, lter nlkaplan ve Melek Akdoan Gedik, (2010), Kresel Kriz ve Trkiye, Karahan Kitabevi, Adana, s.18.

6

1.2.1.Birinci Nesil (Kanonik) Kriz Modelleri Latin Amerika lkelerinde 1970li ve 1980li yllarda meydana gelen krizleri aklamak amacyla gelitirilmi modellere birinci nesil kriz modelleri denir. Birinci nesil kriz modellerinin ana amac, malum yllarda sabit dviz kuru sistemlerinin speklatif hareketler tarafndan ykln aklamaktr 24. Paul Krugman tarafndan gelitirilen birinci nesil krizlerin nedeni olarak maliye politikalar ve genilemeci para politikasdr 25. Bu modellerde makroekonomik dengesizlikler dikkat ekilerek vurgulanm, sabit dviz kuru uygulamasyla birlikte bte ann monetizasyonun (parasallatrma) cari a daha da artracan ileri srerler. Bu tip parasallatrma iktisat politikas aralar arasnda uyum dzeyini bozmakta, uyumsuzluk yaratmakta ve iktisat politikas srdrlemez hal almaktadr. Para otoritelerinin dviz kurunu eldeki mevcut dviz rezervleriyle srdremeyeceini dnmesi ve bu dncenin yaygnlamas speklatrleri harekete geirmekte ulusal paradan ka dvize yneli balamaktadr. Bu ynelie ynelik eilim yksek oranl devalasyona sebep olarak krizi tetiklemektedir 26. Birinci nesil kriz modelinin znde lkede uygulanmakta olan kur rejimiyle uyum salayamayan para politikas bulunmakta ve bu para politikasnn uyumsuz olmasnn en nemli sebebi ise uygulanan gevek maliye politikasdr27. Birinci nesil kriz modellerinin temelleri Krugman (1979) ve Flood ve Garber (1984)in nc almalar ile atlmtr. Krugman (2001), birinci nesil kriz modelleri hakknda gerei vurgular: Krizin ana nedeni kt hkmet politikasdr. Hkmetler hak ettikleri iin krizle kar karya kalmaktadr. Kriz, ani olarak gereklemesine ramen kanlmazdr ve deterministik (belirlenimci), yani tesadfi olmayan niteliktedir. Krizlerin zamanlamas, ilke olarak, ngrlebilir. Bu modellerde krizler zararl deildir. Sadece var olan iktisadi bir sorunu yanstrlar. Birinci nesil kriz modelleri, yap itibariyle olduka basitletirilmi makro ekonomik modellerdir. Gerekte gzlemlenen krizler ve temelini birinci nesil modellerden alan kurumlar arasndaki e zamanllk krizlerin nedeninin kamu aklar olarak alglanmasna neden olmutur. Ancak gelimekte olan birok lke ekonomisinde krizlerin24 25

zsoylu, vd., s.20. Server Demirci, (2011), Krizler ve Mortgage, Akademik Aratrmalar Dergisi, Say:49, ss:57-78, s.60. 26 zsoylu, vd., s.19. 27 zatay, a.g.e., s.35.

7

hisse senedi piyasalaryla ilikili olduu gzlemlenmitir. Bu balamda ilk nesil modellerin krizleri aklama gc 1990 ncesi krizlerde daha fazladr28. 1.2.2.kinci Nesil Kriz Modelleri Birinci nesil kriz modelleri hkmetlerin mali politika olarak sabit dviz kuru uygulamasndan vazgemediklerini ve demeler dengesi bilanolarn ciddiye almayarak yalnzca monetizasyona gittiklerini anlatmaktadr. Dolaysyla bu modeller 1980li yllarda yaanm olan Latin Amerika lkelerindeki bor krizini aklayabilmi ancak 1990l yllarda yaanan Avrupadaki kriz ile Asyada 1997de meydana gelen Asya krizini aklamakta baarsz olup yetersiz kalmtr29. kinci nesil krizlerde ekonomi politikalarnn nceden tespit edilemedii, dikkat eken en nemli zelliinin ise bekleyilerin zelikle baz deikenleri etkilemesi olarak anlalmaktadr30. Bu modellere gre kanlmaz son yoktur, ekonomik sistemin kmesi birinci kuak modellerde olduu kadar hak edilen bir son olarak grlmemektedir. Bu kriz modellerinin nc gstergelere sahip olmad yani yok olduu bilinmektedir. 1990l yllarda Avrupada oluan ve Avrupa Para Sisteminin Dviz Kuru Mekanizmasnn (ERM) tekrar ele alnarak gzden geirilmesine sebebiyet veren kriz srasnda yaananlar yeni bir tr modelleme yoluna gitme gereksinimi ortaya karmtr. Modellemedeki yeniliin gerei birinci kuak modellerin ERM krizini aklamakta olmamasdr.31. kinci nesil krizler krizlerin ortaya kmasnda beklentilerin nemine dikkat yeteri dzeyde

ekerek birinci nesil modellerin yetersiz kaldn ve bu yetersizlii giderme amacyla gelitirilmitir. Temelleri Obsfelt (1994)in almasna dayanan bu modellere gre krizler makro ekonomik politikalarn srdrlebilirlii ile ilgili aniden oluan olumsuz beklentilerden domaktadr. kinci nesil modellerin odaklanmalar gelimi lkelerin dviz krizleridir. Ayrca iktisat politikas seeneklerinin beklentilerle elimesi annda dviz speklasyonu ile krizlerin ortaya kacan ileri srmlerdir. ktisadi birimlerin oluturduu beklentilerin politika uygulamalarn etkilemeyeceini sylemelerine karn28 29

zsoylu vd., a.g.e., s.20. zsoylu, vd., a.g.e., s.20. 30 Demirci, a.g.m., s.61. 31 zatay, a.g.e., s.41..

8

beklentiler ve politika sonular arasndaki farkllk ikinci nesil modellerde byk nem tamaktadr. Zira politika uygulamalarnn sonularna ilikin beklentiler politika kararlarn etkilemekte olup krizler yapsal gstergelerde olumsuz beklenti olmad durumlarda bile kabilmektedir. Bu yaps yznden ikinci nesil modellerde krizi yaratan speklatif saldrlar nceden grlememektedir.32 kinci nesil krizlerde tr beklenti olabileceini kur politikasnn srdrlmesi beklentisi ve srdrlen Krugman tarafndan politikalarn getirdii

sylenmitir. Bunlar kurun deer kayb beklentisi, iktisadi birimlerin beklentileri, sabit maliyetlerdir33. kinci nesil kriz modelleri kapsam olarak bulama ve sr psikoloji kavramlar nemli ve aklanmas gereken kavramlardr. Bulama bir blge ya da lkede balayan krizin, ilgili blge ya da lkenin iktisadi olarak balantl olduu baka bir blge ya da lkeye yaylmas anlamnda kullanlmakta olup, enformasyon ile ilgilidir. Kodres ve Pristker (2002), asimetrik enformasyonun ortak temelleri olup (1997), dviz piyasalarnda etkinsizliin gstergesi olarak etkilenen lkelerin sylemektedir. Sr bulama etkisini yaadn gsteren almalar yapmtr. Sr psikolojisini Krugman psikolojisini konu edinen modeller bizlere bir grup yatrmcnn varlk satn almasn dier yatrmclar da alm ynnde tevik edecektir. Bu ekilde yaplan bir alm, satn alnan varla ynelik olumlu grleri ifade etmektedir. Bu modellerde yatrmclarn gereki olduu kabul edilmektedir. Ayrca yatrmclarn ekonomi hakknda ksmi bilgilere sahip olduklar kabul edilmektedir. Krugman (2001), birinci ve ikinci nesil kriz modelleri arasndaki farklar aadaki ekilde sralamtr: Birinci nesil modellerde krizler devlet politikasnn bir sonucu iken ikinci nesil modellerde devletin byle bir sorumluluu yoktur. Ulusal paraya ynelik olarak kendiliinden oluan speklatif saldrlar kriz yaratabilir. Birinci nesil modellerde deterministik nitelik tayan krizlerin bu zellii ikinci nesil modellerde yoktur. Yani, ikinci nesil modellerde kriz, kanlmaz deildir34.

32 33

zsoylu, vd., a.g.e., s.20-21. Demirci, a.g.m., s.61. 34 zsoylu, vd., a.g.e., s.21.

9

1.2.3.nc Nesil Kriz Modelleri nc nesil kriz modellerinin dayanaklar, Krugman (1998) ahlaki risk, Radelet ve Sachs (1998) ise speklatif saldr yaklamlarna temellendirilerek aklanmtr. Finans piyasasndaki faaliyetteki araclarn devlet garantisi ile ilem yaplmasnn ahlaki riske sebebiyet verdii Krugman tarafndan belirtilmi, bu durum karsnda finansal piyasann bylece ar derecede bydn ve bu balonun patlamasnn sonucu olarak krizi tetiklediini dile getirmektedir. Radelet ve Sachs ise bankalarn sahip olduklar sorumluluklarn vade yapsnn aktiflerin banka yapsndan daha ksa olmas karsnda speklatif saldrlarn balayacan belirtmektedirler 35. nc nesil kriz modellerini iktisatlar, z olarak irketler kesiminin ve/veya bankalar kesiminin bilano yapsndaki bozukluklara ilikilendirerek dayandrmaktadrlar 36. Bilano bozukluklarnn sebebiyetine temel olarak ak dviz pozisyonu, vade uyumazl, sorunlu krediler ve yetersiz sermaye ve yksek kaldra oran vardr. Taylandda 1997 ylnda ortaya kan kriz hzla dier Asya lkelerinden Kore, Endonezya, Malezya ve Filipinlere yaylmtr. Asya krizi olarak isimlendirilen bu kriz birinci kuak modellerle aklanamamtr. Aklanmama sebebi ise kriz yaanan bu lkelerin Kore ve Tayland lkeleri kamu btesi fazla vermekte, dolaysyla disiplinsiz bir maliye politikasndan sz edilememektedir. Dier taraftan bu lkelerde isizlik yksek dzeyde olmayp bu sebeple lkelerin isizlikle sabit kuru korumak ve kollamak arasnda bir tercih yapmalar zorunluluu yoktur. Yani krizle birlikte eer ikinci kuak modellerdeki gibi olsayd, bu lkelerin ekonomik byme hzlarnda bir iyileme gereklemesi meydana gelmeliydi. Dolaysyla Asya krizi, ikinci kuak kriz modelleri ile aklanamamaktadr37. Asya krizinden esinlenerek bankaclk ve finans sektrnn nemine vurgu yapan bu modeller krizin k sebepleri ile birlikte krizin dier lkelere bulama mekanizmasn da aklamaya almaktadr. Bu modellerde hkmetin ahlaki riske yol aan politikalar krizleri yaratan temel faktr olarak ele alnarak farkl lkelerde ortaya kan krizler aklanrken lkelerin kendi i politikalarnda krlganlklar tadklar ve bu yzden de35 36

zsoylu, vd., a.g.e., s.21. zatay, a.g.e., s.47. 37 zatay, a.g.e., s.47.

10

ortak oklarla sarsldklar ileri srlmektedir. Benzer ekilde Karunaratne (2002) de dviz olarak borlanmada bir snrn olmamas durumunda ortaya kacak bir kontrolszln finansal krlganlk yaratacan belirterek ani bir panik ve sr psikolojisinin ani sermaye klarna, likidite skntlarna ve bor krizine sebep olacan ifade eder38.

38

zsoylu vd., a.g.e., s.22.

11

1.3.EKONOMK KRZ SONRASINDA OLUAN DURUM Finansal krizlerden olan para ve bankaclk krizleri kimi durumlarda birlikte grlmektedir. kisinin birlikte grlme olayna literatrde ikiz krizler isimlendirilmektedir. kiz krizlerin yaand bu durum ok tehlikeli olduu bilinen bir gerektir. Para krizinden kastedilen, dvize hcum eklinde speklatif ataklarn sonucunda dviz kurunda meydana gelen ykselme ve dviz kuru rejiminin kme durumuna geilmesine denmektedir. Finansal krizden anlayacamz ise finansal sektrde byk bir deprem yaanmas ve yaanlan bu byk deprem sonrasnda baz finansal kurumlarn batmas, kalanlarn da sermayelerinin nemli lde azalarak erimesini anlamaktayz. Bir ekonomide para krizi gerekletiinde gzlemlenen ilk gelime ounlukla faizlerdeki ykselme ve merkez bankalarnn dviz rezervlerinde oluan erimelerdir. nk finansal yatrmclar sahip olduklar yerli para cinsinden hisse senetlerini, hazine tahvilleri gibi finansal varlklar bir an evvel dvize evirmeyi amalamaktadrlar. Bu durumu bize dviz kurundaki ykseliin daha da artmasna sebebiyet vermektedir. Merkez bankalar ise bu durumu engel olabilmek iin ellerindeki dvizleri atmakta ve faizleri daha da ykseltmektedir. Eer merkez bankalar bu durumu nleyip bu olumsuz durumun nne geemezlerse dviz kurunda ar bir ykselme meydana gelmektedir. Bu durumda para krizlerinde dviz kuru, faiz ve rezervlerin birlikte hareket ettii borlarn geri rahata sylenmektedir. Para krizleri srasnda lkenin kredi riski, demede zorlanaca dncesinin hakim olmasndan hareketle

artmaktadr. Byle bir ortamda ise bankalar daha da ihtiyatl davranmakta, kredi vermekte eski durumlara gre nazlanmakta veya kredi vermek iin daha fazla ek teminatlar istemektedirler. Bu durumun sonucu olarak irketleri finansal olarak zora sokarak olumsuz etkilemektedir. irketler, yatrmlarn ertelemeye gitmekte, tketicilerin harcamalarn ksmalar da mal satmalarn daha da zorlatrmaya neden olmaktadr. irketlerde klmeyle balayan bu olumsuz sre, ii karmalarna ve sonu olarak irketin kapanmasna kadar uzanabilmektedir. Krizler srasnda dviz kurlar ve faizler artarken ekonomik bymenin de durma noktasnda olduu bilinmekte, beraberinde isizlik oran fazlalamaktadr. Ekonomik bymenin daralmas ve isizlik ise toplumu direk olarak etkileyen etmenlerdir yani ksaca zetlersek krizlerin en nemli sonucunun ekonomik bymenin durmas, sonra daralma dnemine geiyor olmas ve bunlarla beraber isizliin artyor olmasdr39.39

zatay, a.g.e., s.19-24.

12

13

KNC BLM

MORTGAGE KRZ NCES YAANAN KRZLER

2.1.1929 BYK DNYA KRZ (BYK BUHRAN) Birinci dnya savana girmeden nce ou lkede altn para standard vard. Bu altn para sisteminde kat para altn para karlnda baslmakta ve bylece dviz kuru da altn kuru zerinden olumaktadr. Sava baladktan sonra karlksz para bastlar ve altn para standard terk edildi. Nedeni ise sava dneminde paraya duyulan iddetli ihtiyat. Karlksz para basm enflasyon oluturdu. Avrupada hzlanan enflasyon ve paralarn karlksz olmas yatrmclar, altn karl para basmay devam ettiren ABDnin bankalarna yollanmasna bunun sonucu olarak da New York dnya finans merkezi nvann almtr. ABDde bu dnemde dnyadaki altn servetinin yaklak %40 toplanmtr. Biriken altn ABD iin ekonomik sramaya yol at. ien deerler olumaya balad. Borsadaki deerler ykseldi. Kiiler sahip olduklar her eyi bu alanlara yatrd. Altn girii zendirilsin diye hkmetler altn standardn zendirip, deflasyonist politikalar izlendi. zlenen bu admlar sonras fiyatlardaki d sebebiyle ekonomik faaliyetler gerilemitir. 1929 ylnn ekim aynda ABD borsasnda bu olumsuz gelimeler zerine dler balad. Kara Perembe olarak 24 Ekim 1929 tarihinde borsa tamamen kmtr. Sadece borsada bir gn ierisinde 4 milyar dolarlk kayp yaanmtr. Yaklak 4000 banka batmtr. Kriz ksa srede dnyaya yaylmtr. 1929 ylnda GSYH 315 milyar dolar olan ABD 1933te bu oran 216 milyar dolara kadar dmtr. 1929 ylndaki isizlik oran yzde 3.2 iken kriz sonras bu oran 1933 ylnda yzde 25e kadar kmtr. Byk bunalma sebep olan birok faktr vardr. Sebeplerden en nemlileri sralarsak; 1-Baz byk holdinglerin ABD retiminin elinde tutmas ve bu holdinglerin olas bunalma girmesi genel bir krize sebebiyet verecek potansiyelde bulunmalar

14

2-Bankalar iin gnmzdeki kadar ciddi kurallar olmamas, denetim mekanizmas sistemi bulunmamas 3-Ekonomi devlet mdahalesini istemeyen, mdahale yaplmamas temeline dayanan politika olmas sebebiyle ekonomik olumsuzluklarn Adam Smithin grnmez el kavramyla dzelecei dncesinde olmalardr. Aadaki tabloda byk buhrann sanayi retimine olan etkileri gsterilmitir. Tablo 2.1: Toplam Sanayi retim ndeksi (1929 = 100) lke ngiltere Kanada Fransa Almanya talya Hollanda sve ABD 1928 94 94 94 100 99 94 88 90 1929 100 100 100 100 100 100 100 100 1930 94 91 99 86 93 109 102 83 1931 86 78 85 72 84 101 97 69 1932 89 68 74 59 77 90 89 55 1933 95 69 83 68 83 90 93 63 1934 105 82 79 83 85 93 111 69 1935 114 90 77 96 99 95 125 79

Kaynak: (Eilmez, 2008:59). Tablodaki deerlere bakp incelediimizde sanayi retiminin kriz iinde olduu, ABDnin sanayi retimi asndan olumsuz etkilendii, 1935 ylnda sve, talya ve ngilterenin kriz etkisinden kurtulmaya balad, toparlanan iki lke olarak ise Hollanda ve Almanyay grmekteyiz Krizin uzun sre etkiledii ABDnin kriz sonras GSMHsinde yaanan deiimler aadaki tabloda gsterilmitir.

15

Tablo 2.2: ABDde Byk Bunalm Sonrasnda GSMHnn D Yl 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 GSMH (Cari fiyatlarla) (Milyar USD) 98,7 104,6 91,2 78,5 58,6 56,1 65,5 Yl 1935 1936 1937 1938 1939 1940 1941 GSMH (Cari fiyatlarla) (Milyar USD) 76,5 83,1 91,2 85,4 91,2 100,5 124,7

Kaynak: (Eilmez, 2008:59). Tabloya baktmz zaman 1929 ylnda GSMHnin 104.6 milyar dolardan kriz sonras 1933 ylnda yaklak yar deeri olan 56.1 milyar dolar seviyesine gelmitir. Yaanan bu byk kriz sonras milyonlarca insan iini kaybetmekle karlam, klen ekonomiler, karlkl ticaretin zarar ald, ithalat kstlamalarna gidilerek altn ve dviz rezervleri korunmas amalanmtr. Karmza sonu olarak hzla daralan uluslar aras ticaret, istihdam ve yaam standardnki dler gereklemitir. Bu kriz dneminde karmza Keynesin devlet mdahalesi olmutur. Deflasyonist bir sreten depresyona gelen kapitalist lkeler devlet mdahalesi seeneiyle ekonomilerini canlandrmlardr. Canlanmann balad dnemlerde Almanyann ekonomik bunalmdan grd zarar temeline dayanan 2.Dnya sava balamtr. Sava sonras bunalmlar rahata atlatmak iin kurumsallamann gereklilii ve uluslar aras ibirlii iin ABDnin New Hampshire eyaletinde Bretton Woods isimli kentinde konferansta uluslar aras kararlar alnmtr. 1-Para fonu (IMF) kurularak demeler dengesi sorunuyla karlaabilecek lkelere destek vermek amalanmtr. 2-Savata birok yeri yklan Avrupann yeniden imar edilmesi iin bir bankann (Dnya bankas) kurulmas karar 3-Ticaretteki daralmay nlemek iin dnya ticaret rgt (WTO) kurulmutur. IMFnin tasarlanmasnda gei demeler dengesi krizleri yaayan lkeleri bu skntlar yznden ithalat kstlamalarna gitmemeleri iin desteklemitir. D denge krizi olunca ya kstlama ya da tarifeler yoluyla ithalatta kstlama yaplmaktadr. Bu kstlamalar birka lke uygulaynca bunu baka lkelerde uygulama seeneine gitmekte

16

dnyadaki ticaret hacmi daralmaktadr. Bu tr uygulamalar refah dzeyini drmektedir. Bunu nlemek iin bir para fonu oluturulmu bylece refah gerilemesi ve ticaretteki daralmann nne geilmitir. Dnya Bankasnn ilk amac yklan Avrupann yeniden imar iin kredi vermek amacyla kurulmu bu sebepten dolay ad Uluslararas Yeniden Yaplanma ve Kalknma Bankas (International Bank of Reconstruction and Development-IBRD) olarak kurulmutur. Dnya Ticaret rgt ise ya da o zamanlar Keynes tarafndan nerilen adyla Uluslar aras Ticaret rgt (nternational Trade Organisation-ITO) ise uluslararas ticaretteki standart kurallar daha da gelitirmek ve keyfi uygulamalar olmamas iin planlamas yaplmtr. Bu saylan kurumlardan IMF ve Dnya Bankas faaliyete balam ancak Dnya Ticaret rgt ise ABDnin ekinceleri yznden faaliyete balamam, GATT sreci sonras 1995 ylnda kurulmutur40. Sonu olarak ise yaanan Byk Buhran dnya siyaset ve ekonomisini ok derinden etkilemi, krizin derin etkilerini atlatabilmek uzun yllar srm sonrasnda 2.Dnya sava yaanmtr. Kriz sonras zelikle 1950 ile 1960l dnemleri baz lkeler iin bamszlk, bazlar iinde atlm frsat olmutur41. 2.2.PETROL OKU 1970li yllara kadar altn karl para basan tek lke ABDdir. Tarihler 15 Austos 1971den itibaren dolarn altn deiim standardndan kararak karlnn kaldrldn ve dalgalanmaya brakld bir dnemin balangc olmutur. Bu geliimin hemen ardndan ngiltere Poundu dalgalanmaya braktn ilan etmitir. Para sistemi karlksz kalnca gelimi lkeler rezervlerini daha da artrmak amacyla para basma seeneine gittiler. Bu gelimenin sonucunda dolar ve dier para birimleri deer kayb yaamlardr. Dolara bal olan petrol fiyatlar, dolarn yaad deer kayb sonras petrol reticisi lkeler reel olarak byk kayplarla karlatlar. Petrol reticisi lkeler birlii olan OPEC petrol fiyatlarnn altna balandn duyurdu. 1947-1967 yllar arasnda yllk yzde 2den az bir fiyat art yaamtr petrol fiyatlar 1972 ylnda petroln varil40 41

Eilmez, a.g.e., s.57-62. zsoylu, a.g.e., s.25.

17

fiyat 3 dolardr. 1974 ylnda ise bu rakam 12 dolar olmutur. Fiyatlar neden bu kadar artt peki? Bu sorunun temelinde 1973 ylna baktmz zaman srail ile Araplar arsnda meydana gelen Yom Kippur sava sebep olmutur. Aadaki tabloda 1946 ylndan balayarak 1975 ylna kadar olan petrol fiyatlarndaki geliim gsterilmitir. Tablo 2.3: Petrol Fiyat USD / Varil (1946-1974)

14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0 1948 1952 1956 1960 1962 1966 1968 1970 1972 1946 1950 1954 1958 1964 1974

Kaynak: (Eilmez, 2008:63) Grafikte 1946dan 1970 ylna kadar petrol 3 dolar/varil dzeyinde olduunu, 1973 yl ile birlikte arta getii, 1974 ylna geldii zaman ise 12 dolar getiini verilerden grmekteyiz. Petroldeki hzl ykseli, dolar ve dier rezervdeki paralarn deer kaybyla birlemesiyle stagflasyon sorunu meydana gelmitir. Ekonomiler enflasyon ile durgunluu birlikte yaadlar. Bu krizin znde sanal ekonomi ile reel ekonomi arsndaki sebepten ortaya kmtr. Kat paralarn olduu sanal ekonomi, reel ekonomideki mallarn deerini lemeyince sistemde dzeltme hareketi ortaya km ve krizi meydana getirmitir42.

42

Eilmez, a.g.e., s.62-64.

18

2.3.LATN AMERKA KRZ Brezilya, Meksika ve Arjantin gibi Latin Amerika lkeleri 1960 ve 1970li yllar itibariyle sanayileme amacyla uluslar aras finans kurulularndan ciddi miktarlarda bor aldlar. Latin Amerika lkelerinin 1975 ve 1982 aras dnemde ticari bankalara olan borcu kmlatif olarak ylda % 20.4 d borlar ise 75 milyar dolardan 1983 ylna baktmzda 315 milyar dolara ktn grmekteyiz. Bu rakam Latin Amerika lkelerinin GSYH orann %50 denk gelmektedir. Yine bu dnem (1975-1982) ierisinde bor servisi 12 milyar dolardan 66 milyar dolara kmtr. Petrol fiyatlarn ar derece ykselmesiyle petrol ihra eden lkeler, sermayelerin bir ksmn Latin Amerika lkelerine bor vermilerdir. 1979 ylnda faiz oranlarnn ykselmesiyle bor alm lkeler borlarn demekte zorlanm, bu gelime zerine Latin Amerika lkelerinin borlarn deyemeyecei dncesi hakim olmutur. Meksika zelletirme ve mali reformlar 1980li yllarn ortasnda hayata geirmi, kamu maliyesine ilikin slah programlaryla birlikte d borlarn yeniden yaplandrm, d ticarette serbestleme iin NAFTA antlamasna dahil olmu, kredi snrlamas ve serbest braklan faiz oranlaryla ekonominin liberalizasyonu yolunda ciddi admlar atlmtr. Bu gelimeler sonucunda ekonomisi canlanm ve byme oranlar artm, enflasyon oran dm, sermaye giriini artrmtr. Peki neden sermaye girii arttnn altnda yatan temel sebep ise ABDde bono faizleri 1990l yllarda ciddi d yaaynca yatrmclar gelien pazar olan Meksikaya yneldiler. Borlanmadaki byk alclar ise d yatrmclardr. Sermaye giriindeki orann yksek olmas talebin ykselmesi ve hisse senetleriyle gayrimenkul fiyatlarnn hzlca artmasna sebebiyet vermitir. Hzl artan tketim tasarruf oranlarnda d oluturmutur. Bu dengesizlik cari ilemler an hzla ykseltmi, bu an srdrlemeyecei dncesi hakim olmaya balamtr. Finansal sistemdeki yeteri kadar olmayan denetimsizlik ve kredi arznda meydana gelen ikinlik kredi art hzlarn yavalatmtr. Ulusal para olan pezo hzl deer kaybedince dalgalanmaya braklmtr. Bu gelimeler panik yaratm, d yatrmclar hzl bir ekilde lkeden geri ekilmi, kriz dier Latin Amerika lkelerine yaylm ve buna literatrde buna Tekila Etkisi denmitir43.

43

zsoylu vd., a.g.e., s.25-26.

19

2.4.GNEYDOU ASYA KRZ (1997-1998) 1990l yllar byme ve kalknma hzlar ile gelimekte olan lkeler iresinde Gney Kore, Tayland, Endonezya, Malezya, Singapur ve Hong Kong gibi gney dou Asya lkelerinin ne ktklar yllar olmutur. Bu lkelere Asya Kaplanlar nvan ile anlmlardr. Siyasi istikrarn saland ynetimler eliinde blge lkeleri tasarruflarn, bankalar aracl ile verimlilii yksek yatrm alanlarna doru ynelip bymelerini hzlandrmlardr. Tablo 2.4: Tayland, Filipinler, Gney Kore, Malezya ve Endonezyann Krize Girerken Sermaye Ak 1990-1994 ORTALAMA 8,9 0,9 1,7 4,6 1,8 1,0 9,9 1995 90,5 44,3 12,0 55,2 19,1 4,4 94,9 1996 11,3 4,8 13,9 63,5 29,1 -1,3 110,0 1997 32,0 7,3 6,3 3,1 15,3 35,5 67,5 1998 -32,8 13,6 1,3 -51,0 3,3 23,9 -8,9

ZEL Sabit Sermaye Portfy Yatrm Banka Kredileri Dier Krediler RESM (IMF vs.) TOPLAM

Kaynak: (Demirci, 2011:73). Gneydou Asya lkeleri 1990l yllarn ortasndan itibaren ounluunu yabanc banka kredilerinin oluturduu hzl bir sermaye girii gereklemitir. ok arpc iki rakama bakarsak 1990-1994 aras ad geen bu lkelere ylda ortalama 9 milyar dolar sermaye girii olmuken, bu rakam 1996 yl itibariyle zirve yapm 111 milyar dolara kmtr. 1997 ylnda kriz ortamnn yava yava anlalmasyla sermaye ak 1998 ylnda kmaya balamtr. Aynen girite olduu gibi k banka kredileri zerinden olmutur. Geldikleri zaman sevimli gzken, ktklar anda ise ekonomilere byk zarar veren sermaye hareketleri IMF, Dnya Bankas gibi kurumlarca yumuatlmaya almsalar da ekonomiler ok ciddi zarar almlardr. Bu kriz Gneydou Asya krizi olarak adlandrlm 1997 Temmuz aynda Taylandda balam ve hzl ekilde blge lkelerine yayld44.

44

Saruhan zel, (2008), Global Dengesizliklerin DengesiNe Kadar Srdrlebilir? Nasl Sonulandrlabilir?, stanbul: Alfa Yaynlar, s.25-26.

20

1997 ylnda Taylandda balayp ilk olarak Uzakdou lkelerine ilerleyen zamanda ise Rusyaya yaylan finansal krizi temel nedenleri olarak 1-Bor alanlarn kendi kusurlar 2-Yatrmclarn kusurlar 3-IMFnin yetersiz kalmas45 2.4.1.Bor Alanlarn Kendi kusurlar Krizi detayl bir ekilde incelersek finansal krizin etkisindeki lkeler iin mali sektr gzetim ve denetim mekanizmasnn bulunmad, mali sektr mekanizmasnn almasnn nne geecek eksiklikler olduu, effaf olmayan mali sektr yaps vardr. Endonezya, Tayland ve Kore bu adn saydmz lkeler kendi ulusal paralarn mali ve ticari iliki iinde olduklar Japon yeni yerine dolara peg etmiler. Bu durum dolar sorunlarla karlanca kendi i ekonomilerine etki eden bir yap oluturmutu. Bu lkelerden Kore peg uygulamasn 1996 ylnda kaldrd ama birikmi finansal sorunlardan kurtulmad. 1995 ylndan itibaren Asya lkeleri d ticaretteki aklar ve cari aklar bymeye balad. Cari aklarn kapatmak seenei yerine, finansn salayabildikleri srece srdrmeyi devam ettiler. Asya lkelerini incelediimizde bankalar ve zel kesim kurulularnn ksa vadeli d borlarnda yksek oranda art olduu gzkmtr. Bu meydana gelen art dbor ve GSMH iindeki paylarda olumutur46. 2.4.2.Bor Verenlerin Kusurlar Asya lkeleri aldklar ksa vadeli borlarla uzun vade sonunda getiri salayacak alanlar iin yatrmlar finanse etmitir. Vade uyumsuzluu (mismatching) yarataca ve var olan riski daha da byyecei bor verenler tarafndan ya grlmedi ya da kazanc yksek olduu iin grmezden gelmek yoluna setiler. lk bata karl alanlara ynelen

45 46

Eilmez, a.g.e., s.64. Eilmez, a.g.e., s.64-65.

21

yabanc sermaye, bu karl alanlar daralmaya balaynca az karl alanlara girmiler ve riskin bymesine sebep oldular. Sr gds kapsamnda yatrmclar asndan bir piyasaya giri ve klar bu kapsamda olmaktadr. Giriteki sr gds hzl deilken, ktaki etki daha hzl olur. Asya krizinde de blgesel etkiyle birleen sr gds portfy yatrmclarnn ad geen lkelerden hzlca kmasyla krizin etkisini daha da bytmtr. Yani yabanc yatrmclar eksik analizleri sonucunda ve acele bir ekilde para kazanma duygusu byk zararlara uramalarna neden oldu47. 2.4.3.MFnin Yetersiz Kalmas IMFnin lkeler iin yapm olduu nerilerin yanllndan ok, yatrmclar yanltan yn zelikle eletirmitir. nk MFnin sylemi olduu neriler kesin yaplacak diye bir ey yoktu. Ama zor durumda olan lkelere kar elinde yaptrm kozu bulunmaktayd. Ama zellikle kriz dneminde dediklerini uymayan lkeleri btn dnyaya uyarp ilan etmemesi ok sulanmasna sebep olmutur48. Asya krizinin balamasna sebep olan bu faktrler etkisini dier lkelerde de gstermitir. Filipin pezosu merkez bankas tarafndan korunma amacyla ykseltilen faiz oranlarnn etkisiyle d rezerv kayb 1.5 milyar dolar olmutur. Ulusal parasnn deer kaybetmesine kabullenen Tayvan krizden daha az etkilendi.

47 48

Eilmez, a.g.e., s.65. Eilmez, a.g.e., s.65-66.

22

NC BLM

MORTGAGE SSTEMNN TARHSEL GELM VE MORTGAGE SSTEMNE GENEL BAKI

3.1.GENEL OLARAK MORTGAGE SSTEM Mortgage kelimesi Franszca Mort = l (tanmaz) ve Almanca Gage = Rehin kelimelerinin birlikte kullanlmas ile meydana gelen bir kelimedir. Bu anlamda mortgage satn alnan gayrimenkuln, bor bitene (lene) kadar rehin verilmesi olarak adlandrlr. Trkede ise mortgage sistemi yerine tutulu sat, Tutsat Konut Finansman Sistemi ve potekli Emlak Kredisi Senedi terimleri kullanlmaktadr49. potee dayal konut kredisi olarak literatrde kullanlan mortgage kelimesi szlkteki anlamsal karl ipotek olarak kullanlmaktadr. Yani mortgage bir borca ilikin yaplacak geri demenin gvence altnda olmasn gerekletirmek bir mlkn taahht olarak gsterilmesine denmektedir. Mlk teriminden anlayacamz gayrimenkul ve onun en nemli unsuru olan konut belirtilmektedir. Mortgage teriminden son olarak anlayacamz borlarn geri demelerinin gvencede olmas bir konutun taahht olarak gsterilmesi olarak tanmlayabiliriz50. Bu almada mortgage olarak kullanlmtr. Mortgage sisteminin detaylar hakknda aada gerekli bilgiler verilmitir. ncesinde ise mortgage sisteminin tarihsel geliimi zerinde durulmutur. 3.1.1.Mortgage Sisteminin Tarihsel Geliimi Mortgage sistemi her ne kadar son yllarda ve zellikle adn verdii ekonomik krizle duyurarak gndemde olsa da ilk mortgage uygulamalar 1190l yllarda Avrupa Ktasnda yaplmtr. O yllarda ngiltere`de kredi veren kurumlar gayrimenkul satn almak isteyen kiilere kredi verirken, tanmazn mlkiyet haklarn vermemiler ve kredinin denmemesi durumunda gayrimenkuln satn gerekletirerek kredilerini tahsil ederlerdi. Mortgage49 50

Onur zsan, (2005), Mortgage Sisteminin Temelleri, Active Dergisi, Temmuz Austos, Say:43, s.1 Ebubekir Ayan, (2011), Konut Finansman Sistemi ve Trkiyede TOK Uygulamalarnn Analizi, Muhasebe ve Finansman Dergisi, Temmuz, s.141.

23

sistemi 1900l yllardan itibaren glerin de etkisiyle ABDde yaygnlamaya balamtr. lk dzenli mortgage uygulamalar 1930lu yllarda ABD`de sigorta irketlerinin nclnde balamtr. 1929 Dnya Ekonomik Buhrannn etkilerini srdrd 1930lu yllarda 2 milyon inaat iisi isiz kalm, mortgage kredileri gayrimenkul deerinin % 50`si orannda bir faizle ve 3-5 yl gibi ksa vadelerde verilmi, ayrca verilen bu mortgage kredilerinin byk bir ksm denmemitir. Dnemin ABD hkmeti mortgage piyasalarndaki bu olumsuz tabloyu onarmak iin 1934 ylnda FHA`y (Federal Housing Administration) kurarak devreye sokmutur. FHA dk gelirli vatandalarn konut edinebilmelerini salamak iin fon oluturmak ve dzenli bir mortgage piyasas yaratmak amacyla kurulmutur. FHAnn kurulmasnn ardndan 10 yl iinde ABD`de mortgage`in kredi hacmi artmaya balamtr. FHA bunlara ilave olarak ayrca sigorta hizmeti de vermitir51. 3.1.2.Mortgage lke Uygulamalar Mortgage lke uygulamalar bal altnda ABD, AB ve Trkiyede uygulanan mortgage sistemlerine deinilmitir. 3.1.2.1.ABDde Mortgage Uygulamalar

ekil 3.1: potekli Konut Kredisi (Ayan, 2011:142)51

Suna Oksay ve Tolga Ceylantepe, (2006), Mortgage ve Mortgage Sigortalar, Sigorta Aratrma ve Yaynlar-7, Trkiye Sigorta ve Resrans irketleri Birlii, Kasm, s.9.

24

ncelikle menkul kymetletirme ilk olarak ABD ipotek piyasas ile meydana gelmitir. Yaanan Byk buhran sonras Amerikan hkmeti konut kredisi alanlarn karlam olduklar zorluklar zmek iin Ev Sahipleri Bor kanununu HOLC (Home Owners Loan Corparation) 1933 ylnda kurulmasn salam piyasaya devlet garantili tahvil srm ipotek kredisiyle borlanm ev sahiplerinin borlarn karlamay ve ipotek piyasasna olan talebi nceki var olan seviyeye getirmeye amalamtr.Federal Konut daresini FHA (Federal Housing Administration) 1934 ylnda kurularak ipotek sigortacl getirilmitir. Bylece Kredi kurumlarnn verdikleri krediler sigortalanp geri deyememe riski azaltlmtr. 1938 ylnda Amerikada kongre tarafndan Federal Ulusal potek Birlii FNMA-Fannie Mae (Fedarel National Mortgage Association) kurularak faaliyete balamtr. Hedefleri ise ipotek kredisindeki arz, talep ve likiditeyi salamaktr. FNMA-Fanie Mae iki ayr yap halini 1968 kongre kararyla almtr. kiye ayrlmasndaki temel sebep ikinci el ipotek piyasasn istenilen dzeye getirmektir. ABD de ipotek temelli menkul kymetlerin oluumunu, dalgal enflasyon ve faiz oranlarnn, mevzuattaki deiiklerinin ve ekonomik aktivite dzeyinin ve son olarak da hkmet giriimlerinin etkisi byktr. Bu bilgilere ilaveten ABDde potekli kredi imkan tanyan finansal kredi imkan tanyan kurumlar 4 grup iinde aklayabiliriz: 1-Ticari bankalar 2- Tasarruf ve kredi sandklar 3-Tasarruf bankalar 4-Kredi birlikleri52. ABDde mortgage sistemi, kredi almak iin bavuran bireyden yatrm bankalar ve hedge fonlarla uluslararas finans sistemine uzanana karmak bir sistemdir. Mortgage piyasasnn hacmi ABDde 12 Trilyon Dolarlk bir hacme sahiptir. Kredi almak iin talepte bulunanlar bankalara ve ounlukla mortgage brokrlarna giderler. Brokrlar lke genelindeki ok saydaki farkl bankalardan teklif alarak daha farkl imkan sunabilmektedir. Bu iten brokrlarn kazanc kredi iin bavurusu kabul olan kii alnan krediyle ev sahibi olabilmekte bunun karlnda brokrlara komisyon demektedir. Komisyonu alan Brokrlar devreden kmaktadrlar. Ayrca Kredinin denip denmemesiyle asla ilgilenmezler ve zerlerine hibir ekilde risk almazlar. Peki Brokrlar bankalarn normal artlarda kredi vermedikleri kiileri finansal olarak daha gl ve finansal durumunun iyi olduundan iyi anlatarak kredi alnmasn salarlar. Amerikada mortgage sisteminden faydalanmak zere bavuruda bulunan bireyler, nceden kullandklar kredilerin toplam bykl, geri deme performanslar, ekonomik gelirleri vs. gibi kriterlere gre riskli, risksiz veya ok riskli gibi snflandrmalara tabi tutulmaktadrlar. Snflandrma sonucunda risksiz grlenler daha iyi koullarla kredi alabilirlerken riskli grlenler daha yksek faiz koullarnda kredi kullanmaktadrlar. ok riskli grubunda eer mlk yoksa ve dzeni bir ii yoksa bu nitelikten yoksun olanlara bu sistem ierisinde kredi52

Demirci, a.g.m., s.65-66.

25

kullanamamaktadrlar. Ninja (No Income NO Job or Asset) olarak adlandrlan kiiler kriz ncesi zamanlarda yksek faiz oranlar ve komisyonlarla kredi kullanp krizin nemli sebeplerinden biri olmulardr. Mortgage kredisi salayan kurulular, verdikleri krediler ve alacaklarn Ginny Mae, Fannie Mae, Freddy Mac, Lehman Brothers, Bearn Stearns gibi zel yatrm bankalarna satmaktadrlar. Sz edilen bu yatrm bankalar ellerinde bulundurduklar bu kredileri bir havuzda toplayarak tahviller oluturmakta ve dnya piyasalarna ihra etmektedirler. Bu ekilde kredi riski ihra edilen menkul kymetleri alan yatrmclara transfer edilmektedir. Bu ekilde elde edilen gelirlerden yeni krediler iin kaynak oluturulmaktadr. ABDde mortgage piyasas zellikle 2000li yllarn ardndan sratle gelimitir. Aada verilen Tablo 3.1den de grlebilecei zere mortgage kredilerin tahvilletirme orannn % 60n stnde olduu, bu byklk ierisinde 2004 ylndan itibaren yksek riskli kredilerin pay da srekli bir ekilde arttn grmekteyiz53. Tablo 3.1: ABD Mortgage Piyasalarnn Geliimi (2001-2006)Yllar Mortgage Kredileri (Milyar Dolar) Menkulletirme Oran (%) Yksek Riskli Krediler (Milyar Dolar) Yksek Riskli Kredilerin Oran (%) Yksek Riskli Kredilerin Menkul Kymetletirme Oran (%)

2001 2002 2003 2004 2005 2006

2.215 2.885 3.945 2.920 3.120 2.980

60.7 63 67.5 62.6 67.7 67.6

160 200 310 530 625 600

7.2 6.9 7.9 18.2 20.0 20.1

60 61 65.5 79.8 81.3 80.5

Kaynak: Murat Birdal, (2009), Bir Krizin Anatomisi: ABD Mortgage Piyasasnn Kurumsal Yaps ve Krizin Dinamikleri, Paper presented at EconAnadolu 2009: Anadolu International Conference in Economics June 17-19, Eskiehir, s.8.

53

zsoylu vd., a.g.e., s.44-46.

26

ABD emlak piyasasnda mortgage kredilerinin bireyler asndan cazip klan faktr kiralarn ev fiyatlarna orannn yksek olmas ve uzun vadeli ve dk faizli kredi olanaklarnn bulunmasndan ileri gelmektedir. Byle bir durumda ise kiiler mortgage kredileri sayesinde belli bir peinat ile kira yerine kredi borcu deyerek ev sahibi olabilme imkanna sahiptirler. Bu durum beraberinde inaat sektrnde de canlanmaya neden olmaktadr. ABDde mortgage kredilerine olan ilginin artmasnda etkili olan dier bir sebep ise emlak fiyatlarndaki hzl arttan faydalanmak isteyen bireylerin speklasyon saikiyle yaptklar emlak yatrmlardr54. 3.1.2.2.AB lkelerinde Mortgage Uygulamalar ncelikle Lksemburg dndaki AB yeleri arasnda ipotek kredisi verilmekte gemileri birka yzyl ncesine kadar uzanan menkul kymetletirmede uzmanlam kurumlar bulunmaktadr. Temel olarak Avrupa Birliinde mortgage sisteminin znde birincil piyasay oluturan ipotekli kredi kullananlarn yeni bir krediyi almas bulunmaktadr. Birincil piyasasnn unsurlar olarak: 1-kredi kullanclar 2-bankalar 3-yap topluluklar 4-banka benzeri kurumlar 5-mortgage araclar 6-deerleme irketleri 7-sigorta irketleri bulunmaktadr. kincil piyasay ise yeni kredi almlarnn meydana getirdii geri demeler oluturmaktadr. kincil piyasada nakit oluturulmasnda demeler kadar menkul kymet ihracyla oluum salanmtr. Menkul kymetlerde ipotee dayal menkul kymet ve tahvillerden meydana gelmektedir. kincil piyasada faaliyetlerde bulunanlar ise sralamak istersek bankalar, menkul kymet ihralar ve yatrmclardr. ABD deki ikincil piyasa AB ikincil piyasalarndan daha fazla geliim gstermitir. En temel sebep olarak ise AB kanunlarnda yer alan garanti niteliindeki kamu desteinin yasaklanmas sonucunda ilgili lkelerde kamusal destekli ikinci el kuruluun olmamasdr. Bu da maliyetleri artrmaktadr55. Bunlara ilave olarak Avrupada ipotek sistemine dayal sermaye piyasas aralar 1990l yllarla birlikte hzl bir geliim gstermitir. Bunun nedeni, trev rn yatrmlarnn ve Avrupa Birlii btnleme srecinin 1990l yllardan sonra artmasdr. Gayrimenkul sahibi olma talebinin 90l yllarda hzla arta gemesi, Avrupa lkelerinin mali politikalarnn da bu talebi destekler ekilde gelimesine neden olmutur. Bu yllardan sonra Avrupa lkeleri arasnda mortgage kredilerinin milli gelirdeki pay da giderek art gstermitir56.54

Murat Birdal, (2009), Bir Krizin Anatomisi: ABD Mortgage Piyasasnn Kurumsal Yaps ve Krizin Dinamikleri, Paper presented at EconAnadolu 2009: Anadolu International Conference in Economics June 1719, Eskiehir, s.2-3. 55 Demirci, a.g.m., s.70. 56 Ayan, a.g.m., s.144.

27

Avrupada mortgage bankalar, sisteminin temelini oluturmaktadr.

Avrupada

gayrimenkul finansman sistemi uygulamalar temelde birbirine benzese de, aslnda lkelerin hibirinin gayrimenkul finansman modeli tamamen uyumamaktadr. Dier bir ifade ile her lkenin modeli ihtiyalarna gre ekillenmitir57. Genel olarak Avrupada iki gayrimenkul finansman modelinden bahsedilebilir. Bunlar; Alman ve Danimarka modelleridir. Alman modeli olarak bilinen modelde mortgage bankasnn bir tek ipotek havuzu vardr. Yeni bir gayrimenkul kredisi verildiinde yeni tahvil ihra edilerek krediler fonlanmaktadr. hra edilen krediler mortgage bankasnn bilanosunda kaldndan gayrimenkul kredisinin riski mortgage bankasnda kalmaktadr58. Danimarka modelinin Alman modelinden farkl olan yn mortgage bankalarnn tahvil ihras deil aracs konumunda olmasdr. Bu modelde ipotek bankalar kullanlan tketici kredilerini bir araya getirerek tketicilerin adna tahvil ihracna araclk yapmaktadrlar. potek bankalar kredi havuzlar oluturup, bunlara uygun tahviller ihra etmektedirler. Alman modelinde risk mortgage bankalar tarafndan stlenilirken, Danimarka modelinde riskler tahvil yatrmclar zerindedir59. Euro blgesinde hane halknn konut finansmanna ilikin borlarnn toplam bor yaps iindeki pay %70 civarndadr. Ancak mortgage krizi nedeniyle 2008 ylnda, konut kredisi dzeylerinde bir daralma sz konusu olmutur. 2007 ylnda %51,2 olan mortgage kredilerinin milli gelire (GDP) oran, 2008 ylnda %49,8 olarak gereklemitir. Bu oran 2009 yl itibariyle yeniden art gstererek %52,3 dzeyine ulamtr60. AB lkelerinde ipotek kredilerinin konut deerine oran ortalama % 75'ler civarnda olup, vadeler 30 yla kadar uzayabilmektedir61. Son olarak AB ve ABD ipotek finansman sistemleri karlatrlarak ABD ve AB lkelerindeki mortgage sistemlerini tablo halinde zetlenmitir.

57 58

Ayan, a.g.m., s.144. Murat Berberolu, (2009), Mortgage -potekli Konut Finansman- Sistem ve Bu Sistemin Trkiyede Uygulanabilirlii, International Journal of Economic and Administrative Studies, Year:1, Volume:1, Number:2, Winter, s.124. 59 Berberolu, a.g.m., s.124. 60 Ayan, a.g.m., s.144. 61 Server Demirci, (2011), Krizler ve Mortgage, Akademik Aratrmalar Dergisi, Say:49, ss:57-78, s.70.

28

Tablo 3.2: ABD ve AB potek Sistemleri ABD 4 Trilyon $ ipotek finansman Kredi riski yatrmcdadr kincil piyasalar gelimitir Fannie Mae, Freddie Mac Ginnie Mae AB 4,4 Trilyon $ ipotek finansman Kredi riski banka bilanolarndadr Dorudan tahvil ihrac gelimitir Devlet karmaz. Bankalar arlktadr

arlktadr (% 42) (Mevduat fonlamas % 67dir) Konut finansman ikincil piyasa yoluyla Konut finansman ipotek bankalar ile yaplr yaplr Kaynak: Demirci, a.g.m., s.71. 3.1.2.3.Trkiyede Mortgage Uygulamas Konut finansmanna ilikin Trkiyede oluturulan ilk kurum Emlak ve Eytam bankasdr. halkn inaat teebbslerini desteklemek, gerekli kredileri salamak ve yetim haklarn salamak prensiplerini gerekletirmek amacyla 1926 ylnda kurulmu olan Emlak ve Eytam bankasnn dier bankalardan farkl olarak gayrimenkul ipotei karlnda bor para veren bir kamu bankasdr. Faaliyetlerine 1946 ylna kadar devam eden banka yeniden yaplanmas iin Trkiye Emlak Kredisi Bankas Anonim ortaklna devredildi. 1980 ylna kadar uzun vadeli ve piyasa faiz oranlarnn altnda maliyetlerle konut kredisi salamtr. Sonralar ise ekonomideki olumsuzluklar sebebiyle bankalarn uygulam olduu kredi faiz oran ykselmi, vadelerin sresi de ksalmtr62. Bunlara ilaveten son yllarda Trkiyede gayrimenkul piyasas olduka hareketlidir. Gayrimenkul yatrm Trkiyede en ok tercih edilen yatrm aralarndan biridir. Bunun temel sebebi tasarruf ve sermaye birikiminin yetersizliidir. Trk halknn konut talebinin karlanmas iin uzun vadeli finansman sisteminin kurulmas gerekmektedir. Trkiyenin uzun yllar boyunca ekonomisinde yaanan dalgalanmalar ve yksek enflasyon uzun vadeli konut finansman sisteminin gelimesine olanak vermemitir. Son yllarda ekonomideki dalgalanmalarn ve yksek enflasyon oranlarnn ortadan kalkmas uzun vadeli gayrimenkul finansman modellerinin Trkiye artlarna uyarlanmasnda zemin hazrlamtr. Bu uygun artlarn olumasyla birlikte Mortgage Kanunu olarak bilinen kira der gibi ev sahibi olma konusunda kamuoyunda byk beklenti yaratan 5582 sayl konut finansman sistemine ilikin eitli kanunlarda deiiklik yaplmas hakknda kanun, yrrle girmitir. Trkiyenin 10 yllk bir sre ierisinde yaklak 7 milyon konuta ihtiya duyaca, bunun hemen hemen yarsnn hane halk art kaynakl, 162

Ayan, a.g.m., s.145.

29

milyonluk blmnn g, 800 bininin ise yenileme kaynakl olaca dnlmektedir. Kentsel dnm projeleri erevesinde de 1.5 milyona yakn bir konut ihtiyac olacaktr. Trkiyede bulunan mevcut konutlarn % 55i ruhsatsz ya da izinsiz yaplmtr. Mevcut konutlarn % 60 20 ya zeri evlerden oluurken, bu konutlarn % 40nn tadilat ihtiyac vardr. Trkiyede nemli bir sorun olan kaak yaplama, plansz kentleme, kayt dlk ve uzun yllar sren yksek enflasyon gibi nedenlerle, gayrimenkul sektr yeterince gelimemitir. Dier taraftan, konut sahibi olanlar genellikle finans ihtiyacn z sermaye gibi kurumsal olmayan finansman yntemlerinden semektedirler. Konut kredilerinin gayrimenkul sektrnde kullanm oran % 3 civarndadr. Konut kredilerinin GSMHye oran Trkiyede sfra yakndr. Bu oran AB lkelerinde ortalama % 39, ABDde ise yzde 53 civarndadr. Trkiyede kullandrlan konut kredisi vadelerinin ksa olmas, uzun sreli yksek enflasyon oranlar ve yksek reel faizler, bu orann sfra yakn olmasnn sebepleridir63.

63

Yaar Kabata, (2007), potekli Konut Finansman (Mortgage) Sistemi ve Deerleme Uzmanl, Mali zm, SMMMO Yayn, Mart-Nisan, Say:80, s.79-80.

30

DRDNC BLM

MORTGAGE KRZN NCES GRNM VE KRZN GELM SREC

4.1.KRESEL EKONOMK GRNM VE KRESEL SSTEMN KRZLERE AIKLII Tablo 4.1: Dnyann Ekonomik Grnm (2007)DNYANIN EKONOMK GRNM Gelimi Ekonomiler ABD Euro Blgesi Almanya Fransa talya spanya Japonya ngiltere Kanada G7 (ABD, Japonya, Almanya, ngiltere, Fransa, talya, Kanada) Dier Gelimi Ekonomiler Gelime Y. lkeler Afrika Yeni Ykselen Pazar Ekonomileri in Rusya Hindistan Brezilya Trkiye Toplam (adet, Milyar USD ve Milyon kii) SAYI 31 1 15 GSYH/DNYA (%) 56,3 21,3 16,1 4,3 3,2 2,8 2,1 6,6 3,3 2,0 43,5 7,0 43,7 3,0 10,8 3,2 4,6 2,8 1,3 48.461 NFUS/DNYA (%) 15,2 4,7 4,9 1,3 1,0 0,9 0,7 2,0 0,9 0,5 11 2,2 84,8 12,7 20,4 2,2 18,0 2,9 1,1 6.518

1 1 1 7 12 141

171

Kaynak: (Eilmez, 2008:46). Yukardaki tabloyu incelediimizde 2007 yl sonuna bakarak ekonomik grnm zeti gzkmektedir. Tablo bize dnya GSYHsinin bete birinden fazlasn ABDnin, %44 ise G7

lkelerini aldn gstermektedir. 141 geliim aamasndaki lkenin GSYHleri toplam

31

G7 lkelerinin GSYHleri toplam kadardr. Yani ABDde kmas muhtemel krizin bide bu krizin G7 lkelerine yaylmas durumunda tm dnyay etkilemesi kanlmaz bir son olacaktr. in gibi dnya GSYHsinin %11 oranna yakn bir blmn tek bana retiyor olmas ve retimin ounluunu ABD ve AB lkelerine sat gerekletirdii iin bu lkelerde yaanacak olas talep daralmasnn ini etkileyecei aka gzkmektedir. Sermaye hareketlerinin serbestlii kresellemenin neden olduu bulac ortamla birlemesi halinde dnyadaki tm ekonomilerin krize ok ak bir ekilde karmzda gzkmektedir64.

64

Eilmez, a.g.e., s.47.

32

4.2.TRKYENN KRZ NCES DURUMU 4.2.1.Cari Ak Sorunu 1970 ile 1990 aras bte aklaryla geen bir dnemdir. Bte dndaki kamu kesimi aklar ile bte aklar birlemesi nemli sorunlar yaratm ve sistem bunu kaldramayarak kmtr. 2000 yl ve sonras bte aklar kapand ama cari ak byd. Maastricht kriterlerinden biri olan bte a % 3 seviyesinin altnda seyir gsterirken cari amz GSYHnin % 6 ile % 7 arasnda seyir gstermektedir65. 4.2.2.zel Kesim D Bor Sorunu zel kesim d bor miktar 2008 haziran sonunda 190.5 milyar dolardr. Aadaki tabloyu incelersek; Tablo 4.2: Trkiyenin D Bor Stoku Milyar USD Kamu kesimi d bor stoku TCMB d bor stoku zel kesim d bor stoku Ksa vade Orta-uzun vade Toplam d bor stoku GSYH ndeksler ve Oranlar GSYH art (2002 = 100) Kamu kesimi d bor stoku art (2002 = 100) Kamu kesimi d bor stoku / GSYH (%) TCMB d bor stoku art (2002 = 100) TCMB d bor stoku / GSYH (%) zel kesim d bor stoku art (2002 = 100) zel kesim d bor stoku / GSYH (%) Toplam d bor stoku art (2002 = 100) Toplam d bor stoku / GSYH (%) Kaynak: (Eilmez, 2008:138). 2002 64,5 22,0 43,1 13,9 29,2 129,6 231 100 100 27,9 100 9,5 100 18,7 100 56,1 2005 70,4 15,4 82,6 32,2 50,4 168,4 482 209 109 14,6 70 3,2 192 17,1 129,9 34,9 2006 71,6 15,7 117,9 36,0 81,9 205,2 526 228 111 13,6 71 3,0 274 22,4 158,3 39,0 2007 73,5 15,8 157,9 37,4 120,5 247,1 659 285 114 11,5 72 2,4 366 24,0 190,7 37,5 2008 II 77,7 16,2 190,5 47,8 142,7 284,4 710 307 120 10,9 74 2,3 442 27,0 219,5 40,0

65

Eilmez, a.g.e., s.136.

33

D bor stokumuzun gemi yllarla karlatrmal olarak grmekteyiz. 2002 ile 2008 yllar arasnda d bor stokundaki art GSYH art hznn dnda kalmtr. Bunun sonucunda 2002 ylnda %56.1 olan d bor stokunun GSYHdeki pay 2008 ylnn ortasnda bu oran % 40 olmutur. Yine kamu kesimi d bor stokunun art GSYH artnn gerisinde kalm 2002 ylnda %27.9 olan bu oran 2008 yl itibariyle %10.9 kadar gelmitir. 2002 ylnda %9.5 olan TCMB d bor stokunun GSYH oran 2008 ylnda %2.8 kadar dmtr. zel kesim ise TCMBnin ve kamu kesiminin d bor stoklarn drmesiyle oluan boluu zel kesim tarafndan doldurulmutur. zel kesim d bor stoku %18.7 orannda olduu 2002 ylndan 2008 ylna geldiimizde bu oran %27 olmutur66. 4.2.3.Bymedeki D Sorunu 2001 krizi sonras 2002 ylnda balayan byme evresi 6 yl boyunca yaklak olarak yzde 6-7 bandnda bymesine imkan salamtr. Ayrca TLnin yabanc paralara gre deerini artrmas da GSYHmizi e katlamtr. Olumlu olan beklentilerin artmasnda sanal byme ile reel bymenin birlemesi her eyin kusursuz gittii bir ekonomi algsn oluturmutur. AB ile yaplan ve olumlu havada seyreden mzakerelerin yaratt olumlu havada Trkiyeye gelen yabanc sermaye yatrmlarn en st noktaya karm, yabanc kaynak sorununu am ve yatrmlar artrmtr. Likidite skmas ve risk alman azalmas sonucunda olumlu gelimeler nce duraksamaya balad sonra ise tersine dnmtr67.

66 67

Eilmez, a.g.e., s.136-137. Eilmez, a.g.e., s.139.

34

Tablo 4.3: Trkiye Ekonomisinde Byme

14 12 10 8 6 4 2 020 03 20 04 20 05 20 06 20 07 20 08 20 02

Kaynak: (Eilmez, 2008:139). 4.2.4.sizlik Sorunu sizlik sorunu 2000 yl ve sonrasnda bymtr. Bu sorun znde tarm kesiminin istihdam kaybetmesi sonucunda oluan kaybn dier sektrlerce tam olarak yerletirilmemesi bulunmaktadr. Tablo 4.4: Trkiyede sizlik Oran ve Tarm Kesimi stihdam YILLAR 1997 2000 2001 2003 2005 2006 2007 2008 SZLK ORANI (%) 6,8 6,5 8,4 10,5 10,3 9,9 9,9 10,0 TARIMDA STHDAM (%) 42 36 38 34 30 27 26 25

Kaynak: (Eilmez, 2008:140).

Yukardaki tablo bize 1990l yllarn sonunda yzde 42 olan tarm istihdam orann 2000 yl itibariyle dtn 2000 ylnda yzde 7 olan isizlik rakamlar iki haneli

35

dzen halini almtr. Kresel krizin isizlik orann daha da artrmasn beklemek doru bir tahmin olarak karmzda durmaktadr68. 4.2.5.Scak Para Sorunu lke dndan kaynak salamak iin iki ana yol vardr. Bunlar yabanc sermayeyi dorudan getirmek dieri ise borlanarak ya da hisse senedi sat gibi portfy yatrmlarndan kaynak ekilerek yaplr. kinci yolla salanan yabanc kaynaklara scak para denilmektedir. Peki neden scak para gelir? Bu sorunun cevab faiz veya temett geliri elde etmek ya da gelir art farkndan yararlanmak iin gelir. Hisse senedi, kredi, mevduat, tahvil ve bono biimlerinde gelirler. Scak olmasnn nedeni piyasa ve lkeden ok rahat bir ekilde kabilmelerinden kaynaklanmaktadr. En ufak bir olumsuzlukta ya da kriz olasl olabileceini dndklerinde yukarda saydmz enstrmanlar paraya evirip kmaktadrlar nk sermaye hareketlerinin serbest olduu kabul edilmitir. nceleri Trkiye siyasi risklerden, ekonomisinin istikrar yakalamam olmas, komu ilikilerinin istenilen dzeyde olmamas gibi sebeplerle istenilen dzeyde yabanc sermaye yatrm gelmemitir. D kaynak ihtiyacn yksek faiz deyerek scak paradan salard. nceleri 1milyar dolar yabanc sermaye eken Trkiye, AB ile ilikilerimizin daha da ciddilemesi sonucunda yllk 20 milyar dolarlk sermaye girii olmutur. Bunun sonucunda ekonominin scak paradan yabanc sermayeye gemesi dnlmektedir. Ama istenildii gibi olmad nk hzla artan cari ak sebebiyle bu iki kaynak yer deitirememitir. Bir yandan yabanc sermaye artarken dier taraftan scak parada artm her ikisinin artmasnn nedeni de yksek faiz verilmesidir. Trkiye daha rahat bir konumda olabilmek iin cari a scak parayla finansa etmek yerine dorudan yabanc sermayeyle finansman etmeliydi. Yksek faiz srar cari istenmeyen seviyede kalmasna neden olmutur. Cari an zirveye kt bir dnemde olas klar gemiteki scak para hareketlerine kyasla daha ykc etki gsterebilir. Byle durumlarda faiz art ve risk artn getiri ekicilii ile dengelemek akllara gelen ilk nlemdir. Riskin yksek olduu dnemde faiz art ters bir etkide yaratmas olas bir durumdur69.

4.3.KRZN GELM SREC68 69

Eilmez, a.g.e., s.140. Eilmez, a.g.e., s.141-142.

36

ABD mortgage piyasalarnda 2006 ylnda balayan dalgalanma, 2007 ylndan itibaren ncelikle kredi krizine ve akabinde likidite krizine dnerek global finansal sistemi etkisi altna almtr. Bu srete finansal piyasalar, kredi piyasalarnda ortaya kan dalgalanmann menkul kymetletirme ile nasl bir tehlike haline dntn renirken, Bearns&Stearns gibi birok byk finans kuruluu ard ardna zarar aklamak zorunda kalmtr. ABD mortgage krizinde, borlulardan, kredi veren kurululara, menkul kymet ihra edenlerden kredi derecelendirme ve yatrmclara kadar tm mortgage piyasas taraflarnn sorumlu olduu grlmektedir. zellikle sorunlu kredilerin byk ksmn oluturan subprime mortgage kredilerinin hkmet tarafndan desteklenmesi ve batk kredilerin hkmet politikalar gerei fonlanmas, deerleme ve lm zor olan bir sistemin olumasna neden olmutur. Monoline, zel amal kurumlar ve serbest fonlar gibi yeni finansal kurumlarn sistem iindeki paylarnn artmas ve bu kurumlarn karmak yapdaki CDS, CDO gibi kredi trev rnlerini kullanmalar, ABDde balayan sorunlarn dier lke piyasalarnda domino etkisi yaratmasna neden olmutur. Bununla birlikte finansal piyasalar denetleme ve dzenleme yetkisine sahip olan kurumlarn yetki alanlarnn akmas, sorunlarn tespitinin gecikmesine neden olmu, yasal dzenlemelerin farkll eyalet ve merkezi bazda boluklar oluturmutur. ABD mortgage krizinin geliim sreci tarihsel verilerle ele alndnda, siyasi ve politik kararlardaki deikenliin uzun vadede finansal piyasalar etkiledii grlmektedir70. Hkmet seimleriyle birlikte Merkez Bankas ynetiminin deimesi, para ve ekonomi politikalar arasndaki allagelmi uyumu bozmutur. Mortgage kredilerinin sorunlu hale dnmesiyle kredi krizi olarak piyasalara yansyan bu durum, mortgage kredilerine dayal ikincil piyasalardaki derinlik nedeniyle demelerin yaplamamas ve irket zararlarnn fonlanabilmesi amacyla 2007 ylnn nc eyreinden sonra likidite krizine dnmtr. Likidite krizine dnm ise piyasalarda ani panik alm satmlarna neden olmu ve bata emtia piyasalar olmak zere dier piyasalar olumsuz etkilemitir. ABDde 2007 ylnn sonlarna doru otoriteler tarafndan finansal dalgalanma yerine kriz kelimesi kullanlmaya balanmtr. Kriz kelimesinin kullanlmasyla birlikte, mortgage krizi ynetim srecine ynelik almalar balatlarak, tm para ve maliye politikalar gzden geirilmi, denetimler arttrlm ve finansal sistemin tamam zdeerleme srecine alnmtr. Finansal piyasalarda nc olarak kabul edilen ABD piyasalarnda ciddi anlamda organizasyonel yap tartma konusu yaplm ve kamu kurumlarnn70

Faruk Demir, Ayegl Karabyk, Emine Ermiolu ve Ayhan Kk, (2008), ABD Mortgage Krizi, BDDK alma Teblii, Say:3 Austos, Ankara, s.98.

37

arl konusunda fikir ayrlklar ortaya kmtr. ABD Saytay tarafndan 2005 ylnda gndeme gelen ancak deerleme d braklan GSElerin (Government Sponsored Entities-Konutlamada Hkmet Tarafndan Desteklenen Kurumlar) hukuki durumlar da tartma konular arasnda yerini almtr71. 4.4.KRZN SEBEPLER ABDde yksek teknoloji irketlerine ait hisse senetlerinin oluturduu balon 2000 ylnda patlam ve 2001 ylnda 11 Eyll saldrlar gerekleince 2001 ve 2002 yllar sonras oluan ekonomik durgunluk sonucu ABD Merkez Bankas (Fedaral Reserve-FED) ksa vadeli faiz oranlarn drmtr. FED ekonomik canlandrmay artrmak amacyla 2001 tarihinde % 6.5 olan ksa vadeli faiz oranlarn 2003 ylna kadar % 1e kadar ekmitir. Den faiz oranlaryla birlikte bankalarn kullandklar tercihli faiz oran (prime interest rate) ve deiken faizli ipotekli konut kredilerinde uygulanmakta olan faiz oranlar da dmtr. lke tarihindeki en dk enflasyon oran ise 2002 Ocak aynda %1.14 olan enflasyon orandr. Dk faiz ve enflasyon oranlarn dk olmas sonucu konut satn alma maliyetleri dm ve talebi artrmtr. Sermayenin 2000 yl sonras konut sektrne daha ok ilgi gstermesi artmaya balayan konut fiyatlarn konuta olan talep sonras daha da artmaya balamtr. 2000 ylnda 100.000 dolar deer biilen eve 7 yl sonra 160.000 dolarlk deer biilmitir. Konut fiyatlarnn artmas, konutu nemli bir yatrm arac haline getirmitir. 2004 ylnda % 64 olan ev sahiplii oran speklatif konut almlarnn etkisi sonucu 2006 yl itibariyle % 69.2ye kmtr. Finans kurulular ise dk faiz oranlaryla etkisiyle, aldklar risk oralarn artrm, karlarn daha ok artrmak iin dk gelirli hane halklarna ynelik ipotekli konut kredisi pazarlamtr Finans kurulular neden zensiz kredi verdiini incelersek 2000 ylndan 2006ya kadar kresel likidite etkisi bulunmaktadr. Likidite yksek olunca finans kurulular isiz ve geliri olmayan kiilere dahi kredi vermitir. Krizin znde ise dk gelirli ve zayf kredi gemii olan hane halklarna verilen yksek riskli subprime ipotekli konut krediler i(subprime mortgage loan) bulunmaktadr72.

71 72

Demir vd., a.g.e., s.98. Kutlu ve Demirci, a.g.m., s.122-123.

38

ABD bankalarnn portfynde nemli yeri olan ipotekli konut kredisini yani krizin balang halkasdr. Subprime olarak isimlendirilen dk gelir grubuna ait olan konut kredisi toplam konut kredisi iinde payn artrmtr. ABD mortgage piyasasnda subprime ve deiken faiz oranl mortgage kredilerinin nakit aklarnda bozulma olmu, bu durum menkul kymet piyasasn da etkilemitir. Subprime mortgage kredileriyle balam olan kredi krizi byyerek baka kredi trlerini de etkisi altna alm, bylece mortgage piyasasnn tm etkilenmitir73. 2001 ylnda 154.000 ipotekli konut kredisi varken bu rakam 2006 ylnda 753.000 kredi bulunmaktadr. 2001 yl ile 2006 yl arsnda 5 milyon konutun finansman subprime ipotekli konut kredileri ile finansa edilmitir. Faiz oranlarndaki d nedeniyle geleneksel yatrm aralarndaki dk getiri, yatrmclar daha ok risk alarak getirilerini artrmaya almlardr. Bu gelimelere paralel olarak ise riskli subprime ipotekli konut kredisi hacmi artm, yksek riskli kredilerden doan alacaklarnn nemli bir blm menkul kymetletirilmitir. Subprime kredi kullananlar borlarn geri dememeye balamalar subprime kredilerden doan alacaklarnn menkul kymetletirilmesi sonucunda ihra edilmi ipotee dayal menkul kymet deeri dmtr. ounluu bu ipotee dayal menkul kymetlerin teminat olarak gsterilmesiyle ihra edilen teminatl bor senetlerinin deeri de gemi ve likidite teminatl bor piyasasnda azalmtr. Bu olumsuz gelimeler sonucunda teminatl bor senetleri orijinal deerinin % 20 ile % 40 arsndaki fiyatlarda satmak zorunda kalmlardr. Krizin derinlemesinde bir takm faktrlerin etkisi vardr. kincil piyasalardaki riskli subprime kredileriyle balantl menkul kymetlere talep artm, kredi bavurusunda bulunanlarn kredi gemileri ok dikkate alnmam ve piyasada zayf kredi gemiine sahip borlularn says her geen gn artmtr. 2001 ylnda zayf belgelendirmeyle verilen konut kredisi says toplam subprime konut kredisi saysna oran %28.5 orannda iken bu oran 2006 ylnda % 50.8e kadar kmtr74. Bu gelimeler nda krizin k sebebini yle zetleyebiliriz. lk bata mortgage kredileri yksek kaliteli (prime mortgage) mterilerden oluuyordu. Dk73 74

Akn ve Ece, a.g.m., s.155. Kutlu ve Demirci, a.g.m., s.123-127.

39

kaliteli mterilere de zamanla kredi verilmitir. Bu tr kredilerin boyutu yaklak olarak 1.5 trilyon dolara ulam ayrca krediyi kullananlar faizler dk olduu iin deiken faizli krediler kullandlar. FED ise zelikle 2007 ve 2008 yllarndan itibaren faizleri artrm ve konut fiyatlarndaki dmesi sonucu kiiler aldklar krediyi deyemez duruma gelmilerdir. Fiyat d ve balon patlaynca gerekler ortaya kmtr. Mortgage krizinin temeli gayrimenkul piyasasnn fiyatlarndaki ar ikinlikten kaynaklanmtr. Derinletiren ise gayrimenkul zerine dayandrlan trev rn ilemleridir. nk trev rnler hedge fonlar araclyla riskleri devretme fonksiyonunu bir tarafa koyup kendisi tarafndan bizzat risk oluturulmutur. Kresel krizi derinletiren dier faktrler ise ABDnin cari ak problemi olmas ve yatrmlar ine kaydrp kazancn ABD tahviline yatrmasyd. Ayrca enerji, metal ve gda fiyatlar hzl bir ekilde artm. Btn bu olumsuz gelimelere mortgage piyasalarndaki kural ve denetim eksiklii eklenince krizin derinlemesi neden olmutur75. 4.5.MORTGAGE KRZNN KRESEL KRZE DNMES 2007 ylnda zelikle yln ilk eyreinde tahvillerin ar deerlendii gelimi lkelerde, likidite bolluu tketimi fazlasyla artmtr. Bu gelimeler sonras 2007 yl ikinci eyrei ile hissedilmeye balanmtr. mortgage kredileri ile konut sektrnde iirilen ar talep, talebi karlanamayan arz sonucu konut fiyatlarnn ykselmesi,uzun sre dk tutulan faizlerin ykselmesi, konut kredilerinin geri denememesi,kredilerin geri denmesi iin sata karlan konutlarn deerinin ok altnda alc bulmalar ABDde krizi tetiklemi, ancak asl nemlisi; menkul kymetletirme aamasnda riskli-risksiz ayrm yaplmadan tahvil ihra edilmi ve sorun tm dnyaya yaylmtr. Bu gelimeler sonras bankalar alacaklarn tahsil edememi, borlar deyecek kaynak bulunamamas sonucu mali sistem durma aamasna gelmi bankalar baka banklara dahi bor vermekten korkar hale gelmi, bunun sonucunda likidite krizi orta kmtr. Mortgage kredilerine ait olan tahvillere yatrm yapan bankalar batmaya balamlardr76. ABDde balayan mortgage krizinin kresel bir finansal krize dnmesinin znde, dnyadaki tm yatrmclarn teminatl bor senedi piyasasnda bulunmasndandr. Bu krizden ilk olarak kuzey Amerika, Avrupa, Avustralya ve Asyadaki yatrmclar etkilenmitir. Mortgage krizi zelikle75 76

firma bilanolar ve hane halklar zerindeki olumsuz etkilemesi zerine

ekonomik krize dnmtr. Krsel krize dnen mortgage krizinin etkilerinin uzun yllarDemirci, a.g.m., s.74. zsoylu vd., a.g.e., s.48.

40

devam edecei dnldnde tm ekonomilere olan maliyeti daha da artacaktr. Kresel kriz 2007 ylnn ikinci eyreinde ncelikle gelimi lkelerde balam, 2008 ylndan itibaren gelimekte olan lkeleri kapsamna almtr. Gelimekte olan lkeler neden krizin etkilerini daha sonra yaad? Bu sorunun temelinde rezerv varlklarnn artn, kamudaki net bor stokunun azaltlmasn ve lkedeki dviz ile borlanmann snrlandrlmasn hedefleyen mali politikalar bulunmaktadr77. 4.6.KRZN DNYA EKONOMLER ZERNDEK YANSIMALARI 4.6.1.Finans Sektrne Etkisi ABD finansal hizmetler sektr bankaclk, sigortaclk, menkul kymet, mal ve dier yatrm hizmetlerini kapsamaktadr. 2006 ylnda sektr yaklak 8.363 milyon kii istihdam etmitir. Bunun yaklak 1.8 milyonu bankaclk, 2.3 milyonu sigortaclk ve 816 bini menkul kymet, mal ve dier yatrm alanlarnda istihdam edilmitir. ABD Bankaclk Sektrnde 2000 ylndan itibaren art trendine giren personel saysnn 2007 ylnda 1.950.840'a kadar kt grlmekte ancak 2007 yl ortalarnda ortaya kan finansal kriz ile bu rakam 1.905.751'e gerilemitir. Banka saysna baktmzda ise 2000 ylnda 8.315 olan banka saysnn, 2007 ylnda 7.345'e kadar geriledii ve yaanan finansal kriz ile beraber 2009 yl ortalarnda 6.995'e geriledii grlmektedir78.

77

Hseyin Ali Kutlu ve N. Sava Demirci, (2011), Kresel Finansal Krizi (2007-?) Ortaya karan Nedenler, Krizin Etkileri, Krizden Ksmi k ve Mevcut Durum, Muhasebe ve Finansman Dergisi, Ekim, s.128-129. 78 Faruk Akn ve Nalan Ece, (2009), Kresel Finansal Kriz ve Bankaclk Sektr stihdam zerindeki Etkileri, Marmara niversitesi, BF Dergisi, Cilt:XXVII, Say: II, s.162.

41

Tablo 4.5: ABD Finans Kurulularnn 2008 Haziran Zararlar (Milyar Dolar) Finans Kuruluu Citybank Merrill Lynch Bank of America Morgan Stanley JP Morgan Washington Mutual Lehman Brothers Wachovia Corparation Goldman Sachs Wells Fargo Bear Sterns National City Kaynak: (Kutlu ve Demirci, 2011:125) ABD mortgage piyasalarnda balayan ve daha sonra likidite krizine dnen bu problem ABD bankalarnn bor verme riskini yabanc yatrmclara aktarmas sonucu bata Avrupa olmak zere tm dnyaya yaylmtr. Bylece, Avrupann finansal kurulularnn da ABDdeki gibi kurtarlmas gerei ortaya km ve buna bal olarak kresel piyasalarda sistematik risk artmtr. Sistemik riskin artmas sonucunda gzlenen kresel finansal sistemdeki bozulmann reel sektre yansmalar, artan fonlama maliyetleri ve daralan kredi imkanlar kanalyla ortaya kmaktadr. Bu erevede kredi piyasalarnda arz ynl daralmann artarak devam etmesi, krizin finansal olmayan sektrleri ve gelimekte olan lkeleri daha fazla etkilemesi olasln artrmtr. Gelimekte olan lkelerdeki krlganlklar blgeden blgeye farkllk gstermekle birlikte, kresel krizin olumsuz etkilerinin bankaclk sektr ve bte yaps salam olmayan, ksa vadeli sermaye girilerinin arlkl olduu, dviz kurundaki deiimlere duyarl ekonomilerde kendini daha fazla hissettirebilecei dnlmektedir79. lkeler kresel krizin etkilerini en aza indirmek iin eitli yollara Zarar 42,9 37,1 15,1 14,1 9,8 9,1 8,2 7 3,8 3,8 3,2 3,1

bavurmulardr. Aadaki grafikte lkelerin Global Finansal Krizden aldklar yaralar kapatmak iin harcadklar tutarlarn gayri safi milli hasla zerinden oranlar gsterilmektedir. Grafik 4.1: Seilmi Baz lkelerin Krizden Kurtulmak in Harcadklar GSMH Oranlar79

Nazan Susam ve Ufuk Bakkal, Kriz Sreci Makro Deikenleri ve 2009 Bte Byklklerini Nasl Etkileyecek?, Maliye Dergisi, s.155,

42

Meksika

Avustralya

Tayvan

Almanya

J aponya

Yunanistan

Hindistan

ngiltere

Hollanda

Kanada

KAYNAK: Sesric Monthly Reports on the Current Global Financial Crisis May 2009 verilerinden tarafmzca oluturulmutur. Bu bilgilere ek olarak baz byk ekonomilerin deiimi aadaki ekilde ortaya kmaktadr. Japonya yln ikinci eyreinde % 0.9, nc eyrekte ise % 0.1, Almanya ikinci eyrekte % 0.4 ve nc eyrekte % 0.5 rlanda birinci eyrekte % 0.3 ve ikinci eyrekte %0.5, Estonya birinci eyrekte %0.9, ikinci eyrekte % 0.8 ve nc eyrekte% 1, sve ikinci ve nc eyrekte arka arkaya % 0.1, talya ikinci eyrekte %0.4 ve nc eyrekte % 0.5 klerek resesyona girdi. ABD nc eyrekte % 0.5 klmtr80. 4.6.2.Kresel Krizin Ekonomik Bymeye Etkileri 2007 temmuz aynda ABDde balayan ilerleyen zamanlarda AB ve baka blgelere yaylan ve kresel yapya dnerek finansal hizmetler sektr bata olmak zere birok sektr etkisine alarak olumsuz etkilemitir. ncelikle ABD ve ABnin krizin ncelikle etkiledii alanlar olmasyla dier lkeler ile varolan ekonomik ve ticari balantlar sebebiyle gelimi ve gelimekte olan lkelerde ekonomik byme, d ticaret ve istihdam alanlarnda farkl sorunlara sebep olmutur. Uluslararas Para Fonu (IMF) tarafndan 2009 yl iin gelimi ve gelimekte olan lkelere ait olan performanslar zerinden yaptklar tahminlerde gelimi ekonomiler bir nceki yla gre 3 puanlk d sonras % 2 klm, gelimekte olan lkelerde ise bir nceki yla gre

80

Hak- Raporu III, Kresel Krizin lkemize Olas Etkilerini Azaltmak in Alnmas Gereken nlemler,2009, s.3.

43

Trkiye

100 92,9 90 80 70 70 60 51,6 50 39,8 40 30,9 28 27,7 25,3 23 30 15,1 11,6 20 7,5 4,5 2,8 2,1 1,5 0,7 0,2 10 0 sve Belika Rusya ABD in Fransa ili

oran % 6.3 den %3.3e gerilemitir81. Aadaki tabloda eitli lke ve blgelerdeki ekonomik byme projeksiyonlar verilmitir. Tablo 4.6: eitli lke ve Blgelerdeki Ekonomik Bymenin Projeksiyonlar (Deiim %) Projeksiyonlar Dnya Gelimi Ekonomiler ABD Japonya Kanada Gelimekte Olan Ekonomiler in Hindistan Brezilya Meksika AB Almanya Fransa ngiltere Avrupa D Gelimi Ekonomiler Kaynak: (Akn ve Ece, 2009:159). 4.6.2.Kresel krizin istihdam zerinde etkileri Kresel kriz ile kredi piyasalarnda nceden yaanm olan oklar, piyasalardaki gvensizlii artrm ve yatrmlar azalmasna neden olmu, byle olunca da yatrmdaki, retimdeki ve tketim seviyesinin gerilemesine, ekonomideki bymenin yavalamasna ayrca insanlarn isiz kalmasna neden olmutur. AB-27 var olan ortalama isizlik oranlar 2006 ylnda %8.2, 2007 ylnda %7.1 2008 ylnda %7.0 iken bu gstergeler Trkiyede 2006 yl 2007 yl iin %9.9 iken 2008 ylnda %10.6 buradan anlayacamz Trkiyedeki isizlik ortalamas ABdekinden daha yksektir. AB lkeleri arasnda 2008 yl itibariyle %11.3 ile spanya zirvedeyken bu lkeyi %9.5 ile Slovakya, %7.8 ile Fransa ve Macaristan, %7.7 ile Yunanistan ve Portekiz izlemektedir. Aday lkeler olan Hrvatistan ve Trkiyede bu oranlar Hrvatistan iin %8.4 olarak Trkiyeden daha az bir orana sahiptir. Aadaki tabloda ABD, AB-27 ve Trkiyede 2006, 2007 ve 2008 yllarna ait olan isizlik rakamlar verilmitir.81

2007 5,2 2,7 2,0 2,4 2,7 8,3 13,0 9,3 5,7 3,2 3,1 2,5 2,2 3,0 4,6

2008 3,4 1,0 1,1 -0,3 0,6 6,3 9,0 7,3 5,8 1,8 1,3 1,3 0,8 0,7 1,9

2009 0,5 -2,0 -1,6 -2,6 -1,2 3,3 6,7 5,1 1,8 -0,3 -1,8 -2,5 -1,9 -2,8 -2,4

2010 3,0 1,1 1,6 0,6 1,6 5,0 8,0 6,5 3,5 2,1 0,5 0,1 0,7 0,2 2,2

Faruk Akn ve Nalan Ece, (2009), Kresel Finansal Kriz ve Bankaclk Sektr stihdam zerindeki Etkileri, Marmara niversitesi, BF Dergisi, cilt:XXVII, say:II, s.158.

44

Tablo 4.7: ABD, AB-27 ve Trkiyede sizlik Oranlar (%) lkeler ABD AB-27 Euro Blgesi spanya ngiltere Trkiye Kaynak: (Akn ve Ece, 2009:160) Son yllardaki kresel ekonomik bymeye ait olan byme rakamlar igc piyasalarndaki byk daralmalar sonucunda byk lde dmtr. Bunun sonucunda 2007 ylnda isizlik oran %5.7 iken 2008 yl itibariyle bu oran % 6 olmutur. 1998 sonras var olan toplam iiz says en byk art grm olup 2007 ve 2008 yllar arasnda 10.7 milyon kii artmtr. 2008 yl itibariyle kresel isiz says yaklak 190 milyon olup bunun 109 milyonu erkek geri kalan 81 milyonu ise kadnlar oluturmaktadr82. 2006 4,6 8,2 8,3 8,5 5,4 9,9 2007 4,6 7,1 7,5 8,3 5,3 9,9 2008 5,8 7,5 7,5 11,3 5,6 10,6

82

Akn ve Ece, a.g.m., s.159-160.

45

4.6.3.Kresel Krizin Bankaclk Sektr stihdam zerindeki Etkileri

Tablo 4.8: Avrupa lkelerinde Bankaclk Sistemini Kurtarma Plan Unsurlar Toptan Ykmllklerin Garantisi Yeni Mevcut Bor Bor X X X X X X X X X X X X X

lkeler Avusturya Belika Danimarka Finlandiya Fransa Almanya Yunanistan talya Hollanda Norve Portekiz spanya sve svire ngiltere

Mevduat Sigortas Ykmllklerinin Genilemesi X X X X X X X X X X X

Sermaye Enjeksiyonlar X

Varlk Almlar

X X X X X X X X X

X

X X X X

Kaynak: (Akn ve Ece, 2009:158). 2006 yl itibariyle % 75 bankac, % 20si sigortac olan AB-27 finansal hizmetler sektr toplam 5.6 milyon kiiye istihdam olana salamtr. Geri kalan % 5 kesim ise baka finansal hizmet alanlarnda istihdam edilmesi salanmtr. AB-27 toplam istihdamn % 2.7sini bu dnemde istihdam etmitir. ngilterede ulusal istihdamda finansal hizmetler sektr % 4.8 ile birinci iken bu oran Hollandada %3.9 ile ikinci Almanya ve Fransada %3.4 ile nc sradadrlar. Aadaki grafikte ABde banka ve bankalarda istihdam edilen kii says yllar itibariyle gsterilmitir

46

Grafik 4.2: ABde Banka ve Bankalarda alanlarn Says

Kaynak: (Akn ve Ece, 2009:162) ABDde ise finansal hizmetler sektr olarak bankaclk, sigortaclk, menkul kymet, mal ve dier yatrm hizmetlerini kapsamna almaktadr. 8.363 milyon kii 2006 yl itibariyle sektr istihdam etmitir. Bankaclk sektrnde 2000 yl ve sonrasnda art trendi iine girerek personel says 1.950.840 kadar olup 2007 yl ortasnda ise 1.905.840 dmtr. Bankalarn saysn incelediimizde ise 2000 yl itibariyle 8.315 olan banka says nce 2007 yl itibariyle 7.345 kadar dm ve yaanan kresel krizle birlikte bu oran 2009 yl itibariyle 6.995e kadar gerilemitir 83. Aadaki grafikte ABDde banka ve bankalardaki istihdam edilen kii says yllar itibariyle verilmitir.

83

Akn ve Ece, a.g.m., s.161-162.

47

Grafik 4.3: ABDde Banka ve Bankalarda alanlarn Says

Kaynak: (Akn ve Ece, 2009:163).

4.7.KRESEL KRZN TRKYEY ETKLED KANALLAR 4.7.1.D Talep ve Meydana Gelen D Trkiyenin daha nce yaad 1994, 1998-1999 ve 2001 krizlerinden farkl olan kresel kriz ihra ettiimiz mallara olan talebin ani bir ekilde durmasdr. Kresel ekonomiler klme eilimine girmi klen ekonomilerden anlalan gelirin dmesidir. Gelirin dmesi talebi de drmtr. En ok etkilenenler ise dayankl tketim ve yatrm mallar etkilenmitir. Ayrca dayanksz ve yar dayanakl mallara olan taleplerde azalmaktadr. Bu durum beraberinde ihracat drmektedir. Sektr olarak ihracata dayal retim yapan sektrlerde ise retim aa doru izgi almaktadr. Bu durum sonucunda ise karmalar artmaktadr. Gelirdeki bu azalma turizm hareketlerini daha az turist gelmesi, gelenlerin eskiye gre daha az harcamas sonucunda turizm gelirleri dmektedir. 2001 krizinde ihracatmz kresel krizde olduu gibi dmedi hatta artmtr. 2009 temmuz ihracatmz 2008 temmuz ay ihracatna gre yzde 27 azalmtr. Bir dier nemli veride Trkiye hracatlar Meclisi verileri son on iki aydaki ihracat toplam 132.5 milyar dolar ile zirve noktasnda ama ayn deerler temmuz 2009 da 101 milyar dolara gerilemitir. Aradaki fark 31 milyar dolardr. Bu olumsuz gelimenin nedeni olarak kresel gelirdeki dtr84.84

zatay, a.g.e., s.144-145.

48

4.7.2.D Kredide Meydana Gelen Azalma Kresel kriz sonras finansal kurumlarn ou iflas etti, iflas etmeyip geride kalanlarn ise zararlarla karlatlar. Gven olgusu finansal kurumlar arasnda kaybolmutur. Byle olumsuz ortamlarda lkelerin arasndaki sermaye akmlarnn azalmas beklenmektedir. Beklenen bu gelime aynen de olmutur. 2007 ylnda zel sektrden kaynakl 888 milyar dolar net sermaye girii 2008 ylnda 392 milyar dolar olup byk d gstermitir. Tablo 4.9: Bankalarn ve irketlerin Dnem inde Net Borlanmalar (Milyon $) Bankaclk Yllk toplamlar 2004 2005 2006 2007 2008 Son sekiz ay Kasm Aralk Ocak ubat Mart Nisan Mays Haziran Toplam Kaynak: (zatay, 2011:147). Yukardaki tabloda 2004 ile 2009 yllar arasnda banka ve irketlerin yurtdndan saladklar net kredi miktarlar gzkmektedir. Net kredi deyince anlayacamz olgu ise dnem ii vadesi gelen borlar denip birde yeni kredi kullanlmas, yeni kullanlan kredi bor geri demesinden daha yksek ise art iareti net kredi kullanmna veriliyor aksi durumda ise eksi iareti verilip d kesime net d bor geri deyici durumundadrlar85. 4.7.3. kredide Meydana Gelen Azalma 5708 9248 5814 5608 2909 -2491 -1692 -209 -738 -1474 -1272 -1752 351 -9277 irketler 5107 9880 18812 25888 23419 398 -555 -420 -356 -986 -707 -901 -709 -4236 Toplam 10815 19128 24626 31496 26328 -2093 -2247 -629 -1094 -2460 -1979 -2653 -358 -13513

85

zatay, a.g.e., s.146-147.

49

Kresel krizde yurt iindeki bankalar tketici ve irketlere verdikleri kredi miktarlar gemie gre azalmaktadr. Sebep olarak ise baz nemli faktrler vardr gvensizlik ve belirsizlik ortamlarnda gemie gre daha nakit kalnma dncesi vardr. Bir dier faktr olarak ise bankalarn kredi ama isteini azaltan faktr olan irketlerin kriz sebebiyle artan riskleri kredi bulmakta zorlanmakta ve krediler maliyeti artrd iin almamay seerler. Son faktr ise kredi talebiyle balantldr. Mal ve hizmet satmakta zorlanan irketler neden kredi alp borlanmak istememesidir. Ayn zellii iini kaybetme burumuyla karya kalm kiilerde tketici kredisi istemez. 2001 ylndan sonra yurtii kredi hacmi art gstermitir. 2007 ylna kadar toplam kredi art 6.2 kat olmutur. Yine ayn dnemde iki kat kadar tketici fiyatlar artmtr. Yani baka bir ifadeyle yzde 205lik bir reel art kredi stokunda meydana gelmi. Bu art ok yksektir. Bu durumun ana sebebi vardr. Kriz sonrasnda reform ilk olarak bankaclk sektrnde meydana geldi. Gl olmayan baz bankalar sistemden ayklanrken, bazlar birleme yoluna gitti. Alnan ciddi nlemlerle bankaclk sektrnn sermaye yaplar glendirildi. 2002 ile 2007 yllar arsnda byme oranmz yzde 7.5 oldu. kinci olarak ise ihracattaki art kredi talebini artrmtr. ncs ise toparlanan kamu btesidir. Kamudaki borlanma oran azalmtr. Bunun sonucunda banka fonlar artk kamu yerine irket ve yneticilere ynelme eiliminde olmutur. Kredi stokundaki ykseli kresel kriz balaynca ibre tersine dnmtr. 2008 ekim ayndan itibaren kredi stoku azalm, bu meydana gelen azalma 2009 ylnn ikinci eyreinde durmu hafif miktarda tekrardan kredi stokunda kprdama olmu ama bir nceki yln ekim ayndaki kredi stok miktar 2009 austos ayndaki kredi miktarndan olduka yksektir. Aadaki tabloda zaten 2008 ylnn ilk haftas ile 2009 austos aynn son haftas aralarndaki dnemde toplam kredi haftalk seyrinde btn veriler ortadadr86.

Grafik 4.4: Toplam Kredi Stoku (2008 Ocak 2009 Austos, Milyon TL, Haftalk Veriler)

86

zatay, a.g.e., s.147-149.

50

Kaynak: (zatay, 2011:148). 4.7.4.Ekonomiye Duyulan Gvende Meydana Gelen Azalma ve Ekonomiye Etkileri Yaanlan her kriz ortamnda ekonomilere olan gven azalmaktadr. Kriz etkisini arttrdka oluan belirsizlik, gelecek kaygs tketici ve yatrmclarn gvenini azaltmaktadr. Yaplan aratrmalar zel sektrde yatrm harcamalarnda ekonomiye duyulan gven, zel kesim tketim harcamalarnda ise tketici gvenin nemli belirleyiciler olduunu gstermektedir. Kresel krizde de byle olmutur. 2008 ikinci yarsndan itibaren her iki gven endeksi dtedir. 2009 yl ikinci eyreinde ise toparlanma srecindedirler. zelikle i adamlarna ynelik toparlanma olmutur87. Trkiyeyi farkl kanallardan etkiyen kresek kriz Trkiyeyi etkilemeye devam edecektir. Krizin derin bir hal almasyla uluslar aras yatrmclar (emeklilik fonlar, hedge fonlar ve yatrm fonlar) risklerini azaltmak iin gelimekte olan lkelerin borsalarnda yaptklar sat ile riski azaltmlardr. Bunun sonucunda gelimekte olan lkelerin borsalarnda byk dler meydana gelmitir. Bunlara ilave olarak yksek hacimde sermaye k ve gelimekte olan lkelerin ulusal paralar dolar karsnda yksek oranda deer kayb yaamtr. YTL dolar karsnda oran olarak %25ten fazla deer kaybetmi Trkiye kur art bakmndan Gney Kore Gney Afrika Brezilya Meksika ve Polonya ile beraber kresel krizden etkilenen lkelerden biri olmutur.

87

zatay, a.g.e., s.149-150.

51

Kriz ncesi YTL ar deerliydi. Deer kaybeden YTL ihracat sektrlerin rekabeti artrmas asndan fayda salamtr. Trkiyede 2002 ile 2007 yllar arasnda cari ilem a 107 milyar dolard. Bu orannn 52 milyar dolarlk ksm dorudan sermaye yatrm olutururken 31.5 milyar dolarlk portfy yatrm ve ou irketlerin ald bor olmak zere 77 milyar dolarlk dier yatrmlarla kapatt. Gayri safi milli haslann %5.7 sine cari ilem a 2007 yl olarak ulamtr. Merkez bankas 5 yllk srete (2002-2007) aras yksek faiz politikas yksek sermaye akna neden olarak cari an kapatlmas salamtr. Tablo 4.10: demeler Dengesi(milyar ABD dolar) 2006 -31,9 -40,9 93,6 -134,6 69,6 13,8 -6,7 1,9 32,1 19,3 7,4 11,5 -6,1 -0,2 2007 -37,7 -46,7 115,4 -162,0 71,2 13,9 -7,1 2,2 36,6 20,1 0,7 23,8 -8,0 1,1 09.08* -47,0 -57,6 145,1 -202,7 71,6 16,3 -7,9 2,2 51,4 14,8 -3,2 44,1 -4,3 -4,4

CAR LEMLER HESABI D Ticaret Dengesi Toplam Mal hracat Toplam Mal thalat Karlama Oran (%) Hizmetler Dengesi Gelir Dengesi Cari Transferler SERMAYE VE FNANS HESABI Dorudan Yatrmlar Portfy Yatrmlar Dier Yatrmlar Rezerv Varlklar NET HATA VE NOKSAN

* Son 12 aylk verileri kapsamaktadr. Kaynak: (abuk ve zkan, 2009:10) Haziran 2008 sonunda toplam d bor ait olan stok 284.4 milyar dolar olmutur. Kamu kesimi 93.9 milyar dolarlk ksmn,190.5 milyar dolarlk ksmn zel sektr oluturmaktadr. zel sektr d borcunun 124.6 milyar dolarlk ksmna yani %65ine tekabl eden ksm reel sektre, finansal kurululara ait olan ksm ise geriye ksmn oluturmaktadr. Ksa vadeli 47.8 milyar dolarlk ksm olutururken orta ve uzun vadeli ksm ise geriye kalan ksm oluturmaktadr. zel sektre ait olan borcun reel sektre ait olan ksm 28 milyar dolardr. Yurtii kredi piyasas kresel krizden olumsuz etkilenmitir. Byle olumsuz etkilenme olunca baz bankalar verdikleri kredileri geri ardlar bazlar yksek oranl 52

kredi faizinde bulunduklar ya da yeni kredi vermeye pek fazla yanamad gzlenmitir. 29 eyll 2008 tarihinde bankaclk sektrnde mevduatn krediye dnme oran %87.3 oranndan %84.8 oranna inmitir. Takip edilen net alacaklar ise 2.3 milyar YTLden 2.7 milyar YTLye kadar ykselmitir. Krizi etkili hissettiimiz 2008 ylnda tketici gven endeksi eyll ayndan yaklak olarak %8 derek %72.24 kasm aynda ise indeks %68.88 kadar inmitir. Kresel kriz sonras yine eyllde % 5.2 gerileme, imalat sanayinde % 6.4 daralma meydana gelmitir. Yatrmlar hemen hemen durduu, kredideki koullarn daha da ktletii ve kurlardaki oynaklk olmas sonucunda ekonomi aktrlerinin nn grme eilimi gittike glemitir88. Aada sanayi retim endeksi Ekim ay iin ve on aylk ortalamalarna gre retim art (%) verilmitir. Tablo 4.11: Sanayi retim Endeksi, Ekim Ay ve On Aylk Ortalamasna Gre retim Art (%)KTSAD FAALYET KOLLARI Endeks Toplam Sanayi Madencilik malat Sanayi Elektrik, Gaz ve Su EKM AYI Deiim 2008 135,3 -8,5 129,7 15,4 132,1 -10,3 172,5 -1,5 Endeks Deiim 2007 147,8 8,4 112,4 16,8 147,2 7,9 175,1 8,9 Endeks ON AYLIK ORTALAMA Deiim 2008 146,3 1,4 118,3 7,9 143,4 0,7 194,3 5,4 Endeks Deiim 2007 144,3 5,8 109,6 12,0 142,4 5,0 184,3 9,6

Kaynak: (abuk ve zkan, 2009:11).

88

Adem abuk ve Gkhan zkan, (2009), Finansal stikrarszlk Teorileri Balamnda Kresel Krizin Trk Reel Sektrne Etkileri, MDAV, 2009/2, s.9-11.

53

4.7.5.Kresel Krizin gc Piyasasna Etkileri Tablo 4.12: sizlik Oranlarnda Art (Puan) Genel 1,0 1,4 1,5 2,5 3,4 3,9 4,2 4,8 5,0 4,4 Tarm d 1,0 1,4 1,7 2,9 3,8 4,8 5,1 5,5 5,9 5,5

2008 Austos Eyll Ekim Kasm Aralk 2009 Ocak ubat Mart Nisan Mays Kaynak: (zatay, 2011:152)

Yulardaki tablo 2008 austos ayndan itibaren bakarsak isizlik oranlarndaki art grmekteyiz. unu belirtmekte fayda var bu oranlar isizlik oran olmayp isizlik oranlarnn ka puan arttn gsterir 89. 2008 yl son eyrei ile ilerleyen dnemlerde iktisadi faaliyetlerdeki daralmann znde ihracata dayal retim yapan sanayi sektrnn yaad klmenin sebep olduu bilinmektedir. Bunun sonucunda tarm d istihdamdaki bozulma orann hzlandrm, i gcne katlm oranndaki gzle grlr artn etkisiyle isizlik oranlar ykseli gstermitir. 2008 Yl nc ve drdnc eyrekleriyle 2009 yl birinci iktisadi faaliyet alanlarnda yavalama eiliminin daha da derinlemesi sonucu piyasalardaki olumsuz tablonun daha nceki dneme gre daha da ktlemi ve isizlik oranlarnda byk artlar yaanmtr. lk eyrekte % 4.2 puan artarak isizlik oran %16.1 orannda olmutur. Bu orandaki artn istihdamdaki gerileme 1.8 puan oluturur. Geriye kalan 2.4 puan ise igcne katlm oranndan kaynaklanmaktadr. stihdam koullar iin kapasite kullanm oranndaki dk dzeyler ve yatrm eilimindeki zayf gstergeler paralelinde iyileme olduu gzlenmemitir. Yaanan bu olumsuzluklar toplam cret gelirleri zerinde basknn aa ynl