8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
1/389
T.C.MMAR SNAN GZEL SANATLAR NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTSSOSYOLOJ ANABLM DALIGENEL SOSYOLOJ VE METODOLOJ PROGRAMI
BR ZNELEME RNE OLARAK
STANBULDA DNDAR NVERSTE GENL
(DOKTORA TEZ)
Hazrlayan
20076140 ZLEM AVCI
Danman
Yard. Do. Dr. SBEL YARDIMCI
STANBUL 2010
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
2/389
Sevgili dedem
Hseyin HASELKin ansna
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
3/389
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
4/389
I
NDEKLER
Sayfa no.
NSZ .. V
ZET ..IX
SUMMARY ..... XKISALTMALAR ... XI
TABLO VE GRAFKLER ...... XIII
1. GR ......................................................................................................................... 11.1. Aratrmann Konusu ve Problematii .. 5
1.2.Aratrmann Yntemi ve Kullanlan Teknikler ... 18
1.2.1. Etnometodoloji, Etnografi ve Gndelik Yaam .201.2.2. Sembolik Etkileim ve Dini Pratikler ... 25
1.3.Aratrma Evreni ve rneklem Alan ..30
2. KURAMSAL VE KAVRAMSAL YAPI 422.1. Din Sosyolojisi Alanna Ksa Bir Bak .. 42
2.1.1. Din Sosyolojisi Alannn Geliimi .. 442.1.2. Klasik Din Sosyolojisi Dnemi ...... 452.1.3. ada Din Sosyolojisi Dnemi: Yeni Din Sosyolojileri ... 482.1.4. Trkiyede Din Sosyolojisi Alannn Geliimi ...51
2.2. Din Sosyolojisi Ekseninde Bir Kavramsallatrma Denemesi .. 54
2.2.1. Maddi ve Manevi Unsurlaryla Din ... 552.2.2. Bir Yaam Biimi OlarakDindarlk .. 642.2.3. Dindar znenin Oluum Sreci ve slami Kimlik ...72
2.3. slam Dntren Temel Dinamikler .. 76
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
5/389
II
2.3.1. Kavramsal Birkilik ve Kartlk Olarak
Modernlik ve Geleneksellik .............................................................76
2.3.1.1.Modernlik ....78
2.3.1.2.Geleneksellik .... 80
2.3.2. Geleneksellik ve Modernliin Kavak Noktas Olarak
Gndelik Yaam 83
2.3.3. Dnyevileme ve slam .. 862.3.4. Yaam Tarzlar ve Tketim Kltr .. 88
3. TRKYEDE SLAMCILIK ve SLAM HAREKET... 933.1.Trkiyede Siyasal Yaam ve slam . 94
3.1.1. 1980 ncesi Dnemde slam:slamclk 98
3.1.2. 1980 Sonras Dnemde slam: slami Hareket .104
3.1.3. 28 ubat Sreci ve Ilml Siyasal slam 110
3.2.slamcln ve slami Hareketin Siyasal Dinamikleri .1133.2.1. slamn Muhafazakr Dinamikleri .. 116
3.2.2. slamn Milliyeti Dinamikleri ....124
3.2.3. slamn Sol Dinamikleri ...129
3.3. slamn Gndelik Yaam Dinamikleri ......1313.3.1. Trkiyede Din ve Modernleme ...... 132
3.3.2. Kent Yaam ve Dindarln Farkllaan Grnmleri .134
3.3.3. Tketim Kltr ve Yaam Tarzlar . 140
3.3.4. Yeni Bir Tketim biimi Olarak
slami Moda ve rtnme . 145
3.3.4.1. Kavram Olarakrtnme . 146
3.3.4.2. Trkiyede slam ve rtnme ...148
3.3.4.3. Dini Bir Sembol Olarak
Barts ve Trban .150
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
6/389
III
4. 1980 SONRASI DEEN YAAM BMLER VE GENLK..1544.1. Genlik Kltr ..156
4.1.1. Toplumsal Eilimler Btn OlarakHabitus ...157
4.1.2. Grnr Olma Biimi OlarakAlt Kltr ..158
4.1.3. Var Olma Biimi OlarakTaktik ....159
4.2.Alternatif ya da Akran Bir Genlik Kltr:slami Genlik. 1614.2.1. Dini Gruplar ve Genlik 164
4.2.2. Dini Gruplarn Eitim Alanna Dahil Olma abalar 1664.2.3. Dini Gruplar: Cemaat ve Tarikatlar rnei ...170
4.2.3.1. slami Temsilin Grnen Yz: Glen Cemaati .......171
4.2.3.2. slamn Muhafazakar Yz: Sleymanclar.173
4.2.3.3. slamn Holdingleen Yz:skender Paa Cemaati ..175
4.2.3.4. slamn Deiime Direnen Yz:smail Aa Cemaati 177
4.2.4. slami Genlik ve Kltrel Dinamikleri 178
5. BR GENLK KLTR RNE: SLAM GENLK .....1855.1. niversite ncesi Toplumsal Yaam ve Dini Eitim 187
5.1.1. Aile Yaps .189
5.1.2.Toplumsal evre ve Mahalle Kltr 194
5.1.3.Dini Gruplar 197
5.2. niversite Dnemi Toplumsal Yaam ve Dindarlk ..203
5.2.1. Dindarlk Algsnn Oluumu 204
5.2.1.1. Nefsi Kontrol Etme ve Vicdan. 205
5.2.1.2. Aile ve Toplumsal evre .. 210
5.2.1.3. Kanaat nderleri Olarakslami Sekinler 215
5.2.2. Genlerin Farkllaan Dindarlk Alglar .. 2225.2.3. Dindarlk Eilimleri ve Yeniden Tanmlanan Dindarlk Algs 2345.2.4. Geleneksellikten Kopu ve Kuak atmalar .2565.2.5. tekileme ya da tekiletirilme Algs ....260
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
7/389
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
8/389
V
NSZ
[...] Sakn Tanryehre armaktan yorulma!
ar! Sesin kslncaya kadar ar!
yle ki, sonunda kendisine arabilecein birehrin olmadn anlayncaya kadar
Sana senden yakn olan fark edinceye kadar ar!
Evet, ar!Kendi dnda, aracak birini bulamayncaya kadar ar!
kilikten kurtuluncaya kadar
Ltfun da ho, kahrn da ho deyinceye kadar
Derman arardm derdime/Derdim bana derman imi! hakikatini kavrayncaya kadar
[]
Tanr zaten ehirde. Beden mlknde. Bize bizden daha yaknda.
slami gen kesimin takipisi olduu nemli kanaat nderlerinden olan Dcane
Cndiolunun bir ke yazsndan alnan bu yazs, Tanry ehre armalyz
baln tamaktadr. Belki Tanry ehirde bulmak mmkn olmamtr. Fakat
Tanrnn emir ve yasaklaryla, ortaya koyduu deer ve kurallaryla ve bunlarn
beraberinde ortaya kan yaam biimleriyle karlamak hi de zor olmamtr. nk
artk dini deer ve kurallar, grnmler, yaam biimleri ehir hayatnn ve siluetininartk ayrlmaz bir parasdr.
Bu aratrma boyunca sorgulanan, dindar genlerin dini deer ve kurallar,
zaman zaman siyasal bir sylem olarak zaman zaman ise yaamsal bir pratik olarak nasl
Dcane CNDOLU, Tanryehre armalyz, Yeni afak, 29.11.2009.
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
9/389
VI
sergiledikleri sorusu, ehir hayatnda Tanrnn emir ve yasaklarnn nasl grnr
olmaya baladn ortaya koyma abas iindedir.
Aratrma kapsamnda yaplan derinlemesine grmelerden birinde Boazii
Sosyoloji Blmnde okuyan Burakn kendince yapt bir tanmlamaya gre din,
toplumsal hayatn (ya da gndelik yaamn) her anna ve her alanna s zan bir g
unsuru, bir kontrol mekanizmasdr. Dolaysyla burada ulalabilecek en genel sonu,
gce toplumun her dzeyinde baklmas gerektiidir. Bu anlamda, sylemsel pratiklere
yaplan vurgulamalar bizi gcn ekilsiz karakterine ve onun, gndelik rutinler dhil,
toplumsal hayatn her kesine ve her boluuna szlma biimlerine bakmak gerekir.
Bu almann hareket noktas olan niversitede okuyan dindar genlerin kent
yaam iinde dini pratiklerinin srdrlebilirlii ve gndelik yaamlarndaki yeridir.
Dindarln farkl biimleri ve yorumlar ile ok sk karlamak mmkndr ve bu
farklln bir deikene bal olarak ortaya kan grnmleri sz konusudur. Bu
karlalan farkl grnmleri ve anlatlan farkl yorumlar anlayabilmek ve
aklayabilmek iin bir takm kavramsal ve kuramsal tartmalar yaplmtr. Ayrca bu
tartmalar Trkiye deneyiminde tarihsel bir bak as gz nnde bulundurularak
aklanmaya allmtr. Aratrmaya ilikin bu kavramsal ve tarihsel birikim
salanmaya allm sonrasnda ise yaplan saha grmeleri ekseninde bunlar daha
somut grnmler ve ifadelerle aklanmaya allmtr. Elbette ki tm saptamalar
grme yap
lan 60 rencilerin sylemleri, bak
a
lar
ve yaam tarzlar
ile s
n
rl
d
r.Bu saptama ve yorumlamalar genel duruma ilikin bir takm pencereler amakta, yeni ve
daha derinlemesine almalar yapmak iin yol gstermektedir.
Aratrma rneklemi iinde grme yaplan renciler hakknda ifade edilen
deerlendirmeler kesin dorular olmaktan te elde edilen veriler erevesinde ne kan
durumlar ve saptamalar olduunu unutmamak gerekir. Ve bu saptamalar bugn iin
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
10/389
VII
ulalan deerledirmeleri ve aklamalar ifade ederken konu ile ilgili almalar iin yol
gsterici olmas umut edilmektedir.
Dindar genlerin niversite yaamlarnda, dini deer ve kurallarn gc ve etkisi
zerine yaplan bu almada amal bir rneklem grubu olarak dindar olarak
tanmlanan gen kesime ulamak en nemli skntlardan biri olmutur. Dorudan
dindar msnz sorusuna ilk olarak tedirgin ve temkinli yaklamlar ve hatta bazlar
aratrmann konusu ve ierii zerine grmeyi kabul etmemilerdir. Fakat bu
aratrmadaki samimiyet ve nesnellik konusunda, yine bu kesim iinde yer alan ve
grmecileri ikna eden, hatta zaman zaman dardan biri ile (bir kadn ile)
grmekten ekinen rencilerle kayt altnda grmeler yapan brahim Hakk zkal
aratrmann en nemli bilgi ve a kayna olmutur. En byk teekkrlerimden birisi
onun iin
almann en zorlu ksm olarak sahadan elde edilen verilerin ilenmesi,
snflandrlmas ve en doru bir biimde anlalarak yorumlanmas ksmnda, tez
danmanlndan te yol arkadal yapan, ynlendirmekten te en ufak imla hatalarn
bile dzelten sevgili danmanm Yard. Do Dr. Sibel YARDIMCInn katks ve emei
ok byktr. Bu tezi kendisine borlu olduum, doktora almamdaki en byk
ansm olan Sibel Hocama sevgimi, saygm ve sonsuz teekkrlerimi sunuyorum.
Ayrca aldm dersleriyle okumay ve eletirel bakabilmeyi yeniden rendiim
Prof. Dr. Meral zbeke Yazdm hereyi byk bir merakla ve ilgiyle dinleyen, bu
tavryla bana g veren ve heveslendiren, yazma noktasnda yazlan en kt ey, en
mkemmel plandan ok daha iyidir diyerek harekete geiren Prof. Dr. Bahattin
Akite Ve saha almas adna ok ey rendiim Bahattin Hocann aratrma
ekibine ok teekkr ederim. Bu almadaki byk anslarmdan biri de sizlerle
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
11/389
VIII
karlamakt. Ayrca bu tezin savunma jrisinde olmay kabul eden Do Dr. Ferhat
Kentele ve Yard. Do Dr. Yldrm entrke de ok teekkr ederim.
Ve bu alma iin grmeyi kabul eden ve saatlerce sohbet eden tm
grmecilere samimi ve iten tavrlar iin ok teekkr ederim. ok elenceli ve
heyecanl geen grmelerden sonra kbusa dnen grme zmlemelerinde
desteklerini esirgemeyen Sevdaya, Suata, Gkhana da teekkr etmeliyim.
Aralk 2010 zlem AVCI
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
12/389
IX
ZET
(BR ZNELEME RNE OLARAK
STANBULDA DNDAR NVERSTE GENL)
Bu aratrmada din sosyolojisinin, din ve toplum arasndaki bir etkileimin bir
sonucu olarak ortaya kan ve toplumsal bir gereklik alann inceleyen bir disiplin
olmasndan hareket edilmitir. Bylece sosyolojinin dinin ieriini deil, insan ilikileri
balamn incelemesi gereklilii dncesinden hareketle niversitede okuyan dindargenlerin yaam biimleri ve dindarlk ltleri zerinde durulmutur. zellikle bu dindar
genlerin bireysel ve toplumsal ihtiyalar erevesinde akn bir varlkla olan ilikilerini
hangi lde kurduklar, modernlikle birlikte dini deer ve kurallara ykledikleri anlamlar
ve bylece farkllaan dini yaam biimleri ve dindarlk alglar zmlenmeye allmtr.
Bu almann temel hareket noktas olarak ele alnan niversite okuyan ve dini bir
kimlie sahip olan genlerinin gndelik yaamlarnda dini deerlerin, kurallarn ve
pratiklerin yeri ve nemi, deien toplumsal koullar da gz nnde bulundurularakincelenmeye allmtr. Bu nedenle, Trkiyede 1980 sonrasnda yaanan ekonomik,
toplumsal ve siyasal deiimlerden hareketle slami yaam biimlerinde grlen deiimler
zerinde durulmaktadr.
Kendisini dindar olarak tanmlayan, dini davran biimlerini ve ibadetlerini
gndelik yaamn merkezine koyarak ya da gndelik yaam alannn boluklarna dini
alkanlk ve deerlerini yerletiren niversite genlerinin dindarlk alglamalar ve biimleri
zmlenmeye allmtr. Bu nedenle stanbuldaki vakf ve devlet niversitelerindeokuyan 60 renci ile derinlemesine grmelere yaplarak, birok deiken ekseninde bu
alglamalar ve grnmler anlalmaya ve aklanmaya allmtr.
ANAHTAR KELMELER: zneleme, Dindarlk, Dini gruplar, slami genlik, slami
yaam biimleri, slami tketim, slamn modernlemesi, Modernliin yerellemesi.
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
13/389
X
SUMMARY
(THE UNIVERSITY RELIGIOUS YOUTH IN STANBUL
AS A EXAMPLE SUBJECTIFICATION)
The departure point of this study is the idea that sociology of religion is a discipline
that has emerged as a result of the interaction between religion and society and has been
analysing a space of social reality. Thus the study mainly focuses on the life styles and
criteria of religiousness among the devout university students considering the necessity forsociology to review the context of human relationships rather than the content of religion.
The thesis especially intends to analyse the extent to which these religious young people
establish a relationship with a transcendental being in regard to their social and individual
needs, the meaning they attribute to religious values and rules along with modernity and thus
their changing religious life styles and images/perceptions of religiousness.
By taking the changing social conditions into account, the study examines the
position and the importance of the religious values, rules and the practices in the everydaylives of the young university students with religious identities, who are also considered as
the starting point of the thesis. Therefore the study also focuses on the changes on Islamic
life forms with regards to the economic, social and political changes experienced after 1980
in Turkey.
What is attempted to analyse in this study is that the images of religiousness and
forms of religiousness of university youth, who define/call themselves as religious and
place their forms of religious behaviour and services at the centre of their daily life or puttheir religious habits and values in the margins of everyday life. For that reason the study
attempts to explain all these perceptions and views in the light of bilateral talks that held
with 60 students studying in the state and private universities in Istanbul.
KEY WORDS: Subjectification, Religiousness, Religious groups, Islamic youth, Islamic
forms of life, Islamic consumption, Modernisation of Islam, Localisation of Islam.
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
14/389
XI
KISALTMALAR
AGV: Anadolu Genlik Vakflar
AKP: Adalet ve Kalknma Partisi
AMGT : Avrupa Milli Gr Tekilatlar
AP: Adalet Partisi
ASDER: Adaleti Savunanlar Dernei
AFD: Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
AVM: Alveri Merkezi
CHP: Cumhuriyet Halk Partisi
DEFD: Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
DSK: Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu
DP: Demokrat Parti
DYP: Doru Yol Partisi
FP: Fazilet PartisiHH: nsan Hak ve Hrriyetleri
HL: mam Hatip Lisesi
YC : lim Yayma Cemiyeti (Vakf)
KESK: Kamu Emekileri Sendikalar Konfederasyonu
MAZLUM-DER: nsan Haklar ve Mazlumlar iin Dayanma Dernei
MED-ZEHRA: Medresetl Zehra
MGH: Milli Gr Hareketi
MGK: Milli Gvenlik Kurulu
MGV: Milli Genlik Vakflar
MSAD: Mstakil Sanayici ve adamlar Dernei
MNP: Milli Nizam Partisi
MSP: Milli Selamet Partisi
MTTB: Milli Trk Talebe Birlii
MSAD: Mstakil Sanayici ve adamlar Dernei
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
15/389
XII
SYM : renci Seme ve Yerletirme Merkezi
ZGR-DER: zgr Eitim ve nsan Haklar Dernei
RP: Refah Partisi
SSAV: Siyasal ve Sosyal Aratrmalar Vakf
SP: Saadet Partisi
STK: Sivil Toplum Kurulular
TESK: Trkiye Esnaf ve Sanatkrlar Konfederasyonu
TP: Trkiye i PartisiTSK: Trkiye i Sendikas Kurumu
TK: Trkiye statistik Kurumu
TRK-: Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu
TSAD: Trkiye Sanayici ve adamlar Dernei
TOBB: Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii
TSK : Trk Silahl Kuvvetleri
YT: Yldz Teknik niversitesi
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
16/389
XIII
TABLO VE GRAFKLER
Tablo 1: Niteliksel Aratrma Yntemleri, Teknikler ve Ana Sorunsallar
Grafik 1: Derinlemesine grme yaplan rencilerin niversite, blm ve cinsiyet
olarak dalm
Grafik 2: Grmecilerin okuduklar niversitelerin dalm
Grafik 3: Devlet niversitelerinde okuyan grmecilerin dalm
Grafik 4: Vakf niversitelerinde okuyan grmecilerin dalm
Grafik 5: Grmeyi kabul etmeyen rencilerin niversitelere gre dalm
Grafik 6: Grmecilerin dini gruplara gre dalm
Grafik 7: Derinlemesine grmelerde renciler arasnda en yaygn olan dini gruplarn
niceliksel dalm
Grafik 8: Derinlemesine grmelerde genler arasnda yaygn olan slami STK'larn
dalm
Grafik 9: Dindarl
k llerinin tm s
n
flar aras
ndaki toplamGrafik 90: Dindarlk ltlerinde kr-kent farkll
Grafik 11: Dindarlk ltlerinin dini gruplara gre farkll
Grafik 12: Dindarlk ltlerinde kadn-erkek farkll
Grafik 13: Dindarlk ltlerinde devlet ve vakf niversitelerine gre farkllklar
Grafik 14: Dindarlk ltlerinde okunan alanlara gre farkllklar
Grafik 15: Dindarlk ltlerinin snflar aras dalm
Grafik 16: Dini kurallardaki rasyonel anlayn niversitedeki yllara gre farkll
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
17/389
1
1. GR
Trkiyede 1980 sonras yaanan ekonomik, sosyal ve siyasal deiimlerle
birlikte toplumsal yapda kkl bir deiim yaanmaya balamtr. En etkili toplumsal
dinamiklerinden biri olan slam dinin de, toplumsal bir kimlie dnerek kamusal
alandaki grnmleri ve toplumsal ve siyasal taleplerinin artmasyla birlikte, zellikle
genler arasnda yaygnlaarak alternatif siyasal bir dil ve yaam biimi olarak
grlmeye balamtr. Genler arasnda kendini ifade etme tarz ve bir yaam biimi
olarak yaygnlaan slami bak as, gnmze kadar zaman zaman kktenci ve
muhafazakr bir biimde, zaman zaman ise daha lml ve modernist bir biimde
glenerek var olagelmitir. Bu srete, kendi iinde de farkl yorumlar ve biimler
kazanmtr. zellikle dnya ile daha fazla temas halinde olan genler arasnda dini
deer ve kurallarn yorumlanarak, gndelik yaam pratikleri iine dhil edilmesi, farkl
grnmlere neden olmutur. Gnmzde kendilerini dindar, dini hassasiyete
sahip olarak tan
mlayan ya da iinde bulunduklar
toplumsal evre taraf
ndan dindarolarak tanmlanan niversite genlerinin kent yaamndaki dini ve din d pratikleri
zerine yaplacak zmlemeler, bu farkllklarn nedenlerini ve kaynaklarn
aklamaya yardmc olacaktr.1
Bu erevede, aratrmann konusunu, deien kent yaamnda niversitelerin
farkl faklte ve blmlerinde okuyan ve kendilerini dindar olarak tanmlayan
rencilerin dini hayata ve ibadetlere bak
lar
, bunlar
yorumlayarak kendi gndelikyaamlarna nasl dhil ettikleri oluturmaktadr. Konu ile ilgili saptama ve
deerlendirmelere balamadan nce ilk akla gelen soru ise niversite genliinin dini
pratiklerinin neden incelenmeye deer olduudur. Unutmamak gerekir ki, bir toplumsal
yapnn deiimindeki en nemli dinamiklerden biri eitim seviyesi hzl ykselen gen
kuaklardr. Hemen her toplumun gen kesimi, ekonomik ya da siyasal olarak eitli
1 Burada dindar tanmlamas ile kendisini dorudan dindar olarak tanmlayan, dini hassasiyete sahip ya daiinde bulunduu ortamlarda dindar olarak tanmlanan genler kastedilmektedir.
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
18/389
2
kltrel formlar yaratarak yeni grn, davran ve dil, dolaysyla yeni iletiim tarzlar
retmeye almaktadrlar. Bylece bir yandan yeni temsil yollar, iletiim ve ifade
biimleri gelitirmekte ve en nemlisi bunlar kendi gndelik yaamlarnda da dorudan
uygulamaya geirmektedirler. Dier yandan ise bir toplumun hem entelektel yaamnn
hem de genel olarak popler kltrnn genilemesine katkda bulunabilmekte ve
gelitirdikleri (ya da alternatif olarak ortaya koyduklar) kltrel formlarla rnlerin
sadece tketicisi olmakla kalmayp reticisi durumunda da olduklar iin kendi alt kltr
formlarn gelitirebilmektedirler. Bylece gelitirdii alt kltr formlaryla birliktetoplumsal bir grup zellii de tayan niversite genlii, bir toplumun geleceini
yanstan ve gsteren en nemli toplumsal kesimlerden biri olarak dnlebilir.
niversite genleri, yetikinlere gre toplumsal yapy ilgilendiren birok konuda daha
duyarl, ayn zamanda toplumsal ve kurumsal ykmllkler karsnda daha bamsz
ve buna karn entelektel yaama daha yakndr. Bu anlamda da niversite genliinin,
kltrel yenilenmenin bir eit nc grubu ve dolaysyla o toplumsal yap iinde
toplumsal deimenin, gelimenin ve yeniden retimin en nemli hareket ettirici unsuru,
nemli bir h z belirleyicisi2 olduu sylenebilir. Yani bir toplumsal yap iinde
siyasal, ekonomik ve kltrel deimenin, gelimenin ve ilerlemenin en nemli hareket
noktas, yksek eitim dzeyine sahip (ya da bu eitim seviyesine ulamaya aday) gen
kesimler ve onlarn dnyaya baklardr.
Daha geni ve kendi iinde daha eitli ve oulcu bir yapya sahip olan bir
niversite genlii ve genlik kltr3 erevesinde, slami genlik gruplarn bir alt
2H z belirleyicileri (pacesetters) kavramn Daniel Yankelovichin New Rules Searching for selfFullfillment in a World Turned up Side Down adl makalesinde kulland anlamda kullanyorum.Yankeloviche gre douda ve batda dnyann yksek prestijli niversitelerinin renci ve mezunlar,kendi toplumlarnda kltrel deiimin hz belirleyicileridir.
3 Bu konudaki zelliklede 1980 sonras genler arasndaki gerek siyasal gerekse kltrel eitlilii daha iyianlayabilmek iin Demet Lkslnn 2005 ylnda EHESSte (Ecole des Hautes Etudes en SciencesSociales) tamamlam olduu La jeunesse turque actuelle: La fin du mythe de la jeunesse Trkiyede genlik: Genlik mitinin sonuadl doktora tezine ve bu tez dorultusunda ve konu ile ilgiliyaklak dokuz yllk bir saha tecrbesine dayanarak yazm olduu ve 2009 ylnda yaynlanm olanTrkiyede Genlik Miti:1980 sonras Trkiye Genlii adl kitabna baklabilir. Yazar bu kitapta,genlik siyasal bir kategori midir? sorusundan hareketle, 1980 sonrasnda Trkiyede yaanan siyasal ve
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
19/389
3
kltr olarak ele mmkndr. Bir alt kltr olarak deerlendirilebilecek olan bu gen
kesimin en belirgin ve dikkat ekici zellii, kendi iinde de farkl dnce biimi ve
grnmlere sahip olmasdr. Dolaysyla tek tip birslami genliin olmad savndan
hareketle slami genliin farkl grnmlerine dayanarak snflandrlmas ve bu
snflandrmalar erevesinde yorumlanmas zorunluluu ortaya kmaktadr. En temel
dini akidelere (doktrinlere) dayanan slami deer ve kurallar, bireyin gndelik yaamna
dhil olmaya baladklarnda bireysel dzeyde alglanmakta, uygulamalar
eitlenmektedir. Bu durum ise genler arasnda dini deer ve kurallarn farkl biimlerdeki alg ve yorumlarna dayanan farkl dini yaam tarzlarnn gzlenmesine
neden olmaktadr.
Genler arasndaki farkl dini grnmler ve alglama biimlerini, farkl dini
gruplarn muhafazakr bir ideoloji olarak slam yeniden retmeye almalarnn bir
sonucu olarak deerlendirilebilir. Dolaysyla toplumsal tabakalamayla paralel olarak
slam iinde de bu farkl
lamalara dayal
bir tabakalamadan, katmanlardan bahsetmekyanl olmayacaktr. Artan eitim seviyesi, kentleme, iletiim imknlarnn ve
teknolojisinin yaygnlamas, tketim alkanlklar ve yaam tarzlarndaki hzl deiim
geleneksel slamn imdiletirilmesini, bugne tanarak yeniden yorumlanmasn
zorunlu hale getirmitir. zellikle saha almasnda yaplan derinlemesine grmeler
ekseninde dnmek gerekirse, yaanan evre (kr-kent ayrm), ekonomik durum
(zellikle devlet ve zel (vakf) niversite ayrm), okunan blm (fen bilimleri ve
sosyal bilimler ayrm) ve grmecilerin niversitedeki yllar (kanc snf olduklar)
bu farkllklarn ana izgilerinin belirginlemesini salayan deikenledir.
ekonomik deiimlerle birlikte gen kesimin siyasal ve kltrel alana baknda yaanan deiimlerzerinde durmaktadr. zellikle tketimin bir kimlik oluum aracna dnt bu dnemde, genlerarasnda yaygnlaan tketim alkanlklarn eletirel bir bakla ele almaktadr.
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
20/389
4
Bu konuda saha almalarna ve niteliksel aratrmalara dayanan Trkiyeden
zellikle Demet Lkslnn, Nilfer Glenin4 ve Aye Saktanberin5, dnyadan ise
Hastings ve Hogeun6 yapt almalar incelemek ve bu almalara dayanarak yn
vermek; bu genlik gruplarn, onlarn genelde dine zelde ise slami deerler, kurallar
ve yaam biimlerine baklarn yeniden tanmlamak, yaanan deiimleri ve
alglamalar da ortaya koymaya almak, bu alma asndan byk nem
tamaktadr.
Bu aklamalardan hareketle aratrmann genel erevesi kendi iinde
farkllaan slami genlik gruplar ve bu genlerin gndelik yaam pratikleri ve tketim
alkanlklar etrafnda ekillenecektir. Tm bu biimlerde grlen farkl yorumlar ve
uygulama biimleri genel slami deer ve kurallar altnda birbirlerinden ayrlan, zaman
zaman ise elien farkl grnmlerin sergilenmesine neden olmaktadr.
Tm bu betimlemelere ve genel kanlara dayanarak, din sosyolojisinin, din ve
toplum arasndaki etkileimin bir sonucu olarak ortaya kan, toplumsal bir gereklik
alann inceleyen bir disiplin olmasndan ve sosyolojinin dinin ieriini deil, insan
ilikileri balamn inceleme konusu yapmasndan yola karak zellikle niversite
genlerinin bireysel ve toplumsal ihtiyalar erevesinde akn bir varlkla ilikilerini
hangi llerde kurduklar (din ve ibadet algs), modern dnemdeki toplumsal
4 Bu konuda Nilfer Glenin, Modern Mahrem (1991/2010), Melez Desenler (2002) ve Trkiyede dinkonusunda yaplan almalarn derlendii bir atlye almas olan slamn Kamusal Grnmleri(2000) isimli kitaplar zerinde durulabilir.5 Aye SAKTANBER, Trkiyenin Yeni slamc Genlii: Siz nasl eleniyorsanz biz de yleibadet ediyoruz, 259-277.6 Philip K. Hastings ve Dean R. Hoge, Religious and Moral Attitude Trends Among College Students(1948-86)balkl aratrmalarnda 1948-1986 yllar arasnda Amerikan niversite genliinin dini veahlaki tutumlarndaki deiimleri incelemilerdir. Aratrmada, 1948-1967 yllar arasnda dinitutumlarda liberalizm ve bireycilik ynnde bir eilim grlrken, bu durumun 1974ten sonra tersinednd tespit edilmitir. Bu tarihten sonra Amerikal niversite rencileri arasnda liberal ve bireycitutumlardan ziyade muhafazakr tutumlar ne kmaya balamtr. 19741984 yllar arasnda, zellikleaile ve uyuturucu kullanm gibi ahlaki konulardaki tutumlarda nemli oranda bir muhafazakrlamaeilimi yaanmtr. Hasting ve Hoge, bu durumu, sz konusu muhafazakr tutumlardaki ykselinedeniyle 1950lerin geri dn olarak nitelemektedirler.
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
21/389
5
deiimler balamnda dinin toplumdaki grnmleri (yaam tarzlar ve tketim kltr)
ve genlerin dinin gndelik yaam iindeki biimlerine ykledikleri deer ve anlamlar
ele alnarak incelenmeye allmtr.
1.1. Aratrmann Konusu ve Problematii:
Cumhuriyet ncesi Osmanl devlet gelenei ve toplum yapsnda, Cumhuriyetdneminin ise toplumsal ve siyasal yapsnda din, en nemli toplumsal dinamiklerden
biri olmutur. Yani dini deer ve kurallarn toplumsal yapdaki zaman zaman grnen,
zaman zaman ise gizli olan etkilerini gz ard etmemiz mmkn deildir. Gerek
gemite gerekse bugn slami deer ve kurallar (bir ksm toplumsal yap iinde
geleneksel bir hal alm olsa da) en basit olarak gndelik yaammz dorudan ya da
dolayl olarak etkileyen bir gce sahiptir. Bu grnrlk ve etki, slamn zellikle
1980li ve 1990l yllarda bir ideoloji, toplumsal ve siyasal bir hareket olarak hzla
ykselmesine neden olmu ve toplumun her alanna yaylarak farkl biimlerde ve
yaplarda tezahr etmesine neden olmutur.
Trkiyede 1980 ncesinde siyasal bir ideoloji olan, sonrasnda ise toplumsal bir
harekete dnen slamcln niteliini, Cumhuriyet tarihindeki ve gnmzde siyasal
ve toplumsal olular iindeki yerini anlamak iin slami deer ve kurallarn siyasetle
nasl i ie geerek bir araya geldiini ve nasl kitlesel olarak bydn anlamaya
almak nemlidir. Bunun iin ncelikle, slami deer ve kurallarn bireyler tarafndan
iselletirilerek gndelik hayatn merkezine konulduunun zmlenmeye ve buradan
hareketle anlalmaya ve aklanmaya allmas gerekir. Yani makro dzeydeki siyasal
oluumlarn ve yaplarn yan sra bunlarn daha mikro seviyede birey yaamna nasl
nfuz ettii, bireyin gndelik yaamn ne ekilde etkiledii, deitirdii ve nasl bir
biime soktuu, bu durumun ise toplumsal yap iinde ne kadar eitli dindarlk alglar
ve grnmleri oluturduu bu aratrmann en nemli hareket noktasdr.
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
22/389
6
Din olgusu, bireysel ve toplumsal dzeyde, gndelik hayattan toplumsal hayatn
rgtleniine kadar her alanda nemli ve etkili olmaktadr. Ayrca toplumsal yapdaki
iktidar / g odaklarndan biri ve bir inan mekanizmas olarak dinin ve dini deer ve
kurallarn birey tarafndan iselletirilmesi, bireyin gndelik yaamn etkilemekte ve
yeniden biimlendirmektedir. Bu durum ise din iindeki farkl yorumlar ve farkl dinsel
yaam biimlerinin anlalmasn ve aklanmasnn temel dayanak noktas olmaktadr.
Burada dinin sahip olduu nesnel sylemlerin farkl biimlerde yorumlanmalar, bu
sylemlerin farkl toplumlar ve farkl kltrlerde farkl grnm ve yaam biimlerineneden olmaktadr. Ayrca ayn toplum ve kltr iinde de farkl yorumlamalar (dini
akidelerin sorgulanarak farkl aklamalarla dorulanmas anlamnda) farkl mezheplerin
ve dini gruplarn ortaya kmasna neden olmaktadr. Bu durum ise en son noktada grup
iindeki bireylerin kendi yaamsal pratiklerinde de farkllklara neden olabilmektedir.
Dolaysyla dinin bireyler tarafndan iselletirilerek kendi gndelik hayatlarna
tanmas ve nesnel sylemlerinin bireyin kendi zihinsel ve yaamsal deneyimlerine ve
alglarna dayanarak ortaya kan znel sylemleri (zne durumunda yeniden tanmlanan
dindar bireyin) byk bir nem tamaktadr.
Dinin gndelik yaam iindeki yerini ve etkisini aklarken Grace Davie tercih
edilen din zorunlu olarak zellemi dindir eklinde bir aklama ile dini deer ve
kurallarn gndelik yaama dhil edilmesindeki greceli tavr vurgulamaktadr. nk
Davieye gre din basit birekilde hayat tarz ve kiisel tercih meselesinin dnda bir
ey deildir.7 Dolaysyla en genel anlamyla din, bireylerin alg ve yorumlarna
dayanan ve znel zelliklere sahip olan dorudan bir yaam tarz olarak
tanmlanmaktadr. Yani, dini konularda herkes kendi itihadn yapar algs hkimdir.
Burada sz konusu olan ise kendi toplumsal evresi ve birikimsel zellikleri ekseninde
ina edilen ve bu srete zne haline gelen bireyler sz konusudur. Burada
gzlemlenen zne, Simmelin syledii gibi srekli bir varolu srecinde ve
hissedilebilir olan toplumsal bir tipdir ve bir toplumsal tip mutlaka bir toplum tarafndan
7 Grace DAVIE, New Approaches in the Sociology of Religion: A Western Perspective, 75-76.
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
23/389
7
yaratlr.8 Mslman zne olarak ifade edilebilecek olan bu toplumsal tip srekli bir
varolu krizi ve kendini bu sre iinde srekli yenileyerek, deitirerek varetme abas
iindedir. Elbette burada toplumsal etkilerin yan sra, bu etkilerle ekillenen bireysel
tercihler de sz konusudur.
En genel anlamyla kiisel tercihler etrafnda oluan bir yaam biimi olarak
tanmlanan dinin, bireyin yaam biiminde grlen deiim ve farkllklar Trkiyedeki
gen kesim leinde anlamaya almak iin ncelikle slami deer ve kurallarn
gndelik yaam iinde nasl yer aldnn ve dindarln nasl yaandnn incelenmesi,
deerlendirilmesi ve yorumlanmas gerekir.
Bu aratrma kapsamnda slami yaam biimlerinin tm dnyadaki deiimi de
gz nnde bulundurularak, Trkiyede yaanan bu deiim, kendisini dindar olarak
tanmlayan bireyin gndelik hayatna yansmalar, etkisi ve bunun sonucunda slami
yaam biimlerinde gzlemlenen farkllklar incelenmeye allacaktr. Bu farkllklar
bir toplumda gemi ve gelecek kuaklar arasnda bir kpr grevi gren genler
zerinde, zellikle de niversite genleri zerinde sorgulanarak anlalmaya
allacaktr. nk bir toplumda geleneksel ve modern arasndaki melez oluumlar
gerekletiren, geleneksel yaamlaryla modern kent yaamn bir araya getiren ncelikle
gen kuaklar olmutur. zellikle kendilerini dindar olarak tanmlayan ve dini
davran biimleri ve ibadetlerini gndelik yaamnn merkezine koyarak ya da gndelik
yaam alan
n
n boluklar
na dini al
kanl
k ve deerlerini yerletirerek bunu belirgin bir biimde sergileyen niversite genlerinin gndelik yaam pratikleri incelenmeye
allmtr. Bu pratiklerin incelenmesinde ise en genel anlamyla u sorulara cevaplar
aranmaktadr: Bu genler, kendi zel/mahrem alanlarndan karak kamusal alanda nasl
bir grnm ve tavr sergilemektedirler? Kent yaam iinde farkllklarn
belirginletirerek kendilerine yeni alanlar m yaratmaktadrlar, yoksa bu farkllklarn
8 George SIMMEL, The Stranger, 147.
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
24/389
8
dntrerek dier toplumsal gruplarla btnlemekteler midir? Ya da tm
farkllklaryla modern kent yaamnda farkl olanla birlikte uyum iinde yaamay
srdrmeyi baarabilmiler midir?
Bu sorularn cevaplandrlmaya almasyla amalanan, dindar olarak
tanmlanan niversite genleri arasnda dini deer ve kurallarn, ibadet biimlerinin
gndelik yaam iinde nasl bir yere ve neme sahip olduudur. Ayrca bu genler
arasndaki dini alglay ve yorumlama farkllklar da zellikle dikkat ekicidir. Bu
farkllklar dindar genler arasnda sahip olduklar toplumsal zellikler ve ait
olduklar dini gruplar lsnde giderek zneyi merkeze koyan yorumlamalara neden
olmaktadr.
Aratrmann genel erevesi olarak, kendisini dindar olarak tanmlayarak en
temelde dini ibadet biimlerini yerine getirmeye alan ve temel dini kurallar
konusunda tam bir hassasiyete sahip olan genlerin din d alanlardaki sosyalleme,
iletiim biimleri ve bo zaman alkanlklarnn neleri kapsad ve bunlar dini deer
ve kurallar erevesinde nasl rttrd ele alnmaktadr. Aratrma boyunca
vurgulanmaya allan bu durumlarn, yaanan din ve kitabi din ekseninde
sorgulanmas, bugnk slami yaam biimlerini anlamak ve yorumlamak adna byk
bir nem tamaktadr. Ayrca din iindeki ve din dndaki sosyalleme meknlar,
biimleri ve alkanlklarnn, nasl birbirini dntrerek ya da birbirini andrarak (ya
da trpleyerek) i ie getii de deerlendirilmeye al
lmaktad
r.
Kent yaam iinde genler arasndaki dini davran biimlerini anlamak iin her
eyden nce genel ve derinlemesine baz sorular cevaplandrlmaya allmtr. Bu
sorular ortak noktalarna dayanarakyle gruplandrmak mmkndr9:
9 Derinlemesine grmelerde sorulan sorular genel hatlar ile EK 1de verilmitir.
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
25/389
9
1) Birinci grup sorularda temel dini akidelerin anlamlarndan hareketle gndelik
yaam iinde nasl bir anlama brnd, nasl farkllat ya da farkllamad
zerinde durulmaktadr. Ayrca genlerin ykledii anlamlar erevesinde bir takm
temel kavramlar aklanmaya allmaktadr.10 Bu kavramlar olan ve olmas gereken
zerinden aklanmaktadr.
2) kinci grup sorularda ise kent yaam iinde modern grnmlerleilikilendirilerek dindarlk, dini pratikler ve gndelik yaam karlkl olarak
sorgulanmtr.
3) nc grup sorularla niversitede okuyan dindar genlerin, dini deer ve
kurallara baklarn etkileyen toplumsal, kltrel, siyasal ve ekonomik faktrler
zerinde durulmaya allmtr. Bu noktada dini deer ve pratiklerin temel
kaynaklar
ndan hareketle, renciler aras
nda farkl
anlam ve grnmlere sahip olandindarlk biimleri aklamaya allmtr.
4) Drdnc grup sorularla gndelik yaamn dorudan etkileyen kltr
rnlerinin, genlerin dindarlklar zerinde nasl bir etkiye, deiime ve dnme
sahip olduu ele alnmaya allmtr. Dolaysyla kendilerini dindar olarak
tanmlayan genler arasndaki popler kltr rnleri ve bunlarn dini alkanlklarna,
davran
lar
na etkileri ve bo zaman faaliyetleri sorgulanmaya al
lm
t
r. Elbetteburada dini deerlerin ve sembollerin popler kltrn nasl bir nesnesi haline geldii de
nemli hareket noktas olmutur.
10 Bunlar ncelikle serbest armlarla grmecilere sorulan slam, haram, barts, helal, rzk, ateist,dindar, tarikat, eriat, laiklik, gnah, modern, devlet, genlik, kader, inan gibi kavramlardr.
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
26/389
10
5) Beinci grup sorularda gndelik yaam iinde sergilenen dini davranlardaki
znel-nesnel, eski-yeni, geleneksel-modern ikilikleri zerinde durulmaya allmtr.
Bir yandan genlerin din d alanlardaki pratikleri ve bu pratikleri kendi dindarlk
llerinden ayrmadan nasl bir arada srdrmeye altklarna dair sorular sorulmu,
dier yandan dini deer ve kurallarn modern dnyada yeniden nasl anlamlandrlmakta
ve yorumlanmakta olduu anlalmaya allmtr. Gndelik yaam pratikleri iinde
dini deer ve kurallarn nasl bugne tanarak imdiletirildii ve kazand yeni
grnmler zerinde durulmutur. Ayrca gndelik yaam ve dini pratiklerin nasl i iegetii, ne gibi atmalarn ve gerilimlerin yaand betimlenmeye allmtr.
6) Son olarak ise sorulan sorularla dindar ve laik / dindar olmayan genler
arasndaki benzerlikler ve farkllklar yine dindar genlerin bak alar ile belirlenmeye
ve yorumlanmaya allmtr. Bir dier farkllk noktas ise dindarln ltleri ve dini
pratikler konusunda cinsiyet farkllklarnn ne kadar belirgin olduudur. Dindar olarak
tan
mlanan genlerin dini ibadetlere, deerlere ve kurallara yakla
mlar
n
n kad
n veerkekler arasnda nasl ve neden farkllat aklanmaya allmaktadr.
Bu sorgulamalardan hareketle, aratrmann genel snrlar dhilinde konuyla
ilgili daha nce yaplan benzer almalara ve keif amal rneklem alannda yaplan
basit gzlemler ve grmelere dayanarak bu temel sorulara bir takm cevaplar
verilmeye ve aratrmann sonularna ilikin genel olarak ngrlerde bulunulmaya
al
lm
t
r. Elbette bu genel ngrler, lke iindeki gerek siyasal gerekse ekonomikyapnn da etkisi gz nnde bulundurularak balamsal olarak ifade edilmeye
allmtr. zellikle 1980 sonrasnda balayan gnmze kadar hzla ve derinleerek
tm dnyada ve Trkiye'de yaanan toplumsal deiimlerle birlikte ortaya kan slami
hareketin, slami yaam biimlerini nasl etkiledii nemlidir. zelliklede dindar
niversite genlerinin dini alkanlklar ve gndelik yaam pratikleri arasndaki ilikinin
ve dengenin nasl salan(ma)d kendi balamsal erevesinde ele alnmas gerekir.
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
27/389
11
lkin siyasal alandan bakldnda slami hareket sadece siyasal bir tepki olmann
ve var olan slami-muhafazakr kesimlerin szcln stlenmenin tesinde, kendi
iinde de yeni kesimler, yeni ehreler, yani yeni katmanlar yaratmtr ve yaratmaya
devam etmektedir. Bu durum ise ayn din iinde, yorum farkllklar sonucunda ortaya
kan dini gruplar ekseninde farkl yaamsal pratiklere sahip farkl dini grnmlerin
sergilenmesine neden olmutur. Bu farkllklar en kolay, en abuk ve etkili olarak ilk
nce genler arasnda sergilenmektedir. nk genler, toplumsal alanlarda daha fazla
grnrle sahiptirler. Bu farkllklar ncelikle grnr bir biimde giyim tarzlarnda,
sosyalleme alanlar ile toplumsal davran biimlerinde zelde ise temel ibadetlerin
uygulanmasnda gzlenmektedir. Bu farkl grnmlerde aile yaps, ekonomik durum
ve kentsel kken (hangi kentte kr kent ayrm biiminde doup byd) nemli
bir etkiye sahiptir. Ayrca bu farkllklarn en nemli kaynaklarndan biri de ekonomik
ve siyasal olarak gittike glenen dini gruplar olmutur. Genel anlamda slamn
kamusal alana tanarak siyasallamas ve bir yaam biimi olarak grnr olmasyla
birlikte, cemaatler glerini artrm ve din d alanlarda da etkin olmaya balamlardr.
Dini gruplarn faaliyetlerinin din d alanlarda grlmeye balamas, bu gruplarn
grnr olarak belli bir meruluk kazanmalarn salamtr. Dini gruplarn kazand bu
effaflk ve merulukla bankaclk, turizm ve eitim gibi din d alanlarda grnr
olmaya balamalar, gndelik yaamda daha yaanabilir ve somut olarak dorudan
gzlemlenebilir bir dini yaamn olumasna ortam ve olanak hazrlamtr.
ncelikle siyasal ve kltrel alanda ve sonrasnda ise toplumun tm alanlarnda
kazanlan meruluk ve grnrlk slamn toplumsal bir harekete dnmesini
hzlandrmtr. Bylece 1980 sonras ve 1990l dnemlerde slami hareket kendi orta
snfn, aydnlarn ve uzman meslek gruplarn oluturmu ve bu kesimlerin giderek
bireysellemesi, piyasa ekonomisi, medya ve sanat dnyas iinde yer almaya
balamalar ile slami hareketin temel dinamiklerinde kaymalara ve deiimlere neden
olmaya balamtr. zellikle kltr alannda, kltrel rnlerin hem retilmesi hem de
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
28/389
12
tketilmesi noktasnda dindar birey de kendi yerini almaya balam ve zamanla
slami kimlie sahip bir kltrel alann, zellikle popler kltr alannn olumasna
neden olmutur. Bylece geleneksel dini kural ve deerlerin bugne tanarak modern
yaamla i ie geirilmesi kolaylam ve genlerin toplumsal ve siyasal alandaki
beklenti ve talepleri artmtr. zellikle niversite genleri arasnda nemli kanaat
nderleri (akademisyen, yazar, air gibi) ortaya kmaya balam ve genlerin slami
kurallar ve deerler konusundaki tavrlarnn belirginlemesine ve keskinlemesine
neden olmulardr. Bylece slami hareket kendi iinden beslenerek glenmi ve slamisylem bu kanaat nderleri ve sekinler araclyla zellikle genler arasnda
yaygnlamtr. Ayrca bu slami sylem, geleneksel sylemden farkl ve sorgulayc bir
ierie ve nitelie de brnmeye balamtr.
Bylece slami dnce, modernliin sunduu dnce ve grnmlerle,
getirdii yaam tarzlaryla, yeni tketim biimleriyle karlatka siyasal bir biim
kazanmaya balam
t
r. Bu siyasallaman
n bir sonucu olarak slami hareketler,modernleme srelerine bal olarak toplumsal hareketlilii ifade ettii lde, bir
anlamda modernlemenin rndrler.
Elbette modernlemenin getirdii en nemli davran kalplarndan biri de
tketime yapt vurgudur. nk modern dnyada var olmak istei ve tketim arasnda
dorudan bir iliki vardr. Modern toplumlarda ina edilen kimlikleri ncelikle tketim
alkanlklaryla ve d grnmleriyle gzlemlemek mmkndr. Bu durumdan diniyaam biimleri de etkilenmi ve yaam pratikleriyle modern dnyann tketim
alkanlklar i ie gemitir. Bu dorultuda dini kimliklerin kiilerin mahrem
alanlarndan karak kamusal alanda grnmeye balamalar, dini bir modann olumas
ve yaygnlamas, giyim tarznn abartl ve gsterili oluu, anlamndan ve dini kurallar
tarafndan tanmlanan ilevinden ziyade modaya uygun bir biim kazanmas hatta
slami bir modann ortaya kmas kapitalizm ile ilikili olarak okunabilir. nceleri
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
29/389
13
sadece maneviyata vurgu yapan dnce ve davranlarn yerine imdi, maddi dnyaya
doru ynelen, tketim talepleri artan bir slami kesim gzlenmektedir. Bu talep ve
beklentileri artan kesim iinde de en byk ounluu genler oluturmaktadr.
Modernleme ile birlikte ortaya kan deiim, dnm ve yenilenme slami
kesim iinde bir takm gerilimleri de beraberinde getirmi ve bylece kendi iinde
zeletiri ve sorgulamalara neden olmaya balamtr. Dindar kesim iinden gelen temel
eletiri noktalarndan biri genlerin ilahi / kutsal / manevi hatta ahlaki deerlerini
yitirmi olduklar ynndedir. Yine kendi ilerinden gelen eletirilerden biri de, genler
arasnda ii bo, gerek anlamn yitirmi olarak tanmlanan dini davranlarn artt ve
dindarl semboller ynna dnt ynndedir. Bu gen kesimin alglama ve
yaam biimlerine dayanarak gzlemlenen dindarlk kavram sadece d grnme sahip
ii bo semboller olarak tanmlanr hale gelmitir.
Modernlemenin yaamn tm alanlarna getirdii deiimler iinde, toplumsal
yapnn en nemli dinamiklerinden biri olarakdin olgusu da (dini yaam biimleri,
deerler ve kurallar olarak) bu srecin en nemli nesnelerinden biri haline gelmitir.
Dinin modernlik lsndeki grnmleri, toplumsal dzeyde dini yaam biimlerini,
bireysel dzeyde de dindarl, farkl deiken ve bileenlerle kar karya
getirilmitir.11 Bu deiken ve bileenlerin banda eitim dzeyi ve ekonomik seviye
gelmektedir. Eitim ve ekonomik seviyesinin ykselmesiyle birlikte slami kesimin
byk bir k
sm
, siyasal ve toplumsal alanda kendilerini ifade etme ve anlatma imkn
bulmaya balamlardr. Elbette bu noktada slami hareketin ardnda yer alan yeni
aktrlerin, eitim seviyesi ve yaam standard ykselen snflarn, kentleen kesimlerin
olduu unutulmamaldr. Dolaysyla slami yaam biimlerinde grlen deiimler,
kentleme ve gndelik yaam lsnde ele alnp deerlendirilmelidir.
11 Necdet SUBAI, Gndelik Hayat ve Dinsellik, 9.
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
30/389
14
Gndelik olann ak iindeki gereklik dnyas, bireylerce merulatrlm bir
hayat yanstmaktadr. Elbette ki bu merulatrma eyleminde etkili olan nemli etken
ise din olmutur.12 Dolaysyla gndelik hayat iinde (zellikle de gelimi kentlerde)
dini verilerle modern sylemlerin i ie getii ve hzl bir deiimle birlikte yeniden
rgtlendii bir alan olmaktadr. Burada ise hem toplumsal yapnn hem de dinin
karlkl olarak deiimi ve birbirlerini dntrmeleri sz konusudur. Ayrca slami
yaam biimleri asndan modernlik, basit birekilde reddedilmemekte veya dorudan
iselletirilmemekte, aksine eletirilerek ve kendine uygun hale getirilerek farklkltrel balamlarda yeniden retilmektedir.13 Yani, diyalektik bir iliki erevesinde
karlkl olarak birbirlerini etkileyerek dntrmekte ve yeni bir biim retmektedirler.
Burada sz konusu olan slam ve modernlemenin karlkl olarak birbirlerini
etkilemeleri sonucu ortaya kan slamn modernlemesi, modernliin slamilemesi ya
da modernliin yerlilemesi sorunsaldr.14 Yani dinin, iinde bulunduu corafyaya,
kltre, toplumsal yap
ya gre kendine yeni bir biim ve yn vermesi sorunsal
d
r. slamsosyolojisi zerine almalar yapan Jean Paul Charnayin syledii gibi slam, her
Mslman toplumun kendi kaderi dorultusunda ortak dnce ve tavrlarnn genel
yapsn oluturmaktadr. slam bir yandan iinde bulunduu toplumsal evreyi, kltr
etkiledii ve bunlar biimlendirdii gibi dier yandan bu ortamdan etkilenerek farkl
grnmler kazanmaya balamtr.15
Burada al
man
n merkeze ald
sorun modernlik kar
s
nda siyasi bir bilincingelimesi deil, modernliin isellemesi srecinde iinden geirildii slami deer ve
kurallarn yeniden tanmlanmas ve slami yaam biimlerinin modern kent yaamna
uygun bir biimde dnmesi/ dntrlmesidir. Elbette bu durum slami hareketlerin
12 Nevin MER, Deien Kentte Dini Hayat, 1.13 Nilfer GLE, Snapshots of Islamic Modernity, 93.14 Modernliin yerlilemesi ve slami yaam biimleri konusunda daha ayrntl bir bilgi iin, Jenny B.Whiten stanbulun mraniye ilesinde yapm olduu antropolojik bir alma olan slamc KitleSeferberlii: Yerli Siyaset zerine bir aratrma (2002) adl almaya baklabilir.15 Jean Paul CHARNAY, Sociologie Religieuse de lIslam, 21.
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
31/389
15
ve dolaysyla ortaya kan yeni yaam biimlerinin, modernliin batl kkenleri
karsnda olduu kadar, modernliin yerel / yerli, Trkiyeli grnmleri karsnda
olduu da dnlerek ele alnmaldr. Bu durum daha nce de bahsedildii gibi
modernliin Trkiye leinde yerlilemesi ve slamn modernlemesi sonucunu
dourmutur.
Birbirleriyle dorudan ilikili olan bu deiim sreleri beraberlerinde, slamn
gndelik yaam iinde farkl grnmlerinin sergilenmesine ve bu grnmler arasnda
gerilimlerin yaanmasna neden olmutur. Bylece slami sylem, bir yandan bir yaam
biimi olarak maddi ve dorudan bir grnme sahip olmaya bir yandan da farkl siyasal
biimler kazanmaya balamtr. Bu gerilimlerin banda kukusuz, slami deer ve
kurallarn imdiletirilmesiyle yaanan deiimler ve ortaya kan farkl grnmler
gelmektedir. Bu gerilimleri glendiren ise dnyadaki dnmleri ve kimlik politikalar
rzgrn arkasna alan slami kesimlerin, yaam tarzlaryla birlikte talep ve
beklentilerinin de oalmas
d
r. Bunun nedeni olarak ise her iki kurumun da birbirlerinietkileyerek stn gelme, baskn olma istek ve beklentisi gsterilebilir. Bu konuda
yaanan en nemli gerilim ise farkl olana kar olan bir tahammlszlk ve bunun
sonucu olarak farkl olan deitirme abasdr. Temel olarak bu gerilim nedeni hem
dinin hem de modernizmin farkl olana kar ortaya koyduu tahammlszlk tavrdr.
Her iki kurumun da sahip olduu bu farkl olan dntrme ve kendine benzetme
tavrn modern bir anlay pratii olarak deerlendirmek mmkndr.
Bu tavr, modern pratiin doal bir eilimi olarak deerlendiren Bauman,
dzenin inas, katlma ve kabul edilmenin snrlarn izerken, asimile edilemeyen her
eyin hak ve temellerinin reddini tekinin gayri merulatrlmasn ortaya
koymaktadr. Bu durum toplumsal alanlar iinde dini grnmleri tekiletirirken, dini
grnmlerin youn olduu evrelerde ise (dini gruplar gibi) dini olmayann
tekiletirilmesi ile sonulanmaktadr. Baumana gre kolektif ve bireysel eylemler
mphemlii yok etme amac tarafndan ynlendirildii srece, sonu hogr maskesi
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
32/389
16
altnda da olsa hogrszlk olacaktr ki bunun anlamudur:Aslnda sen ok ktsn
fakat ben o kadar cmerdim ki yaamana izin vereceim.16 Bir yandan farkl olana kar
bylesi bir tavra sahip olan modern pratik, en temelinde farkl olan kendi iinde eriterek
ve birbirine benzetirmeye alarak homojen bir topluma ulama beklentisi iindedir.17
Elbette farkl olana ilikin bu tavr, farkllklar kendine benzetme abas
sonucunda bu srete modernliin kendini de etkileyen, dolaysyla da deitiren bir
tavrdr. Hem din hem de modernlik, gndelik yaam kendi kurallarnca dntrmeye
alrken pek ok noktada atarak gerilimlere neden olmaktadrlar. Bu atmalarda
kimi zaman biri kimi zaman ise dieri baskndr. Bu atmalarn yaratt gerilimler
toplumsal yaamda bireyler zerinde farkl biimlerde grlen basklara neden
olabilmektedir. Bu bask kimi zaman dini konularda ailenin ocua dini alkanlklarn
edinmesi iin (dorudan ya da dolayl bir biimde) bask yapmas noktasnda
gzlemlenirken, kimi zaman ise daha geni ve farkl kimliklerin bir arada olduu kent
yaam
iinde dini al
kanl
klar
ndan dolay
bir kesimin d
lanmas
eklindegzlenmektedir. Bazen ise erif Mardinin kulland mahalle basks18
tanmlamasnda olduu gibi, Anadoluda dindar kesimin dindar olmayan ya da
dindarlklar zayf olan kesim zerinde uygulad, kendine benzetme amac tayan ve
ou zaman dorudan iddeti de ieren bask da karmza kmaktadr.
16 Zygmunt BAUMAN, Modernlik ve Mphemlik, ev. smail Trkmen, 18.17 Bu konuda daha ayrntl bilgi iin Baumann, Modernlik ve Mphemlik kitab iindeki Baheci
Devlet Pratii balna baklabilir. Bu konuda Bauman, Holocaust rneini vererek, yaanan trajedininmodernliin bir sonucu olduunu sylemektedir. Ayrca bu konuda terminolojik olarak gelitirilen vemodernlikle ilikilendirilen geleneksel bahecilik metaforuna da bakmak faydal olacaktr. Baumanagre modern soykrm (Holocaust rneinden hareket ederek), tamamen irrasyonel bir faaliyet deildir.Aksine, karmak ve donuk olan toplumsal gerekliin yaratamad mphemlikten arnm homojenliiyapay aralarla gerekletirmeye alan, rasyonel bir toplum mhendislii uygulamasdr. (Bauman,Modernlik ve Mphemlik, 55)18 Kavramla ilgili olarak daha ayrntl bilgi iin baknz; Ruen akr (2008), Mahalle Basks: Prof.erif Mardinin Tezlerinden Hareketle Trkiyede slam, Cumhuriyet, Laiklik ve DemokrasiiindeSORARn dzenledii Prof. erif Mardin: Mahalle Basks , ne demek istedim? Toplants, DoanKitaplk, stanbul.
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
33/389
17
Tm bunlara dayanarak Hervieu-Legerin de ifade ettii gibi dinin yeni
biimlerini, hereyden nce modernliin kart bir yz ya da modernliin
baarszlnn bir sonucu olarak deil, modernlie ait dinamiklerin mantkl bir sonucu
olarak tanmlamak gerekir.19 Bu noktada modernlie ait dinamikler, bir toplumsal
yapdaki aileden ekonomik unsurlara kadar btn kurumlar ve bu kurumlara ait olan
yaamsal pratikleri de etkilemeye ve dntrmeye balamtr. Buna gre din ve
modernlii, bir toplumsal yapda karlkl olarak birbirini etkileme eilimine ve
deitirme gcne sahip olan iki temel olgu olarak ele almak gerekir.
Genler arasnda belirginlemeye balayan dini pratik ve yorumlara ilikin farkl
grnmler, birok toplumsal dinamie bal olarak eitlenebilmekte, deiebilmekte
ve bu grnmler kendi aralarnda farkl seviyelerde leklendirilerek
tanmlanabilmektedir. Bu farkllklar izgileri ait olunan dini gruplara gre
belirginlemektedir. Bu durum ise slami kesim iinde yava yava belirginlemeye
balayan bir cemaat ya da tarikat dindarl
m
oluuyor? sorusunu aklagetirmektedir.
Srasyla tm bu temel sorular ve hipotezler etrafnda deien kent yaam iinde,
niversite genlerinin dini deerlere, kurallara baknda grlen deiimlerin ve
farkllklarn, dini pratiklerine ve gndelik yaamlarna nasl yansd ve gndelik
yaamlarn etkileyerek nasl deitirdii sorunsal niteliksel bir alan aratrmasyla
a
klanmaya ve yorumlanmaya al
lacakt
r. Ve tm bu sorulara, konuyla baka biralma yaplana kadar geici de olsa bir takm cevaplar verilmeye allacaktr.
19 Daniel HERVIEU-LEGER, Secularization, Tradition and New Forms of Religiosity: SomeTheoretical Proposals, New Religions and New Religiosity iinde, der. Eileen Barker and MergitWarburg, 32.
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
34/389
18
1.2. Aratrmann Yntemi ve Kullanlan Teknikler:
Giddens biz toplumu yaratrken, ayn zamanda toplum tarafndan yaratlrz20
ifadesi ile toplumsal yap ve bu yapnn en nemli ve dinamik bir unsuru olan bireyin
nasl karlkl birbirlerini etkileyerek ve deitirerek var ettii zerinde durmaktadr.
Yani bir btnn ayrlmaz iki paras olarak ne birey iinde bulunduu toplumdan
bamszdr ne de toplum iinde barndrd bireylerle tmyle ayndr. Dolaysyla
aratrma boyunca izlenen yol olarak benimsenen bu dnce etrafnda oluan en temelhareket noktas olarak, bireyi anlamak ve aklamak iin topluma, toplumu anlamak iin
de bireyin dnce ve tavrlarna baklmaszorunluluu ortaya kmaktadr. Bu durum
bireyi anlamak iin, bireyin ait olduu grubu gzlemleyerek anlamaya ve sonrasnda ise
grubun dna karak, grubu ve bireyi dardan aklamaya alma gerekliliine
dayanmaktadr.
Arat
rma boyunca gerek kaynak taramalar
gerekse, saha gzlem ve grmelerierevesinde alann anlalmas ve aklanmas ynnde izlenen yntem ve kullanlan
teknikler ksaca yle sralanabilir: niversite genlerinin ait olduklar dini gruplarn
zellikleri ve yaam biimlerinin temel kaynaklar ve deerleri etnografik yntemden;
bu deerlerin gndelik yaamlarna ve bireyler arasndaki ilikilerini nasl etkiledii ve
gndelik yaam pratiklerini nasl dntrd, modern dnyada dinselliklerini nasl
yaadklar etnometodolojik yntemden; ve bireyler aras ilikilerini ne tr gsterge ve
dilsel sembollerle salad ise sembolik etkileimci yaklamdan ilham alnarak
anlalmaya ve aklanmaya allmtr. Elbette bu durumda en nemli veri toplama
kaynaklar olarak, birey ve gruplarla derinlemesine grmeler yaplmtr.
Derinlemesine grmeler zaman zaman birebir grmelerle yapld gibi zaman
zamanda gruplar halinde yaplmtr. Bu rencilerle grme dnda belli aralklarla
sohbetler edilmi, toplumsal ve siyasal olaylara baklar anlalmaya, birbirleriyle
ilikileri gzlemlenmeye ve bunlardan hareketle sylem zmlemeleri yaplmaya
20 Anthony GIDDENS, A Contemporary Critique of Historical Materialism, 14.
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
35/389
19
allmtr. Ayrca yaplan derinlemesine grme ieriklerinden hareketle okuduklar,
dinledikleri, izledikleri kltr rnleri zerinden ierik ve sylem zmlemeleri de
yaplmaya allmtr. Bu zmleme almalar ise zellikle kltr rnlerinin, dini
ve din d sosyalleme meknlarnn incelenmesinde nemli veri toplama kayna
olmutur.
Burada yapsal olarak ieriin incelenmesine ynelik olan niteliksel (qualitative)
aratrma yntemlerini aratrma erevesinde ksaca yle tablolatrmak mmkndr;
Aratrma Yntemi Veri Toplama Teknii Merkezi Soru
Etnografya
-Konu ile ilgili kaynaklarn ve
daha nce yaplan almalarn
taranmas
-Derinlemesine mlakat
-erik ve sylem analizi
-Katlml gzlem
-Bu incelen grubunun kltrel zellikleri
nelerdir?
-Bu kltrn temel dayana olan kurallar
ve deerler nelerdir?
- Hangi kaynaklardan beslenmektedirler?
Etnometodoloji
- Derinlemesine mlakat
- Katlml gzlem
- erik ve sylem analizi
-Bireyler iinde bulunduklar toplumsal
yap iinde kabul edilebilir ekilde
davranabilmek iin gnlk faaliyetlerine
nasl anlam vermektedirler?
-Temel dini kurallar ve pratikler gndelik
yaam iinde nasl anlamlandrlmakta,
deimekte ve dntrlmektedir?
Sembolik
Etkileimcilik
- Derinlemesine mlakatlar- Katlml gzlem
- erik ve sylem analizi
-nsanlar aras karlkl etkileimde hangi
semboller olumakta ve bu sembollere
hangi anlamlar yklenmektedir?
- Bu sembollere dayanan ortak dil nasl
oluturulmakta ve hangi sembolik
nesnelere atflarda bulunulmaktadr?
Tablo I: Niteliksel Aratrma Yntemleri, Teknikler ve Temel Sorular
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
36/389
20
Bireyin dine ait pratiklerinin incelenebilmesi ve yeniden retilen anlamlarn
zmlenebilmesi ve en doru bir biimde anlatlabilmesi iin derinlemesine
grmelerin yan sra etnometodolojik bir erevede grup ii katlml gzlem
almalarnn nemini gstermektir. Fakat alma boyunca yaplmaya allan
katlml gzlem almalar (dini gruplarn iine girememe sorunu nedeniyle) grme
yaplan rencilerle, zaman zaman grme dnda sohbetlerdeki gzlemlere
dayanmaktadr.
Bu grmeler ve gzlemlerin etnografik olarak deerlendirilmesi kiilerin ait
olduu gruplarn zelliklerinin saptanmasna ve kiilerin davranlarnn daha anlalr
olmasn salamaktadr. Burada, dindar genliin gndelik pratikleri, iinde bulunulan
toplumsal yap tarafndan ekillendiini unutmamak gerekir. Ayrca gzlemlenen bu
durum, ait olunan dini grup ve toplumsal evre leinde farkllaan bir toplumsal
pratikler btnln de ifade etmektedir.
Aratrmann konusu, amac ve ana sorunsallar etrafnda hem bir veri toplama
hem de aklama ve yorumlama biimi olarak kullanlan bu yntemden ksaca
bahsetmek, bu yntemlerin nemi ve gerekliliini anlamak asndan faydal olacaktr.
1.2.1. Etnografi, Etnometodoloji ve Gndelik Yaam:
Etnometodoloji bireylerin gndelik yaamlarn nasl anlamlandrdklar zerinde
durmakta ve bireylerin kendi gerekliklerine nasl ekil ve dzen verdikleriyle
ilgilenmektedir. Etnometodoloji ve gndelik yaam sosyoloji konusunda nemli
isimlerden biri olan Garfinkel etnometodolojiyi tanmlarken ncelikle znel ifadelerin
ve gndelik yaamn rgtlenmi muhtemel edinimlerin ve dier pratik eylemlerin
incelenmesi zerinde durmaktadr. Temel hareket ve odak noktas olarak tm dikkatini
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
37/389
21
pratik eylemin rasyonel aklanabilirlii zerine younlatran bu yaklam hareket
noktas olarak temel durum zerinde durmaktadr. Bunlar ise nesnel ve znel
ifadeler arasndaki ayrm, pratik eylemin farkll ve eylemlerin gndelik yaam
balamnda zmlenebilirlii durumlardr.21 Etnometodolojinin bu temel yaklam
biimleri ve iddialar, dini davran kalplar evresinde ele alndnda, ncelikle znel
ve nesnel ifade ayrmnda znel ifadelerin temelinde yatan ve znel ifadelere kaynaklk
eden nesnel kaynaklarn yani dini akidelerin ele alnmas zorunluluu karmza
kmaktadr. Bu aklama ise ayn dini kurallarn farkl toplumlarda, corafyalarda,cemaat ve gruplarda farkl yorumlar beraberinde getirerek ortaya kan farkl
grnmlerin anlalmasn kolaylatrmaktadr. Etnometodolojinin bu savlar
erevesinde slam dini iindeki farkl mezheplerin ortaya kmasnn, birok tarikat ve
cemaatlerin glenerek varlklarn srdrebilmelerinin nedeni daha kolay
anlalabilmektedir. Pratik eylemlerin farkll ise farkl toplumsal koullar iinde
ayn deerlerin uygulama biimlerinin farklln ifade etmektedir. Ayrca bu pratikler
gndelik yaam iinde yeniden anlamlandrlarak biimlenmekte, dolaysyla farkl
yaam biimleri grnr olmaya balamaktadr. Sonu olarak eylemlerin gndelik
yaam iinde yeniden anlamlandrlarak zmlenmesi gereklilii ortaya kmaktadr.
Bu konuda sistematik din sosyolojisi iinde almalar yapm olan Joachim
Wachinalmalarnda srekli bahsetmi olduu dini pratikleri etkileyen ve ynlendiren
temel unsur aklayc bir nitelie sahiptir. Bunlar; dini tecrbenin teorik anlatm
olarak akideler ya da doktrinler; bu doktrinlerin gndelik yaamdaki grnm ve
pratik anlatm olarak ibadetler; ve iinde bulunduu toplumsal koullar ekseninde
ortaya kan sosyolojik anlatm biimi olarak dini cemaat ve topluluklardr.22 Wach
burada dini deer ve kurallarn kiinin gndelik yaamna nfuz ederek nasl bir
toplumsal grnme brnd zerinde durmaktadr. Bu durum ise tek bir kaynaktan
21 Margaret POLOMA, ada Sosyoloji Kuramlar, 245.22 nver GNAY, Din Sosyolojisi, 217.
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
38/389
22
hareket eden dini akidelerin iinde bulunduu koullara gre nasl farkl durumlara ve
grnmlere sahip olduunu aklamaktadr.
Nesnel bir biimde ayn temel kurallara ve deerlere dayanan dinin, bireyin
yaamnda nasl znel olarak ifade edildii, bireyin kendi znel yaamna nasl
uyarland sorunsal temel olarak dinin toplumsal ynyle aklanabilmektedir. Dindar
bir bireyin davran kalplarn oluturan ve biim veren dini emir ve kurallar, bunlarn
gndelik yaam iinde grnr olan pratikleri, bir topluluk iinde ifade edilmesi,
topluluun dier yeleri ile girilen etkileim sonucunda deimesi ve dnmesi,
gndelik yaam iindeki bu dini pratiklerin anlalmas ve yorumlanmas noktasnda
aratrmann hareket noktasn oluturmaktadr. Dolaysyla, bireylerin gndelik
yaamlarndaki dini pratikler ayn deer ve kurallardan (akide - doktrin) beslenmekte
ama farkl toplumsal meknlarda farkl aklama ve yorumlarla farkl pratikleri ve
davran kalplarn, dolaysyla da ayn din iinde farkl dinsel gruplamalar ve yaam
biimlerini ifade etmektedirler. Yani dini deer ve kurallar
n, bireyler ve gruplar aras
etkileimlerle farkl pratikleri, grnmleri, yorumlar, anlamlar sz konusu olmaktadr.
Bir aratrma yntemi olarak etnometodoloji erevesinde Alfred Schtz,
Verstehen (aklamaya kar anlama) kavram zerinde durarak gndelik hayatmzda
kendimizin ve dier insanlarn eylemlerini anlamakta kullandmz yorumlama
srelerini aratrmay nermektedir. Schtze gre gndelik yaam, bakalaryla
etkileim iinde payla
lan bir zneler aras
aland
r ve bu zneler aras
alan gndelikyaam iinde sklkla tekrarlanan ve bir gereklie de sahip olan ok ynl toplumsal
gerekliklerden olumaktadr.23 Schtz iin toplumsal gereklik, bir ok etkileim
unsuru iindeki gndelik yaamlarn tandklar ortamlarda srdren insanlarn
dnceleri araclyla yaadklar sosyokltrel dnyadaki nesneler ve oluumlarn
kk bir toplamdr. Ve bu toplumsal gereklik dnyas, hepimizin iinde dnyaya
23 Bkz. (21), POLOMA, 243.
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
39/389
23
geldiimiz, davranlarmz sergilediimiz ve yer aldmz kltrel nesneler ve
toplumsal kurumlar dnyasdr. Toplumsal sahnedeki aktrler (yani bizler) tarafndan, en
bandan beri iinde yaanlan dnyay (yani hem doa hem de kltr dnyasn), zel
bir dnya olarak deil, aksine bir zneler aras dnya, yani hepimizin iin ortak olan, ya
fiilen mevcut olan ya da potansiyel olarak herkese ak bir dnya olarak yaarz.24
Din alannda yaanlan bu farkllklar, temel dini kurallardan hareketle, bireyin
kendi gndelik yaam iersindeki farkl alglama ve yorumlamalar sonucunda ortaya
kmaktadr. nk bireyler, ayn gzlemsel perspektiflere, hatta ayn ihtiyalara ve
gdlere, ayn hedeflere veya tm bunlara ulamaya alrken ayn amalara, ayn
beklentilere sahip deildirler. rnein bir insana neden inand (ayn inanca sahip
olsa bile) ya da neden ibadet ettii (ayn ibadeti ayn biimde yapsa bile)
sorulduunda bile beklentilerin, amalarn ne kadar farkl olduu durumu ile kar
karya kalnmaktadr. Dolaysyla etnometodologlar mterek olan toplumsal
gereklikler erevesinde deneyim kavram
ile daha yak
ndan ilgilenmektedirler.nk toplumda grlen farklklarn temel nedeni, bu deneyim farklklarna
dayanmaktadr. Toplumsal gereklikler ekseninde oluan bu deneyim ise Schtzun
ifade ettii zneler aras ilikilere bal olarak ortaya kmaktadr. nk farkllklarn
temeli deneyimin eitlenmesine dayanmaktadr. Fakat bu eitlenme zneler aras
ilikiler ve etkileimler erevesinde ortaya kar. Dolaysyla iinde bulunulan
toplumsal evre ekseninde ekillenen ve kiinin kendi znel yarglarnn ve
deerlerinin tesinde, bir znellikten bahsetmek mmkndr. Burada znenin
etrafnda oluan znel deneyim kavramn aklayabilmek iin, o deneyimi kuran sylem
ve sylemin karlkl ve kanlmaz bir iliki iinde olduunu unutmamak gerekir.
Foucaultya gre bu iliki iindeki iktidar sistemlerinin zmlenmesinin yaplmas
gerektii zerinde durulmas gerektiini ifade ederken iktidar ve znellik arasndaki
ayrlmaz bir ilikinin altn izmeye almtr.25 Dolaysyla gndelik yaam iinde
24 Alain COULON, Etnometodoloji, 13.25 Michel FOUCAULT, zne ve ktidar.
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
40/389
24
deneyim kavram zerinde dururken zne ve iktidar temelli bir iliki iinde ele alma
gerei ortaya kmaktadr.
Gndelik yaam ve deneyim kavramlarnn yan sra etnometodolojik bir
aratrmada bir dier nemli unsur ise balamsal zelliklerdir. Bu etnometodolojide
balama-gnderimlilik olarak ifade edilir.26 Daha ak bir ifadeyle her ey kendi
balamsal btnl iinde bir anlama sahiptir. Bu durum ise bireysellikten te
toplumsal bir znellii yani ait olunan grup ya da topluluk etrafnda oluan balamsal bir
znellii ifade etmektedir. Bu durumu ise Bourdieunun pratik teorisi iinde, insanlarn
temel deneyimlerinden kaynaklanan ve kalc eilimlerini ifade eden habitus kavram
ile tanmlamak mmkndr.27 Habitus, bireyin zihnine ve bedenine yerlemi, bir
alandan baka bir alana aktarlabilen, bilind olarak ileyen ve yaplandrlm
toplumsal mekanlarda yer alan, tarihsel ve toplumsal koullar iinde var olan dnce ve
eylemlerden oluan btnsel bir sistemdir.28 Buna gre Bourdieunun zerinde durduu
habitus kavram
, insanlar
n belirli kltrler veya alt kltrler iinde yaamalar
sonucunda sahip olduklar zihinlerindeki temel bilgi birikimlerini, davran kalplarn
ifade ettii sylenebilir.29
Son olarak etnometodolojik bir aratrmada nemli olan bir dier kavram ise
refleksivite (dnmsellik) kavramdr. Garfinkel, refleksiviteyi toplumsal dzeni
srdrme ve kavrama srecinin temel bir koulu saymakta ve bu nedenle kavram, bir
toplumsal ereveyi hem betimleyen hem ina eden pratikleri ifade etmektedir.Refleksivite, toplumsal eylemin, hem retilmesinin koullarn ieren hem de onu kabul
edilebilir trde bir eylem olarak gzlenebilir klan bir zelliidir. Gndelik etkinliklerin
ak iinde, konumalarmz esnasnda (ayn zamanda kullandmz szckler
araclyla) anlam, dzeni ve yaptmz eyin rasyonalitesini ina ettiimizin farkna
26 A.g.k., 29-33.27 Derek LAYDER, Sosyal Teoriye Giri, 204.28 Pierre BOURDIEU, Outline Of A Theory Of Practice, ev.: Richard Nice, 78-79.29 A.g.k., 204.
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
41/389
25
varmayz. Toplumsal dnyaya ilikin betimlemeler sylendikleri anda betimledikleri
eyin kurucu unsuru haline gelirler. Bir durumu betimlemek onu ina etmektir.
Refleksivite, bir eylemi betimleme ve retme arasndaki, yani eylemin kavranmas ve bu
kavramann ifade edilmesi arasndaki zdelie iaret eder. Bir etkileim kurmak onu
ifade etmek anlamna gelir. Garfinkela gre, refleksivite yelerin, gndelik dzenli
ilikilerinin yer ald ortamlar rettikleri ve dzenledikleri etkinliklerin onlarn bu
ortamlar aklanabilir klma prosedrleriyle zde olmasn gerektirir.30
Refleksivite kavramna dayanarak toplumsal dnyann aklanabilir olduunu
sylemek, ayn zamanda toplumsal dnyann betimlenebilir, anlalabilir ve analiz
edilebilir olduu anlamna gelmektedir. Btn bu zellikler ncelikle insanlarn pratik
eylemlerinde sergilenmekte ve iinde bulunulan dnyada, eylemlerle srekli ve yeniden
ina edilmektedir. Dolaysyla aratrmann en temel sorunsallarndan olan gndelik
yaamda dinselliin / dini davrann yeri, nemi ve ls nedir ? sorusuna zellikle
Schtzin vurgulad
nce anlamaya sonras
nda ise a
klanmaya dayananetnometodolojik bir yntemle cevap aramaya allmtr.
1.2.2. Sembolik Etkileim ve Dini Pratikler:
Sembolik etkileim yntemi ncelikle, insanlar aras karlkl etkileimde
hangi sembollerin kullanld ve bu sembollere yklenen anlamlarn ne olduu ve bu
sembollerin nasl olutuu sorularndan hareketle bireylerin nesneler ve durumlar
karndaki, alg ve tutumlaryla ilgili olarak toplumsal yap iinde geerli olan anlamlar
aratrmaktadr. Her eyden nce bir aratrma yntemi ve kuram olarak sembolik
etkileimcilik, toplumsal alanlarda bireylerin dierleri ile karlkl etkileimleri sonucu
oluan sembolleri ve bu sembollere yklenen anlamlar incelemektedir. Herbert
30 Bkz. (24), COULON, 36.
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
42/389
26
Blumera gre sembolik etkileimcilik, aktrlerin toplumsal dnyaya ilikin
kavramlarnn, tavrlarnn ve dncelerinin temel nesnesidir.31 Bu noktada sembolik
etkileimcilik temel nermeye dayanmaktadr. Bunlar; insanlar eylere kar,
eylerin kendilerine ifade ettikleri anlamlara gre tavr alrlar, bu anlamlar birinin
muhataplar yla olan etkileiminden karsanr ve bunlar yorumsal bir srete
deiime urarlar.32
Bu temel nerme gstermektedir ki sembolik etkileim kuram, bireylerin
evrelerindeki insanlar, nesneler ve kendileri hakkndaki deerlendirmeleri
dorultusunda faaliyetlerini nasl formle ettikleri ve deerlendirdikleri ile ilgili dinamik
bir sreci kapsamaktadr.33 Bu bak asna gre nesneler kendi ilerinde anlam
tamamakta, sembolik etkileimde bulunan sosyal aktrler tarafndan nesnelere bir
takm anlamlar yklenmektedir. Sembolik etkileim, davranlarn yorumlanmasn
ieren bir sretir. Basit fiziksel nesneler ya da olaylar sembolik olmayan ve herkes
taraf
ndan ayn
ekilde gzlemlenen gstergelerini ierirken, bunlar
n sembolikanlamlar herkese gre farkllklar gsterebilmektedir. Sembolik etkileimcilere gre,
gerek sosyolojik bilgiye gndelik etkileimlerimiz sonucu ekillenen deneyimlerle
ulaabiliriz. Aktrler toplumsal dnyalarn evrelerindeki nesneler, insanlar ve
sembollere ykledikleri anlamlar araclyla ina ettikleri iin, bir aratrmac ilk olarak
davranlar anlalmaya allan bireylerin iinde bulunduklar toplumsal koullar ve
bak alarn gz nne almaldr.34 nk bu farkllklarn aklanabilmesi ve doru
bir biimde yorumlanarak anlalabilmesi iin bunlara neden olan bak alarnn ele
alnmas gerekmektedir.
31 A.g.k., 15.32 Bkz. (21), POLOMA, 224225.33 C.T. SCHENK - R.H. HOLMAN, A Sociological Approach to Brand Choice: The Concept ofSituational Self Image, 612.34 Bkz (24), COULON, 15.
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
43/389
27
nsanlar birbirleriyle etkileimlerinde, yaantlar boyunca edindikleri
kaynaklardan otomatik olarak ve farknda olmadan faydalanmaktadrlar. Bu faydalanma
sreci ise ya okul gibi resmi ortamlarda ya da arkadalar ve aile gibi resmi olmayan
ortamlarda gereklemektedir. Bu kaynaklar ki renildikten sonra sorgulanmadan
kullanlrlar olduka farkl bilgi ve becerileri ierirler. Dile ait bilgiler, yerel evreyle,
bakalaryla ilikilerin nasl srdrleceine dair biimsel bilgiler veya hangi
davranlarn tehlikeli ya da zararl olduunu bilmek, hepsi toplumsal pratikler iin bir
kaynak nitelii tamaktadrlar.35
Toplumsall oluturan bu ortak kaynaklar birletiricive btnletirici bir etkiye sahiptir. Zaten bu kaynaklardan toplum iinde bir yere ait
olmak, bir btnn paras olmak iin faydalanlr.
Ayrca sembolik etkileimcilik aktrlerin gndelik yaantlarnn oluumundaki
etkilerin yan sra bu sreci en ince ayrntlarna kadar ele almaktadr. Bu srete
nesnelere yklenen anlamlar ve bu anlamlarn nasl yklendii nemlidir. nk
nesneler toplumsal anlamlar
n
, etkileimlerimiz esnas
nda ve sonras
nda onlarayklediimiz anlamlarla kazanmaktadrlar. Bu nokta toplumsal semboller dnyas
tanmlanrken, sz konusu dnyay yorumlamak iin srekli olarak yeniden ina
edilmesi gereken, eitli yorumlamalara ve deerlendirmelere ak, geici ve krlgan bir
dzen olduu ifade edilmektedir.36 Dolaysyla toplumsal yapda bireylerin ve
kurumlarn karlkl etkileimleri srecinde nesnelere yklenen anlamlarla ina edilen
yeni oluumlar, bu oluumlarla yeniden ve farkl anlamlar kazanan nesneler sz
konusudur. Bu dngsel oluum sreci iinde semboller ve yaplar yeniden
retilmektedirler.
Burada ina edilen ve birbirlerini karlkl olarak oluturan ve dntren
semboller ve yap ikilii temelde yap ve fail ikiliine dayanmaktadr. nk sembollere
anlamlar ykleyen ve bu anlamlar eyleme dntren bireydir. Dolaysyla
35 Bkz. (27), LAYDER, 191.36 Bkz. (24), COULON, 16.
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
44/389
28
etnometodoloji ekseninde bu durum yap ve eylem ikilii erevesinde ele alnmas
gerekir.
Etnometodoloji ve sembolik etkileimcilik, birer yntem olarak kullanlrken, bu
yntemler ekseninde etkileimlerin ya, cinsiyet, ekonomik durum, aile yaps ve ait
olunan dini grup gibi balamsal ynlerini ihmal etmemek ve mutlaka gz nnde
bulundurmak gerekir. Sembolik etkileimcilik erevesinde aktrlerin eylemlerini
aklama ve anlama abasnda bilisel dzeye ok fazla vurgu yapldn ileri sren
Bourdieuye gre, sonu olarak bu yaklamda aktrlerin ortak snf temelli karlar
olduunu unutmamak gerekir.37 Dolaysyla niversite genlerinin, dini alglay ve
yaay biiminde, gndelik yaamlarnda yer eden dini deer ve kurallarn ls ve
deerindeki farkllklar belirleyen en nemli ve gl deikenlerden biri de ekonomik
zellikleridir.
Toplumsal snf, sadece retim ilikileri iinde bir konum olarak deil, ayrca o
konumla zdeletirilen snfsal bir habitus ile de tanmlanr.38 Habitusu yaplatrlm
bir mekanizma olarak ele alan Bourdieuye gre, habitus sadece insan deneyimlerinin
algsna sistematiklik kazandran ve yaplandran bir yap deildir. Daha ziyade
yaplandrlm bir yapdr. Toplumsal alan algsn sistemletirmenin, mantksal snflara
blmenin bir kural, kendi sistemi iinde toplumsal kategorilere ayrmann
iselletirilmi bir tezahrdr.39
Burada habitus kavram ile dorudan ilikilendirilmesi gereken doxa kavram
vardr. nk faillerin dnya grlerini ekillendiren inan ve kanaatler olarak
tanmlanan doxa, Bourdieunn kuramsal algsnda habitusun ayrlmaz bir parasdr.
Bourdieu habitus kavram ileyap ve eylem (faillik) ikiliine iaret ederken bir taraftan
37 . TATLICAN G. EN, Bourdieu ve Giddens: Habitus veya Yapnn kilii, 5.38 Pierre BOURDIEU, Distinction:A Social Critique of the Judgment of Taste, ev. Richard Nice, 372.39 A.g.k., 170.
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
45/389
29
da bu ikilii ama abas iindedir. nk habitus kavram, o toplumun yeniden
retimini ve yeniden retiminin gerekletii ekseni ifade etmektedir.40
Giddensn da toplumsal pratikler durumunu aklarken zerinde durduu konu
bu yap ve eylem (faillik) ikiliidir. Giddensa gre yap ve eylem (faillik) arasndaki
balanty, toplumsal zmlenmenin asl merkezi kavram olduunu dnd
toplumsal pratikler salamaktadr. Pratikler, eylem ve yapy gerektirmeleri nedeniyle
bu yapnn bir parasdr. Ayrca bu yolla yap eyleme dsal bir ey olmaktan
kmakta ve bir anlamda yap, daha ziyade sz konusu olan pratikleri meydana getiren
eylem aknn ayrlmaz bir paras haline gelmektedir.41 Ayrca Giddensn bahsettii
yap, aslnda toplumsal eylemin hem bir aracdr hem de sonucudur.42 Yani yap, eylem
ve toplumsal pratikler i ie gemitir ve btnsel yapnn ayrlmaz paralardr. Hibiri
birbirlerinden ayr dnlemez ve hepsinin ortak bir balam iinde ele alnmas ve
deerlendirilmesi gerekir. Bu konuda Giddens, eylem ve yap arasndaki ayrlmaz
btnl vurgularken, 1981 y
l
nda yazd
Sosyoloji: K
sa Eletirel Bir Giri adl
eserinde biz toplumu yaratrken ayn zamanda toplum tarafndan yaratlrz ifadesini
kullanmakta, sonraki yllardaki (1984) baka bir almasnda ise aktrlerin sosyal
sistemleri yarattklar doru deildir; onlar sosyal sistemleri nceden yaplan eyleri
yeniden yaparak yeniden-retir ve dntrrler ifadesini kullanmaktadr.43 Her iki
ifadede de yap ve eylemin (ve failin) birbiri zerinde nasl bir etkiye ve dntrc bir
zellie sahip olduu grlmektedir. Ayrca Giddensn yapnn ikilii (yap-eylem
dalizmi) erevesinde toplumsal pratikler, eylem ve yapy gerektirmektedir ve
dolaysyla bu ikiliin bir parasdr.
Bu dorultuda dini deer ve kurallar ekseninde oluan dini pratiklerin ve ibadet
biimlerinin sergilendii dini temsil ve yaam biimlerinin, bu yap-eylem ikilii iinde
40 A.g.k.41 Bkz. (27), LAYDER, 189.42 A.g.k., 192.43 A.g.k., 205.
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
46/389
30
okumak mmkndr. Gerek aile yapsnn dine bak ve dindarlk biimleri gerekse ait
olunan dini gruplarn getirdii dini pratiklerin, kiinin dini algs ve dindarlk ltlerini
etkileyen ve belirleyen gl etkenlerdir.
Bu noktada ise din sosyolojisi asndan asl zerinde durulmas gereken
unsurlardan biri de dinsel ibadetlerin araclyla dinin birletirici ve btnletirici
ilevidir.44 Dolaysyla dinsel pratikler her eyden nce grup ii davranlarda
gzlenmeli ve yorumlanmaldr. nk bireyler bir gruba dhil olduktan sonra ne
yaptklar konusunda dnmek zorunda deildirler.45 Dolaysyla bir bireyin ait olduu
toplumsal yap iinde bir takm ortak deerlerin kaynaklk ederek oluturduu toplumsal
pratikler Giddensa gre sosyal topluluun ii bo ifadeleri deil, aksine insanlarn
dorudan veya aktif katlmlarnn ayrlmaz bir parasdr.46 nk bu pratikler
toplumsal bir kaynaa ve deneyime sahiptir. Birok davran kalb ait olduu grubun
getirdii ve kiinin ylece kabullendii davranlardr. ou zaman sorgulanmaz, sadece
gruba uyum amac
ta
r. Burada Giddens, toplumsal pratiklerin bu ynn vurgulamakiin yani pratikler kavramna retim ve yeniden retimin nasl i ie getiini gstermek
iin bavurmaktadr.47
1.3.Aratrma Evreni ve rneklem Alan
Bu arat
rmada rneklem olarak vak
f niversiteleri ve devlet niversitelerindensosyal ve fen bilimleri alannda okuyan lisans ve lisansst rencileri seilmitir.
Genlerin dini davranlar zerinde dorudan etkili olduu dnlen aile yaps, aileye
olan ballk ve bamllk, ekonomik durum, okunan eitim program, niversitenin
yaps (devlet-vakf), kentsel kken, dini bir cemaatle dorudan ya da dolayl olan
44 Bkz. (22), GNAY, 225.45 Bkz. (24), COULON, 41.46 Bkz. (27), LAYDER, 190.47 A.g.k., 191.
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
47/389
31
ballk (cemaat evlerinde kalma, niversite ncesi cemaat okul ve dershanelerine
devam etme, cemaatlerden eitli burslar ve yardmlar alma, yaynlarn takip etme vs.)
gibi deikenler ekseninde rencilerle grlmtr. Ayrca bu grme ieriklerine
de dayanarak rencilerin takip ettii eitli kltr rnlerinin (edebiyat, sinema, mizah
alanndaki) ierikleri zerine de bir inceleme yaplmaya allmtr.
Aratrma boyunca en nemli veri kayna, rencilerle yaplan derinlemesine
grmelerdir. rencilerle, yetitikleri toplumsal evreden aile yaplarna, niversite
ncesindeki eitiminden niversitedeki eitimine, kltrel ve toplumsal evresine, siyasi
dnce ve tavrlarna, dini bilgi edinme kaynaklar ve dini yorumlama biimlerine ve
temel dini ibadetlerin yerine getirilmesine kadar geni bir erevede grmeler
yaplmtr. 60 renci ile yaplan grmelerde toplamda 6892 dakikalk (114 saat 32
dakika) grme ve bu grmelerin ise toplamda 852 sayfalk metinlerden oluan
zmlemeleri yaplmtr.48 Tm bu elde edilen verilerden hareketle, rencilerin dini
yaay
lar
ve dini yorumlama biimleri kendi a
klama ve yorumlar
na dayanarakaklanmaya allmtr.
Grme yaplan rencilerin tm stanbulda yaamaktadr. Hemen hemen
Trkiyenin drt bir yanndan g alan stanbul, lkemizde en fazla niversitenin yer
ald ve dolaysyla en fazla rencisi olan ehirdir. Elbette bu ehre doru yaanan g
hareketinin nedeni sadece hzl bir sanayileme ve ekonomik kayglar deildir. ehir
ayn
zamanda eitim imknlar
ndan daha iyi faydalanabilmek isteyen aileler ve genkesim iin cazibe merkezi olmutur. Bu nedenle stanbulda tm Trkiyenin kk bir
profilini grmek de mmkndr. Toplam nfusu 12 milyon 573 bin 83649 olan ehirde, 3
bin 28 cami,40 kilise ve 16sinagogun50 olmasehrin dini yapsndaki eitliliine dair
somut ve niceliksel bir gstergedir.
48 Yaplan grmelere ait veriler iin EK 2 ve 3e baknz.49 www.ibb.gov.tr (10.04.2010)50 www.ibb.gov.tr, Saylarla stanbul (10.04.2010)
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
48/389
32
niversite younluu noktasnda bakmak gerekirse stanbul, 7si devlet
niversitesi olmak zere toplam 31 tane niversitesi olan byk birehirdir.51 Bu toplam
31 niversite de okuyan renci says ise Eitim-Senin aklamasna gre 197 bin
868dir.52 Bu kadar fazla sayda niversitenin olmas renci eitliliinin de ok
olmasna neden olmaktadr.
Aratrma erevesinde mmkn olduu kadar fazla niversiteden rencilerle
grlmeye allmtr. Bu amala farkl niversitelerin farkl faklte ve
blmlerinden 92 renci ile derinlemesine grme talebinde bulunulmu, rencilerin
bir ksm eitli nedenlerle grmeleri kabul etmemilerdir. Grme yapmay
reddeden toplam 32 rencinin 24 kz ve 8i erkek rencidir. Grmelerin reddeden
rencilerin reddetmelerinde, kendilerine ilikin olumsuz bir deerlendirme ya da
yorumlama yaplarak eletirel bir tavrn olumas kaygsnn neden olduu dnlebilir.
Dindar genler arasnda ok yaygn olan bu dnce, aratrma boyunca yaanan
zorluklar
n en nemli nedenlerinden biri olmutur. nk dindarl
k, slami yaam biimigibi ifadeler genler arasnda genellikle tedirginlikle karlanan ifadelerdir. Bu nedenle
grmelerin tamam arac kiilerle salanmtr.
Aratrma boyunca, zellikle grmelerin yaplmasnda yaanan tm zorluklara
karn toplamda 60 renci ile derinlemesine grlme frsat bulunmutur. rneklem
alan ise stanbuldaki vakf ve devlet niversitelerinde okuyan, lisans ve yksek lisans
seviyesinde ve 18 ve 25 ya grubundaki k
z ve erkek rencilerden olumaktad
r.
51 Devlet niversiteleri: stanbul niversitesi, Boazii niversitesi, Galatasaray niversitesi, Marmaraniversitesi, stanbul Teknik niversitesi, Yldz Teknik niversitesi, Mimar Sinan Gzel Sanatlarniversitesi. Vakf niversiteleri: Sabanc niversitesi, stanbul Bilgi niversitesi, Kadir Hasniversitesi, Maltepe niversitesi, Dou niversitesi, Yeditepe niversitesi, Hali niversitesi, Fatihniversitesi, Okan niversitesi, Baheehir niversitesi, Beykent niversitesi, Ik niversitesi, stanbulehir niversitesi, Ac badem niversitesi, stanbul Arel niversitesi, stanbul Aydn niversitesi,stanbul Ticaret niversitesi, Ko niversitesi, zyein niversitesi, stanbul Bilim niversitesi, PiriReis niversitesi.52 http://www.cev.org.tr (02.05.2010)
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
49/389
33
Grlen bu rencilerin saysal olarak dalm aadaki grafikte (Grafik 1) ayrntl
olarak verilmitir.
25
41
21
35
19
39
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
Cinsiyet niversite Blm
Kz
Erkek
Devlet
Vakf
(zel)
Fen
Bilimleri
Sosyal
Bilimler
Grafik 1: Derinlemesine grme yaplan rencilerin niversite, blm ve cinsiyet
olarak dalm
Grmeciler amal rneklem (purposive sample) erevesinde seilmeye
allmtr. nk grmecilerin zellikle dindar renciler olmasna dikkat
edilmitir. Bu nedenle lise dneminden beri dini gruplar iinde yer alan ve bu gruplar
iinde youn faaliyetler iinde olan bir renci ile balantya geilmitir. Bu renci
2003-2005 yllar arasnda niversite hazrlk dneminde rencim olmutur. Bu nedenle
dindar gruplara ksmen de olsa yaklamak ve slami kimlie sahip olan rencilerle
iletiim kurabilmek kolaylamtr.Bu renci sayesinde farkl dini gruplardan slamikimlie sahip rencilerle nispeten kolay bir biimde iletiim kurulabilmitir.
Balangta aratrma konusunun ierii nedeniyle renciler ekingen davranarak daha
temkinli yaklam fakat uzun sren grmeler, sonu olarak samimi ve beklenenden
ok daha verimli gemitir. Ayrca yaplan her grme baka grmeler iin referans
kayna olmutur. Dolaysyla grmeciler tesadfi olarak deil grmecilerin
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
50/389
34
ynlendirmeleriyle gereklemitir. Bunlarn yan sra baz rencilere ise bu
niversitelerdeki retim yelerinin ynlendirmesiyle ulalmtr.
Genel olarak grlen rencilerin zelliklerine baktmzda53, rencilerin
byk bir ounluu devlet niversitelerinde sosyal ve fen bilimleri alanlarnda
okumaktadrlar. Ve dini bilgilerle ve dini yaamla ilk karlamalar aile ii yaam
biimlerine dayanmaktadr. Elbette dalmn dengeli olmas konusunda olabildiince
hassas davranlarak vakf niversitelerinden de mmkn olduunca fazla renci ile
grme yaplmaya allmtr. Ancak vakf niversitelerindeki renciler dindarlk
kimliklerini ok fazla sergilemedikleri, grme konusunda ise ekingen ve tedirgin
olduklar iin bu dalm dengesi tam olarak salanamamtr. Grmelerin yapld
niversitelere, devlet ve vakf niversiteler ayrmnda bakldnda, grmecilerin %
70inin devlet niversitelerinde % 30unun ise zel niversitelerde okuduu
grlmektedir.
Devletniversiteleri
Vakf (zel)niversiteleri
Grafik 2: Grmecilerin okuduklar niversitelerin dalm
53 Grme yaplan rencilerle ilgili daha ayrntl bilgi iin EK 3e baknz.
8/3/2019 bir zneleme rnei olarak istanbulda dindar niversite genlii
51/389
35
Grme yaplan rencilerin devlet