CUMHURYET DEVR TRK EDEBYATI *
Prof. Dr. erif AKTA
Cumhuriyet Devri Trk Edebiyat, Trklerin millet halinde yaama
istek ve iradesi etrafnda vcut bulan edebiyata verilen addr.
Milletler, tarihin tabi ak iinde, vatan ad verilen belli bir
meknda sosyal, kltrel estetik deerlerin ve siyas artlarn, zamann
istek ve ihtiyalarna gre akl olarak yorumu neticesinde elde edilen
neticelerin hayata intikaliyle ortaya karlar. Millete vcut veren
unsurlar, o insan topluluuna ait tarihin derinliklerinden kaynan
alr, sz konusu topluluun yaad tarih macera iinde zenginleir ve
belli bir mahiyet kazanr.
Trk toplumu, XIX. yzyl ortalarndan itibaren zmnen XX. yzyln
balarnda ise aka, millet halinde yaamaya taliptir. Bu, kaynan hayat
karsnda insann her trl tavr ve hareketini ekillendiren zihniyet
deiikliinden alr. Millet halinde yaamay istemek zihniyet
deiikliinin ak ifadesidir. Zira millet halinde yaamay istemek, akl
zihniyetin toplum ve fert hayatna hkim olmasn kabul etmek demektir.
Akl zihniyet, ferdin iinde yaad toplumla ilikisini; ferdin gemiini,
sahip olduu deerleri, onu dier milletlerin insanlarndan ayran
hususiyetlerini, "biz" kelimesinde ifadesini bulan kendi milletinin
insanlaryla ortak ynlerini aratrr, gelitirmeye ak biimde, zamann
getirdii anlay ve metotla btn bunlar yorumlar.
Yenileme dnemi Trk Edebiyat, bu faaliyetin aksettii en berrak ve
manidar zemindir. Tanzimat Edebiyat'nda, akl zihniyetin varln
hissederiz. II. Merutiyet sonras Trk Edebiyatnda, bu zihniyet varln
aka ortaya kor. Cumhuriyet'i iln eden irade de gcn, sz konusu
zihniyetin olgunlamasndan alr. Bu iradenin Atatrk'te sembolletii
gzden uzak tutulmamaldr. Cumhuriyet'in iln ve bu dneme
karakteristiini veren inklplarla akl zihniyeti hayata hkim klma
istek ve iradesi olarak deerlendirilmelidir.
Akl zihniyet, Trk insannn tarih iindeki yerini Trk dilinin
kaynan ve gelimesini aratracak, bize has edebiyatn nasl ortaya
konaca problemi zerinde duracak, sosyal ve kltrel deerlerimizin
neler olduunu incelemeye ynelecektir. Gaye, insann kendisini
kendisi olarak idrakidir.
Bu zihniyet, sz edilen faaliyetleri gerekletirirken gzlerini
nefsinin kr kuyusuna dikmez, zamann getirdii teknik, anlatma ve
sunma tarzlarndan da yararlanr. Tanzimat'tan Cumhuriyet'e uzanan
Trk Edebiyat bu istein zaruri kld kademe kademe ilerleyen bir
mcadele ve aray dnemi edebiyatdr. Mcadele ve aray II.
Merutiyet'ten, hususiyle Cumhuriyet'ten sonra belli bir merhaleye
ulam gibi grnr.
Dilde sadeleme hareketi, geni kitleye alma gayreti, tarihten
yararlanma endiesi, halka ynelme abas, dini ve gemiteki baarlar
estetik hazla yorumlama cesareti, Bat'y tanma istei, halkn yaama
tarz ve problemleri zerinden durma arzusu, zerinde yaadmz mekn
tanma ve tantma faaliyeti hep ayn kaynaa balanr. II. Merutiyet
sonras ve 1923-1950 yllar arasndaki Trk Edebiyat bu problemler
etrafnda dner. 1923'ten itibaren gerekletirilen sosyal deiiklikleri
geni kitleye kabul ettirmek iin edeb faaliyetlerde bulunanlar da bu
erevenin dna pek kamazlar. Yukarda saydmz genel tema ve temayller
etrafnda her yazar bir dierini her grup bir dier grubun eksik brakt
bir yn tamamlar. Bunun iin Cumhuriyet Devri Trk Edebiyat'n
(1923-1950) akl zihniyet evresinde vcut bulan Trk Edebiyat demek
istiyoruz. Bunun da, II. Merutiyet'ten sonra varln kabul ettirdiini
daha nce belirttik. Zaten iki dnemi ne tema, ne de yazar kadrosu
bakmndan birbirinden ayrmak mmkndr.
Byle bir giriten sonra Cumhuriyet Devri Trk Edebiyat'n "iir",
"roman", "hikye", "tiyatro", "edebiyat tarihi" balklar altnda ksaca
tantmaya alalm.
Cumhuriyet Dnemi Trk iiri
(1923-1950)
Cumhuriyet dnemi Trk iirini yalnz bana dnmek hatal olur. Buna
geni bir hazrln tabi sonucu olarak bakmak gerekir. Osmanlya ait
hayat tezahr, batdan alnan her trl yenilik, halkn sahip olduu zihn
ve bedi faaliyetler, yeniden var olmak ideali ve endiesi etrafnda
bir terkibe ular. te Cumhuriyet dnemi Trk Edebiyat bu terkibin
endiesini ve zevkini yaar. Bu yzden de dnemin iir atmosferine birka
koldan girmek gerekir.
Cumhuriyet dnemi Trk iiri, Merutiyet dneminde yaz hayatna giren
insanlarn gayretleriyle ekillenir. Avrupa'dan 1912 ylnda memlekete
dnen Yahya Keml, sohbetleri ve Darlfnn'daki dersleriyle ismi
etrafnda hayranlkla kark bir dedikodu uyandrr. Yahya Keml, iirde
tarih zaman iinde kazanlan kltr birikimini deerlendirmek ister.
Ayrca bizde Bat iiri terbiyesiyle, Divan iirinin kendi dnyas iinde
olgunlatrd zevki yakalama gayreti ierisindedir. Dergah Mecmuas
etrafnda teekkl eden Yahya Keml grubu, Osmanl medeniyeti zevkini
"msra- berceste" de terennm edilen seste bulur. Merutiyet dneminde
Ziya Gkalp evresinde teekkl eden bir iir mektebi vardr. Buna
edebiyat tarihimizde "Be Hececiler" ad verilmitir. "Be Hececiler"
Yusuf Ziya Orta, Faruk Nafiz amlbel, Halit Fahri Ozansoy, Orhan
Seyfi Orhon ve Enis Behi Koryrek' tir. Mehmet Emin'le balayan sade
Trke ve heceyle iir syleme gayreti, Ziya Gkalp ve evresindekilerce
fikr bir zemine oturur. Bunun millet olma endiesinin tabi bir
sonucu olduunu sylemek gerekir. Hareket noktas da mer Seyfettin ve
Ali Cnip' in "Gen Klemler" de balatt dilde sadeleme gayretidir. Bu
da iirde vezin problemini gndeme getirir. Zevk deimesi ortamnda,
bir zevk meselesi olan veznin tartlmas tabidir. Ziya Gkalp, halkn
deerlerini terennm etmeye alr. Geni kitlenin tarih zaman iinde
kazand kltr birikimini iirlerle edebiyata yerletirmek ister. Bunun
iin yeni tema, yeni anlay ve yeni anlatma tarzlarna ihtiya vardr.
Ziya Gkalp manzumeleriyle bu yolda nderlik yapmtr. Bata yukarda
saydklarmz olmak zere pek ok air de Gkalp' e itirak ederler. Aruzda
baladklar sanat hayatn heceyle srdrrler. Be Hececilerin ilk dnem
yazdklar iirleri okuduumuzda belki basit bulacaz. Fakat
unutulmamaldr ki, burada yeni bir iirin temeli atlmaktadr. Bu arada
Yahya Keml' in hemen yannda, Fransz sembolistlerinden gelen bir
sesle kendi mizacnn sesini birletirerek, ayr bir terkibe giden
garip bir kii doar. Bu Ahmet Haim'dir. Haim, Bremond, Wagner ve
Paul Valery' nin eserlerinin tesirinde saf iiri arar. Ahmet Haim'in
iirine Edebiyat- Cedide zevkinin ayr bir mahiyet kazanm ekli
denilebilir. Merutiyet dneminde yetien bu air, eserlerini
Cumhuriyet dneminde verecektir. Bu arada Rza Tevfik de halk iiri
zevkini gelitirir. Cumhuriyet Dnemi Trk iirinin bir baka kayna
Mehmet Akif'tir.
Mehmet Akif'in iiri din karakter arz eder. Milletler, dine
estetik nokta-i nazardan yaklarlar. Mehmet Akif de iirlerinde din
heyecan terennm eder. te Trk iirinin Merutiyet' ten Cumhuriyet' e
nakleden hali bu atmosfer iindedir.
1923-1950 yllar arasnda deiik iir hareketleri ortaya kmtr. Bu
yllar arasnda edebiyat sahasna adm atanlara gemeden nce gemiten
gelenler zerinde durmak icap eder. Gemiten gelip, yukarda
belirttiimiz yllar arasnda edeb faaliyetleri srdren airler unlardr:
Ali Ekrem Bolayr, Hseyin Siret zsever, Sleyman Nazif, Fazl Ahmet
Ayka, Mehmet Behet Yazar, Mehmet Emin Yurdakul, Ziya Gkalp, Ahmet
Haim, Yahya Keml, Yusuf Ziya Orta, Halid Fahri Ozansoy, Enis Behi
Koryrek, Orhan Seyf Orhon ve Faruk Nafiz amlbel.
Servet-i Fnun mensuplarndan Ali Ekrem Bolayr, Cumhuriyet
dneminde de edeb faaliyetlerini srdrr. 1925 ylnda din ve mill
duygular coturmak amacyla nceden yaynlad "Ordunun Defteri" adl
kitabn, yapt eklemelerle birlikte "Vicdan Alevleri" ad altnda
yeniden karr. Ayrca 1921'de yaynlanan "Ana Vatan" adl iir kitabyla,
ocuklar iin yazd iirleri bir araya getirerek iir demeti adyla karr.
Btn bu rnekler Ali Ekrem Bolayr'n iir hayatna bir yenilik getirmez.
Yine Servet-i Fnun mensuplarndan Hseyin Siret zsever, 1928 ylnda
"Babozumu" ad kitabn karr. Sleyman Nafiz' in ise 1924 ylnda
nesirleri ve iirlerini ihtiva eden "Malta Geceleri" adl kitab kar.
Servet-i Fnun mensuplarnn bu eserleri onlarn edeb kiiliklerine
nemli bir katkda bulunmaz.
Fecr-i Ati mensuplarndan Mehmet Behet Yazar, "Buhurdan" adl
kitabn 1925 ylnda karr. Fazl Ahmet Ayka ise 1924 ylnda "Krpnt' y
nereder. Fecr-i Ati mensuplarnn bu eserleri nemli bir atlm saylmaz.
Fakat Fecr-i ti mensubu olmakla birlikte, Cumhuriyet dneminde
verdii eserlerle Trk iirinin byk ustalar arasnda yer alan Ahmet
Haim farkldr. Haim zerinde daha sonra durulacaktr.
Mill Edebiyat dneminin ba mimar olarak kabul edilen Mehmet Emin
Yurdakul, bu dnem ierisinde de iir faaliyetini srdrr. 1928 ylnda
"Mustafa Keml" adl kitab karr. Fakat bu onun edeb kiiliine herhangi
bir ilveyi gerektirmez. Mehmet Emin' le birlikte Mill Edebiyat
dneminin balatcs olan Ziya Gkalp de, lmnden bir yl nce 1923 ylnda
"Altn Ik" adl iir kitabn yaynlar. imdiye kadar zerinde durduumuz
gemi dneme ait airler, 1923'den sonra yazdklar eserlerle, edeb
kiiliklerine nemli bir katkda bulunduklar sylenemez. Fakat imdi
zerinde duracamz airler Cumhuriyet dnemi ile birlikte anlrlar.
Trk Edebiyatnn 1912 ylndan itibaren tanmaya balad Yahya Keml,
olgun eserlerini Cumhuriyet dneminde vermeye balar. Yahya Keml, byk
emeklerle uzun zamanda yazd iirlerin pek azn dergilerde nereder.
Buna ramen ismi etrafnda byk bir hayranlk uyandrmaktadr. Aruz
vezniyle iir kaleme alan air, tr eser vermektedir. "Eski iirin
Rzgryla" ad altnda Divan iiri rneklerini sergiler. Klsik rbailer ve
serbest tarzda yazd iirler vardr. Ahmet Haim' le birlikte saf iirin
peinde olan Yahya Keml Beyatl, iirde bizi biz yapan deerler zerinde
dnr. "Sleymaniye'de Bayram Sabah" adl iirinde 1071 tarihinden
itibaren Anadolu'yu vatan edinen Trk milletini bayram namaznda bir
araya getirir. Bu dokuz asrlk bir rh birlemesidir. Mimar, sanat ve
zevk de bir aradadr. Bu, corafya ile insann birlikte yorularak
vatan olma macerasn da dndrr.
Yahya Keml "Koca Mustafa Paa" adl iirde bir semtin insan
manzaras ve yaama biimi zerinde durur. Semtin vcuda geliiyle tarih
zaman iinde kazand deerleri ifade eder. Bu iirde bir toprak parasnn
vatan haline gelme macerasn anlatan Yahya Keml, olaya tarih
perspektiften bakar. iire ve dile kolektif bir ruhla yaklaan Yahya
Keml' de dil zevki tarih zevkiyle eittir. Onun tesiri altnda kald
airler arasnda Charles Baudleaire, Edgar Ailen Poe, Paul Verlaine,
Jose Maria de Heredia vardr. Yahya Keml, Heredia' dan dille
hesaplamay ve klsik zevki ilemeyi renmitir. Yahya Keml, destan airi
kabiliyetiyle domutur. Ondaki sonsuzluk zlemi ve kolektif rh
birbirine balanabilir. Sonsuzluk airi olarak da anlan Yahya Kemalde
bu kavram yalnz bana deildir. airin iirlerinde oka yer alan tarihte
akn ve deniz kavramlar birlikte dnld zaman, sonsuzluk dncesi ve
kolektif ruhun birbiriyle ilikisi ortaya karlabilir.
Edeb hayata Fecr-i ti topluluu ierisinde balayan Ahmet Haim,
1926 ylnda ikinci iir kitabn karr. "Piyle" adyla kan bu kitapta,
"Piyle" ve "i'r-i Kamer" adyla iki blm vardr. Haim'in 1921'de Dergh
mecmuasnda "iirde Mn ve Vuzuh" ad altnda kan yazs, bu kitabn nsz
olarak "iir Hakknda Baz Mlhazalar" adyla yaynlanr. Burada Haim,
iirde mnnn gereksiz olduunu savunur. iiri, "sz ile musik arasnda,
szden ziyade musikye yakn" dil olarak dnr. Ona gre iir nesne
evrilemez. iirlerinde ferd straplar konu alan Haim, Trk Edebiyatnda
Yahya Keml' le birlikte saf iirin temsilcisi durumundadr. O, haric
lemi objektif bir tarzda anlatmaz, kendine has sbjektif tabiat
ortaya kor. iirlerinde hzn, gurbet, ac ve mell iice girmitir. iirin
orijinal hayat ve imajlarla vcut bulaca dncesindedir. Onda
kelimeler yaln halde deil, sfatlarla kullanlmaktadr. Bu da
Edebiyat- Cedide' ye has zevkin Haim'de devam ettiini gsterir. air,
belirsiz hayaller ierisindedir. Onun hayallerini mahhas izgilerle
ifade etmek olduka gtr. iirdeki renk ve grnler, mahhasn dnyasndan
alnarak, hayal leminde canlandrlarak dikkatlere sunulur. Bu bakmdan
Ahmet Haim iin denilebilir ki, ferd straplarn ve hayallerini
tesirinde kald Fransz iirlerinin szgecinden geirerek iirletirmeye
almtr. Btn bunlar "Piyle" adl kitabndaki iirlerde bulmak
mmkndr.
stikll Mar airimiz Mehmet Akif Ersoy, inceleme konusu yaptmz
yllar ierisinde yalnzca glgeleri nereder. Buradaki iirlerin byk ksm
1919-1922 yllar arasnda neredilenlerdir. Glgeler, 1933 ylnda kar.
"Glgeler" de Akif'in dine yaklam, karamsar bir tavr almtr.
Ziya Gkalp' in at yoldan giden "Be Hececiler", Cumhuriyet
dneminde sanat hayatlarnn olgunluunu yaarlar. Edebiyat- Cedde zevki
ve aruzla iire balayan bu grup, daha sonra hecenin ilk temsilcileri
olarak ortaya karlar. Be Hececiler' in yaa en byk olanlar Orhan
Seyfi Orhon' dur. Orhan Seyfi, Mill Edebiyat hareketinin balad
dnemlerde aruzdan ayrlarak hece ve konuulan Trkeyle iirler yazmaya
balar. Ak temasn ve mill konulan byk bir ustalkla kullanr. Daha
nceleri "Frtna ve Kar" airi olarak tannan Orhan Seyfi, 1922 ylnda
"Gnlden Sesler" i karr. Bu eserdeki iirlerin byk bir ekseriyeti
mani biiminde kaleme alnmtr. Anonim bir syleyi sz konusudur. Orhan
Seyfi Orhon, 1935 ylnda "Aydabir" dergisini karr. Dergi 15 say kar.
air, daha nce de "Resimli Dnya" (1924), "Gne" (1927), "Papaan",
"Yeni Kalem", "Edebiyat Gazetesi" (1932) adl dergileri karr. Ayrca
"naralt" (1941) dergisini de Orhan Seyfi karr. "Frtna ve Kar" airi,
1941 ylnda da "O Beyaz Bir Kutu" adl iir kitabn karr.
Edeb hayata Fecr-i ti tesiriyle ve aruzla balayan Halit Fahri
Ozansoy, 1923 ile 1950 arasnda iir kitab yaynlar. 1921'de yaynlad
"Aruza Ved" adl iirinden sonra genellikle heceyi tercih eden air,
heceyle iir yazmann kolay olmadn syler. 1929'da neredilen
Paravan'da, iirler hece ile kaleme alnmtr. Halit Fahri Paravan'da,
yeniyi denemenin zorluunu ve acemiliini yaamtr denilebilir. 1931
ylnda kan "Balkonda Saatler", Halit Fahri'nin haric leme fert
nokta-i nazarndan bak olarak deerlendirilebilir. iirler, belirli
bir noktadan tabiatn seyredilmesi sonucu ortaya kan intihalardr.
1936 ylnda baslan "Sulara Dalan Gzler" deki iirlerin tamam heceyle
yazlmtr. Burada len einin acsn anlatan manzumeler yer alr.
Be Hececiler ierisinde yer alan bir dier air Enis Behi Koryrek'
tir. Daha nce eitli dergilerde iirler yaynlanan Enis Behi, 1927
ylnda ilk kitab "Miras" karr. Balkan Sava sonrasnda Ziya Gkalp' in
tesiriyle aruzu brakr. Miras'ta aruzla yazlm iirler de vardr. Bu
iirlerin byk bir ekseriyetinde mill duygulara yer verilmitir.
1949'da neredilen "Varidat- Sleyman'da sanat mistik bir atmosfere
brnr. Bu kitap, ispirtizma** yoluyla irticalen sylenilen iirlerden
meydana gelir.
Be Hececiler'in bir dier airi Yusuf Ziya Orta, iire mill
duygular esas alan manzumelerle balar. 1928 ylnda altnc iir kitab
olan Yanarda' nereder. Yanarda, airin daha nceki iirlerinden
derledii bir semedir. 1938'de yaynlanan "Bir Servi Glgesi" de yine
seme iirlerden meydana gelmektedir. Yusuf Ziya Orta, incelemeye
aldmz yllar ierisinde daha ok dergicilikle ilgilenmitir.
Cumhuriyet dnemi Trk iirinde belirli bir zevki ve anlay uzun
yllar temsil eden, genlerin hatra defterlerinde, yallarn
zihinlerinde yaayan Faruk Nafiz amlbel de hecenin airleri
arasndadr. Edebiyat- Cedide zevki ve duyarllyla iire balamtr. Tabi
olarak iire balad yllar aruz veznini kullanr. Faruk Nafiz,
Cumhuriyet'ten nceki iirlerinde, Edebiyat- Cedde hassasiyetini
ifade eden kelime ve syleyite stanbul'a has zevki terennm etmitir.
Onda Edebiyat- Cedde zevkini Nedim'den gelen bir ne'eyle iice grrz.
Faruk Nafiz, Cumhuriyet' ten sonra yazd iirlerde memleketidir.
1926'da yaynlanan "oban emesi", hece vezni ve sade Trke ile kaleme
alnmtr. O, artk bir realitenin adamdr. Bu realite, halkmzn byk
ounluunun yaad Anadolu'dur. Faruk Nafiz' in bu kitapta yer alan
"Sanat" iiri bu bakmdan ok ehemmiyetlidir. Bu iire eserlerinin
poetikas olarak bakmak hi de aldatc olmaz. Bu manzume, Trk iirinin
Anadolu'ya gerek mnda almas olarak da deerlendirilebilir. Faruk
Nafiz, sanat hayatnda dnm noktas olan bu kitabndan sonra 1928'de
aruzla "Suda Halkalar" , 1933'de seme iirlerinden meydana gelen
"Bir mr Byle Geti" yi, 1934' te yine seme iirlerinden "Elimle
Setiklerim" i, 1937'de "Akarsu" yu, 1938'de mizah iirlerden oluan
"Tatl Sert i ve ayn yl epik, didaktik iirlerin ounluundaki "Aknc
Trkleri" ni nereder.
Ayrca Cumhuriyet'ten nce yetimi, her iki dnemde de eser veren
baz isimler zerinde durmak gerekecektir. Bunlar Mithat Cemal
Kuntay, Ali Mmtaz Arolat ve kfe Nihal' dir. Bunlar ya itibariyle
Mill Edebiyat dneminin temsilcisi saylabilirler. Fakat eserlerinin
ekseriyeti Cumhuriyet dnemindedir.
Mithat Cemal Kuntay'n tek iir kitab Trk'n ehnamesinden 1945
ylnda yaynlanr. Kahramanlk, yurt duygular, tarih sevgisi iirlerinin
balca konusudur. Ferd straplarn deil, millete has duygulanmalarn
airi olan Mithat Cemal Kuntay; btn iirlerini aruz vezniyle
yazmtr.
kfe Nihal 1923-1950 arasnda "Hazan Rzgrlar" (1928), "Gayya"
(1930), "Su" (1933), "ile Yollar" (1935), "Sabah Kular" (1935),
"Sabah Kular" (1943) adl iir kitaplarn nereder. nceleri aruz
veznini kullanan air, daha sonra heceyi benimsemitir. Edebiyat-
Cedde' nin verdii zevkle iir hayatna balayan kfe Nihal, iirlerinden
kadn duygularn, bir kadn slubuyla ifadeye alr. kfe Nihal, sanatnn
son yllarnda belli bir lde realizme kaymasna ramen, balangta
santimantal iiri temsil eder.
Ali Mmtaz Arolat, 1926 ylnda "Bir Gemi Yelken At" adl iir kitabn
yaynlar. iirlerinde ak duygusunu ve haric lemi hayal oyunlar,
semboller ve alegorilerle anlatmaya alr. nce heceyle, sonra da
serbest tarzda iir kaleme alan air; her eyi bilinmeyen etrafnda
izah eder.
Bu arada vatan sevgisi ve mill duygularla dolu iirler kaleme
alan Samih Frat tan da sz etmek gerekir. Samih Frat, her iki dnem
iinde yer alan airler arasndadr. iirleri eitli dergi ve gazetelerde
yaynlanmtr.
Cumhuriyet dneminde edeb faaliyetlere balayan airleri, kesin
gruplar altnda birletirmek olduka zor. Fakat yine de bu dnem
airlerini ferd straplar ve ak konu alanlar, mill duygular ileyenler
ve toplumcu problemleri dile getirenler olarak gruplandrabiliriz.
Bunlar ahslar nezdinde farkllklar gsterir. Bu arada hepsinden farkl
zellikler arz eden airler de vardr.
Cumhuriyet'in ilk yllarndan itibaren ferd straplar ve ak anlatan
airler Ahmet Hamdi Tanpnar, Necip Fazl Ksakrek, Cahit Stk Taranc,
Ahmet Muhip Dranas ve Yedi Mealeciler diye anlan Cevdet Kudret,
Ziya Osman Saba, Yaar Nabi Nayr, Vasf Mahir Kocatrk, Sabri Esat
Siyavugil, Muammer Ltfi Bahi' dir.
Yahya Keml' in iir terbiyesiyle yetien Ahmet Hamdi Tanpnar,
1921' den 1952' ye kadar 57 iir yaynlar. Bunlar "Dergh", "Mill
Mecmua", "Hayat", "Gr", "Varlk", "Olu", "lk" ve "Aile" dergilerinde
kar. Tanpnar iirlerinde r'y ve zaman problemi zerinde durur. Mekn
estetik bir nazarla deerlendirir ve bir ryada grlebilecek haliyle
aksettirir.
Daha sonra n gittike yaylacak olan Necip Fazl Ksakrek' in ilk
iir kitab "rmcek A dr (1925). "Ben" airi olan Necip Fazl'n bu ilk
kitabnda da baarl uygulamalar dikkati eker. Hece ustalkla
kullanlmtr. air, 1928' de "Kaldrmlar" , 1932' de de "Ben ve tesi"
ni yaynlar. Bundan sonra iirden uzaklaan Necip Fazl, yazd bu
iirleri dzeltmekle megul olur. Kaldrmlar airi olarak tannr. iirleri
daha ok ferd ve metafizik bir mahiyet tar. "Kaldrmlar" da ehir
hayat ierisindeki insann bunalmlar dile getirilir. O'nun iirlerinde
salam bir yap ve sade bir dil dikkati eker. Madde ve rh problemi
zerinde duran Necip Fazl, insan mcerret (soyut) olarak ele alr.
Cahit Stk Taranc, 1933 ylnda "mrmde Skt", 1946'da "Otuz Be Ya"
kitaplarn nereder. lk iir kitabnda Cahit Stk, din ve felsef
kavramlara mracaat etmeden kendi "Ben"i etrafnda adeta mrle
hesaplar. mr sresince tadlan yalnzl, ekilen strab dile getirir. Bu,
yaama sevincine drt elle sarlm bir insana, snrl srenin tehdidi
altnda kalmann getirdii acdr. Cahit Stk, ikinci iir kitab olan
"Otuz Be Ya" la mehur olur. Burada yaama sevinci ve lm endiesinin
kar karya geldiini grrz. Bu yllarda "Kk nsan" n duyarllklarn ifade
etme moda halindedir. Hayat ekillendiren megalelerden zevk alma
gayreti, lm dncesi ile karlar. Denilebilir ki Cahit Stk'daki temel
g, yaama arzusuyla lm endiesi arasndaki atmadr. Bedeniyle dnyev
olann zevkini tatmak isteyen insan, lm realitesi karsnda bolua
der.
Ahmet Muhip Dranas, Mill Mecmua, Servet-i Fnun, Gr, Varlk, r,
Aa, Gndz, Olu, Ycel gibi dergilerde nerettii iirlerle tannr.
iirleri, 1974 ylnda iirler ad altnda kitap olarak kar. O, haric
lemdeki nesnelerden ald intihay iyimser bir gzle dikkatlere sunar.
iirlerinde imajlara ve yeni kelimelere yer verir. Aka ve mutlulua
duyulan hasret, tabiat olaylar ve evrenin getirdii intibalar,
iyimserlik ve hayranlk iirlerdeki balca temalardr.
1928 ylnda edebiyat merakls yedi gen, seme iir ve yazlardan
meydana gelen "Yedi Meale" adl bir kitap yaynlarlar. Edebiyatn
konusunu geniletmek, edeb esere canllk ve srekli yenilik getirmek
balca gayeleridir. Sabri Esat Siyavugil, Cevdet Kudret, Kenan
Hulusi Koray, Muammer Ltfi Bahi, Vasfi Mahir Kocatrk, Yaar Nabi
Nayr ve Ziya Osman Saba'dan oluan bu genler grubu; "Yedi Meale"
kitabndan sonra faaliyetlerine Yusuf Ziya' nn yardmlaryla karmaya
baladklar "Meale dergisi etrafnda devam eder. 3 Kasm 1928' deki
harf inklbndan sonra dergi kapanr. Yeni mecazlar, yeni syleyilerin
peine den Yedi Mealeciler haric leme birer ressam gzyle bakmlardr.
Kendi duygularn, kendi sezilerini imaj ve semboller yardmyla
dikkatlere sunmaya almlardr.
Yedi Mealeciler' den Cevdet Kudret, arkadalar arasnda ilk iir
kitabn yaynlayandr. Bu, 1929 ylnda neredilen Birinci Perde'dir.
Daha sonra almalarn edebiyatn dier trlerinde younlatran Cevdet
Kudret'in iirleri, ferd duygulanmalar bedbn (karamsar) bir gzle
anlatr. Bu genlik dnemi iirleri hece vezniyle kaleme alnmtr.
smi Varlk dergisi ile birlikte anlan Yaar Nabi Nayr, iirlerini
"Kahramanlar" (1929) ve "Onar Msra" (1932) adl kitaplarda toplar.
Bu iirler yazldklar dnemin ekil zelliklerini tarlar. "Kahramanlar"
adl kitaptaki iirlerde Tevfik Fikret ve Necip Fazl tesiri grlr.
Ferd strap ve idealler balca tema durumundadr. "Onar Msra" adl
kitaptaki iirlerin temas ie aktr.
Yedi Mealeciler' den air olarak varln srdren tek isim Ziya Osman
Saba'dr. Ziya Osman Saba, 1943 ylnda Sebil ve Gvercinler, 1947
ylnda ise Geen Zaman adl iir kitaplarn yaynlar. iirlerinde ocukluk
hayatna duyulan zlem, lm dncesi ve Tanr' nn bykl balca temalar
arasndadr. Sade ve yaln bir syleyii tercih eder. Tabiat, insanlar
ve hayat seven air; her eyde gzellii, iyilii ve saadeti arar. Bunu
iirlerinde de aka gsterir. Ziya Osman, sanat hayatnn balangcnda
hece veznine ve devrin ekil zelliklerine sadk kalr. air, daha
sonralar serbest nazm da uygulamaya balar. Ziya Osman Saba,
1950'den sonra da iir faaliyetlerine devam etmitir.
Vasf Mahir Kocatrk' n de bu dnemde drt iir kitab yaynlanmtr.
Bunlar "Tun Sesleri" (1935), "Gemi Geceler" (1936), "Bizim Trkler"
(1937) ve "Ergenekon" (1941) dur. iirlerini halk iirinin ekil
zelliklerinden yararlanarak kaleme alan Vasf Mahir, tema olarak
genellikle mill duygulan ve yurt sevgisini esas almtr. Sanat daha
ok edebiyatla ilgili kitap ve aratrmalaryla tannr.
Yedi Mealeciler' in bir baka temsilcisi Sabri Esat Siyavugil' in
tek iir kitab 1933 ylnda yaynlanan "Odalar ve Sofralar" dr.
iirlerinde, biraz da Bat'nn tesiriyle olsa gerek, kendi devrinin
zelliklerinden farkllk gsterir. Ferde ait duygulanmalar ve tabiat
iirlerinde Bat etkisi nemli yer tutar. Sabri Esat Siyavugil,
"Odalar ve Sofralar" adl iir kitabndan sonra, dikkatini eviriler ve
bilimsel almalara yneltmitir.
Yedi Mealeciler' in dier air temsilcisi Muammer Ltfi Bahi' dir.
Aruz ve heceyi kullanarak iire balayan Muammer Ltfi, daha sonra
serbest tarza bavurmutur. airin gazete ve dergilerde iirleri
yaynlamtr. Basl iir kitab yoktur.
Cumhuriyet'in ilnndan sonra, 1930'dan sonra, 1930'dan itibaren
Trk iiri yeni temalar, yeni araylar peine der. Bunlarn banda
toplumu esas alan, insan problemine eilen ve memleket gereklerini
dile getiren bir grup vardr. Bu grubun banda Nazm Hikmet vardr.
Grubun 1923-1950 arasndaki temsilcileri arasnda Sabahattin Ali,
Ercment Behzat Lav, lhami Bekir Tez ve Hasan zzettin Dinamo
saylabilir. Bu grubun iiri ideoloji ile birlikte ele ald
sylenmektedir.
1923'den nce Yeni Mecmua, mit, I. Kitap, II. Kitap, Yeni Gn gibi
dergi ve gazetelerde iirler yaynlayan Nazm Hikmet'in ilk iirleri
hece lsyledir. Konu itibariyle de yurt ve millet sevgisini ilerler.
Nazm Hikmet, bu ilk denemelerinden sonra serbest tarz denemeye
balr. iir kitaplar unlardr: "Jokond ile Si-Ya-U" (1923), "835 Satr"
(1929), "Varan 3" (1930), "1+1 = 1" (Nail V. ile Birlikte 1930),
"Gece Gelen Telegraf (1932), "Taranta Babu' ya Mektuplar" (1935),
"Simavna Kads Olu eyh Bedrettin Destan" (1936). Nazm Hikmet'in
"Memleketimizden nsan Manzaralar" ve "Kurtulu Sava" adl iir
kitaplar da lmnden sonra neredilmitir. iirlerde airin kendi hayatna
dair duygulan, yine kendi hayatnda karlat toplumdaki elikiler iin
hicivleri, tarihi yorumlama gayesiyle yazlan destanlar balca
unsurlar olarak dikkati eker. Pek ok Trk airi Nazm Hikmet' in
tesiriyle yaz faaliyetlerine balamtr.
Trk edebiyatnda daha ok hikyeciliiyle tannan Sabahattin Ali, bu
dnem ierisinde "Dalar ve Rzgr" (1934) adl bir iir kitab yaynlamtr.
Sabahattin Ali bu iirlerinde ferd duygulanmalarn dile
getirmitir.
Ercment Behzat Lav' n incelemeye esas aldmz yllar ierisinde
"S.O.S." (1931), "Kaos" (1934), "Al Kilidim Al" (1940) adl iir
kitaplar yaynlanmtr. airin Servet-i Fnun dergisinde kan ilk
iirlerinde, eski tarza yakn olduunu grrz. Ercment Behzat Lav, daha
sonra Nazm Hikmet'in tesiriyle yaynlad iirlerde, eski tarza tamamen
kar karak serbest tarzda iirler kaleme alr. Yer yer toplumcu
temalar ileyen air, gerekstcle bal kalmtr.
Ercment Behzat' n hemen yan banda Mmtaz Zeki Takn vardr. airin
ilk iir kitab 1934' te yaynlanan "Allo Allo" dur. iirlerinde
gerekstclkten, Dadaclktan izler grlen Mmtaz Zeki Takn, iki iir
kitab daha yaynlar. Bunlar "Ky Melodileri" (1936) ve "Varyete"
(1949) dir.
lhami Bekir Tez ise 1923-1950 yllar arasnda alt iir kitab
nereder. Bunlar yle sralayabiliriz: "24 Saat" (1929), "A-Birinci
Forma" (1930), "Herhangi Bir iir Kitabdr" (1931) "Mustafa Keml"
(1933), "Olduu Gibi" (1935), "Hrriyete Kaside" (1945). lhami Bekir
Tez' in zellikle topluma ait problemleri ileyen iirlerinde, Nazm
Hikmet' in tesirinde kald kabul edilir. Tema olarak kadn - erkek
ilikisi ve ak da ileyen airin nemli zelliklerinden biri de, ocuk
iirlerine gerekli zeni gstermesidir.
Toplumcu airlerin 1930'lardaki bir baka temsilcisi Hasan zzettin
Dinamo' dur. air 1923-1950 arasnda "Ad'sz Kitap" (Vehbi Cem, Mehmet
Cevat' la birlikte, 1931), "Deniz Feneri" (1937) adl iir kitaplarn
yaynlar. nceleri Faruk Nafiz ve hececi airlerin tesirinde kalan
Hasan zzettin Dinamo daha sonralar Nazm Hikmet'in tekniini
benimser. iirlerinde tabiat zlemi dikkati eken hususlardan
biridir.
Cumhuriyet'in ilk yllarndan itibaren eserlerinde yurt ve
memleket sevgisini ileyen airlerin okluu dikkat eker. Ahmet Kutsi
Tecer, Kemalettin Kamu, Behet Kemal alar, mer Bedrettin Uakl,
Necmettin Halil Onan, Zeki mer Defne, Halide Nusret Zorlutuna, Arif
Nihat Asya gibi airleri bu grup ierisinde deerlendirebiliriz. Yurt
gzelliklerinin de oka anlatld bu iirlerde, ak konusuna da yeterli
ehemmiyetin verildiini syleyebiliriz.
Bu grup airlerden Ahmet Kutsi Tecer' de, halk iirini modern iire
kaynak yapma istei grlr. O, iirlerinde halka, halkn geleneklerine
ait unsurlara oka yer verir. 1922 ylnda "iirler" ad altnda kk bir
kitap nereden Ahmet Kutsi Tecer; daha sonraki iirlerini yalnzca
dergilerde yaynlar. O, folklordan ve Anadolu Efsanelerinden
yararlanarak, samimi duygulu bir deyile memleket gereklerini
yanstmaya alr. Trk halknn, Trk kylsnn temsilcisi olur. iirlerini
hece vezniyle kaleme alan Ahmet Kutsi Tecer' in hibir toplulua dhil
edilmemesi gereken bamsz bir air olduunu sylemek icap eder.
Kemalettin Kamu, Trk edebiyatnda "Gurbet airi" olarak tannr.
iirlerini hece vezniyle kaleme alan air, genellikle ferd
duygulanmalarn ve memleket akn konu almtr. Kemalettin Kamu, Byk
Mecmua ve Dergh gibi mecmualarda nerettii iirlerle edeb
faaliyetlere baladktan sonra, Varlk, Olu gibi dergilerde edeb
kimliine kavuur. Gurbet duygusu, onun iirinde ok sk olarak karlalan
bir temadr.
Onuncu Yl Mar airi Behet Keml alar, iirlerinde halk edebiyat
ekillerinden yararlanr. Behet Keml' in iledii temalar Atatrk,
millet ve memleket ile ilgili duygulardr. Zaten Behet Kemal, Trk
edebiyatnda "Atatrk airi" olarak tannr. "Erci-yas'tan Kopan "
(1932), "Burda Bir Kalp arpyor" (1933), adl iir kitaplarn,
incelemeye esas aldmz yllar ierisinde yaynlamtr.
mer Bedrettin Uakl da bu dnem ierisinde iir kitab yaynlar.
Bunlar "Deniz Sarholar" (1926), "Yayla Duman" (1934) ve "Sarkz
Mermerleri" (1940) dir. Eserlerini hece lsyle ve genellikle de koma
dzeninde kaleme alan mer Bedrettin Uakl, memleketimizin eitli
yerlerini ve grlerini iirlerinde anlatmaya almtr. Zaten airin
kendisi de, milletleraras alanda nemli bir yere gelebilmemiz iin
memleketlerimizi konu alan eserler yazmamz gerektiini syler.
Trk edebiyatnda "Bir Yolcuya" adl iiriyle tannan Necmettin Halil
Onan, 1927 ylnda "akl Talan", 1932 ylnda da "Bir Yudum Daha" adl
iir kitaplarn nereder. Necmettin Halil Onan, Yahya Keml' in Dergh
Mecmuas etrafnda yetien airlerdendir. iirinde yurtseverlik ve mill
duygular asl tema durumundadr.
Halide Nusret Zorlutuna, edeb hayata ak temas etrafnda lirik
iirler yazarak atlr. air daha sonralar retmenlik yapt Anadolu'nun
eitli illerinde grd yurt gzelliklerini esas alan iirler kaleme alr.
Drt iir kitab vardr. Bunlardan 1923-1950 aras neredilmitir,
"Geceden Taan Dertler" (1930), "Yayla Trks" (1943), "Yurdumun Drt
Buca" (1950).
Arif Nihat Asya, incelediimiz yllar ierisinde drt iir kitab
yaynlar. Bunlar "Heykeltra" (1924), "Yastmn Ryas" (1930), "yetler"
(1936) ve "Bir Bayrak Rzgr Bekliyor" (1946) adl kitaplardr. Arif
Nihat Asya, memleketi ve milliyeti bir air olarak grlmesine ramen,
iirlerinde her trl konuyu ilemitir. Ruba ekline husus bir nem veren
Arif Nihat Asya, tarihi kahramanlarmz anlatan iirler de kaleme
almtr.
Bu dnem ierisinde, iir kitab neretmeyen, daha ok dergi ve
gazetelerde faaliyet gsteren Zeki mer Defne'den de bahsetmek
gerekir. Zeki mer Defne, halk edebiyat geleneklerine bal kalarak,
modern iir rnekleri vermeye almtr. Edebiyat retmenliinin getirdii
intibalar iirinde nemli yer tutar.
Yine bu dnem ierisinde deiik tarzlar deneyerek tannan airler
vardr. Salih Zeki Aktay ve Mustafa Seyit Sutven Yunan
mitolojisinden iirde yararlanmlardr. Neyzen Tevfik Kolayl, hiciv
edebiyatmzn bu dnemdeki temsilcisi durumundadr. Asaf Halet
elebi'nin mistik tarz ve Haluk Nihat Pepeyi' nin destan denemeleri
bu dnem iinde zikredilebilir.
Salih Zeki Aktay, hece lsyle Yunan mitolojisinden yararlanarak
iirler kaleme alr. iirlerini "Persefon" (1930), "Asya arklar
(1933), "Pnar" (1933), adl kitaplarda toplamtr. iirlerde halk
edebiyat ve Yunan zevkinin birbirine kart sylenebilir.
Neyzen Tevfik, bu dnemin hiciv airi olarak tannr. Cumhuriyetten
nce "Hi" adl kitab neredilen airin bu dnemde Azab- Mukaddes (1949)
adl eseri kar. air, biraz da tasavvufun etkisiyle toplumdaki
bozukluklar hicveder.
1940 ylndan itibaren Trk iiri nemli deiiklikler arz eder. Bunda
gelien iirimizin baz zorluklar yakalama gayreti yannda, II. Dnya
Sava'nn insanmzdaki etkisini de dikkate almak gerekir. Birinci Yeni
diye adlandrabileceimiz Orhan Veli ve arkadalar, iirde kabul edilmi
btn kurallar ykan bir anlayla ortaya karlar. Nazm Hikmet'in at
izgide iir faaliyetlerine balayan "Toplumsal Gerekiler" bu dnemde
"1940 Kua" ad altnda yeni bir grup olarak faaliyetlerini srdrr.
Ayrca iirde nemli yenilikler arayan airler de bu dnemde yaz
faaliyetlerine balayacaktr. Tabi olarak eskinin devam durumunda
olan airler de vardr. Yine bu dnemde, herkesten ayr, faaliyetlerini
bugn de srdren bir Fazl Hsn Dalarca vardr. Fazl Hsn Dalarca 1950
ylna kadar yedi iir kitab karr: "Havaya izilen Dnya" (1934), "ocuk
ve Allah" (1940), "Daha" (1943), "akrn Destan" (1945), "Ta Devri"
(1945), " ehitler Destan" (1949), "Toprak Ana" (1950). Fazl Hsn' nn
ilk iirlerinde Faruk Nafiz' in etkisini grmek mmkndr. Daha sonra bu
etkiden kurtulan airin iirlerinde, tabiat karsnda insann aknl ve
bunalm balca tema durumundadr. Ayrca toplum gereklerini ve gnlk
hayatn verdii skntlar anlatan iirlerin yannda destanlar ve ocuk
iirleri de nemli bir yer tutar. Fazl Hsn' de Anadolu'nun da yer
aldn grrz. Bunda airin subaylk hayatnn rol vardr.
1941 ylnda Orhan Veli Kank, Oktay Rfat Horozcu ve Melih Cevdet
Anday "Garip" adl bir iir kitab karrlar. Bu kitapta, ayn ad tayan
bir de nsz vardr. Bu nszde gelenee bal olan iirin hemen hemen btn
kurallar yklmak istenir. iiri "sz syleme sanat" olarak ele alan bu
gr; iirin resim ve musik gibi sanat dallarndan ayrlmas gerektii
kanaatindedir. iir, anlamdan ibarettir. iirde kafiye de, eer iiri
anlam bakmndan zayflatacaksa, gereksizdir. 1941' de ortaya kan bu
iir anlay etrafnda pek ok gen airi bulur. Bu iir hareketi tema
bakmndan "kk insana" has hassasiyetlerin kullanlmasna da zemin
hazrlamtr.
Orhan Veli Kank, 1940' tan sonra iirimize bir deiiklii getiren
insandr. Ancak airin daha nce hece veznini kulland, kafiyeye nem
verdii, nispeten sadelemi bir dille iir yazmaya balad bilinir.
Orhan Veli' nin edebiyatmzdaki yeri ve deeri 1937- 1941 yllar
arasnda yazd Varlk, Genlik, nsan dergilerinde yaynlanan, daha sonra
1941' de "Garip" adl bir kitapta bir araya getirilen iirlerle
salanmtr. Orhan Veli bu iirlerinde vezni ve kafiyeyi bir tarafa
brakr. iir ananesinin beraberinde getirdii her trl kaideyi
grmemezlikten gelir. Bu bir nevi iire iirin ierisinde isyandr.
Orhan Veli, nihilist bir tavrla, iirin gemiine ait deerleri inkr
eder. Aslnda bu devir insannn zelliklerinden biri nihilist tavrdr.
Orhan Veli, iirin duygudan ok akla hitap etmesini arzu eder. Onu
iirlerinde, orta insann sade, yaln ve basit hayat zerinde durulduu
grlr. Yani nihilist tavr ve kk insann problemleri Orhan Veli'nin
iirini yapan esas unsurlardr. Onun iirinde, halktan insanlarn
halleri ve grleri ile oka karlarz. Btn bunlar mizah unsurlara ve
ironiye yer verilerek anlatlmtr. Garip' in ikinci basks yalnzca
Orhan Veli' nin iirleriyle birlikte 1945' te kar. Orhan Veli Kank'
n dier iir kitaplar unlardr: "Vazgeemediim" (1945), "Destan Gibi"
(1946), "Yenisi" (1947), "Kar" (1949).
Orhan Veli' nin arkadalarndan Oktay Rfat, mterek olarak karlan
Garip' ten baka, 1950' ye kadar, bir iir kitab nereder. Bu, 1945'
te yaynlanan "Gzelleme", "Yaayp lmek", "Ak ve Avarelik stne iirler"
adl kitaptr. Bu iirlerde sava, lm ve insan temas zerinde duran
Oktay Rfat; orta insann kk hassasiyetlerini de dile getirir.
Melih Cevdet Anday'n da Oktay Rfat gibi 1950'ye kadar, tek iir
kitab vardr. "Rahat Kaan Aa" adl bu kitap, 1946 ylnda yaynlanmtr.
Bu kitaptaki iirler Garip hareketine rnek tekil edecek
mahiyettedir. Melih Cevdet'in iir izgisi, tpk Oktay Rfat gibi,
1950'lerden sonra deiir.
Resim ve iiri baaryla yrten Bedri Rahmi Eybolu, 1950 ylna kadar
"Yaradan a Mektuplar" (1949), "Karadut" (1948) adl iir kitaplarn
nereder. Bedri Rahmi iirlerinde Anadolu'ya has gzellikleri bir
cokunluk ierisinde dikkatlere sunar. Yaradan a Mektuplar' da,
insann dnyadaki varlk sebebi zerine sohbetlerle karlarz. Bu bazen
bir isyan safhasna da varr. "Karadut" adl iir kitabnda ise Bedri
Rahmi' nin ak temas zerinde durduunu grrz. lk iirlerini Garip
hareketinin tesiri altnda kaleme alan airlerden biri de Necati
Cumal dr. O, 1943 ylnda "Kzlullu Yolu" 1945'te "Harbe Gidenin
arklar", 1947'de "Mays Ay Notlar" adl iir kitaplarn nereder. Necati
Cumal bu iirlerinde kk olaylardan etkilenmeleri ve sradan insanlarn
problemlerini dile getirmitir.
Orhan Murat Arburnu, 1940 ylnda "Kovan" adl iir kitabn nereder.
air serbest tarzda ve genellikle ksa olan iirlerinde, nkteli bir
syleyie bavurur. Toplumdaki gln atmalar ve yoksulluk temasn iler.
Orhan Murat Arburnu ak iirleri de kaleme almtr.
1940'l yllarda Garip hareketinin tesirinde kalarak iir kaleme
alan baka airler de vardr. Bunlar eitli dergilerde iir
yaynlamalarna ramen, 1950 ylna kadar iir kitab karmamlardr. Ayhan
Hnalp, lhan Demirarslan, Muzaffer Tayyip Uslu ve Rt Onur bu airler
arasndadr. Bu dnem airlerinden Nahit Ulvi Akgn'n Irgat adl iir
kitabndan sz etmek gerekir.
Daha nce Nazm Hikmet tesirinde kalarak iir kaleme alan,
"Toplumsal Gerekiler" diye adlandrlan 1940'n bir dier iir
hareketinden bahsetmitik. A. Kadir, Suat Taer, mer Faruk Toprak,
Cahit Irgat, Attil lhan, Mehmet Keml, Arif Damar, Niyazi Akncolu,
Ahmet Arif, Rfat Ilgaz bu airler arasndadr.
Rfat Ilgaz, 1943' te "Yrenlik", 1944' te "Snf, 1947' de "Yaadka"
adl iir kitaplarn nereder. air, ilk iirlerde Nazm Hikmet tesirinden
uzaktr. lk iirlerde insann toplumla uyumazl ince bir hicivle
dikkatlere sunulur. Yalnz 1947' de yaynlanan Yaadka' da toplumdaki
elikilerin sert bir ekilde uyguland grlr.
Bu arada Dadaizm tesiri altnda iir kaleme alan Cell Slay' dan
bahsetmek gerekir. Cell Slay 1950' ye kadar dokuz iir kitab
nereder. Bunlar "Drt Kap" (1933), "Hayat ve Merhaleler" (1933),
"Lacivert Iklar" (1934), "Edeb Renkler" (1936), "Hsran Filizleri"
(1937), "Merhamet iirleri (1943), "Acaba" (1945), "Sonra" (1946) ve
"Bolukta Duran Ta' tr" (1949). Onun iirinde hayatn anlamszl, dnya
ve insan ilikisi asl unsurlar durumundadr.
Nazm Hikmet' in at yolda ilerleyen airler 1940 l yllarda edeb
faaliyetlerine balamlardr. Fakat iir alanndaki asl baarlar 1950'den
sonradr. Toplumcu Gerekiler' in 1940'l yllardaki edeb faaliyetleri,
iir kitab evresinde yledir: A. Kadir Meriboyu; 1943 ylnda "Tebli"
adl iir kitabn nereder. Trkler ve gnlk konuma dilinden gelen
deyiler A. Kadir'in iirini zenginletiren unsurlardr. Cahit Irgat
da, 1945 ylnda "Bu ehrin ocuklar" adl kitabn karr. artc bulu ve
deyilerle sslenen bu iirler, ksa ksa msralardan oluur. Cahit Saffet
Irgat, 1947'de de "Rzgrlarm Konuuyor" adl iir kitabn yaynlar.
Serbest iir tarzn halk ve divan iirinden gelen unsurlarla
zenginletirmeye alan M. Niyazi Akncolu, 1950' ye kadar iir kitab
yaynlamaz. Yaz faaliyetine 1938'de balayan Suat Taer' in iirlerinde
ise hitabet tarz dikkati eker. 1943' te Fethi Giray'la beraber
"1943", 1945'te de mer Faruk Toprak' la "Hrriyet" adl iir kitabn
karr. mer Faruk Toprak da, Suat Taer' le birlikte kard kitabn
haricinde, 1943' te baslan "nsanlar" adl iir kitab vardr. Toplumcu
gereki iir hareketi ierisinde, nc olmasna ramen, iiri gerei gibi
ilemedii kabul edilir. Mehmet Keml, "Birinci Kilometre" adl iir
kitabn nereder. Buradaki iirlerde savata len insanlar ve onlarn
geride braktklar ilenmitir. Ahmet Arif ve Arif Damar da 1940 kua
toplumcu airleri ierisinde deerlendirilir.
1946 ylnda CHP iir yarmasnda "Cebbarolu Muhammed" adl iiriyle
ikincilik kazanarak edeb evrelerce tannmaya balanan Attil lhan da,
1940 kua toplumcu airler arasnda deerlendirilir. lk iir kitab olan
"Duvar" (1948)' de, savalarn insanlarda meydana getirdii zararlar,
destan tarzn hatrlatan bir formla dikkatlere sunulmutur. Duvar' a
halk iiri ve syleyii ile modern tarzn birleimi olarak da
baklabilir.
1940' larda Trk iirinde kendine mahsus zellikleri olan bir air
ortaya kar: Asaf Halet elebi. Mevlevilerin tesirindeki air, iirinde
somut malzemelerle soyut bir dnya yaratma peindedir. Deiik imajlar
ve syleyiler dikkati eker. Bu iirlerde hayal ve duygudan ziyade
sezgi esastr. Bylece orijinal bir iir dnyas yakalayan Asaf Halet
elebi, iirlerini "He" (1942), "Lmelif' (1945) adl kitaplarda bir
araya getirir. Bu iir kitaplar daha sonra, yeni iirlerle birlikte,
"On Mani Padme Hum" da (1953) toplanr.
1940'l yllarda yaz faaliyetine balayan, fakat air kiiliklerini
1950'den sonra kabul ettiren baz isimlerden de bahsetmek icap eder.
Bu airler Behet Necatigil, Ceyhun Atuf Kansu, Cahit Klebi,
Sabahattin Kudret Aksal, lhan Berk, Salh Birsel ve zdemir Asaf ve
Metin Elolu' dur. Behet Necatigil 1945' te "Kapal ar" adl ilk iir
kitabn nereder. Benzetmeye ilk iirlerinden itibaren bavuran air,
sembollerle konuur. nsann hayatla ve zamanla mcadelesi esastr.
Denilebilir ki muzdarip bir insann kendisini hissedi tarz, ilk
iirlerinden itibaren, Behet Necatigil' in iir dnyasnn
karakteristiini ortaya kor.
1941'de "Bir ocuk Bahesinde", 1946'da "Babozumu Sofras" adl
kitaplar nereden Ceyhun Atuf Kansu; Anadolu gereini modern bir
tarzda yorumlamaya gayret gsterir. iirlerinde halk syleyii de
dikkati eken unsurlardan biridir. Ceyhun Atuf Kansu' yla hemen
hemen ayn izgide olan bir baka air Cahit Klebi' dir. Klebi, "Adamn
Biri" (1946) ve "Rzgr" (1948) adl iir kitaplarn yaynlar. O, yaanlan
hayat ustaca bir lirizmle dikkatlere sunar.
Sonradan kendine has bir iir izgisi tutturan Sabahattin Kudret
Aksal; lk iir kitab olan "arkl Kahve" (1944)'de Orhan Veli grubunun
tesiri altndadr. Sade bir dille ve ssten uzak olan "arkl Kahve"deki
iirlerde, stanbul soka ve insanlaryla gzler nne serilir.
Daha ok mizah iirleriyle tannan Salh Birsel, 1947' de "Dnya
leri" adl kitab karr. Salh Birsel'de yaamak sevinci ve geleneksel
Trk mizahndan gelen unsurlar birleir. air asl iir karakteristiini
1950' lerden sonra elde eder.
kinci Yeni airleri ierisinde deerlendirilen lhan Berk' in, 1950'
den nceki iir izgisi farkldr. 1935'te "Gnei Yakanlarn Selam",
1947'de "stanbul" adl iir kitaplarn nereden airin ilk iirleri Yahya
Kemal ve Tanpnar iirini hatrlatr, stanbuldaki iirlerinde ise,
airin, orta snf insana ait intibalar yer alr.
Cumhuriyet Dnemi Trk Roman
(1923-1950)
Trk Edebiyat'nn Avrupa tarz romanla karlamas Tanzimat Edebiyat
dneminde gerekleir. Halit Ziya Uaklgil ile Bat roman formunu
benimseyen zevk ve anlay, II. Merutiyet sonrasnda, yap ve anlatma
teknii bakmndan adeta Halit Ziya'nn izgi evreden uzaklama korkusu
iinde bir aray yaar. Tema bakmndan bu devrin roman II. Merutiyet
sonras sosyal, siyas ve tarih problemleri etrafnda younlar.
Dou-Bat, kadn-erkek, alaturka-alafranga, fert-toplum, fert-idare
atmalar zerine kurulan romann mekn stanbul ile snrldr. Kk Paa ile
Anadolu corafyasn yoklayan roman, geni mekna almak iin Cumhuriyet
arifesini bekleyecektir. Cumhuriyet'in ilnndan bir yl nce yaynlanan
Reat Nuri'nin "alkuu", Halide Edip' in "Ateten Gmlek", Yakup Kadri'
nin "Nur Baba" ve "Kiralk Konak" romanlaryla Peyami Safa'nn tefrika
edilen "Szde Kzlar" adl eseri, edeb hayatmzda birer belge
durumundadrlar. Bu eserler, Birinci Dnya Sava ve Mill Mcadele
yllarnn hatralarn aksettirdii gibi deien siyas ve sosyal artlarn
getirdii problemleri, Cumhuriyet sonrasnda zerinde durulmas gereken
meseleler olarak dikkatlere sunarlar. Ayn yl yaynlanan Gzide Sabri'
nin "Nedret", Ercment Ekrem'in "Asriler", "Kopuk", Selami zzet' in
"Geceye k" adl romanlarnn iz braktn sylemek olduka g.
Szn ettiimiz bu isimler arasnda Cumhuriyet Dnemi Roman iin
"kuruculuk" grevi stlenenlerden ilki Reat Nuri'dir. O,
retmen-memurluundan gelen alkanlkla henz ikinci roman "alkuu" nda
ak krgn romantik "Feride" yi Anadolu' ya retmen olarak gnderir. Bu
zarif stanbul kz, Anadolu'nun muhtelif kelerinde halkn akn ve
hayranlk dolu baklar altnda Cumhuriyet ideolojisini yayarken,
romantik ky ve kasaba tasvirleriyle desteklenen Anadolu imaj,
kahraman ile birlikte Cumhuriyet nesli retmeninin uzun yllar
rehberi olacaktr. Romann salad hret ve grd alka yazarn sarm olacak
ki "Feride"nin ardndan pek ok kiiyi Anadolu' ya gnderir. Hepsi de
idealist olan bu genlerden kimi laik retimi medrese karsnda baarl
klmak iin din messeseleri insafszca hrpalamak bahasna sonusuz bir
mcadeleye giriecek (Yeil Gece' de ahin retmen), kimileri ise ailev
bir krgnlk sonucu (Acmak' ta Zehra retmen) Anadolu' yu aydnlatmaya
koacaktr.
Reat Nuri'nin zaman zaman gzn idealist kiilerden ekip ucuz ak
maceralarna yneldii; srasyla, "Dudaktan Kalbe" (1923), "Damga"
(1924), "Akam Gnei" (19126), "Bir Kadn Dman" (1927) romanlar dnda
yazld yllarda ve daha sonra byk yank uyandrm iki roman onun
romanclnda nereden getiini ok iyi izah eder. Bunlardan ilki 1928
ylnda, harf inklbna rastlayan bir dnemde muhtemelen Atatrk'n "Bana
yobazl eletiren bir roman yaz.." (Birol Emil, Reat Nuri Gntekin'in
Romanlarnda ahslar Dnyas, stanbul 1984, s. 313) direktifi zerine
kaleme alnan ve taklit seviyesinde Zola' nn Gerek' inden esintiler
bulunan "Yeil Gece" dir. Yazar yapsn laik eitim-medrese atmas
zerine oturttuu bu romannda nce medrese daha sonra Darlmuallimn
eitiminden geirdii ahin retmeni "yobazln merkezi" olan Sarova' ya
gnderecek., ancak Feride' nin aksine feda edilen bir lkc retmen
Anadolu zaferinden sonra deien artlara uymakta glk ekmeyen kart
glerin tuzana decek ve hesap sormak zere Ankara' ya koacaktr.
Tek yanl bir eletiri yklenen ve tematik g olan, Cumhuriyet aydn
"Kk Bey" in inanszlk bunalmlar evresinde ateist Sevim'in "inanmak
ihtiyac" n konu edinen "Gkyz" (1935), iyimser bir gzlem sonucu
dilencilerin ilgin hayatlarna ayna tutan "Miskinler Tekkesi" (1946)
ile Birinci Dnya Sava yllarnda deprem felaketine uram bir Anadolu
kasabasnn "i gerei" ni dile getiren "Deirmen" (1946) bir yana
yazarn dier eserleri iinde gerek yap, gerek ilenen temalar ve roman
derinlii bakmndan ses getiren bir baka roman "Yaprak Dkm" (1930)
adn tar. Bu eser bir zln hikyesidir.
Atatrk devri romann omuzlayan ve Cumhuriyet'le birlikte
almalarna hz veren bir baka romanc Yakup Kadri' dir. O daha ilk
roman "Kiralk Konak" ta kendisinde cevher olduunu ispatlam olacak
ki ayn yl tekke ve medreselerin kapatlmasyla sonulanacak "Nur Baba"
romann yaymlar. "Kiralk Konak", deien Trkiye'den bir kesittir ve
tam zamannda kmtr. Yazar kendisine has o yksekten bakan aristokrat
slubuyla, ken konak ve ananevi aile, Abdlhamit' ten Cumhuriyet' e
uzanan izgide neslin (Naim Efendi-Servet Bey-Seniha) atmas, ekirdek
ve modern aileye dn gibi deerlerin yklndan dolay duyulan buruk bir
hzn ile yorularak yeni ufuklara kap aar. Yakup Kadri, deien aileyi
konu alan bu romanndan sonra asl fonksiyonlarn kaybetmi olan Bekta
tekkesine ynelir. Tekkenin i yz, dalan ve can skntsndan yeni
araylara giren stanbul kibar muhitinin tkeniini eski-yeni atmas
iinde hikye eder. Yakup Kadri gemile hesaplamaya devam etmektedir.
Aile ve tekkeden sonra dikkatlerini "Hkm Gecesi" nde (1927)
Merutiyet' in ilk gnlerine, ttihat ve Terakki Partisi' nin siyas
kavgalarna evirir. ark a has entrika ve cebellemeler, gazeteci
boazlatmalar... adeta tek parti ynetimini arattrr mahiyettedir. Bu
tavr ile biraz da mevcut iktidardan honutsuzluunu sezdirmektedir.
Ertesi yl yaynlanan "Sodom ve Gomore" de dikkatlerini Mtareke
stanbul' una evirir. Romanda anlatlanlara baklrsa o yllarda
stanbul'da yaayan kadnlarn yardan ou ahlkszdr. Kadnlar kendilerini
igalci subaylara zellikle souk bakl ngiliz Captain Jackson Reed' in
kucana atmak iin birbirleriyle yarrlar.
ken imparatorluun btn messeseleriyle birlikte aydnlar da yozlam
ve ahlk bakmdan rmtr. 1932 ylnda yaynlanan ve olumlu-olumsuz pek ok
eletiriye hedef olan "Yaban" da ayn aydn Anadolu kylsnn bak
noktasndan verilir. Bu yar aydnn kylnn gzndeki anlam "Yaban" dr.
Gerekten de Yakup Kadri Trk okuyucusunun yabanc olduu bir konuya el
atmtr: Aydn-kyl atmas. O zamana kadar gerek Nabizde Nazm'n (Zehra)
gerek Ebubekir Hazm' n (Kk Paa) zihn emalar erevesinde szn ettii
kyl ve ky gerei bu romanda btn plaklyla ortaya kar. Esasnda
aristokrat bir insan olan Yakup Kadri henz ilkokul alarnda byk bir
iftlik sahibinin ocuu olarak bulunduu Manisa yresinde tanyabildii
ky gereini yllar sonra zihninde zenginletirerek romanlatrmtr. O,
kyl karsnda ylesine acmaszdr ki zihinlere taklan, olaylar hatra
defterinden takip edebildiimiz stanbul paazadesi ve anakkale maduru
Ahmet Cell' in hi tanmad Porsuk kynde ne arad sorularn cevaplamadan
okuyucuyu nefretin, pisliin ve sefaletin kol gezdii bu ilgin
Anadolu kylsyle ba baa brakr. Yaban' dan iki yl sonra yaynlanan
Ankara'da (1934) bu ehirle ilgili mahade, fikr endie ve hayal farkl
blmlere vcut verir. Konu ve meselelerin ele aln tarz bakmndan ayn
yl yaynlanan Memduh evket'in Ayal ve Kiraclar ile kesimesi
anlamldr. Sonuna bir de topya eklenmi olan bu romanda, mekn olarak
seilen bozkr Ankara'snda Atatrk'n etrafnda kenetlenen Kuvay-
Milliyecilerin grevleri karlnda pay istemeleri, yanl Batllama
sonucu idealizmin tkenii, grev ve sorumluluklarn baz kk kar
hesaplan karsnda nasl harcand hikye edilir. Yine de romanda son
blmdeki aydnlk tabloyla btn mitlerin Atatrk idealizminde olduu
mesaj verilmeye allr. Ancak bu aydnlk mesaj Abdlhamit dnemi siyas
atmalarna taklan "Bir Srgn" (1937) bir yana "Trk inklplarnn
gayesine ulaamadn, bu yenilikleri benimseyip geni kitleye yayacak
aydn tipinin yetitirilemediini..." (Do. Dr. . Akta, Y.K.
Karaosmanolu, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 1987, s. 97)
veren Panoramalarda (I. C. 1953, II. C. 1954) karanlk tablolara
dnecektir.
Merutiyet yllarnda yaynlad romanlarnda bir aray iinde olduunu
ortaya koyan Halide Edip, Mill Mcadele'nin heyecan iinde sava yllar
Anadolu'sundan gereki sahneler sunan "Ateten Gmlek ini yazar; baarl
ruh tasvirlerinden Anadolu mcadelesini destanlatrr. O, bundan
sonraki romanlarnda "Ateten Gmlek" te iledii Kuvay- Milliye ruhunu
Batllama-ananev deerler atmas erevesinde srdrecektir. Tabi kadn
gururunu okayan, erkei klten sahnelerle birlikte.
Birbirini btnleyen ve kendi kimliinden esintiler bulunan "Kalp
Ars" (1924) ile eyh Sait ayaklanmas mnasebetiyle ilk defa Dou
Anadolu' yu romana sokmaktan baka bir zellii bulunmayan "Zeyno' nun
Olu" (1928) gibi sradan ak romanlar arasnda yaymlad "Vurun Kahpeye"
(1926) Kuvay- Milliye ruhunun bir baka cephesini verir. Yazar, Reat
Nuri' nin "Feride" sini kskandrrcasna kendini yksek ideallere adam
Aliye retmeni Anadolu' ya gnderir. Ancak Aliye, Feride'nin zddna
trelere ve toplum basksna yenik decek, zaferin hemen arifesinde
talanarak ldrlecektir. Halide Edip' in bu dnemde yazd ve
eserlerinin saysn artrmaktan baka bir zellii bulunmayan "Yol Palas
Cinayeti" (1937), "Tatarck" (1939), "Sonsuz Panayr" (1946) gibi
senteze ulamam romanlarna karlk ilkin "Soytarnn Kz" adyla ngilizce
olarak yaynlanm "Sinekli Bakkal" (1936), ancak elli yan olgunluunda
yakalanabilmi bir merhaledir.
Yazar, kinci Abdlhamit dneminde Merutiyet yllarna kadar geni bir
zaman dilimini kucaklayan bir romannda, deien toplum yapsn tematik
g "Rabia"nn rehberliinde stanbul'un bir kenar mahallesinden mahade
eder. "Rabia" gerek kimlii, gerek fonksiyonu ile -nk o sesinin
gzellii yannda baarl bir msik icracs, kuvvetli bir hafzdr- toplumun
her kesimiyle kolaylkla iliki kurabilmekte ve kalabalk kadronun ruh
atmosferine girebilmektedir. Yurt dnda yazlan bu roman
derinliklerinde biraz nostalji varsa da asl baars Orhan Burian' n
ifadesiyle nemsiz gibi grnen ayrntlarndadr. Halide Edib' in hemen
btn romanlarnda bir yolunu bulup sokuturduu musik temi bu romanda
da younlukla ilenir. Dou-Bat sentezi "Rabia-Peregrini" (Mslman
olduktan sonra Osman) evliliiyle gerekleir. Derinliine bakldnda
hepsi birer sembol hviyetinde olan roman kiilerinden Vehbi Efendi,
insan ycelten erdemleri; Tevfik, bir hayal oyunundan ibaret olan
dnyay; Peregrini, ak ve fedakrl; asl kii Rabia ise ancak bir kadnn
kimliinde gerekleebilen stn insan sembolize ederler.
Bu dnemde gazeteciliklerinin salad kolaylkla dikkatlerini
Zolavar bir tavrla toplumun en alt katlarna, ac gereklerine eviren
iki de natralist romanc vardr: Bunlardan ilki Merutiyet yllarnda
yaynlad dk ahlkl kadnlar hedef alan hikyeleriyle hret kazandktan
sonra Cumhuriyet' le birlikte romanda karar klan Selahaddin Enis'
tir. O, gazeteci olarak Mtareke yllarnda stanbul' da bulunmu olmann
salad imknla srekli olarak sava ve Mtareke yllar stanbul' unu
yarglar. Bu eserlerden uzun hikye hviyetinde olan "Sara" (1932) y
mteakip yaymlad "Zaniyeler" (1924), "Cehennem Yolcular" (1926) ve
gazetelerde tefrika edildikten sonra unutulan "Orta Mal" (Son Saat,
1925-26), "Ayar Bozuklar" (Son Saat 1926), "Endam Aynas" (Son Saat,
1927), "Mahalle" (Vakit, 1927) romanlar dk ahlkl kadn-aldatlan
erkek atmas zerine kurulmu, yazarna "kadn dman" unvanndan baka bir
ey salamayan Zola taklidi eserlerdir. Bunlar arasnda Mtareke yllar
stanbulunun sefahat alemlerini; bu alemlerin, gnn gn ederken gerek
kiilerini, kk isim deiiklikleriyle (Yahya Ceml, Cell Tahir, Rfat
Melih...) veren ve canl rnekler sunan Zaniyeler yazara ksm bir hret
salamtr. Ancak bu hret geicidir. nk kaynan aktaliteden alr. Bu
eserlerde ne orijinal bir yap hususiyeti, ne de derin bir fikr
endie sz konusudur.
Romanlarnn byk bir blmn Cumhuriyet'in ikinci dneminde yazan Reat
Enis'e gelince gazetecilii ve adliye rportajlaryla destekledii
eserlerinde (Kanun Namna-1932, Gong Vurdu-1933, Gece Konutu-1935,
Afrodit Buhurdannda Bir Kadn-1939), toplumun en alt tabakalarndan
kesitler sunar. Ancak onun asl yenilii Cumhuriyet'in ikinci
dneminde yaymlad romanlarnda Anadolu ky ve kasabasnda yaayanlarn
(Toprak Kokusu-1944), ya da kyden ehre g edenlerin iine dtkleri
isizlik ve byk ehir bunalmn konu edinen (Alama Duvar-1949)
eserlerinde grlecektir.
Cumhuriyet romannn nemli isimlerinden biri de Peyami Safa' dr.
Onun Cumhuriyet' in ilk yllarnda yaymlad ve sonradan sahip kmayaca
"Szde Kzlar" (1924), "Maher" (1924), "Canan" (1925) gibi geinme
kaygs ar basan genlik rnlerinden sonra 1930'da yaymlad
otobiyografik karakterli "Dokuzuncu Hariciye Kouu" nda yoksulluk,
sahipsizlik ve hastalk vehimleri iinde ac eken adsz kahramannn ruh
derinliklerine ayna tutulur. Birinci kiinin dikkatiyle verilen
hastalk, kimsesizlik bunalmlar, hastane koularnn souk
koridorlarndan akraba kz Nzhet' in kendi zmresinden Doktor Ragp' la
evlenme teebbs ve bu teebbsten doan krgnlk; itiraf, uur ak, i
monolog gibi tekniklerin kullanlmasyla en st snra ular. Kemik
veremine yakalanm kahraman bir yandan bacann kesilmesi korkusunu
yaarken te yandan Nzhet' e olan tek yanl aknn amazlarna gmlr. Bu
roman, anlatma bakmndan Virginia Wolf' tan gelen bir tekniin
mjdecisidir.
Peyami Safa, Tanzimat la birlikte gelen yanl Batllamay toplum
katlarndan getii arpc kesitler zerinde yarglamak gayesindedir: 1931
ylnda yaymlad Fatih-Harbiye romannda gelenei ve yozlamay temsil
eden iki semti kar karya getirir. Buna bir bakma Dou-Bat atmas da
denebilir. Hepsi de bir tezin ispatna hizmet eden roman kiilerinden
Neriman; ananevi kltrnn potasnda pimi Faiz Bey, kendi deerlerinin
uurunda, bir sentezin eiinden gemekte olan inasi ve yozlaan muhitin
temsilcisi Macit arasnda bocalar durur. Bu gen kz, romann sonunda
yazarn tezine uygun olarak inasi' ye dner. Dou-Bat atmas zerine
kurulmu bu eserin mesajn Neriman' n tereddtlerinde ve inasi' ye
dnnde aramak yerinde olur. Yazarn Fatih-Harbiye' nin ardndan
yaymlad "Bir Teredddn Roman" (1933), otobiyografik yan ar basan,
dolaysyla da bir tr zeletiri hviyetini tayan bir eserdir. Birinci
Dnya Sava yllarnda yaanan kargaa ve bu kargaann insanlarn yreinde
at derin yaralar; iki kadn arasnda bocalayan asl kiinin dikkatiyle
verilir. Uzun sreli Babal kavgalar arasnda romana ara veren Peyami
Safa, 1949 ylnda ustalk eserlerinden biri olan Matmazel Noraliya nn
Koltuu' nu yazar. Peyami Safa, Dostoyevski ve Oscar Wilde izinde
ruh derinliklerine uzanan kalemini bu sefer de kendi hayatndan
paralar yerletirdii hasta insanlarn i dnyasna evirir; varlk, mn
gibi ruh meseleleri arasndan insan ve hakikt meselesini aydnlatmaya
trn verdii imkn lsnde gayret sarf eder.
Bunlardan baka yazdklar bir iki romanla dikkati ekenler de
vardr: Bunlarn banda Sadri Ertem gelir Sadri Ertem, gazetecidir,
rportaj kolaylna snarak gdml romanlar yazmaya koyulur. Romanc
o)arak domayan sanatkrlarn banda gelir. Gazetecilikten vakit
ayrabildii zamanlar kaleme ald drt romannda (Bir Varm Bir Yokmu,
Dknler, Yol Arkadalar ve en ok tannm olan krklar Durunca' da
(1930-31) on dokuzuncu asrn ortalarndan itibaren memleketin Avrupa
mallarnn istilasna uramas ve bu sebeple yerli dokuma tezghlarnn ve
krklarn birer birer kapanmas zerine Bolu civarndaki bir Alev kynn
ekya ile ibirlii yaparak ayaklanmas Alev-Snn, idare-hak atmalaryla
birlikte verilir. Ancak inandrclktan uzak olaylar "birbirlerine
birtakm gevek balarla balanm; kimi ayrntlar gereksiz yere uzatlarak
vakann yry aksatlm; kiiler, kendilerine zg ruhsal halleri bulunan
birer varlk olarak deil, olaylarn yrmesi iin birer ara olarak
kullanlmtr (C. Kudret, Trk Edebiyatnda Hikye ve Roman, C. 3,
stanbul 1990, s. 30).
Tek romanyla Cumhuriyet ncesi siyas ve sosyal olaylarn konu alan
Mithat Ceml' in stanbul' u birok yazarn ilk romannda olduu gibi
kendi kimliinden ve evresinden izler tar. Yazar, Abdlhamit
dneminden Merutiyet' e, Anadolu zaferine kadar geni bir zaman
kesitini kucaklayan bir dnemde zamansz bir hesaplamaya giriir.
nkraz dnemi artlarnda sefahat ve sefalet sahneleri arasndan snf
deitirerek kendisine bir k yolu arayan tipik bir Osmanl aydnnn
zamansz ykselii ve dnn dram ilenirken Merutiyet lkclnn kk kar
hesaplar karsnda nasl harcand canl sahnelerle verilir. Ne var ki
Fethi Naci' nin eletirisiyle " stanbul'da o pek ilkel tesadfler,
durmadan veremden lmeler, kaldrlan cenazeler, gereksiz ayrntlar,
ssl ifadeler, vecize ve paradoks abalar romann da gsz yanlar. Ama
bunlara ramen, ayr dnemin toplum gereini yanstmas, Adnan' la Belks
gibi unutulmaz iki roman kiisi yaratmas bakmndan Mithat Ceml' in bu
roman bugn de ilgiyle okunmaktadr" (On Trk Roman, stanbul
1971).
"Yarm Kalan Miras" (1925) tan sonra "Ayal ve Kiraclar" ile yeni
bir k yapan Memduh evket, ok iyi eyler yapmas beklenirken
memur-yazar olmann olumsuzluunda kendini suskunlua mahkm etmitir.
1942 CHP roman dl alncaya kadar pek dikkati ekmemi olan bu eser,
Cumhuriyet' in yeni bakenti yaanan arpk Batllamay dokuz odal bir
dairenin iine sktrd toplumun deiik katlarndan insanlar,
birbirleriyle ilikileri ve yaama biimleriyle romanlatrr.
Atatrk dnemi olarak snrladmz Cumhuriyet romannn birinci
devresinde roman bir geim vastas olarak gren, lkemiz artlarnda,
yazarna tatl krlar kazandran gazete tefrikaclna gz diken romanclar
ounluktadr. Bunlar popler halk romancl ve tarihi romanlar olmak
zere iki koldan ilerler. lk gruba girenler arasnda ak maceralarn
varlkl bir kadnn rahat dnyasndan sunan Suat Dervi, Halide Nusret,
kfe Nihl; iyi bir romanc olacakken gazeteye tefrika yetitirmek
kaygsyla ou kez ipin ucunu karan Mahmut Yesari, Burhan Cahit,
gnmzdeki fotoromanlarn yerini tutan romanlaryla uzun yllar liseli
gen kzlar kh pembe hayallere sevk eden, kh gzyana boan yahut
seksenli yllara kadar romantik Trk filmlerinin senaryo ihtiyacn
karlayan Kerime Nadir, Muazzez Tahsin, Esat Mahmut, Ercment Ekrem,
Gzide Sabri, Sermet Muhtar, Cahit Uuk, Ragp evki, Selami zzet, Etem
zzet, Aka Gndz, M. Turhan Tan.. Birok meguliyeti yannda bir iki
rnekle roman deneyen Kenan Hulusi, Refik Ahmet, Halit Fahri, Ahmet
Refik, Yaar Nabi, Nahit Srr, Necmettin Halil... edebiyat tarihleri
iin malzeme ve isim kalabal olmaktan teye geemeyen romanclardr.
Bu saydklarmzdan baka tek bir romanyla ilgi uyandrd halde arkasn
getirmeyen Falih Rfk (Roman, 1932), mtareke yllar stanbul' undan
baarl sefahat ve sefalet sahneleri sunan Faruk Nafiz (Yldz Yamuru),
otobiyografik zellikler tayan ve Topkap civarnda sur diplerinde
yaayan insanlarn basit sevgilerinden ve gsterisiz yaaylarndan canl
sahneler sunan Osman Cemal (ingeneler, Aygr Fatma); tek tutulur yan
retmen titizliiyle mill ve ahlk deerleri ilemekten ibaret olan
Mkerrem Kmil Su, "nandm Allah", "Dinmez Ar", "Sevdiim ve Istrabm",
"Sus Uyanmasn", "Istranca Eteklerinde" bu gruba sokabileceimiz
romanclardandr.
Romantik akmla beslenen tarihi romanlara gelince bizde bu trn
ilkini Tanzimatlardan Namk Keml' in denedii, Ahmed Midhat' n macera
arlkl bir iki rnekle katld. Merutiyet yllarnda ehbenderzde Ahmed
Hilmi (ksz Turgud, 1910) ve Fazl Necib' in (Dehetler inde, 3 C.
1909-1910) birer rnekle devam ettirdii tarihi roman tr Cumhuriyet'
le birlikte byk bir art gstererek devam eder. Yirmiye yakn bask
yapan romanlaryla Abdullah Ziya Kozanolu okuyucusunu Ortaasya
bozkrlarna tarken; Nizamettin Nazif, M. Turhan Tan, Ahmed Refik.,
bkknlk veren tefrikalaryla gzlerini yakn tarihe evirirler.
Cumhuriyetin ikinci neslinde bu isimlere konusunu Osmanl tarihinden
alan romanlaryla Feridun Fazl Tlbenti' de katlacaktr.
Cumhuriyet romannn ikinci dnemi yeni neslin eser vermeye balad;
seilen konu ve tema, sanat eilimleri, slp ve teknik bakmndan yeni
araylarn, yeni yaplanmalarn gstergesi olarak ortaya kar. Gemi
dnemden Hseyin Rahmi, herhangi bir zme ve senteze ulamadan toplum
deer yarglarn alt-st eden, tepeden bakan alayc tutumuyla herkesi
yarglayan popler romancln srdrmektedir. Onun ar fikirlerini hasta
ruhlu kahramanlarna syleterek tepkilerden kamak gibi kendine has
bir de kurnazl vardr.
Yurt dnda uzun sre srgn olarak kalan (1922-1938) Refik Halit,
Maupassant tarz hikyecilii brakm, srgn yllarn birikimiyle kendini
soluklu eserlere, romanlara kaptrmtr. Yurt dnda ektii yoksulluktan
dolay ak ve kadn konularn ileyen kolay eserlerle para kazanmann
yollarn aramaktadr. kinci basksn isim deiikliiyle 1939"da yaynlad
Mtareke stanbul' una realist gzlemlerle yaklaan stanbul'un "Bir
Yz"n "Yezidin Kz" (1939, ilk basks Halep), "ete" (1939), "Srgn"
(1941), "Anahtar" (1947), "Bu Bizim Hayatmz" (1950) ve fantastik
unsurlarla dolu ciltlik Nilgn dizisi takip eder. Ancak o,
hikyelerindeki izgiyi, dili de dhil, bir trl tutturamayacak ve
okuyucunun gznde hikyeci olarak kalacaktr.
slp, teknik ve roman iin gerekli derinliklerden yoksun piyasa
romancl Cumhuriyet' in ikinci dneminde de devam etmektedir. Kerime
Nadir ve Muazzez Tahsin, gen hanm okuyucularn hngr hngr alatrken;
Mkerrem Kmil Su, Cahit Uuk, Selami zzet, Aka Gndz, Mahmut Yesari,
Gzide Sabri, Suat Dervi... mahsulleri azalmakla birlikte
izgilerinde herhangi bir sapma olmadan romanclklarn srdrrler. Bu
gruba, ikinci dnemde tema ve konular toplum meseleleri lehine ksmen
deimi olarak, Keml M. Altnkaya, Fikret Ant, mran Nazif Refi Cevaz,
Ouz zde, Nahit Sim., katlrlar. Kimileri kendi hayatlarndan
esintiler bulunan birer ikier roman denemesiyle (. Hakk Baltacolu
"Batak", Hilmi Ziya lken "Yarm Adam", "Posta Yolu", Cevdet Kudret
"Snf Arkadalar", Yusuf Ziya "G", Vedat Nedim Tr "Resim retmeni",
Orhan Seyfi "ocuk Adam", Sait Faik "Medr- Maiet Motoru", Oktay
Akbal "Garipler Soka" bir yldz gibi yanp snerken, kimileri (Peride
Cell) kendilerini yenilemenin yollarn ararlar).
Yukarda adlan anlanlar dnda dnemin Trk romann birka usta isim
stlenir: Hikyeleriyle kendini tanttktan sonra romana ynelen
Sabahattin Ali, bu sahada pek ok romancy etkileyecek olan ilk
eserini yaymlar: "Kuyucakl Yusuf (1937). Anadolu insannn i dnyasn,
araylarn, tutkularn ve yalnzln ileyen bu roman ayn zamanda
"memleket edebiyat" rn aan yeni ufuklarn ve ynelmelerin de balangc
olur. Bir retmen-yazar olan Sabahattin Ali, Kaymakam Selahattin
Bey' in bytmesi ky kkenli Yusuf' u "... pliklerinde bu topran
namus-onur-ak-ahlk-i-eref-atma... tohumlarn tayarak bir kasabann
iine" atar (Rauf Mutluay. 50 Yln Trk edebiyat, Trkiye Bankas
Yaynlar stanbul, 1976, s. 560). Yaad dnemin sorgulamasndan
kurtulmak iin Merutiyet ve Birinci Dnya Sava yllarna kaydrd roman
vakasn fert-idre, eraf-halk atmas zerine oturtur. Yusuf ile
Muazzez' in masumane aklar erafn temsilcisi akir ve idarenin
temsilcisi Kaymakam zzet Bey'in entrikalar ile kirlenir. Roman
tezine uygun olarak Yusuf' un btn deerlerini kaybetmi bir halde daa
kmas ile sona erer.
Kendi hayatndan izler tayan ikinci roman "imizdeki eytan da
(1940) doruyu gren ama kazanacaklar ile kaybedecekleri arasnda
bocalayan kararsz, korkak ve kendine yenik aydnn, mer' in dramn; yl
sonra yaynlanan "Krk Mantolu Madonna" da (1943) Dou-Bat atmas iinde
aydnmzn elikilerini derinleen ruh tahlilleri, i konuma ve uur akyla
verir.
Her roman bir btn olarak dndmzde "Kuyucakl Yusuf ta yazar, sakin
ve ll, ancak patlamaya hazr ruh haliyle, bir tara delikanlsn
anlatrken; "imizdeki eytan" da niversite muhitinden lsz ve dengesiz
bir aydn modelini tasvire ynelir. "Krk Mantolu Madonna' da ise
hayatn gereinden kap kitaba ve ryaya snan Raif' in ezik, ekingen,
da kapal ahsiyetini buluruz. Bu itibarla romanlarn ortak yan,
yaadklar evreyi yadrgayan kiilerin uyumsuzluklarnda dmlenir:
Kurallarla snrlanan bir yaama tarzna kar ak tercih edi, bu
uyumsuzlua sebep gsterilebilir. mit edilenle karlalan arasndaki
tezat, roman kahramanlarn, en sonunda, "dalara gitmek" ifadesiyle
sembolize edilen bir kaa gtrr ve kahraman bir isyann eiine kadar
varr ki bu, bir bakma Sabahattin Ali' nin de tad bastrlan ihtillci
ruhun ortaya kdr.
1941'de yazlp ertesi yl CHP roman ncl dlne lyk grlen Abdlhak
inasi Hisar n "Fahim Bey ve Biz" roman, Sabahattin Ali' nin at ufka
bir baka cepheden yaklar. Bu dmdz bir mr iinde "aksz bir genlik,
ehvetsiz bir erkeklik, ocuksuz bir evlilik, kopyac bir alma, korkak
bir yalnzlk, rahat bir tutkusuzluk, kitapsz bir kltr, inansz bir
dindarlk, emeksiz bir sabr, anlamsz bir bekleyi, lksz bir hayl, ksr
bir bencillik..." (R. Mutluay, a.e., s. 582) dolu memur Fahim Bey'
in hayatdr. Abdlhak inasi, gerein insanlar tarafndan farkl ekilde
idrak edilecei tezi zerine kurulan bir romanyla, iimizde az-ok
yaayan Fahim Bey'in kimliinde biraz da btn insanln yalnzln,
zavallln ve i dramn aksettirir; insan izah etme iddias tayan bir
tavrda mutlaka bir yanlma pay olacan im eder. Nitekim Fahim Bey'in
"silik", "ahlksz", "drst"., gibi birbirine zt vasflandrmalara
muhatap olmas, yazarn tezini ispat etmektedir. kinci roman "amlca'
daki Enitemiz" de (1944) ise tuhaf davranl Hac Vamk Bey' in
kimliinde, gemi-hal atmas iinde gemiten hle aydnlk mesajlar
tar.
Abdlhak inasi' nin romanlarnda Marcel Proust ve Maurice Barres'
ten gelen gemie ynelme grlr. Konur Ertop' un ifadesiyle "ykltan
nceki Osmanl aristokrasisinin ilgin baz tiplerini ok kuvvetli
izgilerle tantr; eski stanbul' u ve st kat insanlarn, yaaylarn,
kkleri, yallar, elenmeleri; avuntularyla bireyci, izlenimci yntemde
bir zlem rts arasndan gsterir." (Trk Dili Roman zel Says, N. 154,
Temmuz 1964, s. 597).
Abdlhak inasi Hisar'n romanlarnda kahramanlarnn ou tuhaf, ie dnk
ve siliktir. Avunduklar mekn, kurduklar hayl dnyasdr. Bununla
birlikte o, gnbirlik yaayan varlkl insanlarn stanbul'un sekin
semtlerindeki kaygsz hayatlarn dile getirir; bu yzden de vaka
yerine duygu ve dnceye arlk verir.
Abdlhak inasi yolunda medeniyet deiimini ele alan ve bu deiimin
aile iinde sebep olduu zlmeleri kiilerin ruh derinliklerinde
izleyen Samiha Ayverdi, 1939' da konusunu Firavunlar dneminden alan
ilk romann yaymlar: "Ak Bu mi". Onu birbiri ardnca yaynlanan ve
birbirini btnleyen "Batmayan Gn" (1939), "Ate Aac" (1941), "Yaayan
l" (1942), "nsan ve eytan" (1942), "Son Menzil" (1943), "Yolcu
Nereye Gidiyorsun" (1944), "Mesihpaa mam" (1944) dier romanlar
takip eder. Kenan Rifa' nin duygu ve dncesi evresinde gelien bu
romanlarnda yazar, yal ve konaklarda srdrlen Cumhuriyet ncesi
ananevi toplum yaayn temiz bir Trke, lirik bir anlatm ve kadnca bir
dikkatle dile getirir. Bu hayat ve onun bal olduu medeniyeti
verirken bencillik-madde-gnl-ak atmalarna "tevhid akidesi"yle k
yolu bulmaya alr.
1950' lere doru romanda gerekiliin bir uzants olarak
deerlendirilen kye ve ky insanna ynelik balar. Roman konulan topraa
bal tara insannn hayat etrafnda ekillenir. Mahmut Makal' n 1950' de
"Bizim Ky" yaymlamasyla kye olan alka iyice artar. Bunlar arasnda
romanndan konularn ocukluunu geirdii Adapazar ky ve kasabalarndan
alan ve stanbul kenar mahallelerine kadar srkledii kiilerinin sefil
ve "serseriliklere kaym" hayatlarn "Sarduvan" (1944) hikye eden
Faik Baysal; Sabahattin Ali yolunda Menderes Nehri ve Ske civarnda
yaayan kyllerin meselelerini kyl-aa, kyl-idre atmas iinde veren
"kinci Dnya" (1938), "Bir ehrin ki Kaps" (1948) Samim Kocagz;
realist mahadeleri ve kiilerin ruhuna ynelmi derinliiyle toplumdan
deiik kesitler sunan (Tal Tarladaki Ev) 1944 lhami Bekir (Tez);
otobiyografik bir tavrla kyden ehre gelen bir ilkokul retmeninin lm
korkusu saplants iinde i dnyasndan aksettiren korku, vehim, tutku
ve araylar kyl aknl ve dengesizlii iinde sunan (Denizin ar) (1942)
Keml Bilbaar; Trk romanna yeni soluklar kazandran dnemin gen
romanclardandr.
Cumhuriyet Dnemi Trk Hikyesi
(1923-1950)
Trk Edebiyat'nda Avrupai tarz hikye, Tanzimat sonrasnda grlmeye
balar. Ahmet Mithat Efendi'nin hikye tecrbeleri ananevi halk
hikyesiyle Avrupa tarz hikye arasnda bir kpr olarak dnlebilir. Emin
Nihad Bey'in, Nabizde Nazm'n bu sahadaki kalem tecrbeleri de bir
arayn ifadesi olarak deerlendirilecek cinstendir. Samipaazde
Sezai'nin Kk eyler' i ile Avrupa hikyenin atmosferine giren
hikyeciliimiz, Halit Ziya Uaklgil' in gayretleriyle tr olarak
edebiyat tarihimiz iinde yerini alr.
II. Merutiyet'i takip eden yllarda Refik Halit Karay, mer
Seyfeddin, Yakup Kadri ile hikyeciliimiz hem Avrupa yap ve anlatma
tarzn benimser, hem de bize has problemleri trn imknlar lsnde
aksettirmeye balar. Realist terbiyeye uygun tarzda kurulan
mekn-insan alkas, mahadeden ve yaanm olaydan kaynaklanan itibar
vaka zamann sosyal ve siyas endiesiyle beslenir. Hikye tr, Refik
Halit, mer Seyfeddin ve Yakup Kadri gibi yazarlarla kendi dilini
yaratr. Maupassant tarzn benimseyen bu hikayecilerde model ve kabul
edilen teknik, onlar geni kitlenin rahatlkla anlayp benimseyecei
dil zevkine gtrr. Devrin sosyal, siyas ve edeb tercih ve temaylleri
de bu zevkin ve anlayn gelimesine yardm eder. Denilebilir ki, II.
Merutiyet sonlarnda hikyeciliimiz, "Memleket Edebiyat" sz grubu ile
ifade edebileceimiz bir seviyeye ular. Zira hikyelerde mekn,
stanbul ile snrl deildir. lenilen konularn da bazlar okuyucuda
gereklik duygusu uyandracak lde mahededen, bazlar Trk tarihinden,
bazlar da sosyal ve siyas problemlerden alnmakta; tre has yaratma
tarzna uygun ekilde yorumlanmaktadr. Artk Edebiyat- Cedde zevki ve
hassasiyeti geride kalmtr. "Memleket Edebiyat"na vcut verme
gayreti, Birinci Dnya Sava ve Mill Mcadele'ye ait hatra ve
heyecanlarla zenginleir. Cumhuriyet iln edildii zaman hikyeciliimiz
bu manzara iinde, memleket gereklerini ifade etme endiesiyle bir
aray iindedir. Cumhuriyet sonrasnda hikyeciliimiz, bu arama zevki
ve anlayyla hem konu, hem mekn ve hem de anlatma tarz bakmlarndan
zenginleecek, farkl bak alarndan insanmz ve problemlerini
yakalayacaktr.
Bunun iin yllara, kabul edilen model ve tekniklere gre bir
tasnife ba vurmak aldatc olur. Ancak Cumhuriyet'ten nce tohumlar
atlan ve Cumhuriyet'in ilnndan sonra bulduu msait iklimde en olgun
meyvelerini vermeye balayan hikyeciliimiz, dier edeb trlerde olduu
gibi, Mill Mcadele'nin ve Trk inklplarnn belirgin hale getirdii
kollektif ruhun etrafnda deerlendirilebilir. Zira her fikr hareket,
her estetik endie bu memlekette yaayan insan bir baka ynden daha
iyi tanma ve ifade etme gayretidir.
Bu dikkatle Cumhuriyet'in ilnndan sonra hikye vadisindeki
gelimeler zerinde duralm:
Refik Halit, Yakup Kadri ve mer Seyfeddin' den sonra iyice
yerleen Maupassant tarz hikyenin takipisi olarak F. Celalettin'i
grrz. "Talk- Selse" adl ilk kitabnda toplad hikyeler, konu ve pln
bakmndan mer Seyfeddin' in devam durumundadr. Ancak stanbul'un
kenar mahallerinde srdrlen hayat, farkl kltr seviyesindeki
insanlarn konutuklar Trkiye Trkesini aksettirmesi bakmndan Hseyin
Rahmi ve Ahmet Rasim'in yolunda grlr.
"Kaplan" dergisinde aklad, Naturalist sanat gr dorultusunda
eserler vermeye alan Selahattin Enis, 1924'te yaynlad "Bataklk iei"
adl eseriyle natralizmin takipisi olarak grlmeye balar. Kendi
toplum zelliklerimize dnk dikkatleri, bilhassa halkn aa
tabakalarndan alnm kiilerin duyu ve dnlerini ifade etmekte gsterdii
ustal ile Cumhuriyet'ten sonra gelien yeni bir sanatn habercisi
olarak dnlmelidir.
eitli mizah dergilerinde ve gnlk gazetelerde fkra yazarlndan
yetien, Selahattin Enis yolunda yryen bir baka sanatmz da Osman
Cemal Kaygl' dr. Gazeteciliinden gelme mahede ile mizah yazlarndaki
eletirel bak hikyelerinde birleir. Osman Cemal Kaygl, Hseyin Rahmi
ve Ahmet Rasim mektebinde yetimesine ramen Hseyin Rahmi lsnde bir
anlatma tekniine, Ahmet Rasim derecesinde diri ve salam bir Trkeye
sahip deildir. Ancak hikyelerinde bu yazarlarn ihmal ettii
meknlarnda halkn yaayn halk diliyle anlatmtr.
Hikye alannda mer Seyfeddin' le ada olduu halde, gerek dil
gerekse hikye anlay bakmndan ondan ayr bir yolda yrm ve devrin edeb
akmlarnn dnda kalm bir hikyecimiz Memduh evket Esendal' dr. Yazarlk
hayatnn en verimli dnemi Meslek gazetesinde geirdii yllardr. Bu
gazetede tefrika edilen 35 hikye onu, devrin en baarl hikyecisi
yapar.
Memduh evket Esendal, 1925 yllarnda yaygn hikye anlaynn aksine
yeni bir anlatma teknii ile okuyucunun karsna kar. Esendal,
Maupassant tarz hikyenin karsnda yer alr. O, edebiyatmzda A. ehov
tarz hikyenin temsilcisi olarak grlr. ocukluk ve genlik yllarnda ky
hayatndan gelen mahedeleri, ttihat ve Terakki Partisi mfettii
olarak gezdii yerlerden derledii gerekler ve politikaya karm
kiiliinin izlenimleri hikyelerini besleyen temel kaynaklardr. Bu
sebeple hikyelerinin konuklar hayattan alnmtr. Memduh evket Esendal
hikye teknii, biim, anlatma tarz ve dil bakmndan ehov-vri hikyenin
tesiri altndadr. Ancak, Rus yazarnda grlen karamsar ve ac tenkiti
gerekilik onda, yerini ok defa gzlemci ve tasvirci gerekilie brakr.
Hayata ve insana dair mahedelerinde ve tenkitlerinde mizacndan
gelen hogr hkimdir. Tahir Alangu' nun ifadesiyle "bu toprak stndeki
insanlarn yaaylarnda, duyularnda, dillerinde, sanatlarnda bir soy
ycelik olduuna" inanmaktadr; bu sebeple Esendal'n hikyelerinin
temelinde kin ve nefret deil sevgi vardr. Anlatmaya alt gereklik
karsnda hrn bir tenkiti tavr taknmaz; sakin ve yumuaktr. Yazarn
hikyelerinde gze arpan ve dikkate deer zelliklerden biri, belki de
en nemlisi kulland dildir. Bu dil gcn konuma dilinden alr. Yani
yazar, hikyelerinde konuma dilinin canlln korumaya gayret gsterir.
O, konuma dili ve edebiyat dili gibi bir ayrm kabul etmeksizin kyl
ile kentli arasnda her ikisini kucaklayan ortak bir dili hem kendi
hayatnda, hem yazlarnda esas kabul etmitir. zetleyecek olursak,
Esendal hikyelerinde, memleket gereklerine dair mahedelerinde
olanla beraber olmas gerekeni hogrye dayal, tenkiti ve kyden
kentten her tabakadan insann anlayabilecei sade bir Trke ile
ifadeye zen gstermitir.
1927-1928 yllarnda Aka Gndz, "Bu Topran Kzlar", "Hayattan
Hikyeler", Ercment Ekrem Talu, "Gldren Kitap", Reat Nuri Gntekin,
"Tanr Misafiri", "Leyla ile Mecnun", kfe Nihal, "Tevekkln Cezas"
adl hikye kitaplarn yaynlarlar. Yeni alfabenin kabul yllarna
rastlayan bu dnem, hikye bakmndan pek verimli deildir. Ancak 1928'
e kadar edebiyatla meguliyeti ikinci plnda kalan Sadri Ertem;
Resimli Gazete, Resimli Ay ve Gne dergilerinde yaynlad hikyelerle,
silik de olsa, iz brakan sanatkrlardan biri olur.
"krklar Durunca" adl romanyla ilgi toplayan Sadri Ertem, "Bacay
ndir Bacay Kaldr" ve "Silindir apka Giyen Kyl" adl hikyelerini
1928'de Resimli Ay'da yaynlamtr. Bu hikyeleri devrin modasna uygun
deildir. Zira bu dnemde allm hikye tarz ya ackl aklar anlatr veya
mizah n plna karr. Sadri Ertem' in hikyeleri insan ruhunun
tezahrlerini konu almaktan ziyade, maddenin her trl insan mnasebet
ve deerleri tayin ettiine dair grlerini destekler mahiyettedir. Bu,
onun benimsedii sanat anlayndan kaynaklanr.
Sadri Ertem, bizde gereki, hikye anlaynn pek yanl anlalm
numunelerini vermitir. Tahir Alangu' nun ifadesiyle buna "mekanik,
tasarlanm, gdml bir gerekilik diyebiliriz". Hikyelerinin hemen
hemen btn, nceden tespit edilmi bir tezin ispatna yarayan kitab
bilgilerle ykldr. Ktlklerin ve maddenin mutlak hkimiyeti ve bundan
doan karamsarlk hikyelerinin temel zelliklerindendir. Hikyelerinde
ky ve kylnn hayat tarzn ve problemlerini ilemeye gayret ederken,
gazeteciliinden gelen makale slbundan kurtulamamtr. Beliren yeni
sosyal yap ve gelien endstri hayatnn getirdii ehirli-kyl,
patron-ii, usta-rak, aydn-halk arasndaki uyumazlk; kuvvetinin zayf
olana tahakkm gibi konular evresinde sosyal dzende ferdin ortadan
kalkn bylece toplum iinde beliren yeni bir insan tipinin ortaya kn
anlatmaya alr. Sadri Ertem, kendisine kadar gelebilen eski hikye
tarz ile kendisinden sonra vasflar iyice belli olan gereki hikye
anlay arasnda bir kpr kurmas bakmndan nemlidir. Yazarn hikyede
baarl rnekler vermesi 1935 ylndan sonraya rastlar. Sanatnn ikinci
devresi olarak nitelendirilecek bu dneme ait eserlerde yazar pein
hkmlerini, nceden tespit ettii tezleri arka plnda brakarak yaanan
hayat hareket noktas alr.
Servet-i Fnun Dergisi'nde 1928'de yaynlanan "Bir Tutam Sa" adl
hikyesiyle edebiyat sahasna giren Yedi Mealeciler grubunun tek
hikyecisi Kenan Hulusi grubun dalmasndan sonra vakit gazetesinde
Sadri Ertem evresinde toplanan yeni gereki hikyecilerin
tesirleriyle ncekilerden farkl tarzda hikye yazmaya balar. Bu
sebeple Kenan Hulusi'nin hikyeciliinde iki ayr dnemden sz etmek
mmkndr. Yedi Meale'de, Mensur iir havasnda ahenkli bir nesir
yaratma gayreti iinde grlen yazar, ikinci devrede yani Vakit
gazetesinde Sadri Ertem evresinde toplanan gereki hikye tarznn
tesirinden kurtulamamtr. Gereki hikye mahede gerektirir. Oysa Kenan
Hulusi mahededen deil, gazete haberlerinden ve kitab bilgilerden
hareketle hikye yazmtr. Bu yazlarnda deien sosyal artlarn insan
zerindeki tesirini dikkatlere sunmakta olduka baarldr.
Dzenli bir renim hayat olmamasna ramen Hukuk Mektebi hocas olan
babasnn ve evresinin tesirleriyle edebiyata yakn bir alaka duymu ve
gazetecilikle yaz hayatna balam hikayecilerimizden biri de Nahit
Srr dr.
Cumhuriyet Trkiyesi' nde sratle gelien inklp hareketleri karsnda
tasfiye edilen Tanzimat kltr ve yaaynn kalntlarn yakndan mahedeye
msait bir aile evresinde bymesi, onun hikyelerinin oturaca zemini
hazrlamtr. Yar Avrupal, yar Osmanl aristokrat ailelerin bir asrdan
beri devam eden konak ve yallar evresinde oluan kozmopolit yaama
tarzn Nahit Srr tarihilere ve gerekilere has dzgn, rahat, heyecansz
ve zaman zaman mstehzi bir ifade ile anlatmaya alr. "Krmz ve Siyah"
adl hikyesiyle ortaya kan yazar "Sanatkrlar" adl eseriyle
dikkatleri eker. Cumhuriyet ncesi Trkiye'de yaanan hayatn kenarda
kede devam eden kalntlar, can ekien eski adet ve geleneklerin,
Tanzimat'tan beri sregelen kibar tabakann madd ve manev dknlkleri
hikyelerinin temel konular arasndadr.
Cumhuriyet'in ilk on yl ve onu takip eden yllarda btn tevik ve
srarlara ramen arzu edilen inklp yeni bir edebiyat geliememitir.
Bunun sebepleri arasnda hikyenin hatta btnyle edebiyatn teorisyeni
bulunmamas zikredilebilir. Zira takip edilecek yol belirsizdir.
nklplarn edeb sahada nasl yorumlanaca tereddt konusudur. Zaten
yorum yerine propagandaya iltifat edilmitir. Bat edebiyatlarndan
alnmak istenilen modellerle memleketin gereklerini birletirebilen
stn kabiliyetli sanatkrlara rastladmz sylemek de zordur. mer
Seyfeddin neslinin getirdikleri evresinde fantezilere iltifat
edilir. Sadri Ertem de sanat eserinden ziyade fikrin peindedir.
Cumhuriyet henz kendi sanatkrn yetitirememitir. Bunu beklemek
gerekir.
Vakit Gazetesi evresinde toplanan hikyecilerimizden bir dieri de
Reat Enis Aygen'dir. "Klcm Sryorum" adl tek hikye kitabnda o
gnlerde moda olan ihtirasl aklar, ihanetler, felketlerle dolu
magazin hikyelerinin kuvvetle tesiri altnda olduu grlr.
Hikyelerinin konular genellikle fakir insanlarn strap dolu
hayatndan alnmtr. O, romanlarnda daha baarldr.
Gereki hikyenin gelimesinde nemli bir adm olarak nitelendirilen
Vakit gazetesi hikyecilerinden biri de Bekir Stk Kunt' tur. Sadri
Ertem tesiri altnda bu gazetede yaynlad hikyeleri "Memleket
Hikyeleri" ad ile Cumhuriyet'in onuncu ylnda yaynlar.
Bekir Stk'nn ilk hikyeleri Maupassant-vri hikye teknii ile mer
Seyfeddin ve Refik Halit izgisinin devam gibi grnrse de daha sonra
Sadri Ertem'den gelen sosyal gereki bir tavrn tesiri altnda
kalmtr.
"Memleket Hikyeleri" adl kitabndaki hikyelerin bir ksm ehir ve
kasaba tccarlarnn kyly smrmesi zerine kurulmu; kylnn bilgisiz,
cahil ve safl ele alnmtr. Bir ksmnda ise renkli, ekici bir dille F.
Celaleddin' in tesiri altnda stanbul'daki devlet daireleri,
kahveleri, mahkemeleri dolduran tipler ve olaylara dair mahedeler
anlatlr. kinci hikye kitab "Talknla Salkm"da Sadri Ertem tesirinden
uzaklaarak stanbul' un sradan insanlarnn gnlk yaay ele alnr.
1941'de yaynlad "Herkes Kendi Hayatn Yaar" adl eserinde artk Sadri
Ertem'den ziyade F. Celaleddin yolunda olduu grlr.
Bekir Stk, gazeteden gelen bir terbiye ile yakndan tand
evreleri, mahkemeleri, avukatlar, orta halli ailelerin hayat
tarzlarn konu olarak alr. Bu hikyelerde ve bunu takip eden "Yatakl
Vagon Yolcusu" adl kitabndaki hikyelerde artk ky ve kylnn yaay
yerine ehir insanlarnn srdrd hayat herhangi bir tetkik ve tenkide
bavurmadan kendi gereklii ile aksettirmeye alr.
Bekir Stk Kunt'un "Memleket Hikyeleri" ile "Ayr Dnya" adl eseri
arasnda, hikyeciliinin merhale merhale gelimesini takip etmek
mmkndr. Bu gelime izgisi bir bakma Sadri Ertem'le balayan gereki
hikye anlaynn gelime seyridir.
1927-1928 yllar arasnda yeni hikyeciliimizin en gze arpan
simalarndan biri Sabahattin Ali'dir. Edebiyatla alakas daha mektep
sralarnda iken Balkesir' de kan "Irmak" dergisinde yaynlad devrin
modasna uygun magazin hikyeleriyle balar. Yazarn hikye ile
meguliyeti 1927'lere kadar karsa da 1928'de Yedi Meale' de yaynlad
daha sonra da "Deirmen" adl kitabnda bir araya getirdii
hikyeleriyle isminden sz edilir. Bu kitapta "Deirmen" adl hikye bir
tarafa braklrsa Sabahattin Ali devrin modasndan henz kurtulmu
deildir. Bunlar ierisinde gereki unsurlar bulunmasna ramen;
mahedeye dayanmayan, bakalarndan duyulmu ve masa banda yazlm
hikyelerdir.
Sabahattin Ali'nin asl hikyecilii 1935' te yazd hikyelerle
balar. "Kan" ve "Ses" adl kitaplarnda toplad hikyeler, onun takip
edecei yolu belirler. Daha ak bir ifadeyle bu kitaplarla
hikyeciliinin temellerini tespit eder. lk kitabndaki masa ba
gerekiliinden kurtularak Orta Anadolu'daki retmenliinden ve
hapishanede kald yllardan gelen mahedelerini edeb trn verdii imkn
lsnde iler.
Sabahattin Ali, memleket gereklerini ekonomik ve kltrel yapy
dikkate alarak kavramaya gayret eden ve bunu pervaszca eserlerinde
ileyen bir hikyecimizdir. Harp zenginleri, ahsi menfaatlerini her
eyin stnde gren aydnlar, tre ve gelenee bal ky ve kasaba insanlar,
ezilmi fahieler, bilgisiz, bilinsiz kyller, smrlen iiler, toplumcu
bir dnya gryle gzler nne serilir.
Sabahattin Ali, Anadolu insannn yaad hayat dtan grd ve
iittikleriyle deil hayatn iinde yaayarak tanyan sanatkrlardandr,
ilk kalem faaliyetlerinde bireyci, romantik, hatta airane bir tavr
taknmasna ramen ilerleyen senelerde realist bir izgide yrmeye
balar.
Yaad hayat ona Anadolu insannn iinde bulunduu problemleri bizzat
yerinde mahedesine imkn verir. Bylece yoksulluk ve sefalet iinde
yaayan Anadolu insannn hayatn tenkiti bir dikkatle hikyelerine konu
eder. Onun dikkatini belirleyen hususlarn banda sosyal gerekilerin
kabulleri vardr. Denilebilir ki bu kabuller, sanatkr olarak doan
Sabahattin Ali' yi snrlam ve ynlendirmitir.
Vakit gazetesinde gereki hikye yolunda eserler veren bir baka
hikyecimiz de mran Nazif Yiiter' dir. Bu gazetede yaynlad hikyeleri
1933 ylnda "Kara Kasketli Amele" adl kitapta bir araya toplar.
kinci hikye kitabnda kalplam hikye anlayndan uzaklar, ancak onun
eserinde Maupassant-vri hikyeciliin tesirleri sezilir. nc hikye
kitab "Yaamak in" de Sabri Ertem tesirinden uzaklaarak gzlemci
gereki bir tavr taknd grlr. Ancak o, ekonomik artlar zerinde
durmaktan ok ferdin kabiliyetinden hareketle olaylar yorumlamaya
gayret gsterir. Sabahattin Ali' de olduu gibi hayat bedbin bir
dikkatle deil, zaman zaman beliren iyilik ve gzellikleriyle ele
alnr. Bylece arzu edilen bir yaama biimi hikyeler vastasyla
dikkatlere sunulur.
Vakit gazetesi evresinde srdrlen bu hikye faaliyetleri srasnda,
Samet Aaolu da, Strausburg' daki rencilik yllarna dair hatralarn
hikyeletirerek Varlk dergisinde yaynlar.
Samet Aaolu, insann kendi iinde, kendi duygu dnyasnda mevcut
olan atmay esas alr. Hikyelerin ounda hareket noktas kendi hayatdr.
O, ananev terbiye ile bym sonra tahsil iin Strausburg' a gitmitir.
Bylece her trl kontrol mekanizmasndan uzak sere serpe bir hayat
srdrme imkn bulmutur. Ayrca byk adam olma arzusunu tamaktadr.
Hikyelerinde ocukluk hatra ve zevkleriyle Strausburg' taki
hayatndan gelen farkl unsurlar ve gelecek hakkndaki projeleri i ie
girer. Bylece farkl kaynaklardan gelen farkl duygularn atmalarndan
doan insan psikolojisinin derinliklerine inme gayreti Aaolu' nun
hikyelerini karakterize eder. O, rahat yaama teslim olmaz. Yaamak
arzusu ile lm endiesi arasnda kalmann verdii huzursuzluu
hikyelerinde anlatr. Bu ynyle Dostoyevski' nin tesiri altnda kald
sylenebilir.
Sait Faik'in hikyecilii, Bursa Lisesi'ne devam ettii yllarda
kaleme ald "pekli Mendil" ve "Zemberek" adl hikyeleriyle balar.
Ancak, 1934-1935 yllarnda Varlk Dergisinde yaynlad zaman Sait Faik
bunlara yeni hikyeler ilve etmitir. 1936 ylnda "Semaver" adl
kitabnda toplad bu ilk hikyelerinde, bir bakma devre hkim
Maupassant-vari hikye anlaynn ve tenkiti gerekiliin tesirleri
altndadr. Fakat Sait Faik'in toplumsal gereklie yaklamas Sadri
Ertem ve onun yolunda yryenlerden farkl olur. Kitab bilgilerin ve
sloganlarn gdmnde hicvedici ac tenkit ve mizah ifadeler yerine hogr
ve insan sevgisiyle meselelere yaklamaya gayret eder. Kendi mizacna
uygun iirli bir dille kalabalk iinde fark edilmeyen kk insanlarn,
balklarn, hamallarn hayata ballklarn, yaamaktan duyduklar sevinci
ve umudu hikyeletirir.
lk hikyelerinde devrin ananev hikye tekniinin zellikleri grlrse
de daha sonra kendine has bir teknik ve anlatma tarz gelitirmitir.
Gereki yazarlar gibi mahedelerini haric leme sadakat gstererek
aktarmak yerine, onlar kendi hayal dnyasnda yeniden kurarak anlatr.
Her mahede ettii kii ve evreye gre kendi hlyasnda bir hayat ekli
kurar.
Sait Faik, edebiyatmzda hayatyla eserleri, hatta hayatyla sanat
i ie olan yazarlarmzdan biridir. "Semaver", "Sarn" ve "ahmerdan"
adl ilk kitabnda kronolojik bir tarzda onun Adapazar, stanbul,
Bursa ve Grenoble' de yaad gnleri takip etmek mmkndr. Bu kitaplarda
toplad hikyeleri sz edilen meknlara dair mahedeler zerine kurmutur.
Sanatnn ilk devresi diyebileceimiz bu dnemde meydana getirdii
hikyeler ayr tarzn denemeleri olarak deerlendirilebilir. Bunlar mer
Seyfettin' den gelen Maupassant-vari hikyeler, Sadri Ertem
tesiriyle moda olan tenkiti gereki hikyeler ve Aaolu' ndan grdmz
anlarn hikyeletirilmesidir.
Allm hikye bal altnda toplayabileceimiz bu tarz hikyelerine
ramen daha sonra geniletecei ve sanatnn zn tekil edecek hikye
anlaynn ipularn verebilecek mahiyette bir ka hikyesini de bu
kitaplarda grmek mmkndr. Bilhassa "Kalorifer ve Bahar" adl
hikyesinde byk ehrin yanbanda sur diplerinde hayata dair hi bir
iddias olmayan, tabiatla i ie insanlarn tasasz yaamalarn
anlatr.
"ahmerdan", "p Ahmet", "Garson", "Beyaz Pantolon" adl hikyelerle
Sait Faik'in, kalabalk ehirde kk adamn babo gndelik yaayn anlatan
bir yola girdiini grrz.
1939' da babasnn lm, arkasndan kendisinin siroza yakalanmas,
sanatnn bu dnm noktasnda, olgunluk dnemi diyebileceimiz
hikyelerinde etkili olur. lm sabit fikri ve hayattan bezginlik
duygusu ile stanbul'un gizli kelerini dolar ve buralarda srdrlen
hayata itirak eder. Bu hayat ve psikolojiyi hikyelerinde iler. Ayr
meslek, ayr din, ayr milletten olan insanlarn farkl taraflarndan
ziyade ortak ynleri zerinde durur. "Lzumsuz Adam" adl toplad bu
hikyeler, Sait Faik'in sanatnn olgunluk dnemi mahsuldr. Kendisini
saran btn kaytlardan uzak sere serpe bir hayatn ve mizacn
kaleminden kan bu hikyelerde artk Sait Faik' in dil ve biim
endiesinden de kurtulduunu grrz. Bylece geni halk tabakas kendi
dili ve tavryla hikyelerde yer alr. Hastalndan sonra kontrolsz, tam
anlayla bamsz bir hayat tarz, onu bulunduu evrede yalnzla mahkm
eder. Ancak bu yalnzlk psikolojisi Sait Faik' i hayatn lzumsuzluuna
deil, paylalm sevgi ile birleen yeni bir ahlk, yeni bir insan ve
hayat anlayna gtrr. Bundan sonra kk adamn ekmek kavgasn deil onun i
dramn anlatmaya alr.
Cumhuriyet dnemi Trk hikyeciliine denizi, deniz iilerinin hayatn
getiren hikayecimiz Halikarnas Balks' dr. 1924 ylna kadar heyecan
verici magazin hikyeleri yazan Cevat akir, Halikarnas Balks olarak
asl ahsiyetini 1926' lardan sonra yazd hikyelerde bulur. 1939' da
"Ege Kylarndan" ad ile yaynlad bu hikyelerinde Ege ve Akdeniz
kylarn zengin tabiat gzellii mitolojik deerleriyle, iirli bir dille
ifade eder. Onun bu yola giriinde ok okuduu baz yazarlarn bilhassa
J. London ve J. Conrad'n etkili olduu sylenebilir. Memleket
gereklerine eilen sanatlarn eserlerini sosyal problemler zerine
kurduu dnemde; zavalllarn gller karsndaki durumu anlatlrken
Halikarnas Balks kk adamn hayat kavgasn, yaama mcadelesini tenkiti
bir gzle dikkatlere sunmak yerine, bu g artlarda onun iir dolu
byleyici engin i dnyasn ifadeye alr. nsann insanla veya kurumlarla
olan mcadelesi yerine tabiat kuvvetleri ile olan mcadelesini
anlatmay tercih eder. Geimini denizden temin etmeye gayret gsteren
insanlarn denizle mcadelelerini tabi renkleriyle ve ok canl bir
ekilde tasvir eder. Dolaysyla deniz ve tabiat unsurlar Halikarnas
Balks' nda bir mekn olmaktan kar, nc bir kahraman olarak hikyenin
ahs kadrosuna girer. Bu kahramann tasvirinde denizcinin yaad
trajedi adeta erir ve kaybolur. Bu sebeple denebilir ki, Halikarnas
Balks denizde ve kyda yaama kavgas veren kk adamn trajedisinden
ziyade bu trajediden kaynaklanan sevgi ve umut dolu dnyalarn
dikkatlere sunmak gayretindedir.
Kalabalk ehrin sosyal problemlerine eilen bir hikyecimiz de lhan
Tarus' tur. Tenkiti bir dikkatle hikyelerinin bir ksmnda, gecekondu
muhitlerinde yaayan insanlarn geim zorluklarn, yoksulluklarna ramen
temiz ahlklarn ve sosyal davranlarn; bir ksmnda da, memur
aristokrasisini ve brokratlarn devlet dairelerindeki yaayn
anlatr.
Balzac, Gorki, Panait strati ve ehov tecrbelerini tanyan Tarus,
"Anadolu Hikyeleri" ve "Cevizli Bahe" adl hikye kitaplaryla
edebiyat alanna girer. Tarus, sanatnn ilk devresinde Refik Halit'
in eserleriyle yerleen allm hikye tarzyla, Sadri Ertem'le balayan
yeni gereki hikye anlaynn ortaya koyduu rneklerden hareketle
hikyeler yazar. Onun zerinde az nce szn ettiimiz yabanc yazarlarn
da tesiri vardr. Btn bunlar onun bir aray iinde olduunu ifade eder.
Bu yzden O'nun ilk hikyelerinde tek bir izgide yrdn sylemek zordur.
Tasvirci gerekilikle tenkiti gerekilik arasnda bocalayan, bazen
kutuplardan birinde, bazen ikisi arasnda orta bir yolda yrdn
sylemek mmkndr. lhan Tarus, kendi nesli iinde konularn en geni
evrelerden alan bir hikyecimizdir. Ege, Orta Anadolu hatta Hakkri'
ye kadar uzanan geni bir meknda kk kasaba memurlarn