batı anadolu erken tunç çağı ölü gömme gelenekleri

TC

EGE ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ARKEOLOJİ ANA BİLİM DALI

BATI ANADOLU ERKEN TUNÇ ÇAĞI ÖLÜ

GÖMME GELENEKLERİ

DOKTORA TEZİ

AHMET UHRİ

Danışman: Prof.Dr.Altan ÇİLİNGİROĞLU

İZMİR-2006

İÇİNDEKİLER

Önsöz 6-8

Giriş 9-13

I.Bölüm 14-32

Ölüm Olgusu ve Ölü Gömmenin Kültür Tarihi İçindeki Yeri

A-Ölümün Anlamı 14-17

B-İnsanın Bilişsel Gelişimi İçinde Ölü Gömmenin Yeri 18-20

C-Ölüm ve Din 21-23

D-Ölüm ve Ruh 24-28

E-Tanrı Kavramı 29-32

II.Bölüm 33-45

Batı Anadolu Erken Tunç Çağı Coğrafi ve Kültürel Ayrım

A-Coğrafi Tanım ve Batı Anadolu Erken Tunç Çağı 33-40

B-Batı Anadolu Erken Tunç Çağı Kültür Bölgeleri 41-45

1-Batı Anadolu ETÇ I Evresi Kültür Bölgeleri

2-Batı Anadolu ETÇ II Evresi Kültür Bölgeleri

3-Batı Anadolu ETÇ III Evresi Kültür Bölgeleri

III.Bölüm 46-56

Batı Anadolu Erken Tunç Çağı Kronolojisi

IV.Bölüm 57-233

Batı Anadolu Erken Tunç Çağı Mezarları

V.Bölüm 234-344

Batı Anadolu’da Ölü Gömme Gelenekleri

A-Mezar ve Mezarlıkların Konumu 234-249

1-Yerleşim İçi/İntramural Ölü Gömme Uygulaması

2-Yerleşim Dışı/Ekstramural Ölü Gömme Uygulaması

B-Mezar Tipleri 250-27 1

1-Basit Toprak Mezar

2-Pişmiş Toprak Mezar

a)Çömlek Gömüler

b)Pithos Gömüler

c)Sahte/Pseudo Pithos Gömüler

3-Taş Sandık Mezar

4-Sahte/Pseudo Oda Mezar

C-Gömme Biçimi 272-274

1-İnhumasyon

2-Kremasyon

D-Gömme Tipleri 275-281

1-Hocker

2-Dorsal

E-Yönlendirme 282-288

1-Başın Yönlendirilmesi

a)Doğu

b)Batı

c)Kuzey

d)Güney

2-Gövdenin Yönlendirilmesi

a)Kendi Sağına

b)Kendi Soluna

F-Çoklu Gömü Uygulaması 289-292

G-Geleneğin Biçimlendirilmesi Açısından Mezar Buluntuları 293-344

1-İşlevsel Açıdan Mezar Buluntuları

a-Yaş Belirticiler

I-Pişmiş Toprak Minyatür Kaplar

II-Oyuncaklar

III-Pişmiş Toprak Askoslar/Kuş Biçimli Kaplar

b-Cinsiyet Belirticiler

I-Takılar

II-Silahlar ve Kesici Aletler

III-Ağırşaklar

c-Statü Belirticiler ya da Prestij Nesneleri

I-Metal kaplar

II-Takılar

III-Asa ya da Topuz Başları

IV-Kulak Tıkaçları

V-Diademler/Alınlıklar

VI-Mühürler

d-Ritüel ile İlgili Yerel Adet Olarak Nitelenebilecek Tekil Buluntular

I-Oyuncaklar

II-Organik Buluntular

e-Multivalent/Çoğul Değerlikli Buluntular

2-Ritüel Anlamlar Açısından Mezar Buluntuları (Ritüel Nesneleri)

a-Ayrılma Evresinde Kullanılmış Olabilecek Buluntular

I-İğneler

II-Kulak Tıkaçları

III- Figürin, İdol veya Amuletler

IV-Mezar Üzerindeki İşaretler

b-Geçiş Evresinde Kullanılmış Olabilecek Buluntular

c-Bütünleşme Evresinde Kullanılmış Olabilecek Buluntular

VI.Bölüm 345-351

Sonuç

Kısaltmalar ve Kaynakça 352-377

Harita ve Çizelgelerin Liste ve Kaynakçası 378

Levhaların Liste ve Kaynakçası 379-427

Haritalar ve Çizelgeler

Levhalar

ÖNSÖZ

Antropolojik olarak ölü insan bedenlerinin ortadan kaldırılmasına ilişkin kültürel

yollardan biri olan “Ölü Gömme”, esas olarak toprak kazılarak ölü bedenlerin kazılan çukura

(mezara) bırakılması işlemi olarak tanımlanır.1 Ancak tanımda belirtilen dışında ahşap, taş,

pithos vb. malzemeler kullanılarak yapılan gömüler de vardır. Bu çalışmanın coğrafi

boyutunu oluşturan Batı Anadolu ve zamansal boyutunu oluşturan Erken Tunç Çağı, ölü

gömme açısından incelendiğinde ise insanoğlunun bu dönemde yakalamaya başladığı

gelişmişlik düzeyinin kültüründe de yansımaları olduğunu ölülerine son görev olarak yerine

getirdiği gömme işlemlerinde görmek olasıdır. Hiç kuşkusuz gömü biçimlerindeki

farklılıkların aynı zamanda kültürel farklılıklara tanıklık etmesi, gömü biçimlerinin

incelenmesinin ne derece önem taşıdığını ortaya çıkarmaktadır. Bu nedenle Ölü Gömme

Gelenekleri, antropoloji, arkeoloji ve kültür tarihine veri sağlayan ve bir kültürün

incelenmesinde önemli yer tutan bir alandır.

Orta Paleolitik Çağ’dan itibaren belirli bir bilişsel gelişmişlik düzeyine ulaşan

insanoğlunun ölülerini de ilk bu dönemde gömmeye başladığı arkeolojik verilerle

saptanmıştır. Bu çalışmada ise öncelikle ölüm olgusu ve ölü gömmenin kültür tarihi içindeki

yeri kuramsal açıdan irdelendikten sonra, Batı Anadolu’da Erken Tunç Çağı’ndaki kültürel

değişim ve Erken Tunç Çağı’nın kronolojisi incelenmiştir. Daha sonra ise Batı Anadolu Erken

Tunç Çağı mezar ve mezarlıkları araştırılarak bu mezar ve mezarlıklardaki ölü gömme

gelenekleri ve eğer izleri varsa ölü arkasından yapılan törenler, bir başka deyişle ölü gömme

ritüelleri incelenmiş, ölü yanına bırakılan armağanlar, ölünün mezar içinde yatırılış biçimi,

mezar tipleri gibi kriterler dikkate alınarak bir sonuca varılmaya çalışılmıştır. Bir başka

deyişle maddesel kültür ögelerinden yola çıkılarak Batı Anadolu Erken Tunç Çağı halklarının

‘tinsel kültürü’2 incelenmeye çalışılmıştır. Metin içinde geçen terminolojiyle ilgili özgün

kullanımlar, gelenek, rit ve ritüel gibi kavramların antropolojik olarak tanımları ise giriş

bölümünde tartışılarak kullanılan terminoloji üzerinde bir uzlaşı sağlanmaya çalışılmıştır.

Konu üzerine Türkiye’de yapılan ilk çalışmalardan olan T.Özgüç’ün Ön Tarihte

Anadolu’da Ölü Gömme Adetleri adlı 1948 yılında yayınlanmış yapıtının üzerinden elli yıldan

fazla bir süre geçmesi ve bu arada 25 Eylül 1991 tarihinde erken ve trajik ölümüyle arkeoloji

camiasını üzüntüye boğan İ.Metin Akyurt’un doktora çalışması olarak yürüttüğü ve

ölümünden sonra meslektaşları tarafından gerekli düzeltmeler yapılarak 1998 yılında TTK

1 Emiroğlu-Aydın 2003, 343-344. 2 Tinsel Kültür’ün tanımı ve bu terimle ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Arsebük 2003, 111.

tarafından basılan MÖ 2.binde Anadolu’da Ölü Gömme Adetleri3 adlı kapsamlı yapıtı dışında

dilimizde başka yapıt olmaması bu konuyu çalışmak istememin en önemli nedenleri

arasındadır. Ayrıca yukarıda anılan kitapların adından da anlaşılabileceği gibi konu ve

kapsam olarak Batı Anadolu ve Erken Tunç Çağı’nı spesifik olarak inceleyen bir çalışma da

şimdiye dek yapılmamıştır. Batı Anadolu’da yürütülen prehistorik kazıların sayısının giderek

artması ve bu kazılarda ortaya çıkarılan Erken Tunç Çağı’na ait mezar ve mezarlık alanlarının

sadece kazı raporlarında kalması, bunların bir arada değerlendirilmesinin yapılmamış olması

da bu çalışmanın en azından Batı Anadolu Erken Tunç Çağı mezar ve mezarlıklarının topluca

değerlendirilmiş olması açısından önemlidir. Çünkü, eldeki verilerin büyük çoğunluğunun

ETÇ II dönemine ait olması ve ETÇ I ve Erken Tunç Çağı’na geçiş evresine ait mezar veya

mezarlıkların çok sayıda olmaması Batı Anadolu Erken Tunç Çağı mezar ve mezarlıklarının

topluca değerlendirilmesinin ve bu evreler arasındaki ilişkilerin ve/veya farklılıkların ortaya

konabilmesi gelecekte yapılacak daha kapsamlı araştırmalara da zemin oluşturacaktır.

Yukarıda da belirtildiği gibi Batı Anadolu Erken Tunç Çağı mezar ve mezarlıklarında

yapılan kazılardan elde edilen veriler, dördüncü bölümde de görülebileceği gibi öncelikle

yerleşim ve/veya mezarlıkların alfabetik bir dökümü yapılarak bütün verilerin ortaya

konmasıyla incelenmiş; daha sonra da ölü gömme de uygulanan teknik ayrıntılar beşinci

bölümde bir araya getirilmiştir. Mezarlardan çıkarılan ölü armağanları ise ayrı bir bölüm

olarak ele alınmamış bunun yerine beşinci bölümde incelendikten sonra bunlar içinden

antropolojik açıdan anlam ifade edenler belirlenerek ölü gömme geleneğinin bir modeli

oluşturulmaya çalışılmıştır. Varılan sonuç ise ölü gömmenin kültür tarihi içindeki yerinin

incelendiği birinci bölümde anlatılanlar eşliğinde değerlendirilerek sonuç oluşturulmuştur.

Bu çalışmanın gerçekleştirilmesinde doktora tez danışmanlığımı üstlenen hocam

Prof.Dr.Altan Çilingiroğlu başta olmak üzere, Öğr.Gör.Dr.Özlem Çevik, verdiği değerli

bilgilerle Doç.Dr.Süleyman Özkan, Yard.Doç.Dr.Zafer Derin, Yard.Doç.Dr.Eşref Abay,

Prof.Dr.Mehmet Özdoğan, DEÜ-FEF Arkeoloji Bölüm Başkanı Prof.Dr.Recep Meriç ve diğer

mesai arkadaşlarımla, arkeolog Tuğba Tanyeri Erdemir, Ebru Bak, Aylin Tuncer ve Yasemin

İlseven ile Nörolog Prof.Dr.Görsev Gülmen Yener’e şükranlarımı sunarım. Bu çalışmanın

hazırlanabilmesinde çok yardımını gördüğüm bir yayın olan TAY-IV ETÇ cildini

hazırlayanları kutlamak isterim. Almanca çevirilerdeki yardımlarından dolayı Yeşim

Yenidoğan ve Yard.Doç.Dr.Ergün Laflı’ya müteşekkirim. Ayrıca, çalışmayı yaptığım

sıralarda benim daha rahat çalışmamı sağlayabilecek ortamları yaratmadaki mahareti, sevgisi

3 Akyurt 1998, XIV.

ve şefkati ile işimi kolaylaştıran eşim Ayla Sabine Sevim Uhri’ye ancak bu tezi armağan

ederek teşekkür edebilirim.

GİRİŞ

Çalışmanın adından da anlaşılabileceği gibi belirli bir coğrafyada ve belirli bir tarih

kesiti içinde yaşamış olan insanların kültürlerinin bir parçası olan ölü gömme anlayışlarının

bir sonucu olan “gelenek” bu çalışmanın ana amacını oluşturacaktır. Bu amaca ulaşmak için

izlenecek yol üzerinde durulacak bazı noktalar olduğu da bir gerçektir. Bu üzerinde durulacak

noktaları oluşturan kavramlar ise zaman zaman arkeolojiye uzak ya da yakın antropoloji,

sosyal antropoloji, sosyoloji, etnoloji gibi diğer sosyal bilim dallarından ödünç alındığından

öncelikle, başta gelenek olmak üzere, yeri geldikçe kullanılacak bu terimlere bir açıklık

getirmek ve üzerinde uzlaşı sağlamak zorunluluğu vardır. Bu nedenle ilk olarak gelenekten ne

anlaşıldığından yola çıkarak bu kavramlara açıklık getirilmelidir.

Türkçe’de genellikle birbirinin yerine kullanılan ve özellikle arkeoloji alanında bu

nedenle bazı karışıklıklara da yol açan “âdet ve gelenek” sözcüklerini tanımlamak ve

çalışmanın neden bir geleneği incelediğini açıklayarak konuya girmekte yarar vardır. Âdet

(custom) sözcüğü antropolojik olarak uzun bir zaman süresi içinde tekrarlanarak

kurumsallaşmış toplumsal alışkanlık olarak tanımlanmaktadır.4 Ancak bu tanımda aktarım

süreçleri ile ilgili bir açıklama yoktur. Bir başka deyişle gelenek ile âdet arasındaki farkı

ortaya koymadan konu açıklanamaz. Gelenek sözcüğü ile ifade edilen ise bir aktarım

sürecidir. Açıklayacak olursa, gelenek yani “tradition” sözcüğü etimolojik olarak Latince

“tradere” sözcüğünden gelmekte ve “Traditio” bir şeyin aktarıldığı sürece, “traditum” ise

aktarılan şeye gönderme içerir.5

Belirli davranışsal norm ve değerleri benimseyip, aşılayan, gerçek ya da hayali bir

geçmişle süreklilik gösteren ve genellikle yaygın biçimde benimsenen ritüeller ya da başka

sembolik davranış biçimleriyle ilişkili toplumsal pratikler kümesi olarak tanımlanan gelenek;6

insanoğlunun geçmişten aldıklarını geleceğe aktararak yarattığı sürecin ta kendisidir. Bu süreç

içinde geleneğin ayırt edici yönü, yani onu gelenek kılan ana özelliği, bizatihî bir “seçilim”e

tabi tutulmuş olmasıdır.7 Bir başka deyişle bir kuşak, izleyen kuşağa kullanım gereçlerinin

yanı sıra (kültürleme süreciyle) sınırsız sayıda davranış tarzı, fikir, ayin, inanç, adet,

duygulanım, izlenim, bilgi, teknik, simge, imge, beceri, kurum, yöntem vb. bırakabilir. Ancak

bunların tümü “gelenek” olarak nitelenmeyi hak edecek “değer”de değildir. Gelenek, aynı

aktarım süreçlerini izleyen âdetten yaptırımcı, kural koyucu niteliğiyle ayırt edilmektedir.8

4 Özbudun 2003a, 12. 5 Özbudun 2003c, 331. 6 Marshall 1999, 258-259. 7 Özbudun 2003c, 331. 8 Özbudun 2003c, 331.

Yine antropologların yaklaşımıyla bir olgunun gelenek olabilmesi için gereken ölçütler

şunlardır: Sözü edilen olgunun en az üç kuşak boyunca sürüyor/tekrar ediyor olması; üstü

kapalı biçimde de olsa bir değer yargısı ifade etmesi, bir başka deyişle yaptırımcı olması;

geçmişle şimdiki durum arasında bir süreğenlik duygusu yaratması.9

Konusu ve çalışma alanı gereği ölü kültürleri ya da toplumları inceleyen arkeoloji

açsından bu tanımların nereye oturması gerektiği ise başlı başına bir sorundur ve bununla

ilgili aşağıda açıklanacak öneriler en azından ölü gömme uygulamaları için dile getirilebilir.

Çalışma alanı olan Batı Anadolu ve tarihsel dilim olan Erken Tunç Çağı göz önüne

alındığında uygulanan gömü pratiklerinin, bu geniş zaman dilimi içinde en azından üç

kuşaktan fazla sürmüş olabileceği dikkate alınırsa ve ölü gömme uygulamalarının doğası

gereği sıkı kurallara bağlı ve eğer istenilen biçimde uygulanmazsa hem ölen birey hem de

yaşayanlar için tehlikeli sonuçlar doğurabileceğine olan inanç gereği yaptırımcı olması bu

uygulamanın bir gelenek olarak nitelendirilmesini gerektirir. Burada elbette üçüncü nitelik

olan geçmişle şimdiki durum arasında olması gereken süreğenlik, incelenenin ölü bir toplum

olması nedeniyle dikkate alınmayabilir ya da burada sözü edilen “şimdi” aynı tarih diliminin

evreleri arasındaki geçişte aranmalıdır. Bu yaklaşım ise geleneğin bir başka niteliğine

gönderme yapılmasını sağlayabilir. Geleneği gelenek yapan bu nitelikse, aktarıcı kuşağın

aktarımı değil, alıcı kuşağın, onu değerli bularak kabul etmesidir. Yaptırımcı niteliğini yitiren,

alıcı kuşak tarafından böyle yorumlanmayan ya da mevcut koşullarla ilişkinliği kopan bir

gelenek, varlığını sürdürse dahi, bunu ancak bir “rütbe indirimiyle”, örneğin uygulayıcılarınca

artık anlamlandırılmakta güçlük çekilen bir âdet ya da alışkanlığa indirgenmiş olarak

gerçekleştirebilir.10

Peki bu arkeolojik olarak ya da daha dar anlamda bu çalışmanın konusunu oluşturan

ölü gömme uygulamaları için ne anlama gelir? Bu sorunun yanıtı tek doğru yanıt bu

olmamakla birlikte aşağıdaki gibi verilebilir. Başlangıçta yaptırım gücü olan, ve uzun bir

zaman diliminde kuşaklar boyu süren ve neredeyse herhangi bir değişiklik olmadığını

arkeolojik verilerle saptayabileceğimiz bir uygulama, yine arkeolojik kanıtların gösterdiği

biçimde giderek neden yapıldığı sorusu sorulmadan ve sonraki kuşaklarca belki de

anlamlandırılmakta güçlük çekilerek yapılmaya devam edebilir. İşte bu aşamadan sonra da

gelenek olma niteliğini kaybederek, belki biraz da değişerek bir âdet haline dönüşebilir. İşte

bu nedenle, yani yaptırım gücü olması ve kuşaklar boyu sürebilmesi ölü gömme

9 Özbudun 2003c, 331. 10 Özbudun 2003c, 331.

uygulamalarının bir gelenek olarak nitelendirilmesini sağlarken, aynı şekilde bazı nedenlerle

bu geleneğin giderek âdete dönüşmesi de söz konusu olabilir.

Batı Anadolu’da ortaya çıkarılan mezarlar ya da mezarlıklardan gelen ve bir ölü

gömme işlemi sırasında yapılan bütün tekil uygulamaların hiç değilse maddi kanıtlara

dayanan kısmının nasıl olduğunu biçimlendirmek olasıdır. Batı Anadolu’nun sözü edilen

dönemde ölüleri pişmiş topraktan kaplara (pithos ya da çömlek) koymak, taş sandık ya da

basit toprak mezarlara gömmek gibi temelde üç tip ölü gömme uygulamasına sahip olmasının

yanı sıra bu uygulamaların alt kültür grupları olarak nitelenebilecek ve belirli yörelere özgü

küçük farklılıklar içermesi genel anlamda bir ölü gömme geleneğinden söz edebilmenin yanı

sıra ayrı yeleşimlerdeki her bir mezar ya da mezarlık alanı için ölü gömme âdetinden söz

edilmesini gerektirir. Kısacası Batı Anadolu gibi çok geniş bir coğrafyayı değerlendirirken ölü

gömme geleneğinden söz edilebileceği gibi, sadece tek bir mezarlık alanı incelenirken ölü

gömme âdetinden söz edilebilir.

Ayrıca unutulmaması gereken bir nokta da incelenen toplulukların yazıyı

kullanmadıkları, dolayısıyla sözel kültürler olmalarıdır. Batı Anadolu Erken Tunç Çağı

topluluklarında yazının olmaması yukarıda sözü edilen aktarım süreçlerinin sözel olmasını

gerektirmiş ve sözel kültürlerin doğası gereği belleğe dayalı olması nedeniyle zaman zaman

ölü gömme ritüelleri sırasında yapılan uygulamaların bir önceki uygulamadan küçük

farklılıklar içermesine neden olmuş olabilir.11 Nedenlerini ve nasıl oluştuklarını asla tam

olarak bilemeyeceğimiz bu küçük farklılıklar yerel bağlamda, uygulanan ritüelde bazı

değişiklikler yaratmış olabilir. Bu değişiklikleri ise kazı yoluyla bulunan maddi kanıtlar içinde

var olan küçük, fakat açıklanamayan farklılıkların nedeni olarak görmek de olasıdır.

Yukarıda açıklanmaya çalışılan nedenlerden dolayı bu çalışmanın adında âdet yerine

gelenek sözcüğü yeğlenmiş, ancak âdet sözcüğünün içerdiği dar anlam da göz önünde

bulundurularak, artık sorgulanmayan ve bir alışkanlık durumuna gelmiş bazı ölü gömme

uygulamaları da bu bağlamda incelenmiştir.

Ölüm olgusu ve ölü gömmenin kültürel olarak ne anlama geldiği ve insanoğlunun

bilişsel gelişimi içerisinde onun davranışına nasıl etkidiğinin incelenmeye çalışıldığı ilk

bölümde ayrıntılı olarak inceleneceği gibi, insanın ölünün arkasından bazı özel uygulamalar

yaparak ölü bedeni ortadan kaldırması, giderek bu uygulamaların antropologlarca tören, ayin

ya da ritüel sözcükleri ile açıklanabilecek uygulamalara dönüşmesi bu kavramların da

açıklanmasını zorunlu kılmaktadır.

11 Sözel kültürler ve bunların belleğe dayalı, mit aktarım süreçleri için bkz. Goody-Çakmak 2005, 92-98.

Ölü gömme uygulamaları açısından, ister Batı Anadolu’da olsun isterse de başka bir

coğrafyada, dönem olarak Erken Tunç Çağı ya da Neolitik Dönem veya günümüzde

farklılığın olmadığı tek nokta, ölü bedenin yakarak ya da gömerek veya bir başka biçimde

yaşayan insanlardan bir şekilde ayrılmasıdır. İşte bu ayrılma sırasında bir takım işlemler

yapılmakta ve bu işlemlerin tamamı sosyal bilimcilerce tören ya da ayin sözcüğü ile

tanımlanmaktadır.

Aralarında bazı temel ayrımlar olan ayin ve tören konusunda söylenebilecek en temel

fark törenin seküler bir nitelik taşıması, buna karşın ayin ya da ritüelin kutsalla ilintili

olmasıdır. Açıklayacak olursak; tören ya da seremoniyi, özgül olarak teknik ya da oyalayıcı

olmayan ve toplumsal ilişkileri ifadelendiren davranış tarzlarının kullanımını içeren her türlü

insan faaliyeti kompleksi olarak tanımlamak olasıdır.12 Ayin ya da ritüel ise sosyoloji ve

antropolojide, içsel tutarlılığı olan, sistemleştirilmiş ve genellikle bir mitos ya da

gizemselleştirilmiş bir tarihin yeniden canlandırılmasına yönelik ritler süreci olarak

tanımlanır.13 Bu tanımda geçen rit ise Türkçe’de tek sözcükle karşılanamamakla birlikte,

inananların uzlaşımsal simgesel anlam yükledikleri geleneksel uygulamalar olarak

tanımlanabilir.14

Oldukça soyut bazı kavramlardan söz edildiği ve bunların ölü gömme ile olan

bağlantılarını açıklamak gerektiğinden konuyu ölü gömme ile bağlamak zorunluluğu

doğmaktadır. Ancak ondan önce rit ve ritüel arasındaki ince ayrım üzerinde durup buradan

ölü gömme ile ilgili örnekler vererek konuyu aydınlatmak daha kolay olacaktır. Yukarıdaki rit

tanımından yola çıkarak, ayin yani ritüel, bir dizi ritin uygulanmasında öngörülen düzen

şeklinde tanımlanmaktadır.15 Bir başka deyişle, örneğin ölü gömme uygulamaları açısından

konuya açıklık getirilecek olursa, bir ölüm sonrası yapılan her bir işlem ki bu işlemler ölünün,

mezara konması ya da yakılması veya yanına armağan olarak bir takım nesnelerin bırakılması

gibi sıralanabilir. İşte bu yapılan işlemlerin her biri antropolojik açıdan rit olarak kabul

edilirken, bunların toplamı yani ölü gömme uygulamasının tamamlanmasına kadar geçen

sürede ve sonrasında uygulanan her bir adımın tamamı ritüel yani ayin olarak nitelenmektedir.

Burada dikkat edilmesi gereken tek nokta ritin bireysel ya da kollektif olmasının yanı sıra bir

doğaçlamaya izin verecek ölçüde esnek olabilmesi ve bu esnekliği gerçekleştirirken de ayini

oluşturan kimi kurallara bağlı kalabilmesidir. Bu nedenle de ritler değişebilirken bu değişim

12 Özbudun 2003d, 101. 13 Özbudun 1997, 19. 14 Özbudun 1997, 17. 15 Özbudun 1997, 17.

oldukça ağır ve algılanamaz bir hızda olabilmektedir.16 Bu yaklaşım, bir ölü gömme ritüeli

sırasında uygulanan ritlerin neden bölgeden bölgeye ya da yerleşimden yerleşime

değişebildiğini de açıklamaktadır. Örneğin ritüelin bir parçası olan ve bu çalışma içerisinde

“ritüel nesnesi” olarak adlandırılan nesnelerin ölü yanına armağan olarak bırakılmasında

neden hemen her mezardan aynı armağanların çıkmadığı ya da Erken Tunç Çağı’nın değişik

evrelerinde birbirinden farklı armağanların bırakıldığı, ritlerin tanımı gereği ‘bireysel ya da

kollektif olabilen ve doğaçlamaya izin verecek derecede esnek’ olarak nitelenen yapısıyla

açıklanabilir.

Toparlayacak olursak, ayinin temel niteliklerini, simgesellik, standartlaştırılmışlık,

tekrarlayıcılık, pratik/pragmatik sonuca yönelik olmayış, değişime kapalılık ya da çok yavaş

değişme, kendiliğindenliğe çok sınırlı yer veriş, kutsal addedilenle bağıntılı olmak ve kutsalın

müdahalesini sağlama girişimi olarak sıralamak olasıdır.17 Bu niteliklerden yola çıkarak ölü

gömme uygulamalarının tören ya da seremoni yerine birer ayin ya da ritüel olarak nitelenmesi

gerekmektedir. Ölü gömme ritüelleri sırasında uygulanan işlemin her bir adımı ise rit olarak

nitelenmeli ve bu adımlardan bazılarında kullanılan nesneler de ritüel nesneleri olarak

adlandırılmalıdır.

Giriş kısmının başında da belirtilen nedenlerden dolayı bu çalışma ölü gömme

âdetlerinin yanı sıra esas olarak ölü gömme geleneklerini, bir başka deyişle aktarım sürecini

inceleyecek ve bu sırada Batı Anadolu Erken Tunç Çağı mezar ya da mezarlıklarında

arkeolojik olarak saptanabilen maddi kalıntılara dayanarak ve bu konuda arkeolojik materyale

sahip her yerleşimdeki uygulanan ölü gömme ritüellerinden yola çıkarak benzerlik ve

farklılıkları saptayarak Batı Anadolu’da Erken Tunç Çağı’nda uygulanan ölü gömme

geleneğinin ya da geleneklerinin bir modellemesi yapılmaya çalışılacaktır. Ölü gömme

uygulamaları arasındaki benzerlik ve farklılık, ölüm, din, tanrı gibi kavramların açıklandığı

ilk bölümde belirtildiği üzere, ölü gömmenin dinle bağlantısı ve dinin zaman zaman etnik

kökenle olan ilişkisi nedeniyle bu açıdan da değerlendirilmiştir.

16 Özbudun 1997, 17. 17 Özbudun 2003d, 101.

Bölüm I

ÖLÜM OLGUSU VE ÖLÜ GÖMMENİN KÜLTÜR TARİHİ

İÇİNDEKİ YERİ

A-Ölümün Anlamı:

Ansiklopedi ya da sözlüklerde “Bir insan, bir hayvan veya bir bitkide yaşamın tam ve

kesin olarak sona ermesi.”18 şeklinde tanımlanan ölüm, çok eski dönemlerden beri

insanoğlunun ilgisini çekmiş ve insanoğlu bu olayla ilgili olarak kültürden kültüre değişen

çok farklı davranış biçimleri sergilemiştir. Ölüm yeryüzündeki tüm varlıkları, toplumları,

kültürleri, sosyal kurum ve kuruluşları, hatta insanın zaman anlayışına göre sonsuz gibi

görünse de tüm gök cisimlerini ve evreni kapsayan bir olgu olarak ister fen bilimleri olsun

isterse de sosyal veya insani bilimlerin bütün alanları için ilgi çekici bir konudur. Ölümün bu

evrensel niteliği, onun farklı açılardan ele alınıp incelenmesi, değerlendirilmesi ve

yorumlanması sonucunu doğurmuştur. Cansızlarda ölüm, varlığın varoluş halinin sona ererek,

niteliksel ve niceliksel anlamda biçim değiştirmesi şeklinde tanımlanabilirken; canlılar söz

konusu olduğunda, en yalın tanımıyla hücrenin, organın veya organizmanın yaşamsal

fonksiyonlarını tamamen yitirmesi ya da canlı olma halinin sona ermesi anlamına gelir.19

Ölümün bu evrensel niteliğinin farkında olan insanoğlunu dünyada yaşayan diğer

canlılardan ayıran belki de en önemli nitelik bir gün öleceği bilgisine sahip olmasıdır. Başka

hiçbir canlıda görünmeyen bu bilinçli farkındalık, en eski çağlardan beri insanoğlunun

dikkatini ölüme yoğunlaştırmasına da neden olmuş ve ilkçağlardan beri başta felsefeciler ve

sanatçılar olmak üzere bu konuda antropoloji, etnoloji, sosyoloji, psikoloji gibi sosyal

bilimlerin diğer dallarında da çalışmalar yapılmıştır. Özellikle “ölüm olgusu” ve bundan sonra

neler olduğu konusuna kafa yoran felsefeciler bu konuda kendi felsefe ekollerine uygun

düşünceler üretmişlerdir. Antropolog ve etnologlar ise günümüz halklarının ölüm üzerine

geliştirdiği davranışları inceleyerek bu konuya katkıda bulunmaya çalışmışlardır.

Etnolojik ya da antropolojik incelemeler ölüm olgusunu üç bölümde ele almakta ve

ölüm öncesi, ölüm sırası ve ölüm sonrası yapılan uygulamaları incelemektedirler. Açacak

olursak, ölüm olayı gerçekleşmeden önce bu olayla ilgili önbelirtiler konusunda toplumların

davranışları, bireyin ölümünü takiben yapılan uygulamaları (ölünün hazırlanışı, gömülüşü,

18 Tuğlacı 1972, 2235. 19 Erginer 2004, 286.

ruhla ilgili tasarımlar gibi) ve ölünün ardında yapılan ölü yemeği, başsağlığı, geride bıraktığı

kişisel eşyaları konusunda ne yapıldığı gibi davranışları dikkate almaktadırlar.20 Ancak

arkeolojik olarak, hem de yazının olmadığı kültürleri incelerken etnolog ve antropologlardan

daha zorlu çalışma koşulları ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle, örneğin ilk bölümü oluşturan

ölüm ile ilgili önbelirtiler konusunda hiçbir maddi kanıt olmadığı için herhangi bir yorum

yapmak olanaksızdır. Ya da bununla ilgili herhangi bir kanıt olsa dahi bu kanıtı tanımlamak

ve bu şekilde yorumlamak yazısız yani tarihöncesi toplumlar için olanaksızdır. Bu nedenle

arkeoloji biliminin doğası gereği eldeki maddi kanıtlarla yorum yapılacağından ancak, ölüm

sonrası yapılan uygulamaların bir kısmı ile, ölünün gömülmesi sırasında yapılan bazı

uygulamalar incelenebilir.

Ölümden sonra neler olduğu konusunda pozitif bilimler olarak adlandırılan biyoloji,

tıp vb. bilimler yönünden en azından fiziksel sonuç konusunda bir görüş birliği vardır. Buna

karşın, sosyal bilimler açısından özellikle insanın ölüme karşı gösterdiği tepkiler konusunda

oldukça ilgi çekici çalışmalar yapılmaktadır. Bunun nedeni ise insanoğlunun belki de en

önemli icatlarından biri olarak kabul edebileceğimiz ruh kavramıdır.21

Ölüm, sonuç olarak hepimizin bir gün yaşayacağı ya da yapacağı bir deneydir. Ancak

bu deneyin sonuçlarını hiçbir şekilde bu deneyi merak eden diğer insanlara aktarmamız söz

konusu olamayacağı için deneyi merak edenlerin yapabileceği tek şey elbette bilinçli olarak

ölümü seçip sonucunda neler olduğunu görmek olmayacaktır. Yapılabilecek tek şey deneyin

sonuçları üzerine düşünce üretmek ya da tahminde bulunmaktır. Fizik olarak bedenin

çürümesi ve organik kısımlarının yok olması bu deneyin gözlemlenebilen kısmıdır. Bir başka

deyişle ölüm olgusunu gözlemleyenler için elde olan ve gözle görülür elle tutulur tek bilgi

bedenin çürüdüğü, organik kısımlarının belli bir süre içinde yok olduğu ve geriye sert ve

kaybolmayan doku olarak adlandırılabilecek kemik, diş vb’nin kaldığıdır.

Belki de bu deneyin görünür sonucunun estetik olmaması, görüntünün kötülüğü, geri

dönüşünün bulunmaması, ölen kişiye duyulan sevgi ve ölümü kabullenmeyiş gibi nedenlerle

ortaya çıkan rahatsız/tedirgin edicilik insanoğlunun ölüm karşısında değişik edimler

gerçekleştirmesine neden olmuştur. Bu edimlerin belki de en önemlisi, yazının ve tanrı

kavramının icadından da önemlisi ruh kavramının icat edilmiş olmasıdır. Zaten yukarıda

20 Örnek 1979, 13. 21 Bu çalışmanın bir arkeoloji tezi olduğunu göz önüne alarak ruh kavramının bir icat olduğu düşüncesinin peşinen kabul edilmesi gerektiğine inanmaktayım. Çünkü ruh eğer insanoğlunun bir icadı değilse bir keşfi olmalıdır. Bu durumda ise keşif sözcüğünün yüklendiği “varolan bir şeyin bulunması” anlamına gelen tanımı gereği ruhun varolduğunu kabul etmek zorunda kalırız. Ancak ruhun var olup olmadığı ise arkeologların değil felsefeci ve teologların sorunu olduğu için bu durumda çalışmanın boyutu bir arkeoloji çalışmasını aşar ve felsefe çalışması haline gelir ki bu da konudan sapılmasına neden olur.

yapılan ölüm tanımına tekrar dönecek olursak bu tanımın sadece görülen sonucu tanımladığı;

yaşamın geri dönülemez biçimde tam ve kesin olarak sona ermesini tanımladığı görülür. Oysa

dinsel açıdan ölüm “ruhun bedenden ayrılması” olarak tanımlanmaktadır.22 Belki de bu tanım

gereğidir ki insan ölünün arkasından onu yakma, gömme, yanına günlük kullanım eşya ve

araçlarını bırakma ya da daha değişik edimler içine girmiştir.

Günümüz fen bilimleri alanında çalışan bilim adamlarının özellikle geriatri,

biyoteknoloji, biyokimya ve gen mühendisliği alanında önemli ilerlemeler sağlamalarının ve

bu alanlara yapılan yatırımın son derece yüksek rakamlara çıkmış olması insanın dünyada

kalıcı olmadığının farkında olması ve kalacağı süreyi uzatmak istemesi ya da ölüme çare

bulmak istemesi ile bağlantılı gibi görünmektedir. Bu haliyle en erken dönemlerden beri

ölümü kabullenmeyen ve sonrasının olduğu düşüncesini geliştirerek bunun somut kanıtlarını

mezar, ölü hediyesi gibi biz arkeologların bulabileceği şekilde maddi kültür öğeleri olarak

bırakmış olan insan ile günümüz insanının düşünüş biçimi arasında sanki bir fark yokmuş gibi

görünür.

Aslında gerçekten de arada düşünce ve düşüncenin davranışa yansıması bakımından

fark yoktur. Yapılmak istenen şey termodinamik bir ilke olarak irreversibil/tersinmez bir olayı

reversibil/tersinir hale getirme çabasından başka bir şey değildir. Açıklayacak olursak,

ölümün geriye dönüşünün olmaması bir başka deyişle tersinmez oluşunun rahatsız ediciliği

insanoğlunu bu olayı geriye döndürebilme çabası içine sokmuş olabilir. Bu çaba en eski

dönemlerden beri ölü bedenin bir ritüel dahilinde gömülmesi, bu sırada ölünün yanına bazı

günlük kullanım maddelerinin ya da yiyecek içeceğin bırakılması veya süslenerek tekrar

geriye döndüğünde ya da bir başka dünyaya gittiğinde oradaki yaşama kolay uyum sağlaması

içindir. Günümüzün materyalist kültürlerinde ise bir öteki dünya inancı yerini bu dünyada

daha uzun süre kalma ya da ölümsüzlüğe ulaşmak çabasına bırakmıştır demek pek yanlış

sayılmaz. Burada kısaca öteki dünya kavramı üzerinde durmakta yarar vardır. Yine etnolog ve

antropologların gözlemlerinden yola çıkacak olursak, çok tanrılı, şamanik ya da pagan olarak

adlandırılan kültürlerde ölümden sonra gidilen yer genellikle bu dünyanın benzeri ya da

paraleliyken, tek tanrılı dinlerde bu paralel dünya kavramı, cennet, cehennem araf gibi

kısımların olduğu öteki dünya kavramına dönüşmüştür.23 Ancak, bazı inanışlarda bu ayrımı

net olarak saptamak da eldeki veri eksikliği veya yorum farklılıkları nedeniyle kolay değildir.

22 Hançerlioğlu 1978, Cilt-5, 23. 23 Şenel 1995, 211; Çoruhlu 2004, 251; Özmen 2003, 18.

B-İnsanın Bilişsel Gelişimi İçinde Ölü Gömmenin Yeri:

İnsanoğlunun ölüsünü gömmeye başlaması ile bilişsel gelişimi arasında ortaya çıkan

paralellik ise daha da dikkat çekicidir. Bu edimin başlangıcı, Steven Mithen’in “The

Prehistory of the Mind/Aklın Tarihöncesi” adlı son derece önemli çalışmasında açıklamaya

çalıştığı gibi insanın birbirinden bağımsız hareket eden akıllarının birbirleri ile entegrasyonu

aşamasında ya da Mithen’in deyişiyle akıllar arasındaki engellerin kalkmasıyla aynı döneme

rastlamaktadır. “...mağara resimlerindeki antropomorfik görüntüler ve insanların eşyalarıyla

birlikte gömülmesi, bu Üst Paleolitik insanların doğaüstü varlıklara ve muhtemel yaşam ötesi

hayatla ilgili inançlara sahip ilk bireyler olduklarını gösterir. Gerçekten de dinsel

ideolojilerin ilk kez ortaya çıkışına burada tanık oluruz. Bu durum, ilk insanların aklındaki

çeşitli zekâlar arasında var olan bariyerlerin yıkılmasıyla açıklanabilir.”24 Ölülerin

gömülmeye başladığı bu ilk dönemin Braidwood’un yaptığı kültürel sınıflandırmada

“sınırlandırılmış dolaşım (göçerlik) evresine”25 denk düşmesi de bir diğer ilginç noktadır.

Sınırlandırılmış bir dolaşımla ve bunun getirdiği kalıcılık sayesinde ileride açıklanacak öteki

dünya ile ata toprağı ve ata kültü arasında bir ilişki olması gerektiğini düşünmek olasıdır.

Bunun yanı sıra ölüyü açıkta bırakmanın bu yaşam biçiminde getireceği gündelik zorluklarda

göz önünde bulundurulmalıdır.

Yukarıdaki açıklamadan da anlaşılabileceği gibi ölü gömme eyleminin

gerçekleşebilmesi için öncelikle, ölüm bilincinin ya da ölüm olgusunun insanoğlunun

kafasında yer etmiş olması, bir başka deyişle insanın ölümün başka hiçbir olguya

benzemediğinin farkına varmaya başlaması gerekir. Bu farkındalığın ilk ortaya çıkışı ise

birçok antropolog tarafından Neanderthal insana kadar geriye götürülmektedir. Günümüzden

yaklaşık 150.000 yıl önce ortaya çıktığı sanılan Homo neanderthalensis ya da bazı

antropologlarca verilen diğer adıyla Homo sapiens neanderthalensis’in ölüsünü ilk kez gömen

insansı olduğu düşünülmektedir.

Bu düşünceye ve aşağıda incelenecek olan arkeolojik kanıtlara dayanarak

Neanderthallerin ölülerini gömdükleri söylenebilir. Dolayısıyla Neanderthal insanların

ölümün farkında oldukları ya da tersten söyleyecek olursak kendi varlığının ayırdında

olduğunu söylemek olası. Bu da bizi, ölüm bilincinin bir ölçüde Neanderthal insanda

varolduğu sonucuna götürür. Son derece soyut bir kavram üzerinde durulduğunun farkında

olarak şimdi Neanderthal insanının ölülerini gömmüş olduğunun elle tutulur daha doğrusu

arkeologların hoşuna gidecek tarzda söyleyecek olursak maddi kanıtları üzerinde duralım. İlk

24 Mithen 1999, 200. 25 Braidwood 1995, 40-43; Esin 2004, 25.

ve en çok bilinen kanıt Kuzey Irak’ta Zagros Dağları’ndaki ünlü Şanidar Mağarası’ndan gelir.

Burada günümüzden 60.000 yıl önce yaşadığı sanılan Şanidar halkından günümüze kalan ve

1957 yılında Ralph Solecki tarafından başlatılan kazılarda ortaya çıkarılan yaşlı bir

Neanderthal insanına ait gömü söz konusudur.26 Shanidar’da “çiçek gömü” adıyla bilinen bu

önemli gömü örneği 1960 yılı kazılarında Mousterien seviyenin orta kısmında B7 karesinde

ortaya çıkarılmıştır. Buradaki iskeletin tibia ve fibulası yaklaşık 7.5 m. derinlikte bulunmuş ve

iskelet sol tarafa doğru yattığından sağ kolu ve bacaklarının kıvrık pozisyonda olduğu

görülmüştür.27 Etrafındaki toprak polinolojik açıdan incelendiğinde çiçeklerin özellikle

buraya bırakıldığı ve bunun özel bir gömü örneği olduğu anlaşılmıştır. Aslında burada birden

çok iskelet bulunmasına karşın bunlardan biri, Şanidar IV adı verileni bilim dünyasında

oldukça tartışmalara neden olduğu için önemlidir. Şanidar IV’ün, özellikle çevresindeki

toprakta yapılan polinolojik analizler sonucu bölgenin normal florasında bulunan çiçeklerle

gömülmüş olduğu düşüncesi yaygındır.28 Ancak bu düşünceye karşı olanlar da bulunmaktadır.

Yaşlı bir şamana ait olduğu ileri sürülen bu iskelet ve çevresinde yapılan analizlerden elde

edilen sonuçlar üzerine başlayan tartışma, aslında çiçeklerle süslü olarak gömülmüş olmasının

simgesel niteliği nedeniyle Neanderthal insanının bilişsel gelişmişlik düzeyinde

kilitlenmektedir.

Neanderthal insanının ölüsünü ilk gömen canlı olduğunun diğer kanıtları La Chapelle-

aux Saints, Le Moustier, La Ferrassie, Deşik-Taş ve Regourdou mağaralarındaki

iskeletlerdir.29 Bu iskeletlerin yanı sıra dolaylı bir kanıt, Neanderthaller öncesine ait tam

iskeletlerin neredeyse hiç bulunmamış olmasıdır. Bilinen ilk insansı türünün bir üyesi olan

Australopithecus aferensis’e ait ünlü “Lucy” iskeletini de kapsamak üzere, insanlık tarihinin

üç milyon yıllık bir döneminden kalma yalnızca iki tam ya da tama yakın iskelet bulunmasına

karşın, Neanderthallerin ortaya çıkmasından sonra yirmiden fazla sayıda tam iskeletin fosil

kayıtta bulunması bir başka deyişle tam iskelet sayısındaki artış bilinçli ölü gömme

geleneğinin Neanderthal insanının uygulamaları arasında bulunduğuna dolaylı bir kanıt olarak

gösterilebilir.30 Çünkü, eğer tam iskelet sayısında bir artış varsa bunun bir nedeni de cesetlerin

bilinçli olarak korunmaya çalışılmasıdır. Bunun yanı sıra 20.yy’ın başından bu yana ortaya

çıkarılan 200 kadar Neanderthal kalıntısından hiç değilse otuzunun cesedinin, uygun konuma

26 Solecki 1975, 880-881 ve Leroi-Gourhan 1975, 562-564. 27 Türk 1997, 36. 28 Yapılan polinolojik analizler bu çiçeklerin, aynı coğrafyada bugün de var olan civan perçemi, peygamber çiçeği, devedikeni, kanaryaotu, salkımlı sümbül, gül hatmi, at kuyruğu gibi bitkilere ait olduğunu göstermiştir. Burada dikkat edilmesi gereken bir nokta ise bütün bu bitkilerin şifa verici olarak kullanılıyor olmalarıdır. 29 Lewin 1998, 236 ve Arsebük 2002, 11. 30 Lewin 1998, 233; Pearson 2002, 148.

getirme, mezara eşyalar ve hayvan kemikleri koyma ve taşları özenle yerleştirme gibi

etkinlikleri kapsayan uygulamalara işaret ettiği belirtilmektedir.31

Sonuç olarak Neanderthal insanın ölüsünü gömdüğünü düşünmek yanlış sayılmaz.

Ancak bu gömme ediminden nasıl bir anlam çıkarılacağı konusunda tartışmaların halen

devam ettiğini aklımızın bir köşesinde tutarak ve ihtiyatlı biçimde Neanderthal insanının ölüm

bilincine sahip olduğunu bir başka deyişle ölümün başka hiçbir olguya benzemediğinin

farkına varmaya başlayan ilk canlı olduğunu şimdilik kaydıyla söyleyebiliriz. Ölüm bilincinin

insan için son ve belki de en önemli kaygı olması ise ölü gömme uygulamalarını ortaya

çıkarmış olabilir. Ancak bu ölü gömme uygulamalarının bir ritüel dahilinde yapılmaya

başlanması bir başka kavramın din kavramının da yavaş yavaş ortaya çıktığı izlenimini

uyandırmaktadır. Yukarıda da belirtildiği gibi, Ayin ya da ritüelin sosyoloji ve antropolojide,

içsel tutarlılığı olan, sistemleştirilmiş ve genellikle bir mitos ya da gizemselleştirilmiş bir

tarihin yeniden canlandırılmasına yönelik ritler süreci32 şeklindeki tanımı burada devreye

girmekte ve kutsallıkla ilişkisi bulunan ritler, ölü gömme uygulaması sırasında ardı ardına

sıralanarak bir ritüeli oluşturmakta, dolayısıyla din olgusunun doğumu muştulanmaktadır.

31 Lewin 1998, 236. 32 Özbudun 1997, 19.

C-Ölüm ve Din:

Aslında, ölüm, ölü gömme ve din olgularını birbirinden ayırmak da pek kolay değildir.

Ancak burada öncelikle dinden ne anlaşıldığını belirtmekte yarar vardır. Elbette bütün dinler

için evrensel olan temel nitelikleri tanımlamak güçtür. Ancak, The Naturalness of Religious

Ideas adlı kitabın yazarı sosyal antropolog Pascal Boyer’ye dayanarak dini ideolojilerle ilgili

üç niteliğin bütün dinlerde bulunduğu da söylenebilir. Bunlardan birincisi, birçok toplumda

insanın fiziksel olmayan varlığının ölümden sonra da yaşamaya devam edebileceği ve

inançları, arzuları ile bir varlık olmayı sürdüreceği varsayımıdır. İkincisi, bir toplumda,

özellikle bazı insanların doğrudan tanrılar ya da ruhlar gibi doğaüstü varlıklardan ilham ve

mesajlar alabilecekleri inancıdır. Üçüncüsü ise, belirli ritüelleri tam olarak yerine getirmenin

doğal dünyada değişiklikler oluşturabileceği varsayımıdır.33

Bu üç temel niteliğin birincisinden başlayarak ölü gömme ile bağlantılarını

inceleyelim. Ölümün fiziksel olmayan boyuta geçiş olduğu ya da insanın fiziksel olmayan

varlığının ölümden sonra da devam edeceği şeklinde bir inanış olmasaydı gömme ritüelleri de

olmayacaktı diyebiliriz. Bir başka deyişle ruh kavramının icadı ile din ve ölü gömme arasında

bir ilişki olması gerekir. İkinci temel nitelik olan bazı insanların doğrudan fizikötesi ile ilişki

kurabildiklerine olan inanç bu insanların kutsal, dokunulmazlığı olan kişiler olarak

algılanmalarına yol açacağından bunların ölümlerinin de aslında bir ölüm değil fizikötesine

geçiş olarak kabul edilebileceği düşüncesi bu kişiler için uygulanacak ölü gömme ritüellerinin

ortaya çıkmasını sağlamış olabilir. Bu varsayım da bize neden Şanidar IV iskeleti gibi özel bir

ritüel uygulanmış olabilecek gömülerin olduğunu da açıklar.

Ayrıca, Rusya’da ortaya çıkarılmış olan ve günümüzden 28.000 yıl öncesine ait 60

yaşında bir adam ile birlikte gömülmüş bir kadın ile bir erkek çocuğunun mezarlarından

oluşan Sungir gömütlerindeki çok sayıda süs eşyasının varlığı aynı düşünceyi doğrulayıcı bir

kanıt olabilir. Daha önce de belirtildiği gibi Üst Paleolitik nüfusun hepsi gömülmemiştir.

Ancak daha önceki dönemlere göre gömü sayısında belirgin bir artış olmakla birlikte

olasılıkla o dönemde varolan nüfusun çok az bir kısmı bu işleme tabi tutulmuştur. Bunun olası

nedenlerinden belki de en önemlisi olarak, bu az sayıdaki korunmuş iskeletin sahiplerinin

topluluğun diğer üyelerinden farklı bazı niteliklerinin olmasıdır yorumunu yapmak baştan beri

söylenenlerle kendi içinde tutarlı bir bütün oluşturur. Kısacası bu kişilerin gömülmesinin

nedeni, dini ideolojilerin ortak niteliklerinden ikincisi olan, bazı insanların doğrudan fizikötesi

ile ilişki kurabildiklerine inanılması ile ilintili olabilir. Dolayısıyla Şanidar IV iskeleti veya

33 Mithen 1999, 202. Ayrıca Wells 1972, 108.

Sungir gömütleri gibi örneklerde görüldüğü gibi bir ritüel dahilinde ve bazı ölü hediyeleri ile

birlikte gömülen bu bireylerin bulunduğu toplulukta bir takım dini inanışların geliştiğini

söylemek olasıdır.

Özellikle Sungir gömütlerine geri dönecek olursak buradan elde edilen verilere göre:34

Yaşlı erkeğin, üzerinde birçok tilki dişi ve boncuk bulunan bir kep giydirilmiş başı da

dahil olmak üzere, vücudunun her tarafı diziler halinde düzenlenmiş 2936 adet boncukla

süslenmişti. Kollarının alt ve üst kısımları cilalı mamut dişinden yapılma ve bazıları siyah

boya izi taşıyan tamamı 25 adet bilezikle donanmıştı. Boyun çevresinde küçük, düz bir şist

kolye taşıyordu. Bu kolye kırmızıya boyanmıştı ama bir yüzünde küçük siyah bir nokta vardı.

Yaşının küçük olduğu sanılan erkek çocuk 4903 adetten oluşan boncuk dizileriyle

kaplanmıştı ve belinin çevresinde, yaşlı erkekte görülmeyen, süslü bir kemerin kalıntıları

olabilecek, kutup tilkisine ait 250’den fazla kesici diş vardı. Göğsü üzerinde, olasılıkla

pelerine benzer bir şeyin kopçası görevini gören ve hayvan biçiminde oyulmuş fildişi bir kolye

vardı. Çocuğun sol tarafında bir insana ait, iyice cilalanmış, çok iri bir femurun orta bölümü

bulunuyordu ve bu kemiğin ilik boşluğu aşıboyasıyla kaplanmıştı. Sağ tarafında ise bir tüylü

mamut dişinin düzleştirilmesiyle yapılmış olan büyük bir silah bulunuyordu ve bunun hemen

yanında, toprağa dik olarak oturtulmuş fildişinden yapılma bir disk vardı.

Bir genç kıza ait olması gereken gövdenin üzerinde, 5274 tane boncuk ve parçacık

görülüyordu. O da boncuklu bir kep giyiyordu ve boğazında fildişi bir iğnesi vardı, ama onun

mezarında tilki dişine benzer bir şey bulunmuyordu. Bununla birlikte, her iki tarafına

yerleştirilmiş ve vücut boyutlarına erkek çocuğun yanında bulunanlardan daha uygun, çeşitli,

küçük, fildişi silahlar vardı. Ayrıca yanında parçalanmış boynuzdan yapılma iki adet baston

bulunuyordu ve bunlardan bir tanesi delikli noktalarla süslenmişti. Ve nihayet kızın yanında,

erkek çocuğu olduğu sanılan bireyin mezarında olduğu gibi, ortasında bir delik bulunan,

hasır örgülü, üç adet fildişinden yapılma disk vardı.

Yukarıdaki alıntıdan da anlaşılabileceği gibi o zamanın ölçülerinde belki de oldukça

kıymetli maddelerden oluşan ve yine o zaman için büyük bir emek harcanarak yapıldıkları su

götürmez olan bu hediyelerin ve aksesuarların mezarlara bırakılması, bir başka deyişle Sungir

gömütlerine oldukça yüklü bir yatırımın yapılmış olmasının altındaki nedenleri anlamak

gereklidir.35 Hiç kuşkusuz ki bu yatırımın en önemli nedeni o dönemin ve o topluluğun dini

ideolojisi gereği fizikötesiyle bağlantı kurabildiğine inanılan bu kişi ya da kişilerin topluluğun

34 White 1993, 289-292; Pearson 2002, 150-153. 35 Paleolitik dönem insanının alet çantasında bulunabileceği düşünülen araçlarla, New York Üniversitesi’nden arkeolog Randall White’ın yaptığı boncuk üretim deneyleri bu işin ne derece güç olduğunu gösteren dolaylı kanıtlardır. Bkz. Lewin 1998, 177.

diğer bireyleri açısından sahip oldukları önemdir. Burada karşımıza, bu veya buna benzer bir

ölü gömme ritüelinin aslında dini ideolojilerin üçüncü ortak niteliği olan “ritüelin tam olarak

yerine getirilmesi ile doğal dünyada değişiklikler oluşturulabileceği” ya da tersi de doğru

olmak kaydıyla ölü gömme ritüelinin tam olarak yapılamamasının oluşturabileceği olası kötü

sonuçları savuşturmak isteği çıkmaktadır.

Yukarıdaki örneklerden de anlaşılabileceği gibi tekrar edecek olursak, şimdilik

kaydıyla ve belirli ihtiyat paylarını da göz önüne alarak Neanderthal insanından itibaren

insanoğlunun ölüsünü gömebilecek bilişsel düzeye ulaştığını, gömme edimini bir ritüel

dahilinde yapmış olabileceğini ve bundan sonraki aşamada Sungir Mezarlığı gibi alanlardan

da anlaşılabileceği gibi din olgusunun da yavaş yavaş ortaya çıkmaya başladığını

söyleyebiliriz. Bunun yanı sıra bu olgu insanoğlunun ölüm bilgisini edindiğini ve bunun

farkında olduğunu göstermekle birlikte başka bazı soyut kavramların da farkına vardığına

işaret ediyor olabilir. Bu kavramların başında ruh ve tanrı kavramları gelmekte ve bu

kavramlar insanoğlunun dünya üzerindeki günümüze kadar süren serüveninde oldukça önemli

bir yer tutmaktadır.

D-Ölüm ve Ruh:

Ruh kavramının bir icat olduğu önceki kısımlarda belirtilmişti. Bütün icatların bir

gereksinimden doğduğu varsayımıyla hareket ettiğimizde ise karşımıza şu soru çıkmaktadır.

İnsanoğlu ruh kavramına neden gereksinmiştir? Bu sorunun yanıtı en eski felsefecilerden beri

sorulmakta ve değişik bilim dallarından araştırmacılar bu soruyu kendi açılarından

yanıtlamaya çalışmaktadırlar. Hemen hemen bütün araştırmacıların üzerinde birleştiği bir

nitelik olarak ruh tasarımı, insanoğlunun uyku ile uyanıklığı birbirine karıştırmasıyla

doğmuştur.36 Uyku sırasında gördüğü düşleri anlamlandırmaya çalışma gereksinimi ruhun icat

edilmesine yol açmış olabilir.37 Elbette burada anlamlandırmayla kastedilen düşlerin yorumu

değil, düşlerin ne olduğudur.

Bu konuda farklı bir yaklaşımı ise Jan Assmann getirmekte ve ruh kavramının bellekle

olan ilişkisine vurgu yapmaktadır. Ölenlerin, geride kalanların anısında yaşamaya devam

etmesi, yani belleklerde bu insanlarla ilgili bilgilerin bilişsel olarak algılanma biçimi, belki de

ölenlerin kendi güçleri ile doğal olarak varlıklarını sürdürdükleri gibi anlaşılmış olabilir

diyerek belleğin konuyla bağlantısını belirtmektedir.38 Ancak bu konuda yapabileceğimiz kısa

bir fikir yürütme sonucu genelde düşlerde gördüklerimizin de bellekle olan ilişkisi aslında

diğer araştırmacıların da aynı fikirde olduklarını gösteriyor olabilir. Ayrıca ölülerin anılması

geriye yönelik olarak, anımsama ve ileriye yönelik olarak, anımsanma biçiminde kendini

gösterir. Bu da bize insanoğlunun neden ölüsünü gömdüğü konusunda bir açılım sağlarken,

bunun yanı sıra insanın neden ruh kavramını icat etme gereği duyduğu konusunda ileride

yapılacak açıklamalara da bir taban oluşturur.

Ölülerin geriye dönük olarak anılması, ilk, doğal ve evrensel biçimdir. Bu

uygulamada, grubun ölüleri ile birlikte yaşadığını, onların anılarını ilerleyen zamanda canlı

tuttuğunu ve bu yoldan topluluğun, kendi birliği ve bütünlüğünün, ölenleri de kapsayan bir

görüntüsünün bulunduğu söylenebilir.39 Dolayısıyla dinlerin temel özelliklerinden ikincisi ve

üçüncüsünün, yani topluluktaki bazı kişilerin doğa ötesi ile ilişki kurabileceğine olan inanç ve

ritüellerin doğru ve uygun zamanda ve yerde yapılmasının doğada yaratacağı değişiklik

toplumun birliği ve bütünlüğünün neden ölenleri de kapsaması gerektiğini açıklar. Ayrıca,

tarihte geriye doğru gidildikçe özellikle de tarihöncesi çağlarda yaşayanlar için yapılan

36 Hançerlioğlu 1978, ciltV. 347. 37 Düşlerin anlamlandırılması çabasıyla aslında anlatılmak istenen rüya yorumu değil, sadece düş ile gerçeklik arasındaki farkın algılanamaması nedeniyle yaşadığı bu deneyimin insan için ne anlama geldiğidir. 38 Assmann 2001, 37. 39 Assmann 2001, 64. Ölü gömme uygulamalarının açıklandığı 5.Bölümde, özellikle intramural ve ekstramural ölü gömme uygulamaları içinde açıklanacağı gibi, topluluğun birliği ve yaşadığı yeri meşru kılma gereci olarak ‘Ata Kültü’ kavramı da bu bağlamda gösterilebilecek en iyi örnektir.

yorumlarda, incelenen tarihöncesi grup ile ölüler ve atalar arasındaki ilişkinin oldukça etkili

bir görünüm sergilediğini görürüz. Konuya geleceğe yönelik bakıldığında ise kendini

unutulmaz kılma ve ün sahibi olma biçimleri olan eser bırakmak ve isim yapma çabasının

olduğunu görmek hiç de şaşırtıcı olmamalı. Çünkü bu çabanın ardında aynı zamanda bir

karşılıklılık ilkesi yatar: insan ancak atalarına gösterdiği kadar sadakat bekleyebilir ardında

kalanlardan.40

Yukarıdaki kısa açıklamadan sonra, oldukça girift bir yapıya sahip olan ruh olgusunu

anlayabilmek için yapmamız gereken bir şey daha kalıyor. O da, öncelikle insanoğlunun

sosyal ve doğal tarih zekalarının entegre olduğu yerde ortaya çıktığı düşünülen

Antropomorfik Düşünce’nin bir başka deyişle doğadaki her şeye insansı nitelikler yükleyerek

onların davranışlarını ya da duruşlarını anlamlandırma gayreti içindeki ilk insanların

dünyasını anlamamız gerekliliği. Günümüzden yaklaşık 40.000 yıl önce, insanın farklı

akıllarının arasındaki duvarların yıkılmaya başlaması ile ortaya çıktığı düşünülen kültürel

patlamanın bir sonucu olarak doğan Antropomorfik Düşünce sayesinde insanoğlu, belki de

önce doğadaki cansız maddelere ve yağmur, rüzgar vb. doğa olaylarına insansı karakterler

yüklerken, bu giderek uykuda görülen düşlerde gittiği yerlerin ya da gördüğü nesnelerin

gerçeklikle karıştırılması, bir başka deyişle bellekle ilgili yanılgılar sonucu buralara gerçekten

gittiğini düşünmesi nedeniyle bedenden çıkıp ortalıkta dolaşan bir can tasarımına yol açılmış

olabilir. İşte bu bedenden çıkıp dolaşan can tasarımı, insan yaşarken/uykudayken ruhun

bedene tekrar dönmesi ile son bulurken; insan ölüp bedeni çürüdüğünde serbest kalır

düşüncesini de yaratmış olabilir.

Burada kısa bir ara verip ruh sözcüğünün etimolojisine baktığımızda değişik dillerde

yukarıda söylenenleri destekleyecek örneklere rastlayabiliriz. Öncelikle Türkçe’de kullanılan

“ruh” sözcüğü Arapça “uçucu gaz” anlamına gelmektedir. Türkçe’de zaman zaman ruhun

karşılığı gibi kullanılan ancak daha farklı bir olguya işaret eden “tin” sözcüğü ise antik Yunan

felsefesinde “pneuma”, Latince’de “spiritus” sözcükleriyle karşılanmaktadır. Ruhun karşılığı

ise Yunanca’da “psykhe”, Latince’de “anima” olarak kullanılırken, görüldüğü gibi iki ayrı

kavramla karşı karşıya kalınmaktadır. Bu kavramlardan birincisi yani ruh bir canlılık ilkesini

temsil ederken, tin düşünme ilkesi olarak kullanılmakta ve bu tanımlara göre bir hayvan

sadece ruhlu, bir insan ise hem tinli hem de ruhlu bir varlık olarak ortaya çıkmaktadır.41

Felsefi anlamda iki ayrı kavrama işaret eden ruh ve tin sözcükleri aslında yukarıda anılan

bütün dillerde semantik açıdan ortak bir kökenden gelmektedir. Bu da soluk ya da

40 Assmann 2001, 65. 41 Hançerlioğlu 1978, cilt V. 347; Van Lamoen 2006, 58.

Arapça’daki karşılığıyla nefes (can) sözcüğüdür. Japonca’da “tama” sözcüğü ile karşılanan bu

tanım bedende olmasına karşın ondan bağımsız olarak serbestçe dolaşan bir “can”

tasarımıdır.42 Almanca’da “seele” ve İngilizce’deki “soul” da keza Gotça “yelli, rüzgarlı hava,

fırtına” anlamına gelen “saivala” sözcüğünden türemiştir.43 Bunun yanı sıra Fince tinin

karşılığı olarak kullanılan “henki” hava ve rüzgar anlamına da gelmekte, aynı şekilde

İngilizce’de hayalet anlamına gelen “ghost” ile Almanca’da yine tin anlamına gelen “geist”

sözcükleri de Flamanca hava anlamına gelen “gaz” sözcüğünden türemişlerdir.44 İbranice’de

ruh anlamına kullanılan “eloah” ki “allah” sözcüğünün de kökenidir, keza soluk anlamına

gelmekte, Yunanca’dan bütün dillere dağılan atmosfer sözcüğü ise Sanskritçe ruh anlamına

gelen “atma/n” sözcüğünden türemiştir.45 Mezopotamya uygarlıklarına bakıldığında da aynı

ilişkiyi görme olasıdır. Sümerce’de Ma.mú düş tanrısı anlamına gelmekteyken, özellikle ‘hafif

rüzgar’ anlamına gelen Akkadca Ziqîqu; ölülerin ‘hayaletinin’ kararsızlığını belirtmek için

kimi yerlerde bilinen ve aynı şekilde kullanılan terimdir; bir başka deyişle bu, ölülerin

ölümden sonra dönüştükleri o uçucu, ele gelmez, etten kemikten sıyrılmış “suret”lerini

belirtir.46 Anadolu’dan verilecek en iyi örnekse Hititçe’de ruh için kullanılan ve nefes

anlamına da gelen ištanzana- sözcüğü ile Akkadça’dan geçen ve yine nefes ya da soluk

anlamına gelen NAPİŠTU’dur.47 Bu türden örnekleri daha da uzatmak olasıdır. Bunun yanı

sıra bütün dillerde ölümle ilgili olarak neredeyse ortak bir deyim olan “son nefesini vermek”

deyimi de unutulmamalıdır. Ruhun solukla ilişkilendirilmesinin altında yatan düşünce ise

olasılıkla ölüm olayını gözlemleme sonucu fark edilen bir nitelikte kendini gösteriyor olabilir.

Bu nitelik, ölü insanda ya da hayvanda solunumun durması, yani nefes alınmıyor olmasıdır.

Ruhun solukla olan ilişkisi solunumun yani nefes alıp vermenin zaman zaman tanrısal

bir olay olduğu şeklinde bir tasarımın ortaya çıktığını da göstermektedir. Özellikle Hıristiyan

mitolojisinde Meryem’in tanrısal bir solukla İsa’ya hamile kaldığına olan inanç soluğun

insanlar açısından nasıl algılandığının en önemli göstergesidir. Burada aslında anlatılmak

istenenin Meryem’in kirletilmeden, dokunulmadan hamile kaldığı olmasına karşın, kullanılan

metaforun neden örneğin bakış ya da göz veya bir başka dolaylı yol değil de soluk olduğu

sorusuna verilecek yanıt yine soluğun, solunumun tanrısallığı olgusuyla açıklanmak

zorundadır. Aynı şekilde Mezopotamya uygarlıklarının ölümü, tıpkı Yahudiler gibi, son

nefesin verilişi olarak gördüklerini, bu nefesin tanrılar tarafından belirsiz bir süre için insana

42 Rotermund 2000, 129. 43 Hançerlioğlu 1978, cilt V., 347. 44 www.yourdictionary.com 45 www.yourdictionary.com 46 Bottéro 2003, 132-133 ve 298. 47 Ünal 2003, 104.

bahşedildiğini düşündüklerini ve bütün yaşam boyunca alınıp verildikten sonra son kez

verildiğini kabul ettiklerini Bottero’ya dayanarak söyleyebiliriz.48 Dolayısıyla ruh kavramını

hemen bütün dillerde ifade eden sözcüklerin soluk, rüzgar, yel ya da gaz sözcüklerinden

köken alması şimdi daha iyi anlaşılabilir.

Tekrarlayacak olursak, yukarıdaki örneklerden de görüldüğü gibi ruh kavramının her

zaman uçucu49, havayla ya da solukla ilgili olduğu varsayılmıştır. Bu da ruhun istediği zaman

bedenden çıkıp dolaşabildiği düşüncesini geliştiren insanoğlu için uygun bir tasarımdır. Bu

tasarım da bize, ölümden sonra bazı kişiler için neden ayin düzenlendiği ya da bir ritüel

dahilinde bu kişilerin mezarlarına bazı armağanların ya da günlük kullanım nesnelerinin

bırakıldığını açıklar. Yukarıda da belirtildiği gibi topluluk içindeki bazı bireylerin doğaüstü

nitelikleri olduğuna inanılmaktaydı. Bu kişiler, olasılıkla doğal tarih zekaları sayesinde

edindikleri çevreleri ile ilgili bilgi ve deneyimler sonucu diğer insanlardan bilgi açısından

belki bir miktar farklılaşmışlardı. Genellikle şaman olarak adlandırılan bu kişilerin ister

düşlerinde isterse de doğada varolan bazı halusinojen bitkiler ve hiperventilasyon50 tekniği

sayesinde farklı deneyimler yaşadıklarına olan inancın topluluğun diğer bireylerinde olduğunu

günümüzde animist inançlara sahip toplulukları inceleyen etnolog ve antropologlar

belirtmektedir.51 Böylesine farklı bilgi ve deneyime sahip bu kişilerin öldüklerinde topluluk

tarafından aslında ölmediği ve dini ideolojilerin ikinci temel niteliğine göre farklı bir boyuta

geçtiği şeklinde bir düşünce geliştirmeleri son derece akla yakın bir tahmindir. İşte bu

kişilerin ruhları ya da diğer anlamıyla düşünsel bir ilke olarak tinleri; inanışa göre öldükten

sonra serbestçe ortada dolaşabilmekte istediği yere gitmekte, istediği kişinin içine girerek ona

iyilik ya da kötülük verebilmektedir. Bu nedenle de bu tinlerin kötülüklerinden kurtulmak,

onların iyi edici gücünün devamını sağlamak için ölülerinin ardından belirli ritüeller

gerçekleştirmek ya da mezarlarına armağan ve günlük kullanım eşyalarını yerleştirmek

geleneği ortaya çıkmış olabilir.

48 Bottero 2003, 299. 49 Örnek 1979, 61. 50 Hiperventilasyon, çok sık soluk alıp vererek karbondioksit basıncının azalması, akciğerlerdeki peteklerde oksijenin çoğalması ve dolayısıyla kandaki oksijen oranını artması ile ortaya çıkan ve baş dönmesi, titreme ve baygınlıkla sonuçlanan biyolojik olaydır. Halen birçok mitolojik kültürlü toplumda şaman ya da büyücüler tarafından uygulanmaktadır. 51 Örnek 1971, 26-27.; Wells 1972, 108-120.; Lévi-Strauss 1984, 53-55. ve 96-100.; Yakar 2002b, 36.

E-Tanrı Kavramı:

Ölüm, ruh ve öteki dünya ya da fizikötesine geçiş kavramları bu kadarla kalmamış ve

insanoğlunun günümüze kadar ulaşan serüveninde bir diğer kavramın daha ortaya çıkmasına

yol açmışlardır. Bu kavram “tanrı”dır. İnsanın bilişsel gelişiminde şimdi sırada tanrı kavramı

vardır ve belki de bundan sonraki yaşantısında, kurduğu uygarlıklarda ve geliştirdiği kültürel

öğelerde bu kavram oldukça büyük bir yer tutacak, ister gündelik yaşantının seküler kısmı

olsun isterse de manevi ya da soyut kısmında bu kavrama doğrudan ya da dolaylı olarak

göndermeler yapan değişik semboller üretilecektir. Özellikle de neolitik çağdan itibaren tanrı

kavramının toplulukların materyal kültürlerindeki yansıması arkeologların işlerini

kolaylaştıracak, yazının ortaya çıkması ile başlayan tarihsel çağlarla birlikte de onların

mitolojileri, ritüelleri ve bunların yaşantılarında oluşturduğu değişiklik ve kültürel

farklılaşmaları gözlemlemek olası hale gelecektir.

Tanrı kavramının ya da insan aklında ortaya çıkan tanrı tasarımının ister felsefeciler

olsun isterse de sosyal bilimlerin diğer alanlarında çalışanlarca genel bir tanımı bugüne dek

yapılamamıştır. Bunun nedeni ise dünya üzerinde yaşayan ya da yaşamış bulunan birçok

topluluğun değişik tanrı tasarımlarının olmasıdır. Örneğin ünlü toplumbilimci Durkheim;

“Kabile tanrısı yüksek bir mevkie ulaşmış bir ata ruhundan başka bir şey değildir.” Derken,

daha önce ruh kavramının açıklanması sırasında belirtildiği gibi tinsel bir varlığı tanımlar.

Ancak, Yunan tanrıları gibi tinsel olmayanlar da vardır. Bu tanrılar ölümlü kadınlar ile

ilişkiye girerek çocuk yapabilirler. Ya da değişik topluluklarda doğaüstü olmayan, hayvanlar,

bitkiler veya Roma’da olduğu gibi bazı hükümdarlar kendini tanrı olarak ilan eder ve kabul

edilirler. Çeşitli kültürlerin mitolojilerinde üç yüz milyondan fazla tanrı ve tanrıça adı olduğu

saptanırken, bu tanrı ya da tanrıçalar, insanlar tarafından genellikle sadece kendilerinden

üstün, gerektiği zaman başvurup yardım dileyebilecekleri, onlara yalvarıp yakarmakla birçok

sorunlarını çözümleyebilecekleri varlıklar olarak tasarımlanmış ve bu tasarımlar giderek

soyutlanarak tektanrıcı dinlerin soyut tanrı tasarımına ulaşılmıştır.52 Ancak yine de konuyla

ilgili olarak bakıldığında ata kültüne tapınmanın tanrı kavramının ortaya çıkmasında diğer

faktörlerin yanında önemli bir rol oynadığı da ortadadır. Sonuç olarak “tanrı” sözcüğünün

değişik dillerdeki etimolojisi bizi bazı dillerde ruh kavramına götürürken bazılarında sadece

doğayla ilgili sözcüklerden alınmış köklere yollamaktadır. Yeniden eskiye doğru gidecek

olursak Yahudilik ve Hıristiyanlıkta tanrının bir ruh olduğu açıkça belirtilmiştir.53 Hint-

Avrupa dillerinin parıltı anlamına gelen “dei” kökünden türeyen Yunanca “dios ve theos”,

52 Hançerlioğlu 1979, Cilt VI-224. 53 Tanrı kavramı hakkında daha ayrıntılı bilgi için bkz. Armstrong 1998, 107., 151. vd.

Latince önce “deivos” daha sonra “deus”, Sanskritçe “devah” gibi sözcükler aslında Proto-

Hint-Avrupa dilindeki “gökyüzü baba-dyeus pater” deyiminden türemişlerdir. Bu deyimdeki

baba sözcüğü bazı araştırmacılarca tanrıların ya da insanoğlunun atasını ifade ediyor

olabileceği gibi, Latince paterfamilias ile ilişkili bir tür otoriteye de işaret ediyor olabilir.54

Tanrı sözcüğü diğer Hint-Avrupa dillerinde ise, yaşadıkları coğrafyayla ilgili doğa

olaylarından kök almakta, bir başka deyişle doğanın temel öğelerinin kutsallaştırıldığı

görülebilmektedir. Örneğin Sanskritçe’de “surya”, Gal dilinde “sulis”, Germen dilinde “sol”

sözcükleri bir güneş tanrı ya da tanrıçasını temsil ederken, Litvanyaca “perkunas”, Slavca

“perun” ve Norman dilinde “fjörgyn” ise fırtına ya da yağmur tanrısını temsil

edebilmektedir.55 Türkçe’deki “tengri” sözcüğü de keza gök tanrıyı ifade etmektedir. Semitik

bir dil olan İbranice’de ise daha önce de belirtildiği gibi ruh anlamına gelen ve Arapça’daki

“allah ve ilah” sözcüklerinin de kaynağı olan “eloah ” ve çoğulu “elohim” yüklendiği bu

anlamıyla tinsel bir öğeye dolayısıyla belki de ata kültüne tapınmaya işaret ediyor olabilir.

Yukarıdaki açıklamalardan anlaşılabileceği gibi tanrı kavramı hem doğa olaylarıyla

hem de ölmüş ataların ruhlarıyla ilgili olabilmektedir. Bir ritüel dahilinde toplulukların farklı

niteliklere, bilgi ve becerilere sahip bireylerinin öncelikli olarak gömülmesi ve bunların

yanına materyal kültürle ilgili bazı nesnelerin bırakılması ile başlayan “ata kültüne tapınma”

ya da bir diğer deyişle ölenin düşünsel ilke anlamındaki tinine tapınma zamanla tinin

tanrılaşmasını getirmiştir. Konuyu daha da açacak olursak, bu olay ölümle gerçekleştiğinden

bazı kültürlerde ilk tanrılar ölü ataların ruhları ve belki de ilk dini törenlerin gerçekleştiği

yerler mezarlık alanları olabilir. Burada bir örnek ya da kanıt göstermeye gereksinimimiz var

ve kanıtlar da Türkiye’nin güneydoğusundaki kazılarda ortaya çıkarılan Çayönü ile Orta

Anadolu’daki Çatalhöyük’ten edinilen bilgiler içinde yer almakta.

Özellikle Çayönü yerleşiminin en erken tabakasından itibaren aynı yerde süreklilik

göstererek ortaya çıkan ve kazıcıları tarafından kafataslı yapı olarak adlandırılan yapı

yukarıda belirtilenlere en iyi örnektir. Bu yapıyla birlikte aynı yerleşimde ortaya çıkarılan ve

öncelikle özel yapı olarak tanımlanan, ancak bunun yanı sıra ikincil bir adlandırmayla

“tapınak” olarak adlandırılan yapılar da bulunmakta.56 Çayönü’nde ortaya çıkarılan ve

kafataslı yapı olarak adlandırılan yapıyı ayrıntılı olarak incelediğimizde aşağıdaki nitelikleri

görmek olasıdır.

54 Mallory 2002, 150. 55 Mallory 2002, 150-151. 56 Özdoğan 2004, 49.

Yerleşimin en erken yapı evresi olan ve dört yapı katından oluşan yuvarlak planlı

yapılar evresinin (C14 verilerine göre yaklaşık MÖ 10200-9200)57 son yapı katından itibaren,

Çanak Çömleksiz Neolitik dönemin tamamında, kesintisiz olarak aynı yerde, küçük

değişikliklerle devam eden ve 1964 yılında ilk bulunduğunda içinde sadece kafatasları ortaya

çıkarıldığı için kafataslı yapı olarak adlandırılan bu yapının değişik evrelerinden toplam 450

kadar iskelet bulunmuş ve burasının ölü kültü ile ilgili çeşitli işlemler için kullanıldığı kesinlik

kazanmıştır.58 Yapının avlusunda bulunan ve altar olarak yorumlanan büyük yassı taşın

üzerinde hayvan ve insan kanının saptanması, bu taşın kafaların kesilmesinde ve hayvan adağı

için kullanıldığını ve kısaca Çayönü insanının ölü kültüne hizmet verdiğini göstermektedir.59

Bunun yanı sıra, Çanak Çömleksiz Neolitik Dönemin son evresi olan Geniş Odalı Yapılar

Evresi’nde ve Çanak Çömlekli Neolitik Çağ tabakalarında yerleşme içi gömüye rastlanmamış

olması toplumda bir mezarlık kavramının oluştuğunu, ölülerin yerleşme dışındaki uygun bir

alana gömüldüklerinin belirtisidir.60

Bir diğer örnek olarak Çatalhöyük ele alındığında ise James Mellaart’ın yaptığı

çalışmalar sonucu ortaya çıkardığı ve tapınak olarak nitelediği yapılardaki platformların altına

yapılan gömü61 yine bir ata kültünün işareti olabilir. Burada öncelikle Çatalhöyük’teki kazılar

sonucu ortaya çıkarılan mekanlar içinde özel bir yere sahip olan tapınakların niteliklerinden

söz etmek gereklidir. Mellaart Çatalhöyük’te II-X. Tabakalar arasında ortaya çıkarılan 139

yapının en az kırkının Neolitik Çağ dinine hizmet ettiğini belirtmekte ve bu yapıların her

zaman daha özenli yapıldıklarını, içinde bulundukları alanın en büyük yapısı olduklarını, buna

karşın mimari açıdan konutlardan farklı olmadıklarını ve çoğunlukla ölülerin bir ritüel

dahilinde bu yapıların tabanlarındaki platformların altına gömüldüklerini belirtir.62

Ayrıca Çatalhöyük’te bütün ölülerin tapınak olarak nitelenen mekanlara gömülmemiş

olması ve örneğin Büyük Akbaba Tapınağı’nın kullanıldığı 120 yıl boyunca sadece altı

mezara ev sahipliği yapmış olması Çatalhöyük’ü Çayönü gibi erken yerleşimlerden ayıran bir

niteliktir. Buradan sadece altı mezarın çıkmış olmasını Mellaart, tapınakların sürekli gömü

yapılan yerler değil sadece özel kişilere ayrılan yerler olması ile açıklamakta ve bu kişileri

rahibe olarak nitelemektedir.63 Bu düşünce de yine Boyer’in belirttiği dinlerin temel

57 Özdoğan-Bar Yosef 1993, 106-107; TAY-C14 Veritabanı, Çayönü. 58 Özdoğan 1993, 107-108. ve Özdoğan-Özdoğan 1998, 581-600. 59 TAY-2, Çayönü. 60 TAY-2, Çayönü. 61 Mellaart 1967, 204. 62 Mellaart 1967, 77. 63 Mellaart 1967, 206 ve 79.

niteliklerinden ikincisi olan; bir toplumda, özellikle bazı insanların doğrudan tanrılar ya da

ruhlar gibi doğaüstü varlıklardan ilham ve mesajlar alabilecekleri inancı ile de uyuşmaktadır.

Ölü ataların ruhları için yapılan ritüellerin giderek özelleşmesi ve bu ritüellerde rol

oynayan bazı insanların varlığı, gündelik yaşantıda kullanılan yapılardan giderek farklılaşan

bazı yapıların yerleşim dokusunda belirgin biçimde ortaya çıkması belki de ileride daha da

gelişkin olarak ortaya çıkacak tapınakların da temelini atmıştır. Dolayısıyla ölüm ve ölü

gömmenin, dinlerin ve tanrı kavramının ortaya çıkmasında hem dolaylı hem de doğrudan

etkisi vardır demek yanlış sayılmaz.

İnsanoğlunun bundan sonraki yaşantısında oldukça önemli bir yer tutacak olan tanrı

kavramı ve bu kavramla bağlantılı olan tapınaklar daha sonraki dönemlerde de birçok

kültürde ölü gömme olgusuyla koşut olarak ilerlemiştir. Mezarlıkların geçmişte olduğu gibi

günümüzde de kutsal ve dokunulmaz yerler olarak görülmesi, hemen bütün dinlerde bununla

ilgili yaptırımların bulunmasını başka türlü açıklama olanağı da yoktur.

Doğaüstü güçlere sahip olduğuna inanılan ve saygı gören şamanlar ise; hemen

belirtmek gerekir ki Paleolitik Dönem’den tedrici olarak yerleşik yaşama geçtikten sonra da

Göbekli Tepe örneğinde olduğu gibi doğaüstü güçlerinin varlığına olan inanç sayesinde

saygınlık görmeye devam etmişler ancak daha sonra tapınaklarda çalışan rahiplere

dönüşmüşlerdir.64

64 Schmidt 2000, 6.

Bölüm II

BATI ANADOLU ERKEN TUNÇ ÇAĞI

COĞRAFİ VE KÜLTÜREL AYRIM

A-Coğrafi Tanım ve Batı Anadolu Erken Tunç Çağı:

Arkeolojik anlamda Anadolu olarak tanımlanan kara parçası, Balkanlardan

Ortadoğu’ya uzanan ve antik yazarlarca Asia minor olarak geçen yarımadanın tamamıdır.

Doğu Akdeniz kıyı hattının devamı olarak Tahtalı Dağları ve Sivas üzerinden kuzeye doğru,

Karadeniz kıyısına kadar çekilen bir hat, kabaca yarımada ile anakara arasındaki coğrafi sınırı

oluşturur.65 Bu sınırın güney ve güneydoğusunu oluşturan Güneydoğu Toroslar ise

yarımadanın Mezopotamya ile olan ilişkisinde, özellikle de incelediğimiz Erken Tunç Çağı ve

öncesinde, kara taşımacılığının çok gelişmediği bu dönemlerde, önemli bir coğrafi engeldir.

İşte bu coğrafi engel nedeniyle Anadolu Yarımadası olarak tanımladığımız bölgenin

Çukurova (Kilikya) olarak adlandırılan kısmı dışında kalan batı bölümü sözü edilen dönemde

ve öncesinde Mezopotamya Kültürü’nden ve bugün Doğu Anadolu olarak tanımladığımız

kısımda ve onun kuzeyinde Erken Tunç Çağ’da tek bir kültür bölgesi olacak şekilde yayılan

Karaz ya da diğer adıyla Erken Transkafkasya Kültürü’nden fazla etkilenmeyen;66 bu nedenle

de etnik, kültürel ve siyasal olarak anakaraya ait bu kültürlerden ayrılan bir bölge olarak

karşımıza çıkar.67 Hatta bir adım ileri giderek coğrafi engeller nedeniyle Doğu Anadolu ve

Mezopotamya’nın kültürel etkilerinin batıya doğru, yarımada içlerine girmesinin zorlaştığını

ve bu nedenle de ortaya çıkan, özellikle Erken Tunç Çağı II’den itibaren kendi içinde bir

bütünlük oluşturacak derecede birbirine benzeyen kültür öğelerini barındıran bu bölgenin

Korfmann’ın tanımlamasıyla Anadolu Özellikli Troia Kültürü’nün68 oluştuğu ve yayıldığı

bölge olduğunu söylemek pek yanlış sayılmaz. Ancak bu, Mezopotamya kültürlerinin Batı

Anadolu’ya hiç ulaşmadığı anlamına gelmez. Burada anlatılmak istenen Efe’nin de belirttiği

gibi, Mezopotamya’nın etkisinin hiçbir zaman Anadolu Uygarlığına egemen olan kültürel

65 Efe 2003a, 92. 66 Efe 2003a, 92. 67 Anadolu yarımadasını üç tarafını çeviren kıyı kesimi, iç taraflarda yer alan geniş plato ve doğudaki dağlık bölgeler olarak ayıran ve kentleşme süreci içinde bu bölgeler arasında bir bağdaşıklıktan söz edilemeyeceği konusunda bakınız Aktüre 2003, 201-202. 68 Korfmann 1997a, 215; 1998, 429 ve 2001b, 361-362.

değerleri ortadan kaldırıcı nitelikte olmadığıdır.69 Anadolu Yarımadası olarak tanımlanan bu

bölgede Geç Kalkolitik Çağ’dan itibaren oluşmaya başlayan, Erken Tunç Çağı ile birlikte bir

kültürler mozayiği olarak belirginleşen ve MÖ III.binyılın ikinci yarısından itibaren bir

bütünlük kazanarak etkisini komşu bölgelerde duyumsatan bu kültürü Prof.Dr.Turan Efe

Anadolu Tunç Çağı Uygarlığı olarak tanımlamaktadır.70

Yukarıda Anadolu Yarımadası olarak tanımlanan ve kısaca geçmişine değinilen bu

bölgenin batısı bu çalışmanın konusunu oluşturur. Daha kesin bir tanımlamayla; günümüz

Marmara (Trakya bölümü hariç) ve Ege Bölgeleri ile Orta Anadolu’nun batısı olarak

adlandırılabilecek Yukarı Sakarya Bölümü ve Akdeniz Bölgesi’nin batısında yer alan Antalya

Bölümü Batı Anadolu’yu oluşturmaktadır (Harita/Çizim-1; bundan sonra H/Ç-1).

Bir bölgenin coğrafi yapısının o bölgede yaşayan insanların yaşam biçimlerine etki

ettiği, toplulukların ekonomik yapısını biçimlendirdiği yadsınamaz bir gerçektir. Batı Anadolu

için de bu durum geçerlidir. Erken Tunç Çağı başlarından itibaren bir yerleşim patlaması

yaşayan Anadolu, diğer bir deyişle Erken Tunç Çağı evrelerini içeren höyükler bakımından

oldukça zengin olan Anadolu, bu dönemde artan nüfus ve buna bağlı olarak ortaya çıkan ürün

fazlasıyla, hammadde kaynakları ya da bunlara ulaşılan yol üzerinde yer almasıyla oldukça

hareketli bir bölge izlenimi vermektedir. Özellikle Batı Anadolu’nun Balkanlar, Ege Adaları

ve kısmen Kıta Yunanistan’ı ile olan ilişkisi, buradan gelen veya buraya giden ürünler

bakımından Anadolu’nun iç bölgeleri ile olan bağlantısı dikkat çekicidir. Bu ilişkinin

gerçekleşmesinde yani Anadolu yarımadasının iç bölgeleri ile Mezopotamya ve Güneydoğu

Avrupa yerleşimlerinin ilişkisi açısından Batı Anadolu höyükleri uygun coğrafi konumlarıyla

ön plana çıkmaktadırlar.71

Kıyı Yerleşimleri olarak adlandırabileceğimiz Marmara ve Ege Denizi kıyısında veya

çok yakınında bulunan höyüklerle İç Batı Anadolu Yerleşimleri olarak adlandırılabilecek

höyükler arasındaki ilişki bu dönemin anlaşılabilmesi açısından önemlidir. Elbette ekonomik

bir anlamı olan bu ilişki için verilebilecek değişik örnekler mevcuttur. Kuzeyden başlayarak

sayacak olursak; Trakya’da olmasına karşın Menekşe Çatağı, Troia, Kumtepe, Beşiktepe,

Gökçeada/Yenibademli, Lesbos/Thermi, Chios/Emporio, Bayraklı/Tepekule, Limantepe,

Çukuriçi, Arvalya, İasos gibi kıyıda, adalarda veya kıyıya çok yakın yerlerde kurulmuş

höyüklerle; yine Trakya’da olmasına karşın Kanlıgeçit,72 Demircihöyük, Küllüoba, Yortan,

69 Efe 2003b, 129. 70 Efe 2003a, 92. 71 Korfmann 2001b, 362-363. 72 Trakya’da bulunan Menekşe Çatağı ve Kanlıgeçit höyükleri özellikle ETÇ III evresinden itibaren Anadolu’dan gelen bir kolonizasyon hareketi ile kuruldukları için (Özdoğan 1998, 78.) ve burada açıklanmaya çalışılan

Babaköy, Karaoğlan, Kaklık, Kusura, Ulucak, Baklatepe, Beycesultan, Aphrodisias, Kuruçay,

Karataş-Semayük gibi höyüklerin varoluş nedenleri birbirinden farklı olmalıdır. Bunun nedeni

ise bulundukları coğrafi konum ve çevrelerindeki iklim ve toprak yapısıdır. Bu dönem

insanının geçim kaynakları hakkında bir çıkarımda bulunmaya çalışacak olursak; Ege ve

Marmara kıyılarında bulunan höyüklerde yaşayanların daha çok, denizden protein avcılığı73

ve batıya giden veya oradan gelen ürünlerin ticareti ile uğraştıklarını, iç kısımlarda

yaşayanların ise tarım ve hayvancılıkla geçindiğini ve yine batıdan, ancak onlara göre batıdan

yani kıyı yerleşimlerinden gelen ürünlerin daha iç kesimlere ulaştırılmasında rol aldıklarını

düşünebiliriz. Bu genellemenin elbette istisnaları da olabilir. Ayrıca kıyı yerleşimlerinde

yaşayanların sadece sözü edilen ekonomik etkinliklerle geçindikleri düşünülmemeli, bunlar

sadece, bu höyüklerin ekonomilerindeki baskın öğeler olarak görülebilir. Ayrıca, Batı

Anadolu’nun kültürel gelişimi ile ilgili kartografik bilgilerin yer aldığı Stewig’e ait

Kulturlandschaftsentwicklung In Westanatolien adlı yapıtta yer alan haritalar incelendiğinde,

özellikle İç Batı Anadolu’nun Ege kıyılarına dik olarak inen dağ ve dağ sıraları arasındaki

görece küçük ovalardan oluştuğunu gözlemlemek olasıdır.74 (H/Ç-2) Dolayısıyla iç

kesimlerdeki ovalarda kurulu olan Erken Tunç Çağı yerleşimleri, bir sonraki bölümde

inceleneceği gibi bu ovalarla uyum içinde bir dağılım sergilemekte ve kendi içinde

farklılaşmış küçük kültür bölgelerinin neden oluştuğunu da bir dereceye kadar

açıklayabilmektedir. Kısaca söyleyecek olursak, başka birçok yerde olduğu gibi Batı

Anadolu’da da coğrafi yapının dayattığı durum yaşam biçimini, ekonomiyi ve kültürel

gelişimi biçimlendirmiştir.

Yukarıda, Kıyı Yerleşimleri ve İç Batı Anadolu Yerleşimleri olarak adlandırdığımız

Erken Tunç Çağı yerleşimleri arasındaki ilişki, Troia bağlamında Korfmann tarafından

önerilen Troia kültürleri ayrımına da aykırı düşmemektedir. Korfmann; aşağıda da ayrıntılı

olarak görüleceği gibi, Kumtepe IB, Troia I öncesi evre, Troia I-II ve III’ü Denizsel Troia

Kültürü olarak adlandırmakta, Bu dönemlerden sonra gelen Troia IV ve V’e ise Anadolu

Özellikli Troia Kültürü adını vermektedir. Korfmann yaptığı bu tanımlamayı, ele geçen

mimari, keramik ve küçük buluntularla diğer eserlerdeki değişime dayandırmaktadır.75

ekonomik profilin ve Balkanlarla olan ilişkinin ortaya konmasında rol oynadıklarından en azından adlarını anmakta yarar vardır. 73 Protein avcılığı ile anlatılmak istenen, bu insanların sadece balık değil, denizde yaşayan kavkılılar, yumuşakçalar gibi diğer deniz canlılarını da avlamaya çalıştıkları kısaca protein gereksinimlerini denizden karşıladıklarıdır. 74 Stewig 1970, 54-56, harita 1-2 ve diğerleri. 75 Korfmann 1997a, 215; 1998, 429 ve 2001a, 348. Maalesef yakın zamanda aramızdan ayrılan Korfmann’ın bu konudaki yeni görüşleri olup olmayacağını bilme olasılığımız kalmamış olmakla birlikte Troia kazıları gelecekte başka yorumların yapılmasını da sağlayacak şekilde devam etmektedir.

Denizsel Troia Kültürü’nün karşıtı diyebileceğimiz Anadolu Özellikli Troia Kültürü

ise, bu yerleşimin yine Erken Tunç Çağı’na tarihlenen IV ve V. katlarında gözükmektedir.76

Demircihöyük’ten bilinen ve Anadolu Yerleşim Şeması denilen plana uygun olan Troia IV ve

V evleri; yan yana yapılmış, birbirlerinden bitişik duvarlarla ayrılan megaron planlı evlerdir.

Bu evlerin hemen hepsinde, girişin sağ ya da solunda veya arka köşelerde genellikle oval bir

fırın vardır.

Kuzeyden güneye doğru inildiğinde, Kıyı Yerleşimleri ve İç Batı Anadolu

Yerleşimleri ayrımıyla açıklanabilecek ekonomik ilişkiye dayalı oluşumu İzmir Körfezi

çevresindeki Bayraklı/Tepekule, Limantepe, Baklatepe ve Ulucak Höyük arasında da

görmekteyiz. Bu höyüklerden ilk ikisinin İzmir Körfezi kıyısında yer almaları ve

Limantepe’de şu ana kadar yapılan kazılarda Troia kronolojisi ile eş zamanlı ETÇ II

katlarında ortaya çıkarılan malzeme, bu höyükte yaşayanların yukarıda sözü edildiği gibi

baskın ekonomik öğe olarak denizden protein avcılığı ve olasılıkla batıyla, Kikladlar ve Kıta

Yunanistan ile yoğun ilişkilerini gösterebilecek niteliktedir.77

Bu bölgeyi coğrafi açıdan incelediğimizde, İzmir Körfezi çevresinin, kuzeyden

Yamanlar, kuzeydoğudan Spil, güneydoğudan Nif ve güneyden Çatalkaya dağları ile

kuşatılmış durumda olduğunu görürüz. İzmir, bu dağların arasındaki görece daha alçak bazı

geçitlerden kuzeye, güneye ve doğuya bağlanmaktadır. Güneyde, Cumaovası’ndan

(Menderes) ileride 130m’lik bir eşikten geçilerek Küçük Menderes Vadisi’ne, oradan 230m

yüksekliğinde bir diğer eşikten sonra da Büyük Menderes Vadisi yoluyla Denizli yakınlarına

yani prehistorik yerleşimler açısından yine zengin bir bölgeye varılabilir. Bu civarda bulunan

Aphrodisias ve Beycesultan yerleşimleri ise akla gelen ilk isimlerdir. Ayrıca, Cumaovası’na

(Menderes) hakim bir tepede kurulu olan ve bugün bile İzmir’in tarım ürünü gereksinimini tek

başına büyük ölçüde karşılayan bu ovaya hakim konumu ile dikkat çeken Baklatepe yerleşimi

ve yakın çevresinin de adını anmak gereklidir.78 Kuzeyde ise, Menemen’den sonra Batı

Anadolu’nun iç kesimlerine ve buradan da İç Anadolu’ya ulaşımın sağlanabileceği Gediz

Vadisi yolu ve Kumçayı üzerinden Marmara Bölgesine, kıyıyı izleyerek de Edremit’e kadar

kolaylıkla gidilebilecek yollar bulunmaktadır. Marmara Bölgesine ulaşıldığında ise karşımıza

elbette ki Troia Höyüğü çıkmaktadır. Bu tür bağlantılardan bir diğeri ise 290m

yüksekliğindeki Belkahve geçidi ile doğuya, Anadolu’nun içlerine olan bağlantıdır. Burada da

karşımıza Kemalpaşa Ovası ile Ulucak Höyük çıkmaktadır. Kemalpaşa Ovası yoluyla 200km

76 Korfmann 1997a, 215 ve 2001a, 348. 77 Erkanal 1998, 392. 78 Erkanal 1998, 399.

içerideki Alaşehir’e buradan da hafif eğimli bir arazi üzerinden Kula, Uşak ve Afyon’a oradan

da İç Anadolu’ya ulaşılır.

Yukarıda sözü edilen coğrafi yaklaşım, Erken Tunç Çağı Batı Anadolu’sunda neler

olduğunu da açıklar niteliktedir. Ancak; kesin olarak bir yargıya varmak kısıtlı kazı sonuçları

nedeniyle olası değildir. Anadolu olarak adlandırılan yarımadanın coğrafi tanımından yola

çıkarak ve bu yarımada içinde Batı Anadolu’nun neresi olduğu ve bu coğrafyada nasıl bir

ekonomik öneme sahip olduğuna değindikten sonra, Erken Tunç Çağı Batı Anadolu’sunda

neler olduğunu, nasıl bir tarihsel ve siyasal gelişimin ortaya çıktığını irdeleyebiliriz.

Erken Tunç Çağ olarak adlandırılan dönemin başlangıcında Anadolu’nun batı

kesiminde ani bir kültür kesintisinden söz edilemez. MÖ IV.binyıl sonu III.binyıl başlarında

şekillenmeye başlayan Erken Tunç Çağı Anadolu kültürleri Geç Kalkolitik Çağ’da ortaya

çıkmaya başlayan kültürlerin bir gelişimini oluşturur.79 Hatta Efe’nin küçük bir uyarı olarak

dikkati çektiği noktaya bakmak da olasıdır. Turan Efe, ETÇ I dönemi kültür gruplarının

yayılım alanlarının ortamın sağladığı olanaklarla yakın ilişkili olduğuna dikkat çekmekte ve

bunun sonucu olarak Neolitik Çağ gruplarının yaşam alanları ile ETÇ gruplarının yaşam

alanlarının birbiri ile uyuşmasının etnik bir devamlılığa işaret ediyor olabileceğini akla

getirdiğini belirtmektedir.80 Yukarıda da söz edildiği gibi uygun iklim koşulları, verimli

araziler, yakınlardaki hammadde kaynakları ya da hammadde kaynaklarına ulaşan yollar

üzerinde kurulu Erken Tunç Çağı Batı Anadolu yerleşimleri bu nedenlerden dolayı sayıca

artmış ve büyümüşlerdir.

ETÇ II dönemi ise Geç Kalkolitik Çağ’dan beri süren bu gelişimin doruk noktası

olmuştur. Bu gelişimin en güzel kanıtı ise Troia I ve II arasındaki gelişmişlik düzeyidir. Son

kazılarda ortaya çıkan ve Erken Tunç Çağı kronolojisinin ayrıntılı olarak incelendiği bir

sonraki bölümde açıklanacak olan Korfmann’ın yeni kronolojisine göre, ETÇ I ile paralel olan

Troia I öncesindeki evre ve Kumtepe IB yerleşimi ile Troia I ve II yerleşimleri arasındaki

gelişmişlik düzeyi, Troia I ile Troia II arasındaki kültürel kesinti olmaksızın barış içinde ve

düzenli bir geçiş olması, çömlekçi çarkının ilk kez Troia II döneminde ortaya çıkması bu

düşüncenin en önemli kanıtlarıdır. Ancak, Troia I’in ve Beycesultan’ın bu dönemde birer

yangın geçirmiş olması ve köy yerleşimlerinin sayısının görece azalması buna karşılık

eskisinden daha büyük merkezlerin oluşması ise şimdilik açıklanamamakla birlikte; büyük

merkezlerin ortaya çıkması bazı araştırmacılarca, Geç Kalkolitik Çağ’dan itibaren özellikle

merkezi konuma sahip büyük yerleşmelerde bazı grupların çeşitlenen gereksinimlere göre,

79 Efe 2003b, 94-95; Sevin 2003, 100. 80 Efe 2003b, 103.

topraktan koparak, belli uğraş alanlarına yönelmeye başlamaları, diğer bir deyişle

zanaatkârların, tüccarların ortaya çıkmaya başlaması ile açıklanmaya çalışılmaktadır.81 Bunun

yanı sıra, Troia I ile hemen hemen aynı dönemlerde bir yangınla yıkılmış olan Beycesultan’ın

ETÇ II’de yeniden kurulması ve bu yeniden kurulan yerleşimde ele geçen keramiklerin

kuzeybatıdaki Troia I kültürünün keramiklerine benzemeleri nedeniyle, Anadolu’ya olasılıkla

Balkanlardan gelen bir istilanın kanıtı olabileceği ve bu istilacıların önünden kaçanların

güneye indikleri Sevin tarafından önerilmektedir.82

ETÇ II dönemi politik olarak irili ufaklı bir çok beyliklerin kurulduğu bu dönem

Anadolu’sunda bir devletleşme sürecine girildiğinin de habercisidir83. Buna en iyi kanıt ise

yine Troia’dan gelmektedir. Troia I kent öncesi tarımsal yerleşmelerin benzeri olan bir köy

iken, Troia II, yazıyı kullanma dışında, Childe’ın kent olma ölçütlerine uymaktadır84. Ancak

burada hemen belirtmeli ki ETÇ I dönemi her ne kadar bazı araştırmacılarca daha kentleşme

kriterlerinin ortada olmadığı bir dönem olarak düşünülse de bu dönem ile ilgili olarak Efe’nin

belirttiği noktaya dikkat etmek gerekir. Bu nokta da, ETÇ I döneminde kültür bölgeleri

arasındaki etkileşim ve iç dinamiklerin, kültür bölgelerinin sınırları içinde, yeni bir

sosyopolitik yapılanmanın ve belki de etnik bağların bir arada tuttuğu yerel yönetimlerin

yavaş yavaş ortaya çıkmasıdır.85 Efe, bu düşüncesini, yaklaşık aynı dönemde Güney

Mezopotamya’da ortaya çıkmaya başlayan şehir devletlerinin oluşturduğu siyasal yapıya

dayandırmakta ve Batı Anadolu ETÇ I döneminin siyasal güçlerini, bugün Anadolu’nun

doğusunda halen hüküm sürmekte olan ağalık sisteminin hakim olduğu feodal yapı ile

karşılaştırmaktadır.86 Buna karşın Batı Anadolu’da kazısı yapılan ETÇ I yerleşimlerinde bu

tür yerel yöneticilere ait olabilecek yapıların ortaya çıkarılamamış olmasını ise, yöneticilerin

sosyal statüsünün henüz mimariye yansıtılabilecek derecede güçlü olmamasına

bağlamaktadır.87 Efe’nin bu görüşü ile koşutluk içinde olan ancak bu görüşten; Anadolu’nun

geneli gibi, Batı Anadolu’nun MÖ 3.binyıldaki siyasi ve sosyo-ekonomik örgütlenme

modelinin, kökleri kendisinde bulunan, Anadolu’ya özgü bir modelle açıklayarak ayrılan

Çevik’in görüşlerini de dikkate almak gereklidir.88

Hemen her konuda gelişmelere sahne olan ETÇ II dönemiyse, Batı Anadolu’da bir

yangın felaketiyle son bulmuş ve ETÇ III dönemine girilmiştir. Troia II, Beycesultan, 81 Efe 2003b, 94. 82 Sevin 1997, 85-86; Sevin 2003, 110. 83 Özdoğan 1998, 77; Sevin 2003, 110. 84 Korfmann 2003, 136; Aktüre 1994, 111-112; Childe 1988; 103-129. 85 Efe 2003b, 100. 86 Efe 2003b, 100. 87 Efe 2003b, 100. 88 Çevik 2004, 341.

Aphrodisias, Ahlatlıbel, Alacahöyük, Polatlı, ve Tarsus’un yanışı ile Demircihöyük’ün

ıssızlaşması bu ortak felaketle ilişkilendirilmektedir. Bu felaketten sonra yakılıp yıkılan kale

ve köylere yerleşilmemiş, yerleşim yeri sayısı azalmıştır. Aynı dönemde Trakya ve

Balkanların da ıssızlaşması istilacıların Balkan Yarımadası’ndan gelmiş olabileceklerini

düşündürmektedir. Bazen Hint-Avrupa kökenli Luwiler’in göçü ile ilgili görülen bu yıkımı

izleyen yıllarda yeni gelenler Güneybatı Anadolu’dan Çukurova’ya değin ilerlemişlerdir89.

Ancak, bu yıkıma neden olanlar konusunda elde kesin bir bilgi yoktur. Bu yıkım, Hint-

Avrupalı kavimlerin göçü ile ilişkilendirilmesine karşın, sözü edilen dönemle ilgili olarak

ortaya atılacak her öneri şimdilik spekülasyondan öteye gidememektedir. Çünkü, yazılı

belgeler olmadan bu kavimlerin başka bir ırkla, etnik grupla veya halkla eşitlemek

imkansızdır. Ancak bu kavimlerin daha sonraları tarihi devirlerde Hattiler olarak bildiğimiz

insanlarla aynı olmaları olasılığı da vardır90. Arkeolojik olarak bu yıkımı yapan halkla ilgili

elimizdeki tek kanıt ise keramiklere dayanmaktadır ve bu kanıt filolojik olarak hiçbir şey

ifade edemeyeceği için ETÇ II sonu itibarıyla Anadolu’ya gelen veya buradaki yıkımı yaptığı

düşünülen halkın Hint-Avrupalılarla özdeşleştirilmesi bir spekülasyondan öteye

gidememektedir91. Yukarda belirtilen ve ilk kez Mellaart tarafından öne sürülen, son dönemde

ise Sevin tarafından gündeme getirilen bu öneriye bir karşı çıkış da Efe’den gelmiştir. Efe, bu

yangınların, geleceğin krallıklarının kurulmasına doğru giden yolda, merkezi siyasal otoriteyi

ele geçirmek amacıyla yapılan mücadelelerin bir sonucu olarak görmektedir.92 ETÇ II’nin

sonunda ortaya çıkan bu yıkımla ilgili tartışmaları bir kenara bırakıp konuya devam edecek

olursak; ETÇ III’ün bütün Batı Anadolu için ETÇ II’nin yoksul bir uzantısı olarak devam

ettiğini belirtebiliriz. Bununla birlikte Troia III-IV ve V evrelerinde önceki döneme göre bazı

küçük farklılıklar da bulunmaktadır.

89 Sevin 1997, 90 ve 2003, 118. 90 Ünal 1995, 369. 91 Ünal 1995, 367-372. 92 Efe 2003b, 116.

B-Batı Anadolu Erken Tunç Çağı Kültür Bölgeleri:

Batı Anadolu’da yapılan kazı çalışmaları sonucu ortaya çıkarılan prehistorik

yerleşimler ya da mezarlık alanlarından elde edilen veriler, bölgenin kendi içinde alt kültür

gruplarına ayrılabileceğini göstermiştir. 1940’lı yıllarda Bittel93 daha sonra da Llloyd-

Mellaart94 ve French95 Batı Anadolu’da yaptıkları çalışmalarla bu kültür gruplarını temelde

keramiğe dayanarak saptamışlar ve bunları mimari öğelerle desteklemeye çalışmışlardır.

Son yıllarda Batı Anadolu’da sayısı giderek artan prehistorik kazılar; Bittel, Lloyd,

Mellaart ve French’i haklı çıkarmış ve kısıtlı kazılar ile daha çok yüzey araştırmasına dayanan

bulguların değerlendirilmesi sonucu bu araştırmacıların önerdikleri Batı Anadolu Erken Tunç

Çağı kültür bölgeleri ayrımı giderek kesinlik kazanmaya başlamıştır. Ancak burada hemen

belirtmek gerekir ki en geçi bundan yaklaşık 30-35 yıl önce yapılmış olan bu çalışmalarda

elde edilen sonuçlar elbette ki çok net değildir. Son yıllarda özellikle Kırklareli, Tekirdağ,

Çanakkale, Eskişehir, Kütahya, Afyon, Manisa, Burdur, Antalya ve İzmir gibi illerde

yürütülen kazı çalışmaları uzun süre önce yapılmış olan bu kültürel ayrımların daha da

netleşmesini ve bir miktar değişmesini sağlamıştır.

I-Batı Anadolu ETÇ I Evresi Kültür Bölgeleri:

Erken Tunç Çağı Batı Anadolu’sunda bir kültürler mozayiği ile karşılaşmak hiç de

şaşırtıcı değildir. Batı Anadolu’nun Erken Tunç Çağı’ndaki kültür bölgelerini ETÇ I’den

başlayıp, kazı ve yüzey araştırmalarında ele geçen keramik ve diğer buluntulara dayandırarak

inceleyecek olursak ortaya aşağıdaki profil çıkar. Daha önce de belirtildiği gibi Geç Kalkolitik

Çağ’ın bir uzantısı olan ve bazı araştırmacılara göre bir geçiş evresiyle ortaya çıkan ETÇ I

döneminde esas olarak dört farklı kültür grubundan söz etmek olasıdır.96 Bunlar; daha önce

Bittel’in sözünü ettiği Phrygia-Bithynia grubu;97 19.yy sonu ve 20.yy’ın başlarından beri

bilinen Troia I-Yortan grubu,98 Lloyd-Mellaart kazıları ile netleşen Beycesultan ETÇ I

dönemi99 ve Güneybatı Anadolu ile Göller yöresini içine alan Lykia-Pisidia100 kültür

bölgeleridir.101 (H/Ç-3)

93 Bittel 1942, 160. 94 Lloyd-Mellaart 1962, 116-264. 95 French 1967, 49-100. 96 Efe 2003a, 92; Efe 2003b, 103. 97 Bittel 1942, 160; Efe-Ay 2000, 17-18. 98 Efe-Ay 2000, 29-31; Efe 2003b, 103. 99 Lloyd-Mellaart 1962, 116-134; Efe-Ay 2000, 19-20. 100 Efe 2003b, 103. 101 Kültür bölgelerinin ayrılmasında yapılan isimlendirmelerde alıntı yapılan yazarların zaman zaman kullandıkları Phrygia, Pisidia vb. gibi klasik dönem adlandırmalarında yazım kuralı olarak 1941 yılında Milli

Yukarıda sözü edilen ve çanak çömleğe dayanılarak yapılan kültür bölgelerinin

oldukça kesin hatlarla birbirlerinden ayrılabiliyor oluşu kuşkusuz Geç Kalkolitik Çağ’da

ortaya çıkan kültürlerden gelişmeleri ve bunların kendi içinde coğrafi olarak daha alt gruplara

ayrılabiliyor oluşu ise Efe’ye göre yerel yöneticilerin etki alanlarının bir göstergesidir.102 Bu

alt grupları aşağıdaki şekilde sıralayabiliriz.

1-Troia I-Yortan kültür grupları:103 (H/Ç-3/4/7)

-Troia ve çevresi

-Lemnos (Limni) Poliochni kültür grubu.

-Yortan grubu

-İzmir ve çevresi

Bu ayrımda dikkat edilmesi gereken nokta Korfmann’ın Yortan hariç diğer grupları Denizsel

Troia Kültürü içinde değerlendirip bunlara ekonomik bir anlam yüklüyor olmasıdır.104 Bu da

Efe’nin sözünü etmiş olduğu yerel yöneticilerin birbiri ile olan ilişkisine bir miktar ışık

tutabilir.

2-Phrygia-Bithynia kültür grupları(Kuzey Marmara-Eskişehir):105 (H/Ç-3/4/7)

-Demircihöyük ve Yukarı Sakarya (Bilecik-Kütahya-Eskişehir/Phrygia Yaylası)

-Marmara Denizi’nin Trakya Kıyıları

-İznik grubu (?)106

Son dönemlerdeki kazı çalışmaları sonucu hakkında oldukça bilgi edinilen Batı

Anadolu’nun kıyı bölgeleri, Phrygia Yaylası, Troia, Yortan ve İzmir çevresi dışında kalan

kesimlerinde, bir başka deyişle Beycesultan ETÇ I dönemi kültür bölgesi ile Lykia-Pisidia

civarında henüz bu şekilde bir alt kültür grubu saptaması şimdilik kaydıyla yapılamamaktadır.

Araştırmaların az olmasına karşın adalarla olan benzerlikleri nedeniyle Güneybatı Anadolu

Eğitim Bakanlığı’nın öncülüğünde başlatılan klasik yapıtların Türk diline kazandırılması girişimi sırasında kabul edilen yazım kuralları kullanılmıştır. 102 Efe-Efe 2001, 53; Efe 2003b, 103. 103 Efe 2003b, 103. 104 Korfmann 2001b, 361. 105 Efe-Ay 2000, 18-19; Efe 2003b, 103. Efe tarafından yapılan bu adlandırmalar sırasında kullanılan Klasik Dönem bölge adlarının Erken Tunç Çağı gibi daha Anadolu’nun yazıyla tanışmadığı ve bu nedenle daha bu bölgelere ne ad verildiğinin bilinemediği bir dönem için kullanılmasının doğruluğu tartışmaya açık olduğundan, bu tür bölge adlarının yanlarına tarafımdan bugünkü coğrafi konumlarına göre günümüz adları eklenmiştir. 106 Bu grubun Phrygia-Bithynia kültür bölgesine ETÇ I’de kesin olarak girip girmediği konusunda şüpheler olmakla birlikte, ETÇ II’den itibaren Phrygia-Bithynia kültür grubuna dahil edildiğini görmekteyiz. Efe 2003b, 104.

sahil kesimi ve Karia bölgesi de Efe tarafından kesin olmamakla birlikte ayrı bir kültür

bölgesi olarak nitelenmektedir.107

II-Batı Anadolu ETÇ II Evresi Kültür Bölgeleri:

Erken Tunç Çağı’nın ilk evrelerine göre hakkında daha çok şey bilinen bu dönemde

Batı Anadolu’da sadece Beycesultan ve Lykia-Pisidia kültür gruplarında belirgin bir değişim

izlenir. Erken Tunç Çağı I için yapılan ana kültürel bölümleme bu dönem içinde geçerli olup

bazı bölgelerin genişlediği gözlenir.

1-Troia-Yortan kültür grupları:108(H/Ç-5)

-Troia ve çevresi

-Lemnos (Limni) Poliochni kültür grubu.

-Yortan grubu

-İzmir ve çevresi

2-Phrygia-Bithynia kültür grupları(Kuzey Marmara-Eskişehir):109 (H/Ç-5)

-Demircihöyük ve Yukarı Sakarya (Bilecik-Kütahya-Eskişehir/Phrygia Yaylası)

-Marmara Denizi’nin Trakya Kıyıları

-İznik-İnegöl grubu

3-Beycesultan kültür grupları (Orta İç Batı Anadolu Kültür Grupları):110 (H/Ç-5)

-Beycesultan ETÇ II grubu

-Acıpayam

-Kusura

-Afyon

-Altıntaş-Örencik

-Tavşanlı-Kütahya

Lykia-Pisidia (Teke Yarımadası-Göller Yöresi)Kültür Grupları:111(H/Ç-5)

107 Efe 2003b, 103. 108 Efe 2003b, 104. 109 Efe 2003b, 104. 110 Her ne kadar Beycesultan buranın en büyük ve kazısı yapılmış en eski yerleşimlerinden birisiyse de bu kültür grubunu coğrafi olarak “Orta İç Batı Anadolu Kültür Grubu” olarak ayıran Prof.Dr. Turan Efe’ye katılmak daha sağlıklı olacaktır. Efe 2003b, 104. 111 Efe 2003b, 104.

-Elmalı

-Burdur

-Hoyran-Gencali

-Beyşehir

III-Batı Anadolu ETÇ III Evresi Kültür Bölgeleri:

Anadolu’nun, coğrafi olarak Mezopotamya’dan belirgin sınırlarla ayrılabildiği için

burada çevre kültürlerden farklılaşarak ayrı bir uygarlığın ortaya çıktığını ve buna Anadolu

Tunç Çağı Uygarlığı dendiğine yukarıda değinilmişti. Burada hemen eklemek gerekir ki bu

sınırlar her ne kadar kültürel ilişkilerde zorluk çıkarsa da yine de izole bir kültür oluşmasına

neden olmamıştır. Sadece, Mezopotamya’nın Batı Anadolu’da dominant bir etkisi

hissedilmemiş buna karşın özellikle ETÇ II’nin ikinci yarısından itibaren, Uruk döneminde

Mezopotamya’da başlayan kentleşmenin etkileri daha önce de belirtildiği gibi Batı

Anadolu’da da hissedilmiş ve bu etkiler ETÇ III dönemiyle birlikte hızını arttırarak devam

etmiştir. Bunu yerleşim dağılımındaki değişimden de anlamak olasıdır. ETÇ III ile birlikte

Batı Anadolu’da yerleşim sayısında birdenbire görülen düşüşe karşın yerleşimlerin

büyüklüklerindeki artış, insanların giderek kentlerde toplandıkları şeklinde

yorumlanmaktadır.112 Ticaretin gelişmesi kervan yollarının önemini arttırmış, özellikle

Troia’dan izlenebildiği gibi oldukça uzak mesafelerle olan ticaret sonucu son derece farklı

malların Anadolu’ya girdiği gözlenmiştir.113

Bu dönemde, Efe’nin de belirttiği gibi, Büyük Kervan Yolu’nun (H/Ç-6) batı ucunu

oluşturan Troas’tan Eskişehir ve Yukarı Sakarya ovalarına kadar uzanan bölgede çanak

çömlekte önemli ortak özellikler ortaya çıkmaya başlar. Bu bölge “Red Coated Ware” olarak

adlandırılan keramiğin koyu kırmızı ve kırmızımsı kahverengi çeşidini yoğun olarak

içerirken; batıda İzmir bölgesinin Troas’tan giderek farklılaşarak İç Batı Ege ve Ege Adaları

ile ilişkilerini yoğunlaştırır.114 Buna karşın Troia’nın IV’ten başlayarak Anadolu ile kurduğu

yakın ilişki Troia IV ve V’in Korfmann tarafından Anadolu Özellikli Troia Kültürü olarak

adlandırılmasına neden olacaktır. Tüm bu gelişmelere rağmen, keramiğin aşağı yukarı önceki

kültür bölgelerine göre gruplar oluşturması ve kısmen yerel keramik niteliklerindeki

devamlılık, en azından kültür bölgeleri içinde eskiden gelen köklü etnik, politik yapının fazla

sarsılmadan devam ettiği izlenimini verir.115

112 Efe 2003b, 118. 113 Korfmann 2001b, 355-368. 114 Efe 2003b, 120. 115 Efe 2003b, 121.

Sonuç olarak, Geç Kalkolitik Çağ sonunda ortaya çıkan kültürel kırılış ile Batı

Anadolu’da yeni bir kültürel kimlik oluşmaya başlar ve bu ETÇ I’e geçiş evresi ve ETÇ I’de

olgunlaşarak, ETÇ II ile birlikte yukarıda sözü edilen kültürel grupların yayılım alanları

içinde, merkezi siyasal otoritelerin idaresindeki ilk kent yerleşmelerinin ortaya çıkmasıyla

sonuçlanır. Bu durum Efe’nin de belirttiği gibi “Neolitik ve Kalkolitik Çağlarda, coğrafyanın

ve etnik, kültürel değerlerin sınırlarını belirlediği yerel kültürler ve çanak çömlek grupları

mozayiğinin Erken Tunç içlerine doğru zamanla siyasal kimlik kazanmaya başladığı ve bu

gelişmenin bölgede ETÇ III krallıklarının kurulmasına zemin hazırladığı şeklinde

yorumlanabilir.”116

116 Efe 2003b, 126.

Bölüm III

BATI ANADOLU ERKEN TUNÇ ÇAĞI KRONOLOJİSİ

Klasik olarak Erken Tunç Çağı, Mısır’daki Aşağı ve Yukarı Krallıkların birleşme

tarihine göre başlatılmakla (MÖ 3100) ve üç ayrı dönemde incelenmekle birlikte, Ege

Kronolojisi üzerine çalışmaların başladığı son yüz yıl içerisinde kırktan fazla araştırmacı

tarafından MÖ 4000’den başlayıp MÖ 1700’e kadar olan zaman dilimi içinde çok değişik

öneriler ileri sürülmüştür.117 Belirtilen tarihler için öneri getirenler arasında oldukça ilginç

isimler bulunmaktadır. Örneğin; Treuil Ege Kronolojisi için Erken Tunç Çağı’nı MÖ 4000’de

başlatırken, Easton MÖ 3600’ü, Evans MÖ 3400’ü, Cadogan MÖ 3300’ü, Renfrew MÖ

3200’ü önermekte, bu önerileri, Hood’un MÖ 3000 önerisi ile, Childe’ın MÖ 2800 ve

Schachermeyr’in MÖ 2600 önerisi izlemektedir.118

Mimari, keramik, ölü gömme, küçük buluntu ve metal eserler gibi buluntular kriter

alınarak yapılan bu ayrım için verilen tarihler arkeologlar arasında halen bir tartışma konusu

olmakla birlikte yapılan yeni kazıların sonuçlarıyla her geçen gün daha sağlıklı

tarihlendirmelere ulaşılmaya çalışılmaktadır. Batı Anadolu ETÇ kronolojisi genellikle

bölgedeki en eski ve en kapsamlı kazı olan Troia kazısı göz önünde bulundurularak

yapılmaktadır. Yine klasik olarak kabul edilen bir başka olgu, Troia tabakalanmasının Batı

Anadolu kronolojisi ile eşleştirilerek;

-Troia I = ETÇ I

-Troia II = ETÇ II

-Troia III-V = ETÇ III olarak kabul edilmesidir. Ancak bu son derece kaba bir

tarihlendirmedir ve daha ayrıntılı tarihlendirmeler de vardır. Schliemann, Blegen, Mellaart,

Burney, Korfmann ve son olarak Kıta Yunanistan’ı, Ege Adaları ve Batı Anadolu’dan

derlediği radyokarbon tarihlemeleri ile Manning bu kronoloji üzerine değişik önerilerde

bulunmuşlardır. Bu öneriler aşağıda da görülebileceği gibi MÖ 4000-1700 yılları arasındaki

2300 yıllık dönemi kendi içinde Erken Tunç Çağı I-II ve III olarak bölen değişik

araştırmacıların önerileridir.119

117 Manning 1995, 34. 118 Manning 1995, 35. 119 Ege Erken Tunç Çağı için öneri getirenler elbette sadece sözü edilen bilim adamları değildir. Yukarıda belirtildiği gibi kırktan fazla araştırmacı bu konuda öneride bulunmuşlardır. Burada adı geçenler ise bu konudaki tarihsel gelişimi örneklemek için seçilmişlerdir.

a-Schliemann’ın önerisi:120

Batı Anadolu ETÇ I...................................Troia I....................................MÖ 2750-2500

“ “ ETÇ II................................. Troia II..................................MÖ 2500-2300

“ “ ETÇ III.................................Troia III-IV-V.......................MÖ 2300-1900

b-Blegen’in önerisi:121

Carl W. Blegen Troy and The Trojans adlı yapıtında Troia kazıları sonucuna

dayanarak, burada sekiz ayrı tabakanın bulunduğunu belirtmekte ve bu tabakaların ilk beşinin

ETÇ ile uyumlu olduğunu iddia etmektedir. Blegen’e göre:

Batı Anadolu ETÇ I...................................Troia I....................................MÖ 3000-2500

“ “ ETÇ II..................................Troia II..................................MÖ 2500-2200

“ “ ETÇ III................................Troia III-IV-V........................MÖ 2200-1800

olarak tarihlenmekte ve alt birimler olan Troia IV MÖ 2050-1900 ve Troia V MÖ 1900-1800

olarak belirtilmektedir.

c-Mellaart’ın önerileri:

Önerileri sözcüğünden de anlaşılacağı gibi Mellaart bu konuda birden çok öneri

getirenlerdendir. Bu önerilerin ilki, önceki önerilerle yaklaşık olarak uyumluyken, ikincisi

C14 verilerine dayanarak yaptığı ve tarihleri daha erkene çeken bir öneridir.

*Mellaart’ın ilk önerisi:122

Batı Anadolu ETÇ I...................................Troia I.........................MÖ 3100/3000-2750

“ “ ETÇ II..................................Troia II.......................MÖ 2750/2700-2300

“ “ ETÇ III................................Troia III-IV-V.............MÖ 2300-1900

**Mellaart’ın ikinci önerisi:123

Batı Anadolu ETÇ I..........Poliochni I / Thermi I / Kumtepe IA-IB.........MÖ 4000-3400

“ “ ETÇ II...................................Troia I-II.................................MÖ 3400-2700

“ “ ETÇ III..................................Troia III...............................MÖ 2700-2150

Bu öneride ilk dikkati çeken nokta Troia I’in ETÇ I ile eşleştirilmemiş olmasıdır. Bunun

nedeni, Mellaart’a göre ETÇ I döneminde Troia’da bir yerleşme olmadığı yolundaki

düşüncesidir.

120 Blegen 1963, 173. 121 Blegen 1963, 174. 122 Mellaart 1959, 162. 123 Yakar 1979, 51-67.

d-Burney’in önerisi:124

Batı Anadolu ETÇ I......................................Troia I................................MÖ 3600-3100

“ “ ETÇ II.....................................Troia II..............................MÖ 3100-2600

“ “ ETÇ III...................................Troia III-IV-V....................MÖ 2600-1900

e)Easton’ın önerisi:125

Easton bu önerisini karbon 14 verilerine ve öneriyi yaptığı zamana dek yapılan

kazılardan elde edilen sonuçlara dayandırmaktadır. Bunun yanı sıra karşılaştırmalı bir

kronolojik yaklaşımla Erken Helladik kronolojiyi, Mısır’dan elde edilen verileri, Tarsus,

Beycesultan, Thermi gibi değişik kazı alanlarından elde edilen verileri kullanmakta, ancak

sonuçta bunların hepsini Troia ile bütünleştirerek yine Troia kronolojisini temel almakta ve

önerisini Troia’nın yapı katlarının başlangıç tarihleri ile yapmaktadır.

Troia I..................MÖ 3600

Orta Troia I..........MÖ 3420

Troia II.................MÖ 3100

Troia II-6..............MÖ 2700

Troia III................MÖ 2560

Troia IV................MÖ 2380

Troia V.................MÖ 2150

Troia V’in sonu....MÖ 1970

Görüldüğü gibi Easton Troia’ya dayandırdığı Erken Tunç Çağı Batı Anadolu kronoloji

önerisini Erken Tunç Çağı’nı MÖ 3600’den başlatmakta ve MÖ 1970’de Troia V’in sonu ile

bitirmektedir. Bu öneri de, bundan önceki verilen ve bundan sonra verilecek olan bütün

öneriler de bu bölümün sonunda tartışılacaktır.

f-Korfmann’ın önerileri:

M.Korfmann da bu konuda birden çok öneride bulunanlardandır. Korfmann’ın ilk

önerisi Troia kazılarına başlamadan önceki Beşik-Yassı ve Sivritepe ile Beşik Mezarlığı

dönemine ait olan ve Turan Efe ile Jurgen Seeher’in çalışmalarını da göz önünde

124 Yakar 1979, 51-67. 125 Easton 1976, 160-161.

bulundurarak yaptığı öneridir126. Diğer önerileri ise Troia kazılarına başladıktan sonraki

dönemine ait olan önerilerdir.

*Korfmann’ın ilk önerisi:127

Batı Anadolu ETÇ I..................Troia I (a-f) / Kumtepe IC...............MÖ c.2900-c.2600

“ “ ETÇ II.................Troia II (a-e)....................................MÖ c.2600-c.2300

“ “ ETÇ III...............Troia II (f-g) / Troia III-IV-V..........MÖ c.2300-c.2000

**Korfmann’ın ikinci önerisi:

Batı Anadolu ETÇ I..................................Troia I...........................MÖ 3500-3100/3000

“ “ ETÇ II.................................Troia II..........................MÖ 3100/3000-2500

“ “ ETÇ III................................Troia III........................MÖ 2500-1900/1700

olarak belirlenen bu kronoloji Korfmann’ın Troia’da yaptığı 1991-1992 yılları kazı

sonuçlarına dayanmaktadır. Bu yıllarda yapılan kazılar sırasında, D5 plankaresi128 olarak

adlandırılan ve popüler adıyla Schliemann Yarması denilen açmada ortaya çıkarılan savunma

duvarı önünden alınan C14 örnekleri bu öneriyi destekler niteliktedir129.

Son yıllarda interdisipliner hale getirilen ve yüksek teknolojinin en son ürünlerinin

kullanıldığı Troia kazısının verdiği sonuçlar bununla kalmamaktadır. Henüz kesin olmamakla

birlikte Korfmann tarafından bir üçüncü öneri daha getirilerek daha önceki öneriler

değiştirilmeye çalışılmaktadır.

***Korfmann’ın üçüncü önerisi:

Korfmann bu önerisinde Kumtepe kazılarının da sonuçlarını değerlendirerek oldukça

değişik bir öneri getirmektedir. Buna göre Troia höyüğünde Troia I’den daha eski bir

tabakanın var olması ve daha önce Erken Troia I’e ait olduğu düşünülen 103’nolu apsisli evin

de bu tabaka içine yerleşmesi130, bütün bunlara ek olarak bu yeni tabakadan elde edilen C14

sonuçlarının MÖ.3250 tarihini vermesi bu yeni önerisinin temellerini oluşturmaktadır.

Korfmann’ın belirttiklerinden, tam olarak netleşmemiş olsa da aşağıdaki gibi bir kronoloji

ortaya çıkmaktadır131.

126 Korfmann 1989b, 271-278. 127 Korfmann 1989b, 278. 128 Korfmann 1994, 327. 129 Korfmann 1993, 382. 130 Korfmann 1994 330. 131 Bu kronoloji Korfmann’ın kazı sonuçlarından yola çıkılarak yaratılmış göreli bir kronolojidir ve kesin değildir.

Batı Anadolu ETÇ I........Kumtepe IB / Troia I’den eski ön evre132.......MÖ 3250-2900

“ “ ETÇ II.......................Troia I.............................MÖ 2900-2400

“ “ ETÇ III.................Troia II-III-IV-V.................MÖ 2600-1700

Troia’da yapılan kazılar her yıl son derece yeni buluntular verdiğinden doğal olarak

buranın kronolojisi kazıcısı tarafında sıkça değiştirilmektedir. Her yıl yayınlanan kazı

raporları ve Studia Troica adlı Troia çalışmaları ile ilgili süreli yayın izlendiğinde bu yeni

tarihler rahatlıkla saptanabilmektedir. Bu yayınlarda verilen bir başka kronoloji ise sadece

Troia’nın I-II ve III. katları ile ilgilidir. Ancak; Batı Anadolu Erken Tunç Çağı kronolojisi

açısından Troia kazılarının verdiği bilgilerin çok önemli olması bu kronolojinin de dikkate

alınmasını gerektirmektedir. Bu nedenle Korfmann’ın sadece Troia için belirlediği ve 1999

yılında yayınladığı kronolojiyi burada Korfmann’ın dördüncü önerisi olarak belirtmekte yarar

olduğunu düşünüyorum.

****Korfmann’ın dördüncü (Troia I-II-III için) önerisi:

Troia I-II...........MÖ c.2600-2400

Troia II-III........MÖ c.2450-2300

Bu öneriler hakkında Korfmann; “bu konudaki son cevap, daha sonraki

kampanyalarla ortaya çıkacak” demektedir133.

*****Korfmann’ın beşinci önerisi:

Korfmann 1999 yılında sadece Troia’nın kültür katlarının kronolojisini yaparak

belirttiği dördüncü önerisinin sonunda söylediği ve yukarıda belirtilen tümcesinden sonra

gerçekten de sözünü tutmuş ve hemen iki yıl sonra, 2001 yılında yapılan Troia sergisi için

hazırlanan kitaptaki makalesinde134 aşağıda gösterilen öneriyi geliştirmiştir.

Batı Anadolu ETÇ I.............. Troia I’den eski ön evre..............MÖ c.3300-2920

“ “ ETÇ II..............Troia I-II-III................................MÖ 2920-2200

“ “ ETÇ III.............Troia IV-V..................................MÖ 2200-1700

Ancak hemen belirtmekte yarar var, bu öneri yine Troia’nın kültür katlarının Batı Anadolu

Erken Tunç Çağı kronolojisi içinde nereye denk geldiğini göstermek için yapılmıştır.

Korfmann’ın bu makalede yazdıklarından da anlaşılabileceği gibi yeni bir Batı Anadolu Erken

Tunç Çağı kronolojisi önermek gibi bir niyeti yoktur.

132 Korfmann 1997a, 215. 133 Korfmann 1999, 358. 134 Korfmann 2001a, 347-348.

g-T.Efe ve Ay’ın önerisi:135

Efe ve Ay 2000 yılında yaptıkları bu öneride, Geç Kalkolitik Çağ kültürlerinden

geliştiğini belirttikleri Batı Anadolu ETÇ kültürünün başlangıcını kesin çizgilerle

ayırmamakta ve araya bir Geç Kalkolitik Çağ’dan Erken Tunç Çağı’na geçiş evresi

(Transitional Period) ekleyip bu evreye de ETÇ IA evresi adını vererek MÖ 3300(?)

tarihinden başlatmaktalar. Yaklaşık 300 yıl süren bu evreden sonra ETÇ IB evresi gelmekte

ve MÖ 2700’lerde bu evre sona ererek ETÇ II evresi başlamaktadır. Yaklaşık 300’er yıllık

dilimler halinde devam ettirdikleri kronolojide sırayı bundan sonra MÖ 2400’lerde başlayan

ETÇ III evresi almakta ve bu evre MÖ III.binyılın sonlarında bir başka deyişle MÖ

2000’lerde sona ermektedir. Efe-Ay ikilisinin bu öneriyi keramik ve mimari buluntuların yanı

sıra Yakar’ın136 Mezopotamya ile Anadolu’yu karşılaştırdığı ve kentleşme olgularının ön

plana çıktığı öneriden de yararlanarak hazırladıkları anlaşılmakta.

Batı Anadolu ETÇ IA (geçiş evresi)...............................MÖ 3300(?)/3200-3000

“ “ ETÇ IB (ETÇ I)........................................MÖ 3000-2700

“ “ ETÇ II.......................................................MÖ 2700-2400

“ “ ETÇ III......................................................MÖ 2400-c.2000/1800

h)Yakar’ın Mezopotamya ile Batı Anadolu’yu karşılaştırdığı öneri:137

Batı Anadolu Mezopotamya

MÖ 4000-2700 Kentleşme öncesi dönem MÖ 4000-2800 Kentleşme

MÖ 2700-2400 İlk Kentler/Kent Devletleri MÖ 2800-2300 Kent Devletleri

MÖ 2400-2000 Krallıklar Dönemi MÖ 2300’den itibaren ilk devlet (Akkad)

Yukarıdaki çıkarımı yapan Yakar, daha sonra yerleşim tipi, kültürel ilişkiler,

ekonomik etkiler, sosyo-ekonomik yapı, siyasi organizasyon gibi kriterleri arkeometrik

sonuçlarla birleştirerek ve bunları Troia, Limantepe, Küllüoba, Demircihöyük ve Karataş-

Semayük üzerinde sınayarak; Batı Anadolu için Erken Tunç Çağı başlangıcını erken

III.binyıla vermekte ve Erken Tunç Çağı’nın bitişi içinse II.binyılın başlarını önermektedir.138

i-Sevin’in önerisi:

135 Efe-Ay 2000, 36; Efe 2003b, 97-118. 136 Yakar 1985, 137 Yakar 1985 ve Efe 2003b, 129. 138 Yakar 2002a, 448-449; Yakar 2002a, 452-453.

Sevin, Anadolu’nun prehistorik dönemlerine toplu ve kapsamlı bir bakış getiren yeni

yayınında139 Erken Tunç Çağı için aşağıdaki kronolojiyi kullanmaktadır.

ETÇ I...............................MÖ 3200/3000-2700/2650

ETÇ II..............................MÖ 2700/2650-2500/2400

ETÇ III.............................MÖ 2500/2400-2000

j-TAY Projesi kapsamında kullanılan kronoloji:140

Anadolu’nun kültür envanterinin çıkarılması açısından son derece önemli ve başarılı

bir proje olan “Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri” (TAY) projesinin en önemli ayağını

oluşturan Erken Tunç Çağı yerleşmelerinin incelendiği dördüncü cildinde Harmankaya

tarafından kaleme alınan genel değerlendirme makalesinde kullanılan kronolojiye göre; ETÇ I

evresi, kasabalardan kentlere geçişi; ETÇ II evresi, ilk büyük kentleri; ETÇ III evresi ise,

feodal kent devletlerinin başladığı dönemi tanımlamakta ve bu evrelerin başlangıç ve bitişleri

için aşağıda yazılan yaklaşık tarihler kullanılmaktadır.

ETÇ I....................MÖ 3300/3200-2650 (Kasabalardan kentlere geçiş evresi)

ETÇ II...................MÖ 2650-2400 (İlk büyük kentler evresi)

ETÇ III.................MÖ 2400-2000/1900 (Feodal kent devletleri evresi)

Ancak bu kronoloji bütün Anadolu için bir genel kronoloji olup Batı Anadolu’yu da

diğer bölgelerle birlikte değerlendirmektedir. Buna karşın, yukarıda Jak Yakar tarafından

verilen öneriyle sayısal olarak olmamakla birlikte, bu evrelerde ortaya çıkan ekonomik, siyasi

ve kültürel gelişmelere yaklaşım açısından benzerlikler barındırmaktadır.

k-Radyokarbon tarihlemeleri:141

Beşiktepe, Troia, Demircihöyük, Aphrodisias ve Karataş-Semayük’ten alınan

örneklerin incelenmesi ve kalibre edilmesi sonucu aşağıdaki görünüm ortaya çıkmaktadır.

Yapılan analizler ve kalibrasyon iki ayrı sisteme göre hesaplanmış olduğundan yukarıda sözü

edilen her yerleşim için iki ayrı sonuç bulunmakta ve bunlar a ve b olarak gösterilmektedir.

*Beşiktepe/Erken Troia I:

a-MÖ 2901-2883 ve 2912-2879

b-MÖ 2901-2882 ve 2917-2799

139 Sevin 2003, 100. 140 TAY-IVa 7-28 141 Tarihlemelerin tamamı Manning 1995, 188-191’den alınmıştır.

*Troia “IIg” (=Troia III-V):

a-MÖ 2078-2047 ve 2088-2039

b-MÖ 2174-2060 ve 2198-2042

*Demircihöyük Ön-Troia I’den Troia I’e142:

C evresi için:

a-MÖ 3110-3030 ve 3140-3010

b-MÖ 3264-2982 ve 3336-2921

E evresi için:

a-MÖ 2609-2583 ve 2651-2648

b-MÖ 2614-2581 ve 2824-2513

H evresi için:

a-MÖ 2854-2821 ve 2859-2816

b-MÖ 2840-2619 ve 2857-2593

L evresi için:

a-MÖ 2785-2735 ve 2640-2624

b-MÖ 2860-2702 ve 2884-2634

M evresi için:

a-MÖ 2870-2841 ve 2878-2585

b-MÖ 2831-2637 ve 2874-2588

*Aphrodisias Tunç Çağı 3-4 için143:

a-MÖ 2570-2400 ve 2850-2820

b-MÖ 2554-2382 ve 2657-2249

*Karataş-Semayük II.kat:

a-MÖ 2789-2731 ve 2647-2620

b-MÖ 2869-2698 ve 2895-2623

142 Demircihöyük’ün belirtilen evreleri Batı Anadolu Erken Tunç Çağı ile çağdaştır ve bu konudaki bilgiler mezar ve mezarlıkların incelendiği 4.Bölümde verilecektir. 143 Aphrodisias Tunç Çağı 3-4, Batı Anadolu kronolojisinde Erken Tunç Çağı ile çağdaştır. Bu konudaki ayrıntılı bilgi, mezar ve mezarlıkların incelendiği 4.Bölümde verilecektir.

Yukarıda verilen tarihler, sözü edilen yerleşimlerin değişik katlarından geldiği ve diğer

katlarda ya da yapı evrelerinde başka örnekler ele geçmediği için sadece fikir vermek

amacıyla burada belirtilmiştir. Bu nedenle ortaya çıkan sonuçlar bulundukları tabaka için

mutlak sonuçlar olsa da sadece bunlara bakılarak kesin bir Erken Tunç Çağı kronolojisi

yapmak bir başka deyişle kesin bir başlangıç ya da son belirlemek şimdilik olası değildir. Bu

değerlerin keramik, mimari, küçük buluntu gibi diğer kazı materyalleri ile beraber

değerlendirilmesi durumunda ise daha anlamlı sonuçlar alma olasılığı yüksektir.

Sonuç olarak Batı Anadolu ETÇ kronolojisi yapılan yeni kazılar ve uygulanan yeni

arkeometrik yöntemlerdeki gelişmeler sonucu oldukça değişeceğe benzemektedir. Ayrıca, bir

tek Troia’dan yola çıkarak kronoloji oluşturma fikri ise giderek geçerliliğini yitirmiştir. Bu

nedenle Batı Anadolu’daki diğer yerleşimlerden elde edilen sonuçlar da dikkate alınmaya

başlanmaktadır.

Ayrıca dikkat çekici bir nokta da Erken Tunç Çağı’nın sonunun ister Batı Anadolu’da

isterse de Orta Anadolu’da olsun MÖ 1800-1700’den daha geçe gitmemesidir. Bu tarih

bilindiği gibi yaklaşık olarak Asur Ticaret Kolonileri’nin Anadolu’ya gelişi bir diğer deyişle

Anadolu’da yazıya geçilmesiyle tarih öncesi dönemlerin kapanarak tarih dönemlerinin

başlamasıyla eş zamanlıdır. Batı Anadolu Erken Tunç Çağı’nın başlangıç tarihleri ise asıl

tartışmanın olduğu noktadır ve yukarıdaki önerilerden de izlenebileceği gibi MÖ 4000-3000

arasındaki bin yıllık süre içinde değişik tarihlere oturtulmaktadır. MÖ IV.binyıl içine ve

özellikle IV.binyıl son çeyreğine bir başka deyişle MÖ 3300-3000 arasına gelen tarihlerin

birçok araştırmacı tarafından genellikle Erken Tunç Çağı’nın başlangıcı olarak kabul ediliyor

olması ise yine Mezopotamya ile ilişkili gibi görünmektedir. Bilindiği gibi bu tarihler

Mezopotamya’da yaklaşık olarak Geç Uruk Dönemi ile Mezopotamya Erken Tunç

Çağları’nın bir başka deyişle Cemdet-Nasr evresinin başlangıcına denk düşmektedir.144

Batı Anadolu Erken Tunç Çağı kültürlerinin özellikle kesintisiz bir kültürel geçişle

Geç Kalkolitik Çağ’da oluşan kültürlerden gelişerek kendi içinde bir bütün oluşturacak

şekilde Anadolu Tunç Çağı Uygarlığı’nı oluşturduğu düşüncesi şimdilik kaydıyla geçerli

kabul edilecek olursa Efe ve Ay’ın önerisinin Batı Anadolu Erken Tunç Çağı kronolojisinin

oluşturulmasında önemli bir rol oynayabileceğini kabul etmek yerinde olabilir. Bu durumda

Batı Anadolu Erken Tunç Çağı kronolojisini klasik olarak ETÇ I-II-III olarak yorumlamak

yerine Geç Kalkolitik Çağ’dan bir geçiş evresiyle ayırmak ve daha sonra ETÇ I-II-III ayrımını

da buna eklemek bir başka deyişle ETÇ I’i kendi içinde ETÇ IA ve IB olarak alt evrelere

144 Roaf 1996, 58.

ayırıp, IA evresini de Geç Kalkolitik Çağ’dan geçiş evresi olarak görmek bütün evreleri kesin

çizgilerle ayırmaktan daha iyi sonuç verebilir.

Ayrıca, yukarıda da değinildiği gibi Korfmann’ın Troia’da Troia I’den daha eski bir

tabakanın varlığını kabul etmesi, bu tabakanın Kumtepe IB ile eşzamanlı tabakaları ile

uyumlu olarak gösterilmesi, bunun yanı sıra Troia’da ortaya çıkan kültürel değişim sonucu

Troia III’den sonra Denizsel Troia Kültürü’nün yerini Anadolu Özellikli Troia Kültürü’ne

bırakması bu öneriyi destekleyebilecek diğer öğelerdir. Coğrafi tanımın yapıldığı ve Batı

Anadolu’da Erken Tunç Çağı’nda neler olduğunun incelendiği birinci bölümde de belirtildiği

gibi coğrafi olarak doğu ve güneydoğusu ile arasında doğal sınırlar bulunan bu bölgenin

Efe’nin145 de belirttiği gibi kendi içinde daha eski dönemlerden gelişerek farklı bir uygarlık

yaratması da kabul edilebilir bir öneridir.

Yakar ve Harmankaya’nın ekonomik, siyasal ve kentsel gelişme ölçütleri açısından

konuya yaklaşımları, bir başka deyişle ETÇ I’in kasabadan kente geçiş, ETÇ II’nin ilk büyük

kentlerin ortaya çıkışı olarak görülmesi ve ETÇ III’ün feodal devlet ya da beyliklerin

habercisi oluşu görüşü de aslında Korfmann’ın yaptığı kültürel bölümlemeye ters

düşmemektedir. Bu nedenle sözü edilen iki görüşün gelecekte yapılacak yeni kazılar ve

devam eden kazılardan gelecek yeni verilerle birbiriyle kaynaştırılabileceğini düşünmekte bir

sakınca yoktur.

145 Efe 2003, 92.

Bölüm IV

BATI ANADOLU ERKEN TUNÇ ÇAĞI MEZARLARI

Daha önce, coğrafi ve kültürel ayrımın incelendiği üçüncü bölümde Batı Anadolu

olarak saptanılan sınırlar içindeki Erken Tunç Çağı yerleşimlerinden, kazısı yapılanlarda

ortaya çıkarılan mezarlık alanları, yerleşim içi tekil gömüler ya da yerleşiminde herhangi bir

kazı çalışması yapılmayıp sadece mezarlığı kazılan yerler bu bölümde incelenecektir.

İnceleme sırasında mezarın ya da mezarlık alanının bulunduğu yerle ilgili coğrafi bilgiler

verilecek, mezarların tipi, gömü tarzı ve mezar armağanları bu çalışmanın giriş kısmı ve II.

Bölümünde değinilen kavramlar açısından irdelenerek sonuç bölümünde geleneğin oluşumu

ve uygulamaları ile ilgili açıklamalar için bir veri tabanı oluşturulmaya çalışılacaktır.

Kullanım kolaylığı açısından bu bölüm alfabetik olarak hazırlanmıştır. (H/Ç-8/9)

Adsız/Manisa:

İl: Manisa

İlçe: Gölmarmara

Konum ve Buluntular:

Marmara Gölü güney kıyısında, aşağıda incelenecek olan Ahlatlı Tepecik yerleşiminin

4km batısında, Sardis kazı ekibi tarafından saptanan düz yerleşim hakkında verilen bilgiler

arasında burada rastlanan keramiklerin ETÇ’dan itibaren bir yerleşime işaret ettiği ve yaklaşık

150m çapındaki bu düz yerleşimin üzerinde bazı duvar kalıntıları ile dönemi tam olarak

saptanamayan bir taş sandık mezarın bulunduğu belirtilmektedir.146 Bu bilgilerden yola

çıkarak ve yakınlardaki Ahlatlı Tepecik ETÇ yerleşimi ve mezarlık alanı dikkate alınarak

burada da küçük bir yerleşimin ve belki de bu yerleşime ait bir mezarlık alanının olabileceği

önerisini getirmek olasıdır.

Ağaçbeyli/Kureş:

İl: Uşak

İlçe: Sivaslı

Konum ve Buluntular:

Ağaçbeyli köyünün batısında yer alan ve Gavur Kuyusu olarak adlandırılan mevkiide

yapılan yüzey araştırmasında Yortan tipi pithos mezarlar bulunan, tahrip edilmiş bir mezarlık 146 Greenewalt 1983, 164; TAY-IVb, Adsız/Manisa

alanı N.Fıratlı tarafından rapor edilmiştir.147 Uşak-Selçikler kazısı bağlamında 1966-1970

yılları arasında yapılan yüzey araştırmaları sırasında saptanan bu mezarlık alanı ile ilgili

olarak başka bir bilgi bulunmamaktadır. (Lev-1/1-2)

Ahlatlı Tepecik:

İl: Manisa

İlçe: Akhisar

Konum:

İlçenin 25km güneyindeki Tekelioğlu Köyü’nün batısında Marmara Gölü kıyısında

bulunan bu yerleşimin Erken Tunç Çağı’ndan Roma’ya kadar iskan edildiği saptanmıştır.148

(Lev-2/1) Dolayısıyla mezarlık alanı da Erken Tunç Çağı’ndan Roma dönemine kadar değişik

dönemlerde kullanılmıştır. Erken Tunç yerleşimi ise tepenin güney kesiminde ortaya

çıkarılmıştır. Mezarlık da yine aynı yerde, ETÇ yerleşiminin güney yanında ortaya çıkarıldığı

için “Güney Mezarlık” adı verilmiştir. (Lev-2/2)

Tarihleme:

Mezarlıkta ve yerleşim alanında yapılan kazı çalışmaları sonucu Erken Tunç Çağı I ve

II, özellikle de Troia I ve II ile çağdaş ve benzerlerine Beycesultan, İasos, Karataş-Semayük

ve Aphrodisias’ta da rastlanılan çanak çömleklerin burada da ele geçmesi Ahlatlı Tepecik’in

kazıcıları tarafından MÖ 3000-2500 yılları arasına tarihlenmesini sağlamıştır.149

Kazı ve Buluntular:

1-Mezar tipleri:

Pişmiş toprak pithos ve çömlek mezar, taş sandık mezar.

2-Gömü tarzı:

Ekstramural, hoker, inhumasyon

3-Açıklama:

Höyükte ve mezarlık alanında sadece iki sezon süren kazılar sonucu ETÇ’na ait altı

pithos mezar ve beş adet de sandık mezar ortaya çıkarılmıştır. Bunun yanı sıra göl kıyısında

iki adet çömlek gömü içinde bebek mezarı ortaya çıkarılmıştır bu çömlekler arasında yön

birliği yoktur. Aynı yerde ortaya çıkarılan sandık mezar hakkında ise kazı raporlarında bilgi

verilmemiştir. Geri kalan mezarlar daha geç devirlere aittir. Ortalama yükseklikleri 1,05m ile

1,50m arasında değişen pithosların çapları da 0,80m ile 1,05m arasındadır.150

147 Fıratlı 1970, 120; Mellink 1970, 163. Aynı yerleşim TAY-IVb’de Gavurkuyusu adıyla listelenmiştir. 148 Detweiler-Hanfmann-Mitten 1968, 77; Mitten-Yüğrüm 1969, 125; TAY-IVa, Ahlatlı Tepecik 149 Mitten-Yüğrüm 1974, 27; Mitten-Yüğrüm 1969, 127; Detweiler-Hanfmann-Mitten 1968, 77. 150 Mitten-Yüğrüm 1974, 26.

Ahlatlı Tepecik ETÇ mezarları pithos ve sandık mezarlardan oluşmakta, pithos

gömülerin ağızları doğuya bakmakta, küçük çömleklere konulmuş olarak bulunan çocuk

mezarlarında ise yön birliği bulunmamaktadır.151 Büyük pithosların çevresinde dört adet dikey

kulp bulunmakta, bazılarında ağız kısmında boynuz biçimli tutamaklara rastlanmakta olup,

pithos içindeki iskeletler başları doğuya yönlendirilmiş, yüzleri kuzeye bakar şekilde ve

hocker tarzında konulmuştur.152

Pithos mezarlarla çağdaş olan sandık mezarlar, oldukça basit tarzda, şistten plakalarla

çevrelenmiş, içindeki buluntular dahil her türlü niteliğiyle pithos mezarlara benzeyen ve

Kykladlar ile Iasos’da ortaya çıkarılan mezarlarla büyük benzerlikler gösteren gömülerdir.153

1967 yılı kazılarında ortaya çıkarılan ve AT 67.10; 24, 25 ve 42 olarak numaralanan

pithos gömülerin içinde en önemlisi 10 numaralı olanıdır. Ağız ve üst kısmı kırık durumda

olan bu pithos, 1,55m boyunda, ağız kısmının altında dört dikey kulbu bulunan, ayrıca ağızda

dört tane de boynuz biçimli tutamağa sahip bir gömüdür.154 (Lev-3/1) Pithosun içindeki kemik

ve kafatası parçaları tekil gömü olduğunu göstermekte, ölü hediyesi olarak da iki tane kırmızı

renkli, küresel biçimli çömlek; bir bakır hançer (Lev.3/2) ve silindirik bir kolye ucu ele

geçmiştir.155

Kazı raporunda numarası belirtilmeyen bir diğer pithos mezarda ise hocker tarzında

yatırılmış ve başları doğuya bakan iki iskeletin bulunduğu belirtilmektedir.156 Yukarıda sözü

edilen yıl yapılan çalışmalarda ele geçen ünik bir eser ise gaga ağızlı ve üzerinde insize olarak

daire ve noktalarla yapılmış bezemeler bulunan kaptır.157 (Lev-3/3)

1968 yılı kazılarında ortaya çıkarılan iki adet pithos mezar, AT 68≠7 ve AT 68≠8

olarak numaralanmıştır. Bu mezarların ilki iki kulplu küçük bir pithos gömü olup, bir çocuğa

aittir. 0,45m uzunluğunda ve 0.33m çapındaki bu pithosun güneye bakan ağzı bir taşla

kapatılmştır.158

Diğer pithos gömü olan AT 68≠8 numaralı mezar oldukça ilgi çekicidir. 1.16m

uzunluğunda ve 0,85m çapında ve çevresinde dikey kulplar bulunan bu pithosun ağzı doğuya

bakmakta ve ağız kısmı bir diğer pithosun dibi ya da küçük bir çömlek ile kapatılmıştır.159

(Lev-3/4, Lev-4/1) Mezar, bu haliyle Kusura’da rastlanılan ve iki pithosun ağız ağıza

151 Mitten-Yüğrüm 1974, 26-27. 152 Mitten-Yüğrüm 1974, 26-27. 153 Mitten-Yüğrüm 1974, 26-27. 154 Detweiler-Hanfmann-Mitten 1968, 77. 155 Detweiler-Hanfmann-Mitten 1968, 77. 156 Detweiler-Hanfmann-Mitten 1968, 77. 157 Detweiler-Hanfmann-Mitten 1968, 77. 158 Mitten-Yüğrüm 1969, 126. 159 Mitten-Yüğrüm 1969, 126.

verilerek düzenlendiği gömüyü çağrıştırmaktadır.160 Bu mezarda ağız kısmını kapatmakta

kullanılan kap 0,46m boyunda ve 0,63m çapında olup, pithosun içinde 24-28 yaşlarında bir

erkek iskeletinin hocker konumunda ve başı doğuya, yüzü kuzeye gelecek şekilde

yerleştirildiği saptanmıştır.161 Mezar armağanı olarak bir adet tek kulplu, kırmızı renkli küçük

çömlek, pithosun kuzey duvarına bitişik olarak ele geçmiştir. Bunun yanı sıra dikdörtgen

biçimli, tek delikli bir kolye ucu kırık olarak ve bir adet 0.035m uzunluğunda küçük bakır

iğne iskeletle beraber bulunmuştur.162 Bu mezarın bir diğer ilgi çekici niteliği, yumuşak ve

koyu kahve bir toprak tabakasının üzerinde bulunuyor olmasıdır. Bu toprak, üstteki killi ve

sarı renkteki topraktan kolaylıkla ayırt edilebilmekte ve bu dolgu toprağın içinde, el yapımı,

siyah renkli, yanık keramik parçaları ile çok sayıda çakmaktaşı alet parçası bulunmaktadır.163

Ayrıca burada, 0,04m uzunluğunda ve 0.024m çapında, iyi durumda bir gümüş obje de ele

geçmiştir. (Lev-4/2)

Ahlatlı Tepecik’te ortaya çıkarılan beş adet sandık mezarın üçü 1967 yılı

çalışmalarında bulunmuş ve AT 67/8, 9 ve 29 olarak numaralanmıştır. Bu mezarları

çevrelemekte kullanılan taşın cinsi şisttir ve ikisinin çocuk mezarı olduğu saptanmıştır.164

Üzerindeki Lydia tabakasının taşları nedeniyle oldukça hasarlı durumda ortaya

çıkarılan 1968 yılı sandık mezarları, AT68≠3 ve AT68≠6 olarak numaralandırılmıştır. Bu iki

mezarın her ikisi de yaşlı birer kadına ait olup, mezarların birindeki iskeletin baş kısmında el

yapımı, kahverengi ve tek kulplu küçük bir çömlek ele geçmiştir.165 (Lev-4/3)

Akarcaköy:

İl:Uşak

İlçe:Sıvaslı

Konum ve Buluntular:

Uşak-Sivaslı yolunun 12.km’sinde bulunan Akarca Köyü doğusunda, yine Uşak-

Selçikler kazısı bağlamında 1966-1970 yılları arasında N.Fıratlı tarafından yapılan yüzey

araştırmaları sırasında saptanan bir diğer prehistorik mezarlık alanı olan Akarca mezarlığı da

çevredeki diğer Erken Tunç Çağı mezarlığı Ağaçbeyli gibi tahrip olmuş bir mezarlıktır.166 Bu

mezarlık alanında yapılan araştırmada mezarların içinden geldiği düşünülen keman biçimli

160 Steward 1936, 62-63. 161 Mitten-Yüğrüm 1969, 126. 162 Mitten-Yüğrüm 1969, 126. 163 Mitten-Yüğrüm 1969, 126. 164 Detweiler-Hanfmann-Mitten 1968, 77. 165 Detweiler-Hanfmann-Mitten 1968, 77. 166 Fıratlı 1970, 120.

idoller ortaya çıkarılmıştır. Fıratlı’nın yapmış olduğu yayında buradaki mezarların tipi

hakkında herhangi bir bilgi verilmemekle birlikte ekstramural bir mezarlık alanı olduğu

anlaşılmıştır.167 Mellink bu mezarlığı Erken Tunç Çağı mezarlığı olarak belirtmiştir.168

Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri (TAY) IVb cildinde “Teycek” olarak geçen yerleşimin

büyük bir olasılıkla burası ile aynı yer olduğu belirtilmiştir.169

Akhan/Denizli:

İl:Denizli

İlçe:Merkez

Konum ve Buluntular:

Denizli il merkezinin hemen doğusunda, merkeze bağlı Akhan Beldesi'nin içindeki

kervansarayın yakınında Ali Acar adlı kişinin arsasında hafriyat çalışması sırasında bulunan

ve 2000 yılında Denizli Müzesi Müdürlüğü adına, müze araştırmacılarından A. Ceylan, Ş.

Kök ve C. Sevinç yönetiminde kazılarak ortaya çıkarılan 60 adet pithos mezar, burada

ekstramural bir mezarlık alanının olduğunu kanıtlamıştır.170 Burası ile ilgili yayın ve kazı

çalışmaları halen devam ettiği için mezarlık hakkında fazlaca bilgi verilmemektedir.

Öğrenilebildiğine göre bejimsi sarı renkte maldan sivri dipli ve boyunlu olarak üretilen,

uzunlukları 1,5 ile 3m arasında değişen pithoslar, ağızları doğuya bakacak şekilde hafifçe yan

durumda yerleştirilmişler, içlerinde tek veya çoklu, hocker tarzda gömü bulunmakta olup;

mezar armağanı olarak bazı mezarlara gaga ağızlı testi, bakır kama ve bazı bakır-tunç eşyalar

bırakılmıştır.171 Mezarlığın, şimdilik MÖ 3.000-2.500 tarihleri arasında kullanıldığı ileri

sürülmekte, mezarlığa ait yerleşimin ise olasılıkla çağdaş yerleşiminin altında olduğu

düşünülmektedir.172

Alakır: (?)

İl:Balıkesir

İlçe:Bigadiç

Konum ve Buluntular:

167 Fıratlı 1970, 120. 168 Mellink 1970, 163. 169 TAY-IVb; Teycek 170 TAY-IVb; Akhan 171 TAY-IVb; Akhan 172 TAY-IVb; Akhan

Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri adlı çalışmanın IVb cildinde173, Balıkesir’in Bigadiç

ilçesinin 20km güneydoğusundaki Alakır köyü yakınlarında bir ETÇ mezarlık alanı olduğu

Kılıç Kökten’in 1949 yılında yaptığı çalışmaya dayanılarak belirtilmekteyse de bu konu

hakkında kesin bir yargıya varmak Kökten’in aşağıdaki ifadesi dikkate alındığında olası

değildir. Kökten, makalesinde “Babaköy (Başpınar) mezarlığına benzeyen yerlerin Alakır,

Kepsut ve Boztepe (İvrindi) çevrelerinde düz yerleşme yerleriyle yan yana görüldüğü…”

dışında herhangi bir bilgi vermemektedir.174

Alyamak Höyük: (?)

İl:Eskişehir

İlçe:Merkez

Konum ve Buluntular:

Eskişehir’in 8km kuzeydoğusunda yer alan bu höyük üzerinde Efe tarafından yapılan

yüzey araştırması sonucu ETÇ II-III, II.binyıl ve Frig dönemi çanak çömleğine rastlanılması

sonucu bir ETÇ yerleşimi olduğu anlaşılmıştır. Höyüğün yüzeyinde saptanan tahribat

çukurlarının bir kısmında bulunan insan kemikleri, Efe tarafından burasının bir dönem

mezarlık alanı olarak da kullanıldığı şeklinde yorumlanmıştır.175 Ancak, buradaki mezarların

Erken Tunç Çağı’na ait olup olmadığı konusunda herhangi bir bilgi yoktur. Efe’nin

ifadesinden, basit toprak mezar tipinde ve dönemi bilinmeyen bir mezarlık alanıyla

karşılaşıldığı dışında bir anlam çıkarmak olası değildir.

Aphrodisias:

İl:Aydın

İlçe:Karacasu

Konum:

Aydın ili Karacasu ilçesinin 13km doğusunda Geyre Köyü yakınlarındaki ünlü

Aphrodisias antik kentinde yapılan çalışmalar sonucu, burada Aphrodisias Klasik Çağ

kentinin tiyatrosunun yaslandığı ve Akropol olarak nitelenen tepe, bunun güneydoğusundaki

Pekmeztepe ile güneybatısındaki Kuşkalesi’nde yapılan kazılar burada prehistorik dönemin

varlığını kanıtlamıştır.

Tarihleme:

173 TAY-IVb, Alakır 174 Kökten 1949, 817. 175 Efe 1995, 253.

Antik kentin bulunduğu alanın Geç Neolitik Dönem’den itibaren yerleşim alanı olduğu

kentin prehistorik buluntularını değerlendiren ve yayınlayan Martha Sharp Joukowsky

tarafından kazılarda ortaya çıkarılan keramik repertuvarına dayanılarak belirtilmektedir.176

Aphrodisias Tunç Çağ kültürünün, aynı yerdeki Geç Kalkolitik Çağ kültürünün bir devamı

olduğu ve bu kültür katlarının MÖ c.2915/2800-2600 yıllarına tarihlendiği, bu tarihlerin

Aphrodisias Tunç Çağı I ve II için geçerli olduğu Joukowsky tarafından belirtilmektedir.177

Yapılan kazılar sonucunda, Aphrodisias Tunç Çağı II döneminin başlarında hem Akropolün

hem de Pekmeztepe’nin kullanıldığı ancak, bu dönemin sonu ve III başlarında ise olasılıkla

bir kültürel kesintinin görüldüğü ve belki de yerleşimdeki nüfusun azaldığı anlaşılmaktadır.

Aphrodisias Tunç Çağı III’ün başlangıcı ise MÖ c.2600’dür. Aphrodisias Tunç Çağı II

geleneksel Batı Anadolu ETÇ’ si içinde ETÇ II ve III’e denk gelmektedir. Aphrodisias Tunç

Çağı I kültürünün ise keramik buluntulara bakılarak Beycesultan ETÇ (Beycesultan XVII)

keramikleri ile aynı yerel kültür niteliklerini gösterdiği belirtilmektedir178. Bütün bu

belirtilenlerden yola çıkarak Pekmeztepe, Kuşkalesi ve Akropol açmalarında ortaya çıkarılan

mezarların Erken Tunç Çağı II ve III dönemlerine tarihlendiği yorumu yapılabilir.

Ele geçen bir obsidiyen örneğin Erken Tunç Çağı’na ait ve Orta Anadolu orijinli

olması bu bölge ile olan ticarete kanıt olarak gösterilmektedir. Ele geçen bir kısım keramiğin

kuzeybatı Anadolu’dakilerle –belki Troia ile- olan benzerliği bu bölge ile de ilişkilerin

varlığına işaret etmektedir179. Sonuç olarak Aphrodisias keramik buluntuları, Beycesultan ve

buna ilaveten Yortan, Troia, Kusura, Karataş-Semayük ve diğer Batı Anadolu ETÇ

yerleşimleri ile aynı ortak nitelikleri ve çeşitliliği paylaşmaktadır180.

Buluntu Paketi:

Tipik ETÇ II kapları, kolye ve bilezikler, deniz kabuğu, ağırşaklar, çakmaktaşı alet

parçaları.

Kazı ve Buluntular:

1-Mezar tipleri:

Pişmiş toprak pithos mezar.

2-Gömü tarzı:

176 Joukowsky 1986, 481-482 177 Joukowsky 1989, 228; Joukowsky 1986, 176. 178 Joukowsky 1989, 230. 179 Joukowsky 1989, 229. 180 Joukowsky 1989, 230.

İntramural, hoker, inhumasyon181

3-Açıklama:

Mimari buluntunun çok az ortaya çıkarılabildiği bu yerleşimde ekstramural ölü

gömme geleneğinin uygulandığı ortaya çıkarılan az sayıdaki yerleşim içi gömüye dayanarak

belirtilmekte ve bu kadar az sayıda mezar bulunması ya kazı eksikliğine ya da mezarlık

alanının yerleşim dışında olmasına dayanmaktadır yorumu Joukowsky tarafından

yapılmaktadır.182 Yukarıda da belirtildiği gibi Pekmeztepe, Akropolis ve Kuşkalesi’nde ortaya

çıkarılan mezarların verdiği bilgiler buradaki ölü gömme geleneğinin incelenmesini

sağlamaktadır. Başlangıç olarak Pekmeztepe mezarları dikkat çekici olduğu için önemlidir.

Pekmeztepe çocuk mezarı:

Pekmeztepe’deki ilk mezar, I no’lu açmada –3,93m derinlikte, VII. tabakada külle

karışmış bir kil tabanın yanındaki taşın altında bulunan pithos gömüdür. Parçalanmış halde

bulunan bu pithosun içinde ikisi küçük biri de ergenlik çağında üç çocuğa ait iskelet ve

kafatası parçaları bulunmuştur.183 Ağız kısmı büyük bir kerpiç parçası ile kapatılmış bu

pithosun ağzı doğuya bakmakta ve içinde iskeletlerle birlikte konulduğu düşünülen üç tane

parlatılmış, Columbella rustica bilimsel adıyla tanınan ve bir karındanbacaklı olan deniz

minaresi bulunmaktadır.184 (Lev-5/1-2; Lev-6/2) Denizsel kökenli olduğu saptanan bu deniz

minarelerinin belki de bir prestij nesnesi ya da süs eşyası olarak bırakılmış olabileceği akla

düşünülebilir. Bunun yanı sıra, aşağıda incelenecek Bozcaada185 mezarlığında ortaya çıkan

deniz minaresi ile bir koşutluk olup olamayacağı sorusu da akla gelmektedir.

Küp mezarda rastlanan kömür parçaları ve mezarlık alanında saptanan yoğun kül ve

kemik parçalarının kremasyonu kesin olarak göstermediği, ancak Güneybatı Anadolu186

mezarlıklarından da bilindiğini belirten Joukowsky; kemikler üzerinde analiz yapılmadığı için

kömür ve kül parçalarının kremasyonla ilgili olup olmadığı konusunda herhangi bir yorumun

yapılamayacağını belirtmektedir.187

Pekmeztepe kadın mezarı:

181 Joukowsky’nin de belirttiği gibi mezarların birinde rastlanan kömür ve yanık izleri bir kremasyon uygulamasının olup olmadığı konusunda yeterli bilgiyi vermemektedir. 182 Joukowsky 1986, 176. 183 Joukowsky 1986, 52 ve 176. 184 Joukowsky 1986, 52. 185 Sevinç 1995, 118. 186 Burada Anadolu’nun Güneybatısı ibaresinin herhangi bir açıklaması olmadığı için belki Orta Tunç Çağı mezarlarında kremasyon uygulaması görülen Müsgebi kast ediliyor olabilir. Bir başka olasılık ise Güneydoğu Anadolu’daki Gedikli/Karahöyük kast edilirken yanlışlıkla güneybatı yazılmış olma olasılığıdır. 187 Joukowsky 1986, 121; Akyurt 1998, 34-35.

Bir kadına ait olan ikinci mezar yine Pekmeztepe’nin I no’lu açmasında, VI.tabakada

ortaya çıkarılan ve içinde üç adet ağırşak, tezgah ağırlığı, çömlekçik, gümüş (?) bilezikler,

altın boncuklar içeren pithos gömüdür.188 (Lev-6/1) Bu gömü, içinde bulunan süs eşyalarının

çokluğu ve yüksek kalitesi ile Aphrodisias’ta kazılan diğer gömülerin herhangi birinden

dikkati çekecek ölçüde daha zengindir.189

Ağız kısmı güneydoğuya bakan, açık kırmızımsı kahve renkli, 1,58m boyunda, 0.88m

genişliğindeki bu pithosun boyun ve gövdesinde toplam dört adet dikey kulp bulunmaktadır.

(Lev-6/3; Lev-7; Lev-8/1) Yüzey toprağından -2.88m aşağıda ortaya çıkarılan ağız kısmı taşla

kapalı bu pithos gömünün içindeki buluntular nedeniyle bir kadın mezarı olabileceği

düşünülmüştür.190

Alt kısmı –3,77m’de ortaya çıkan bu mezarın içinde yaklaşık 0.02m çapında birinin

üzerinde beyaz dolgulu insize bezemeler olan, kırmızımsı kahve, pembemsi gri ve koyu gri

renklerde, çift kesik koni biçimli üç adet ağırşak, (Lev-8/2-3) kahverengi astarlı, kırmızı

hamur renkli, yaklaşık olarak 7cm boyunda, 5cm çapında, inkrüstasyon tekniğiyle içi beyaz

bir madde ile doldurulmuş bezemlere sahip küçük bir testi mezar armağanı olarak bırakılan

pişmiş toprak eserleri oluşturur. (Lev-9/1-2) Her ne kadar form olarak benzemese de Yortan

mezar armağanlarındaki VI numaralı gaga ağızlı minyatür testilere191 özellikle boyut olarak

benzediğine dikkat çekilmesi gereken bezemeli küçük testinin belki de sadece mezar

armağanı olarak üretilmiş olabileceği benzer boyutta başka bir kabın Aphrodisias’ta ele

geçmemiş olmasına dayanarak ileri sürülebilir.

Bu mezarda ortaya çıkarılan metal eserleri, iki gümüş renkli bilezik192 ile 24 bakladan

oluşan altın kolye oluşturur. Olasılıkla gümüş ve her ikisi de 6,4cm çapında olan bu

bileziklerin üzerinde çentik bezemeler bulunmaktadır. (Lev-9/1-2) Altın kolye parçaları ise

3.5mm uzunluğunda ve 1mm kalınlığında altın levhaların silindirik hale getirilmesi ile

yapılmıştır. (Lev-9/1-2) Pekmeztepe’nin yukarıda sözü edilen her iki mezarı da Kadish

tarafından ETÇ II olarak tarihlenmekte, Joukowsky de bu tarihlemeyi uygun bulmaktadır.193

Pekmeztepe çift iskeletli pithos mezarı:

188 Joukowsky 1986, 53. 189 Joukowsky 1986, 53. 190 Joukowsky 1986, 53. 191 Kamil 1982, 35-36. 192 Bu bileziklerin gümüş renkli olmalarına karşın Kadish tarafından bakır ya da bronz olarak tanımlanmış (Kadish 1969, 49-65), ancak üzerlerinde herhangi bir analizin yapılmadığı Joukowsky tarafından belirtilmiştir. Joukowsky 1986, 53/dpn.5 193 Kadish 1971, 126

Pekmeztepe’nin son mezarı II no’lu açmada rastlanan ve iki iskelet içeren pithos

gömüdür. Hangi tabakaya ait olduğu tam anlaşılamayan bu gömü, Joukowsky tarafından

içinde ele geçen çanak çömleklere dayanarak V. ya da IV. tabaka dolayısıyla ETÇ III ile

ilişkilendirilmektedir.194 Ağzı doğuya yöneltilmiş ve ince bir taşla kapatılmış olan pithos, üç

tarafını çeviren dikey ilmek kulplu, 1.30m boyunda, karın kısmında 1.10m genişliğinde ve

kızıl-kahve renkli hamura sahiptir.195 (Lev-10/1-2-3-4; Lev-11/1-2-3) Pithosun içinde, her

ikisi de dağılmış şekilde bulunan iki tane iskelet vardır. İskeletlerin duruşundan anlaşılabildiği

kadarıyla; ‘İskelet a’ olarak adlandırılan birinci iskelet, hocker tarzında, sağ tarafına

yatırılmış, başı doğuya gelecek şekilde pithosun ağız kısmına yönlendirilmiş ve kaburga

kemiklerinin hemen altında, büyükçe bir kesimde, ne olduğu tam anlaşılamayan kızıl kahve

renkli toz haline gelmiş bir materyal gözlenmiş ve bu materyal Joukowsky tarafından cesedin

üzerine yatırıldığı hasır ya da bir başka organik materyalden kalan izler olarak

yorumlanmıştır.196 Ayaklarının arkasında dışa dönük siyah açkılı bir ağız kenar parçası

bulunan bu iskeletin kemikleri düzensiz olduğu için bu gömünün ilk mi yoksa ikinci mi

olduğu bilinmemekte; iskeletin vücut çürüdükten sonra da pithos içine yerleştirilmiş

olabileceği olasılığı üzerinde durulmaktadır.197

‘İskelet b’ olarak adlandırılan ikinci iskeletse, a’nın biraz güneybatısında dağılmış

durumda bulunmuştur. Gövdesinin özgün pozisyonu tam olarak saptanamayan bu iskeletin

dağınık durumu akla İskelet a’nın bu pithosun içine konulan ikinci gömü olduğunu ve bu

sırada iskelet b’nin kemiklerinin dağıldığını getirmiştir.198

Her iki iskeletin yanında da çok sayıda çakmaktaşı, obsidiyen ve kuvarslı bir taştan

yapılmış aletlerle pişmiş toprak çömlekler ortaya çıkarılmıştır. Bu mezarda, toplam 16 adet

çakmaktaşı alet parçası ya da yonga; bir adet renksiz obsidiyen mikrolit; bir adet işlenmiş

mermer parçası ya da kuarts; gül kurusu renkli, üçgen biçimli şist ile yine bir adet

düzleştirilmiş yüzeyli kireçtaşı bulunmuştur. (Lev-11/4)

Pişmiş toprak kapların tamamı iskelet a’nın çevresinde ortaya çıkarılmıştır. Bunlardan

üçü iskeletin önünde yer alırken sadece biri arkasında bulunmuştur. Dört kabın tamamı koyu

gri renkte ve siyah astarlıdır. Sadece çizimlerde 3 numara ile gösterilen kapta hem akıtacak

hem de gövde kısmında emzik bulunmaktadır. Yortan’ın VII-IX ve X no’lu kap formlarına199

194 Joukowsky 1986, 74-77 ve 177. 195 Joukowsky 1986, 76. 196 Joukowsky 1986, 76. 197 Joukowsky 1986, 76. 198 Joukowsky 1986, 77. 199 Kamil 1982, 37-42.

benzeyen bu kaplar, üzerlerinde bezeme olmamasıyla Yortan kaplarından ayrılmaktadır. (Lev-

12/1-2-3)

Akropol 6 numaralı açmadaki mezarlar:

Akropol’de 6 no’lu açmada dokuz adet çömlek gömünün ortaya çıkarılmış olması

burasının bir intramural mezarlık olabileceğini akla getirse de bu alanda yapılan çalışmaların

süresinin azlığı kesin bir sonuç alınmasını engellemiş, ancak bu gömülerin Erken Tunç Çağı

III-A ve Orta Tunç Çağ’a tarihlenebileceği yorumu Joukowsky tarafından yapılmıştır.200

Ancak buradaki gömülerin hangilerinin Erken Tunç Çağı’na ait olduğu konusunda bir

belirsizlik vardır. Sadece üç ayaklı, ve saman katkılı bir kabın ETÇ III olarak tanımlanması

yapılabilmiştir.201 (Lev-13/1-2)

Kuşkalesi çocuk gömüsü:

Kuşkalesi’ndeki 1 no’lu açmada ortaya çıkarılan pithos içindeki çocuk gömüsü ise

Aphrodisias’ın Erken Tunç Çağı katlarında rastlanan son gömüyü oluşturur. Çift kulplu, ağzı

kuzeye bakan ve ağız kısmı taşla kapalı bu pithosun içinde iyi korunmuş bir çocuk iskeleti

bulunmakta olup, kendi soluna yatırılmış, hocker pozisyonunda ve başı pithosun ağız kısmına

yönlendirilmiştir.202 (Lev-13/4) İskeletin önünde kesik gaga ağızlı, devetüyü renkli, ağızdan

tek kulplu bir kap ölü armağanı olarak ortaya çıkarılmıştır.203 (Lev-14/1-2-3)

Aphrodisias’ın prehistorik katlarında Kadish tarafından yapılan kazılar sonucu ortaya

çıkarılan ve Joukowsky tarafından değerlendirilen malzeme ve mimarinin incelendiği

Prehistoric Aphrodisias adlı yayında Joukowsky tarafından yapılan bir itiraf da ilgi çekicidir.

Özellikle mezarlarla ilgili olarak tutulan kayıtların ve elde edilen bilgilerin çoğunluğunun kazı

sırasında tam olarak yapılamaması nedeniyle, iskeletlerin cinsiyeti, yaşı, yatırılış pozisyonu ve

yönü gibi bilgilere tam olarak sahip olamadıklarını belirtmektedir.204 Aphrodisias

mezarlarıyla ilgili bir diğer ilgi çekici nokta, Pekmeztepe mezarında ortaya çıkarılan ‘İskelet

a’nın altında ve çevresinde rastlanan ve Joukowsky tarafından hasır olarak nitelendirilen kızıl-

kahve renkli tozdur. Batı Anadolu ETÇ mezarlarında belki de dikkat edilmediği için pek

rastlanılmayan bu uygulama aslında kefen bezi yerine ölünün hasıra sarılarak pithosa

konulmuş olup olamayacağı sorusunu akla getirmektedir.

200 Joukowsky 1986, 176-177 201 Joukowsky 1986, 176. 202 Joukowsky 1986, 156-157. 203 Joukowsky 1986, 157. 204 Joukowsky 1986, 176.

Arıklar:

İl:Denizli

İlçe:Buldan

Konum ve Buluntular:

Denizli ili, Buldan İlçesi güneyinde Arıklar Köyü’ne ait modern mezarlığın yanındaki

yolun araziyi kesmesi ile ortaya çıkan kesitte rastlanılan insan kemikleri ve bir adet, el

yapımı, turuncu renkli, ağızdan kulplu testi parçasına dayanarak burasının Tunç Çağı

mezarlığı olduğu Atik ve Erdem tarafından ileri sürülmüştür.205 Kesitte rastlanılan parçanın

Beycesultan Erken Tunç Çağı XIV ve XV. tabakalarına,206 dolayısıyla ETÇ II’ye tarihlendiği

ve burasının bir ETÇ II nekropolü olduğu anlaşılmaktadır. Aynı mezarlık Roma döneminde

de kullanılmıştır.207

Babaköy/Başpınar:

İl:Balıkesir

İlçe:Bigadiç

Konum:

Balıkesir ilinin Bigadiç ilçesinin aynı adı taşıyan köyünün 4km kuzeyindeki bir plato

üstünde bulunan bu mezarlık ilk olarak 1936 yılında K.Bittel ve J.Stewart tarafından kurtarma

amaçlı kazılmıştır.208 Kaçak kazılar sonucu büyük ölçüde tahrip edilmiş olan mezarlık alanı,

Simav Çayı’na karışan Kazandere’nin batısındaki Başpınar Mevkii’ndedir. Yortan

mezarlığının da 50km kadar yakınında bulunan ve bu nedenle genellikle Yortan-Babaköy

mezarlıkları olarak Yortan ile beraber anılan bu mezarlık 1948 yılında da Kılıç Kökten

tarafından incelenmiş ve kaçak kazılar sonucu ortaya çıkarılan beş mezar daha saptanmıştır.209

Tarihleme:

Mezarlığın hangi döneme tarihlendiği konusunda Bittel’in 1936 yılında yaptığı öneri

halen geçerliliğini korumaktadır. Bu öneriye göre Troia I ve Thermi I ile çağdaş olarak

kullanılmaya başlanan mezarlık, Troia II boyunca ve MÖ II.binyılın başlangıcına kadar

kullanılmıştır.210

Buluntu Paketi:

205 Atik-Erdem 2005, 17. 206 Lloyd-Mellaart 1962, fig.31/9 ve fig.39/5 207 Atik-Erdem 2005, 17. 208 R.O.Arık 1938, 29. 209 Kökten 1949, 811-831. 210 Özgüç 1948, 53; TAY-IVa, Babaköy

Tipik ETÇ II-III kapları, boynuz biçimli obje, ağırşaklar.

Kazı ve Buluntular:

1-Mezar tipleri:

Pişmiş toprak pithos ve taş sandık mezar

2-Gömü tarzı:

Ekstramural, hoker, dorsal, inhumasyon

3-Açıklama:

Mezarlığa ait yerleşimin tam olarak saptanamadığı kazılarda, Bittel yerleşimin,

mezarlık alanının kuzeydoğusunda yer alan platoda olabileceğini teklif etmişse de burada

çalışma yapılmaması nedeniyle yerleşim tam olarak saptanamamıştır.211

Yaklaşık olarak 80x35m ölçülerindeki mezarlık alanının tam planı çıkarılmadığı için

Bittel tarafından düzenli bir mezarlık alanı olup olmadığı konusunda şüpheler bulunmasına ve

mezar sayısının tam olarak saptanamamasına karşın, Özgüç buranın düzenli ve en fazla 150

küp mezarı barındırabilecek kapasitede olduğunu belirtmektedir.212 Bittel ve Stewart burada

yaptıkları çalışmada küp parçalarına ve çukurlara dayanarak 18 mezar saptamışlardır.213 (Lev-

15/1) Kökten’in 1948 yılında yaptığı çalışmada ortaya çıkarılan 5 adet mezarı da

eklediğimizde toplam 23 mezarın varlığı bilinmektedir. Bu mezarların ikisi hariç tamamı

pithos gömülerden oluşmakta, sadece iki tane sandık mezar tipinde gömü bulunmaktadır.214

Büyük yassı taşlarla oluşturulmuş ve üzerleri yine aynı ebatta yassı taşlarla kapatılmış taş

sandık mezarların tekli gömü için kullanıldığı ve içindeki iskeletlerin dorsal pozisyonda

yatırıldığı saptanmıştır.215

Babaköy mezarlığında yatay konumda ve ağızları taşla kapalı olarak saptanan pithos

mezarlarda kullanılan pithosların bir kısmının kulplu bazılarının da kulpsuz olduğu

belirlenmiş ve buradan yola çıkarak iki tip pithosun kullanıldığı önerisi geliştirilmiştir. Buna

göre kulplu olanlarda boyun kısmı gövdeye keskin bir biçimde birleşirken, kulpsuz olanlar

daha yumuşak bir biçimde gövdeye birleşmektedir.216 (Lev-15/2-3) Bunun yanı sıra tamamı

uzun gövdeli, sivri dipli, koyu kırmızı ve kızıl kahverengi astarlı olan küplerin ortalama

ölçüleri 1.85m uzunluk, 1.00m genişlik (karın çapı) ve 0.75-0.80m ağız çapı olacak

şekildedir.217 Yortan218 mezarlığındaki pithoslarla dikkat çekici bir benzerliği olan Babaköy

211 Özgüç 1948. 53. 212 Özgüç 1948, 52-53; TAY-IVa, Babaköy 213 Bittel-Steward 1939-41, 5; Özgüç 1948, 52. 214 TAY-IVa, Babaköy 215 TAY-IVa, Babaköy 216 Özgüç 1948, 18. 217 Özgüç 1948, 18.

pithoslarının, bu iki yerleşimin arasındaki yakınlıkta dikkate alınarak bölgede sadece ölü

gömme için bu pithosların üretiliyor olabileceği yorumunu yapmak olasıdır. Mezarlıkta

sadece bir tane olarak rastlanan 0.90m uzunluğundaki küçük pithos ise Bittel tarafından çocuk

mezarı olarak nitelendirilmiş ve buradan yola çıkılarak Babaköy mezarlığında hem

yetişkinlerin hem de çocukların gömüldüğü yorumu yapılmıştır.219 (Lev-16/1) Ağızlarının

tamamı küçük kaymalarla doğuya bakan bu pithos gömülerin hepsinde dip kısım batıya

bakmakta ve iskeletlerin ayakları da doğal olarak aynı yönü göstermektedir.220 Oldukça sığ

gömülen bu mezarların kapak taşları da yüzeye çok yakındır.

Bittel’in yaptığı çalışmalarda mezarlıkta sadece bir tane çift iskelet barındıran gömü

bulunmuştur. Bu gömüde dikkati çeken nokta gömülerin aynı döneme ait olmamasıdır. Birinci

iskeletin kemiklerinin kenara itilmesiyle açılan boşluğa ikinci iskeletin konduğu ve buradan

yola çıkarak mezarlığın değişik zamanlarda kullanımının devam ettiği Bittel tarafından

belirtilmektedir.221 Kökten ise kazdığı beş mezardan ikisinde çoklu gömüyü saptamıştır.

Kemiklerinin önemlice bir kısmı yok olmuş durumda bulunan bu çoklu gömülerde K.Kökten;

4 numaralı mezar olarak adlandırdığı mezarda üç, 5 numaralı mezar olarak adlandırdığı diğer

mezarda ise iki bireye ait iskelet kalıntıları bulunduğunu belirtmekte ve bu mezarlardan

ikincisindeki bireylerin yetişkin bir kadın ve bir erkeğe ait olduğu saptamasını da

yapmaktadır.222

Hiçbir madeni eserin bulunmadığı Babaköy Mezarlığı’nda 50 yaşlarında bir erkeğe ait

mezarda ele geçen bir ağırşak ilgi çekicidir.223 Bittel’in XIV numaralı mezar olarak

adlandırdığı bu mezarda bulunan boynuz biçimli bir nesne, Özgüç tarafından içki kabı olarak

nitelendirilmiştir.224 Ayrıca, aynı mezarda üzeri bezemeli bir figürin parçası bulunmuştur.225

Bittel’in XIV numaralı mezar olarak adlandırdığı bu mezardan çıkan boynuz biçimli objenin

benzerini K.Kökten kendi yaptığı kazılarda 4 numaralı mezarda da bulmuş; ancak bu buluntu

hakkında yaptığı dolaylı yorumda tarihleme konusunda tereddüt yaşadığını belirtmiştir.226

(Lev-16/2-3)

Yukarıda belirtilenlere ek olarak Babaköy mezarlığında hem mezar içine hem de

dışına armağan bırakma geleneği mevcut olup; bırakılan çanak çömleğin büyük bölümü siyah

218 Kamil 1982, 13-14. 219 Bittel-Steward 1939-41, 9; Özgüç 1948, 18. 220 Bittel-Steward 1939-41, 5 221 Bittel-Steward 1939-41, 7 222 Kökten 1949, 813. 223 Özgüç 1948, 88. 224 TAY-IVa, Babaköy; Özgüç 1948, 88. 225 TAY-IVa, Babaköy 226 Kökten 1949, 814.

astarlı ve çok iyi açkılı, üzerleri beyaz boya ile bezenmiş gaga ağızlı testiler; üzerlerinde

küçük delikli tutamaklar bulunan üç ayaklı veya alçak kaideli kaplar; gövdelerinin dört

tarafında kulplar bulunan uzun boyunlu, küresel gövdeli, çizgi bezemeli çömlekler; delikli

tutamaklı kapakları bulunan kaplar ele geçen ölü armağanları arasındadır.227 (Lev-16/4-5;

Lev-17/1-2) Bu armağanların yanı sıra Yortan-Babaköy veya Ovabayındır mezarlıklarından

gelmiş olabileceği belirtilen altın kulak tıkaçlarını da buluntular arasında saymak gereklidir.228

Boynuz biçimli objeler hariç bu mezarlıkta ortaya çıkarılan bütün buluntular çevredeki

Ovabayındır ve Yortan mezarlıkları ile aynıdır. Dolayısıyla bu mezarlıklar ile çağdaş

Babaköy mezarlığının ETÇ II ve III dönemlerinde yoğun olarak kullanıldığını söylemek

yanlış sayılmaz. Ayrıca Kökten’in belirttiği gibi mezarlığın bir kısmı Klasik dönem, Geç

Roma ve Bizans’ın başlarına kadar kullanıldığı da anlaşılmaktadır.229

Bademağacı:

İl:Antalya

İlçe:Merkez

Konum:

Burdur Göller Bölgesi’nin güney sınırında ve Burdur-Antalya karayolunun, Toros

Dağları’nı aştığı Çubuk Beli’nin 5km kadar kuzeyinde bulunan höyük, Antalya Merkez

ilçesine bağlı Bademağacı beldesi sınırları içinde, belde merkezinin 2.5km kuzeydoğusunda

yer almaktadır.230

Tarihleme:

Neolitik çağdan Erken Tunç Çağı’na kadar yerleşim gördüğü saptanan höyüğün Erken

Tunç Çağı tabakalarının en erken evreden başlayarak küçük bir yerleşme şeklinde değil,

tersine büyükçe bir kasaba veya kent olabileceği kazıcısı tarafından belirtilmekte ve bu

düşünce Erken Tunç Çağın sonlarına doğru, yerleşmenin kenarının şevli, taştan yapılmış bir

duvarla özenli bir şekilde kaplanmış olmasına dayandırılmaktadır.231 Bunun yanı sıra beş ayrı

yapı katına ayrılan ETÇ tabakasından çıkan mimari ve keramik buluntular, Bademağacı Erken

Tunç Çağı yerleşmelerinin genel olarak komşu Elmalı Bölgesi’nde yer alan Karataş-

227 Kökten 1949, 814. 228 Duru 1972, 126. Refik Duru; Anadolu’daki altın kulak tıkaçları ile ilgili bu makalesinde Hüseyin Kocabaş koleksiyonunda gördüğü ve incelediği altın kulak tıkaçlarının Kocabaş’ın ifadesine dayanarak, Yortan-Babaköy veya Ovabayındır’daki mezarlıklarda yapılmış kaçak kazılardan çıktığını ve satın alma yoluyla bu koleksiyona geldiğini dile getirmiştir. 229 Kökten 1949, 814. 230 Duru 1995, 69. 231 Duru 1996, 90.

Semayük’ten bilinen nitelikleri sergilediğini göstermiştir.232 Bademağacı Höyüğü’nün Erken

Tunç Çağı tabakaları aşağıdaki gibi sıralanmaktadır.233

1.Yapı Katı ETÇ II

2. “ “ ETÇ II

3. “ “ ETÇ II

4. “ “ ETÇ I

5. “ “ ETÇ I

Kazı ve Buluntular:

1-Mezar tipleri:

Pişmiş toprak pithos mezar.

2-Gömü tarzı:

İntramural, hoker, inhumasyon

3-Açıklama:

Bademağacı Höyüğü’nün kazıcısı Prof.Dr.Refik Duru höyükte yaşayan Neolitik ve

Erken Tunç Çağı halklarının genelde ölülerini yerleşme içine gömmediklerini belirtmektedir.

Bu düşüncesini kazılarda sadece 1997 yılında, Erken Tunç Çağı II kültür dönemine tarihlenen

2. veya 3. yapı katına ait ve höyüğün doğu yamacına yakın, 9 numaralı mekanın tabanında

bulunan bir küp gömüye (Lev-18/1-2) ve 1998 yılında, Erken Neolitik Çağ’ın 3. ve 5. yapı

katında ortaya çıkarılan 0-10 yaş arası çocuklara ait altı tane taban altı basit toprak mezara

dayandırmaktadır.234

ETÇ tabakasında ortaya çıkarılan gömüde, mezar kabı olarak, 75-80cm boyunda, düz

dipli, bir küp kullanılmış ve ağzı da bir başka kap ile kapatılmıştır. Mezar kabının ağız kısmı

tümüyle, gövdesi de büyük oranda parçalanmış olmakla birlikte, şeklinin armudi olduğu, iki

kulp ile iki tutamağı bulunduğu, kulplarla tutamakların karşılıklı olarak yerleştirildiği ve

içinde ölü armağanı olmayan bu mezarda 8-10 yaşlarında bir çocuk iskeletinin bulunduğu

Duru tarafından belirtilmektedir.235

Baklatepe:

İl:İzmir

İlçe:Cumaovası/Menderes

Konum:

232 Duru 1998, 117. 233 Duru 1999, 116. 234 Duru 1999, 119. ve Duru 2000a, 111. 235 Duru 1999, 119.

Baklatepe Höyüğü; İzmir’in güneyinde, Cumaovası/Menderes İlçesine bağlı Bulgurca

köyünün kuzey kenarında yer almaktayken, yakın zamanda yapımına başlanan ve kısa sürede

bitirilen Tahtalı barajının su tutma alanı içinde kaldığından bugün sadece baraj üzerinde

küçük bir ada olarak görülebilmektedir.

Tarihleme:

Höyükte yapılan kazılar sırasında ortaya çıkarılan mezarlar Erken Tunç Çağı I ve II

evrelerine aittir.236 Höyüğün en erken tabakası kazı çalışmalarının yarım kalması nedeniyle

Geç Kalkolitik Çağa tarihlenmektedir.

Buluntu Paketi:

Tipik ETÇ I-II kapları, bronz hançer, bıçak, süs eşyaları, başlı iğne, bilezik, yüzük,

kolye, iskelet üzerine serpildiği düşünülen buğday taneleri (organik kökenli buluntu), mezar

içinde iskeletin üstüne konulacağı kum yüzey.237

Kazı ve Buluntular:

1-Mezar tipleri:

Basit toprak mezar, taş sandık mezar ve pişmiş toprak pithos mezar

2-Gömü tarzı:

İntramural, ekstramural, hoker, inhumasyon.

3-Açıklama:

Kazı çalışmaları sonucunda ETÇ I katının bir savunma duvarı ile çevrili olduğu

anlaşılmıştır. Yerleşimin, olasılıkla radial planlı, savunma duvarı içindeki yapıları taş döşeli

sokaklara açılan, uzunlukları 20m’ye yaklaşan, 4-5m genişliğinde uzun evlerden oluştuğu

düşünülmektedir. İçinde bir ambar ve ocak tabanı gibi mimari öğeler yer alan, zaman zaman

ara duvarlarla bölünmüş bu evleriyle Anadolu sahil kesimine komşu Ege Adaları’ndaki

merkezlerle bağlantılı olduğu düşünülen bu kültür katında ortaya çıkarılan yerleşim modeli,

Batı Anadolu’da ve Ege Adaları’nda çeşitli merkezlerde temsil edilmektedir.238 Batı

Anadolu’da Aphrodisias, Beycesultan, ve bir ölçüde Demircihöyük bu sistemi yansıtmaktadır.

Buna karşılık Ege Adaları’nda Lesbos/Thermi II. tabaka yerleşimi Baklatepe’ye en yakın

yerleşim modeli olarak tespit edilmiştir.239

236 Özkan-Erkanal 1999, 29. 237 Ölünün üzerine yatırıldığı kum yüzey de bir buluntu ya da yerel bir ritüele ait ve mezara dışarıdan getirilip yerleştirilen bir materyal olarak düşünülmelidir. Çünkü mezarlık alanının kendi toprağı değildir. Dolayısıyla mezara dışarıdan getirildiğini düşünmek gerekir. 238 Erkanal 1997, 74. 239 Erkanal 1998, 266; Özkan-Erkanal 1999, 21.

ETÇ I evresine ait mezarlar, yerleşim alanının ve savunma sisteminin doğusunda,

kuzeydoğusunda ve güneydoğusunda bulunmaktadır.240 (Lev-19/1) Geç Kalkolitik Çağ

katlarının üzerinde yer aldığı için bu katları da tahrip eden mezarlıkta, basit toprak mezar, taş

sandık mezar ve küp mezar olmak üzere üç tip mezara rastlanılmıştır.241 ETÇ I dönemi

mezarları 19 tanesi basit toprak, 5 tanesi pithos, 6 tanesi taş sandık mezar olmak üzere toplam

30 adettir ve bunların sadece ikisi intramural, geri kalan 28 tanesi ise ekstramural gömüdür.242

Baklatepe ETÇ I intramural mezarları:

İntramural olarak gömülen iki iskeletten birincisi 25-30 yaşlarında bir kadına aittir ve

1.20X0.60m ölçülerindeki basit toprak mezar içine (G-1 Mezarı) hoker tarzda yatırılmış bu

iskeletin kafatasının kuzeydoğusunda iki adet çömlekçik ortaya çıkarılmıştır.243

İkinci mezar (G-20 Mezarı) yine basit toprak mezardır ve 11-12 yaşlarında bir çocuğa

ait olup hoker tarzında yatırılmış iskeletin başının güneybatısına siyah astarlı bir testi

bırakılmıştır.244 İntramural gömü geleneğindeki bu iki mezarın iskeletleri de son derece

deforme olup mezarlar için bir yön birliği söz konusu değildir.245 (Lev-20/1-2)

Baklatepe ETÇ I ekstramural mezarları:

Ekstramural ölü gömme geleneğinin olduğu diğer mezarlara geldiğimizde ise oldukça

değişik bazı uygulamalarla karşılaşılmaktadır. Öncelikle mezarların hangi türden olursa olsun

tamamında bazı özel durumlar hariç doğu-batı doğrultusunda olduğu ve gömünün de buna

uygun olarak baş doğu ayak batı şeklinde yatırıldığı, bütün iskeletlerin hoker pozisyonunda

olduğu saptanmıştır.246 Buna karşın iskeletlerin cinsiyetine göre bir ayrımın olabileceği de

belirtilmektedir. Kemik yapısı, diş ve mezara bırakılan armağanların niteliklerine dayanarak

yapılan cinsiyet ayrımına göre; G24, G25, G31, G33, G40 ve G107 numaralı mezarlarının

erkek bireylere ait olduğu ve hepsinde yüzün kuzeye yönlendirildiği gözlenmiş; G26, G32,

G46, G112 ve G118 numaralı mezarların ise kadın bireylere ait olup yüzlerinin güneye

240 Özkan-Erkanal 1999, 29. 241 Özkan-Erkanal 1999, 29. 242 Baklatepe kazısında ortaya çıkarılan mezarların tarihlendirme çalışmaları halen devam ettiği için intramural olan ancak evresi bilinmeyen 6 adet basit toprak mezar bu çalışma kapsamı dışında tutulmuştur. Bkz. Akay 2003, 18 dpn.58. ve Özkan-Erkanal 1999, 29. 243 Akay 2003, 19. ve 25. 244 Akay 2003, 19. 245 Akay 2003, 19. 246 Özkan-Erkanal 1999, 31.

yönlendirildiği saptaması yapılmıştır.247 Bir başka deyişle erkek bireyler kendi sağına,

kadınlarsa kendi sollarına yatırılmaktadır. (Lev-21/1)

Baklatepe ETÇ I mezarlıklarında görülen bir diğer ortak nitelik ise zati eşyalar olarak

belirtebileceğimiz takı, silah vb. dışındaki mezar armağanlarının baş veya ayak ucuna

bırakılmış olmasıdır. Bunun yanı sıra Erkanal’ın belirttiğine göre; mezar türlerinin sosyal

yapıyla bir bağlantısının olmaması gerekmektedir. Erkanal bu yorumunu, en basit mezar tipi

olarak değerlendirebileceğimiz basit toprak mezarlardan bile kıymetli mezar eşyalarının

çıkmasına dayandırmaktadır.248

Tabanının kumla kaplı olduğu anlaşılan her üç tip mezarda da ceset üzerinde buğday

tanelerinin ele geçmiş olması bir diğer önemli nitelik olarak karşımıza çıkarken; bugüne dek

hiçbir yerde görülmeyen bir başka niteliğe ise Baklatepe ETÇ I mezarlarında rastlanmıştır. Bu

nitelik özellikle taş sandık mezarların başında ya da çevresinde dik olarak oturtulan içi taş

dolu yarım pithosların varlığıdır.249 (Lev-22/1-2-3)

İçinde ele geçen buluntular ve ölü gömme geleneğinin biçimlendirilmesi açısından

önem taşıyan bazı ETÇ I mezarları aşağıda örneklendirilmiştir.

ETÇ I ekstramural basit toprak mezarlar:

Basit Toprak Mezar tipindeki mezarlar içerisinde G46 numarayla tanımlanan ve 12

yaşında bir kız çocuğuna ait olabileceği düşünülen mezar önemlidir. Baş doğu ayak batı

şeklinde ve hoker tarzında yatırılan iskeletin yüzünün baktığı yönde yani güneyde birbiri

ardına dizili ve biri başın yukarısında, diğeri gövdenin ortasına gelecek şekilde yerleştirilmiş,

üçüncüsü ise ayak ucunda bulunan üç kap ortaya çıkarılmıştır.250 Bu kaplardan ortada

bulunanı üç ayaklı bir çömlekken, diğerleri yayvan gaga ağızlı, hepsi siyah astarlı testilerdir.

(Lev-23/1-2)

Bu mezardaki iskeletin her iki kolunda da gümüş251 bilezikler, kulaklarında ikişer

halkadan oluşan iki küpe, boynunda tanelerinden sadece biri taştan geri kalanı gümüşten

yapılmış bir kolye ve kolyenin taşlarının ortasında ise ip delikli, yuvarlak biçimli, ortası delik

gümüş bir amulet bulunmuştur.252 (Lev-23/3)

247 Akay 2003, 20 ve genel katalog. 248 Özkan-Erkanal 1999, 31. 249 Özkan-Erkanal 1999, 31. 250 Özkan-Erkanal 1999, 30. 251 Erkanal 1999 yılında T.Özkan ile beraber yaptığı yayında bu metal eserlerin gümüş olduğunu belirtirken, 2003 yılında aynı malzemeleri lisans tezi hazırlaması için verdiği öğrencisi M.Akay bunların kurşundan yapılmış olduklarını belirtmektedir. Aradan geçen dört yılda belki de bu malzemeler üzerine yapılan incelemeler bunların gümüş değil kurşun olduklarını ortaya koymuş olabilir. 252 Özkan-Erkanal 1999, 30-31.

Bir diğer basit toprak mezar ise G24 olarak adlandırılan ve içinde yetişkin bir erkek

bireyin bulunduğu, yine kumla kaplı zemin üzerinde hoker tarzında ve doğu-batı

doğrultusunda, baş kuzeye bakacak şekilde bir gömüye sahip olan mezardır.253 (Lev-24/1)

Kafatasının arkasında yayvan gaga ağızlı, siyah astarlı bir testinin ele geçtiği ve üstüne diğer

mezarlarda olduğu gibi buğday taneleri serpilmiş bu iskeletin her iki bileğinde birer gümüş

bilezik bulunmakta olup, bilezikler daire kesitli çubukların kıvrılmasıyla yapılmış ve sağ

bilekteki bileziğin iki ucunda paralel çizgilerden oluşan çizi bezemeler saptanmıştır.254 (Lev-

24/2) Ayrıca, kafatasının hemen önünde bir bronz hançer ile bir başlı iğne ve göğüs kısmında

kolye tanesi biçimli bakır ya da kurşundan yapılmış, ortası delik ve ip delikli bir amulet göze

çarpmaktadır. Erkanal bu amuletlerin halka idol olarak da tanımlandığını belirttikten sonra;

bunların altın, gümüş, taş ve seramik örneklerinin MÖ IV.binde Yunanistan’da görüldüğü

saptamasını yapmaktadır.255

ETÇ I ekstramural pithos mezarlar:

Baklatepe ETÇ I mezarlığına ait pithos mezarlar ise yine doğu-batı yönünde

uzanmakta, boyutları dışında şekil olarak büyük çapta farklılıklar göstermemekte,

sivri/yuvarlak dipli, şişkin gövdeli, kısa boyunlu ve dışa çekik ağız kenarlı pithoslardan

oluşmaktadır.256 Ele geçen pithos gömüler içindeki en sağlamı G25 numaralı pithos

mezardır.257 Bu gömüde kullanılan pithos 1.90m boyunda ve 1.29m genişliğindedir. (Lev-

25/1-2) Pithosun her iki yanında boyundan dibe doğru beşer adet bağlama kulbu bulunmakta

olup, pithosun doğuya yönelik ağzı, üst kısmından kırılarak alınan bir parça ile

kapatılmıştır.258 Pithosun içerisinde, başı doğuya yönelik, doğu-batı yönünde, hoker tarzında

yatırılmış, yüzü kuzeye bakan ve yine üstüne buğday taneleri serpiştirilmiş bir yetişkin erkek

iskeleti bulunmaktadır.259 İskeletin belden aşağısı orta boy taşlarla kapatılmıştır. Ayrıca pithos

içinde dağınık olarak ele geçen bir çocuğa ait iskelet parçaları, bu mezarın ikinci kez

kullanıldığını göstermektedir.260 Erişkin iskeletinin yüz kısmının önünde iki bronz hançer ve

onların yanında, siyah astarlı, yayvan gaga ağızlı, tek dikey kulplu, yuvarlak gövdeli ve gövde

üzerinde dört tane sivri yumru bulunan küçük bir testi ile; iskeletin güneyinde, sırt hizasında,

253 Akay 2003, Katalog No:3 254 Özkan-Erkanal 1999, 31. 255 Özkan-Erkanal 1999, 31, dpn.47 256 Akay 2003, 22; Özkan-Erkanal 1999, 30. 257 Akay 2003, Katalog No:4 258 Özkan-Erkanal 1999, 30. 259 Özkan-Erkanal 1999, 30; Akay 2003, Katalog No:4 260 Özkan-Erkanal 1999, 30.

siyah perdahlı bir diğer testi ortaya çıkarılmıştır.261 Ayrıca iskeletin kaburga kemikleri

arasında bir uçları halka gibi kıvrık bakır çubuklar bulunmuş ve kolye tanesi olarak

tanımlanmışlardır.262

Baklatepe mezarları içinde G-28 olarak adlandırılan bir diğer pithos gömü ise cinsiyeti

belirsiz bir iskeletin hoker pozisyonda içine yatırıldığı, 1.10m boyunda ve 0.40m genişliğinde,

boyun ve gövdenin alt kısmında dikey taşıma kulplarına sahip bir pithos gömüdür.263 (Lev-

25/3) Mezar kuzey-güney yönünde uzanmakta, pithosun ağzı kuzeye bakmakta, sol tarafına

yatırılmış durumda bulunan iskeletin yüzü kuzeye dönük durumda ve yine iskelet üzerine

serpilmiş buğday tanelerine bu mezarda da rastlanılmaktadır.264 İçindeki iskeletin bir çocuğa

ait olduğu bu mezarda, omuz yakınında üzerine iki delik açılmış bir taş ve dizlerinin kıvrıldığı

yerde tipik, siyah astarlı bir ETÇ I testisi bulunmuştur.265

G-112 olarak numaralanmış pithos mezar ise içinde cinsiyeti belirlenemeyen, yaklaşık

2 yaşlarında bir çocuk iskeletinin hoker pozisyonda yatırıldığı, yaklaşık 0.80m boyunda ve

0.70m genişliğinde şişkin karınlı bir pithos içindeki gömüdür.266 (Lev-26/1)Ağzı orta boy bir

taş plaka ile kapatılmış bu pithosun üst kısmı kırılarak ceset buradan yerleştirilmiş ve daha

sonra bu kısım siyah astarlı, tüme yakın çanak parçaları ile kapatılmıştır.267 Kuzey ve güney

kısımlarında iri taşlarla desteklenen mezarın içine serilen dere kumu üzerine yatırılan iskeletin

göğüs kısmının güneyinde küresel gövdeli, dikey kulplu bir testi ve kafatasının arkasında

birbirine paralel üç dizi halinde, gümüş boru biçimli boncuklar açığa çıkarılmış ve iskeletin

üzerinde yine dağınık halde buğday tanelerine rastlanmıştır.268

Baklatepe Erken Tunç Çağı I pithos mezarlarının sonuncusu G-126 olarak

numaralanmış mezardır ve yaklaşık 1.40m boyunda 0.90m genişliğinde, boyun kısmında

dikey çift kulplu ve kulpların altında, gövdede her iki yanda üçer adet tutamağın olduğu, ağız

kısmı doğuya bakan ve ağzı siyah astarlı bir çanak ile kapatılmış bir pithosun içine

yerleştirilmiş, geriye sadece bir adet femurun kaldığı bir iskeleti barındırmaktadır.269 (Lev-

26/2-3) Üzerinde kırmızı astarlı bir kabın bulunduğu ve yine dere kumu serili bir taban

üzerinde bulunan bu femur dışında mezarda herhangi bir buluntu ya da iskelet kalıntısına

261 Özkan-Erkanal 1999, 30. 262 Özkan-Erkanal 1999, 30. 263 Akay 2003, Katalog No:6 264 Akay 2003, Katalog No:6 265 Akay 2003, Katalog No:6 266 Akay 2003, Katalog No: 19 267 Akay 2003, Katalog No: 19 268 Akay 2003, Katalog No: 19 269 Akay 2003, Katalog No: 23

rastlanmazken; pithosun dışında mezarın kuzeyinde dışa çekik ağız kenarlı bir çanak, güneyde

de bir adet bronz delici ortaya çıkarılmıştır.270

ETÇ I ekstramural taş sandık mezarlar:

Erken Tunç Çağı mezar tiplerinin üçüncüsünü oluşturan Taş Sandık Mezarların en iyi

örneği ise G40 mezarıdır.271 Diğer taş sandık mezarların dördü bebek mezarı olarak

tanımlanmıştır. G40 mezarı, bir tanesi trapez şeklinde kullanılan dört büyük taş levhanın dik

olarak kullanılması ile yapılmıştır. (Lev-22/1-2) Uzunluğu 1.29m olan mezarın genişliği

batıda 1.12m doğuda ise 0.82m’dir. Genişlik ölçülerinin değiştiği yönlerden de

anlaşılabileceği gibi doğu-batı doğrultusunda yönlendirilen bu mezarın üzeri tek bir taş levha

ile kapatılmak istenmişse de bu taş yeterli olmayınca daha küçük boyutlarda iki taş levha daha

kullanılmıştır.272 Bu mezarın doğusunda, bir başka deyişle iskeletin başının olduğu kısımda,

sadece alt kısmı saptanabilen, dik olarak oturtulmuş ve mezarın doğudaki dar kenarına

dayanabilmesi için mezarın kapak taşına özel bir kavis verilmiş büyük bir pithos bulunmuştur.

Bulunan bu pithos ve mezarın aynı dönemde yapılmış olduğu, mezarın kapağına verilen özel

kavis dikkate alınarak Erkanal tarafından belirtilmekte ve pithosun mezarla bir ilişkisinin

olduğu yorumu yapılmaktadır.273 Mezar içindeki 45 yaşlarında bir yetişkin erkeğe ait, alın

kısmında yara izi olan iskeletin yüzü yine kuzeye bakmakta, hoker tarzında, kum zemin

üzerine yatırılmış olan bu iskeletin yanında küçük bir çocuğa ait bir diğer iskeletin kemikleri

de dağınık durumda gözlenebilmektedir.274 Mezar armağanı olarak, iskeletin başının

arkasında yayvan gaga ağızlı bir testi ve bronzdan yapılmış bir hançerle, uçları kıvrık çubuk

şeklinde iki metal kolye tanesi ve bir metal delgi ortaya çıkarılmıştır.275

Yetişkin bireylere ait diğer taş sandık mezar G107 mezarıdır.276 Birkaç kez

kullanıldığı içinde ve çevresinde yer alan iskeletlerden anlaşılan bu mezarın da doğusunda

yine içi büyük taşlarla doldurulmuş ancak mezara bitişik olmayan bir pithos bulunmaktadır.277

(Lev-22/3) Yine dört adet büyük taş levhanın dik olarak konulması ile inşa edilen bu mezarın

üzeri sekiz adet küçük taş levha ile kapatılmış olup, mezarın ölçüleri 1,50X1,08m’dir.278 Kum

zemin üzerine hoker tarzında yatırılan bir iskeletin net olarak saptanabildiği bu mezardaki 270 Akay 2003, Katalog No: 23 271 Akay 2003, Katalog No:10; Özkan-Erkanal 1999, 29. 272 Özkan-Erkanal 1999, 29. 273 Özkan-Erkanal 1999, 29. 274 Özkan-Erkanal 1999, 29-30 275 Özkan-Erkanal 1999, 30. 276 Akay 2003, Katalog No:18 277 Mezarın dışında kuzeybatısında dağınık halde ele geçen iskeletin ikincil kullanım sırasında dışarı çıkarılan bir başka bireye ait olduğu düşünülmektedir. Bkz. Özkan-Erkanal 1999, 30. 278 Özkan-Erkanal 1999, 30.

kemikler üzerinde yapılan antropolojik incelemeler, mezarda biri kadın olmak üzere beş farklı

bireye ait iskeletin varlığını ortaya koymuştur.279 G107 mezarında bir testi, iki kırık durumda

testicik ve bir bronz bıçak ele geçmiştir.280

Baklatepe ETÇ II mezarları:281

Baklatepe kazıları sırasında höyüğün güneyindeki köyün baraj nedeniyle boşaltılması

burada da kazı yapılabilmesini sağlamış ve burada büyük bir Erken Tunç Çağı II mezarlığı

ortaya çıkarılmıştır. (Lev-19/1) Dört tanesi basit toprak, 17 tanesi çömlek ve geri kalan 43

tanesi pithos gömü olmak üzere toplam 64 tane mezarın ortaya çıkarıldığı bu mezarlıktaki

mezarların çoğu ve içerisinde bulunan mezar armağanı keramikler tarımsal faaliyetlerde

kullanılan kimyasal gübreden olumsuz etkilenmişlerdir.282 ETÇ II mezarlığındaki bazı

mezarların daha erken dönemlere (Geç Kalkolitik Çağ) ait olduğu saptamasını da yapan

Erkanal,283 buradaki ETÇ II’ye ait pithos mezarların tamamının doğu-batı yönünde olduğunu,

bir kısmının ağızlarının iri taşlarla, diğerlerinin daha küçük taşlarla kapatıldığını, bir pithos

mezar içine birden çok gömü yapıldığını, hatta bir mezarda sayının altı farklı bireye kadar

çıktığını, tüm iskeletlerin hoker tarzında olduğunu ve Geç Kalkolitik Çağ’dan beri gözlenen

bir olgu olan buğday tanelerinin mezar içine serpiştirilmesi geleneğinin bazı mezarlarda

gözlemlenebildiğini belirtmektedir.284 (Lev-27/1-2-3)

Mezar armağanı olarak bırakılan çanak çömleğin bazen pithosun dışına da bırakıldığı

Baklatepe ETÇ II mezarlığında ortaya çıkarılan keramik mezar eşyaları arasında bulunan bir

antropomorfik kap, bu dönemde başka yerlerde de rastlandığı için geleneğe uygun yorumuyla

değerlendirilmiş ve Limantepe’de de bu tür kaplara Erken Tunç Çağı’ndan Geç Tunç Çağı’na

kadar rastlandığı belirtilmiş, ancak bu kabın Elmalı-Karataş’tan285 çıkan örneğe daha çok

benzediği yorumu yapılmıştır.286 (Lev-28/1) Bu antropomorfik kap, minyatür görünümde,

oval gövdeli, bir vazo şeklinde olup, burun, kaş, göz kapakları kabartma olarak yapılmış ve

kulpsuz olan kabın ön yüzünde iki yumru halinde göğüsler betimlenmiştir.287 (Lev-28/2)

279 Akay 2003, Katalog No:18 280 Özkan-Erkanal 1999, 30. 281 Mezarlık alanının adı, aynı yayında (Özkan-Erkanal 1999) planın üzerinde Türkçe olarak “ETÇ II Mezarlık Alanı”; İngilizce olarak “Late EB II Cemetery” şeklinde geçmektedir. Yayın içinde ise her iki dilde yazılmış kısımda da ETÇ II mezarlık alanı olarak geçtiğinden burada ETÇ II mezarlık alanı olarak söz edilecektir. 282 Özkan-Erkanal 1999, 17. 283 Erkanal-Özkan 2000, 265. 284 Özkan-Erkanal 1999, 18. 285 Warner 1994, Lev.166, KA 602. 286 Erkanal-Özkan 2000, 265. 287 Özkan-Erkanal 1999, 18.

Bunun yanı sıra depas288 (Lev-28/3), tankard, pyxis, küçük boy çaydanlıklar, gaga ağızlı

testiler, çanaklar, çömlekler, vazolar sıkça rastlanan kap tipleridir.289 Ortaya çıkarılan çanak

çömleklerin çoğu, gri renkte olup, ikinci derecede yoğunluğa sahip kaplar kırmızı renkte

olanlardır. Kaplarda ip delikli yatay kulplar ve tünel kulplar en yaygın kulp örneklerini

oluşturmakta, kapların önemlice bir kısmında hızlı dönen bir çarkın izleri

gözlemlenebilmektedir.290 (Lev-29/1)

Mezar armağanları içinde ikinci derecede önemli kısmı metal eşyalar oluşturmakta

olup, bunlar, hançer, bıçak, süs eşyaları, başlı iğne, taş ve mermer idoller, bilezik, yüzük ve

kolyelerdir.291 (Lev-29/2; Lev-30/1-2)

Balıkesir Mezarlığı/Gökköy: (?)

İl:Balıkesir

İlçe: Merkez

Konum ve Buluntular:

Bittel’in adına sadece değindiği ve yeri tam olarak belirlenememiş bu mezarlık

Balıkesir’de demiryolu yapımı sırasında tahrip edilmiştir.292 Bittel’in293 yayınlarında geçen

bazı kapların bu mezarlıktan gelmiş olabileceği Özgüç tarafından ifade edilmektedir.294

Hakkında herhangi bir bilgi bulunmayan bu mezarlıktaki mezarların tipi ve konumu hakkında,

hatta burada tekil bir mezardan mı yoksa mezarlıktan mı söz edildiği hakkında bir yorum

yapmak olası değildir. Mezarlığın yeri hakkında yapılan soruşturma sonucunda, Balıkesir

Mezarlığı olarak adlandırılan yerin olasılıkla Balıkesir il merkezinin 10km dışında, Gökköy

yakınlarında bulunan ve demiryolunun kenarında olması nedeniyle tamamen tahrip olmuş

mezarlık alanı olduğu düşünülmektedir.295 Mezarlığın hemen yakınındaki Gökköy’de bulunan

höyük de bu mezarlığı kullananların yaşadığı yerleşim olabilir.

Baradız/Baladız:

İl:Isparta

İlçe:Gönen 288 Troia II örneklerine benzediği Erkanal tarafından ifade edilmektedir. Bkz. Erkanal-Özkan 2000, 265. 289 Özkan-Erkanal 1999, 18-19. 290 Özkan-Erkanal 1999, 19. 291 Özkan-Erkanal 1999, 19. 292 Özgüç 1948, 54. 293 Bittel 1934 294 Özgüç 1948, 54. 295 Bu konuda verdiği bilgiler için Balıkesir Müzesi Müdürü Neriman Özaydın’a teşekkür ederim.

Konum ve Buluntular:

Isparta ili, Gönen ilçe merkezine bağlı İğdecik Köyü yakınlarındaki Baradız/Baladız

tren istasyonu yakınlarındaki Köşktepe üzerinde 1944 yılında Ş.A.Kansu incelemede

bulunmuş ve demiryolunun kesitleri içinde, uçları ve ağızları görünen pithos mezarlar

bulunduğunu saptamıştır.296 Burada saptanan mezarlık alanı üzerinde herhangi bir kazı

çalışması yapılmadığı, ancak çevrede yapılan inceleme sırasında Köşktepe üzerinden doğal

etkiler sonucu taşınarak geldiği anlaşılan ve Kansu tarafından Bakır Çağı, Hitit ve Klasik Çağ

olarak sınıflanan çanak çömleklerin varlığı mezarlık hakkında da fikir vermektedir.297 Ancak

Kansu, bu mezarlık için herhangi bir yorumda bulunmamış, buna karşın 1953 yılında Kılıç

Kökten bu mezarlık alanının da Yortan, Babaköy, Kusura gibi ören yerlerinde ortaya çıkarılan

mezarlıklarla benzerliğinin altını çizmiştir.298

Bereketli:

İl:Manisa

İlçe:Sarıgöl

Konum ve Buluntular :

Manisa ilinin Sarıgöl-Alaşehir İlçeleri arasındaki karayolunun üzerinde bulunan

Bereketli köyünün güneyinde Recep Meriç tarafından saptanan pithos parçaları burada bir

Erken Tunç Çağı mezarlığının varlığını akla getirmektedir. Meriç’in çevredeki köylülerin

ifadesine dayanarak belirttiğine göre; yaklaşık iki metre boyunda, 0,80m çapında, düz veya

dört tarafı kulplu ve tutamaklı bu pithoslar Baklatepe ve Aphrodisias mezarlarında ortaya

çıkarılan ETÇ II dönemine tarihlenen pithoslara benzemekte olup, yine köylülerin Meriç’e

ifade ettiğine göre pithosların içinde, bakır ya da bronz iğneler, idoller, spiral biçimli küpeler

ortaya çıkarılmıştır.299

Beycesultan:

İl:Denizli

İlçe:Çivril

Konum:

Büyük Menderes Vadisi üzerinde Çivril’e 5km uzaklıktadır.

Tarihleme:

296 Kansu 1945, 281. 297 Kansu 1945, 281. 298 Kökten 1953, 179. 299 Meriç, baskıda.

Höyüğün en üstünden steril toprağa kadar yapılan kazılarda 40 kat ile karşılaşılmıştır.

Bu katlardan; XL-XX arası Geç Kalkolitik Çağa aittir. XIX. kattan itibaren önemli bir

dönüşüme sahip olan Beycesultan’ın ETÇ tabakaları kendi içinde katlara göre üç evreye

ayrılmaktadır. XIX-XVII arasındaki katlar ilk evre, XVI-XIII arasındaki katlar ikinci evre;

XII-VI arası ise üçüncü evredir. Bundan sonra gelen katlar ise, V-IV arası Orta Tunç Çağa ve

III-I arası Geç Tunç Çağa aittir.

Kazı ve Buluntular:

1-Mezar tipleri:

Pişmiş toprak çömlek gömü

2-Gömü tarzı:

İntramural, hoker, inhumasyon.

3-Açıklama:

Güneybatı Anadolu’nun en büyük höyüğüdür. Kuzeybatı Anadolu için Troia ne ifade

ediyorsa, Güneybatı Anadolu açısından da Beycesultan aynı şeyi ifade etmektedir.

Beycesultan Höyüğü’nde yapılan çalışmalar sonucu sadece yerleşim katları ortaya çıkarılmış

mezarlık alanı ya da alanları ile ilgili herhangi bir yer saptanamamıştır. Ancak, Geç Kalkolitik

Çağ’ın XXIX300, XXVIII301 ve XXII.302 tabakalarında, kaba, günlük kullanım kapları içine

yerleştirildikten sonra sözü edilen tabakalara ait mekanların tabanlarının altına konulan çocuk

mezarlarının Erken Tunç Çağı içinde de devam ettiğini Erken Tunç Çağı’na ait XVIIa

tabakasında ele geçen çocuk mezarından bilmekteyiz.303 (Lev-31/1-2) Yine Geç Kalkolitik

Çağ tabakalarında ele geçen mezarlar gibi, kaba, günlük kullanım kabı içinde ve mekânın

tabanının altına gömülü bu mezarda, üç küçük çocuğa ait iskelet ve tipik Erken Tunç Çağı

mallarına benzeyen kulplu bir maşrapa bulunmaktadır. Ancak Beycesultan ölü gömme

gelenekleri hakkında yapılacak yorumda, sadece bu mezara dayanarak intramural bir ölü

gömme geleneğinin olduğunu söylemek yerine, korunmasız ve daha masum görülen

çocukların korunması gibi bir amaçla sadece çocukların yerleşim dışına değil, içine

gömülmüş olduğu yorumu tercih edilmelidir. Oldukça büyük bir höyük olan Beycesultan’ın

kazılan kısmının höyüğün %10’undan bile az bir kısmı olması ve sadece bir tek bölgede steril

toprağa kadar inilmiş olması höyüğün başka yerlerindeki ETÇ yapılarının da altında çocuk ya

da yetişkin gömülerinin olup olmadığı sorusunu yanıtsız bırakmaktadır. Bundan dolayı

Beycesultan’da yerleşim içi bir ölü gömme geleneğinin şu andaki bilgiler ışığında olup

300 Lloyd-Mellaart 1962, 23. 301 Lloyd-Mellaart 1962, 25. 302 Lloyd-Mellaart 1962, 26. 303 Lloyd-Mellaart 1962, 33.

olmadığını söylemek pek olanaklı değildir. Yine de Batı Anadolu’nun Erken Tunç Çağı’ndaki

diğer yerlerinde uygulanan ölü gömme geleneklerine bakıldığında genel olarak ekstramural

bir mezarlık alanının olabileceği göz önünde bulundurulmalıdır. Aynı şekilde ileride

inceleneceği gibi Troia ve yukarıda incelendiği gibi Aphrodisias, Bademağacı ve Baklatepe

yerleşimlerinde de bazı çocuk gömülerinin yerleşim içine gömülmesi, Troia’da şimdiye dek

mezarlarla ilgili bir bulgunun ortaya çıkmaması ve Baklatepe’nin ETÇ I ve II ekstramural

mezarlık alanlarının bulunmuş olması gibi bilgileri göz önüne alıp bir çıkarsama yapılacak

olursa; Beycesultan’da da ekstramural bir ölü gömme geleneğinin olabileceği, buna karşın

höyükte değişik dönemlerde yaşamış insanların mezarlık alanı olarak nereyi kullandıklarının

ise şimdiye dek saptanamadığı belirtilebilir.

Bornova/İpeklikuyu: (?)

İl:İzmir

İlçe:Bornova

Konum ve Buluntular:

İzmir ili, Bornova ilçesindeki Bornova Anadolu Lisesi bahçesinde bulunan bu höyükte

H.Gültekin tarafından yapılan kısa süreli kazı çalışması sonucunda burada herhangi bir

mezarlık alanına rastlanılmamışsa da, kazı sırasında çıkarılan ve ölü gömmek için

kullanıldıkları Gültekin tarafından belirtilen büyük pithoslar, bu höyükten söz edilmesini

zorunlu kılmıştır.304 Benzerleri Bayraklı Erken Tunç Çağı katları ve Menemen’de de bulunan

gaga ağızlı testiler ve çeşitli tipte çanak çömleklerden bu kazıda da ortaya çıkarılmış olmasına

karşın,305 herhangi bir mezarın bulunamamış olması burada bir ekstramural mezarlık alanının

höyük yakınlarında olabileceğini akla getirmektedir. İpeklikuyu Höyüğü’nde ETÇ I ve II

tabakalarının bulunduğu Yard.Doç.Dr. Zafer Derin tarafından belirtilmektedir.306

Boyalıktepe Mezarlığı:

İl:Balıkesir

İlçe:Merkez

Konum ve Buluntular:

Balıkesir merkez Pamukçu (Etalya) köyünün 1km doğusunda bulunan Boyalıktepe

höyüğünün 200m kadar batısında Özdoğan tarafından saptanan tahrip olmuş bir Erken Tunç

304 Gültekin 1967, 41. 305 Gültekin 1967, 41. 306 Derin-Batmaz 2004, 79.

Çağı mezarlığı bulunmaktadır. Geç Kalkolitik, ETÇ, GTÇ, Antik Çağ ve Ortaçağa ait yüzey

buluntularının ele geçtiği höyükte ve yakınındaki Erken Tunç Çağı mezarlık alanında

herhangi bir kazı çalışması yapılmamıştır.307 Bu yerleşme yeri ilk olarak J.R.B.Stewart

tarafından Boyalık Tepe adıyla 1936 yılında tanıtılmıştır.308 1959 yılında D.French tarafından

da ziyaret edilen bu yerde, aralarında ne kadar bir mesafe olduğu belirtilmeyen kuzey ve

güney tepelerinin yer aldığı anlatılmaktadır.309 Bu tepelerden güneydekinde 7 tane küp

mezarın köylüler tarafından açıldığı bildirilmiş ve yapılan araştırma sonucu, ETÇ I-II-III

evresi çanak çömleği bulunmuştur.310

Bozcaada:

İl:Çanakkale

İlçe:Bozcaada

Konum:

Çanakkale il merkezine bağlı ve antik dönemde Tenedos adıyla anılan bu adadaki

prehistorik mezarlık alanı Bozcaada ilçe merkezinin Cumhuriyet Mahallesi’nde yer almakta

ve çağdaş yerleşimin güney kesiminin altında devam etmektedir.311

Tarihleme:

1959 yılından itibaren değişik zamanlarda kazılan bu mezarlık alanının Erken Tunç

Çağı’ndan Osmanlı Dönemi’ne kadar kullanıldığı birbirinin üzerinde yer alan değişik dönem

mezarlarından anlaşılmaktadır. Mezarlık alanının prehistorik mezarları 1992 ve 1993 yılı

kazılarında ortaya çıkarılmıştır.

Buluntu Paketi:

Bronz iğneler, ağırşaklar, deniz kabukları.

Kazı ve Buluntular:

1-Mezar tipleri:

Taş sandık ve basit toprak mezar.

2-Gömü tarzı:

Ekstramural, hoker, dorsal, inhumasyon.

3- Açıklama:

307 Özdoğan 1988, 580. 308 R.O.Arık 1940, 261. 309 TAY-IVb, Pamukçu/Boyalıktepe 310 TAY-IVb, Pamukçu/Boyalıktepe 311 TAY-IVa, Bozcaada/Tenedos

Tenedos mezarlık alanının kuzeybatısında 1992 yılında ortaya çıkarılan 7 numaralı

mezar, mezarlığın ilk prehistorik mezarıdır. 1,60X0,90m ölçülerinde, kapak taşsız, taş sandık

mezarda, hoker durumunda, kemikleri toprakla kaynaşmış bir iskelet bulunmaktadır.312 Baş

kısmı güneye gelecek şekilde yerleştirilmiş olan iskeletin, başının hemen üzerinde, spiral başlı

bronz bir iğne ile göğüs hizasında, askı delikli kapağı olan bir çömlekçik ile ağırşak; ayak

ucunda ise işlenmiş bir istiridye kabuğu ele geçmiştir. (Lev-32/1) Kazıcısının belirttiğine

göre, kötü pişmiş, el yapımı kap Troia I ile çağdaştır.313

1993 yılındaki kazılarda ise taban döşemesi üzerinde, kuzey-güney doğrultusunda

uzanan ve dört tarafı taş ile desteklenmiş, içinde iki tane hoker gömü bulunan bir mezar ile

bunun yanında basit toprak mezar olarak nitelenebilecek, etrafında herhangi bir şekilde

koruma yapılmamış tek bir hoker gömü ortaya çıkarılmıştır.314 (Lev-32/2, Lev-33/1) Bu

mezarların yakınında yine basit toprak mezar olarak nitelenebilecek, ancak çok tahrip olmuş

durumda, dorsal pozisyonda yatırılmış bir iskeletin varlığı da saptanmıştır.315

Etrafı taşla çevrili olan sandık mezarın içinde gömü hediyesi olarak kemik bir iğne,

pişmiş toprak ağırşak ve bir adet istiridye kabuğu bulunmuştur.316 (Lev-33/2) Daha önceki

yıllarda, Ataçeri-Ergovan317 (1959), İ.Akşit (1969) ve T.Özkan (1990)318 tarafından yapılan

kurtarma kazılarında ise prehistorik dönemlere ilişkin herhangi bir mezar ya da buluntu ortaya

çıkartılmamıştır.

Tenedos mezarlık alanının en farklı buluntusu ise her iki dönem kazılarında da

rastlanan işlenmiş istiridye kabuklarıdır. Kabukların hangi tür deniz canlısına ait olduğu

konusunda kazı raporunda bilgi verilmediğinden sadece fotoğraflarla yetinilmek zorunda

kalınmıştır. Fotoğraflardan anlaşılabildiği kadarıyla 7 no’lu mezardan çıkan istiridye kabuğu

tarak olarak nitelenen deniz yumuşakçasına aittir. Diğeri ise bir deniz minaresini andırmakta

ve bu haliyle Aphrodisias’ta319 ortaya çıkarılan Columbella rustica bilimsel adıyla tanınan

deniz minaresini akla getirmektedir. Tenedos gibi bir adada denizin ve deniz kültürünün

varlığı kendisini mezar armağanlarında bu şekilde göstermekte olabileceğinden, istiridye veya

deniz minaresi gibi canlıların kabuklarının işlenerek mezarlara konması simgesel bazı olguları

çağrıştırmakla birlikte normal sayılabilir.

312 Sevinç 1994, 314. 313 Sevinç 1994, 314. 314 Sevinç 1995, 114. 315 Sevinç 1995, 114 316 Sevinç 1995, 114. 317 Ataçeri-Ergovan 1961, 19-20 318 Özkan 1992, 1-5. 319 Joukowsky 1986, 52.

Boztepe/İvrindi:

İl:Balıkesir

İlçe:İvrindi

Konum ve Buluntular:

Balıkesir ili sınırları içinde 1949 yılında K.Kökten tarafından yapılan çalışmalar

sırasında İvrindi ilçesinde saptanan düz yerleşim yeri yanındaki ekstramural mezarlık

alanında volkanik bir taştan yapılmış sivri saplı bir el baltasından söz edilmektedir. Mezarlık

alanı tamamen tahrip olduğu için mezarlar hakkında bir yorum yapılamamış, buna karşın aynı

bölgede daha önce Bittel tarafından çalışılan ve bu araştırma kapsamında yine Kökten

tarafından kazılan Babaköy mezarlığına benzediği belirtilmiştir.320

Çandarlı:

İl:İzmir

İlçe:Dikili

Konum ve Buluntular:

İzmir ili, Dikili ilçesinin 19km güneyinde, Çandarlı Körfezi'nin kuzeyindeki Çandarlı

beldesi yakınlarında Kocabağlar adıyla da tanınan mevkiide yer aldığı bilinen ancak

günümüze mezarlıkla ilgili bir iki buluntu dışında hiçbir bilgi kalmayan ekstramural bir

mezarlık alanıdır.321 Osman Hamdi Bey tarafından yapılan Pitane kazıları sırasında ortaya

çıkarıldığı bildirilen ve mezar buluntuları Bittel tarafından Yortan kültür grubu içinde kabul

edilen bu mezarlık alanında ne tür bir gömü geleneği olduğu belirtilmemekle birlikte;

mezarlığın sadece Erken Tunç Çağı değil Orta Tunç ve daha geç dönemlerde de kullanıldığı

ve Orta Tunç Çağı gömülerinin pithos gömü olduğu bilindiğinden,322 kültürel sürekliliğin

devamlılığı esas alınarak yapılacak bir çıkarsamaya göre Erken Tunç Çağı mezarlarının da

pithos gömülerden oluşabileceği önerisini yapmak pek yanlış sayılmaz. French burasını Troia

I evresi ile çağdaş, ekstramural bir mezarlık olarak kabul etmekte; Mellaart ise Erken Tunç

Çağı çanak çömleğinin dağılım haritasında burasını işaretlemektedir.323 Burada ortaya

çıkarılan kapların fotoğrafları 1912 yılında S.Loeschce tarafından yayınlanmıştır. Bittel bu

yerleşim yerinde Yortan tipinde kahverengi astarlı ve açkılı maldan çanak çömlekler

bulunduğunu belirtmekte ve bazı buluntular İstanbul Arkeoloji Müzesi'nde saklanmakta olup,

320 Kökten 1949, 817. 321 TAY-IVb, Çandarlı; Özgüç 1948, 54; Akyurt 1998, 19. 322 Akyurt 1998, 19. 323 TAY-IVb, Çandarlı; Mellaart 1954, 203.

olasılıkla mezarlık alanı ETÇ döneminde kullanılmaya başlanmış ve bu kullanım Klasik

Dönem'de de devam etmiştir.324

Çavdarlı Höyük:

İl:Afyon

İlçe:Merkez

Konum:

Afyon il merkezinin 16.5km kuzeydoğusunda, Akarçay’ın oluşturduğu düzlükte

bulunan 200-250m çapında ve 6m yüksekliğindeki höyük, Çavdarlıköy’ün 2150m

kuzeyindedir.325

Tarihleme:

Burada ortaya çıkarılan ve hiçbir mimari tabakayla ilişkilendirilmeyen mezar için aynı

seviyelerde ele geçen keramik ve diğer buluntulara bakılarak ETÇ II dönemine ait olduğu

yorumunu yapmak olasıdır.

Kazı ve Buluntular:

1-Mezar tipi:

Basit toprak mezar.

2-Gömü tarzı:

İntramural, hoker, inhumasyon.

3- Açıklama:

Höyüğün Akok tarafından “A” olarak adlandırılan açmasında –4.30m’den itibaren

prehistorik tabakalara geçildiği, açmanın –5.04m’sinde, açmanın kuzeybatı ucunda bir adet

basit toprak mezarın ortaya çıkarıldığı belirtilmektedir.326 (Lev-34/1) Mezar, höyüğün doğal

toprağının bir miktar kazılmasıyla oluşturulan çukurun etrafının küçük taşlarla çevrilmesi ile

yapılmıştır. İntramural olarak nitelendirilebilecek mezarın üzerine ahşap hatıllar yerleştirilmiş

ve ölü mezarın içine hoker durumunda yatırılmıştır. Akok bu tip mezarın Alacahöyük

mezarlarının en basit tipi olduğunu belirtmekte ve A açmasındaki bu prehistorik tabakayı MÖ

2500-2000 yılları arasına tarihlemektedir.327 (Lev-34/2-3-4) Ölü armağanı olarak hiçbir eşya

bulunmayan mezardaki iskeletin ayak ucunda sığır cinsinden bir hayvana ait olduğu

düşünülen birkaç parça kemik bulunmuştur.

324 TAY-IVb, Çandarlı. 325 Akok 1967, 5 ve TAY-IVa, Çavdarlı Höyük 326 Akok 1967, 6. 327 Akok 1967, 6-10.

Mezarın ayak ucunda bulunan sığır cinsi bir hayvana ait kemiklerin ritüelle bir

ilişkisinin olup olamayacağı yolunda Akok tarafından herhangi bir açıklama yapılamamakla

beraber mezarın tipinin Alacahöyük mezarlarının daha basiti olarak belirtilmiş olması, burada

Orta Anadolu Erken Tunç Çağı ölü gömme geleneklerini andıran bir uygulamanın söz konusu

olabileceğini akla getirmektedir. Ayrıca Afyon gibi Batı Anadolu ile Orta Anadolu arasında

bir geçiş bölgesinde bulunan bu mezarda Alacahöyük uygulamalarını andıran bir

uygulamanın olması da doğal kabul edilebilir. Buna karşın aynı tip mezar ve ölü gömme

ritüeli uygulamasının Kusura, Kaklık vb. aynı bölgedeki diğer mezarlarda görülmüyor olması

da dikkat çekicidir. Ancak, kazının yapıldığı dönemden bugüne geçen sürede Batı Anadolu’da

yapılan ETÇ mezarlık kazılarının artması yukarıdaki düşüncelerin değişmesine neden

olabilecek bulgulara ulaşılmasını sağlamıştır. Örneğin aşağıda incelenecek Demircihöyük-

Sarıket328 mezarlık alanında aynı şekilde sığır kemiklerinin bulunması bu uygulamanın yöreye

özgü bir ritüel olabileceğini akla getirmektedir.

Damlıboğaz/Hydai:

İl:Muğla

İlçe:Milas

Konum ve Buluntular:

Muğla’nın Milas ilçesinin 6km güneybatısında bulunan Damlıboğaz köyü

yakınlarındaki antik Hydai kentinin kurulu olduğu yerde Muğla Üniversitesi tarafından

yapılan araştırmalar sonucu, yakınlardaki Sarıçay adlı akarsuyun yatağının değişmesiyle

ortaya çıkan mezarlık alanının köylüler tarafından yağmalandığı saptanmış ve buradan

çıkarıldığı belirtilen MÖ III.binyıla ait gaga ağızlı testiler, kulplu çömlek ve iki kulplu

tankardlar koleksiyoncu S.Kazancıoğlu tarafından satın alınarak Sadberk Hanım Müzesi’ne

satılmıştır.329 Sadberk Hanım Müzesi Karia Koleksiyonu’ndaki bu kaplar dışında mezarlık

hakkında herhangi bir bilgi yoktur.

Değirmenyıkığı-Akhisar:

İl:Manisa

İlçe:Akhisar

Konum ve Buluntular:

328 Seeher 1993a, 367. 329 TAY-IVb, Damlıboğaz/Hydai

Manisa ili, Akhisar ilçesine bağlı Erdelli Köyü yakınlarındaki bu mezarlık alanı, yine

aynı köyde bulunan Erdelli Höyük’ün 2km güneydoğusunda ve olasılıkla Erdelli Höyük’te

yaşayanların kullandığı bir ekstramural mezarlık alanıdır.330 Bu alanda tarımsal faaliyet

sırasında ortaya çıkan ve tarla sahibi tarafından Manisa Müzesi’ne teslim edilen beş adet tüm

kap ve Erdelli Höyük’ten toplanan yüzey buluntularına dayanılarak burasının Batı Anadolu

Erken Tunç Çağı mezarlık ve yerleşimlerinden özellikle de Yortan-Babaköy mezarlıklarından

bilinen kültürün benzeri olduğu ileri sürülmektedir.331 Değirmenyıkığı Mevkii’nde ortaya

çıkan 1,50-1,80m ölçülerinde ve tanıma göre taş sandık mezar olduğu düşünülen tek mezara

dayanarak burada ekstramural bir mezarlık alanı olduğu Dinç tarafından önerilmiştir.332

Dinç’in makalesinde de belirttiği gibi kendisi bu mezarlık alanını görmemiş, sadece müzeye

kapları getiren kişinin ifadesine dayanarak burası hakkında yorum yapmıştır. Ayrıca müzeye

getirilen kapların da herhangi bir çizim ya da fotoğrafı yoktur.

Demircihöyük/Sarıket:

İl:Bilecik

İlçe:Bozüyük

Konum:

Bilecik-Eskişehir il sınırında, Eskişehir’in yaklaşık 25km batısında, Zemzemiye

Köyü’nün güneyinde yer alır.

Tarihleme:

Demircihöyük’ün mezarlık alanı olan Sarıket’te Erken Tunç Çağı’ndan başlayarak

Helenistik Döneme kadar tarihlenebilen mezarlar bulunmaktadır. Sarıket mezarlık alanı

jeomanyetik ölçümlere göre 50X65m ölçülerinde bir alana yayılmaktadır.333 Bu alan

içerisinde ortaya çıkarılan mezarların 499 adedi Erken Tunç, 78 adedi Orta Tunç ve geri kalan

27 mezar ise Demir Çağı’na tarihlenmiştir.334 (Lev-35/1-2)

Buluntu Paketi:

Kesik gaga ağızlı ETÇ II testileri; sığır kemikleri; altın, gümüş, bronzdan yapılmış alınlıklar;

bronz, bakır iğneler; bronz bilezikler; halkalar; kama uçları; spatulaya benzeyen ve arkeoloji

literatüründe tıraş bıçağı olarak adlandırılan objeler; ağırşaklar, taş aletler.

Kazı ve Buluntular:

330 Dinç 1991, 25. 331 Dinç 1991, 27. 332 Dinç 1991, 27 dpn.2 333 Jansen 1991, 120-124; Seeher 1993a, 366. 334 Seeher 1993a, 365; Seeher 1992a, 6 ve 16; Seeher 1999, 52.

1-Mezar tipi:

Pişmiş toprak pithos, taş sandık ve basit toprak mezar.

2-Gömü tarzı:

Ekstramural, hoker, inhumasyon.

3- Açıklama:

Anadolu yerleşim şeması denilen modelin ilk kez ortaya konduğu Demircihöyük;

Anadolu’yu Marmara ve Ege kıyılarına bağlayan ve bugün de önemli bir yol üzerinde yer

alması nedeniyle son derece stratejik bir konuma sahiptir. Höyük’ün 250m batısında, seksenli

yılların başında T.Efe tarafından saptanan mezarlık alanı, bulunduğu mevkiinin adıyla

anılarak “Demircihöyük-Sarıket Nekropol Alanı” olarak adlandırılmıştır.335 Batı Anadolu’da

hem yerleşimi hem de mezarlığında kazı çalışması yapılmış birkaç yerden biri olması

nedeniyle de önemli olan Demircihöyük/Sarıket kazıları, Ege ve Marmara kıyı kültürleriyle

Anadolu Kültürleri arasındaki ilişkinin saptanması açısından da önemlidir.336

Sarıket mezarlık alanında Erken Tunç Çağı’na tarihlenen mezarların tamamı

Demircihöyük’ün üst katlarına (L-P yapı katları) bir başka deyişle ETÇ II evresine ait olarak

yorumlanmış ve ETÇ I evresine ait mezarlık alanının höyüğe yakın başka bir yerde

olabileceği ileri sürülmüştür.337

Erken Tunç Çağı II evresine tarihlenen mezarların büyük çoğunluğunu pithos gömüler

oluşturmaktadır. Bunun yanı sıra az sayıda taş sandık mezar ve basit toprak mezar da

vardır.338 Gömülerin pithos, taş sandık ya da basit toprak mezar olmasına bakılmaksızın

hepsinde baş veya pithos ağzının baktığı yön güneydoğu olup, bu yön birliğinin yanı sıra

ölünün yatırılışında da eller yüz ya da göğüs önüne çekik, hocker tarzı uygulama yine

istisnasız olarak söz konusudur.339 Sarıket Erken Tunç Çağı mezarlarından sadece birinde çift

gömü bulunmuş olması da ilgi çekicidir.340 Erken Tunç Çağı mezarlık alanında rastlanan bir

diğer ilgi çekici nitelik, burada mezarların altında ya da üstünde ikişer ikişer gömülmüş sığır

iskeletlerine rastlanılmasıdır. Bunların belirli mezarlara mı ait olduğu, yoksa topluluğun tüm

ölülerine hitap eden kurbanlar mı oldukları tam olarak anlaşılamamıştır.341

335 Seeher 1991, 97-98. 336 Baklatepe, Kaklık, Karataş-Semayük, Kusura ve Ulucak Höyük dışında Batı Anadolu’da Erken Tunç Çağı’na tarihlenip, hem yerleşimi hem de mezarlık alanı saptanıp kazısı yapılabilen yer şimdilik yoktur. 337 Seeher 1993a, 366; Seeher 1992a, 12; Seeher 1992b, 165. 338 Seeher’in yapmış olduğu kazı çalışmasının yayınlarının hiçbirinde pithos, taş sandık ve basit toprak mezarların net sayısı ve birbirlerine oranları verilmemiş, sadece çoğunluğun pithos gömülerde olduğu belirtilmiştir. Bkz. Seeher 1991; Seeher 1992a; Seeher 1992b; Seeher 1993a. 339 Seeher 1991, 102; Seeher 1992a, 6; Seeher 1993a, 366. 340 Seeher 1993a, 366. 341 Seeher 1993a, 367.

Pithos gömüler için kullanılan ve ağızları yassı bir taş plaka ya da keramik kırıkları ile

kapatılan pithosların, Demircihöyük yerleşiminden bilinen ve depolama ya da günlük

kullanım kabı olarak kullanılan kaplar olduğu belirtilmektedir.342 (Lev-36/1) Hem yerleşimi

hem de mezarlık alanı kazıldığı ve her iki alanda da aynı tipte pithoslar ortaya çıkarıldığı için

net bir şekilde, Demircihöyük’te ölü gömme için özel olarak üretilmiş pithoslar

kullanılmadığını belirtmek olasıdır. Korfmann, Demircihöyük ile ilgili yorumunda burada

yaşayan bağımsız, basit bir çiftçi topluluğunun bulunduğunu ve bu coğrafi bölgedeki

Demircihöyük ve Demircihöyük benzeri diğer yerleşmelerin bölgeye egemen ve

organizasyonu sağlayan, olasılıkla bölgenin en büyük höyüğü olan Şarhöyük'te (Eskişehir)

yaşayan bir yönetici erk sayesinde organize olduğunu belirtmektedir.343 Dolayısıyla, bu

noktadan hareket ederek, Demircihöyük’ün kazıların da gösterdiği gibi küçük ve ekonomik

olarak çok güçlü olmayan bir yerleşim olduğunu belirtmek olasıdır. Bunun yanı sıra pithos

gömü, basit toprak ya da taş sandık mezarların içinde, Seeher’in değindiği biçimde “kral

mezarı” olabilecek buluntulara sahip bir mezarın ortaya çıkarılamamış olması ve diğer

mezarların da herhangi bir sosyal farklılığa işaret etmemesi yerleşimin sadeliğini gösteren

dolaylı bir kanıt olarak kabul edilebilir.344 Bu da bize Demircihöyük/Sarıket mezarlık alanında

uygulanan ölü gömme ritüellerinin bir parçası olarak değerlendirilebilecek pithosların,

olasılıkla ekonomik nedenlerle özel üretim olmayabileceği önerisini yapmaya olanak tanır.

Ölü gömme için kullanılan pithosların cesedi alamayacak derecede küçük olduğu

durumlarda iki pithosun ağız ağıza verilerek kullanılması uygulaması, Kusura, Baklatepe,

Harmanören vb. yerleşimlerde olduğu gibi burada da vardır.345 (Lev-36/2) Ortaya çıkarılan

çok sayıda, içinde iskelet olmayan ya da çok küçük parçalar çıkan mezarlar, bunların

küçüklükleri de göz önüne alındığında çocuk mezarı olarak nitelendirilmiştir.346

Oldukça sağlam durumda ortaya çıkarılan, ancak içinde olasılıkla soyuldukları için

buluntuya rastlanmayan taş sandık mezarlar, büyük kireçtaşı blokların çevrelediği hocker

pozisyonundaki iskeletin üstünün de yassı bir taş blokla kapatılması yoluyla inşa

edilmişlerdir.347 Daha önce de belirtildiği gibi pithos, basit toprak ya da taş sandık mezarlar

342 Efe 1988, 127; Seeher 1992b, 164; Seeher 1999, 53. 343 Korfmann 1983, 246; Korfmann 2001b, 361. Korfmann’ın Şarhöyük için önerdiği merkez olma olasılığı bazı araştırmacılarca, bu höyüğün ETÇ katlarının daha tam olarak ortaya çıkarılmaması ve bu çağda olasılıkla daha küçük bir yerleşimin söz konusu olması nedeniyle gerçekçi bulunmamaktadır. Bkz. Çevik 2004, 344 Seeher 1993a, 367. 345 Seeher 1993a, 366. 346 Seeher 1993a, 366. 347 Seeher 1992a, 6; Seeher 1993a, 366; Seeher 1992b, 164.

buluntu açısından herhangi bir sosyal farklılığa işaret etmemenin yanı sıra, kronolojik olarak

da farklı değillerdir ve hepsi ETÇ II olarak tarihlenmişlerdir.348 (Lev-36/3)

Bazılarının etrafı taşlarla çevrili, içindeki iskeletin üzerinde belki şimdi kaybolmuş

organik bir örtünün bulunduğu349 basit toprak mezarların sadece üç tanesinde iskeletin

üzerinde yassı bir taş konulması uygulamasının yapıldığı görülmüş ve bu üç mezarın belki de

taş sandık mezar olarak değerlendirilmesi gerektiği önerisi de getirilmiştir.350 (Lev-36/4-5)

Sarıket mezarlık alanında Erken Tunç Çağı’nda görülen ölü gömme uygulamasının Orta Tunç

içlerinde de devam ettiği, dolayısıyla ölü gömme açısından kültürel bir süreklilik olduğu

Seeher tarafından belirtilmektedir.351

Sarıket mezarlık alanında ortaya çıkarılan buluntular, pişmiş toprak, maden ve taş

buluntular olarak ayrılabilir. İlgi çekici bir nitelikse yerleşimde çok az maden buluntu ortaya

çıkarılmasına karşın, mezarlık alanında yerleşime göre daha zengin bir madeni eşya

repertuvarının bulunmuş olmasıdır.352

Mezarların hemen hepsinde en azından bir testi bırakılmıştır ve mezarlıkta ortaya

çıkarılan kaplarla Demircihöyük yerleşiminde bulunan kaplar arasında sadece tankardlar,

sepet kulplu ve emzikli kapların mezarlık haricinde ortaya çıkarılamaması dışında genel bir

uyum söz konusudur.353 Testilerin en tipik niteliği kulplarının ağız kenarının altından çıkması

ve kesik gaga ağzın çok sık olarak görülmesidir. (Lev-37/1-2-3-4; Lev-38/1-2-3-4; Lev-39/1-

2; Lev-40/1-2-3-4; Lev-41/1-2) Kase formlarında rastlanan S kıvrımlı profil, Demircihöyük

yerleşiminin üst tabakalarına ait olup tarihlendirici bir işleve sahiptir. Bu kap tipi ve diğer

kapların Demircihöyük yerleşiminde ortaya çıkarılan kaplarla yapılan karşılaştırması,

yukarıda da belirtildiği gibi bu mezarlık alanının Erken Tunç Çağı II evresi boyunca

kullanıldığını göstermektedir. Korfmann’ın Demircihöyük yerleşiminin her tabakasının

yaklaşık 30 yıl sürmüş olabileceği önerisi doğru kabul edilecek olursa bu mezarlık alanının da

5 yapı evresini kapsadığı bilindiğinden (L-P yapı katları) mezarlığın yaklaşık olarak 150 yıl

gibi bir süre kullanılmış olabileceği önerilebilir.354

Demircihöyük yerleşiminde son derece sınırlı sayıda ortaya çıkan maden buluntular

mezarlıkta bunun tam tersi bir nitelik göstermekte ve altın, gümüş ya da bronzdan yapılmış

alınlıklar, iğneler, küresel topuz başı, kare kesitli mızrak ucu, sap delikli balta ve uzun

348 Seeher 1992b, 164-165; Seeher 1993a, 366. 349 Burada organik örtü ile kastedilen, mezarın üstünün ahşap bir kapak ile kapatılmasıdır. Bkz. Seeher 1999, 53. 350 Seeher 1993a, 366; Seeher 1992b, 164. 351 Seeher 1999, 53. 352 Seeher 1992b, 165. 353 Seeher 1992a, 8; Seeher 1992b, 165; Seeher 1993a, 367. 354 Korfmann 1987, 189; Seeher 1992b, 165.

boyunlu, küresel gövdeli, devrik ağızlı kurşun kaplar Sarıket mezarlık alanının

Demircihöyük’teki maden endüstrisi hakkında oldukça önemli bilgiler vermesini

sağlamıştır.355 Her iki kazı sezonunda da bulunan birbirinin benzeri altın alınlıklar dövülerek

yapılmıştır ve kabartma bezeklidir.356 (Lev-42/2-3-4-6-7; Lev-43/2-9-10) Bu alınlıkların bir

çoğu in situ olarak iskeletlerin alın önünde bulunmuş olmakla birlikte Seeher; bunların bir

aksesuar mı yoksa özel bir gömü takısı mı olduğu yolunda herhangi bir sonuca varılamadığını

belirtmektedir.357 Ancak, Demircihöyük yerleşiminde çok az sayıda metal eşya çıkması ve

metal buluntuların ağırlıklı olarak mezarlarda bulunmaları bu alınlıkların bir giysiye ait

aksesuar olmaktan çok, ölü gömme sırasında konulduğu izlenimi yaratmakta ve Alacahöyük

mezarlarındaki uygulamaları anımsatmaktadır.

Batı Anadolu Erken Tunç Çağı için tipik olan; gövdesinde kesik çizgilerle yapılmış

bezemeler bulunan bronz ve bakır iğneler; topuz, düz ve bukranion başlı olup, çoğunluğunda

başın hemen altından geçen bir delik bulunmaktadır.358 (Lev-44/1-13) En ilginç buluntulardan

biri olan ve benzerlerine Alacahöyük kral mezarlarında rastlanan bronz topuz başı, iki sıra

mantar biçimli çıkıntıyla süslüdür.359 (Lev-45/1-2) Bir kısmı tahrip olmuş, hilal biçimli ve

ortasında bağlantı yeri bulunan, bronzdan yapılmış yassı balta Ovabayındır’da ortaya çıkarılan

baltaya benzemektedir.360 (Lev-45/3-4) Son derece sağlam olarak ortaya çıkarılan bakır ya da

bronzdan yapılmış sap delikli balta ile kare kesitli mızrak ucu Yortan metal buluntuları

içindeki balta ve mızrak ucunu çağrıştırmaktadır.361 (Lev-46/1-2-3)

Taş eserler olarak adlandırılabilecek ve karneol ile dağ kristalinden yapılmış boncuklar

ise altın, gümüş ve bronz boncuklarla birlikte bir kolye üzerinde bulunmaktadır. Bu boncuk

dizisi, bir altın alınlık ve bronz bilezikle birlikte bir çocuk mezarında bulunmuştur.362 (Lev-

42/1; Lev-46/4) Sarıket mezarlık alanında sap delikli bir taş balta da ele geçmiştir. (Lev-46/5)

Yukarıda sayılan buluntular dışında, benzerlerine Batı Anadolu Erken Tunç Çağı

yerleşimlerinde sıkça rastlanan bakır ya da bronzdan yapılmış bilezikler, halkalar, kama

uçları, spatulaya benzeyen ve arkeoloji literatüründe tıraş bıçağı olarak adlandırılan objeler ile

birer adet kilden ve taştan yapılmış kadın heykelciği ile değişik boyutlardaki ağırşaklar yine

Sarıket mezarlık alanı buluntuları arasındadır.363 (Lev-47/1-2-3-4-5-6-7) Kazı raporlarında

355 Seeher 1993a, 367; Seeher 1992b, 165. 356 Seeher 1992b, 165; Seeher 1993a, 367; Seeher 1992a, 15; Seeher 1991, 111. 357 Seeher 1992b, 165. 358 Seeher 1991, 112; Seeher 1992a, 18. 359 Seeher 1992b, 165; Seeher 1991, 113. 360 Stronach 1957, 123; Seeher 1991, 113; Seeher 1992b, 165. 361 Kamil 1982, 21-fig.88; Seeher 1992a, 14. 362 Seeher 1992b, 165; Seeher 1991, 111. 363 Seeher 1992a, 15; Seeher 1993a, 368.

sadece adı geçen ancak görüntüsüne yer verilmeyen ve bir çocuk mezarında ortaya çıkarıldığı

belirtilen altın kulak tıkacı ise yine bu yörede de Karataş-Semayük, Eski Balıkhane ve

Ovabayındır'dan sonra kulak tıkaçlarının kullanıldığını göstermektedir.364 Daha sonraki

bölümde irdeleneceği gibi kulak tıkaçlarının ölü gömme ritüelinin belki de önemli

parçalarından biri olması olasılığının yüksek bulunması nedeniyle dikkate alınması gereklidir.

Sarıket mezarlık alanından çıkan buluntuların Demircihöyük yerleşiminde ortaya

çıkarılanlara olan doğal benzerliği dışında, 25km kadar batıda yer alan Küçükhöyük

mezarlığıyla olan çarpıcı benzerliğine dikkat çeken Seeher; gerek gömü türleri, gerekse

keramik ve küçük buluntuların ayrıntılarına kadar birbirine benzemesine dayanarak her iki

mezarlık alanının çağdaş olduğunu ve ETÇ II olarak tarihlenmesi, gerektiğini

belirtmektedir.365 Aşağıda Küçükhöyük mezarlığı kısmında bu benzerlik daha ayrıntılı olarak

incelenecektir.

Son olarak, Sarıket mezarlık alanında ortaya çıkarılan iskeletlerin antropolojik olarak

incelenmesi, insanların yapılı ve sağlıklı olduklarını, buna karşın ortalama ömrün 30-35

yıldan fazla olmadığını, kadınların ortalama yaş süresinin sık doğum yapmalarından

kaynaklanan risk nedeniyle daha kısa olduğunu göstermiş ve çocuk ölümlerinin oldukça fazla

olduğu anlaşılmıştır.366

Derinkuyu/Milet:

İl:Aydın

İlçe:Söke

Konum ve Buluntular:

Milet kazıları kapsamında yapılan yüzey araştırmaları sırasında, Dr.H.Lohmann

başkanlığındaki ekibin Milet antik kenti yakınlarındaki Derinkuyu mevkiinde saptadığı pithos

mezarlardan oluşan, Erken Tunç Çağı’na tarihlenen ve üzerinde kazı çalışması yapılmamış bir

mezarlık alanı bulunmaktadır.367 Aynı mezarlık alanı Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri’nin

(TAY) IVb cildinde “Hacı Mustafa’nın Damı” adıyla geçmektedir.368 Mezarlık alanı üzerinde

kazı çalışması yapılmamış olması ve hakkında başka bilgi bulunmaması özellikle kıyı

bölgelerin Erken Tunç Çağı’ndaki ölü gömme geleneğinin hangi tür etkileşimler içinde

364 Seeher 1993a, 368. 365 Seeher 1993a, 368. 366 Seeher 1999, 55. 367 Von Graeve 1995, 408. 368 TAY-IVb, Hacı Mustafa’nın Damı

olduğunu anlamayı güçleştirmektedir. Bu konuda tek yardımcı olacak yer ise

İasos/Kıyıkışlacık’tır ve İasos/Kıyıkışlacık maddesinde incelenecektir.

Dorak: (?)

İl:Bursa

İlçe:Mustafakemalpaşa

Konum ve Buluntular:

Arkeoloji dünyasının çözülemeyen bir bilmecesi olan Dorak, gerçekliği tartışmalı olan

buna karşın eğer gerçekse Erken Tunç Çağı kronolojisinin oluşturulmasında çok önemli yer

tutacak bir mezarlık alanıdır. Gerçekliğinin tartışma konusu olması dolayısıyla bu çalışma

içinde (?) ile incelenen Dorak, Bursa’nın Mustafakemalpaşa (Kirmasti) ilçesine bağlı ve

Ulubat/Uluabat (Apolyont) Gölü’nün güney kıyısındaki Dorak Köyü yakınlarındadır.

J.Mellaart tarafından arkeoloji dünyasına Illustrated London News dergisinde 29

Kasım 1959 tarihinde başlayan bir yazı dizisi ile duyurulan Dorak’ta İki krala ait sandık

mezar ile hizmetkarlara ait iki pithos mezarın bulunduğu iddia edilmiştir.369 “İddia edilmiştir”

gibi bir ifadenin kullanılmasının nedeni ise bu mezarlara ve buluntulara ait olarak Mellaart’ın

yaptığı çizimler dışında hiçbir görsel malzemenin olmaması, bu mezardan çıkan buluntuları

Mellaart’tan başka kimsenin görmemiş olması ve daha sonra da hiçbir müze ya da özel

koleksiyonda bu buluntulara rastlanmamış olmasındandır. Bundan sonra Dorak mezarları ve

mezar buluntuları hakkında yazılacak olanlar da Mellaart’ın ifadelerine dayanmaktadır.

Sözü edilen taş sandık mezarlardan ilki 1.80X0.83m ölçülerinde ve içinde sadece tek

bireyin, başı doğuya gelecek şekilde dorsal pozisyonda yattığı, çevresinde Erken Tunç

Çağı’na tarihlenebilecek tipik çanak çömlekler, kılıç, kama, asa, balta, mızrak gibi eşyaların

bulunduğu ve bir krala ait olduğu belirtilen mezardır.370 (Lev-48/1)

İkinci mezar ise, 3.10X2.00m ölçülerinde ve içinde bulunan gömüler hocker tarzında,

başları doğuya bakacak şekilde kendi sağlarına yatırılmış bir kadın ve bir erkek (kral ve

kraliçe) iskeletinden oluşmakta, erkeğin ayak ucunda bir köpek iskeletinin bulunduğu

belirtilmektedir.371 (Lev-48/1)

Pithos gömüler hakkında fazla bir bilgi vermeyen Mellaart, her iki taş sandık mezarda

çıkan buluntuları anlatırken, ilk mezarda üzerindeki desenleri bile duran kilim ve kumaş

parçalarından söz etmekte, ikinci mezarın tabanında ise hasır izlerinin olduğunu

369 Umar-Çilingiroğlu 1990, 451. 370 TAY-IVa, Dorak 371 TAY-IVa, Dorak

söylemektedir. Bunun yanı sıra; ikinci mezarda altın kakmalı ahşap bir taht bulunduğu ve taht

üzerinde yer alan hiyeroglif yazıda, tahtı Mısır Firavunu Sahure’nin armağan ettiğinin

yazıldığını belirtmektedir.372 (Lev-48/2) Mısır Krallığı’nın 5. hanedanlığının ikinci kralı olan

ve MÖ 2487/2494-2473/2345 yılları arasında başta bulunduğu Mısır belgelerinden bilinen bu

kralın armağan ettiği taht dolaylı olarak Batı Anadolu Erken Tunç Çağı’nın kronolojisinin

oluşturulmasında önemli rol oynamaktadır.373

Batı Anadolu’da ortaya çıkan bütün mezarlardan daha zengin olan bu mezarlarda;

altın, gümüş, elektron gibi değerli madenler dışında kehribar, turkuvaz, neceftaşı, gibi değerli

taşlardan yapılmış süs eşyaları, bilezikler, iğneler, gaga ağızlı testiler, depaslar, gümüş ayna,

fildişi tarak, gümüş cımbız, spatül, boya tüpleri, tunç heykeller, yeşil taştan tabak ve tepsi,

mermer kase, obsidiyen bardaklar, altın kaplamalı taş asalar, sap delikli tören baltaları, kilden

yapılmış çömlekler, hayvan biçimli kaplar, üzerinde gemi betimlemelerinin bulunduğu fildişi

kabzalı kılıç, bronz kamalar, bronz kılıçlar, gümüş mızrak uçları bulunduğu iddia

edilmiştir.374

Ancak, yukarıda daha önce belirtildiği gibi bütün bunlar sadece Mellaart’ın

çizimlerine dayanmakta ve Mellaart bu çizimleri, 1950’li yıllarda Ankara’dan İzmir’e trenle

gelirken tanıştığı ve Karşıyaka’da oturan Anna Papastrati adlı 20-21 yaşlarındaki kızın evinde

gördüğü ve fotoğrafının çekilmesine izin verilmeyen buluntulardan çizdiğini, mezardaki

iskeletlerin konumlarını ve armağanların mezar içindeki dağılışlarını ise yine aynı evde

bulunan eski fotoğraflara dayandırdığını belirtmektedir.375 Bu fotoğrafların ve buluntuların ise

I.Dünya Savaşı sonrasında Yunanlılar tarafından işgal edilen Batı Anadolu’da, Dorak

yakınlarında yapılan sistemli bir kazıdan elde edildiğini Anna Papastrati’nin kendisine

gösterdiği kazı notlarından anladığını belirten Melllaart’ın belki de bir tarihi eser kaçakçılığı

olayına istemeden taraf olduğu ya da böylesine önemli ve Batı Anadolu Erken Tunç Çağı

kronolojisinin oluşturulmasında rol oynayacak buluntuları ve bu öyküyü uydurmuş

olabileceği konusunda halen şüpheler vardır.

Düger/Döver/Döğer/Yarışlı:

İl:Burdur

İlçe:Merkez

372 Umar-Çilingiroğlu 1990, 451; TAY-IVa, Dorak 373 Umar-Çilingiroğlu 1990, 451’de MÖ 2487-2473 tarihleri Sahure’nin iktidar olduğu dönem için kullanılırken; Mellaart 1971, 391’de MÖ 2494-2345 tarihleri geçmektedir. Bu fark kullanılan kronolojiden kaynaklanır. 374 TAY-IVa, Dorak 375 Umar-Çilingiroğlu 1990, 449-450.

Konum ve Buluntular:

Burdur merkeze bağlı Düger köyü yakınlarında, Yarışlı Gölü’nün kuzey ucunda

bulunduğu bildirilen bu ekstramural mezarlık alanı Düver, Düğer, Yaraşlı gibi adlarla da

arkeoloji literatüründe yer almaktadır. Burdur Müzesi’nin yaptığı kurtarma kazıları ve yüzey

araştırmaları sonucu 1967 yılında varlığı saptanan bu mezarlığın, çoğunluğu Erken Tunç Çağı

ve bir kısmının da II.binyıla ait pithos gömüler içerdiği belirtilmiştir.376 Burada yapılan

kurtarma kazılarının ya da yüzey araştırmalarının kapsamlı bir yayını yapılmamıştır. Buna

karşın özellikle II.binyılın ikinci yarısına ait mezarlık buluntuları Özgünel tarafından

incelenmiş ve bunların bir kısmının Göller Bölgesi Erken Tunç Çağı seramik formlarının MÖ

II.binyıl içinde devam eden tipleri olduğu saptaması yapılmıştır.377

Eğneş Mezarlığı:

İl:Burdur

İlçe:Merkez

Konum ve Buluntular:

Yukarıda sözü edilen Düger yakınlarında, yine Burdur merkeze bağlı Çallıca köyü ile

Pınarbaşı köyü arasındaki Eğneş ovası üzerinde daha önce Mellaart tarafından saptanan

Pınarbaşı II378 adı verilen höyük yakınlarında Özsait tarafından bulunan yeni bir höyüğe

Eğneş adı verilmiştir.379 Bu höyük çevresinde yapılan araştırmada, Karataş Gölü’nün

çevresine DSİ tarafından açılan drenaj kanalının höyüğün çok yakınından geçmesine karşın

höyüğü tahrip etmediği saptanmış; buna karşın derinliği yer yer üç metreyi aşan kanalın açılışı

sırasında Eğneş ve belki de Pınarbaşı II höyüğü sakinlerinin birlikte kullandıkları, ekstramural

bir mezarlık alanının tahrip olduğu Özsait tarafından belirtilmiştir.380 Özsait aynı yayında

mezarların tipi hakkında herhangi bir bilgi vermemektedir.

Eski Balıkhane:

İl:Manisa

İlçe:Salihli

Konum:

376 Mellink 1969, 212. 377 Akyurt 1998, 38. 378 Mellaart 1954, 192 ve 221. 379 Özsait 1983, 136. 380 Özsait 1983, 136.

Manisa ili, Salihli ilçesine bağlı Tekelioğlu köyü yakınlarındaki bir diğer mezarlık

alanı olan Eski Balıkhane, daha önce incelenen Ahlatlı Tepecik’in 2km kadar doğusunda, yine

Marmara Gölü güney kıyısında, kayalık bir burnun üstündedir.381

Tarihleme:

Kazıcıları tarafından III.binyılın ortalarına tarihlenen Eski Balıkhane mezarlık alanı,382

Melllink, Duru ve Hanfmann tarafından da, Batı Anadolu’da Karataş-Semayük ve

Ovabayındır ile Orta Anadolu’da Karayavşan, Koçumbeli, Alişar ve Alacahöyük’te ortaya

çıkarılan altın kulak tıkaçları ve diğer eserlerle olan benzerliğe dayanarak, Erken Tunç Çağı I

dönemine tarihlenmiştir.383

Buluntu Paketi:

Tek kulplu testicikler.

Kazı ve Buluntular:

1-Mezar tipi:

Pişmiş toprak pithos mezar.

2-Gömü tarzı:

Ekstramural, hoker, inhumasyon.

3- Açıklama:

Sardis Kazı ekibi tarafından 1969 yılında kazılan bu mezarlık alanının oldukça büyük

olduğu ancak çok kısa sürede, çok küçük bir kısmının kazılarak beş tane pithos mezarın açığa

çıkarılabildiği Mitten tarafından belirtilmektedir.384 Ayrıca, Eski Balıkhane mezarlık alanının

yakınında bir yerleşiminin de olabileceği yine Mitten tarafından ileri sürülmüştür.385

Eski Balıkhane ekstramural mezarlık alanında ortaya çıkarılan beş pithos gömünün

ikisinde tek kulplu birer testicik bulunurken, bunların hemen yanında, diğerleri gibi ağzı

doğuya bakan ve içinde hocker durumda, başı pithosun ağız tarafına gelen bir iskelet bulunan

bir diğer mezar, burada yapılan kazılarda ortaya çıkarılan en önemli gömüyü oluşturur.386

(Lev-49/1-2)Bu mezarın önemi içinde bulunan pişmiş toprak üç kabın yanı sıra esas olarak

metal eserlerden gelmektedir. İskeletin bir bacak kemiği (femur) boyunca uzanan bakır

alaşımlı (olasılıkla bronz) kama, omuzla çene kemiği arasındaki koç başı biçimli gümüş

pandantif ve kulak hizasında ortaya çıkarılan, içi taneli bir materyalle dolu, kulağa girecek

kısımlarında çapraz olarak yapılmış kazı bezeklerin yer aldığı, 0,016m boyunda, 0.08m

381 Mitten 1987, 3. 382 Mitten 1987, 3. 383 Mellink 1970, 163; Duru 1972, 124. Hanfmann 1970, 61. 384 Hanfmann 1969, 61; Mellink 1970, 163; TAY-IVa, Eski Balıkhane 385 Mitten 1987, 3. 386 Mitten 1969, 3.

çapında iki altın kulak tıkacı bu mezardan çıkan metal eserlerdir.387 (Lev-50/1-2) Burada

ortaya çıkarılan altın kulak tıkaçları, Duru tarafından Anadolu’da bulunan altın kulak

tıkaçlarının incelendiği makalede değerlendirilmiş ve Batı Anadolu’da Eski Balıkhane,

Karataş-Semayük, Ovabayındır, gibi yerlerde bulunan altın kulak tıkaçları ile Orta

Anadolu’da Alacahöyük başta olmak üzere, Koçumbeli, Karayavşan ve Alişar’da ortaya

çıkarılan kulak tıkaçlarının birbirlerine oldukça benzemelerinden yola çıkarak, bu tıkaçların

Batı Anadolu’dan Orta Anadolu’ya geçen bir gömü geleneği olabileceği ya da eğer gelenekle

açıklanamayacaksa bir moda olarak yayıldığı önerisini getirmiştir.388 (Lev-50/3-4)

Ölünün gömülmesi sırasında yapılan işlemlerden biri de belki kulak ya da burun

deliklerini şimdilik bilemediğimiz ancak öteki dünya inancıyla ilgili olabilecek bir nedenle

kapatmak olabilir. Bu uygulamanın Duru’nun da belirttiği gibi Neolitik Çağ’dan beri

uygulanmış olabileceği buluntulardan anlaşılmaktadır.389 Ancak kulak ya da burun tıkacı

olabilecek Neolitik Çağ’dan kalan bu malzemelerin çok azı mezarda ele geçtiğinden kesin bir

şey söyleme olanağının olmaması bir engel olarak karşımıza çıkmaktadır. Buna karşın kulak

ya da burun tıkaçlarının öteki dünya inancı ile ilgili olarak kullanılmış olabileceğini

belirtmekte en azından Erken Tunç Çağı için bir sakınca yoktur. Ayrıca, altın, gümüş vb.

metallerle, kireçtaşı, kil ya da mermer gibi kalıcı malzemelerden yapılanları bugün kazılarda

ele geçerken; acaba kalıcı olmayan ahşap ya da bir başka organik malzemeden yapılıp bugün

hiçbir izine rastlayamadığımız tıkaçlar var olabilir mi? Bu sorunun yanıtını olumlu olarak

düşünürsek, en azından ölü gömme geleneğinin bir modellemesini yaparken kulak tıkaçlarının

da ritüelin bir parçası olarak kullanılmış olabileceklerini ve bu nedenle birer ritüel nesnesi

olarak değerlendirilmeleri gerektiğini ileri sürmek olasıdır. Eğer yanıtımız olumsuz ise, bu

durumda sadece bazı uygulamaların, özellikle de ekonomik olarak kendi topluluğundaki diğer

bireylerden daha zengin kişilerin kendileri ya da yakınları için böyle bir uygulamaya

gittiklerini söylemek gerekir. Ancak, bu bize neden böyle bir uygulama yaptıkları konusunda

bir açıklama getirmez. Bu nedenle kulak ya da burun tıkaçlarının öteki dünya kavramı ile

ilgili olarak ve bir gelenek halinde hemen bütün gömülerde uygulandığını önerebilir, ancak

bunların çok azının kalıcı malzemeden üretildiğini söyleyebiliriz. Bu konu buluntuların

değerlendirildiği beşinci bölümde daha ayrıntılı tartışılacaktır.

Gavur İni Önü:

387 Mitten 1987, 3. 388 Duru 1972, 129-130. 389 Duru 1972, 126-127.

İl:Afyon

İlçe:Bayat

Konum ve Buluntular:

Afyon ili, Bayat ilçesine bağlı Yukarı Çaybelen köyünün 600m batısında, yamaçta yer

alan bir mezarlık alanıdır ve burada rastlanılan pithos ve çömlek parçaları burada bir ETÇ

mezarlığının bulunduğu şeklinde yorumlanmıştır.390

Gavurtepe Höyük:

İl:Manisa

İlçe:Alaşehir

Konum:

Alaşehir ilçe merkezi yakınlarındadır.

Tarihleme:

Gavurtepe höyüğünde yapılan ve sadece üç sezon süren kazıların sonucunda, ‘Güney

Açması’ olarak adlandırılan açmada elde edilen bulgular burasının Erken Tunç Çağı’nda

yerleşim gördüğünü ve yerleşimin 4 yapı katından oluştuğunu göstermiştir.391 Bu yapı

katlarından üçüncüsüne ait bir adet intramural pithos mezar ile höyüğün batısında yapılan

kurtarma kazılarında bir adet taş sandık mezar ortaya çıkarılmıştır. Meriç’in kesin olmayan

tabakalamasına göre bu mezar ETÇ I-II evrelerine ait olmalıdır.392

Kazı ve Buluntular:

1-Mezar tipi:

Pişmiş toprak pithos ve taş sandık mezar.

2-Gömü tarzı:

Ekstramural, intramural, hoker, inhumasyon.

3- Açıklama:

Prof.Dr.Egon Reuer’in belirlemelerine göre 12-14 aylık bir kız çocuğuna ait olması

gereken intramural pithos mezarda 89 parçadan oluşan bir altın gerdanlık, iki altın bilezik, iki

altın kulak tıkacı, bronzdan bir bilezik, mermer bir idol ve mühür ile iki adet gaga ağızlı

testicik ele geçmiştir.393 (Lev-51/1-2-3-4)

Höyüğün batısında 1987 yılında yapılan kurtarma kazılarında ise 4 tane mezar ortaya

çıkarılmış ve bu mezarlardan 4 numaralı olanının prehistorik olabileceği, içindeki yoğun

390 Koçak 2004, 48. 391 TAY-IVa, Gavurtepe Höyük 392 Meriç 1993, 356. 393 Meriç 1993, 356.

seramik parçaları ve diğer mezarlardan ayrılan yönlendirilişi nedeniyle Meriç tarafından ileri

sürülmüştür.394 Mezarlık alanı olduğu düşünülen bu alanda ortaya çıkarılan prehistorik

mezarın çevresi, kaba yontulmuş şist bloklarla çevrelenmiştir. Mezarın ölçüleri 0,65X1,70

metredir ve kuzey-güney doğrultusunda yerleştirilmiştir.395 (Lev-51/5) Meriç’in ifadesinden

anlaşıldığı kadarıyla burada, çok uzun süre kullanılmış, ekstramural, bir mezarlık alanı

bulunmakta ve bu mezarlık alanında daha ayrıntılı çalışma yapılmadığı için hangi dönemden

itibaren kullanıldığı kesin olarak bilinmemekle birlikte; sözü edilen 4 numaralı mezarda

ortaya çıkarılan prehistorik keramik parçaları bu konuda bazı fikirler vermektedir. R.Meriç ile

yapılan özel görüşmede 4 numaralı mezarın Geç Kalkolitik ya da Erken Tunç Çağı’na ait bir

taş sandık mezar olabileceği kendisi tarafından belirtilmiştir.

Gökhöyük:

İl:Antalya

İlçe:Merkez

Konum ve Buluntular:

Antalya Karain Mağarası yakınlarında, Karain’in 4km güneyinde yer alan Gökhöyük

ve çevresinde yapılan yüzey araştırmaları sırasında Harun Taşkıran tarafından saptanan

mezarlık alanından elde edilen bulgulara göre, burada bulunan pithos gömüler ve pithosların

içindeki buluntular, Elmalı bölgesindeki Karataş-Semayük Erken Tunç Çağı malzemesiyle

büyük benzerlik göstermektedir.396

Hanaytepe:

İl:Çanakkale

İlçe:Ezine

Konum ve Buluntular:

Çanakkale il merkezinin güneydoğusunda, Ezine ilçesinin 20km kuzeyinde

Kurudere/Kemerdere adlı akarsuyun yakınında yer alan bu höyükte 1857 ve 1878-79

yıllarında F.Calvert tarafından kazılmış, ancak yayını Lamb397 tarafından yapılmıştır.

Hanaytepe’nin çevredeki diğer yerleşimlerle karşılaştırmalı kronolojisine göre alttan üste

doğru B-C ve A tabakaları bulunmakta olup, bu tabakalardan B tabakası Erken Tunç Çağı,

394 Meriç 1988, 158-159. 395 Meriç 1988, 159 ve 166. 396 Taşkıran 1994, 231. 397 Lamb 1932, 111-131

diğer tabakalar Orta Tunç ve sonrasına ait olarak Lamb tarafından tanımlanmıştır.398 Lamb’in

de belirttiği gibi kazı raporlarında bazı karanlık ve anlaşılmaz noktalar bulunan Hanaytepe’de

B tabakasına, bir başka deyişle Erken Tunç Çağı I-II evresine ait intramural yetişkin ve çocuk

mezarları evlerin tabanlarında ve aralarında ortaya çıkarılmıştır.399 Buradan yola çıkarak

yapılan yorum, Hanaytepe’de intramural bir ölü gömme anlayışının olduğudur. Gömüt

armağanı bırakılmamış olan bu mezarların ikisi hariç tamamı basit toprak gömü olarak

yapılmış ve içindeki iskeletler başları batıya gelecek şekilde, hocker pozisyonda

yerleştirilmişlerdir.

Farklı olan iki mezar, kerpiçten yapılmış dört köşe odacık ya da sandık olarak

nitelenebilecek yapılara gömülmüş olarak bulunan, hocker pozisyonunda çocuk iskeletleri

barındırmaktadır.400 Yanları uzun ve kısa dört kerpiçle çevreli bu sanduka biçimli mezarların

boyutları kerpiçlerle aynı olup, 0,50X0,25m ve 0,45X0,25m ölçülerinde ve 0,25m

derinliktedirler.401 (Lev-51/6-7-8)

Harım Mevkii:

İl:Afyon

İlçe:Bolvadin

Konum ve Buluntular:

Bolvadin’e bağlı Özburun Kasabası’nın 2km batısındaki Harım Mevkii’nde rastlanılan

pithos ve çömlek parçaları ETÇ II olarak tanımlanmış ve burada bir mezarlık alanı olabileceği

Koçak tarafından rapor edilmiştir.402

Harmanören/Göndürle:

İl:Isparta

İlçe:Atabey

Konum:

Isparta il merkezinin 27km kuzeydoğusunda, Atabey ilçesine bağlı eski adı Göndürle

olan Harmanören Köyü’nün 1km doğusundaki Tavşantepe’nin güney eteklerindeki bu Erken

Tunç Çağı mezarlığının yerleşimi de aynı köyün yakınlarındadır.

398 Lamb 1932, 114. Lamb’in Hanaytepe’nin B tabakasındaki mezarları ETÇ II olarak tanımlamasına karşın Bittel, von der Osten, Özgüç gibi araştırmacılar bu mezarların ETÇ I olabileceğini belirtmektedirler. Bkz.Özgüç 1948, 33. 399 Lamb 1932, 114; TAY-IVa Hanaytepe 400 Bittel 1943, 173; TAY-IVa Hanaytepe 401 Özgüç 1948, 33. 402 Koçak 2004, 37.

Tarihleme:

Göller yöresinin Erken Tunç Çağı ölü gömme gelenekleri açısından son derece önemli

bilgiler veren bu ekstramural mezarlık alanında 1989 yılında Isparta Müzesi’nce başlatılan

kurtarma kazıları, günümüze kadar Prof.Dr. Mehmet Özsait tarafından sürdürülmüştür. Halen

devam etmekte olan kazı çalışmalarında ortaya çıkarılan mezarların büyük bir çoğunluğu

Erken Tunç Çağı’na tarihlenirken çok az bir kısmı da Orta Tunç Çağı mezarı olarak

tanımlanmıştır.403 Yaklaşık 40000 metrekarelik bir alanı kapladığı anlaşılan bu mezarlıkta

2001 yılı sonuna kadar toplam 275 mezar ortaya çıkarılmış ve bunların sadece 7 tanesinin

Orta Tunç Çağı başları ya da Orta Tunç Çağı içlerine tarihlendiği, geriye kalan 268 mezarın

tamamının ETÇ II ve III dönemlerine ait olduğu anlaşılmıştır.404 (Lev-52/1-2)

Buluntu Paketi:

Gaga ağızlı testiler; küçük çömlekçikler; bronz iğneler; bronz bilezikler; bronz halka

küpeler, bronz yüzükler.

Kazı ve Buluntular:

1-Mezar tipi:

Pişmiş toprak pithos ve sadece bir adet taş sandık mezar.

2-Gömü tarzı:

Ekstramural, hoker, inhumasyon.

3- Açıklama:

Demircihöyük/Sarıket, Küçükhöyük, Yortan ve Karataş/Semayük ile birlikte Batı

Anadolu’nun en büyük ETÇ mezarlık alanlarından biri olan Harmanören/Göndürle ETÇ

mezarlığının temel nitelikleri Batı Anadolu’da daha önce kazılmış olan Erken Tunç Çağı

mezarlıklarından farklı değildir. Ortaya çıkarılan mezarlar ETÇ II ve III dönemlerine

tarihlenirken, sadece bir mezar hariç tamamı pithos gömülerden oluşmaktadır. Aşağıda

ayrıntılı olarak anlatılacak seçilmiş örnekler arasında yer alan bu tek mezar ise sandık mezar

tipindedir. Pithos mezarların biri hariç tamamının ağızları mevsime göre küçük kaymalarla

doğuya bakarken, sadece bir pithosun ağzı batıya yönlendirilmiştir. Bazı pithosların birden

fazla kullanımı olduğu da gözlenebilmekte,(Lev-53/1) bunun yanı sıra bazı pithos mezarların

Baklatepe, Demircihöyük/Sarıket ve Kusura’da da örneği görüleceği gibi iki veya daha fazla

pithosun bir araya getirilmesi ile yapılan gömü tipine benzediği,405 çevrelerinin taşlarla

desteklendiği, içlerinde ya da yanlarında ölü armağanı olarak küçük çömlekçiklerin, süs

403 Özsait 2002, 333; Özsait 2000, 374. 404 Ünlüsoy 1993, 295; Kaya 1994, 135; Özsait 1997, 460, Özsait 2002, 333; Özsait 2003a, 119. 405 Steward 1936, 63; Lamb 1936, 56.

eşyalarının, metal objelerin ve ağırşakların bulunduğu saptanmıştır. Gömüde kullanılan

pithosların aynı tipte olmaması Özsait tarafından bunların ölü gömülmesi için özellikle

yapılmadığı şeklinde yorumlanmıştır.406 Bunun yanı sıra bazı pithosların boş olarak ortaya

çıkması bunların ölünün anısına konulduğu şeklinde yorumlanmıştır.407 Yine aşağıda ayrıntılı

olarak incelenecek örnekler içinde bulunan bir mezar hariç mezarların tamamında ele geçen

buluntulara bakıldığında sosyal farklılığa işaret edecek herhangi bir veriye

rastlanılmamıştır.408

Kazısına 1989 yılında başlandığı yukarıda belirtilen Harmanören/Göndürle

mezarlığından yıllara göre çıkan Erken Tunç Çağı mezarları içinden mezarın özgünlüğü,

sağlamlığı, ele geçen buluntunun zenginliği, mezarın tipindeki veya yönlendirilişindeki

farklılık, bütün mezarlıktaki diğer mezarları temsil ve Batı Anadolu Erken Tunç Çağı ölü

gömme geleneğini açıklayıcı gibi niteliklere göre seçilen örnekleri ise aşağıdaki gibi

incelemek olasıdır.

A1 Mezarı:

Özsait’in yaptığı adlandırmaya göre A1 olarak adlandırılan pithos gömü,

Kusura’daki409 sahte pithos mezarlara benzer şekilde ancak bu kez pithoslar yarım olarak

değil tam olarak kullanılmış halde ortaya çıkarılmıştır. Çok tahrip olmuş bu mezar üç

pithostan oluşmakta bunlardan ikisi esas mezar, üçüncüsü ise mezarın ağzını kapamakta

kullanılan pithostur.410 (Lev-53/2-3) Bu mezarda, geniş ağızlı bir pithos, dip tarafı kırılan bir

başka pithosun içine yerleştirilerek daha geniş bir kullanım alanı elde edilmiştir. Mezar içinde

dağınık kemik parçaları ve küçük siyah hamurlu çanak çömleklere ait olduğu düşünülen

keramik parçalarına rastlanmıştır.411

B4-B5 ve B6 Mezarları:

B4-B5 ve B6 pithosları ise kendi arasında bir grup oluşturduğu için ilgi çekici

örneklerdir. Bu üç pithos dipleri birbirine değecek şekilde gruplandırılmışlar ve ortadaki,

diğerlerinden daha büyük olan B4 pithosunun ağzı tam doğuya yöneltilmişken, ondan biraz

daha küçük B5 ve B6 pithosları ise sırasıyla güneydoğu ve kuzeydoğuya doğru

406 Özsait 1995, 158; Özsait 2003a, 119. 407 Kaya 1994, 134; Özsait 1995, 156. 408 Özsait 1995, 159. 409 Lamb 1936, 56; Steward 1936, 63. 410 Özsait 1995, 155. 411 Özsait 1995, 155.

bakmaktadır.412 (Lev-54/1-2) İçleri tamamen toprakla dolu bu mezarlarda herhangi bir

kremasyon izine rastlanmazken, iskelet de ele geçmemiş olması ya bunların kemikleri

doğanın tahribine daha dayanıksız olan çocuklara ait olduğunu, ya da uzakta ölen, fakat cesedi

elde olmadığı için ölen kişinin anısına yapılan mezarlar olabileceğini akla getirmiştir.413

B7-B8 Mezarları:

Ağız açıklıkları düz büyük taşlarla kapatılmış ve bu kapak taşlarının arkası iri taşlarla

destekli, (Lev-54/1; Lev-55/1) olasılıkla aynı zamanda kullanılmış ve yan yana olmaları

nedeniyle bir aile mezarı olarak nitelendirilen bu pithoslardan B7 olarak numaralandırılmış

olanının üzerinde boyun kısmı hariç parmak baskılı bezeme bulunmakta ve boyun kısmının

bittiği yerde yuvarlak kıvrımlı bir swastika kabartması görülmektedir.414 Simgesel bir anlamı

olabilecek ve Erken Tunç Çağı’nda yaygın olarak kullanılan bu motife Troia I kaplarında

veya ağırşaklarda da rastlanmaktadır. Ancak, burada dikkati çeken bir nokta ölü gömme için

kullanılan kaplar açısından konuya yaklaşıldığında bu motifin benzerinin, yine Göller

Bölgesi’ne yakın bir diğer bölge olan Likya Bölgesi’nde Karataş/Semayük mezarlık alanında

ortaya çıkarılan 57 numaralı mezar pithosunun üzerinde de olmasıdır.415 (Lev-55/2-3-4) B7

mezarının bir diğer ilgi çeken yönü ise parmak baskılı büyük pithosun içinde, B7’nin hemen

hemen karnına kadar gelen bir diğer pithosun bulunmasıdır. B7a olarak adlandırılan bu pithos

son derece dağınık durumda ve içindeki iskeletin de çok az parçası sağlam olarak ortaya

çıkarılmıştır.416

B10 Mezarı:

İskeleti en sağlam olarak ele geçen mezarlardan biri olan B10 mezarında, sağa dönük,

hocker pozisyonunda yatırılmış olan iskeletin yanında bir çömlek, bir kase, bir gaga ağızlı

testiyle, küçük bir ağırşak ortaya çıkarılmıştır.417 (Lev-56/1-2)

E5 Mezarı:

Doğanın ve kaçak kazıların tahribinden kurtulan mezarlardan biri olan E5 mezarında

kullanılan pithos, geniş ağızlı, dar dipli, dört simetrik kulplu, ağız açıklığı dik kenarı yukarı

412 Özsait 1995, 156. 413 Özsait 1995, 156. 414 Özsait 1995, 156-157. 415 Mellink 1964, 275. 416 Özsait 1995, 157. 417 Özsait 1995, 156.

gelecek şekilde büyük üçgen bir taşla kapatılmış olarak bulunmuştur.418 (Lev-56/3-4-5),

Arkası iri taşlarla desteklenmiş olan kapak taşının yanı sıra pithosun boyun ve omuz kısımları

da yassı iri taşlarla örülerek korunmaya alınmış, gövdenin etrafı da küçük taşlarla

desteklenmiştir.419 Dip kısmı taş bir dolguya oturtularak korumaya alınan pithosun içindeki

iskelet doğanın tahribatına uğramış olmasına karşın kemiklerin durumundan hocker

pozisyonunda olduğu anlaşılmakta ve kafatası yakınında iki tunç küpe yer almaktadır.420

E9 Mezarı:

Aynı açmada ortaya çıkarılan E9 mezarı ise yine iki küpten oluşan mezarlara örnektir.

Gömünün olduğu ana pithosun ağız kısmı yassı iri taşlarla yükseltilmiş, aynı şekilde büyük

taşlar ve toprak üzerinde yükseltilen kapak küpü ile örtülmüş ve bu sayede mezara biraz eğim

de verilmiştir.421 (Lev-57/1-2) Kapak için kullanılan pithos yanlarından iri düz taşlarla

desteklenmiş, diğer pithos gömülerde görüldüğü gibi dip kısım büyük bir taşla korunmaya

alınmış ve gömünün olduğu pithosun boyun kısmı ve gövdesi de yine boylu422 boyunca

taşlarla desteklenerek korumaya alınmıştır. Pithos içindeki iskelet tahrip olmuşsa da

yerleştirme pozisyonu hakkında fikir verebilmektedir. Buna göre sola doğru hocker

pozisyonunda yatırılan iskeletin yanında baş ile kalça arasında düz bir hat halinde iki gaga

ağızlı testi, aralarında küçük bir çömlekçik ve omuz bölgesindeyse bir tunç halka ortaya

çıkarılmıştır.423 (Lev-57/3-4)

J1 Mezarı:

İçinde iskelete rastlanmayan, düz ağızlı, dik kısa boyunlu, dört simetrik kulplu, dibe

doğru daralan oval gövdeli, düz dipli bu pithosun içinde, iki gaga ağızlı testi ve bir

çömlekçikle, testilerin altında bir adet bronz dikiş iğnesi ortaya çıkarılmıştır.424 (Lev-58/1-2-

3) Mezar armağanlarının mezarın içinde sanki ölü varmış gibi pithosun karın kısmı ve

kenarlarında ortaya çıkmış olması, bu mezarın bir anı mezar olmaktan çok, içindeki iskeleti

eriyip parçalanarak kaybolmuş bir bebek mezarı olabileceğini akla getirmiştir.425

J5 Mezarı: 418 Özsait 1997, 459. 419 Özsait 1997, 459. 420 Özsait 1997, 459. 421 Özsait 1997, 459. 422 Özsait 1997, 459. 423 Özsait 1997, 459. 424 Özsait 1997, 609. 425 Özsait 1998, 609.

Kırık fakat el değmemiş ve her şeyi tam bir gömü olan J5 mezarının pithosunun ağız

kısmı yine düz iri taşlarla kapatılmış; pithos, omuzlarından bu taşa kadar uzanan dikine, yassı

iki taşla korunmaya alınmış, kapak taşının arkası ve pithosun yanları taş ve keramik parçaları

ile desteklenmiş, pithosun karnı ve omzu yassı taşlarla örtülmüş ve tümü iri, büyük taşlarla

korunmaya alınmıştır.426 (Lev-59/1) Geniş ağızlı ve dışa dönük kenarlı, geniş gövdeli,

simetrik dört kulba sahip, düz ve dar dipli bu pithosun içinde, 4-5 yaşlarında bir çocuğa veya

bir cüceye (!) ait olduğu düşünülen bir iskelet, sağa yatırılmış hocker pozisyonda ortaya

çıkarılmıştır.427 (Lev-59/2) İskeletin karın üstüne kıvrılmış kolunda bronz bir bilezik, kulak

kısmına yakın bir yerde halka küpe, çene altında sol boyun kenarında bir iğne bulunmakta

olup, başın tam altında yumruk büyüklüğünde siyah bir taş başın istenilen pozisyonda durması

için destek olarak konmuştur.428 (Lev-59/3) Kafatası ile aynı hizada ortaya çıkarılan, güzel

kırmızı açkılı, geniş yayvan gaga ağızlı, kısa dik boyunlu, gövdesinde üç gamzesi olan üç

ayaklı, hafif iç bükey şerit kulplu bir ETÇ III dönemi maşrapası hem bu mezarın tek keramik

buluntusunu oluşturmakta hem de mezarın tarihlenmesinde rol oynamaktadır.429 (Lev-59/4)

K1 Mezarı:

Harmanören/Göndürle Erken Tunç Çağı mezarlığında ortaya çıkarılan ve yine iki

pithostan oluşan gömüler grubuna giren bir diğer mezar ise K1 mezarıdır. Burada kullanılan

pithosların her ikisinin de üst kısımları tahrip olmuştur. Kapak için kullanılan pithosun üstü ve

kısmen gövdesi, ana mezarda kullanılan pithosun ise boynunun altından itibaren üst yarı

gövdesi kaybolmuş ve içindeki iskelet de olasılıkla dağılmış, sadece uzun ve kalın olan

kemikler kalmıştır.430 (Lev-59/5) K1 mezarında kullanılan kapak küpü, geniş ağızlı, dışa

kıvrık ağız kenarlı, geniş gövdeli, düz dipli, çan şekilli, ağız kenarında birbirine paralel ve

düzenli bir şekilde zik zak yapan üç yiv bulunan bir pithostur.431 (Lev-60/1) Ana mezar için

kullanılan pithos, dışa dönük ağız kenarlı, geniş ağızlı, kısa dik boyunlu, simetrik dört kulplu,

oval gövdesi dibe doğru daralan, düz dipli ve ağzı güneydoğuya dönüktür. Pithosun gövdesi

boydan boya yere dikey olarak konulmuş, iri toplama taşlarla desteklenmiş olup, pithosun

kulpları arasında çift parmak ucu ile yapılan darbelerle oluşturulmuş iki sıra süslemenin yanı

sıra, bu mezarda kullanılan pithosu ilginç kılan bir diğer nitelik ise pithosun boynunun

gövdeye geçiş yaptığı yerde, kanatlarını simetrik olarak iki yana açmış bir kartal motifinin

426 Özsait 1998, 610. 427 Özsait 1998, 610. 428 Özsait 1998, 610. 429 Özsait 1998, 610. 430 Özsait 1998, 610. 431 Özsait 1998, 611.

bulunuyor olmasıdır.432 (Lev-60/2) Simgesel bir niteliği olabilecek bu kartal motifi, yine

Karataş-Semayük mezarlarında rastlanan dağ keçisi, geyik vb. motifleri çağrıştırmaktadır.433

Mezarda ölü armağanı olarak ele geçen ve biri dipte, ağzı pithosun tabanına dönük yatay

durumda; diğeriyse, ortada, ağzı karına dönük yine yatay şekilde bulunan iki gaga ağızlı

testiden ortada olanının; diğer mezarlardakinden farklı olarak çömlek veya testi kırıklarıyla

beslendikten sonra üzerine yarım bir çömlek kapatılarak koruma altına alınmış olması farklı

bir nitelik olarak dikkati çekmektedir.434 (Lev-60/3-4)

K2 Mezarı:

K1 mezarının çıktığı alanda bulunan ikinci mezar olan ve yukarıda K1 anlatılırken

kullanılan planda görülen K2 mezarı yine sağlam olarak saptanabilen mezarlardan biridir.

Ağzı güneydoğuya dönük, in situ olarak kapak ve koruma taşları saptanabilen, geniş ve düz

ağızlı, oval gövdeli, düz dipli, simetrik dört kulplu tek pithostan oluşan bu mezarın ağzı düz

bir taşla örtülüdür.435 (Lev-61/1) İçinde iskelete rastlanmayan bu küpte ortaya çıkarılan ve

kazıcısı tarafından yine ETÇ III olarak tarihlenen, gri hamurlu, düz ağızlı, yüksek dik

boyunlu, yuvarlak gövdeli, düz dipli, dip kısımlarının iki yanında delik olan küçük boynuz

tutamaklı bir çömlek ile çömleğin sağ tarafında bir ağırşak; pithosun dibinde ise çeşitli şekil

ve bezemede beş ağırşak, bir topuz başlı iğne, bir tunç bilezik ve bir spiral halka yüzük mezar

armağanları arasındadır.436 (Lev-61/2-3-4)

K3 Mezarı:

K1 ve K2 mezarlarından dört yıl sonra bulunan, ancak aynı açmada oldukları için

beraber değerlendirilebilecek, iki pithostan oluşan bir diğer sağlam örnek olan K3 mezarı, el

değmemiş, fakat ezik durumda ortaya çıkarılmıştır. Dışa çekik ağız kenarlı, ağız altından

omuza inen dört dikey kulplu, geniş omuzlu, dibe doğru daralan gövdeli, düz dipli, iki

pithostan oluşan bu mezardaki pithoslardan biri karından kırılarak, ikinci pithosun omzu

üzerine yerleştirilmiştir.437 Ağız açıklığı birbiri ardı sıra yerleştirilmiş traverten oluşumu

büyük, düzce iki taşla örüldükten sonra iri toplama taşlarla desteklenen mezarın, omzu ve

çevresi büyük küp kırıkları ve toplama taşlarla korunma altına alınmıştır.438 İçindeki iskeletin

432 Özsait 1998, 611. 433 Mellink 1964, 275. 434 Özsait 1998, 611. 435 Özsait 1998, 611. 436 Özsait 1998, 611-612. 437 Özsait 2002, 328. 438 Özsait 2002, 328

tam olarak ele geçtiği K3 mezarındaki bireyin, genç ve kemik hastalığı olan biri olduğu

kemikler üzerinde yapılan antropolojik incelemeden anlaşılmıştır. Baş kısmı doğuya, bir

başka deyişle pithosun ağız kısmına bakan iskeletin hocker durumda ve sağ yanına yatırılmış

olduğu saptanmıştır.439 Yanak kemikleri altında topuz başlı bir iğne, göğüs hizasında iki gaga

ağızlı testi, femur kemikleri arasında, pithosun dibine yerleştirilmiş bir kazıyıcı K3 mezarında

ortaya çıkarılan ölü armağanlarıdır.440 (Lev-62/1)Mezar hakkında kazıcısının yaptığı yoruma

göre; ölünün ikinci pithosa yerleştirilmesi ve bu pithosun eksiksiz olması, mezarın iki

pithostan oluşturulmasının gereksinim nedeniyle olmadığını ve büyük iki pithosun bilinçli

olarak kırılıp birleştirilerek daha büyük bir pithos elde edilmek istenmesinin, ölünün kişilik

özelliğinden ya da dini inançların bir gereğinden kaynaklanmaktadır.441 Bu yoruma tam

olarak katılmamakla birlikte, burada yapılan uygulamanın geleneğin âdete dönüşmesinin bir

göstergesi olabileceği akla gelmekte. Ancak, giriş bölümünde de açıklandığı ve ilerideki

bölümlerde ayrıntılı olarak inceleneceği gibi, neden yapıldığı artık sorgulanmayan ve aktarım

sürecinde mevcut koşullarla ilişkisi kopan bir uygulama söz konusu olabilir.

M1 Mezarı:

Çift pithostan oluşan mezarların bir diğer örneği olan M1 mezarının kapak için

kullanılan pithosunun tamamı, ana mezar olarak kullanılan pithosun ise üst kısmı iri taşlarla

örtülmüş, kapak pithosu yanlardan başka pithos parçalarıyla desteklenmiştir.442 (Lev-62/2-3)

İçinde iki iskelet görülen bu pithos gömüdeki, başı ağız kısmına yakın ve hocker

durumundaki yetişkin iskeletinin ayak ucunda, bir çocuğa ait olan ikinci iskelet

görülebilmekte ve yetişkin iskeletinin yanında iki tane, pithosun dibindeki çocuk iskeletinin

yanındaysa bir tane gaga ağızlı testi ortaya çıkarılmıştır.443 (Lev-62/4)

M5 ve M9 Mezarları:

Aynı açmada saptanan ve içiçe iki gömü içeren M5 ve M9 mezarları da anılmaya

değerdir. Her ikisinin de ağızları kuzeydoğuya bakan bu pithos tam olarak açılıp ortaya

çıkarıldığında anlaşıldığına göre; sadece gövdesinin alt kısmı kalmış olan M9 mezarı önce

yerleştirilmiş ve bunun armağanı olan küçük bir çömlekçik ile gaga ağızlı ve gövdesinde

439 Özsait 2002, 328. 440 Özsait 2002, 328. 441 Özsait 2002, 328. 442 Özsait 1999, 469. 443 Özsait 1999, 469.

meme başı gibi çıkıntıları olan bir testi M9 pithosunun dibine yerleştirilmiştir.444 (Lev-63/1-2)

M9 mezarından sonra aynı yere yapılan ikinci gömüde başka bir pithos kullanılmıştır. Dışa

dönük ağız kenarlı, dik boyunlu, geniş gövdeli, düz dipli, simetrik dikey aplike ilmik-şerit

kulplu bir pithos olan M5, M9 pithosunun içine oturtulmuştur.445 Yine ağzı büyük bir taşla

örtülü bu pithosun etrafı taşlarla desteklenmiş, pithosun içinde karın boşluğunda, sol tarafta

biri çok çatlak iki gaga ağızlı testiyle, testi ile pithosun ağzı kenarı arasında sap delikli bir el

baltası bulunmuştur.446 (Lev-63/3) Her iki mezarda da bazı kafatası büyük kemik parçaları

dışında herhangi bir iskelete rastlanmamıştır.

N1 Mezarı:

Ünik bir yapısı olan ve bir önceki M5 ve M9 mezarlarını andıran ancak aslında sadece

bir tek mezar olan N1 gömüsünde, içiçe geçen iki pithostan ana mezar pithosu doğrudan

toprağa yerleştirilmemiş, bunu yerine orta boy bir pithosun alt yarı parçasının üzerine

yerleştirilmiş, eğimi, ağız altına konan birkaç taş parçasıyla sağlanmış ve pithosun çevresi her

zaman olduğu gibi taşlarla beslenerek sağlamlaştırılmıştır.447 (Lev-64/1-2)

N4 Mezarı:

Harmanören/Göndürle mezarlığında ister buluntuları isterse de içindeki üç bireyin

gömülmüş olmasıyla son derece özgün bir örnek olan N4 mezarı yine büyük bir pithosun

ağzının taşla kapatılmasıyla yapılmış, çevresi iri taşlar ve pithos parçaları desteklenmiş ve

ağzı hafifçe güneydoğuya bakar durumda ortaya çıkarılmıştır.448 (Lev-64/3-4) Dışa dönük

ağız kenarlı, düz dipli, omuz ve gövdede birkaç sıra halinde düzensiz parmak baskı

bezemenin olduğu pithosun boynu üstünde sağ ve sol tarafta, iki gaga ağızlı testi çok sıkı bir

şekilde koruma taşları arasına yerleştirilmiş olup; bunların yanı sıra kapak taşı önünde pithos

parçaları ve taşların arasında gaga ağızlı, büyük memecikli, uzun dik boynu üzerinde yatay

yiv bezemeleri olan bir testi de ortaya çıkarılmıştır.449 (Lev-64/5) N4 mezarı içindeki

kemiklerin durumu burada üç ayrı bireyin gömüldüğünü göstermektedir. Bu bireylerden ikisi

aynı zamanda, bunların kemiklerinin pithosun dibine itilmesi ile oluşan boşluğa ise bunlardan

daha sonra bir üçüncü bireyin yerleştirildiği görülmekte, dolayısıyla değişik zamanlarda tekrar

444 Özsait 1999, 469. 445 Özsait 1999, 469. 446 Özsait 1999, 469-470. 447 Özsait 2000a, 372. 448 Özsait 2000a, 372 ve 373 449 Özsait 2000a, 372.

kullanılan bir çoklu gömünün N4 mezarında bulunduğu anlaşılmaktadır.450 İlk iki gömünün

bireylerinden biri yetişkin diğeri ise çok daha genç biri olmalıdır. Bunların yanında konulan

ölü armağanlarının bir kısmı üçüncü bireyin armağanlarından ayırt edilebilmektedir. Buna

göre, konik başlı bir iğne “toggle-pin” ilk bireyin kafatasının sağ tarafında dik olarak, kırık bir

iğne ise kafatasının hemen altında ortaya çıkartılmış olup; ikinci bireye ait iskeletin omurga

ve kalça kemikleri altında bulunan bir idol ve bir iğnenin bu ilk gömülere ait olabileceği ileri

sürülmektedir.451 (Lev-64/6) Sonradan gömülen üçüncü bireyin kafatasının yanında bulunan

bir adet depas amphykipellon, onun yanındaki kesik gaga ağızlı matara biçimli kap ile

mataranın hemen altında ve pithosun karın hizasında bulunan idollerin bu üçüncü bireye ait

olduğu düşünülmektedir. (Lev-65/1-2-3-4-5)

N4 mezarından çıkarılan depas, matara biçimli kap ve idollerle konik başlı iğneden

yola çıkarak en azından mezardaki üçüncü bireyin ETÇ II sonu III başı gömüldüğü yorumu

yapılmakta ve özellikle depastan yola çıkılarak “Harmanören N4 depasının” Troia IIg-h ve

Troia III ile karşılaştırılması gerektiği belirtilmektedir.452

S1 Mezarı:

Dışındaki destek taşlarının arkasının çanak çömlek parçalarıyla karışık toprakla

desteklenmesi gibi farklı bir niteliğe sahip S1 mezarı, yine ağız açıklığı doğuya bakan, dibe

doğru daralan gövdeli, düz dipli, kulpsuz bir pithos ile bu pithosun ağız açıklığının

kapatıldığı, yarım daire gövdeli, dört çıkma tutamaklı büyük bir çömlekten oluşmaktadır.453

(Lev-66/1) Bir anı veya bebek mezarı olabileceği düşünülen bu mezarda herhangi bir iskelet

veya kemik parçasına rastlanılmamış, mezar armağanı olarak küçük bir tunç bilezik ortaya

çıkarılmıştır.454

S3 Mezarı:

İçine farklı zamanlarda gömü yapıldığı anlaşılan bir başka çoklu gömü uygulaması

örneği olan S3 mezarı kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda 45 derecelik bir eğimle

yerleştirilmiş olup, ağız açıklığı 0.98X1.05m ölçülerinde düz yüzeyli bir taşla kapatılmıştır.455

(Lev-66/2) Düz ağız kenarlı, geniş ağızlı, kısa boyunlu, omza doğru genişleyen ve dibe doğru

daralan gövdeli, düz dipli, dört dikey simetrik kulplu oldukça büyük bir pithos olan S3 mezarı

450 Özsait 2000a, 373. 451 Özsait 2000a, 373. 452 Özsait 2000a, 372-373. 453 Özsait 2003b, 308. 454 Özsait 2003b, 308. 455 Özsait 2003b, 308.

içerisinde, biri pithosun ağzı yakınında omuz hizasında, ikincisi ortada gövde yanında ve

sonuncusu pithosun dibinde olmak üzere ortaya çıkarılan üç ayrı kafatasına ait kemikler bu

mezarın ilk kullanımdan sonra en az iki kez açılarak, içindeki kemiklerin dibe doğru

ittirilmesiyle oluşan boşluğun yeni gömü için kullanıldığını göstermektedir.456 İçindeki

kemikler bu çoklu gömü uygulaması nedeniyle karışık durumda olan mezardan herhangi bir

buluntu çıkmazken, mezarın dışındaki kapak taşını destekleyen toplama küçük taşların arasına

dik olarak yerleştirilmiş, ağzı ve kulbu kullanıldığı dönemde kırılmış küçük bir testicik ele

geçmiştir.457

S7 Mezarı:

El değmemiş olması açısından önemli bir diğer pithos gömü de S7 mezarıdır. Çok az

meyille yerleştirilen ve küçük bir sapmayla güneydoğuya bakan ağız açıklığı, düz dipli, dört

çıkma tutamaklı bir çömlekle kapatılan S7 mezarının pithosu, oval gövdeli, dört simetrik

dikey kulplu ve düz diplidir.458 (Lev-66/3) Ağzı kapatan çömlek içinde “red-cross” bezemesi

görülmekte, mezarın içindeki dağınık kemikler iskelet kalıntısına işaret ederken, iki tunç küpe

dışında herhangi bir mezar armağanı bulunamamıştır.459

T5 Mezarı:

Özsait’in yorumuna göre etrafındaki taşların düzenlenmesi nedeniyle anıtsal bir

görünüme sahip T5 mezarı, doğu-batı doğrultusunda oldukça dik bir meyille

yerleştirilmiştir.460 (Lev-67/1) Geniş ağızlı, kısa boyunlu, dibe doğru daralan geniş-uzun

gövdeli, düz dipli, dört dikey kulplu, bu oldukça büyük pithosun ağız kısmı büyük bir kapak

taşıyla sıkıca kapatılmış ve kapak taşının arkası düzenli yerleştirilen büyük bir taş blokajıyla

desteklenerek korumaya alınmıştır. Pithosun omuz üzeri ve yanları daha düz yüzeyli küçük

taşlarla korunmuş; yine pithosun kuzeyinde saptanan taş blokajın küp boyunca devam ettiği

anlaşılmıştır.461 (Lev-67/2) Bu blokajın kuzeydoğu köşesindeki taşlar düzenli bir şekilde

yerleştirilerek yarım daire biçimi verilmiş, blokajın kuzeyinde kalan üst sıra taşlar ise arasına

toprak giremeyecek şekilde sıkıştırılarak düz bir yüzey elde edilmiş olup; mezar bu haliyle

yukarıda Özsait’in yorumunda belirtildiği gibi anıtsal bir nitelik taşıyor gibi görünmektedir.462

456 Özsait 2003b, 308. 457 Özsait 2003b, 308. 458 Özsait 2003b, 309. 459 Özsait 2003b, 309. 460 Özsait 2003b, 310. 461 Özsait 2003b, 310. 462 Özsait 2003b, 310.

Mezar içinde hocker durumda, kucak kucağa yatırılmış iki iskelete rastlanmış, oldukça sağlam

durumdaki iskeletlerin yanında bir adet tunç iğne ile bir adet tunç küpe bulunurken, mezarın

dışında kırmızı açkılı ve astarlı bir kaseyle, bir adet gaga ağızlı testinin gövde parçası ortaya

çıkarılmıştır.463 (Lev-67/3) T5 mezarı ile ilgili olarak Özsait’in yaptığı yoruma göre bu mezar

sosyal statüsü yüksek bir çift için yapılmıştır.464 Ancak bu yorum Özsait’in 1995 yılında

yaptığı yorumla çelişmekle birlikte,465 bu nitelikte mezarın sadece bir adet olması ve ilerleyen

kazı sonuçları olasılıkla daha farklı yorumlarında yapılabilmesine olanak sağlayacağından, bu

son yorumu da şimdilik kaydıyla doğru kabul etmekte bir sakınca yoktur.

R9 Mezarı:

İki kez kullanılan pithos gömülerin bir başka örneği olan R9 mezarı, dışa çekik ağız

kenarlı, silindirik geniş gövdeli, düz dipli, ağız açıklığı kuzeydoğuya yönlendirilmiş bir

pithosun ağzının, küçük, yuvarlak gövdeli, düz dipli, çıkma tutamaklı bir çömlek ile

kapatılmasıyla yapılmıştır.466 (Lev-67/4) Ancak bu iki kez kullanılan pithos gömünün ağzına

konulan çömlek ikinci kullanım sırasında, pithosun ağız kısmının kırılarak

düzleştirilmesinden sonra yerleştirilmiştir.467 İlk kullanımda mezara iki ceset birden

yerleştirilmiş ve ikinci kullanım sırasında yerleştirilen ceset bu iki bireye ait kemiklerin

pithosun dibine ittirilmesinden sonra konulmuştur. İn situ durumda bulunan ikinci gömüye ait

iskeletin bacak kemiklerinin durumundan yola çıkılarak hocker pozisyonunda olduğu

anlaşılmaktadır.468 (Lev-68/2) Mezarda ortaya çıkarılan iki gaga ağızlı testinin ilk yapılan

gömü sırasında mezara yerleştirildiği konumlarından yola çıkarak ileri sürülmektedir.469

Ö1 Mezarı:

Harmanören/Göndürle Erken Tunç Çağı mezarlarının genel nitelikleri anlatılırken

değinilen bir nokta da sadece bir mezarda pithosun ağız açıklığının batıya baktığıydı. Bu

mezar Ö1 olarak adlandırılan, doğu-batı doğrultusunda, ancak ağzı batıya bakacak şekilde

yerleştirilmiş, içinde herhangi bir buluntuya rastlanılmayan küçük bir pithos mezardır.470

P12 Mezarı: 463 Özsait 2003b, 310. 464 Özsait 2003b, 310. 465 Özsait 1995, 159. 466 Özsait 2002, 331. 467 Özsait 2002, 331. 468 Özsait 2002, 331. 469 Özsait 2002, 331. 470 Özsait 2002, 329.

Harmanören mezarlığındaki tek sandık mezar ise 1999-2000 yıllarında ortaya çıkarılan

P12 mezarıdır. Daha önce aynı alanda bulunan P9 mezarına ait pithosun dibi bırakılarak,

omuz altına kadar pithos içindeki toprak dış toprakla aynı seviyede sıkıştırılarak bastırılmış ve

P12 mezarı düzenlenmiştir.471 (Lev-68/1) Çok iri, dörtgen biçimli, toplama kireçtaşlarından

oluşturulan mezarın ayak tarafı taş ve pithos kırıklarıyla desteklenmiş; mezarın içine ceset

yerleştirildikten sonra, üzeri kireçtaşı bloklarla kapatılmıştır.472 Mezar içindeki ölü, başı

güneydoğuda olmak üzere hafif sola dönük ve yarı hocker durumunda yatırılmış olup; kemik

yapısı genç erişkin bir birey olduğuna işaret etmektedir.473 Taş sandık mezarın ayak ucunda,

soldaki taşlar arasına yerleştirilmiş bir gaga ağızlı testicik ve bir adet çömlekçik ortaya

çıkarılan mezar armağanlarıdır.474

Harmanören/Göndürle Erken Tunç Çağı mezarlarının içinden geneli temsil eden

nitelikleri ve özel bazı farklılıkları göz önünde bulundurularak seçilen yukarıdaki 26 mezarın

biri hariç hepsinin pithos gömü olduğu görülmektedir. Daha önce de belirtildiği gibi yine biri

hariç hepsi mevsimsel değişiklikler göz önünü alınarak doğu, güneydoğu ya da kuzeydoğuya

yönlendirilmiş durumda ortaya çıkarılan bu mezarlardan sadece birinin ağız açıklığı (Ö1

Mezarı) batıya bakmaktadır. Taş sandık mezar tipinde olan P12 mezarı hariç tamamı pithos

gömülerden oluşan bu mezarlık alanındaki iskeletlerin tanımlanabilenlerinin tamamı sağ

yanlarına yatırılmış hocker gömü tarzında olup, bazı mezarlarda ikincil ve hatta daha çok

kullanım söz konusudur.475

Özsait tarafından mezarlar için kullanılan pithosların tiplerinde bir standardizasyon

olmaması nedeniyle gömü için üretilmedikleri yolunda bir yorum varsa da, bazı pithoslar

üzerinde görülen swastika, kartal vb. motiflerin bulunması daha başka yorumların

yapılabilmesine de olanak tanımaktadır. Eğer bu tür motiflere simgesel bazı niteliklerin

yüklenebileceği düşüncesine sahipsek, ayrıca mezar için kullanılacak pithosların küçük

olması durumunda iki pithosun birleştirilmesi yoluna gidilmesi ya da pithosların kırılarak

kullanılması gibi nitelikler göz önüne alındığında, hiç değilse bazı pithosların mezar için

üretildiğini ya da mezar için kullanılacak pithoslara sonradan bazı müdahalelerin yapılarak

belki de ritüel için uygun duruma getirildiklerini belirtmek olasıdır.

Ü4 Mezarı:

471 Özsait 2002, 330. 472 Özsait 2002, 330. 473 Özsait 2002, 330. 474 Özsait 2002, 330. 475 Özsait 2000b, 151.

Düzenlemesiyle diğer mezarlardan oldukça farklı olan bu mezarda, ana toprak üzerine

yerleştirilen kol ve bacak kemikleriyle bir cranium parçasının üstü, toplama irili ufaklı tarla

taşları ile örtülmüş ve bunların üstü çok iri iki taşla kapatılmıştır. Kazıcısı tarafından anıtsal

bir mezar olarak tanımlanan bu mezardaki uzun kemiklerin üst üste düzenli yerleştirilmesi

ölünün başka bir yerden getirilerek buraya gömüldüğü şeklinde yorumlanmıştır.476 Üzeri iri

taşla örtülen bu kütlenin önünde yine iki sıra halinde toplama tarla taşlarından dairesel bir

örgü yapılmış olup, böylece sekiz şeklinde bir görünüm ortaya çıkmış ve bunların üstü de irili

ufaklı taşlarla örtülmüştür.477 (Lev-68/3). Kemiklerin bulunduğu birinci alanda bir diadem ya

da bir kemer ucu olabilecek işlenmiş bir tunç parça ortaya çıkarılmış ve bu mezar yine

kazıcısı tarafından ‘taş kütle mezar’ olarak tanımlanmıştır.478 (Lev-68/4).

Harmanören/Göndürle mezarlığında ortaya çıkarılan kemikler üzerine AÜ Dil ve Tarih

Coğrafya Fakültesi Paleoantropoloji ABD öğretim üyesi Berna Alpagut tarafından yapılan

çalışma halen devam etmekte ve sonuçlarının ilgi çekici olabileceği umudu taşınmaktadır.479

Mezarlık alanından elde edilen mezar armağanlarına dayanarak mezarlığın ETÇ II ve

III döneminde kullanıldığı anlaşılmakta, bunun yanı sıra ortaya çıkarılan az sayıda Orta Tunç

Çağı buluntusu içeren mezara dayanarak, Harmanören/Göndürle mezarlığının kullanımının

Orta Tunç Çağı başlarında da sürdüğü kazıcısı tarafından belirtilmektedir.480

Hisarlık/Troia:

İl:Çanakkale

İlçe:Merkez

Konum ve Buluntular:

Batı Anadolu Erken Tunç Çağı kültürü, gündelik yaşamı, ekonomisi ve kronolojisi

hakkında arkeoloji dünyasına oldukça önemli bilgiler veren en eski ve belki de en önemli veri

kaynağı olan bu höyük Çanakkale il merkezinin yaklaşık 30km güneyinde, Ege Denizi’nden

6km, Çanakkale Boğazı’ndan 4,5km uzaklıkta, Karamenderes ve Dümrek çaylarının

oluşturduğu kıyı ovasına hakim Hisarlık Tepesi’nde bulunmaktadır.481

476 Özsait 2005, 321. 477 Özsait 2005, 321. 478 Özsait 2005, 321. 479 Özsait 1995, 159, dpn. 9 480 Ünlüsoy 1993, 295; Kaya 1994, 135; Özsait 1997, 460; Özsait 2000b, 152; Özsait 2002, 333; Özsait 2003a, 119. 481 Troia antik kentinin kurulu olduğu yer konusunda artık birçok arkeolog görüş birliği içinde olduğu için Troia-Hisarlık eşleşmesi burada kesin bir yargıymış gibi yazılmıştır.

Hisarlık Höyüğü her ne kadar Batı Anadolu Erken Tunç Çağı için eşi bulunmaz

bilgiler vermiş olsa ve vermeye devam etse de, konu ölü gömme olduğu zaman höyükten elde

edilen veriler azalmakta, hatta ekstramural bir mezarlığın şimdiye dek ortaya çıkarılamamış

olması ve Erken Tunç Çağı tabakalarında çocuk gömüleri dışında intramural bir ölü gömme

geleneğinin olmadığının anlaşılması nedeniyle höyüğün Erken Tunç Çağı katlarında ne tür bir

ölü gömme tekniğinin uygulandığı tam olarak bilinememektedir.482 Buna karşın Troia I-II ve

V katlarında ele geçen sınırlı sayıda intramural gömü örneği de bulunmaktadır.

Araştırmacıların üzerinde görüş birliğine vardığı nokta ise burada ekstramural bir mezarlık

alanının bulunduğu ancak henüz yerinin saptanamadığı yolundadır.483

Troia’da ortaya çıkarılan intramural gömüler aşağıdaki gibidir. İlk olarak Troia I’in

erken evrelerine tarihlenen altı adet çocuk mezarı sözü edilmeye değerdir. Bu mezarlardan

ikisi, mimarisi ile ünlü 102 no’lu evin tabanında ortaya çıkarılmış biri taban taşlarının

altındaki basit toprak mezar, diğeri ise kırık durumda olduğu gözlenen bir çömlek içindeki

gömüdür.484 (Lev-69/1) Geriye kalan diğer dört çömlek gömü ise 102 no’lu evin hemen

kuzeyindeki boş alanda olup, yapılan antropolojik incelemeler bu altı mezarın tamamının

bebeklere ait olduğunu göstermiş ve hiçbirinde ölü armağanı olabilecek bir buluntuya

rastlanılmamıştır.485 Blegen’in yaptığı yoruma göre, Troia’nın erken evrelerinde çocuk

ölümleri göreceli olarak yüksek bir orana sahiptir.486

Troia II’de ise yine intramural olarak ortaya çıkarılan 30 yaşlarında, yetişkin kadın

iskeleti, basit toprak bir mezarın içinde ve etrafı taşlarla çevrili durumda, sol tarafına

yatırılmış ve hocker pozisyonundadır.487 Yanında herhangi bir mezar armağanı olmayan bu

mezarın IIb ya da IIc evresine ait olabileceği belirtilmektedir.488 Troia II’de ortaya çıkarılan

diğer iki mezar ise çocuk iskeletleri barındırmaktadır. Her ikisi de basit toprak mezar olan bu

mezarlardan biri IIg evresine ait 201 no’lu alanın tabanında, sağ yanına yatırılmış olarak

hocker pozisyonunda ve yanında kurşun bir bilezik ile beraber gömülü olarak bulunmuş 12-13

482 Bu çalışmanın ilerleyen bölümlerinde de görülebileceği gibi Batı Anadolu Erken Tunç Çağı yerleşimlerinin hemen tamamında bir ekstramural mezarlığın olduğu ya da olabileceği anlaşılmakta. Buna karşın intramural gömülerin daha çok çocuk ve bebek mezarları için kullanıldığı gözlenmektedir. Bu da Batı Anadolu Erken Tunç Çağı kültürlerinde ne tür bir ölü gömme geleneğinin olduğu ve bunun kültürel yansımasının nasıl olduğu sorularına verilecek yanıtın ekstramural mezarlıklarda gizli olduğunu akla getirmektedir. Ancak tam anlamıyla ölü gömme geleneğini anlayabilmek için tamamlayıcı unsurun intramural gömüler olduğunu da belirtmek gereklidir. 483 TAY-IVa, Hisarlık/Troia 484 Blegen 1963, 48. 485 Blegen 1963, 48. 486 Blegen 1963i 48. 487 Blegen 1963, 85. 488 Blegen 1963, 85.

yaşlarında bir çocuğa aittir.489 (Lev-70/1) IIf evresine ait diğer gömü ise sekiz yaşında bir

çocuğa ait, yine sağ tarafına yatırılmış, hocker pozisyonunda bir gömüdür.490

Troia V katında ise Vc evresine ait 501 no’lu evin tabanı altında, basit toprak gömü

olarak yeni doğmuş bir bebek iskeleti hoker pozisyonda gömülmüş olarak ortaya

çıkarılmıştır.491 Aynı katta ortaya çıkarılan yetişkin bir erkeğe ait sağ femur kemiği hakkında

ise ölü gömme geleneği açısından bir yorum yapılmamaktadır. Buna karşın Blegen Troia

V’deki ölü gömme geleneğinin Troia I ile benzeştiğini, ancak genel anlamda bir mezarlık

keşfedilmeden sınırlı bilgilerle Troia’daki ölü gömme gelenekleri hakkında bir yorum

yapılamayacağını belirtmekle birlikte, genel anlamıyla Batı Anadolu’daki Babaköy, Yortan,

Bozüyük, Soma, Kusura gibi diğer yerleşimlerdekine benzer bir ölü gömme geleneğinin

olmasının ihtimal dışı olmayacağını da eklemektedir.492

Hüzai Hamam: (?)

İl:Afyon

İlçe:Sandıklı

Konum ve Buluntular:

Afyon’un Sandıklı ilçesi yakınlarındaki Hüzai Hamam Mevkii’nde Akif Ulusoy

Çiftliği sınırları içerisinde açılan bir mezardan çıkan ve ekteki levhalarda resmi bulunan bir

kaptan Süleyman Gönçer Afyon İli Tarihi adlı kitabında söz etmektedir.493 Ayrıca Mellaart

Anatolian Studies’e yazdığı makalede Hüzai Hamam adını anmış ancak herhangi bir açıklama

yapmamıştır.494 (Lev-71/1) Aynı şekilde TAY-IVb’de buradaki mezar buluntusundan söz

edilmemekte ve Mellaart’a dayanarak ETÇ II yerleşimi olduğu belirtilmektedir.495

Ilıpınar/Hacılartepe:

İl:Bursa

İlçe:Orhangazi

Konum:

Bursa ili, Orhangazi ilçesi Örnek köyü yakınlarındadır.

Tarihleme:

489 Blegen 1963, 85. 490 Blegen 1963, 85. 491 Blegen 1963, 110. ve Blegen 1950, 273. 492 Blegen 1963, 110 ve 57. 493 Gönçer 1971, 30. 494 Mellaart 1954, 211. 495 TAY-IVb, Huzai Hammam

J.Roodenberg tarafından 1987-1995 arasında kazılan bu neolitik yerleşimin batı

yamacında, LM8/9 açmasında 200m² büyüklüğünde bir alanda yapılan çalışmada, yüzeyden

0,25-0,50m aşağıda Erken Tunç Çağı’na tarihlenen ekstramural bir mezarlık alanı ortaya

çıkarılmış, ancak bu mezarlık alanıyla çağdaş bir yerleşim katına höyükte rastlanılmamıştır.496

Buna karşın; 1992, 1994 ve 1995 yıllarında Ilıpınar Höyüğü’nün yaklaşık 300m

güneydoğusundaki Hacılartepe’de yapılan sondajlar burada bir ETÇ yerleşimi olduğunu

göstermiş ve Ilıpınar Höyüğü üzerindeki bu ekstramural mezarlığın aslında Hacılartepe’de

yaşayan Erken Tunç Çağı topluluğunun mezarlık alanı olabileceği Roodenberg tarafından ileri

sürülmüştür.497 Aşağıda ayrıntılı olarak inceleneceği gibi bu mezarlık alanı kazıcısı tarafından

ETÇ I sonu, ETÇ II başı arasına tarihlenmektedir.

Buluntu Paketi:

Minyatür çömlekler, gaga ağızlı testiler; bronz ve bakırdan iğneler; köpek

iskeletleri.498

Kazı ve Buluntular:

1-Mezar tipi:

Pişmiş toprak pithos ve basit toprak mezar.

2-Gömü tarzı:

Ekstramural, hoker, inhumasyon.

3- Açıklama:

Roodenberg, buradaki mezarlığın yukarıda belirtildiği gibi Hacılartepe halkına ait

olabileceği yönündeki düşüncesini, Hacılartepe’de yapılan sondajlarda ortaya çıkarılan ETÇ

malzemesine, yine burada ortaya çıkarılan pithos içindeki, iki adet intramural çocuk

gömüsüne ve Ilıpınar’da Erken Tunç Çağı ile ilgili herhangi bir buluntunun ele geçmemesine

dayandırmakta ve IV.binyıldan itibaren yerleşim içi gömünün terk edilerek, yerleşim

yakınlarındaki yüksekçe bir yerin mezarlık alanı olarak seçilmesi yolundaki yaygın bulgulara

dayandırmaktadır.499 Roodenberge’e göre bu mezarlık alanı, Ilıpınar’da olmasına karşın

Hacılartepe halkına aittir ve Hacılartepe Erken Tunç Çağı halkı, Batı Anadolu’nun diğer

yerleşimlerinden de bilindiği gibi intramural gömüyü sadece bazı çocuk mezarlarında

uygulamakta ve genç ve yetişkin gömüleri için yerleşim dışındaki bir alanı tercih etmektedir.

496 Roodenberg 2003, 299; TAY-IVb, Ilıpınar/Ilıcapınar 497 Roodenberg 2003, 303. 498 Yine belli bir ritüel gereği mezara konulan bu köpek iskeletlerinin organik kökenli buluntular arasında değerlendirilmesi gerekir. 499 Roodenberg 2003, 303.

Bu mezarlık alanının en farklı ve ilgi çekici niteliği ise ortaya çıkarılan ondördü

pithos, biri basit toprak ve geri kalan üçü ise yarım ya da kırık pithos üzerine yatırılan

gömülerden oluşan bu mezarlık alanındaki pithos gömülerin hemen hepsinin, içindeki

iskeletlerin başlarının da yönlendirildiği kuzey-güney doğrultusunda konumlandırılmış

olmaları ve ağız kısımlarının küçük sapmalarla güneye bakmalarıdır.500 (Lev-71/4) Mezarlık

alanındaki pithos gömüler iki grup halinde bulunmaktadır. Bunlardan ilk grup diğerlerine göre

daha kuzeyde yer alan UA ve UB pithos gömüleridir. Diğer grubu ise daha güneyde yer alan

ve UC-UD-UE-UG-UH-UI-UJ-UM ve UN pithos gömüleri ile UF-UO-UL pithos kırığı

içindeki gömüler ve UK basit toprak mezarı oluşturmaktadır. Mezarlık alanındaki bütün

mezarlarda, iskeletler baş pithosun ağız kısmına gelecek şekilde hocker tarzında ve kadın

gömüleri sol yanlarına, erkek gömüleri ise sağ yanlarına yatırılmış şekilde konulmuşlardır.501

Basit toprak mezardaki iskelet de yine hocker tarzında yatırılmıştır. Pithosların ağızları Batı

Anadolu’nun diğer mezar ve mezarlıklarında görüldüğü gibi taşlarla kapatılmış ve bazı

pithosların ağız ve boyun kısmı yine taşlarla desteklenmiş ve bu destek ve kapak için

kullanılan taşların tamamı metamorfik bir kayaç olup, höyüğün batısındaki bir tepeden

getirilmiştir.502 Kızılkahve renkte, el yapımı, kaba katkılı kilden yapılmış, oval gövdeli,

yuvarlak dipli, gövdeden tutamaklı, boyunlu ve dışa dönük ağız kenarlı pithosların boyları 2m

ile 1,20m, çapları ise 1,10m ile 0,70m arasında değişmektedir.503

Mezarlık alanındaki gömülerde ortaya çıkarılabilen 18 iskeletten anlaşılabildiği

kadarıyla yetişkinler çoğunluktadır. UD ve UC gömüleri ise çocuk mezarı olup, birincisi çift

iskelet ikincisi tek iskelet içermektedir. Çocuk ve bebek gömüleri ile ilgili bir nitelik,

çocukların tam pithoslara konması, buna karşın bebek gömülerinin UF-UL ve UO

gömülerinde olduğu gibi bir pithos parçası içine konmasıdır.504 Ilıpınar mezarlığındaki bir

diğer uygulama ise yine Batı Anadolu’nun diğer Erken Tunç Çağı mezarlarından bilinen

yeniden kullanımdır. Buna göre UD çocuk gömüsü iki iskelet barındırmakta, UA ve UN

gömülerinde ise üçer iskelet yer almaktadır. UN gömüsünün bir diğer ilgi çekici niteliği

mezarda bir kadın ve bir erkek iskeletinin, kendilerinden önce gömülen bir başka iskeletin

parçalarının pithos dibine ittirilerek bu iki iskelete yer açılmış olmasıdır.505 (Lev-71/2) Her ne

kadar Roodenberg tarafından bu mezar için başka yorum yapılmamışsa da bu pithosun bir aile

gömüsünü içerdiğini ileri sürmek olasıdır.

500 Roodenberg 2003, 299. 501 Roodenberg 2003, 299-300. 502 Roodenberg 2003, 300. 503 Roodenberg 2003, 299. 504 Roodenberg 2003, 299-300. 505 Roodenberg 2003, 300.

Mezar armağanlarına gelindiğinde ise yine diğer mezar ve mezarlıklardan bilinen

fincan, kase, “s” profilli ve insize bezemeli minyatür çömlekler, gaga ağızlı testiler ve başları

değişik biçimlerde yapılmış bronz ya da bakırdan iğneler genel buluntular arasında

sayılabilir.506 (Lev-71/3) Bunların yanı sıra, UN mezarındaki kadın-erkek çiftli gömüsünün

yanında ortaya çıkarılan yeşil renkli taş balta da mezar armağanları arasındadır.507 Dikkati

çeken bir başka nokta ise çocuk ve bebek mezarlarında armağan olmaması buna karşın, UM-

UL ve UG gibi çocukluktan gençliğe yeni geçmiş bireylere ait iskeletleri barındıran

mezarların yanında köpek iskeletlerine rastlanılmasıdır.508 UM mezarının batı kenarında

bulunan kafası olmayan ancak diğer bütün kemikleri tam köpek iskeleti ile UL ve UG

mezarları yanındaki köpek kemikleri ve köpek kafatası, genç iskeletleri ile köpekler arasında

ritüel bir ilişkinin olabileceği şeklinde yorumlanmıştır.509 Bunların yanı sıra UA mezarı gibi

bazı mezarların yanında ele geçen büyük baş hayvan kemikleri ölü yemeği uygulamasının bir

işareti olarak yorumlanmıştır.510

Ilıpınar mezarlık alanı ile ilgili olarak Roodenberg’in yaptığı yoruma göre burası,

Sarıket, Küçükhöyük, Yortan ve Karataş-Semayük mezarlıklarına benzemekle birlikte

onlardan daha küçük, daha fakir bir yerleşimin mezarlık alanıdır.511 Buluntular tersini

göstermediğinden ve Hacılartepe ile aynı zaman sınırında olduğundan MÖ 2850-2600 yılları

arasına tarihlenmekte, Demircihöyük H-I ve belki K tabakaları ile ilişkili ve sonuç olarak

ETÇ I sonu, ETÇ II başı arasında kullanılmış gibi görünmektedir.512

Bu mezarlık alanının Batı Anadolu Erken Tunç Çağı ölü gömme gelenekleri ile ilgili

en dikkati çeken noktası köpek iskeletleri ve pithosların ağız kısımlarının küçük sapmalarla

güneye yöneltilmiş olmasıdır. Baklatepe mezarlığından bilinen ve kadın bireylerin yüzünün

sola, erkek bireylerin ise sağa bakması gibi bir ayrımın513 bu mezarlıkta da olduğu, burada da

kadın bireylerin kendi sollarına, erkek bireylerin ise kendi sağlarına yatırıldığı

gözlenmektedir. Bu durumda Ilıpınar gömüleri ile Baklatepe gömüleri arasında cinsiyet ve

yatırılış yönüne dayalı bir ilişki söz konusudur. Bir başka deyişle Ilıpınarda ve Baklatepe’de

kadın bireyler kendi sollarına erkek bireyler ise kendi sağlarına yatırılmaktadır. Aynı ilişkinin

sadece bir tek intramural kadın iskeletiyle görüldüğü Hisarlık/Troia ile yine Kuzey Ege’de

506 Roodenberg 2003, 300. 507 Roodenberg 2003, 300. 508 Roodenberg 2003, 300-303. 509 Roodenberg 2003, 303. 510 Roodenberg 2003, 300. 511 Roodenberg 2003, 303. 512 Roodenberg 2003, 304. 513 Akay 2003, 20 ve genel katalog.

bulunan Demircihöyük/Sarıket mezarlarının bir kısmında da karşılaşılması ilgi çekici bir

nitelik olup, beşinci bölümde ayrıntılı şekilde tartışılacaktır.

İtburnu Höyük:

İl:Eskişehir

İlçe:Merkez

Konum ve Buluntular:

Eskişehir’in kuş uçumu 7km güneybatısında, ilk Osmanlı kalelerinden olan

Karacaşehir’in güneyinde yer alan İtburnu höyüğünün kuzeydoğusundaki düzlükte, bir

kısmının soyulmuş olduğu saptanan sandık mezarlar bulunmaktadır. Burada yapılan yüzey

araştırmasında esas olarak Erken Tunç Çağı II malzemesinin var olduğu Efe tarafından

belirtilmektedir.514

Kaklık Mevkii/Burhaniye:

İl:Afyon

İlçe:Merkez

Konum:

Afyon’un 14km kuzeyinde, Burhaniye köyünün 1km güneybatısındaki Kaklık

Mevkii’nde yer alan bir düz yerleşim ve mezarlık alanıdır. Bazı eski yayınlarda Burhaniye

olarak anılmaktaysa da son yayınlarda adı Kaklık olarak tescil edilmiştir.515

Tarihleme:

Yerleşimde; Geç Kalkolitik ve Erken Tunç Çağı’nın çok erken dönemine ait olduğu

düşünülen (ETÇ I’in ilk evreleri) iki veya üç mimari tabakanın üstünde (Lev-72/1; Lev-73/1)

ETÇ II ve III dönemine tarihlenen bir mezarlık saptanabilmiştir516. Aşağıda ayrıntılı olarak

inceleneceği gibi mezarlık alanında ortaya çıkarılan mezarların tipine ve içindeki buluntulara

bakılarak yapılan tarihlemeye göre, Pithos ve taş sandık mezarların ağırlıklı olarak bulunduğu

“B Açması” ETÇ II olarak tarihlenirken; basit toprak mezar ve sahte oda mezarların ortaya

çıkarıldığı “A Açması” ETÇ III olarak tanımlanmıştır.517

Buluntu Paketi:

İdoller, figürinler, Gaga ağızlı testiler, kaseler, depaslar, tankardlar ETÇ II için

ortakken; Çark yapımı kaseler ETÇ III için ortak mal grubunu oluşturur.

514 Efe 1995, 246. 515 Topbaş-Efe İlaslı 1998, 21-94. 516 Efe-İlaslı-Topbaş 1995, 357. 517 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 33.

Kazı ve Buluntular:

1-Mezar tipi:

Pişmiş toprak pithos ve çömlek mezarlar, Taş sandık mezarlar, basit toprak mezarlar

ve sahte oda mezarlar.

2-Gömü tarzı:

Ekstramural, hoker, inhumasyon, kremasyon

3- Açıklama:

Kaklık Mevkii’nde toplam 34 mezar ortaya çıkarılmıştır. Bu mezarlar kazı alanının A-

B ve C açmalarında açığa çıkarılmış ve kronolojik bir sıra izlenerek 1’den 32’ye dek

numaralandırılıp incelenmişlerdir. Geriye kalan iki pithos mezar ise kazının yapıldığı 1983-84

yıllarında olasılıkla numaralanmadığı veya kayıt altına alınamadığı için sadece pithos gömü

olarak geçmekte ve hangi açmalardan çıkarıldığı konusunda bilgi bulunmamaktadır. Bu iki

pithos, mezarların incelendiği kısmın en sonunda ayrı olarak incelenmiştir. Bu çalışmada da

kazıcıların verdiği numaralamaya dikkat edilerek ve mezarlığın en erken evresinden, bir başka

deyişle “B Açmasından” başlayarak mezarlar incelenecektir.

ETÇ II Mezarları: “B Açması”

Mezar 1:

Pişmiş toprak pithos mezar tipindeki bu mezarda kullanılan pithos, Efe’nin “flower

pot” olarak tanımladığı, büyük bir vazo biçimindedir. El yapımı, astarsız, turuncumsu-kahve

renkli, ağız kenarının hemen altında karşılıklı iki tutamağı olan ve bunların arasında sadece

bir kenarında iki kabartma bezeme bulunan, ağız açıklığı doğuya bakan ve ağzı tek bir yassı

taş ile kapatılmış bir pithostur.518 (Lev-74/1-2-3) İçindeki iskeletin sadece kafatası, pithosun

ağzına yakın kısımda bulunabilmiştir. Mezarda rastlanılan ölü armağanlarını ağızdan kulplu,

akıtacaklı, el yapımı testi ile bir mermer idol ve bir adet disk yüzlü, pişmiş topraktan yapılmış,

oturur biçimde duran bir kadının betimlendiği, krem renkli idol oluşturur.519 (Lev-74/4-5-6)

Mezar 2:

Dört kulplu, iyi pişirilmiş, kırmızımsı-kahve renkli astarlı, burma kulplu ve kulpları

kırık halde ortaya çıkarılabilen bu pişmiş toprak pithos gömünün de ağız açıklığı doğuya

bakmakta ve ağzı iki büyükçe taşla kapalıdır.520 (Lev-74/1; Lev-75/1-2-3) İçindeki iskelet tam

518 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 33 ve 77. 519 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 66. 520 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 33 ve 77.

olarak korunamamakla birlikte iskeletin kafatasının ağız kısmına yakın olduğu

gözlenmiştir.521 Mezar içine bırakılan tek armağan, üzeri boyun kısmına kadar, düzensiz

olarak, beyaz renkli çapraz boya bezemeler ve bunları kesen yatay beyaz boya bezemeyle

donanmış, ağız kısmıyla birleşen tek kulplu, akıtacaklı, el yapımı, kırmızımsı-kahve renkli bir

testidir.522 (Lev-75/4)

Mezar 3:

Ağız açıklığı güneydoğuya bakan ve ağzı tek büyük taşla kapatılmış bu pithos

gömünün içinde hoker tazında bir iskelet ve bunun yanında ağızdan burma kulplu,

kırmızımsı-turuncu astarlı, düzgün yüzeyli ve gövdede iki adet yumru bezeme bulunan bir

testi ile ağzı kısmı kırık bir minyatür kap ortaya çıkarılmıştır.523 (Lev-74/1; Lev-76/1-2-3)

Mezar 4:

Yüzeye yakın olduğu için üstteki tabakalar tarafından oldukça tahrip edilmiş olan bu

pithos gömünün içinde sadece tek kulplu ve kulbu kırık, koyu kahve renkli, ağıza yakın

kısmında iki adet minyatür, hilal biçimli kabartma olan bir kaba rastlanmıştır.524 (Lev-74/1;

Lev-76/4-5)

Mezar 5:

İçinde herhangi bir mezar armağanı bulunmayan bu gömü, pişmiş topraktan yapılmış,

ağzı doğuya bakan, dışı turuncumsu-kahve renkli astarlı, karşılıklı iki tutamağı olan ve gövde

üzerinde bir adet yumru bezeme bulunan, içindeki iskeletin kemikleri dağılmış, küresel bir

çömlektir ve yarısı kırıktır.525 (Lev-74/1; Lev-76/5)

Mezar 6:

İçindeki iskeletin sadece kafatasının ağıza yakın bir yerde korunduğu bu pithos

gömünün ağzı doğuya bakmakta ve etrafı küçük taşlarla desteklenmiş daha büyük bir taş ağız

kısmını kapatmaktadır.526 (Lev-74/1; Lev-77/1) Mezarın içinde ölü armağanı olarak burma

kulplu, kırmızımsı-kahve renkli bir kap ile ağız kısmının bir kısmı kırık, üç ayaklı, kesik gaga

521 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 33. 522 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 66. 523 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 33 ve 66. 524 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 33 ve 66. 525 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 33 ve 77. 526 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 33.

ağızlı, kulplu, gövdesinde üç adet yumru bezeme bulunan, pembemsi-devetüyü renkli bir

testiye rastlanmıştır.527 (77/2-3)

Mezar 7:

Doğu-batı doğrultusunda, dikdörtgen biçimli bir taş sandık mezar olan 7.mezarın

çevresi dört adet yekpare taşla çevrelenmiş ve üzerine üç adet düz taş konularak

kapatılmıştır.528 Kuzeydoğu köşeye başı gelecek şekilde ve başının altında bir destek taşıyla

dorsal pozisyonda yatırılan iskeletin yanında kesik gaga ağızlı, boyundan kulplu, gövdesinde

üç adet yumru bezeme olan, turuncumsu-kahve renkli astarlı, pembemsi-kahve renkli

hamurlu, iyi pişirilmiş bir testinin mezar armağanı olarak bırakıldığı gözlenmektedir.529 (Lev-

74/1; Lev-77/4-5-6-7)

Mezar 8:

Taş sandık mezarların en büyüğü olan bu mezar, yaklaşık dikdörtgen biçimli, doğu-

batı doğrultusunda, taban toprağı sıkıştırılmış, içindeki iskelet iyi korunmadığı için yatırılış

biçimi tam olarak anlaşılmayan, ancak kafatasının mezarın doğu kesiminde olduğu

gözlemlenebilen bir gömüdür.530 (Lev-74/1; Lev-78/1-2) Bu mezar içine bırakılan ölü

armağanlarını üç adet keramik eser ve bir bronz ya da bakırdan yapılmış ve arkeoloji

literatürüne tıraş bıçağı ya da ustura olarak geçen obje ile yine bakır ya da bronzdan yapılmış

başlı ve delikli bir iğne oluşturur.531 (Lev-78/6-7) Mezar armağanı olan keramik eserleri ise,

tabanında içeri doğru bir yükseltinin olduğu, kırmızı astarlı, açık kahve renkli hamurlu, iyi

pişirilmiş, kulplu bir kase; yine tabanı içeri doğru yükseltili, kırmızı astarlı, açık kahve rengi

hamurlu, iyi pişirilmiş, tutamaklı, ancak tutamağı kırık bir diğer kase ile gaga ağızlı, ağızdan

burma kulplu, kırmızımsı-kahve renkli bir testi oluşturur.532 (Lev-78/3-4-5)

Mezar 9:

Pişmiş toprak pithos mezar tipindeki bu mezarda kullanılan pithos, Efe’nin “flower

pot” olarak tanımladığı, büyük bir vazo biçiminde olup “mezar 1” ile benzeşmektedir.533

(Lev-74/1; Lev-78/8)Kırmızımsı-kahve rengi astarlı, aynı renk hamurlu ve hamuruna küçük

527 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 66. 528 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 33. 529 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 33 ve 66. 530 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 33. 531 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 66. 532 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 66. 533 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 77.

kireçtaşı katkısı yapılmış bu pithosun ağız kısmının dört yanında karşılık olarak yer alan hilal

biçimli tutamaklar bulunmakta olup, büyük bir taşla kapatılan ağız doğuya bakmakta ve

içindeki iskeletin hoker durumunda olduğu görülmektedir.534 Bu mezarda herhangi bir ölü

armağanı ele geçmemiştir.

Mezar 10:

Yine 1 ve 9 numaralı mezarlara benzeyen bir pithos mezar olan Mezar 10’da

kullanılan pithos, kırmızımsı-kahve rengi astarlı, aynı renk hamurlu, orta kalitede, ağız

kenarının hemen altında karşılıklı dört yatay tutamaklı olup; tek bir taş ile kapatılmış ağız

açıklığı doğuya bakmakta ve içinde ölü armağanı bulunmayan bu mezarda ağız açıklığına

yakın bir kesimde bir çocuk kafatası bulunmaktadır.535 (Lev-74/1; Lev-79/1-2-3)

Mezar 11:

Son derece kötü durumda ve parçalar halinde ortaya çıkan bu mezarın pithos mezar

olması dışında hakkında fazlaca bir yorum yapılmamıştır.536 (Lev-74/1)

Mezar 12:

İçinde ölü armağanı bulunmayan, doğu-batı yönünde düzenlenmiş küçük bir taş sandık

mezar olan bu mezar içindeki iskelet de tahrip olduğundan yatırılış biçimi hakkında bilgi

yoktur.537 (Lev-74/1)

Mezar 13:

Birçok irili ufaklı taşın yığılmasıyla oluşmuş bu mezarda ne bir iskelet ne de ölü

armağanı ortaya çıkarılabildiğinden tam olarak nasıl bir ölü gömme tekniği uygulandığı

anlaşılamamaktadır.538 (Lev-74/1)

Mezar 14:

İki tane büyük Sal taşıyla kapatılmış ve tarla taşları ile düzenlenmiş, içinde herhangi

bir buluntuya rastlanmayan küçük bir taş sandık mezardır.539 (Lev-74/1)

534 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 35 ve 77. 535 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 35 ve 77. 536 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 35. 537 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 35. 538 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 35. 539 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 35

ETÇ III Mezarları: “A Açması”

Bu açmada ortaya çıkarılan mezarların içindeki birkaç pithos gömü hariç geri kalan

mezarların tamamı Efe tarafından ETÇ III olarak tanımlanmıştır.540

Mezar 15:

Batı Anadolu’da Afyon yakınlarındaki bir diğer kremasyon gömünün ortaya

çıkarıldığı Karaağaç’tan541 sonraki ikinci kremasyon uygulamasına bu pişmiş toprak çömlek

gömü içinde rastlanılmıştır. Üç ayaklı bir günlük kullanım kabı olan bu çömleğin, ağız

kenarının karşılıklı dört tarafında birer kulp bulunmakta olup, kırmızımsı-kahve renkli ve

astarsız bu kabın kırık ve eksik olarak bulunduğu bildirilmektedir.542 (Lev-72/1; Lev-80/1-2)

Yüzeyden sadece 0,30m aşağıda bulunmuş olması nedeniyle kap kırıktır ve içinde bulunan

küllerin ve yanık kemiklerin bir kısmı kabın ortaya çıkarıldığı yerde ve kabın altında

bulunmuştur.543

Mezar 16:

Yüzeyden sadece 0,03m altta bulunduğu için oldukça tahrip olmuş, bu pithosun

kendisinin ve ağız kısmının taşlarla çevreli olduğu gözlenmiş, ağız kısmının doğuya baktığı

saptanan bu pithos gömünün sadece dar biçimli dip kısmı içinde bir kafatasına

rastlanmıştır.544 (Lev-72/1)

Mezar 17:

Yukarıdaki pithos gömü gibi yine taşlarla çevrelenmiş ve yüzeyden 0.30m aşağıda

ortaya çıkarılan bu tahrip olmuş gömünün içinde sadece bir kafatası ve kemik parçasına

rastlanmıştır.545 (Lev-72/1)

Mezar 18:

Sıkıştırılmış bir toprak zemin üzerinde, arka arkaya yerleştirilmiş, olasılıkla dorsal

pozisyonda ve başları doğuya bakan iki iskeleti barındıran ve kazıcıları tarafından “sahte oda

mezar” olarak nitelendirilen bu gömüdeki iskeletlerden birinin kuzey yanında metalin

yuvarlatılmasıyla yapılmış başı bulunan bir bakır iğne bulunmuş olup (Lev-81/9), diğer mezar

armağanları mezarın kuzeydoğu köşesinde üç adet kase, iki adet maşrapa ve üç adet gaga

540 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 35. 541 Alp 1965, 3-5. 542 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 77. 543 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 35. 544 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 35. 545 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 35.

ağızlı testiden oluşan bir grup halindedir.546 (Lev-72/1; Lev-80/3-4-5) Bu grubun içindeki

kaselerden ilki içe dönük ağız kenarlı, iç bükey dipli, kırmızı yüzey rengine sahip, çok iyi

pişirilmiş bir kaseyken, ikinci ve üçüncü kaseler yine bu ilk kaseye benzemekle birlikte

olasılıkla çark yapımı olup, üçüncü kase daha küçük boyutta ve kırmızı astarlı, devetüyü

hamur rengine sahip bir kasedir.547 (Lev-81/1-2-3-4-5-6-7-8)

Mezar 19:

Etrafı taşlarla çevrilerek bir oda görünümü kazandırıldığı ve mezar 18 ile yan yana

olduğu için bir mezar olarak nitelenen bu alanda herhangi bir buluntuya rastlanmamakla

birlikte burasının bir sahte oda mezar olabileceği kazıcıları tarafından ifade edilmektedir.548

(Lev-72/1)

Mezar 20:

İçinde herhangi bir buluntuya rastlanmayan bu alan da yine sahte oda mezar olarak

nitelendirilmiş olup, çevresi görece küçük taşlarla çevrelenerek dikdörtgen bir görünüm

kazandırılmış ve bu dikdörtgenin dar kenarlarından batıda olanında kaldırım taşı benzeri

taşlarla döşenmiş bir geçiş olduğu belirlenmiştir.549 (Lev-72/1)

Mezar 21:

Sıkıştırılmış toprak taban üzerinde hoker pozisyonunda yatırılmış bu basit toprak

mezar, yüzeyden yaklaşık olarak 0,30-0,40m aşağıda bulunmuştur. Başı doğuya bakan ve

başının altında yastık görevi gören düz bir taş olan iskeletin ayak ucunda tek kulplu, ayaklı,

kırmızı astarlı, devetüyü hamur renkli, bir kase ile gaga ağızlı, ağız kısmından kulplu, koyu

kırmızımsı-kahve rengi yüzeye sahip, iyi pişirilmiş bir testi ve iki adet burma kulba sahip,

boyun kısmında yatay hatlar halinde kabartma bezemesi olan, siyah renkli, kulpları kırık bir

tankard ölü armağanı olarak saptanmıştır.550 (Lev-72/1; Lev-82/1-2-3-4-5-6)

Mezar 22:

Basit toprak mezar tipindeki bu gömü yüzeyden yaklaşık 0,30-0,40m derinde

bulunmuştur. Mezarda hoker pozisyonunda ve sıkıştırılmış toprak zemin üzerinde başı doğuya

546 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 35 ve 69. 547 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 35 ve 69. 548 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 35. 549 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 35. 550 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 35 ve 69.

gelecek ve başının altında düz bir taşla yapılmış yastık bulunan iskeletin göğsünde bir adet

baş kısmı kırık mermer idol (Lev-83/7) ile ayak ucunda iki kase, bir tankard ve bir adette

büyükçe gaga ağızlı testinin mezar armağanı olarak bırakıldığı gözlenmiştir.551 (Lev-72/1;

Lev-83/4)

Mezarda ortaya çıkarılan kaseler, kırmızımsı-açık kahve renkli, iyi pişirilmiş, içe

dönük ağız kenarlı, iç bükey dipli ve birinin üzerinde ağız kenarına yakın olarak yapılmış iki

adet birbirine paralel ve gövdeye göre çapraz durumda kabartma bezeme bulunmaktadır.552

(Lev-83/1-2-3) Gaga ağızlı testi, kırmızımsı-kahve renkli, çok iyi pişirilmiş, akıtacak kısmı

astarlı ve ağız kısmından kulplu bir testiyken, tankard formundaki kap, kırmızı astarlı,

pembemsi-devetüyü renkli, tek kulplu bir kaptır.553 (Lev-83/1-5-6)

Mezar 23:

Yukarıda açıklanan mezar 21 ve 22’de olduğu gibi bu basit toprak mezarda da yine

sıkıştırılmış toprak zemin üzerinde, başı doğuya gelecek şekilde ve başının altında yine taştan

bir yastıkla, ancak plandan anlaşıldığı kadarıyla olasılıkla dorsal pozisyonda bir iskeletin

bulunduğu saptanmıştır.554 (Lev-72/1; Lev-84/1)

İskeletin sağ bacağının kuzeyinde bir grup halinde bulunan mezar armağanlarını,

kıvrık ağız kenarlı, kırmızı astarlı, devetüyü hamurlu bir kase; kırmızı astarlı, bej rengi

hamura sahip, tek kulplu bir tankard ve her ikisi de burma kulplu, açık kahve rengi hamurlu,

kırmızımsı kahve renkli, gaga ağızlı testiler oluşturmaktadır.555 (Lev-84/2-3-4-5-6)

Mezar 24:

Basit toprak mezar tipindeki bu gömü de diğer basit toprak gömüler gibi, yüzeyden

yaklaşık 0,40m derinde ve sıkıştırılmış bir toprak zemin üzerinde bulunmuş olup, mezarda

iskelete ait olarak sadece bir adet alt çene kemiğine rastlanmıştır.556 (Lev-72/1)

Bu mezarda ortaya çıkarılan mezar armağanlarının ilk grubu iki adet kase

oluşturmaktadır. Bu kaselerin birincisi kırmızı astarlı, iyi pişirilmiş, hafifçe iç bükey dipli bir

kaseyken; ikincisi olasılıkla çark yapımı, kırmızı astarlı, kırmızımsı-kahve rengi hamurlu bir

kasedir.557 (Lev-85/1-3-4) İkinci grubu oluşturan iki adet depastan ilki burma kulplu,

551 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 35. 552 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 69. 553 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 69. 554 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 35. 555 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 69. 556 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 35. 557 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 73.

kırmızımsı-kahve rengi astarlı, düz dipli, iyi pişirilmiş ve olasılıkla çark yapımıyken; ikinci

depas boyut olarak daha küçük, sivri dipli, kırmızı astarlı, pembemsi-kahve rengi

hamurludur.558 (Lev-85/1-2-5-6) Mezar armağanı olarak bırakılan son keramik eseri,

benzerine, ancak minyatür boyutta olanına, Karataş-Semayük’te rastlanan559 lentoid

(mercimek biçimli) gövdeli, burma kulplu, kahverengimsi-siyah yüzeyli, kap oluşturur. (Lev-

85/1-7) Aynı mezarda ortaya çıkarılan son eser ise deltoid biçimli başa sahip, yaklaşık 0,10m

boyunda bir mermer idoldür.560 (Lev-85/1-8)

Mezar 25:

Sıkıştırılmış toprak tabanlı, dikdörtgen biçimli ve olasılıkla tahrip edilmiş bir sahte oda

mezar olan bu mezarın batı kenarına yakınında yer alan taşların arasında birkaç kemik

parçasına rastlanmakla birlikte mezarın genelinde herhangi bir buluntuya rastlanılmamıştır.561

(Lev-72/1)

Mezar 26:

Yüzeyden 0,30m derinde rastlanılan basit toprak mezar tipindeki bu mezarda kuzey-

güney doğrultusunda uzanan bazı iskelet kalıntılarına rastlanılmakla birlikte iskeletin

pozisyonu hakkında herhangi bir yorum yapılmamıştır.562 (Lev-72/1) Bu mezarda ortaya

çıkarılan armağanların ilki boyundan tek burma kulplu, grimsi-siyah renkli, gövdesinde üç

adet yumru bezeme bulunan bir gaga ağızlı testiyken; ikincisini çift tutamağı ve bir kulbu

bulunan, gövdesinde, ağız kenarının hemen altın bir adet yumru bezemeye sahip, kahve renkli

bir pişirme kabı oluşturur.563 (Lev-86/1-2-3-4)

Mezar 27:

Yine yüzeyden 0,30m derinde ortaya çıkarılan bu basit toprak mezar içindeki iskeletin

pozisyonu anlaşılamamış ve yanında herhangi bir buluntuya rastlanılmamıştır.564 (Lev-72/1)

Mezar 28:

558 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 73. 559 Mellink 1964a, 276. 560 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 73. 561 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 35. 562 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 35. 563 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 73. 564 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 35.

Herhangi bir buluntunun ortaya çıkarılmadığı bu basit toprak mezar, yüzeyden 0,30m

aşağıda bulunmuş ve içindeki iskeletin hoker pozisyonunda, başı doğuya yönlendirilmiş

olarak yerleştirildiği gözlenmiştir.565 (Lev-72/1)

Mezar 29:

Yüzeyden 0,30m derinde, yarısı tahrip olmuş bir pithos mezar olan bu mezarda sadece

bir kafatasına rastlanmıştır.566 (Lev-72/1)

ETÇ III Mezarları: “C Açması”

Bir sondaj açması olan C Açmasında 1.10m derinlikte steril toprağa ulaşılmış ve bu

sırada biri taşlarla örtülü basit toprak, diğerleri pithos olmak üzere sadece üç adet mezara

ulaşılmış ve bunlar da ETÇ III olarak tanımlanmıştır.

Mezar 30:

İçinden herhangi bir mezar armağanının çıkmadığı ve yüzeyden yaklaşık 0,30-0,40m

aşağıda ortaya çıkarılan, üzeri taşla kapalı, ağız açıklığı güneydoğuya bakan bu pişmiş toprak

çömlek gömüde, hoker pozisyonunda bir çocuk iskeletine rastlanmıştır.567 (Lev-74/1)

Mezar 31:

Yine yüzeyden 0,30-0,40 m aşağıda ortaya çıkarılan ve ağız açıklığı doğuya bakan bu

pithos gömüde, dağılmış halde birkaç kemik parçası ve kırmızı astarlı, aynı renk yüzeyli, tek,

kulplu, gövdesinde üç adet yumru bezeme bulunan, üç ayaklı ve ayakları dışa doğru

kıvrıltılmış bir kaba rastlanmıştır.568 (Lev-74/1; Lev-86/5-6)

Mezar 32:

Yaklaşık olarak 0,70-0,80m derinlikte üzeri taşlarla örtülü olarak ortaya çıkarılan bu

basit toprak mezarın içinde bir kısım insan kemiğinin yanında bir hayvana ait çene kemiği de

bulunmuştur.569 (Lev-74/1)

Numarası kaydedilmemiş mezar:

565 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 35. 566 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 35. 567 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 38. 568 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 38 ve 73. 569 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 38.

Hangi açmadan çıktığı kaydedilmemiş bu pithos kırmızımsı-kahve renkli, orta kalitede

pişirilmiş, omuz kısmında karşılıklı olarak dört yatay tutamak bulunan bir gömüdür.570 (Lev-

87/1)

A Açmasında bulunan ancak hangi mezardan çıktığı bilinmeyen buluntular:

Tamamı A Açmasında bulunmakla birlikte herhangi bir mezarın içinde değil de

dağınık olarak bulunduklarından herhangi bir mezarla birlikte değerlendirilemeyen bu

buluntular aşağıdaki gibidir.

Mezar 22 ile 23 arasında, her iki mezara da üçer metre uzaklıkta ve her ikisi de bronz

ya da bakır olabilecek, biri tıraş bıçağı ya da ustura olarak nitelenen ve benzerine Mezar 8’de

rastlanan metal obje ile diğeri, minyatür bir merdivene benzeyen iki obje bu sınıfa giren metal

eserleri oluşturur.571 (Lev-87/7-8-9-10)

Mezar 24 ya da 26’ya ait olabilecek ancak hangisinin armağanı olduğu bilinmediği

için bu başlık altında incelenen kırmızı astarlı, karşılıklı iki tutamağı bulunan minyatür kap ile

üç ayaklı, kahve renkli bir diğer minyatür kap ve bir minyatür depas bu gruba girer.572 (Lev-

87/2-3-4-5-6)

Kaklık Mevkii mezarlık alanında dağınık halde rastlanılan buluntular:

Mezarlık alanının neresinden geldiği bilinmeyen ve çoğunlukla civardaki çiftçilerin

bulup getirdiği bir kısım buluntu bu başlık altında incelenmiştir. Tamamı mezar armağanı

olabilecek buluntuların ilki, kırmızımsı-kahve rengi astarlı, iyi pişirilmiş, olasılıkla çark

yapımı bir kasedir.573 (Lev-88/1)

Turuncumsu-kahve rengi ve yine çark yapımı olabilecek bir kase ve kırmızı astarlı,

diğer dört kase de bu grupta anılmaktadır.574 (Lev-88/2-3-4-5-6) Tamamı bulunamayan bir

adet burma kulp ve bir tankarda ait olabilecek ağız kenarı ile kırmızı astarlı, tepeden kulplu

bir kapak ve iki farklı üç ayaklı kaba ait ayak parçaları; son olarak pişmiş topraktan yapılmış,

oturur durumda, baş kısmı kırık, göğsünde çapraz insize bezemelerle, pubik bölgede

noktalamalar bulunan bir figürini de bu guruba dahil etmek gereklidir.575 (Lev-88/7-8-9-10-

11-12)

570 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 77. 571 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 73. 572 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 73. 573 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 73. 574 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 73. 575 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 77.

Kaklık Mevkii mezarlık alanında ortaya çıkarılan mezar armağanı keramikler üzerine

Çakalgöz tarafından yapılan tez çalışmasında testiler, içki kapları ve çanaklar olmak üzere üç

tip kap formu üzerinde durulmuştur. El yapımı, astarlı, perdahlı, gri, siyah, kırmızı ve açık

kahverenginin tonlarında olan testilerin boyları 0,2-0,30m arasında değişmekte olup, çift

kulplu, tek kulplu, gaga ağızlı ya da kesik gaga ağızlı olarak sınıflanabilmektedirler.576 Bu

gruplardan birini oluşturan ve “Dik Gaga Ağızlı Testicikler” olarak sınıflanan, boyları 0,11-

0,065m arasında değişen testicikler Yortan’da577 ortaya çıkarılan ve minyatür testiler olarak

sınıflanan VI numaralı gruptaki testilerle büyük benzerlikler göstermektedir.(Lev-89/1-2-3)

Yine Yortan’da oyuncak kap olarak nitelenen ve belki de sadece ölü gömme ritüelinin bir

parçası olarak üretilmiş olabilecek bu kaplar aşağıda Yortan mezarlığı içinde ayrıntılı olarak

değerlendirilmiştir.

İçki kapları arasında yer alan ve Mezar 24’te rastlanılan depas ilgi çekicidir.578 İskelet

yanında bulunmayan bu kap dışında tek kulplu ve çift kulplu içki kapları ile bir adet fincan da

yine bu gruba giren kaplardır. Yine el yapımı, astarlı ve perdahlı olan bu kaplar genellikle

kırmızı astarlı ve hamuru gri renktedir. Kırmızı astarlı, hamuru gri ya da siyah renkte olan

çanaklar ise 0,20 ile 0,10m arasında değişen çaplara sahiptir. İncelene çanak çömleklerin

tamamına yakını iskelet yanında ortaya çıkartılırken, depas formundaki kap mezarlık alanı

yakınında ele geçmiştir.579

Mezarlıkta B açmasında ortaya çıkarılan mezarlara bırakılan armağanların incelenmesi

sonucu Demircihöyük ve Karataş Semayük Erken Tunç II ile çağdaş olabilecekleri

belirtilmekte ve başta Yortan kültürü olmak üzere Kusura, Beycesultan gibi kültürlerin de

etkisinde olan, ETÇ II diyebileceğimiz bir mezarlık alanı olduğu saptaması yapılmaktadır.580

A ve C açmasında bulunan mezarlardan sahte oda mezar ve basit toprak mezarlar içlerinde

bulunan çark yapımı olabilecek armağanlar ve diğer buluntulara bakılarak ETÇ III’ün orta

evresine tarihlenirken diğer mezarlar Erken Tunç Çağı II’den III evresine geçiş ya da erken

ETÇ III olarak tarihlendirilmişlerdir.581

Kaklık Mevkii, Erken Tunç Çağı’na geçiş dönemini aydınlatan yerleşim yeriyle ve

ETÇ II ve III.evreye tarihlenen mezarlığıyla Afyon yöresinin bu dönemini açıklayacak

bilgilere sahiptir. Burada ortaya çıkarılan mezarların farklı tipte olmasına karşın ölü armağanı

olarak hemen hemen aynı değerde buluntular içermesi, mezar tipinin ölenin yakınlarının

576 Çakalgöz 1987, 9. 577 Kamil 1982, 35-36. 578 Çakalgöz 1987, 16. 579 Çakalgöz 1987, 18. 580 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 45; Çakalgöz 1987, 24. 581 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 45-47.

zenginliğine göre olmadığını gösterir bir nitelik olarak görülebilir. Aynı şekilde burada ortaya

çıkarılan sahte oda mezarlar ile Karataş-Semayük’te582 bulunan ve bir yöneticiye ait olduğu

düşünülen mezar arasında bir koşutluk kurulabildiği takdirde Batı Anadolu Erken Tunç Çağı

ölü gömme geleneklerinin bir parçası olan mezar tipleri arasında dördüncü sırada yer alan

sahte oda mezarların bir sosyal statü belirteci olamayacağı ileri sürülebilir. Bu düşünce bir

sonraki bölümde tartışılacaktır.

Kap Krio/Knidos: (?)

İl:Muğla

İlçe:Datça

Konum ve Buluntular:

Kap Krio Muğla il merkezinin güneybatısında, Reşadiye Yarımadası'nın güneybatı

ucunda, Deveboynu (Tekirburnu) adlı burnun olduğu yerde, antik Knidos yerleşmesinin

hemen yanında, güneybatısında yer alan kayalık küçük yarımada üzerindedir. Burasının

önceleri bir ada olduğu ve sonra bir berzah oluşumuyla ana kara ile birleştiği iddia

edilmektedir. Knidos kenti hem ana karada hem de bu küçük yarımadada kurulmuştur. Buraya

Kap Krio ya da Cape Krio (Koçbaşı Burnu) adı verilmektedir. Knidos kentinde kazı yapan

C.T.Newton, I.C. Love ve R.Özgan Kap Krio'da tarihöncesi bir yerleşime ait izler

bulamamışlardır. Kap Krio'da hem yerleşim yeri (?) hem de taş sanduka/sandık, Kiklad tipi

mezarların var olduğu belirtilmektedir.583 K. Bittel bu kayalıkta var olduğu belirtilen bir

mezarlıkta (?) ETÇ'na tarihlenen Kiklad idollerinin varlığından söz etmektedir.584 Knidos

antik kentinde MÖ 2. bin yıl yerleşimine ait bazı çanak çömlek parçalarının var olduğu

belirtilmektedir. Bu da yerleşimin belki MÖ 3. bin yılına kadar geri gidebileceğini ümit

ettirmektedir. Burasının prehistorik dönemleriyle ilgili olarak belirtilenler dışında çanak

çömlek ya da metal buluntu veya mezarlık alanı ile ilgili herhangi bir görsel malzeme ortada

yoktur. Bu nedenle daha sağlıklı bir araştırma ya da kazı yapılmadan yeni bir öneri getirmek

şimdilik olası değildir.

Karaağaç:

İl:Afyon

582 Mellink 1964a, 324. 583 TAY-IVb, Kap Krio/Deveboynu 584 TAY-IVb, Kap Krio/Deveboynu

İlçe:İscehisar

Konum ve Buluntular:

Afyon ili, İscehisar ilçesinin 4km kuzeybatısında bulunan Karaağaç Köyü'nde höyük

yakınında bir pithos mezar içinden yanmış kemik kalıntıları ile birlikte, gri renkli, gaga ağızlı

minyatür testicik ve yine gri renkli, Troia’dakilere çok benzeyen bir Depas amphikypellon ile

büyük, disk başlı bir mermer idol bulunduğu S.Alp tarafından belirtilmektedir.585 Sedat Alp

bu mezar/mezarlığı, Aydın Dikmen koleksiyonunda idoller üzerine yaptığı inceleme sırasında

edindiği bilgilerden yola çıkarak Erken Tunç Çağı II evresine yerleştirmektedir.586 (Lev-90/1)

Karaağaç mezarının dikkat çekici niteliği içindeki kemiklerin yanmış olmasıdır. Hakkında

tam olarak bilgi bulunmayan bu mezarda belki de bir kremasyon uygulamasının yapıldığını

şüpheli de olsa ileri sürmek olasıdır. Bu durumda da Batı Anadolu’da rastlanan iki kremasyon

uygulamasının birinin de Karaağaç’ta görülmüş olabileceğinin altını çizmek gerekir.587 Diğer

kremasyon uygulaması yukarıda açıklanan Kaklık Mevkii’ndeki ETÇ III mezarları arasındaki

Mezar 15’tir.588

Karacalar:

İl:Afyon

İlçe:Emirdağ

Konum ve Buluntular:

Afyon ili, Emirdağ ilçesinin 9km güneydoğusundaki Karacalar köyü yakınlarındaki bu

yerleşim ve mezarlık alanında ETÇ II evresine ait yerleşim dışı bir mezarlıktan geldiği

belirtilen ve Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi saklanan çark yapımı çanak çömlekler

dışında buradaki mezarlık hakkında bilgi yoktur.589

Karaoğlan Mevkii:

İl:Afyon

İlçe:İhsaniye

Konum ve Buluntular:

585 Alp 1965, 5. 586 Alp 1965, 3-5. 587 Ancak, belirli ihtiyat paylarıyla ve Aphrodisias’ta rastlanılan örneğin de kremasyona tam işaret etmemesi nedeniyle Karaağaç’taki bu uygulamayı da şüpheyle karşılamak gereklidir. 588 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 21-94. 589 TAY-IVb, Karacalar

Afyon il merkezinin 20km kuzeyindeki, Erken Tunç Çağı II ve III dönemlerini

barındıran bu höyükte Afyon Müzesi tarafından yapılan kurtarma kazılarında I/J5 açmasında

ortaya çıkarılan depo odasının kuzeyinde intramural bir pithos gömüyle karşılaşıldığı

Karaoğlan Mevkii’nin kazıcıları tarafından rapor edilmiştir.590 Kırmızımsı kahverengi astarlı,

grimsi açık kahverengi hamurlu, el yapımı bu pithos Demircihöyük’ün iki numaralı mal

grubuna benzemektedir.591 (Lev-90/2-3) Bu intramural gömünün içindeki iskelet, buluntu ve

gömünün konumu hakkında daha fazla bilgi bulunmamaktadır.

Karataş/Semayük:

İl:Antalya

İlçe:Elmalı

Konum:

Karataş-Semayük, Anadolu’nun güneybatısındaki Teke Yarımadası’nda, Fethiye-

Antalya karayolunun geçtiği, Toros Dağları üzerindeki karstik bir çöküntü alanı olan Elmalı

bölgesindeki Erken Tunç Çağı yerleşim ve mezarlık alanlarından biridir.

Tarihleme:

Karataş/Semayük, 1963 yılına dek sadece yüzey araştırmalarından bilinirken, sözü

edilen yıl rastlantısal olarak bulunan mezarlık alanı bu yerleşimi arkeolojik açıdan çekici

kılmıştır.592 1963 yılında mezarlık alanında başlayan kazılar daha sonra höyüğe de kaydırılmış

ve burada yerleşme alanının merkezi bir yapıyla çevresindeki köyden oluştuğu anlaşılmıştır.

Höyükte yapılan kazılarda ortaya çıkarılan I-VI numaralı tabakalar arası ETÇ I-III evrelerini

içermekte ve kazıcılarına göre;

Karataş I-III ETÇ I

Karataş IV-V:2 ETÇ II

Karataş V:3 ETÇ II-III geçiş evresi

Karataş VI ETÇ IIIA olarak tabakalanmaktadır.593

Buluntu Paketi:

Tek kulplu, uzun boyunlu, düz veya gaga ağızlı testiler; yayvan kaseler; çift kulplu küresel

çömlekler; maşrapalar; minyatür boydaki kaplar; minyatür askos; kamalar; keskiler; bronz

iğneler; bilezikler; yüzükler; küpeler; kolye boncukları; altın kulak tıkaçları; idoller; mühürler.

590 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 33. 591 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 61. 592 Mellink 1964, 271. 593 Warner 1994, 9. Karataş/Semayük Erken Tunç Çağı tabakalarından elde edilen C14 verileri, bu çalışmanın ETÇ Batı Anadolu kronolojisinin değerlendirildiği kısımda ayrıntılı olarak verilmiştir. Ayrıca bkz. TAY-C14 Veri Tabanı ve Manning 1995, 188-191.

Kazı ve Buluntular:

1-Mezar tipi:

Pişmiş toprak pithos ve çömlek mezar; sadece bir adet krali(?) mezar.594

2-Gömü tarzı:

Ekstramural, hoker, inhumasyon

3- Açıklama:

1963-1969 yılları arasında yapılan mezarlık kazıları sonucu, Semayük’ün merkez

yerleşiminin yaklaşık 150m güneydoğusundaki ana mezarlıkta, güneydeki 98 numaralı

açmada, güneybatıdaki 7/12 açmasında ve kuzeybatıdaki 35/37 açmasıyla aşağıda belirtildiği

gibi höyük üzerindeki bazı açmalarda ortaya çıkarılan intramural gömülerle birlikte toplam

445 adet pithos gömü saptanmıştır.595 1975 yılına kadar devam eden kazı çalışmalarında

höyükte ya da mezarlıkta pithos gömü dışında Erken Tunç Çağı’na tarihlenen sadece bir adet

taş sandık mezar olarak nitelenebilecek mezar ortaya çıkarılmıştır. 26-29-32-36-37-38-39-41-

45-52-53 numaralı açmalarda ortaya çıkarılan pithos gömüler yerleşimle aynı yerde

bulunduğu için intramural olarak nitelendirilmiştir.596 (Lev-91/1) Bir başka deyişle

başlangıçta Karataş/Semayük’te tamamı pithos gömülerden oluşan intramural ve ekstramural

ölü gömme uygulamasının olduğu saptaması yapılmıştır. Ancak; Warner’ın da belirttiği gibi

aslında merkezi yerleşimin güney eteklerinde yer alan ana mezarlık alanı güneyde 125

numaralı açmanın doğusunu geçmemekte, 98 numaralı açma da mezarlığın kuzey sınırını

oluşturmaktadır.597 Batıda ve kuzeyde ise sınırı tam olarak belli olmadığı ve genel olarak da

mezarlığı yerleşimden ayıran bir sınırın saptanamamış olması, bunun yanı sıra yerleşimin

genişlemesi sonucu belki de mezarlığa ait alanların daha sonra konutlarla dolmuş olması ve

mezar yerini belli eden ve aşağıda açıklanacak dairesel dizilimli taşların ev temellerinde

kullanılması bu karışıklığa neden olmuş olabilir.598 Hemen belirtmeli ki yine başka Batı

Anadolu yerleşimlerinden bildiğimiz çocukların intramural olarak gömülmesi uygulaması az

da olsa Karataş/Semayük’te de vardır.599 Ancak büyük bir çoğunluğu IV. ve V. tabakalara ait

dolayısıyla ETÇ II olarak tarihlenen ektramural mezarların içinde çocuk gömülerinin de

bulunması bu uygulamanın bir kural olmadığını da gösterir. Kısacası Karataş/Semayük’te

intramural ve ekstramural gömünün her ikisinin de kullanıldığını gösteren kanıtlar şimdilik

594 Aşağıda daha ayrıntılı açıklanacağı gibi bu mezar yapısı Batı Anadolu’da bu dönem için tektir. 595 Mellink 1964, 217; Mellink 1965a, 241; Mellink 1966, 255; Mellink 1967, 251-256; Mellink 1968, 253; Mellink 1969a, 319; Mellink 1970a, 245. 596 Mellink 1967, 256-257; Mellink 1968, 253-254. 597 Warner 1994, 175. 598 Warner 1994, 175. 599 Wheeler 1974, 416.

kesin değildir. İntramural olarak değerlendirilen mezarların Karataş/Semayük planı esas

alındığında yine merkez tepenin etrafındaki açmalarda olduğu görülmekte ve mezarlığın sınırı

tam belirlenemediğinden bu mezarlar hakkındaki son söz için belki de Elmalı-Karataş

yayınları arasında IV. sırada görülen ve halen yayın hazırlıkları devam eden Elmalı-Karataş

IV, The Cemeteries of Karataş and the Anthropological Evidence adlı yayını beklemek

gerekmektedir.600 Warner’ın kısaca değindiği kuzeybatıdaki 26 ve 35/37 açmalarında ortaya

çıkarılan mezarların içinde tarihleyici herhangi bir bulgunun olmaması da mezarlık alanının

sınırlarının belirlenmesini güçleştirmektedir.601

Karataş/Semayük’ün mezarlarının temel niteliklerine geldiğimizde, bunları Batı

Anadolu’nun pithos gömü geleneğinden ayırmanın olanağı yoktur. Burada da Batı

Anadolu’nun diğer Erken Tunç Çağı mezarlıklarında görüldüğü gibi ağızları doğuya ya da

kuzeydoğuya bakan, yaklaşık 30° veya daha az eğimle yerleştirilmiş, ağızları düz bir taş ya da

çömlek parçasıyla kapatılmış, çevreleri taşla desteklenmiş ya da ana kaya oyularak gövdenin

bir kısmı içine oturtulmuş pithos ya da çömlek gömülerin içinde; ölülerin aşağıda incelenecek

ölü armağanları ile hocker pozisyonunda gömüldüğü, bazılarında ikinci ya da üçüncü

kullanımın olduğu bir ölü gömme uygulaması yapılmıştır.602 (Lev-92/1; Lev-93/1) Hatta I

numaralı pithosta görüldüğü gibi altı ayrı bireye ait kemikler aynı pithos içinde

bulunmuştur.603 (Lev-93/2) Bu türden çoklu gömüler kazıcıları tarafından aile mezarı olarak

nitelendirilmiştir.604

Diğer bazı mezarlarda olduğu gibi 98 numaralı açmada ortaya çıkarılan ve yine aile

mezarı olarak nitelendirilen mezarda rastlanan bir nitelikse Karataş/Semayük mezarlarının

ortak bir niteliği olarak kabul edilmiştir. Bu nitelik, mezar pithoslarının yüzeyden

görünebilmesi için toprak yüzeyinde mezarın çevresini dairesel biçimde taşlarla

çevirmektir.605 Batı Anadolu’nun diğer mezarlarında bu nitelik, pithos ağzına kapatılan taşın

ucunun toprak dışında bırakılarak yerinin bulunmasını sağlamak şeklindeyken, burada

çevresinin taşlarla dairesel olarak çevrilmesi yoluyla mezar yeri belli edilmektedir. (Lev-93/3)

Burada dikkati çeken nokta çömlek içindeki çocuk mezarlarına bu şekilde yüzeyden belli

olmasını sağlayacak işaretlerin konulmamış olması buna karşın birden çok kullanıma açık

olabilecek büyük pithosların üstünün taşlarla çevrilmiş olmasıdır.606 Ancak çocuk

600 Warner 1994, xxıx. 601 Warner 1994, 174. 602 Mellink 1964, 272. 603 Mellink 1964, 273. 604 Mellink 1969a, 319. 605 Mellink 1969a, 319. 606 Mellink 1969a, 320.

mezarlarının işaretli olmamasının altında yatan neden olasılıkla bunların küçük ve tek

kullanımlık kaplar olması, buna karşın büyük pithosların rahatlıkla bir ikinci, hatta üçüncü

kullanıma uygun olmalarıdır.607 Bu nedenle çocuk mezarlarının yerinin belirtilmemesinde

herhangi bir simgesel nitelik aramak pek akla yakın değildir. Ortaya çıkarılan mezarların 40

tanesinde üst yüzeyi taşla çevirme uygulamasının olmasına dayanılarak, hemen hemen bütün

çoklu kullanıma uygun mezarlarda bu uygulamanın olduğu ve bunun genel bir nitelik olarak

değerlendirilebileceği yorumu yapılmış, bu türden taşlara sahip olmayan diğer mezarlardaysa

doğal tahribat ya da tarımsal faaliyetler nedeniyle varolan taşların dağıldığı önerisi

getirilmiştir. 608

Boyları 0.20m olan küçük çömleklerden başlayan ölü gömme kapları, 2.00m

boyundaki büyük pithoslara kadar geniş bir yelpazede yer almakta ve Mellink tarafından

boyutlarına göre büyük, orta ve küçük olarak sınıflandırılmaktadır.609 Çömlek olarak da kabul

edilebilecek küçük boyutlulara çocukların, diğerlerine ise yetişkinlerin gömüldüğü

saptanmıştır.610 Çocukları gömmek için kullanılan çömleklerin günlük kullanım kapları

olduğu anlaşılmıştır.611 Bir başka deyişle en azından küçük kaplar bağlamında ölü gömme için

ayrı bir üretim yapılmamakta, günlük kullanım kapları ölü gömmede de kullanılmaktadır.

Pithoslar içinse kazıcıları tarafından ilk yıllarda konuyla ilgili herhangi bir yorum

yapılmamışsa da daha sonraki dönemlerde höyükte yürütülen çalışmalarda yapıların

tabanlarında ya da avlularda ortaya çıkarılan depolama çukurları ve depolama için kullanıldığı

düşünülen pithoslar konuya açıklık getirmiştir. Buna göre höyüğün merkezinde yer alan

dikdörtgen planlı evin tabanında (Lev-94/1) ortaya çıkarılan özellikle 6 ve 10 numaralı

çukurlarda612 rastlanan depolama kaplarına bakıldığında, günlük kullanım ya da depolama

için kullanılan kaplarla ölü gömme için kullanılanlar arasında herhangi bir farklılık göze

çarpmamaktadır.613 (Lev-94/2-3)

Karataş/Semayük’te pithoslar üzerinde daha kazıların ilk yıllarında bulunan ve daha

sonra bazı kaplarda da rastlanan bezemeler sözü edilmesi gereken önemli bir konudur. İlk

olarak ana mezarlık olarak adlandırılan açmada ortaya çıkarılan 57 numaralı çömlek gömü

üzerinde saptanan bezemelerin bir kısmına, daha sonra diğer bazı mezarlarda bulunan mezar

armağanı kaplarda da rastlanılmıştır. Erken Tunç Çağı’nda Batı Anadolu’da oldukça popüler

607 Mellink 1965a, 241. 608 Mellink 1969a, 320. 609 Wheeler 1974, 416; Mellink 1965a, 241. 610 Mellink 1965a, 241. 611 Mellink 1965a, 241 612 Mellink 1965a, 249. 613 Mellink 1965a, 249; Mellink 1967, 252.

olan, swastika, ağaç motifleri, dişi ve erkek geyik betimlemeleri (Lev-94/4) ile keçi ve av

köpeği gibi hayvanların basit kazıma yöntemiyle çizgisel olarak çizildiği, 1.07m boyunda, düz

dipli, hemen boynun altından başlayan dört kulba sahip 57 numaralı mezar pithosu üzerinde

yer alan ve daha önce bir benzerine rastlanılmamış olan motif, daha sonradan

Karataş/Semayük’ün simgesi haline gelecek kadar önem kazanmıştır. (Lev-95/1-2-3-4) Aynı

şekilde, 305 numaralı pithos gömünün boyun kısmına küçük kabartma dairelerle yapılan

düzensiz bezeme de Mellink’in belirttiği gibi tesadüfi bir benzerlik olabileceği gibi,614 yine

aşağıda açıklanmaya çalışılacak bir ortak kültürün ürünü olabilir. (Lev-96/1)

Mellink tarafından “pagoda” benzeri olarak nitelenen semerdamlı bir yapının

resmedildiği bu bezeme, MÖ II.binyılın ilk çeyreği içine, daha net söylenecek olursa, MÖ

1700 yıllarına tarihlenen ve Girit’in Geç Saraylar Çağı başına ait ünlü “Phaistos Diski”615

üzerindeki bir bezemenin öncülü olarak algılanmıştır.616 (Lev-96/2) “Phaistos Diski”

üzerindeki Likya lahitlerine benzeyen bezeme arkeoloji literatüründe uzun bir süredir

Anadolu ve Likya ile ilişkilendirildiği için ve Knossos’tan çıkan U-96 numaralı Linear-B

tableti üzerinde de Karataş/Semayük bezemesinin benzerinin bulunması ve benzerliklerin

herhangi bir tereddüt gösterilemeyecek kadar açık olması da bu benzerliği ilgi çekici

kılmaktadır.617 (Lev-96/3-4)

Biraz konu dışına çıkmakla birlikte, Phaistos Diski’ni ve Girit’in Linear-A tabletlerini

yazan Miken öncesi halkın dili ve kökeni konusunu aydınlatacak en önemli ipuçlarından

birinin Likya bölgesi ile ilişkilendirilmesi ve Likya bölgesinde bu buluntulardan yaklaşık

1000 yıl daha eski benzerlerinin olması, yine Herodotos’un618 Girit ve Likya bölgesi arasında

bir akrabalık ilişkisine işaret etmesi, bu ilişki ile ilgili önerilerin yabana atılmaması gerektiğini

gösterir. Bu ilişkiden yola çıkarak ve Linear-A yazısında kullanılan dilin akrabaları

konusunda en güçlü adayın Anadolu orijinli bir Hint-Avrupa dili olması619 ve aynı bölgede

daha sonraki binyıllarda Luwice’nin batı kolundan türeyen Likya dilinin ortaya çıkması,620

ayrıca ETÇ II’den III’e geçişte Balkanlardan başlayarak bütün Anadolu boyunca Çukurova’ya

kadar olan yerleşimlerde görülen yangının, zaman zaman önerildiği ve bu çalışmanın ilk

bölümünde söz edildiği gibi Luwiler ile bir bağlantısının olabileceği yorumu, bütün Batı 614 Mellink 1970a, 245. 615 Godart 1995, 41. 616 Mellink 1964, 275. 617 Mellink 1964, 275; Alkım 1970, 118; Godart 1995, 132-133; Işık-Yılmaz 1996, 179; Robinson 2001, 250-253. 618 Herodotos Tarihi VII-92. 619 Bu konuda önerilen dil ve dil aileleri; o dönemin Akdeniz dünyasında konuşulduğu bilinen Sami dilleri, Yunanca ve Anadolu orijinli Hint-Avrupa dillerinden biri şeklindedir. Bu konuda daha ayrıntılı bilgi için, Godart’ın Linear-A ve Phaistos Diski’nin olası kökenlerini tartıştığı, Godart 1995, 50-56’ya bakılabilir. 620 Tekoğlu 1989, 81.

Anadolu için olmasa bile en azından Karataş/Semayük Erken Tunç Çağı halkının etnik kökeni

konusunda bazı ip uçları verebilir. Ancak bu konuda daha net bir öneri getirmek için eldeki

maddi kanıtların çoğalması da yeterli değildir. Çünkü yazılı belgenin olmadığı bir dönemden

söz edilmekte ve sadece çıkarımlarla hareket edilmektedir. Bu nedenle, şimdilik kaydıyla,

Karataş/Semayük halkının etnik kökeni konusunda sadece bazı ip uçlarının olduğunu

söylemekle yetinmek en doğrusudur.

Pithos gömüler için kullanılan kapların bazılarının ağız kenarlarında ya da

gövdelerinde görülen ve yukarıda sözü edilen swastika, geyik, keçi gibi motiflerin yanı sıra 15

numaralı mezarda görüldüğü gibi damga mühürle yapılmış, yarım daire, şevron, düz çizgi,

üçgen gibi süsleme öğelerini içeren baskılara da rastlanılmıştır.621 (Lev-97/1) Aynı

bezemelerin yukarıda sözü edilen depolama kaplarında da bulunması ölü gömme için

çoğunlukla özel üretim kap kullanılmadığı fikrini güçlendirmektedir.

Karataş-Semayük mezarları içinde ünik olan ve bu nedenle bir soyluya ait ya da krali

mezar olarak tanımlanan mezar ise kazıcısının yaptığı tanım itibarıyla da Batı Anadolu’da

Erken Tunç Çağı için tektir.622 Yine diğer pithos gömülerin ağız kısımlarında ve zaman

zaman üstlerinde görüldüğü gibi üstü ve çevresi kireçtaşıyla dairesel olarak çevrili olan bu

mezarın en farklı yanı, sözü edilen kireçtaşı blokajın altında pithos çıkmaması buna karşın

tabanı çakıl taşlarıyla düzleştirilmiş dikdörtgen planlı bir yapı göstermesidir. Kazıcıları

tarafından ‘pseudo-built tomb’ olarak nitelenen bu mezarın içinde yine hocker pozisyonunda

bir iskelet bulunmaktadır.623 (Lev-97/2-3; Lev-98/1-2-3-4) 98 numaralı açmada ortaya

çıkarılan bu mezar AQ olarak adlandırılmış ve farklılığından ötürü bir şefe ait ya da soylu

mezarı olarak tanımlanarak, Alacahöyük kral mezarları ile ilişkilendirilmiştir.624 Kazıcısının

bu görüşüne karşın, aynı kazıya öğrenciliğinde katılan ve bugün Anadolu prehistoryasında

önemli bir yeri olan Mehmet Özdoğan ile yapılan özel görüşmede kendisi Karataş-

Semayük’te ve benzeri diğer yerlerde ortaya çıkarılan bütün mezarlık alanları için mezarlığın

tamamı kazılmadan soylu-halk mezarı ayrımı üzerine bir yorum yapmanın zor olduğunu

belirtmektedir.

Daha önce de değinildiği gibi mezarlık alanının gerçek sınırları tam olarak bilinmeyen

Karataş’ta bambaşka bir alanda bir diğer pithos olmayan mezar çıkması durumunda, mezar

yapısının farklılığına dayalı olarak yapılan soylu mezarı tanımının yeniden gözden geçirilmesi

621 Mellink 1964, 275. 622 Mellink 1969a, 324; Wheeler 1974, 417. Bu mezarın ünik olup olmadığı tartışılır. Çünkü, Kaklık’ta ortaya çıkarılan sahte oda mezarlarla benzerliği bulunmaktadır. 623 Mellink 1969a, 324. 624 Mellink 1969a, 327.

gerekebilir. Ayrıca aşağıda inceleneceği gibi mezar içinde fazlaca mezar armağanı ele

geçmemiş olması da bir diğer dikkat çekici unsurdur. Bunu yanı sıra mezar için yapılan

tanımlama Kaklık’ta ortaya çıkarılan ve sahte oda mezar olarak adlandırılan mezarlara

benzemektedir.625 Bu benzerlik doğru kabul edilecek olursa, bu mezarın bir şef mezarı

olmayabileceği ileri sürülebilir. Bu konuda yapılabilecek bir diğer öneri, bu mezarın bir şef

mezarı olmakla birlikte, mezarın sadece başka bir yerde görülüp fark yaratmak için burada

kullanılmış olabileceğidir. Ancak yine de mezarın içindeki buluntuların çok zengin olmaması

bu olasılığı zayıflatmaktadır. İki adet bronz bıçak parçası ile bir adet gümüş kesici objeden

oluşan armağanların bir şef mezarı için oldukça yetersiz olduğu açıktır. Ayrıca Mellink’in bu

mezar için yaptığı öneri, yapıldığı zaman için doğru olabilir. Ancak, aradan geçen otuz yıldan

fazla süre ve bu arada Kaklık gibi bir yerde benzer mezarların ortaya çıkarılmış olması bu

önerinin yeniden gözden geçirilmesini gerekli kılmaktadır.

Karataş/Semayük mezarlığında ortaya çıkarılan mezar armağanları ise yine pişmiş

toprak, metal ve taş eserler olarak sınıflanabilir. Mezarlara bırakılan en önemli pişmiş toprak

eserleri çanak çömlekler oluşturmaktadır.

Karataş/Semayük mezarlarında ortaya çıkarılan kapların tamamı el yapımı, perdahlı,

kırmızı ve siyah renkli, çizgi ve kabartma bezemelidir. Form olarak tek kulplu, uzun boyunlu,

düz veya gaga ağızlı testiler, yayvan kaseler, çift kulplu küresel çömlekler, maşrapalar,

yaygındır.626 Bunun yanı sıra Batı Anadolu Erken Tunç Çağı ölü gömme geleneğinin bir

parçası olabilecek ve Yortan627 mezarlığı ile Ovabayındır628, Karaağaç629, Burhaniye630,

Aphrodisias631 gibi mezarlıklardan bilinen minyatür boydaki kaplar burada da ortaya

çıkarılmıştır.

Karataş/Semayük 41, 95, 111 ve 131 numaralı pithos gömülerinde ortaya çıkarılanlar

bunların en tipik örnekleri olup, 95 numaralı mezardan çıkarılanlar kırmızı perdahlı, üzeri

beyaz boya bezemeli, biri 0.01m, diğeri 0.093m boyunda, her ikisi de gaga ağızlı ve Yortan

malları içinde VI. grubu oluşturan gaga ağızlı minyatür testilerin benzeri testilerken, 111 ve

131 numaralı mezarlardan çıkarılan diğer ikisi 0.05m boyunda, üzerleri kazıma bezekli, vazo

formlu kaplardır.632 (Lev-99/1-2-3-4) İlk kazı sezonunda ortaya çıkarılan 41 numaralı pithos

gömü içinden çıkarılan 0.057m boyundaki, barbotin bezemeli, hamuru devetüyü renkli, 625 Topbaş-Efe-İlaslı 1998, 35-69. 626 Mellink 1967, 251-267. 627 Kamil 1982, 35-36 628 Akurgal 1958, 161. 629 Alp 1965, 5. 630 Çakalgöz 1987, 9. 631 Joukowsky 1986, 53. 632 Mellink 1965a, 244.

pembe astarlı, tek kulplu minyatür çömlekçik ise, yine aynı mezarda bulunan ve boyutları

itibarıyla yine minyatür bir gaga ağızlı testi sayılabilecek, 0.13m boyundaki gövdesi

mercimek (lentoid) biçimli, tek kulplu testiyle beraber değerlendirildiğinde bu kapların

doğrudan benzerlerinin olmadığı, ancak Beycesultan ETÇ I tabakalarındaki bazı kaplarla

ilişkilendirilebildiği anlaşılmaktadır.633 (Lev-99/5-6)

Bu minyatür kapların benzerlerinin yerleşimde ortaya çıkmamış olması,634 yukarıda

Aphrodisias maddesi incelenirken belirtilen ve aşağıda Ovabayındır ve Yortan maddelerinde

irdelenecek bir öneriye tekrar vurgu yapılmasını gerektirir. Bu türden minyatür kaplar

olasılıkla sadece mezar armağanı olarak ve ortaya çıktığı mezar kaplarının boyutları dikkate

alındığında belki de çocuk mezarları için üretilmiş olabilirler.

Karataş/Semayük’ün pişmiş toprak mezar armağanları arasında yine bir ritüel nesnesi

olabilecek üç adet minyatür askos dikkat çekmektedir. Sadece mezarlarda ortaya çıkarılan ve

yerleşimlerde rastlanılmayan bu minyatür kaplar da yukarıda sözü edilen minyatür gaga ağızlı

testiler gibi birer ritüel nesnesi olabilir. İlk kazı sezonunda 29 numaralı pithos mezarda ele

geçen ve daha çok sepet kulplu bir çaydanlığı andıran, 0,047m boyunda olan bu tip kapların

ilki daha sonraki kazı sezonlarında çıkan diğer iki askosla karşılaştırılmış ve aralarında belli

koşutlukların olduğu saptaması yapılmıştır.635 (Lev-100/1) Yaklaşık 0.01m boyundaki ve

birinin baş kısmı kopuk olan diğer iki askos ise 1966 kazı sezonunda açılan 144 ve 167

numaralı pithos gömüler içerisinden çıkarılmıştır.636 (Lev-100/2-3) Yortan’da ortaya

çıkarılanlarla benzerlikleri bulunan bu kaplar Yortan maddesinde ayrıntılı olarak

irdelenecektir.

Karataş/Semayük’ün toplam 447 mezarında ortaya çıkarılan metal eserleri, kamalar,

keskiler, delikli veya başlı iğneler, bilezikler, yüzükler, küpeler, kolye boncukları olarak

genellemek olasıdır. Bunların yanı sıra bir mezarda ortaya çıkarılan ve aşağıda daha ayrıntılı

olarak sözü edilecek altın kulak tıkaçları da ortaya çıkarılan metal eserler arasındadır. Metal

eserlerde kullanılan metal cinsine bakıldığında ise altın, gümüş, bakır veya bronzdan yapılmış

oldukları görülür.

633 Mellink 1964, 276. 634 Burada hemen belirtmeli ki son sözü edilen mercimek biçimli gövdeye sahip gaga ağızlı testinin boyut olarak daha büyük olmakla birlikte (0,225m) bir benzeri 66 numaralı evde ortaya çıkarılmıştır. Warner 1994, 196/KA 424. 635 Mellink 1964, 276; Mellink 1967, 253. 636 Mellink 1967, 253.

Kazının ilk yılı 25 numaralı pithos gömüde ortaya çıkarılan 0.09-0.11m çapındaki,

bronz ya da bakırdan637 yapılmış, tel inceliğindeki kolye ya da kol bandı Karataş/Semayük’ün

ilk metal buluntusunu oluşturur.638 (Lev-101/1) Daha sonraki yıllarda ortaya çıkarılan iğneler

ise başlı ya da başsız, delikli veya deliksiz olarak ayrılabilir. 84-131-144-152 ve 191 numaralı

gömüler içinde rastlanan bu iğnelerden 84-131-144 ve 152 numaralı mezarlarda ortaya

çıkarılanları bronz ya da bakırdan yapılmışken; 191 numaralı çocuk mezarında, gaga ağızlı bir

testi, üç mermer idol ve bir bronz spatula ile birlikte bulunan iğne gümüştendir.639 (Lev-

101/2-3-4-8-9) Daha önce aynı mezarda ortaya çıkarılan askoslar nedeniyle değinilen, mezar

armağanı açısından zengin olan ve ergenlik çağındaki bir bireye ait 144 numaralı mezarda

bronz iğneler dışında rastlanan bir diğer metal buluntu ise, dış çapı 0.06m olan, üzerinde

kazıma yöntemiyle yapılmış çapraz ve dikey bezemeler bulunan bakır bileziktir.640 (Lev-

101/6) Bir toka ya da bağlantı elemanı olabilecek, 0,071m boyundaki, üzeri vurma yöntemiyle

kabartmalarla bezenmiş ve ortasında bağlantıyı sağlayan bir boşluk bulunan gümüşten

objeyse sözü edilmeye değen bir diğer metal buluntudur.641 Yakın paralelleri Alacahöyük A

mezarında rastlanan bu buluntu Melllink’e göre, Alacahöyük’tekilerin mütevazı bir

benzeridir.642 (Lev-101/5)

Yukarıda sözü edilen buluntular dışında, 98 numaralı açmada, 357 numarayla

tanımlanmış orta boy bir pithosun içinde bulunan çocuk iskeletiyle birlikte ortaya çıkarılan bir

kolyeye ait olabilecek altın ve gümüş boncuklar, bu kolyenin yanında bulunan altın kulak

tıkaçları ve dört adet gümüş ve bronz bilezik Karataş/Semayük’ün en zengin mezar

buluntularını oluşturur. (Lev-101/7-10-12) Aynı açmada 359 numarayla tanımlanan bir çocuk

mezarında oldukça hasarlı olarak rastlanan kulak tıkaçları ile benzer olan bu tıkaçları ve diğer

buluntuları kısaca tanımakta yarar vardır. İki ince gümüş levhanın sıkıştırılması ve ortada bir

ip deliğinin bırakılması ile oluşturulan gümüş boncuklar 0,025m çapında olup iki taneyken;

aynı biçimde yapılan ve aynı kolye üzerinde yer aldığı düşünülen altı adet altın boncuk ise 8-

9mm çapındadır.643 Ayrıca yine aynı kolye üzerinde bulunması gereken on adet ince, 4mm

boyunda, içi boş, silindirik gövdeli kolye parçası da aynı yerde bulunmuştur.644 357 numaralı

mezarda ortaya çıkarılan bir diğer buluntu grubuysa, kolyenin kuzeyinde ayrı bir küme

637 Karataş/Semayük metal buluntularının analizleri yapılmadığı için bazı buluntuların bronz ya da bakır olup olmadıkları konusunda net bilgi yoktur. 638 Mellink 1964, 276-277. 639 Mellink 1965a, 243; Mellink 1967, 253-254. 640 Mellink 1967, 253 ve 255. 641 Mellink 1970a, 245. 642 Mellink 1970a, 245. 643 Mellink 1969a, 323. 644 Mellink 1969a, 323.

oluşturacak şekilde ve dağınık halde rastlanılan 300 adet gümüş ve bronz boncuk olup, bir

diademin parçası olarak tanımlanmıştır.645 357 numaralı mezarın en önemli buluntularından

olan ve Batı Anadolu’da Eski Balıkhane, Ovabayındır ve Yortan yöresinde rastlanılanlara

benzeyen, ancak onlardan kulağa giren kısımlarında siyahımsı, çekirdek büyüklüğünde taş

parçası olması ile ayrılan altın kulak tıkaçları 0,022m boyunda ve 0,009m çapındadır.646 1973

yılı kazılarında III.tabakada bulunan taştan yapılmış, yeşil renkli, 1,5cm boyundaki kulak

tıkacı ise bu uygulamanın MÖ III.binyılın içlerine kadar sürdüğünü gösterir.647 (Lev-101/11)

Daha önce Eski Balıkhane maddesinde ayrıntılı olarak incelenen altın kulak tıkaçları olasılıkla

birer ritüel nesnesidir ve ileride Batı Anadolu Erken Tunç Çağı ölü gömme geleneklerinin bir

modellemesi yapılırken ele alınacak niteliklerden biridir.

Karataş/Semayük’te yukarıda sözü edilen süs eşyaları dışında mezarlarda ortaya

çıkarılan diğer metal buluntular daha çok günlük kullanıma yönelik aletlerden ve kişisel

eşyalardan oluşur. Bunların içinde Karataş buluntularını temsil edebilecek temel niteliklere

sahip ve bazıları da ünik olan eserler aşağıda incelenmiştir.

Karataş/Semayük mezarlarında rastlanılan metal aletleri keskiler, usturalar, kamalar ve

spatulalar oluşturur. Özellikle 335 numaralı mezarda rastlanılan sap kısmı olmayan, ancak

üzerinde iki perçin deliği bulunan, 0.20m boyundaki, bronz kama ile aynı mezarda ortaya

çıkarılan ve kazıcıları tarafından ustura olarak nitelendirilen, 0.08m boyundaki bronzdan

yapılmış, yassılaştırılmış kesici alet sözü edilmeye değer buluntular arasındadır.648 (Lev-

102/1-2-3) 152 numaralı bir yetişkine ait mezarda bir taş balta ile beraber bulunan bronzdan

yaprak biçimli, sapa geçecek yerinde iki perçin deliği bulunan, 0,125m boyundaki ustura

diğer ilgi çekici buluntuları oluşturur.649 (Lev-102/4) Aynı açmada ortaya çıkarılan 156

numaralı mezarda bulunan bronzdan yapılmış, 0.127m boyundaki kama ve yine aynı mezarda

ortaya çıkarılan 0,128m boyundaki, bronzdan ustura üzerine yapılan yorumlarda bu tip

usturaların aslında hayvan derisi yüzmek için kullanılan bıçaklara benzediği belirtilmiştir.650

(Lev-102/6-7) Karataş/Semayük kazılarında ister yerleşim yeri olsun isterse de mezarlık alanı,

elde edilen metal buluntular arasında önemli bir farklılık yoktur. Benzer ustura ve kamaya

yerleşimde de rastlanılmıştır.651 Hatta bu metal aletlerin ölen kişinin özel eşyaları

olabileceğini söylemek yanlış sayılmaz.

645 Mellink 1963a, 323. 646 Duru 1972, 124; Mellink 1969; 323-324. 647 Mellink 1974, 355. 648 Mellink 1969a, 322. 649 Mellink 1967, 255. 650 Mellink 1967, 255. 651 Karşılaştırma için bakınız Warner 1994, 207/B33 ve KA 445.

Bir başka deyişle kazı sonucu yayınlanan yıllık raporlara ve Karataş/Semayük ile ilgili

diğer yayınlara bakıldığında, yerleşim yeri ya da mezarlıkta ortaya çıkarılan metal aletler

arasında önemli bir fark olmaması aşağıdaki gibi bir düşüncenin ileri sürülmesini sağlayabilir.

Ölü gömme ritüelinin bir parçası olan mezar armağanı bırakma işlemi sırasında, mezara

bırakılan metal aletlerin günlük kullanıma ait olabilecek aletlerden farklı olmaması nedeniyle,

bu aletlerin mezara bırakıldıkları andan itibaren birer ritüel nesnesi işlevini yüklenmekle

birlikte, asıl olarak gündelik eşyalar oldukları söylenebilir. Böylece, ilerideki bölümlerde daha

ayrıntılı anlatılacağı gibi bir ritüel nesnesinin sadece bu işlem için üretilmesi bir zorunluluk

değildir. Burada önemli olan o nesneye yüklenen birincil anlamın değişmesi, gündelik

anlamından sıyrılarak ya da bu anlamı ikinci planda taşıyarak başka bir anlam yüklenmesidir.

Kısacası ister çanak çömlek olsun isterse de metalden üretilmiş gündelik eşyalar, bunların

hepsinin çoğul değerlikli652 değerler yüklendiğini ve bu değer ve anlamların zaman içinde

değişebildiğini söylemek olasıdır.

Karataş/Semayük mezarlarında ortaya çıkarılan mezar armağanlarının son grubunu taş

eserler oluşturur. Sözü edilen taş eserleri, idoller, balta ve ünik bir buluntu olan asa başı

olarak sınıflamak olasıdır. Mellink’in belirttiğine göre Karataş/Semayük mezarları için, taştan

yapılmış aletlerin mezar armağanı olarak bırakılması son derece seyrek rastlanan bir

olgudur.653 Bu nedenle, bir yetişkin iskeleti içeren 152 numaralı mezarda daha önce sözü

edilen bronz ya da bakır ustura ile birlikte rastlanan, olasılıkla serpantinden654 yapılmış taş

balta ilgi çekici bir buluntudur. Benzerlerine Karataş/Semayük yerleşiminde655, Troia I656 ve

Kusura657 gibi diğer Batı Anadolu yerleşimlerinde rastlanan, yaklaşık 0,12m boyundaki sap

delikli bu balta, aynı mezarda bulunan ve yukarıda tanımlanan kesici metal alet de göz önünde

bulundurularak, olasılıkla mezarda gömülü yetişkine ait bir özel eşya olarak düşünülebilir.

(Lev-102/5)

Asa başı olarak adlandırılan ve benzerlerine yerleşimde yapılan kazılarda da

rastlanan658 bu ünik buluntu 86 numaralı pithos gömüde ortaya çıkarılmıştır.659 (Lev-102/8)

652 Cline 2004, 37. Multivalent kavramı, bir materyale yüklenen çok yönlü değer, anlam ve çekicilikler olarak kullanılmıştır. 653 Mellink 1967, 254. 654 Mellink’in kazı raporlarında koyu yeşil bir taştan yapılmış olduğunu belirtmesi nedeniyle bu aletin serpantinden yapılmış olabileceği düşünülmekte. Aynı şekilde Karataş’ın adının da kökeni bu çeşit koyu renkli taşlara dayandırılmakta. Mellink 1967, 254. 655 Warner 1994, 208/KA 494 ve 519/U. 656 Troia’nın Erken Tunç Çağı mezarlığı ile ilgili herhangi bir ipucu dahi şimdiye dek bulunamadığından doğal olarak burada sözü edilen taş balta yerleşimde ortaya çıkarılmıştır. Blegen 1963, 51. 657 Lamb 1936, 45; Lamb, 1937, 261. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, Kusura’da ortaya çıkarılan taş baltalar içinde mezarlardan ele geçen yoktur ve hemen hepsi yüzey buluntusudur. 658 Warner 1994, 208/KA 250-KA 495-KA 593. 659 Mellink 1965a, 244.

Kusura’da yerleşimin ETÇ II tabakasında bulunan asa başlarının benzeri olan bu asa başı da

yine ünik olmasıyla ilintili olarak, gömülen kişiye ait bir özel eşya olarak tanımlanabilir.

Karataş/Semayük mezarlarının en ilgi çekici taş eserleri arasında idolleri ayrı bir yere

koyup, son derece dikkatli bir şekilde incelemek gerekir. Karataş/Semayük pithos

mezarlarından 8-15-41-191 ve 144 numaralı olanlarında ortaya çıkarılan toplam 14 adet idol

incelendiğinde aşağıdaki dikkat çekici nitelikler ortaya çıkar.

Öncelikle kazılarda bulundukları yıl sırasına göre inceleyecek olursak, kazıların ilk

yılında açılan 8-15 ve 41 numaralı pithos gömülerde ortaya çıkarılan idolleri incelemek

gereklidir. İlk olarak 8 numaralı, içi oldukça dağınık durumda bulunmuş pithos gömüde iki

adet mermerden yapılmış ve baş kısımları olmayan idole rastlanmıştır.660 Hakkında yorum

yapılmayan ve yayınlarda çizim ya da fotoğrafları bulunmayan bu iki idolden sonra, 15

numaralı pithos gömüde, yine dört adet başsız idole, iskeletin ayak kemiği yanında

rastlanılmış, ancak bunlardan birinin baş kısmı biraz daha doğuda bulunabilmiştir.661 (Lev-

103/1-2) Mermerden yapılmış, kenarları yuvarlatılmış ve yaklaşık kare biçimli gövdeli, ince

uzun boyunlu ve sağlam ele geçen bir adet baştan anlaşıldığı kadarıyla dairesel başlı bu

idollerin tümlenebileni yaklaşık 0,12m boyundadır. Aynı yıl açılan 41 numaralı mezarda,

daha önce çanak çömlekler incelenirken belirtilen biri barbotin bezemeli çömlek, diğeri

mercimek (lentoid) gövdeli, gaga ağızlı iki minyatür kapla birlikte ortaya çıkarılan iki adet

başsız idol bulunmaktadır.662 Yayınlarda çizimi ya da fotoğrafı verilmeyen bu iki başsız

idolden birinin baş kısmı pithos gömünün dışında ele geçmiş ve bu mezarın birden çok kez663

kullanılmış olması nedeniyle, diğer kullanımların birinde dışarıya atıldığı sonucuna

varılmıştır.664

Geriye kalan altı idol 1966 yılında 144 ve 191 numaralı mezarlarda bulunmuştur.

Bunlardan 144 numaralı mezarda parçalı halde bulunan ve tümlenemeyen ikisi dışında kalan

ve aynı mezarda ortaya çıkarılan üçüncü idol yine baş kısmı kırık olarak bulunmuş ancak

restore edilebilmiştir.665 (Lev-103/5) Geri kalan diğer üç idol ise 191 numaralı, çocuk

gömüsünde ortaya çıkarılmış ve kazıcıların idoller konusunda yorum yapabilmelerine elverişli

olacak derecede önemli buluntulardır. (Lev-103/3-4) Yine mermerden yapılmış bu üç idolden

ikisi, 1963 yılında çıkan idollere benzemektedir. Her ikisinin de baş kısmı kırık ve birinin

boyun kısmında ikinci bir kırık olan, ancak parçaları bulunabildiği için restore edilebilen bu

660 Mellink 1964, 277. 661 Mellink 1964, 277. 662 Mellink 1964, 277. 663 Pithos içinde beş ayrı bireye ait kemiklere rastlanılmıştır. 664 Mellink 1964, 277. 665 Mellink 1967, 253.

iki idolden biri 0,13m, diğeri 0,139m boyunda olup, üçüncü idol kırıksız olarak bulunan

0,03m boyunda, diğerlerine göre oldukça küçük olan idoldür.666 Sözü edilen 191 numaralı

mezarın bir çocuk mezarı olması, ikincil kullanımının olmaması, buradaki idollerin in situ

olarak ortaya çıkarılmasını sağlamış, dolayısıyla idollerin sonradan kırılmadığı; özellikle,

bilinçli olarak boyunlarından kırılıp mezara bu şekilde konuldukları anlaşılmıştır.667 Kırık

olarak ele geçmeyenler ise dikkat edilirse oldukça küçük, ince boyunlu olmayan ve bu

nedenle kırılması daha güç olanlardır. Bunun yanı sıra 191 numaralı mezarın bir çocuk mezarı

olması ve burada in situ olarak bulunmaları, aslında idollerle çocuk mezarlarının bir ilgisinin

bulunduğunu daha net bir şekilde ortaya koymakta ve bu ritüelin çocuk mezarlarıyla

bağlantısını tanımlamaktadır.668 Karataş/Semayük’ün diğer mezarlarında nadiren rastlandığı

belirtilen idoller konusunda Mellink’in yaptığı yorum, daha önce metal eşyaları incelerken

öne sürülen mutlivalent değerlerin idoller için de boyunlarını kırarak koymak yoluyla geçerli

olduğunu göstermektedir.

Mellink’e göre; bir mezar armağanının kırılarak mezara bırakılması, kırma işlemi

yoluyla bu armağanının günlük kullanımda taşıdığı anlamın dışına çıkmasını

sağlamaktadır.669 Daha öncede belirtildiği gibi, burada önemli olan o nesneye yüklenen

birincil anlamın değişmesi, gündelik anlamından sıyrılarak ya da bu anlamı ikinci planda

taşıyarak başka bir anlam yüklenmesidir. Mellink bunu bir örnekle açıklamaktadır. Mısır’ın

predynastic dönemine ait mezarlarda bulunan kırık çakmaktaşı bıçak ve asa başlarının, ölen

kişinin özel eşyaları olması nedeniyle, öteki dünyaya geçişte onunla beraber gidebilmeleri için

onların da öldürülmeleri gerekmekte, bu gerek de eşyanın kırılması yoluyla yerine

getirilmektedir.670 Bu konuda yaptığı bir başka açıklama ise pek katılmamakla birlikte burada

belirtilmeden geçilemeyecek, “ölüyü silahların tehlikelerinden koruma” düşüncesidir.671

İdoller konusuna geri dönecek olursak, sonraki bölümlerde ayrıntılı olarak irdelenecek bu

türden uygulamaları şimdilik bir yana bırakarak, benzer idollerin Batı Anadolu’da bulunduğu

diğer yerlere bakmakta yarar vardır. İlk örnek Demircihöyük/Sarıket mezarlığında bulunan

mermerden, yine baş kısmı kırık ancak restore edilmiş idoldür.672 Karataş/semayük idollerini

andıran ancak gövdesi dairesel olan bu idol dışında bir diğer idol Karaağaç mezarlık

buluntuları içinde değerlendirilen, ancak in situ olarak bulunmadığı ve bir özel koleksiyonun

666 Mellink 1967, 254. 667 Mellink 1967, 254. 668 Mellink 1967, 254. 669 Mellink 1967, 254. 670 Mellink 1967, 254, dpn.7. 671 Mellink 1967, 254. 672 Seeher 1992, 15.

incelenmesi sırasında fark edildiği için hakkında yorum yapılamayacak olan, mermerden,

sağlam durumdaki idoldür.673 Kusura’da yerleşimdeki kazılarda ortaya çıkarılan ve baş

kısımları kırık idoller ve idol parçaları ise Karataş/Semayük idollerine oldukça

benzemektedir.674 Bunların yerleşimde olduğu halde kırık olarak bulunmaları, idoller

konusunda ileride ayrıntılı olarak incelenecek önerilerin sahibi ve bu idollerin de dahil olduğu

figürin, idol ve küçük heykelciklerin hepsini birden “tapınç heykelcikleri” olarak niteleyen

Aydıngün tarafından kırılgan nesneler olmalarına bağlanmaktadır.675

Güneybatı Anadolu Erken Tunç Çağı’nın Bademağacı ve az da olsa Kuruçay ile

birlikte oldukça ayrıntılı şekilde incelenebildiği Karataş/Semayük kazılarında ortaya çıkarılan

mezarlar ve bunlardan yola çıkarak ölü gömme gelenekleri hakkındaki öneriler aşağıdaki gibi

özetlenebilir.

Karataş/Semayük Erken Tunç Çağı halkına ait ve Batı Anadolu Erken Tunç Çağı’nın

II.evresine tarihlenen ana mezarlık alanı ve diğer açmalardan elde edilen veriler, buradaki

insanların ekstramural bir ölü gömme geleneğine sahip olmakla birlikte, intramural gömü

uygulamaları da yaptıklarını, ölülerini ölünün boyutlarına göre pithos ile çömlek arasında

büyüklüğe sahip pişmiş toprak kaplara gömdüklerini, pithosların üzerlerinin yüzeyde taşlarla

dairesel biçimde çevrelendiğini, mevsimsel küçük sapmalarla bütün pithos ve çömlek

gömülerin ağız kısmının doğuya baktığını, gömülerin çocuk mezarları hariç ikincil

kullanımının olabildiğini, pithosun boyutunun yetmediği yerlerde diğer Batı Anadolu

mezarlıklarında görüldüğü gibi ağız kısmına bir başka kap eklenerek boyunun uzatılabildiğini

ve pithosların ağzının düz bir taş veya bir çömlekle kapatıldığını göstermiştir.

Mezarların içine armağan olarak, pişmiş toprak kaplar, minyatür boyda küçük gaga

ağızlı testiler, metal eser olarak bronz ya da bakır kesici ve kazıyıcı aletler, kamalar, iğneler

bırakılabildiğini, bazı mezarlarda altın kulak tıkaçları, altın, gümüş ya da bronzdan yapılmış

kişisel süs eşyası sayılabilecek kolye, bilezik, küpe gibi eşyaların bırakıldığını; taş eser olarak

yine tek örnek olmakla birlikte bir kulak tıkacı, sap delikli balta, asa başı ve değişik

mezarlarda rastlanan idollerin sayılabileceğini belirtmek olasıdır. Bırakılan armağanların nasıl

bir ritüele işaret ettiği ise yukarıda kısa olarak açıklanmakla birlikte, bu konuyla ilgili

yorumlar diğer mezarlık alanları da dikkate alınarak ve aradaki benzerlik ve farklılıklar

incelenerek daha sonraki bölümde yapılacaktır.

673 Alp 1965, 5. 674 Lamb 1936, 29; Lamb 1937, 251. 675 Aydıngün 2004, 142.

Kılıçini Mağarası:

İl:Antalya

İlçe:Merkez

Konum ve Buluntular:

Karain kazısına paralel olarak yürütülen yüzey araştırmaları sırasında P.Lacroix

tarafından Yağca Köyü yakınlarında denizden 350m yükseklikte bulunan ve adını mağarada

bulunan bronz bir kılıç ile bu kazıların ilk hafiri Kılıç Kökten’den alan Kılıçini Mağarası’nda,

bir küp mezar ve onun yakınındaki bir yarıkta olasılıkla bir kadına ait olduğu düşünülen

kafatasına rastlanmıştır. Kafatasının yanında yer alan bronz bir saç yüzüğü nedeniyle

mağaranın Erken Tunç ya da Orta Tunç Çağa tarihlenebileceği Yalçınkaya tarafından

belirtilmektedir.676 (Lev-104)

Kıyıkışlacık/İasos:

İl:Muğla

İlçe:Milas

Konum:

Muğla ili sınırlarında, Milas ilçesinin 31km batısında, Güllük Körfezi kıyısındaki

Kıyıkışlacık köyünde kazısı devam eden antik Iasos şehrindedir.

Tarihleme:

Iasos kazısı sırasında daha alt tabakalarda ortaya çıkarılan Erken Tunç Çağı nekropolü

burada bir Erken Tunç Çağı yerleşiminin de söz konusu olabileceğini ortaya koymuştur.

Buradaki mezarlar kazıcıları tarafından ETÇ II olarak tarihlenmişlerdir.677

Buluntu Paketi:

Tipik ETÇ II kapları; gümüş, bronz, bakır ya da kurşundan yapılmış bilezik, küpe,

yüzük gibi metal süs eşyaları ve silahlar; taş baltalar, ağırşaklar, boncuklar.

Kazı ve Buluntular:

1-Mezar tipi:

Taş sandık mezar, sadece bir adet basit toprak mezar.

2-Gömü tarzı:

Ekstramural, intramural, hoker, inhumasyon

3- Açıklama:

676 Yalçınkaya 1995, 66. 677 Pecorella 1984, 11-13.

Kıyıkışlacık prehistorik dönem kazıları sırasında ortaya çıkarılan ve biri hariç (basit

toprak mezar) tamamı taş sandık mezar olan toplam 96 mezarın incelenmesi sonucu

bunlardan Artemis Astias stoasının temelleri altında bulunan üçü hariç tamamının ekstramural

mezarlık alanında olduğu saptanmış, kalan üç mezar ise intramural olarak nitelenmiştir.678

(Lev-105)

Kıyıkışlacık Erken Tunç Çağı mezarlık alanında ortaya çıkarılan mezarlar içinden,

mezar tipi, iskeletin konumu, yönlendirilmesi, içindeki iskelet sayısı ve buluntular açısından

mezarlığı temsil edebilecek ve farklılıklarıyla bu mezarlık alanındaki değişik uygulamaları da

gösterebilecek niteliklere sahip toplam 33 mezar seçilmiş ve aşağıda kazıcısının verdiği

numaralamaya bağlı kalınarak sırasıyla incelenmiştir.

Mezar 1:

Dikdörtgen biçimli, 0,76/0,82X1,16/1,24m ölçülerinde (ilk ölçüler iç, ikinciler dış

ölçüleridir), üzerinde kapak taşı olmayan, tabanı küçük parça taşlardan oluşmuş bu mezarın

içindeki iskelet, kendi sağına, başı kuzeye gelecek şekilde, hocker pozisyonunda yatırılmış

olup, iskeletin yanında bir adet dar ağızlı çömleğe ait ağız ve boyun kısmı ile bir kulp parçası

ortaya çıkarılmış ve mezarın içinde yönleri tam olarak belirlenemeyen ve olasılıkla daha

önceki gömülere ait iki iskelet daha olduğu anlaşılmıştır.679 (Lev-106/1-2-3-4)

Mezar 2:

Tek parçalı bir kapak taşıyla kapalı, 0,70/0,80X1,75/1,78m ölçülerindeki, dikdörtgen

biçimli, bu sandık mezarın içinde yatırılış yönü tam anlaşılamayan, ancak başı doğuda olan

hocker pozisyonunda bir iskelet ve bunun yanında iki adet gümüş bilezik, bir adet bronz

bilezik ile bir keramik parçası ortaya çıkarılmış olup, mezarın içinde daha önceki kullanımlara

ait iki iskeletin kemiklerine de rastlanılmıştır.680 (Lev-106/5-6-7)

Mezar 3:

İki parça kapak taşıyla kapatılmış, 1,56X1,79m ölçülerindeki, dikdörtgen biçimli bu

taş sandık mezar içinde rastlanılan 3 adet iskeletten, en son konulduğu için konumu

bozulmamış durumda olanının kendi soluna hocker pozisyonunda, başı doğuya gelecek

678 Pecorella 1984, 11-13; TAY-IVa, Kıyıkışlacık/İasos 679 Pecorella 1984, 13. 680 Pecorella 1984, 14.

şekilde yatırıldığı saptanmış ve mezar içinde iki adet kurşun bilezik ile bir adet keramik

parçası ortaya çıkarılmıştır.681 (Lev-107/1-2-3)

Mezar 4:

0,95X1,50m ölçülerindeki kapak taşlı, yaklaşık dikdörtgen biçimli bu sandık mezarın

içinde dört ayrı bireye ait kemiklere rastlanmış ve bunlardan en son gömülen olduğu için

konumu bozulmamış, hocker pozisyonunda, kendi sağına yatırılmış ve başı doğu-kuzeydoğu

yönlendirilmiş iskeletin yanında bir adet bronz balta ile ip delikli tutamakları ağız kenarının

dışa doğru çekilmesi ile oluşturulmuş düz dipli bir kap ve ağzı kısmından kulplu, üzerinde

kazıma bezeme ile çapraz bezemelerin yapıldığı bir testinin mezar armağanı olarak bırakıldığı

anlaşılmıştır.682 (Lev-107/4-5-6-7-8; Lev-108/1-2-3)

Mezar 7:

İçinde başı batıya gelecek şekilde hocker pozisyonunda yatırılmış tek iskelet bulunan,

0,80X1,31m ölçülerindeki, kapak taşsız bu mezarın içinde, gövdenin dört tarafındaki

tutamakları kabartma biçiminde uzatılarak bezenmiş, dar ağızlı, küresel gövdeli, yuvarlak

dipli bir kap ortaya çıkarılmıştır.683 (Lev-108/4-5)

Mezar 12:

İçi ortadan düz bir taş levha ile bölünerek ikiye ayrılmış, 0,90X1,44m ölçülerindeki bu

dikdörtgen mezarın kapak taşının olmadığı ve tabanının taş levha ile döşeli olduğu görülmüş,

içindeki iki iskeletten sağlam olanının hocker pozisyonunda olduğu ve baş kısmının doğuya

baktığı anlaşılmıştır.684 Mezar armağanı açısından oldukça zengin bu mezarın içerisinde; gaga

ağızlı, ağız kısmından kulplu, küresel gövdeli ve gövdenin üzerinde omuz kısmına doğru

yumru bezemelerin olduğu bir testi; gövdeden tek kulplu, yuvarlak dipli, geniş ağızlı küçük

bir maşrapa; ağız kısmı kırık, omuz kısmında ip delikli tutamakları olan, gövde üzerinde

çapraz çizi bezekler ve bezeklerin içinde dalgalı ya da düz hatlarla yapılmış bezemelerle,

stilize biçimde yapılmış ve bir kuşu temsil edebilecek bezeme bulunan buhurdanlık biçiminde

bir kap; gövdeden kulplu, geniş ağızlı, yuvarlak dipli bir çömlek; bir parça keramik kırığı,

681 Pecorella 1984, 14. 682 Pecorella 1984, 14-15. 683 Pecorella 1984, 15-16. 684 Pecorella 1984, 17.

spiral biçimli bronz bir küpe ve bir adet pişmiş toprak ağırşağın mezar armağanı olarak

bırakıldığı görülmüştür.685 (Lev-109)

Mezar 16:

Üzeri kalın bir blokla kapatılmış, dikdörtgen biçimli 0,70/0,82X1,26m ölçülerindeki

bu sandık mezarın tabanı küçük taşlarla yapılmış bir döşemeye sahip olup, tabanın üzerine

yatırılmış iki iskeletten son kullanıma ait olanının hocker pozisyonunda ve başı doğuya

gelecek şekilde yönlendirildiği görülmüş, mezarın içinde armağan olarak bırakılmış düz dipli,

ağız kenarında ip delikli tutamağı olan bir kase, bir keramik parçası ve vazo formlu, boyunlu,

küresel gövdeli, omuz kısmında dikey ip delikli tutamakları bulunan bir kaba rastlanmıştır.686

(Lev-110/1-2-3)

Mezar 21:

Dikdörtgen biçimli, 0,41/0,44X0,73/0,77m ölçülerinde, kapak taşsız bu mezarın içinde

doğu-güneydoğu yönlendirilmesi ile hocker pozisyonunda yatırılmış bir iskelete rastlanmış

olup,iskeletin yanında minyatür boyda, emzikli ancak oldukça tahrip olmuş bir kap ile yine

minyatür boyda, ağız kısmında kulplu iki maşrapa ve yarısı kırık, çift kulplu, geniş ağızlı,

yuvarlak dipli küçük bir kap ve bir adet keramik kırığı ve bir adet ağırşak ortaya

çıkarılmıştır.687 (Lev-110/4-5-6-7)

Mezar 23:

Trapezoid biçimli, 0,57/0,70X0,97/1,20m ölçülerindeki, kapak taşsız bu sandık

mezarın içinde, hocker pozisyonda, başı doğuya gelecek şekilde kendi sağına yatırılmış bir

iskelet, baş kısmının yanında ağız kısmı kırık olduğu için üst yapısının nasıl olduğu

anlaşılmayan, küresel gövdeli, yuvarlak dipli, kulpsuz bir testi ve ayak ucunda rastlanılan,

geniş ağızlı, ağız kenarından kulplu, küresel gövdeli, yuvarlak dipli bir testiyle beraber ortaya

çıkarılmıştır.688 (Lev-110/8-9-10)

Mezar 24:

0,60X0,88m ölçülerindeki trapezoid biçimli, kapak taşsız bu sandık mezarın içinde,

düz taş plaka zemin üzerinde, kendi soluna, hocker pozisyonda yerleştirilmiş ve başı batı-

685 Pecorella 1984, 17. 686 Pecorella 1984, 18. 687 Pecorella 1984, 20. 688 Pecorella 1984, 20-21.

güneybatıya yönlendirilmiş bir iskelet, bacak kısmında, vazo formlu, düz dipli, gövdesinin

karşılıklı iki tarafında yan yana iki adet dikey ip delikli tutamağa sahip ve tutamaklar arasında

çapraz kazı bezemeler bulunan bir kapla beraber ortaya çıkarılmıştır.689 (Lev-111/1-2)

Mezar 27:

Boyutlarından da anlaşılabileceği gibi (0,33X0,63m) bir bebek mezarı olan bu mezarın

tabanı küçük taşlarla döşeli olup, zemin üzerindeki iskelet tahrip olduğundan yönü

anlaşılamamakta ve mezar armağanı olarak bir adet keramik parçası ile pişmiş toprak bir

ağırşağa rastlanılmıştır.690 (Lev-111/3)

Mezar 28:

Köşeli mezar formlarından farklı mezarlardan biri olan Mezar 28 eliptik biçimiyle

dikkat çekmektedir. Uzun tarafı 1,65m, kısa tarafı 1,20m olan kapak taşlı, tabanı plaka taşla

kaplı, ortadan yine bir plaka ile ikiye ayrılmış bu sandık mezarın içinde iki iskelet bulunmakta

olup, daha sonra gömüldüğü düşünülen ikinci iskeletin hocker pozisyonda, başı güneye

yönlendirilmiş ve kendi soluna yatırılmış olduğu anlaşılmış ve mezar içinde bir adet keramik

kırığı; ip delikli tek kulplu bir kase ve çakmak taşı bir alet parçası bulunduğu saptanmıştır.691

(Lev-112/1-2-3-4)

Mezar 32:

Kıyıkışlacık mezarları içindeki iç yapısıyla farklı bir mezar olan Mezar 32, yine kapak

taşsız, dikdörtgen biçimli, 1,35X1,90m ölçülerinde ancak, dikdörtgenin uzun kenarlarından

kuzeydeki kenar boyunca yaklaşık 0,50m genişliğinde taşlardan yapılmış bir klineye sahip ve

içinde iki farklı zamanda yerleştirilmiş iskelet olan bir mezardır.692 Mezar içindeki ikincil

gömünün hocker pozisyonda, kendi soluna ve baş kısmı batıya gelecek şekilde yatırıldığı ve

yanında küçük bir testi ile bir keramik parçası ile beraber gömüldüğü saptanmıştır.693 (Lev-

112/5)

Mezar 34:

689 Pecorella 1984, 21. 690 Pecorella 1984, 21-22. 691 Pecorella 1984, 22. 692 Pecorella 1984, 23. 693 Pecorella 1984, 23.

Kıyıkışlacık mezarlığındaki toplam 96 mezar içinde sadece 7 adet bulunan elips

biçimli mezarların bir diğer örneği olan bu mezar 0,90X1,30m ölçülerinde, kapak taşlı,

içindeki iskelet hocker pozisyonunda, kendi soluna yatırılmış, başı batıya yönlendirilmiş,

yanında bir adet keramik parçası ile dört tarafında dikey ip delikli tutamaklara sahip, bunun

yanı sıra gövdesinde kabartma olarak bir adet şevron bezeme olan, küresel gövdeli, yuvarlak

dipli, geniş ağızlı, bir vazo ile beraber ortaya çıkarılmış bir mezardır.694

Mezar 38:

Kıyıkışlacık mezarlığının tek basit toprak gömüsü olan bu mezar içinde kendi sağına

hocker pozisyonda yatırılmış, başı doğuya yönlendirilmiş bir iskelet, yanında ağzı eğik

kesilmiş, tek kulplu bir maşrapa ve bir parça keramik kırığı ile beraber ortaya çıkarılmıştır.695

(Lev-113/1)

Mezar 39:

Olasılıkla bir çocuğa ait, dikdörtgen biçimli, kapaksız, 0,35X0,75m ölçülerinde,

içindeki iskeletin konumu tam anlaşılamayan, mezar armağanı olarak içine amphora formlu

bir kap, bir parça keramik kırığı ve bir adet deniz kabuğu bırakılmış bir mezardır.696 (Lev-

113/2)

Mezar 44:

Dikdörtgen biçimli, 0,65X1,20m ölçülerinde, içinde iki adet, başları güneydoğuya

bakan ve kendi sollarına hocker pozisyonda yatırılmış iskelete bulunan bu mezarda, bir parça

keramik kırığı, küresel gövdeli, vazo formlu, gövdenin dört tarafında dikey ip delikli

tutamaklara sahip bir kap ile iki adet taş alet parçası ortaya çıkarılmıştır.697 (Lev-113/3-4-5-6)

Mezar 46:

Eliptik mezarlardan biri olan Mezar 46 (0,75X1,00m) poligonal taş örgüsü ile dikkat

çekmekte olup, bir kapak taşı ile kapatılmış bu mezar içinde hocker pozisyonda, başı doğuya

yönlendirilmiş ve kendi soluna yatırılmış bir iskelet, yanında bir parça keramik kırığı ile

birlikte ortaya çıkarılmıştır.698

694 Pecorella 1984, 24. 695 Pecorella 1984, 25. 696 Pecorella 1984, 25. 697 Pecorella 1984, 26-27. 698 Pecorella 1984, 27.

Mezar 47:

Yaklaşık olarak 0,40X1,00m ölçülerinde dikdörtgen biçimli, kapak taşsız bu mezar

içinde kendi sağına, hocker pozisyonda ve başı doğuya gelecek şekilde konumlandırılmış bir

iskelet yanında iki adet gümüş bilezik ve geniş ağızlı, boyunlu, küresel gövdeli, yuvarlak

dipli, kulpsuz ve gövde üzerinde kabartma bezeme şeklinde yerleştirilmiş tutamaklı bir

çömlekle birlikte ortaya çıkarılmıştır.699 (Lev-113/7-8)

Mezar 51:

Dikdörtgen biçimli, 0,70X1,00m ölçülerinde, tabanı küçük taş döşeli, kapaksız bu

mezarın içinde hocker pozisyonda, başı doğuya gelecek şekilde kendi soluna yatırılmış bir

iskelete rastlanmıştır.700 (Lev-114/1)

Mezar 53:

Yine tabanı küçük taş döşeli, dikdörtgen biçimli, 0,60X1,05m ölçülerinde, kapak

taşsız bu mezarın içinde kendi soluna, hocker pozisyonda ve başı güney-güneydoğuya

yönlendirilmiş bir iskelet bulunmaktadır.701

Mezar 57:

Dikdörtgen biçimli, 0,70X0,90m ölçülerindeki, kapak taşsız bu mezarın içinde iki

iskelet bulunmakta olup, bu iskeletlerden ikincil kullanıma ait olduğu sağlamlığından

anlaşılanı, yanında bir parça keramik kırığı ile başı güneydoğuya gelecek şekilde, hocker

pozisyonunda yatırılmıştır.702 (Lev-114/2)

Mezar 60:

Mezar 57’ye benzeyen, ancak 0,74X1,60m’lik ölçüsüyle ondan biraz daha büyük olan

bu mezar içinde de yine iki iskelet bulunmakta ve bunlardan ikincil kullanıma ait olduğu

düşünüleni, yine yanında bir keramik parçası ile birlikte, hocker pozisyonda, başı

güneydoğuya gelecek şekilde ve kendi soluna yatırılmış olarak ortaya çıkarılmıştır.703 (Lev-

114/3)

699 Pecorella 1984, 27. 700 Pecorella 1984, 28. 701 Pecorella 1984, 29. 702 Pecorella 1984, 30. 703 Pecorella 1984, 31.

Mezar 63:

Etrafı taşlarla destekli ve yekpare bir kapak taşına sahip, 1,40/075X 2,00/1,24m

ölçülerindeki Mezar 63 içinde yine ikincil kullanıma ait iskeletin sağlam kalan kemiklerinden

yola çıkarak hocker pozisyonda, baş doğuya gelecek şekilde ve yanında küresel gövdeli,

yuvarlak dipli, dikey ip delikli tutamağı olan bir çömlek ve bir adet taş alet parçası ile beraber

gömüldüğü anlaşılmıştır.704 (Lev-115/1-2-3)

Mezar 64:

Kıyıkışlacık mezarlık alanındaki iki yarım daire biçimli mezardan biri olan bu kapak

taşsız mezarın çapı 1,05m olup, içindeki iskelet kendi sağına, başı doğuya gelecek şekilde,

hocker pozisyonunda ve yanında bir parça keramik kırığı ile beraber yerleştirilmiştir.705 (Lev-

115/4)

Mezar 69:

1,60X2,10m ölçülerindeki bu eliptik ve kapak taşsız mezarın içinde kendi sağına,

hocker pozisyonda, başı batıya gelecek şekilde yerleştirilmiş iskeletin yanında düz dipli,

boyunlu, kulpsuz, dikey ip delikli tutamaklara sahip ve gövde üzerinde kabartma bezemeleri

olan iki adet küçük çömlek ile üç tane taş boncuk ortaya çıkarılmıştır.706 (Lev-116)

Mezar 75:

Dikdörtgen biçimli, 0,60X1,10m ölçülerindeki bu mezar içinde, başı doğuya bakan,

hocker pozisyonda ve kendi soluna yatırılmış bir birey bulunmakta ve bu bireyin yanında bir

parça keramik kırığı ile, minyatür boyda bir kase ile küresel gövdeli, gövdenin karşılıklı dört

tarafında çekerek uzatılmış dikey ip delikli tutamakların bulunduğu, yuvarlak dipli, boyunlu

ve geniş ağızlı bir kaba rastlanılmıştır.707 (Lev-117/1-2-3)

Mezar 77:

Kıyıkışlacık mezarlığının diğer yarım daire biçimli mezarı olan kapak taşlı bu mezar,

0,86X1,3m ölçülerinde olup, içinde hocker pozisyonda, kendi soluna ve başı batıya gelecek

704 Pecorella 1984, 32. 705 Pecorella 1984, 32. 706 Pecorella 1984, 33-34. 707 Pecorella 1984, 35.

şekilde yerleştirilmiş bir iskelet, yanında bir keramik parçası ve dört tarafında yatay ip delikli

tutamakları olan minyatür bir çömlek ile beraber ortaya çıkarılmıştır.708 (Lev-117/4-5)

Mezar 78:

Elips biçimli, kapak taşlı mezarlardan biri olan Mezar 78 içindeki yaklaşık 0,015m

uzunluğundaki delici ve kesici bir bronz objeyle tanınmakta olup, 0,95X1,40m ölçülerindeki

bu mezar içinde hocker pozisyonda, başı batıya bakan ve kendi soluna yatırılmış bir iskeletin

yanında rastlanılan bu obje dışında mezarda, bir adet keramik parçası ile gövdesinde

bezemeler olan, dikey ip delikli tutamaklara sahip küresel gövdeli bir çömlek ortaya

çıkarılmıştır.709 (Lev-118/1-2-3)

Mezar 81:

Trapezoid biçimli, 0,80X0,90m ölçülerinde, kapak taşlı bu sandık mezarın içinde, başı

batıya gelecek şekilde, hocker pozisyonda, kendi sağına yatırılmış bir iskelet; yanında bir adet

keramik parçası, gümüş bir bilezik ve vazo biçimli bir kap ile küresel gövdeli, geniş ağızlı,

kulpsuz, gövdesinde iki adet dikey ip delikli tutamak olan ve tutamakların çevresi kabartılıp

uzatılarak bezeme haline getirilmiş, yuvarlak dipli bir kapla beraber ortaya çıkarılmıştır.710

(Lev-118/4-5-6)

Mezar 85:

Çoklu gömü uygulamasının gerçekleştiği bir diğer mezar olan, dikdörtgen biçimli,

0,58X1,38m ölçülerinde ve kapak taşsız Mezar 85’te üç bireye ait iskelet kalıntıları saptanmış

ve bu iskeletlerden en sağlam olduğu için en son gömüldüğü düşünüleninin, yanında bir parça

keramikle beraber kendi soluna, başı doğuya gelecek şekilde, hocker pozisyonda

yerleştirildiği saptanmıştır.711 (Lev-119/1)

Mezar 90:

Dikdörtgen biçimli, 0,75X1,10m ölçülerindeki bu kapak taşsız mezar içinde, başı

doğuya gelecek şekilde hocker pozisyonda yerleştirilmiş bir iskelet, yanında bir parça

keramik kırığı ve bir adet taş boncukla birlikte ortaya çıkarılmıştır.712 (Lev-119/2-3)

708 Pecorella 1984, 36. 709 Pecorella 1984, 36. 710 Pecorella 1984, 37. 711 Pecorella 1984, 39. 712 Pecorella 1984, 40.

Mezar 95:

Kıyıkışlacık mezarlık alanında incelenecek son mezar olan Mezar 95, içindeki çanak

çömlek bolluğuyla dikkat çekmektedir. 0;75/0,80X1,40m ölçülerinde olan bu dikdörtgen

biçimli, kapak taşsız sandık mezarın içinde sadece hocker pozisyonda, başı kuzeybatıya

gelecek şekilde yatırılmış bir birey bulunmakta olup, bu bireyin yanında altı ayrı keramik eser

ortaya çıkarılmıştır.713 Bu kaplardan ilk ikisi tek tutamaklı birer kase, sonrakilerden ilki

gövdeden tek kulplu diğeri ağızdan kulplu birer maşrapa, gaga ağızlı, ağızdan tek kulplu,

küresel gövdeli bir testi ve sonuncusu da gövde üzerinde her iki yanda birer tutamağı olan ve

tutamaktan yukarıya ağız kenarına kadar olan kesim dalgalı hatlı, çizi bezeklerle süslenmiş,

dar ağızlı, yuvarlak dipli bir çömlektir.714 (Lev-120)

Kıyıkışlacık mezarlık alanından bazı ortak nitelik ve farklılıkları barındıran yukarıdaki

33 mezarın yanı sıra diğer mezarların da incelenmesi sonucu bazı istatistiksel verilere

ulaşmak olasıdır. Bu şekilde yapılan bir inceleme sonucu, ilk olarak içinde iskelete

rastlanmayan 7 mezar hariç geri kalan mezarların tamamında hocker pozisyonunun görüldüğü

saptaması yapılabilmektedir. Bu mezarlık alanındaki toplam 95 taş sandık mezarın 32 tanesi

kapak taşlı, 63 tanesi ise kapak taşsız olup, mezarların 86 tanesi dikdörtgen ya da trapezoid

biçimli, 7 tanesi elips, 2 tanesi de yarım daire biçimindedir.715 İçinde iskelet bulunmayan 7

mezarı hariç tutacak olursak geri kalan 90 mezarın 26 tanesinde birden çok gömüye

rastlanmış olup çoklu gömü sayısı bir mezarda dörde kadar çıkabilmektedir.716 İçinde iskelet

bulunduğu halde iskeletin baş kısmının yatırılış yönü saptanabilen mezar sayısı 75 olup, bu

mezarların 60 tanesinde doğu-güneydoğu ve kuzeydoğu yönlendirmesi varken, 15 mezarda

batı-kuzeybatı-güneybatı yönlendirmesi görülmüştür.717 İçindeki iskeletin yatırılış konumu

saptanabilen toplam 46 mezarın 25’inde iskeletlerin kendi sağına, geri kalan 21’inde ise kendi

sollarına yatırıldıkları anlaşılmış olup, 96 mezarın 16 tanesinde hiçbir mezar armağanı

bulunmazken geri kalan 80 mezarda, başta çanak çömlek parçası ve tüm kaplar ile metal ve

taş eserler, ağırşaklar, çeşitli boncuklar ve deniz kabukları ortaya çıkarılmıştır.718 Bütün

mezarlık alanında sadece dört adet çocuk ve bebek mezarına rastlanması da dikkat çekici

olup, çocuk ya da bebeklerin intramural olarak gömülmüş olabilecekleri düşüncesini akla

getirmektedir.

713 Pecorella 1984, 40-41. 714 Pecorella 1984, 41. 715 Pecorella 1984, 80. 716 Pecorella 1984, 14-15 ve 80-81. 717 Pecorella 1984, 80. 718 Pecorella 1984, 80.

Ayrıca yatırılış pozisyonu ile cinsiyet arasında Baklatepe mezarlarında olduğu gibi bir

ilişki olup olmadığı da akla gelen bir diğer olgudur. Antropolojik incelenmeye dayanmayıp

sadece mezarlardaki cinsiyet belirtici olarak algılanabilecek bilezik, küpe, yüzük, ağırşak, taş

boncuk ile taş alet parçası, balta ve kesici aletler gibi armağanlara dayanarak yapılan bir

çıkarıma göre yatırılış yönü saptanabilen 47-69 ve 81 numaralı mezarlarda ortaya çıkarılan

bilezik ve boncuk gibi armağanları kadınlara ait süs eşyaları olarak kabul edecek olursak ve

bu mezarlardaki iskeletlerin kendi sağına yatırıldığı saptaması da yapılabildiğine göre yatırılış

ile cinsiyet arasında bir bağ kurulabilir.

Erkek bireylere ait olabilecek böylesi bir çıkarımı 4-28-44 ve 78 numaralı mezarlarda

yapmak olasıdır. Bu mezarlardan ilki içinde dört ayrı bireye ait iskelet bulunan Mezar 4’tür ve

içinde rastlanılan bronz baltanın bu nedenle hangi bireye ait olduğunu saptamak olası değildir.

Mezar 28 ve 44’te ise ortaya çıkarılan çakmaktaşı kesici ve kazıyıcı alet parçaları cinsiyet

hakkında ipucu verirken her iki mezarda da iskeletin kendi soluna yatırıldığı, buna karşın her

iki mezarda da ikincil gömü uygulamasının olduğu görülmektedir. Mezar 78 ise bronzdan

yapılmış bir kesici aleti barındırmasıyla bir erkeğe ait olabileceği yorumu yapılabilecek bir

mezar olmakla birlikte, içindeki iskeletin yine kadınlar için yapılan yorumda olduğu gibi

kendi sağına yatırılmış olması ilgi çekicidir. Ancak toplam 46 mezarda bu şekilde yapılan yön

saptaması olmakla birlikte, sadece yedi mezarda hem yatırılış yönü hem de cinsiyet belirtici

olabilecek objelere sahip olması maalesef yukarıda yapılan çıkarımın tartışmalı olabileceğini

göstermektedir. Buna karşın sağa ya da sola yatırılış olgusuna dikkat çekmenin gerekliliği de

ortadadır.

Kocaan Höyük:

İl:Afyon

İlçe:İhsaniye

Konum ve Buluntular:

Afyon ili, İhsaniye ilçesi, Karacaahmet Köyü’ndeki höyüğün yakınında açılan

mezarlardan çıktığı bildirilen ve Afyon Müzesi’nde bulunan kapların resimleri levhalarda

görülmektedir. Eski Afyon Müzesi müdürlerinden Süleyman Gönçer’in Afyon tarihi üzerine

yazdığı kitapta söz edilen bu höyük ve mezarlar ile diğer buluntular hakkında başka hiçbir

bilgi yoktur.719 (Lev-121)

Kozluçay: 719 Gönçer 1971, 33 ve 41; Lloyd-Mellaart 1962, 269.

İl:Isparta

İlçe:Yalvaç

Konum ve Buluntular:

Isparta ili, Yalvaç ilçesi, Kozluçay köyü yakınlarındaki Mezarlıkaltı mevkiinde

Çayıryolu’nda yapılan yol genişletme çalışmaları sırasında ortaya çıkarılan ve M.Özsait

tarafından incelenen; ağzı, kısmen de gövdesi ve destek taşları toprağın üstünde bulunan, üst

kısmı kırık, içi toprak dolu, ağız kısmı doğuya bakan bir mezar küpünün hamuru ve açkısı

bakımından Erken Tunç Çağı’na ait olabileceğine işaret edilmiştir.720

Körtükaya/Eski Kaynak Mevkii:

İl:Balıkesir

İlçe:Altınova

Konum ve Buluntular:

Balıkesir’in Altınova ilçesinin güneydoğusundaki Kazandere olarak bilinene kuru dere

yatağı yanında yer alan ve Körtükaya ya da Köftekaya denilen bu yerleşim, Madra Barajı

kanal kazıları sırasında ağır tahribata uğramış ve tepenin zirvesini oluşturan düzlüğün

güneyinde E.Beksaç tarafından pithos parçaları saptanmıştır.721 Yüzey buluntuları açısından

yerleşimin bulunduğu yükseltinin hemen altındaki Eski Kaynak Mevkii’nin bir nekropol alanı

izlenimi verdiği belirtilmektedir.722 Buradaki araştırmalarda pithos gömü tipinde mezarlara

rastlanmıştır. (Lev-122)

Kubad-Âbâd:

İl:Konya

İlçe:Beyşehir

Konum ve Buluntular:

Beyşehir Gölü kıyısındaki bir Selçuklu sarayı kazısı olan Kubad-Âbâd kazılarında

özellikle Küçük Saray ile Büyük Saray arasında kalan alanda yapılan çalışmalarda burasının

Selçuklu’dan çok daha eski dönemlerde de yerleşim gördüğüne işaret edecek buluntular

ortaya çıkarılmıştır. 1988 yılı kazı çalışmaları sırasında XXXII-HH plankaresinde –3.48m’de,

kırılmış durumdaki bir pithosun içerisinde bulunan bir bebek iskeleti ve aynı metrelerde

ortaya çıkarılan prehistorik çanak çömlek parçaları Prof.Dr.Kutlu Emre tarafından

720 Özsait 1998a, 122. 721 Beksaç 2000, 117. 722 Beksaç 2000, 117.

değerlendirilmiş ve MÖ III. ve II. bin yıl başlarına bir başka deyişle Erken Tunç Çağına

tarihlendirilmişlerdir.723 (Lev-123/1-2-3)

Aynı kazıda 1993 yılında yapılan çalışmalarda, XL-DD açmasında, -4.28m kodunda,

açmanın kuzeybatı köşesine yakın bir yerde; hoker durumunda denilebilecek bir biçimde

gömülmüş bir kadın iskeleti bulunmuştur. Ayak bileğinden sonraki kısmı, açma duvarının

altında kaldığından tahrip olmuş bu iskeletin üzerinde ve yanında bir kadına ait olabilecek

takılar ele geçmiştir. Buluntular; iskeletin kafatasının kulak olabilecek yerine yakın bir yerde

21 adet dairesel formlu küçük altın halka; yine kafatasının ön yüzünde, ağıza yakın bir yerde

boğa başlı bronz bir fibula(?); kafatası ile gövdeyi birleştiren boyun etrafında bol miktarda ve

çeşitli ebatta boncuk ile el bileklerine geçirilmiş vaziyette iki bilezikten oluşmakta olup, MÖ

4000-2500 yılları arasına tarihlenmişlerdir.724

1994 yılı çalışmaları sırasında yine prehistorik malzemeye rastlanmış olması yukarıda

da belirtildiği gibi buradaki Selçuklu sarayından önce aynı yerde Erken Tunç Çağı’ndan

başlayan bir yerleşiminin olabileceğini akla getirmekte; ortaya çıkarılan pithos içindeki çocuk

gömüsü ile basit toprak gömü tarzındaki yetişkin bir kadına ait olabilecek gömü de bu

düşünceyi desteklemektedir. Bunun yanı sıra, el yapımı, kalın cidarlı, yanık renkli, düz

dairesel kaideli, küresel olmayan yuvarlak gövdeli, kısa dairesel boyunlu, dışa dönük ağız

kenarlı ve kısa küt kulplu kaplar ile kemikten yapılmış eşya parçaları ve obsidiyen aletler yine

III.binyıla işaret etmektedir.725 (Lev-123/4-5-6) Ancak, burada mimari bir buluntunun ele

geçip geçmediği konusunda herhangi bir bilgi verilmemiştir. Dolayısıyla Kubad-Âbâd’da

ortaya çıkarılan mezarların intramural gömüler mi yoksa ekstramural bir mezarlığa ait iki

mezar mı oldukları bilinememektedir.

Kumtepe:

İl:Çanakkale

İlçe:Merkez

Konum:

Çanakkale il merkezinin güneybatısında, Kumkale'nin güneyinde, Kara Menderes

Çayı'nın batı yakasında yer alan Kumtepe, Çanakkale Boğazı'ndan 2.5 km, Ege Denizi'nden 2

km uzaklıktadır.726

723 Arık 1990, 372 ve Arık 1988, 128. 724 Arık 1996a, 395 ve 397-398; Arık 1996b, 402. Burada sözü edilen fibula hakkında kazı raporlarında herhangi bir bilgi verilmediğinden, fibulanın tarihlendirici niteliğinden yararlanılamamaktadır. 725 Arık 1996b, 402. 726 TAY-IVa, Kumtepe

Tarihleme:

Sperling’e göre; Kumtepe Ib tabakası Troia I öncesine aittir ve Erken Tunç Çağı'nın

ilk evresine tarihlendirilir. Kumtepe Ib tabakasının erken evreleri kesin olmamakla birlikte

Geç Kalkolitik-ETÇ Geçişi veya Geç Kalkolitik Çağ içinde de düşünülürken, Kumtepe Ic

tabakası Troia I ile çağdaştır.727 Korfmann tarafından yapılan ikinci dönem kazılarında, ilk

dönem kazılarındaki tabakalanmaya sadık kalınmış, fakat yapı evreleri tekrardan A, B 2 A-B,

B 3 A-C, B 4 A-C, C 1 D, C 1 C, C 1A-B olarak adlandırılmıştır.728 Korfmann’ın C14

verilerine göre yaptığı bu tabakalanmaya göre; Kumtepe A: MÖ 5000-4900/3600, Kumtepe

B: 3350-3300, Kumtepe C: Troia I olarak tarihlenmiştir.729

Görüldüğü gibi her iki araştırmacı da Erken Tunç Çağı için C tabakasını küçük

farklarla önermektedir. Dolayısıyla Erken Tunç Çağı’na tarihlendiği kesin olan tek tabaka Ic

tabakasıdır. Bir yıl süren ve daha çok sondaj niteliğinde olan ilk dönem kazılarında, iki

açmada ana toprağa inilmiş ve kültür tabakasının kalınlığının 5 m kadar olduğu saptanmıştır.

Alttaki tabaka I, üstteki daha yeni olan tabaka II olarak isimlendirilmiştir. I. tabaka ise a, b, c

olmak üzere üç yapı evresine ayrılmıştır. Ayrıca her yapı evresi alt evrelere ayrılmış ve

bunlar; Ia1, Ia2, Ib1-Ib4, Ic1, Ic2 olarak adlandırılmıştır.730

Kazı ve Buluntular:

1-Mezar tipi:

Basit toprak ve pişmiş toprak çömlek mezar.

2-Gömü tarzı:

İntramural, hoker, inhumasyon

3- Açıklama:

Kumtepe höyüğü, Cincinati Üniversitesi'nin Troia’daki kazıları sırasında, 1934 yılında

J.L. Caskey ve J. Sperling tarafından saptanmış ve aynı yıl J. Sperling ve H.Z. Koşay

tarafından kazılmıştır. 1993 yılında höyüğün buldozerle tahrip edildiğinin öğrenilmesi

üzerine, Troia kazı ekibi ve Çanakkale Müzesi'nin ortak çalışması ile M. Korfmann'nın

yönetiminde tekrar kazılar başlamış ve 1997 yılına kadar devam etmiştir.731

Kumtepe'nin I. tabakasında çeşitli yapı katlarında yerleşim içinde dört mezar

bulunmuştur. Bunlardan biri kesin olarak Erken Tunç Çağı'na tarihlenmektedir. ETÇ I.

evresine konan bu mezar, V1 mezarı olarak adlandırılmış ve -2.30 ile -2,10m arasındaki Ic

727 TAY-IVa, Kumtepe 728 TAY-IVa, Kumtepe 729 Gabriel 2001, 343; TAY-C14 Veri Tabanı-Kumtepe 730 Sperling 1976, 306. 731 TAY-IVa, Kumtepe

yapı katında ortaya çıkarılmış bir basit toprak mezardır.732 Genç bir yetişkine ait iskelet sağ

yanına, başı kuzeye dönük bir şekilde hoker biçiminde yatırılmış, kolları göğsüne

kavuşturulmuştur.733 El ayaları aşağıya bakan iskeletin, sağ eli çene altında, sol eli az ileride

ve başı altında bir yastık varmışçasına yüksektedir.734 (Lev-124/1)

Daha önceki yayınlarda Kumtepe Ib yapı katına ait olduğu söylenen bir diğer basit

toprak mezar ise Sperling’in 1976 yılındaki yayınında U1 mezarı olarak adlandırılarak IA2

yapı katına ait olarak gösterilmiştir.735 Dolayısıyla Geç Kalkolitik Çağ mezarı olan bu gömü

değerlendirme dışı tutulmuştur. Yine B tabakasına ait bir bebek gömüsü, MÖ.IV.binyıl sonu

duvarlarının arasında, bir çömlek içinde ezilmiş olarak bulunmuş olup, bu tabaka mezarları

için her iki kazıcısı da Erken Tunç Çağı nitelemesini kullanmadığı ve bu evreleri daha çok

Geç Kalkolitik dönemden geçiş evresi olarak nitelendirdiklerinden bu mezar da diğeri gibi

değerlendirme dışı tutulmuştur.736 (Lev-124/2) Bu durumda Kumtepe’de ETÇ olarak

tanımlanabilecek ve Troia I ile çağdaş tek mezar, Ic yapı katında ortaya çıkarılan V1

mezarıdır.

Kumtepe’de değişik tabakalarda ortaya çıkarılan sadece dört adet mezara dayanarak

burası için yorum yapmak güçtür. Ancak bu dört adet mezardan Erken Tunç Çağı ya da geçiş

evresine tarihlenen iki intramural mezarın birinin çocuk mezarı, diğerinin de genç yetişkin

mezarı olması ve kazı sonucu başka mezarlara rastlanılmaması, burada şimdiye dek

bulunamamış ekstramural bir mezarlık alanının olabileceğini gösteren dolaylı kanıtlar olarak

değerlendirilebilir.

Kusura:

İl:Afyon

İlçe:Sandıklı

Konum:

Afyon yakınlarındaki Sandıklı Ovası’nın doğusunda yer alan 8m yükseklikte, 200m

çapında yayvan bir höyük ve mezarlık alanıdır.

Tarihleme:

Kazıcısı tarafından yapılan stratigrafiye göre burası A-B-C olarak üç tabakaya

ayrılmıştır. A tabakası en erken evredir ve çok fazla bir mimari buluntu ele geçmemiştir. Bu

732 Sperling 1976, 346. 733 Sperling 1976, 346. 734 Sperling-Koşay 1936, 45. 735 Sperling 1976, 326. Bu mezar Sperling-Koşay 1936 45’te Ib yapı katına ait olarak tanımlanmıştır. 736 Gabriel 2001, 343-344.

tabakanın Geç Kalkolitik veya Erken Tunç Çağı olabileceği düşünülmektedir. Kusura A

dönemine ait mezarlıktan elde edilen buluntular buranın MÖ 4.binyıl sonu 3.binyıl başı

olabileceğini göstermektedir.737 B evresi ele geçen taş temel üzerine kerpiç duvarlı yapıları,

yapılar içindeki ocakları ve keramik buluntuları ile tam bir ETÇ yerleşimidir. W.Lamb

tarafından yapılan yorumda A tabakası IV.binyıldan başlatılmakta ve Erken Tunç Çağı I

olarak tarihlenmekte.738 Mimari ile ilgili fazla bir buluntunun ele geçmediği yukarıda

belirtilen bu evre daha çok höyüğün kuzey-kuzeybatısında ortaya çıkarılan mezarlıkla

tanımlanmaktadır. (Lev-125; Lev-126)

Buluntu Paketi:

Koyu yüzlü, açkılı, el yapımı Erken Tunç Çağı kapları.

Kazı ve Buluntular:

1-Mezar tipi:

Basit toprak, Pişmiş toprak pithos ve çömlek, taş sandık mezar, sahte oda mezar.

2-Gömü tarzı:

İntramural, ekstramural, hoker, dorsal, inhumasyon

3- Açıklama:

Mezarlıktan ele geçen buluntuların Stewart tarafından yapılan değerlendirilmesi

sonucu, bunların Troia I-II, Yortan, Pitane (Çandarlı), Babaköy ve Alişar I ile olan

benzerliklerine dikkat çekilmektedir.739 Ancak mezarlıkta ortaya çıkarılan ve sözde pithos

mezar olarak tanımlanan mezarların benzerleri burayla çağdaş olmamakla birlikte Alişar II

dönemi mezarları arasında bulunmaktadır.740 Kazıcısına göre, Kusura mezarlık alanının asıl

önemi, Anadolu’nun batı ve doğu kültürleri arasında, konumundan kaynaklanan, kültürel

değil fakat coğrafi bir ilişkiye işaret etmesidir.741

Kusura B tabakası intramural mezarları:

Kusura ile ilgili söylenecek en önemli olgu burada ekstramural bir ölü gömme

geleneğinin varlığıdır. Ayrıca B ve C evreleri ile ilgili mezarlık alanları bulunamamıştır. Buna

737 Lamb 1937, 217. 738 Lamb 1936, 16 ve Stewart 1936, 59. Lamb, ilk yayınlarında A tabakasını IV.binyıldan başlatırken daha sonraki yayınlarında bu tabakayı, B tabakasının bir erken evresi olarak yorumlama yoluna gitmiş ve ETÇ I içine yerleştirmiştir. Kusura üzerine daha sonra Korfmann tarafından yapılan bir başka incelemede, A tabakası ETÇ I ve IIa olarak, B tabakası ise ETÇ IIIb olarak tarihlenmiştir. (Bkz. TAY-IVa, Kusura) 739 Stewart 1936, 59. 740 Stewart 1936, 60. Steward Alişar II’nin Kusura’dan daha geç olduğunu dolayısıyla sözde pithos mezarların Kusura’da Alişar II’den önce başladığını belirtmektedir. 741 Stewart 1936, 60.

karşın B evresinde, yerleşim içinde, küçük çocuklara ve bazı yetişkinlere ait iskeletleri

barındıran tekil pithos mezarlar da ele geçmiştir.

ETÇ II’ye tarihlenen B evresine ait V no’lu alandaki yapıların tabanlarının altında

bulunan iki pithos mezardan birinde mezar armağanı olarak bakırdan bir bilezik ele

geçmiştir.742 (Lev-127/1-2-3-4)

MÖ 3.binyılın sonlarına tarihlenen ve C evresine geçiş olarak tanımlanan döneme ait

ve içinde bir yetişkinin kemiklerinin olduğu bir diğer pithos mezar ise yine V no’lu alanda

ortaya çıkarılmıştır (Lev-127/5).743 Aynı alanda 1 numaralı odada ortaya çıkarılan son mezar

bir çocuğa ait hocker durumda iskeleti barındıran ve kuzeydoğuya bakan ağız kesimi taşlarla

çevrelenmiş, iskeletin bacaklarının yanında minyatür bir kap bulunan mezardır.744 (Lev-

127/6-7-8)

Kusura’nın B’den C’ye geçiş evresinin gözlenebildiği XI nolu alanda da bir diğer

intramural gömü ortaya çıkarılmıştır. Bu mezar, örneklerine Kaklık ve Karataş/Semayük’te

rastlanan sahte oda mezar olarak adlandırılan mezarlara benzemesiyle dikkat çekmektedir. XI

no’lu alanın kuzeydoğu köşesinde ortaya çıkarılan ve içinde iskelet kalıntıları dışında

herhangi bir armağanın çıkıp çıkmadığı konusunda bilgi verilmeyen bu mezar içerisinde üç

ayrı bireyin olabileceği belirtilmektedir. Üç yönden küçük taşlarla çevrelenmiş bu mezarın

batı kesimi açıkta olup, doğu tarafının üstünde yine taşlardan yapılmış bir çatı örtüsü 0,80m

yüksekliğe kadar sağlam durumda kalmış olmakla birlikte batı tarafı tahrip olmuştur.745 (Lev-

128/1)

Kusura A tabakası ekstramural mezarları:

Kusura A tabakasına ait olan ve höyüğün kuzey-kuzeybatısında yer alan mezarlığın ne

kadar bir alanı kapladığı tam olarak bilinmemektedir. Mezarlıkta yapılan çalışmalar sonucu

ortaya çıkarılan on dört mezardan 13 numaralı olan hariç geri kalanının tamamı küçük

sapmalarla doğu-batı doğrultusunda düzenlenmiştir.746 (Lev-128/2) Bir pithos gömü olan 13

numaralı mezar ise güneye bakmaktadır. 14 numaralı basit toprak mezarda bulunan

iskeletinse baş kısmı batıya bakar durumdadır. Mezarlardan bir tanesi basit toprak mezar

(No.14), üç tanesi taş sandık (No.2,4,5) ve geriye kalan on tanesi ise pithos mezardır

(No.1,3,6,7,8,9,10,11,12,13). Mezarların bazılarında (No.1,4 ve 10) iskelete rastlanmamıştır

742 Lamb 1936, 41. 743 Lamb 1937, 226. 744 Lamb 1937, 228. 745 Lamb 1937, 229. 746 Stewart 1936, 55.

ya da on numaralı mezarda olduğu gibi kazı raporunda iskeletten söz edilmemiştir.747 Ayrıca

sadece bir mezarda (no.5) çoklu gömü olarak nitelendirilebilecek üst üste iki ayrı iskeletin

varlığı saptanmıştır.

Basit toprak mezar (no:14):

Basit toprak mezar olarak tanımlanan 14 numaralı mezardaki iskeletin başı batıya

bakmakta ve sağ tarafına doğru çevrilerek hoker pozisyonunda yatmaktadır. İskeletin ayak

ucunda çift kulplu, Steward ve Lamb tarafından olasılıkla iki kulplu olması nedeniyle

amphora olarak nitelendirilen, koyu renkli, el yapımı, perdahlı bir kap ile başucunda bulunan

tek kulplu, yine koyu renkli, el yapımı, açkılı, kap bu mezardan ele geçen buluntu grubunu

oluşturur.748 (Lev-129/1-2-3)

Taş sandık mezarlar (no:2-4-5):

Taş sandık mezar olarak tanımlanan 2, 4 ve 5 numaralı mezarlardan ilki olan 2

numaralı mezar, 1.63X0.85m ölçülerinde, üzeri tek parça bir taşla kapalı ve uzun kenarları iki

parça taşla çevrili, içindeki iskeletin yatırılış pozisyonu kemiklerin dağınık olması nedeniyle

anlaşılamayan, ancak kafatasının mezarın kuzeydoğu köşesinde ve yüz kısmının doğuya

dönük olduğu saptanabilen, içinde ele geçen keramik parçasından yola çıkarak bir tane büyük

çömlek ile; tek kulplu, omurgalı, kaba, el yapımı, gri-siyah hamurlu bir diğer kabın mezar

armağanı olarak bırakıldığı bir mezardır.749 (Lev-129/4-5-6)

İçinde iskelet kalıntısı ele geçmeyen 4 numaralı mezar, 0.80X0.63m ölçülerindedir.

Üstü sadece doğu kısmında bir tek taşla kapatılmış olan bu mezarın içinden çıkan mezar

armağanı siyahımsı hamurlu, kahverengi-siyah yüzey rengine sahip, kaba, el yapımı, ağızdan

tek kulplu bir kaptır.750 (Lev-129/7-8)

Mezarlık alanındaki yegane çoklu gömü olan 5 numaralı mezar, yeniden kullanıma iyi

bir örnektir. Bu taş sandık mezar 1.40X0.73m ölçülerinde, fazlaca tahrip olduğundan nasıl

inşa edildiği tam anlaşılamayan, içindeki iskeletlerden altta olanının pozisyonu bilinememekle

birlikte, daha sonradan üste konulan iskelet gibi düz durumda, bir başka deyişle dorsal

pozisyonda ve kafatası mezarın batısında, yüzü güneye gelecek şekilde sağına yatırılmış

olduğu düşünülmektedir.751 Her iki iskeletin de kafataslarının arkasında mezar armağanı

olarak bırakılan, koyu renkli, el yapımı, biri astarlı ve açkılı diğerleri kaba, hepsi ağızdan

747 Stewart 1936, 62. 748 Stewart 1936, 63. 749 Stewart 1936, 55,57,61 ve 63. 750 Stewart 1936, 61 ve 63. 751 Stewart 1936, 57, 61, 63 ve 64.

kulplu üç tane kap ile bir tane çok parçalanmış olduğu için formu anlaşılamayan kaptan

oluşan mezar armağanları bulunmuştur.752 (Lev-130/1-2-3-4)

Pithos mezarlar (no:1-3-6-7-8-9-10-11-12-13):

Kusura’nın A tabakasına ait mezarlık alanında ele geçen diğer mezarlara geldiğimizde

ise bunların tamamının pithos mezar olduğunu öncelikle belirtmek gerekir. Ancak bu pithos

mezarların yapımında değişik uygulamalar söz konusudur.

Daha önce belirtildiği gibi 1 ve 10 numaralı iskelet bulunmayan ya da içinde bir

iskeletin varlığından söz edilmeyen pithos gömüler hariç diğer bütün pithos mezarlarda hoker

tarzı gömü uygulanmıştır. Pithos mezarların en önemli niteliği üç farklı tipte yapılmış

olmalarıdır. Bunlardan birincisi Gerçek Pithos Mezar adını verilen ve doğrudan pithos içinde

gömü uygulanmış olanıdır (1,6,7 ve 13 No’lu mezarlar). İkinci tipi ise Sahte (pseudo) Pithos

Mezar adı verilen ve ağız-dip ekseni boyunca kesilerek ikiye ayrılan pithosların ağız ağıza

getirilerek bir ölünün üzerine örtülmesi yoluyla yapılan mezarlar oluşturur (3,8 ve 11 No’lu

mezarlar). Üçüncü tip ise bir pithosun yarısının iç kısmı yukarı gelecek şekilde konulması ve

içine yerleştirilen ölünün üzerenin büyük keramik kırıkları ile kapatılması biçiminde

uygulanan gömü geleneği gelmektedir (12 No’lu mezar).753 Kusura mezarlık alanında ortaya

çıkarılan pithos mezarlar hakkında daha ayrıntılı bilgi aşağıda verilmiştir.

Üst yarısı ele geçmeyen ve kalan kısmının uzunluğu 0.75m, en geniş yerinin ölçüsü

0.53m olan 1 No’lu pithos mezarın içinde herhangi bir mezar armağanı ve iskelet kalıntısına

rastlanmamıştır.754 (Lev-130/5)

3 numarayla işaretli ve pithos mezar tiplerinden ikincisi içine giren, bir başka deyişle

sahte pithos gömü olan bu mezarın uzunluğu 1.40m ve en geniş yeri 1.12m olup

(1.40x1.12m), gövdenin en geniş yerinde karşılıklı olarak iki kulp bulunmaktadır. (Lev-130/6)

İskelet üzerine kapatılan bu yarım pithosun ağız açıklığı güneydoğuya bakarken, mezarın

içinde başı batıya, yüzü güneye gelecek şekilde, hoker pozisyonunda yatırılmış, omuzdan

omuza genişliği 0.52m, kıvrık halde boyu 1.03m olan bir iskelet yer almakta ve mezarın

dışında, kazıcısının yorumuna göre, Yunanistan’da Orta Helladik döneme kadar uygulanan bir

yöntemle, ölü pithosa yerleştirildikten sonra üstüne bırakılan, siyahımsı-kahve renkli, astarlı

ve açkılı, ağız kenarı akıtacaklı olacak biçimde dışa çekik, tek kulplu bir maşrapa ile yine tam

olarak ele geçmeyen ancak birkaç kırık parçasıyla tanımlanabilen iki tane küçük kabın mezar

armağanı olarak bırakıldığı saptanmıştır.755 (Lev-130/7-8-9)

752 Stewart 1936, 57, 61, 63 ve 64. 753 Stewart 1936, 55. 754 Stewart 1936, 61. 755 Stewart 1936, 57 ve 61.

Gerçek pithos mezarlar kapsamında değerlendirilen, ağız açıklığı güneydoğuya bakan

6 numaralı mezar, oldukça kırık, kalan kısmı 1.02x0.76m ölçülerinde, en geniş kısmında

kulpu bulunan bir pithostur. (Lev-131/1) Pithosun sağ kenarında bulunan iskelet ise hoker

durumunda başı batıya, yüzü güneye dönük şekilde yerleştirilmiş olup, pithos’un içinde

iskeletin kafatasının arkasına denk gelecek şekilde, koyu gri hamurlu, iri kum ve saman

katkılı, koyu gri yüzeyli, ağız kenarı kırık, el yapımı bir kap ile pithosun dışında, yine

kafatasının olduğu tarafta, grimsi devetüyü renginde, hafifçe perdahlı, iri taneli kum ve saman

katkılı, yüzeyi benekli bir diğer kabın varlığı Lamb ve Steward tarafından bildirilmektedir.756

(Lev-131/2-3-4)

İçindeki iskeletten neredeyse hiçbir iz kalmamış olan 7 numaralı pithos mezarın

pithosunun kalan kısmı ise 1.10x0.62m ölçülerindedir. (Lev-131/5) Mezar içinden ele geçen

bir kase parçası ile bir başka kaba ait ağız kenarı parçası ve aynı kaba ait bir kulp bu mezarın

yegane armağanlarıdır.757

Sözde pithos mezarların en iyi örneği olan ve ağız açıklığı güneydoğuya bakan 8

numaralı mezardaki iskeletin başı batıya, yüzü kuzeye gelecek şekilde, hoker pozisyonunda

yerleştirildiği saptanmıştır. 1.15x0.64 ölçülerindeki pithosta kulp yerine tutamaklar

bulunmaktadır. (Lev-131/6) Ağız ağıza getirilen iki parçanın toplam uzunluğu 1.68m’dir.

iskeletin kafatasının arkasına mezar armağanı olarak bırakılan kabın kili siyah, yüzeyi

kahverengimsi-gri, perdahlı, kulpun tam karşısına gelen kısımda tutamak olabilecek plastik

bir çıkıntı bulunmaktadır.758 Mezarda bulunan iskeletin Alişar II’den de bilinen bir biçimde

kerpiç bir platformun üzerine yerleştirildikten sonra üzerine iki pithosun ağız ağıza gelecek

şekilde yerleştirilmiş olmasına kazıcısı dikkat çekmektedir.759 (Lev-131/7-8)

Çok parçalanmış durumda ortaya çıkarılan güneydoğuya yönlendirilmiş, 9 numaralı

pithos mezarın ağzı bir diğer pithosun kalıntısı ile kapatılmış olup bu mezar Kusura’nın

mezarlık alanı ile ilgili yayında herhangi bir pithos gömü tipinin içine yerleştirilmemiştir.760

(Lev-131/9) İçinde herhangi bir mezar hediyesi ele geçmeyen bu mezarda kullanılan pithos

0,96x0,65m ölçülerinde olup en geniş yerinde iki kulp bulunmakta ve içindeki iskeletin başı

batıya bakmaktadır.761 Ağız kısmının bir başka kap ile kapatılması Batı Anadolu’da bu

756 Stewart 1936, 57, 61 ve 63. 757 Stewart 1936, 62. 758 Stewart 1936, 62-63. 759 Stewart 1936, 57. 760 Bu konuda ne Lamb ne de Kusura’nın mezarlık alanı ile ilgili makaleyi yazan Steward yaptıkları yayında diğer pithos gömüleri sınıflarken 9 numaralı mezar için bir bilgi vermemektedir. Bkz. Steward 1936, 55. 761 Stewart 1936, 62.

çalışmaya konu olan dönemde sık rastlanan bir uygulamadır. En iyi örnekleri Harmanören ve

Karataş/Semayük’tedir.

Kusura ile ilgili yayınlarda hangi tip pithos gömüye girdiği konusunda bilgi olmayan

bir diğer mezar da ağız açıklığı kuzeybatıya bakan 10 numaralı mezardır. Sağlam kalan kısmı

0,77x0,47m ölçülerinde ve ağız kenarında kulp olduğu düşünülen bu pithosun içinde herhangi

bir iskelet kalıntısı ve ölü armağanı ele geçmemiştir.762 (Lev-131/10)

Sözde pithos mezarların bir diğer örneği olan ve yine güneydoğuya yönlendirilmiş 11

numaralı mezara ait pithos çok fazla parçalanmış olmasına karşın ölçülebilen boyutları

1,02x0,50m’dir. Mezar içindeki iskelet hoker durumunda, başı batıya bakmakta ve yanında

ölü armağanı olarak çift kulplu, grimsi siyah hamurlu ve yüzeyi yine grimsi siyah renkte

küçük bir kap bulunmaktadır.763 (Lev131/11)

Pithos mezarların üçüncü tipinin tek örneği olan 12 numaralı mezarda, güneydoğuya

yönlendirilmiş bir kırık büyük küp, içi yukarı gelecek şekilde toprağa yerleştirilmiş ve içine

konulan ölünün üzerine büyük keramik parçaları kapatılarak farklı bir pithos gömü tarzı

ortaya çıkarılmıştır. Ancak bu mezardaki uygulama ve bunun tanımlanması konusunda bir

kesinlik olmadığı da kazı raporunda belirtilmektedir.764 Ölçüleri 0,57x0.36m olan bu mezar

içinde yer alan iskeletin kesinlikle bir çocuğa ait olduğu düşünülmekte ve başı batıya bakan

bu çocuk iskeletinin kafatasının arka tarafında mezar armağanı olabilecek kilden bir disk

bulunmaktadır.765

Gerçek pithos mezarların son örneği olan ağzı açıklığı kuzeydoğuya bakan 13

numaralı mezar da 12 numaralı mezarda olduğu gibi bir çocuğa aittir. Ancak hem bu mezar

hem de 12 numaralı mezarda ortaya çıkarılan çocuk iskeletlerinin zamanın ve tarımsal

faaliyetlerin tahribatından kurtulamadığı anlaşılmıştır.766 Ağız kısmında karşılıklı iki kulpun

bulunduğu pithosun sağlam kalan kısmının ölçüleri 0,38x0,42m olup yanında herhangi bir

mezar armağanı olmayan çocuk iskeletinin başı pithosun ağız kısmına bakmaktadır.767 (Lev-

132/1)

Kusura’nın A evresine tarihlenen bu mezarlık alanı ile ilgili olarak belirtilecek son

nokta, Yortan mezarlarının Kusura A evresinden sonraya tarihlenmesidir. Birbiriyle çağdaş

değişik tipte mezarların aynı yerde ve aynı zaman diliminde birarada olmasının ölü gömme

762 Stewart 1936, 62. 763 Stewart 1936, 62-63. 764 Stewart 1936, 62. 765 Stewart 1936, 57 ve 62. 766 Stewart 1936, 57. 767 Stewart 1936, 62.

geleneklerinin tarihlemede güvenli bir kriter olarak alınamayacağını göstermesi açısından

Kusura’nın iyi bir örnek olduğu kazıcısı tarafından belirtilmektedir.768

Lamb’in bu yorumuna karşın, bugün Batı Anadolu’da yapılan kazılar sonucu artan

veri sayısı bu mezarlığın diğer mezarlıklarla benzerlik ve farklılıklarını ortaya çıkaracak

düzeye gelmiştir. Öncelikle, A tabakasına ait mezarlardan hiçbirinden metal eser çıkmamış

olması ilgi çekicidir. Erken Tunç Çağı I ya da Geç Kalkolitik Çağ’dan ETÇ I’e geçiş olarak

tanımlanan bu tabakadaki mezarların bir diğer farklı yanı ise pithos mezarların ağzı

açıklıklarının küçük sapmalarla doğuya bakmasına karşın, içindeki iskeletlerin başlarının

diğer birçok Batı Anadolu mezarlığında rastlanıldığı gibi pithosun ağız kısmına gelecek

şekilde değil de dip kısmına gelecek şekilde konması nedeniyle küçük sapmalarla batıya

bakması önemli bir farlılıktır.

Bunun yanı sıra B ve C tabakalarına tarihlenen ekstramural mezarlık alanının

bulunamamış olması önemli bir eksiklikken, intramural çocuk mezarlarından birinde ortaya

çıkarılan metal bilezik bu tabakalarda ortaya çıkarılan tek mezar armağanıdır. Bu tabakalarda

yerleşim içinde ortaya çıkarılan ve depolama için kullanıldığı anlaşılan pithosların,

(Lev132/2-3-4-5-6) çocuk mezarı için kullanılan pithoslarla çok büyük farklılıklar

göstermemeleri, bir başka deyişle günlük kullanım kaplarının mezar için de kullanılmış

olması, Kusura’nın tam olarak kazılamamış A tabakasına tarihlenen mezarlık alanında da aynı

uygulamanın olup olamayacağını akla getirmektedir. Buluntuların gösterdiği kadarıyla

oldukça fakir bir yerleşim olan Kusura’da günlük kullanım kaplarının mezar pithosu olarak

kullanılması uygulamasının olması, bu uygulamanın Özsait’in önerdiği biçimde özel üretim

pithoslarla gerçekleştirildiği düşünülen Harmanören/Göndürle mezarlığı göz önüne

alındığında, ölü gömme geleneğinde uygulanan ritüellerde, sosyo-ekonomik yapının da rol

oynayabileceğini göstermesi açısından dikkat çekicidir. Burada dikkat edilmesi gereken bir

nokta, birçok kazı yerinde, kazıcıların kullanılan pithosların özel üretim olup olmadığı

konusunda kesin bir yargıya varamamış olmalarıdır.

Kuşluca:

İl:Konya

İlçe:Beyşehir

Konum ve Buluntular:

Konya ili, Beyşehir ilçesi kuzeybatısında, ilçe merkezinden 22 km uzaklıktaki Kuşluca

Köyü’nün bir kilometre batısında Beyşehir Gölü'nün kıyısında, gölün dalgalı olduğu veya göl 768 Stewart1936, 60.

sularının çekildiği zamanlarda ortaya çıkan mezar olarak kullanılmış pithosların bulunması

sonucu saptanabilen ETÇ III dönemi (?) bir ekstramural mezarlık alanıdır.769

Buradaki pithoslardan çıkan buluntular, 1962 yılında Kuşluca Köyü'nün öğretmeni

Nuh Yeter tarafından Konya Müzesi'ne kazandırılmış ve mezarlar hakkındaki bilgiler de bu

kişi tarafından aktarılmıştır.770

Ağızları doğu istikametine dönük olan küplerin ağızlarının yassı taş ile kapatıldığı

belirtilmiş ve mezarlarda (?) ölü armağanı olarak tek kulplu, gaga ağızlı testiler; vazolar,

fincan, oyuncak, taş balta, ağırşak ve metal iğneler bulunmuştur.771 TAY projesi kapsamında

incelenen Kuşluca buluntuları hakkında yapılan yorumda; buradan geldiği Çokbanker

tarafından belirtilen eserlerin bir mezarlıktan mı yoksa bir düz yerleşme yerinden mi

gelmektedir sorusunu yanıtlamanın olanaksız olduğu saptaması yapılmıştır.772 Ancak,

kapların ve bakır/tunç iğnelerin varlığı bir mezarlığın olabileceğini göstermektedir. Bulguların

benzerleri Anadolu'nun Beycesultan, Kusura B tabakası yerleşmesi, Karataş/Semayük,

Harmanören/Göndürle, Yortan gibi mezarlıklarda da ele geçmiştir. Çokbanker, Kuşluca

Köyü'nün Göller Bölgesi'nin Batı ve İç Anadolu Bölgesi arasında bir geçiş bölgesinde

olduğunu, bu bulgulara dayanarak söylemektedir.773

Kuşluca buluntuları yukarıda da belirtildiği gibi sekiz gruptan oluşmaktadır.

Bunlardan ilk grubu oluşturan beş adet tek kulplu ve gaga ağızlı testi; koyu gri, siyah ya da

kırmızı renkli, el yapımı, perdahlı, küresel gövdeli, kaidesiz, burma ya da düz tek kulplu,

boyunda birbirine paralel oyuk bezemelerle, gövdede insize zik-zak bezemelerin olduğu,

bazılarında bu zik-zak bezemelerin beyaz boya ile boyandığı ve benzerlerine Kusura,

Semayük, Yortan, Troia gibi yerleşim ve mezarlık alanlarında da rastlanan kaplardır.774 (Lev-

133)

İkinci grubu oluşturan ve Çokbanker tarafından vazo olarak nitelendirilen üç adet

kaptan ikisi kırmızı, biri de siyah renkli olup, tamamı elde yapılmış, kaidesiz, küresel ya da

oval gövdeli, biri hariç perdahlı, sadece birinin üzerinde omuz kısmında düğme biçiminde

çıkıntıların olduğu bir mal grubudur.775 (Lev-134/1-2-3-4-5)

769 Çokbanker 1974, 31. 770 Çokbanker 1974, 31. 771 Burada müze tarafından herhangi bir çalışma yapılmadığı ve sadece gelen eserler incelenip, bu eserleri getiren kişinin ifadesi ile yetinildiği için mezarlık alanının gerçekte nasıl bir yer olduğu konusu şüphelidir. 772 TAY-IVa, Kuşluca 773 Çokbanker 1974, 35. 774 Çokbanker 1974, 31-32. 775 Çokbanker 1974, 33.

Sadece tek örnekten oluşan fincan, el yapımı, perdahsız, kiremit renginde, ağız

kenarında birleşen tek kulplu, düz dipli, benzerlerine Kusura, Demircihöyük ve Beycesultan

gibi mezarlık ve yerleşimlerde rastlanan bir kaptır.776 (Lev-134/6-7)

Çocuk oyuncağı olarak nitelendirilen disk biçimli, pişmiş topraktan, gri renkli bu

objenin üzerinde 15 tane delik bulunmakta ve üst kısmında bulunan tutamaktan tutularak

sallandığında içindeki küçük çakıl taşları ses çıkarmaktadır.777 (Lev-135/1) Yukarıda da

belirtildiği gibi bu buluntuların hangi mezarlardan çıktığı ya da esas olarak tamamının

mezarlıktan mı geldiği sorusunun yanıtı net olarak verilemediği için bu buluntu hakkında da

yorum yapmak güçleşmektedir. Ancak yine de eğer bir mezardan geliyorsa bu buluntunun bir

çocuk mezarından gelme olasılığı daha yüksektir.

Mezarlarda bulunduğunda genellikle kefen iğnesi olarak kullanıldığı yolunda yaygın

bir kanı olan bronz iğnelere Kuşluca buluntuları arasında da rastlanmaktadır. Başsız, karpuz

dilimi şeklinde, topuz başlı ya da konik başlı olarak dört tipi bulunan bu iğnelerin pithos

gömülerden geldiği anlaşılmakta ve örneklerine Kusura B-C, Beycesultan, Alacahöyük,

Alişar gibi Batı ve Orta Anadolu yerleşim ve mezarlıklarında rastlanıldığı belirtilmektedir.778

(Lev-135/2-3-4)

Altıncı grubu oluşturan ağırşaklar, benzerleri yine Kusura’nın B ve C tabakalarında

görülen, pişmiş topraktan yapılmış, siyah ve gri renkte, bezemesiz ya da üzerlerinde insize

geometrik bezemeler bulunan, çift kesik koni biçimli veya düz, ortası delikli, dairesel tipte

ağırşaklardır.779 (Lev-135/5)

Toplam üç adet olan damga mühürlerin dairesel biçimli olan ikisi pişmiş topraktan,

geriye kalan dikdörtgen biçimli olan biri ise taştandır. (Lev-135/6-7) Üzerlerinde, Swastika,

paralel kesişen çizgiler, nokta bezemeler olan mühürlerin her üçünün de arka tarafları

parmakla tutmaya yarayacak şekilde yassılaştırılmıştır.780 Mezar pithosları üzerinde

bulunmasının sembolik bir anlamı olduğu üzerinde neredeyse fikir birliğine varılmış olan

swastika ve benzeri bezemelerin781 bu kez damga mühür üzerinde ve olasılıkla mezar

armağanı olarak konulmuş olması dikkat çekici bir olgudur. Daha çok mülkiyet ilişkileriyle

bağlantılı olan mühürlerin mezara armağan olarak değil de kişisel eşya olarak konulmuş

olabileceklerini de göz ardı etmemek gerekir. Bununla birlikte yukarıda değinildiği gibi

776 Çokbanker 1974, 33. 777 Çokbanker 1974, 33. 778 Çokbanker 1974, 33-34. 779 Çokbanker 1974, 34. 780 Çokbanker 1974, 34. 781 Karataş-Semayük, Harmanören/Göndürle mezarlarında rastlanan pithos üzeri bezemeler bunların en iyi örnekleridir. Bkz. Mellink 1964, 275 ve plate 79; Özsait 1998, 611.

Kuşluca buluntularının tamamının gerçekten bir mezarlıktan mı yoksa düz yerleşimden mi

geldiği yolunda kuşkular bulunduğunu da unutmamak gerekir.

Son grubu oluşturan taş baltaların da keza yukarıda belirtildiği gibi mezarlardan mı

yoksa yerleşimden mi geldiği yolunda kuşkular olduğunu Çokbanker de doğrulamaktadır.782

(Lev-135/8) Sonuç olarak, eldeki malzemenin Erken Tunç Çağı Batı Anadolu yerleşim ve

mezarlıklarından Karataş-Semayük, Harmanören/Göndürle, Yortan, Beycesultan, Kusura B-C

buluntularına benzemesi burasının ETÇ II dönemine tarihlenen bir mezarlık veya düz

yerleşim olabileceğini akla getirmektedir.783

Küçükhöyük:

İl:Eskişehir

İlçe:Bozüyük

Konum:

Eskişehir il merkezinin yaklaşık 50km kuzeybatısında, Bozüyük ilçesinin 5km

doğusunda, Bursa-Eskişehir karayolu kıyısındadır.

Tarihleme:

Buradaki höyükte kazı yapılmamakla birlikte, ekstramural mezarlık alanında yapılan

kazılar sonucu, mezarlığın, ortaya çıkan buluntular ve çevredeki Demircihöyük-Sarıket

mezarlık alanıyla olan benzerliğine dayanılarak Erken Tunç Çağı II evresine tarihlendiği

kazıcıları tarafından belirtilmektedir.784

Buluntu Paketi:

Gaga ağızlı veya kesik gaga ağızlı testiler, minyatür kaplar, kaseler, ağırşaklar,

bakır/bronz ya da altın diademler, taş baltalar.

Kazı ve Buluntular:

1-Mezar tipi:

Pişmiş toprak pithos ve çömlek, taş sandık mezar.

2-Gömü tarzı:

Ekstramural, hoker, inhumasyon

3- Açıklama:

Küçükhöyük yerleşim alanının yaklaşık 400m batısındaki bir sırtta, doğal gaz hattı

döşenmesi sırasında ortaya çıkarılan bu mezarlık alanında Eskişehir Müzesi 1983-1984 yılları

782 Çokbanker 1974, 34. 783 Çokbanker 1974, 34-35; TAY-IVa, Kuşluca. 784 Gürkan-Seeher 1991, 39.

arasında bir kurtarma kazısı gerçekleştirmiştir.785 60X70m ölçülerinde bir alanda yapılan bu

kazı çalışması sonucunda toplam 204 adet mezar açığa çıkarılmış olup, bu mezarların 127

tanesi pithos, 74 tanesi taş sandık mezarken üç mezarın tipi tam olarak belirlenememiştir.786

Küçükhöyük mezarları içinden burada uygulanan ölü gömme geleneğini ve Batı Anadolu

Erken Tunç Çağı ölü gömme geleneklerini anlamlandırma konusunda yardımcı olabilecek

ölçütlere sahip toplam 70 mezar bu çalışmada yer almaktadır. Diğer mezarlar ise içinde

herhangi bir buluntuya rastlanmayan ya da tahrip olmuş mezarlar olduğundan sadece sayısal

olarak dikkate alınmıştır. Mezarlık alanındaki mezarların bazıları aynı yerde üst üste ortaya

çıkarılmış ve üstte bulunanların daha geç olabilecekleri saptaması yapılırken, geç olarak

nitelenenlerle erken olanların arasındaki zaman aralığının çok olamayacağı, dolayısıyla aynı

evre içinde kısa aralıklarla ikinci kez kullanıldıkları, mezarlardan çıkan armağanların

benzerliğine bakılarak ileri sürülmüştür.787 Küçükhöyük’te ortaya çıkarılan mezarlardan

kazıcılarının verdikleri numaralara göre yapılan seçki aşağıda incelenebilir.

Mezar 8:

Küçükhöyük mezarlığının incelenecek ilk mezar olan mezar 8 E8 plankaresinde ortaya

çıkarılmış ve taşla kapatılmış ağzı güneydoğuya bakan bir pithos mezar olup, bu pithos düz

dipli, dört dikey kulplu ve boyunludur.788 (Lev-136/1) Pithosun içinde bir iskelete

rastlanmamakla birlikte, ölü armağanı olarak pithos içine bırakılmış bir adet bakır/bronz

mızrak ucu ya da bıçak olabilecek 0,073m uzunluğunda, 0,015m genişliğinde bir metal obje

ortaya çıkarılmıştır.789 (Lev-136/2)

Mezar 10:

Yine E8 açmasında ortaya çıkarılan bu taş sandık mezar, 1,60X0,75m ölçülerinde,

dikdörtgen biçimli, uzun kenarlarından ikişer, kısa kenarlarından birer büyük taşla

çevrelenmiş, üstü taşla kapatılmış, güneydoğu-kuzeybatı istikametinde yönlendirilmiş, ancak

içindeki yetişkin iskeletine ait sadece bir çene kemiği ve bir kol kemiği bulunduğundan

iskeletin yatırılış tarzı belirlenemeyen ve içinde mezar armağanı olarak kırmızı astarlı, ağız

785 Gürkan-Seeher 1991, 39. 786 Gürkan-Seeher 1991, 39-40. 787 Gürkan-Seeher 1991, 40. 788 Gürkan-Seeher 1991, 42. 789 Gürkan-Seeher 1991, 42.

kenarına yakın yarımay biçimli kabartma bezemesi bulunan bir kaseden başka buluntuya

rastlanılmayan bir mezardır.790 (Lev-136/3-4)

Mezar 11:

E/F8 plankaresinde ortaya çıkarılan ve ağız açıklığı güneydoğuya yönlendirilmiş bu

pithos gömü için kullanılan pithos, dört kulplu, düz dipli olup, ağzı bir başka küçük çömlek

ile kapatılmıştır.791 (Lev-136/5) Pithosun içinde kendi sağına doğru hoker durumda yatırılmış,

başı ağız açıklığına yönlendirilmiş bir iskelet bulunmakta olup, iskeletin diz hizasında, açık

kahve renkli, uzun boyunlu, boyunda ve gövdede yiv bezemeleri olan, ayrıca inkrustasyon

tekniğiyle bu bezemelerin için beyaz bir madde ile doldurulmuş, gövdenin en şişkin yerinde,

karşılıklı dört tarafta ip delikli tutamakları olan ve ağız kenarında yine karşılıklı ip delikleri

bulunan bir minyatür kap ile kol hizasında, 0,04m uzunluğunda, 0,008m kalınlığında, iki ucu

delik, kenarları kabartma bezemeli bir adet altın diademin mezar armağanı olarak bırakıldığı

saptanmıştır.792 (Lev-136/6-7) Sözü edilen minyatür kap, Yortan malları içindeki II numaralı

gruba dahil kaplara benzemektedir.793

Mezar 15:

İçinde, kendi soluna yönlendirilmiş bir çocuk iskeleti bulunan ve F8 açmasında ortaya

çıkarılmış bu pithos gömünün de ağzı güneydoğuya bakmakta olup, pithos içindeki çocuk

iskeletinin yanında kesik gaga ağızlı, ağızdan tek kulplu, boyun kısmında bir adet yumru

bezemeye sahip, kırmızımsı-kahve renkli bir testi ile yukarıda Mezar 11’de bulunan kabın

benzeri olan ve yine Yortan’da ortaya çıkarılan minyatür kaplara çok benzeyen, uzun

boyunlu, ağız kenarında ve tutamaklarda ip delikleri olan, kırmızı renkli bir minyatür kabın

mezar armağanı olarak bırakıldığı görülmüştür.794 (Lev-137/1-2)

Mezar 24:

Ağız açıklığı güneydoğuya bakan ve E5 açmasında ortaya çıkarılan bu pithos gömüde

kullanılan pithos çift kulplu olup, mezarın etrafı taşlarla desteklenmiş ve ağzı da büyücek bir

taşla kapatılmış durumda bulunmuştur. İçindeki çocuk iskeletinin sadece kafatası bulunabilen

bu mezar içinde açkılı, siyah renkli, iç bükey dipli, boyunda şerit halinde kabartma bezemeli,

790 Gürkan-Seeher 1991, 42. 791 Gürkan-Seeher 1991, 42. 792 Gürkan-Seeher 1991, 42. 793 Kamil 1982, 29-30 794 Gürkan-Seeher 1991, 43.

tek kulplu ve gaga ağızlı ve yine Yortan grubu içindeki VII. ve VIII. gruba benzeyen bir testi

bulunmuştur.795 (Lev-137/3-4)

Mezar 25:

Güneydoğu-kuzeybatı istikametinde yönlendirilmiş, 1,60X0,76m ölçülerinde,

dikdörtgen biçimli, içinde bir yetişkine ait kol kemiği dışında bir buluntuya rastlanmayan bu

taş sandık mezarın üzerine örtülen kapak taşlarından biri in situ olarak bulunmuştur.796 (Lev-

137/5)

Mezar 26A:

Altında daha önceden yapılmış ve aşağıda Mezar 26B’de açıklanacak bir pithos gömü

bulunan, 1,67X1,20m ölçülerindeki bu taş sandık mezarda kullanılan taşlar diğer mezarlara

göre daha küçük olup; mezar içinde sola hoker pozisyonda yatırılmış bir yetişkinin iskeleti ve

bu iskeletin göğüs hizasında bakır ya da bronzdan yapılmış, 0,065m boyunda, 0,013m

genişliğinde, iki yüzü de keskin, üçgen uçlu prazvanaya sahip bir bıçak ya da ok ucu

bulunmuştur.797 (Lev-137/6-7)

Mezar 26B:

Aynı plankarede yani E/F5 plankaresinde rastlanılan bu pithos mezar, Mezar 26A’nın

altında ortaya çıkarılan, oldukça tahrip olmuş ve olasılıkla Mezar 26A’dan daha eski bir

gömüdür.798

Mezar 28:

Ağzı taşla kapatılmış, güneydoğuya bakan bu pithos gömünün içinde kendi sağına

hoker olarak yatırılmış bir iskeletten başka bir buluntuya rastlanılmamıştır.799 (Lev-137/8-9)

Mezar 29:

İçindeki iskeletin güneydoğu yönünde, ağıza paralel ve hocker pozisyonunda

yatırıldığı bu pithos gömünün ağzı daha küçük bir çömlekle kapatılmış olup, iskeletin

bulunduğu asıl pithos, dört dikey kulplu, düz dipli, boyunlu ve boyunda şerit halinde boynu

795 Gürkan-Seeher 1991, 43; Kamil 1982, 36-39. 796 Gürkan-Seeher 1991, 43. 797 Gürkan-Seeher 1991, 43. 798 Gürkan-Seeher 1991, 43. 799 Gürkan-Seeher 1991, 43.

dolanan parmak baskı bezemelere sahip bir kapken, ağzı kapatan çömlek geniş ağızlı, yatay

iki kulplu bir çömlektir.800 (Lev-137/10-11)

Mezar 30:

Ağız açıklığı güneydoğuya bakan ve ağzı taşla kapatılmış durumda bulunan bu geniş

ağızlı, dört yatay kulplu pithosun içinde kendi sağına hoker pozisyonda yatırılmış bir çocuk

iskeleti bulunmaktadır.801 (Lev-137/12-13)

Mezar 31A:

Hemen altında bulunan ve aşağıda Mezar 31A’da açıklanacak olan taş sandık mezarın

ayak ucunun üst kısmında yer alan; ağız açıklığı güneydoğuya bakan, üzeri ve ağzı taşla

örtülü, karşılıklı iki tarafında yatay üçgen kulplu ve diğer taraflarında hilal biçimli

tutamaklara sahip bu pithos gömünün içindeki çocuk iskeletinin sadece kafatası korunmuş

durumda olup, yanında siyahımsı-kahve renkli, kesik gaga ağızlı bir testiye rastlanmıştır.802

(Lev-138/1-2)

Mezar 31B:

Üzerinde bulunan Mezar31A nedeniyle bozuk halde ortaya çıkarılan bu taş sandık

mezarın içerisinde dağınık halde bulunan kemikler dışında başka buluntuya

rastlanmamıştır.803

Mezar 34:

Ağzı taşla kapalı ve güneydoğuya bakan bu dört dikey kulplu pithosun içinde sağa,

hoker pozisyonunda yatırılmış bir çocuk iskeleti bulunmaktadır.804 (Lev-138/3)

Mezar 37:

Ağız açıklığı güneydoğuya yönlendirilmiş ve taşla kapatılmış, iki dikey kulplu bu

pithosun içerisinde herhangi bir iskelete ya da buluntuya rastlanılmamakla birlikte, pithosun

800 Gürkan-Seeher 1991, 43. 801 Gürkan-Seeher 1991, 44. 802 Gürkan-Seeher 1991, 44. 803 Gürkan-Seeher 1991, 44. 804 Gürkan-Seeher 1991, 44.

dışında ve gövdenin yanında, 0,06X0,031m ölçülerinde taştan yapılmış bir topuz başı ya da

balta bulunmuştur.805 (Lev-138/4-5-6)

Mezar 38:

İçinde başının altında yastık olarak düz bir taş konmuş, sağa hoker pozisyonda

yatırılmış, göğsünün üzerinde açkılı, açık kahve renkli, omuz bölgesinde yarımay biçimli

kabartma bezemeli bir testi ile birlikte, bir çocuk iskeletinin bulunduğu bu pithos gömünün

ağzı güneydoğuya bakmakta ve taşla kapalıdır.806 (Lev-138/7-8-9)

Mezar 40:

Aynı yere daha sonra Mezar 72 olarak adlandırılan pithos gömünün yerleştirildiği bu

taş sandık mezar 1,80X1,10m ölçülerinde, içindeki yetişkin iskeletinin sağa hoker olarak

yatırıldığı ve başın güneydoğuya yönlendirildiği bir mezardır.807 (Lev-139/1) Mezar içinde,

leğen kemiğinin arkasında kırmızı renkli, gövdesinde dört adet üzeri delikli yumru bezeme

bulunan minyatür bir kap ile kol kemikleri hizasında ağız kısmı kırık bir testinin mezar

armağanı olarak bırakıldığı görülmüştür.808 (Lev-139/2-3)

Mezar 42:

Boyundan dikey iki kulplu, ağız açıklığı güneydoğuya bakan ve içindeki çocuk

iskeletinin sağa hoker durumda yatırıldığı bu pithos gömü içerisinde, iskeletin dizlerinin

önünde, kesik gaga ağızlı, omuz bölgesinde çapraz bezemelerin olduğu ve kulbu çapraz

tırtıklı bezemeli bir testinin parçalarının; iskeletin alın kısmında bulunan bakır/bronz bir

diademle birlikte mezar armağanı olarak bırakıldığı saptanmıştır.809 (Lev-139/4-5-6)

Mezar 43:

Dikdörtgen biçimli, 1,40X0,60m ölçülerindeki bu taş sandık mezarın içerisinde, elleri

yüzün önüne gelecek şekilde konulmuş, hoker durumda bir yetişkin iskeleti bulunmakta ve

iskeletin elinin önünde gri renkli, 0,082X0,042m ölçülerinde sap delikli bir taş balta ile

baltanın yanında bir testiye ait kırık parçalara rastlanılmıştır.810 (Lev-139/7-8)

805 Gürkan-Seeher 1991, 44. 806 Gürkan-Seeher 1991, 44. 807 Gürkan-Seeher 1991, 46. 808 Gürkan-Seeher 1991, 46. 809 Gürkan-Seeher 1991, 46. 810 Gürkan-Seeher 1991, 46.

Mezar 45:

İçerisinde sağa hoker olarak yatırılmış bir yetişkin iskeletinin bulunduğu 1,45X0,97m

ölçülerinde, dikdörtgen biçimli bu taş sandık mezarın içindeki iskeletin diz hizasında ağzı ve

kulbu bulunamayan bir testi ile arkada, sırt hizasında iki uzun kenarı da kesici, bakır/bronz bir

objenin mezar armağanı olarak bırakıldığı görülmüştür.811 (Lev-139/9-10)

Mezar 46A:

Altında bulunan taş sandık mezarı (Mezar 46B) fazlaca tahrip etmeden yerleştirilmiş

bu pithos gömünün üst kısmı tahrip olduğundan yarım olarak ortaya çıkarılabilmiştir. İçinde

iskelet olmamakla birlikte; açkılı, siyahımsı-kahve renkli, ağızdan kulplu, gaga ağızlı, boyun

kısmında kabartma bir şerit üzerinde çapraz kazıma bezemeler bulunan bir testi ile S profilli,

omuzda yumru bezemeler taşıyan, dışı kırmızı içi siyah renkli bir kasenin armağan olarak

bırakıldığı anlaşılmıştır.812 (Lev-140/1-2)

Mezar 46B:

Üzerindeki Mezar 46A’nın çokça tahrip etmediği, 2,23X1,40m ölçülerindeki trapezoid

biçimli bu taş sandık mezarın içerisinde yer alan kendi sağına hoker olarak yatırılmış yetişkin

iskeletinin ayak ucunda, siyah, iç bükey dipli, gaga ağızlı, boyun kısmında kabartma şerit

bezemeli, kulbunda çapraz kazıma bezemeler olan bir testi ile diz kısmında parçalanmış ve

eksik bir testi ile bezemeli bir ağırşak ortaya çıkarılmıştır.813 (Lev-140/3-4-5-6)

Mezar 47:

Güneydoğuya bakan ağız kısmı taş yerine karşılıklı iki tarafında kulbu diğer

taraflarında ise tutamakları bulunan el yapımı, kırmızı renkli, düz dipli büyükçe bir kase ile

kapatılmış olarak bulunan bu pithos gömü içerisinde bulunan pozisyonu belirsiz çocuk

iskeletinin yanında kurşundan kıvrıltılarak yapılmış bir yüzük bulunmuştur.814 (Lev-140/7-8-

9)

Mezar 50:

811 Gürkan-Seeher 1991, 46. 812 Gürkan-Seeher 1991, 46. 813 Gürkan-Seeher 1991, 46. 814 Gürkan-Seeher 1991, 47.

Kareye yakın biçimli ve içinde iskelete rastlanılmayan bu taş sandık mezarda ortaya

çıkarılan mezar armağanları, 0,097m uzunluğunda, topuz başlı, gövdesi delikli bir iğne;

bezemeli bir ağırşak ve kazı raporunda tanımlanmamış bir testidir.815 (Lev-141/1-2)

Mezar 52:

Bir pithos gömü olan bu mezar içinde kendi sağına doğru hoker durumda yatırılmış bir

çocuk iskeletinin göğüs kısmında bakır/bronz yapılmış, topuz başlı ve başın üzerinde kazıma

bezemeler bulunan, gövdesi delikli, 0,09m uzunluğunda bir iğne ile gümüş bir tel yüzük ve

tahrip olmuş durumda bir testi ortaya çıkarılmıştır.816 (Lev-141/3-4)

Mezar 55:

Çift dikey kulplu ve ağzı başka bir kap tarafından kapatılmış, güneydoğuya bakan bu

düz dipli pithosun dışı küçük taşlarla desteklenmiş olup, bu taşların üzerinde de taş sandık

mezarların üstünü örten yassı düz taşların benzeri bir taş yer almaktadır.817 Ellerin çene altına

konulduğu hoker durumunda, sağına yatırılmış iskeletin kafatası, ağzı kapatan kabın içinde

bulunmuş ve iskeletin karın bölgesinin önünde; in situ durumda, geniş ağızlı, sivri dipli,

gövdede dört yumru bezemesi bulunan, akıtacaklı, tek kulplu, boyun bölgesinde şerit halinde

bir yiv bulunan, siyah renkli minyatür bir testi ile siyahımsı-kahve rengi açkılı, akıtacağı kırık

bir diğer testinin mezar armağanı olarak bırakıldığı belirlenmiştir.818 (Lev-141/5-6-7)

Mezar 60:

İçinde, pozisyonu tam olarak anlaşılamayan bir çocuk iskeleti bulunan, dışında ağzı

kapamakta kullanıldığı düşünülen bir diğer kabın yanında bulunan, ağız açıklığı

güneydoğuya bakan bu pithos gömüde mezar armağanı olabilecek kesik gaga ağızlı, çok iyi

açkılı, siyahımsı-kahve renkli, gövdesi yiv bezemeli, kulbu çapraz çentik bezemeli bir testi in-

situ durumda bulunmuştur.819 (Lev-141/8-9)

Mezar 69:

815 Gürkan-Seeher 1991, 47. 816 Gürkan-Seeher 1991, 47. 817 Gürkan-Seeher 1991, 47. 818 Gürkan-Seeher 1991, 47. 819 Gürkan-Seeher 1991, 47.

Ağız açıklığı güneydoğuya bakan ve ağzı iki adet yarımay biçimli kulbu bulunan

büyük bir kase ile kapatılmış bu çift dikey kulplu pithos gömü içerisinde siyahımsı-kahve

renkli, açkılı, kesik gaga ağızlı bir testi ortaya çıkarılmıştır.820 (Lev-142/1-2)

Mezar 71:

Küçükhöyük mezarlık alanının en büyük gömülerinden biri olan bu mezarda

kullanılan pithosun ağız açıklığı yine güneydoğuya bakmakta, taşla kapatılmış ağzın hemen

altında, pithosun boyun bölgesinde, bütün boynu dolanan parmak baskı bezeme göze

çarparken, omuz bölgesinde dört dikey kulbu bulunan bu pithosun içerisinde, sağ tarafına,

hoker durumda yerleştirilmiş ve elleri çene altında birleştirilmiş bir yetişkine ait iskeletin

kafatasının önünde; iç bükey dipli, kesik gaga ağızlı, boyun kısmında yumru bezemesi olan,

ağız kenarından tek kulplu, kırmızı renkli bir testinin mezar armağanı olarak bırakıldığı

görülmüştür.821 (Lev-142/3-4)

Buluntu açısından zengin bu pithos gömü içerisinde, iskeletin diz kısmında ve ayak

ucunda yukarıdakine benzer altı tane pişmiş toprak ve ayak ucunda bir adet olmak üzere

toplam yedi tane bezemeli ağırşak ile mezar toprağında parçalanmış ve tümlenemez halde yiv

bezemeli, siyahımsı-kahve renkli bir kabın parçalarının mezar armağanı olarak bırakıldığı

anlaşılmıştır.822 (Lev-142/5-6-7-8-9-10-11-12)

Mezar 74:

Biri diğerinden daha küçük iki pithosun ağız ağıza getirilmesi ile oluşturulan

güneydoğu-kuzeybatı yönelimli bu mezarın içinde yine sağa, hoker durumda bir yetişkine ait

iskelete rastlanmıştır.823 İçinde iskeletin bulunduğu büyük pithos, dört tarafından dikey

kulplu, düz dipli ve boyunlu bir pithosken, ağzı kapamakta kullanılan daha küçük ve geniş

ağızlı, düz dipli pithosun gövdesinde dikine tutamaklar bulunmaktadır.824 (Lev-143/1-2-3)

Mezar 80:

Yine farklı büyüklükte iki pithostan oluşan ve iskeleti barındıran pithosun ağız

açıklığının güneydoğu yönelimli olduğu, bu mezarda kullanılan pithoslardan büyük olanı, dört

tarafından yatay kulplu, boyunlu ve düz dipliyken, ağzı kapamakta kullanılan pithos, geniş

820 Gürkan-Seeher 1991, 50. 821 Gürkan-Seeher 1991, 50. 822 Gürkan-Seeher 1991, 50. 823 Gürkan-Seeher 1991, 50. 824 Gürkan-Seeher 1991, 50.

ağızlı, yine dört tarafından yatay kulplu ve düz dipli olup, mezar içindeki iskelete ait kemikler

sanki bilinçli olarak bastırılmışcasına pithosun dip kısmında ortaya çıkarılmıştır.825 (Lev-

143/4-5-6)

Mezar 81:

Güneydoğu-kuzeybatı oryantasyonlu, 1,70X1,05m ölçülerindeki, dikdörtgen biçimli

bu taş sandık mezarın içinde kendi sağına hoker durumda yerleştirilmiş bir yetişkine ait

iskelet; yanında, gaga ağızlı, benzer ancak daha küçük boyda olanına Karataş-Semayük’te826

de rastlanan lentoid biçimli, boyundan tırtıklı kulplu ve siyah astarlı bir testi; benzerlerine

Yortan’da827 rastlanılan, omuz bölgesinde ip delikli tutamakları olan, üzeri çapraz insize

bezemelerle donatılmış ve bezemelerin içerisinde inkrüstasyon tekniğiyle yerleştirilmiş beyaz

bir madde bulunan, geniş ağızlı, iç bükey dipli ve açık kırmızı yer yer siyah renkli minyatür

bir kap ile yiv bezemeli ve bu bezemelerin içi yine inkrüstasyon tekniğiyle beyaz bir madde

ile doldurulmuş bir ağırşağa mezar armağanı olarak rastlanılmıştır.828 .829 (Lev-143/7-8-9-10)

Mezar 83:

İçindeki iskeletin yatırılış biçimi bakımından bazı farklılıklar içeren bu taş sandık

mezar, 1,25X0,85m ölçülerinde, güneydoğu-kuzeybatı yönelimli bir mezardır. Mezar

içerisindeki iskelet, kendi soluna hoker durumda yatırılmış olmakla birlikte gövdesinin üst

kısmı dorsal pozisyondayken alt kısım kıvrılarak hoker durumu verilmeye çalışılmış ve eller

kucakta birleştirilmiştir.830 (Lev-144/1)

İskeletin ayak ucunda minyatür boyda, basık gövdeli, kesik gaga ağızlı, kulbu ağzın

altından başlayıp gövdede sonlanan, kırmızı astarlı bir testi ile kalça hizasında, kulbu ve

boyun kısmı olduğu anlaşılan, yiv bezemeli, siyah renkli bir kaba ait parçalarla hemen bu

parçaların yanında, üzeri insize bezemeli ve bezemelerin içi beyaz bir madde ile doldurulmuş,

elipsoid biçimli bir ağırşak mezar armağanı olarak bırakılmıştır.831 (Lev-144/2-3-4)

Mezar 86:

825 Gürkan-Seeher 1991, 52. 826 Mellink 1964, 276. 827 Kamil 1982, 29-30. 828 Gürkan-Seeher 1991, 52. 829 Gürkan-Seeher 1991, 52. 830 Gürkan-Seeher 1991, 52. 831 Gürkan-Seeher 1991, 52.

Bir çocuğa ait iskeletin parçalarının bulunduğu bu pithos gömünün de ağız açıklığı

güneydoğuya bakmakta, pithosun sağ üst köşesinde oval dipli, kesik gaga ağızlı, ağız

kısmından kulplu, kırmızı astarlı bir minyatür testiye rastlanılırken, bunun yanı sıra bakır ya

da bronzdan yapılmış bir diademe ait, uç kısımları bulunamayan iki parça ortaya

çıkarılmıştır.832 (Lev-144/5-6)

Mezar 89-90:

Mezar 90 olarak adlandırılan ve 1,90X1,40m ölçülerindeki taş sandık mezarın

üzerinde; Mezar 89 olarak tanımlanmış, ve içinde kırmızı astarlı, s profilli, konik dipli, tek

kulplu minyatür bir kapla beraber gömülmüş bir çocuk iskeletine rastlanılan pişmiş toprak

çömlek gömü bulunmaktaydı.833 (Lev-144/7-8-10-11)

Güneydoğu-kuzeybatı olarak yönlendirilmiş bulunan Mezar 90’da ise kendi sağına

hoker olarak yatırılmış bir yetişkin iskeletinin yanında, kırmızı astarlı, akıtacaklı bir testi;

burma kulplu, gaga ağızlı, gövdede simetrik yerleştirilmiş yarım ay biçimli bezemelerin

olduğu, tek kulplu, yuvarlak dipli, kırmızı ve yer yer siyah renkli bir başka testi ile göğüs ve

diz arasındaki bölgede, bronz ya da bakırdan yapılmış başsız, delikli bir iğne; yassı uçlu

bakır/bronz bir yüzük; bakır ya da bronzdan yapılmış, iki yanı da keskin, ok ucu, bıçak veya

alınlık parçası ve biri bezemeli diğeri bezemesiz iki ağırşağın mezar armağanı olarak

bırakıldığı saptanmıştır.834 (Lev-144/9-12-13-14-15-16-17)

Mezar 91:

Güneydoğuya yönlendirilmiş bir ağız açıklığına sahip bu pithos gömünün içinde

sadece siyahımsı-kahve renkli, uzun boyunlu, bazı parçaları eksik, tek kulplu, gaga ağızlı bir

testi ortaya çıkarılmıştır.835 (Lev-145/1)

Mezar 93:

Ağız açıklığı güneydoğuya bakan bu pithos gömünün içinde sağ tarafına hoker

pozisyonda yerleştirilmiş bir yetişkine ait iskelet, sırt bölgesine bırakılmış kırmızımsı-siyah

renkli, gaga ağızlı, ağız kenarından tek kulplu minyatür bir testi ve iki yanı da keskin, bakır ya

da bronzdan yapılmış bir ok ucu veya bıçak ile birlikte bulunmuştur.836 (Lev-145/2-3)

832 Gürkan-Seeher 1991, 52. 833 Gürkan-Seeher 1991, 54. 834 Gürkan-Seeher 1991, 54. 835 Gürkan-Seeher 1991, 54. 836 Gürkan-Seeher 1991, 54.

Mezar 95:

Yuvarlak dipli, simetrik iki yatay kulplu ve iki tutamaklı, küçük bir pişmiş toprak

çömlek gömü olan bu mezarın boyutlarına dayanarak bir çocuk gömüsü barındırdığı

belirtilmektedir.837 Mezar içinde bulunan armağanların ilki, sonradan bulunacak olanlarla

beraber bir kolyenin parçalarının oluşturmakta olup, bu parça taştan yapılmış, delikli, insan

ayağı şeklinde bir kolye ucudur ve bunun etrafına sıralandığı düşünülen dört adet, bir

hayvana, olasılıkla bir köpeğe ait dişler diğer grubu oluşturmaktadır.838 (Lev-145/4-5) Burada

ortaya çıkarılan dişlerin bir köpeğe ait olabilme olasılığı, aynı bölgede yer alan Ilıpınar

kazılarında ortaya çıkarılan bazı çocuk ya da genç mezarındaki köpek iskeletlerini

anımsatmaktadır.839

Mezar 96:

Yine güneydoğu oryantasyonlu, ağız ağıza verilmiş, her ikisi de geniş ağızlı, dörder

dikey kulplu, çift pithostan oluşan bu pithos gömü içinde, elleri çenede birleştirilmiş, sağ

tarafına hoker olarak yatırılmış bir yetişkin iskeleti bulunduğu ve bu iskeletin sırt bölgesinde

ortaya çıkarılan, gaga ağızlı, ağızdan tek kulplu, kırmızı renkli bir testinin mezar armağanı

olarak bırakıldığı anlaşılmıştır.840 (Lev-145/6-7-8-9)

Mezar 98:

İçinde, kendi sağına hoker pozisyonda yatırılmış bir yetişkin iskeletinin yer aldığı bu

pithos gömü de güneydoğuya bakmakta olup, boyunda simetrik olarak iki dikey, iki yatay

kulba sahip bu pithosun ağzı taşla kapalıdır.841 (Lev-146/1-2) Bu gömüde mezar armağanı

olarak, kırık bir testi, iskeletin alın kısmında kırık bir bakır/bronz diadem ve pithosun dibinde

yiv bezemeli bir ağırşak ortaya çıkarılmıştır.842 (Lev-146/3-4)

Mezar 104:

Ağız ağıza verilmiş ve içine iskeletin sığabileceği büyüklükte olan, gövdesi, çapraz

çentik bezemeli, dört dikey kulplu, boyunlu ve düz dipli pithosun güneydoğuya baktığı, geniş

ağızlı, daha küçük, düz dipli, gövdede yumru bezemeli ve iki yatay kulplu olan kapak

837 Gürkan-Seeher 1991, 54. 838 Gürkan-Seeher 1991, 54. 839 Roodenberg 2003, 303. 840 Gürkan-Seeher 1991, 54. 841 Gürkan-Seeher 1991, 54. 842 Gürkan-Seeher 1991, 54 ve 56.

pithosunun kuzeydoğu yönelimli olduğu bu mezarın dışında rastlanılan, kırmızı astarlı,

küresel gövdeli, tek kulplu, akıtacaklı testi ile mezar içindeki bir ağırşağın mezar armağanı

olarak bırakıldığı saptanmıştır.843 (Lev-146/5-6-7-8-9)

Mezar 105:

İçindeki yetişkin iskeletinin kendi sağına hoker pozisyonda konulduğu, güneydoğu-

kuzeybatı yönelimli, 1,40X0,70m ölçülerindeki, dikdörtgen biçimli bu taş sandık mezarın

içindeki iskeletin ayak ucunda siyahım açkılı, uzun boyunlu, kesik gaga ağızlı bir testi ortaya

çıkarılmıştır.844 (Lev-146/10-11)

Mezar 106:

Dört dikey kulplu, güneydoğuya bakan ağzı taşla kapalı bu pithos gömünün içerisinde,

sağ tarafına hoker olarak yatırılmış bir yetişkin iskeleti, ayak ucuna mezar armağanı olarak

bırakılan, siyahımsı-kahve renkli, uzun boyunlu, basık gövdeli, boynun gövdeyle birleştiği

yerde şerit halinde yatay kabartma bezemesi bulunan, tek kulplu, kesik gaga ağızlı testiyle

birlikte ortaya çıkarılmıştır.845 (Lev-146/12-13-14)

Mezar 107-108:

İçindeki yetişkin iskeletinin kendi soluna hoker olarak yatırıldığı, 1,40X0,80m

ölçülerindeki, güneydoğu-kuzeybatı yönelimli bu taş sandık mezarın içinde herhangi bir

buluntu ele geçmemekle birlikte, bu mezarın hemen altında bulunan ve tahrip olduğu için,

ağız açıklığının güneydoğuya bakması dışında hakkında çok fazla bilgi edinilemeyen Mezar

107’nin buluntuları ile Mezar 108’in buluntuları arasında bir karışıklık söz konusudur.846

(Lev-147/1-2)Aşağıda kısaca incelenecek buluntular her iki mezara da ait olabilir.

Mezar 108’in dışında bulunan açkılı, siyahımsı-kahve renkli, akıtacaklı, boyunda

yumru bezemelere sahip, tek kulplu testi; bronz ya da bakırdan yapılmış, 0,067m uzunluğunda

kırık bir iğnenin bulunuş yerleri itibarıyla Mezar 107’ye de ait olabileceği konusunda şüpheler

varken, Mezar 108’deki iskeletin göğüs hizasında bulunan küresel başlı, başın hemen altında

iki sıra halinde küçük yumru bezemelerden oluşan şeritlerin bulunduğu, delikli, 0,117m

843 Gürkan-Seeher 1991, 56. 844 Gürkan-Seeher 1991, 56. 845 Gürkan-Seeher 1991, 56. 846 Gürkan-Seeher 1991, 56.

uzunluğundaki, bakır veya bronzdan yapılmış iğnenin ait olduğu mezar konusunda herhangi

bir şüphe bulunmamaktadır.847 (Lev-147/3-4-5)

Mezar 113A-B:

Küçükhöyük mezarlık alanındaki bir diğer ilgi çekici mezar olan Mezar 113A, pithos

gömü olup, bir taş sandık mezar olan Mezar 113B’nin içerisinde yer almaktadır. Geniş ağızlı,

dört dikey kulplu bu pithosun içerisinde kendi sağına hoker durumda yatırılmış bir çocuğun

iskeleti ve bu iskeletin diz ve sırt kısımlarında; birincisi kahve renkli, gövdede kabartma şerit

bezemenin olduğu, tek kulplu bir minyatür fincan ve ikincisi; içi kahverengimsi-siyah, dışı

kırmızı, dışa dönük ağız kenarlı, tek kulplu, kase formlu iki kabın mezar armağanı olarak

bırakıldığı saptaması yapılmıştır.848 (Lev-147/6-7-8-9)

Mezar 124:

Dört tarafında yatay kulplu, düz dipli, boyunlu, güneydoğuya bakan ağzı açıklığının

taşla kapatılmış olduğu bu pithos gömü içerisinde, kendi sağına hoker durumda yerleştirilmiş,

elleri yüzünün önüne gelecek şekilde konulmuş bir yetişkin iskeleti bulunmakta olup,

iskeletin ellerinin önünde açkılı, siyahımsı-kahve renkli, boyun kısmı kırık bir testi ile testinin

hemen yanında taştan yapılmış, yuvarlak ve ortası delik, olasılıkla bir ağırşak, balta ya da

topuz başı olabilecek obje ve iskeletin alın kısmında da uçları delik, ortasında kabartma

bezemeler olan, altından bir diademin bulunduğu görülmüştür.849 (Lev-147/10-11-12-13-14)

Mezar125:

Bir pithos gömü olan ve ağzı açıklığı güneydoğuya bakan bu mezarın içinde, kendi

sağına hoker pozisyonda yatırılmış bir çocuk iskeletinin yanında yivli bir kaba ait parçalar,

bakır/bronz, kırık bir diadem ile yine bakır veya bronzdan yapılmış spiral biçimli iki adet

yüzüğe rastlanılmıştır.850 (Lev-148/1-2-3-4)

Mezar 126:

Güneydoğu-kuzeybatı oryantasyonlu bu taş sandık mezarın içinde herhangi bir iskelet

kalıntısına rastlanılmamış olmakla birlikte, açkılı, siyahımsı-kahve renkli, ağız kenarından

kulplu, oval gövdeli, sivri dipli, akıtacaklı, boyun kısmında kabartma halinde yapılmış şerit

847 Gürkan-Seeher 1991, 56. 848 Gürkan-Seeher 1991, 58. 849 Gürkan-Seeher 1991, 58. 850 Gürkan-Seeher 1991, 60.

bir panel üzerinde çentik bezemelerin olduğu ve gövde kısmında dört yanda birer yumru

bezemeye sahip bir testiyle; siyah renkli, geniş ağızlı, gövdesinde yumru bezemeler olan,

minyatür bir kabın mezar armağanı olarak bırakıldığı anlaşılmıştır.851 (Lev-148/5-6-7)

Mezar 144:

Ağız açıklığı güneydoğuya bakan bu pithos gömü içerisinde, kırmızımsı-siyah renkli,

gaga ağızlı, ağızdan tek, burma kulplu, küresel gövdeli bir testi ile Küçükhöyük mezarlığı için

ünik olan, 0,026m boyunda, kıvrılarak silindir haline getirilmiş, boru biçimli, bakır ya da

bronz obje ortaya çıkarılırken, herhangi bir iskelet kalıntısına rastlanılmamıştır.852 (Lev-

148/8-9)

Mezar 148:

Yine ağız ağıza getirilmiş iki pithostan oluşan bu gömüde kullanılan büyük pithos,

dört yatay kulplu, düz dipli ve boyunluyken, bu pithosun güneydoğuya bakan ağız açıklığını

kapatan küçük bir pithos ya da büyükçe bir çömlek olarak nitelenebilecek kabın geniş ağızlı

ve yuvarlak dipli olduğu saptanmıştır.853 (Lev-148/10-11)

Sola hoker olarak yatırılmış iskeletin elleri sol dizin üzerinde olup, ellerin hizasında

kırmızı renkli, akıtacaklı, tek kulplu bir testi ve bezemesiz bir ağırşağın mezar armağanı

olarak bırakıldığı gözlenmiştir.854 (Lev-148/12-13)

Mezar 149:

Beş adet düzgün taştan yapılmış, dikdörtgen biçimli, 1,44X0,90m ölçülerindeki,

güneydoğu-kuzeybatı oryantasyonlu bu taş sandık mezarın içinde, sağa hoker olarak

yatırılmış bir yetişkine ait iskelet ve bu iskeletin dizleri hizasında; kırmızı renkli, kesik gaga

ağızlı, uzun boyunlu, ağız kenarından başlayan tek kulplu, küresel gövdeli ve gövdesinde beş

adet yumru bezeme taşıyan bir testiyle, bu testinin hemen yanında mavimsi-gri renkli bir taş

baltaya rastlanılmıştır.855 (Lev-149/1-2-3)

Mezar 150:

851 Gürkan-Seeher 1991, 60. 852 Gürkan-Seeher 1991, 62. 853 Gürkan-Seeher 1991, 62. 854 Gürkan-Seeher 1991, 62. 855 Gürkan-Seeher 1991, 62.

1,35X0,85m ölçülerinde, ovale yakın biçimli, güneydoğu-kuzeybatı oryantasyonlu bu

taş sandık mezarın içerisinde, sağa hocker pozisyonda yatırılmış bir yetişkin iskeleti,

kafatasının hemen arkasında, kırık bir testi ile alın kısmında, uçları delik, kenarları kabartma

bezemeli bakır ya da bronzdan yapılmış bir diadem ve el hizasında gri-yeşil bir taş balta ile

birlikte gömülmüş olarak bulunmuştur.856 (Lev-149/4-5-6)

Mezar 152:

Güneydoğuya bakan ağız kısmı taşla kapalı bu pithos gömünün en ilgi çekici yanı,

sağa hoker pozisyonda yatırılmış iskeleti barındıran pithosun dip kısmının olmaması ve bu dip

kısmın, geniş ağızlı, düz dipli, büyükçe bir kap ile tamamlanmasıdır.857 (Lev-149/7-8-9)

Bunun yanı sıra iskeletler üzerine yapılan antropolojik incelemede 60 yaşlarındaki bir

erkeğe ait bu iskeletin kafatasında oluk açma (grooving) tekniği ile yapılan bir trepanasyon

uygulamasının bulunduğu saptanmıştır.858 Burada uygulanan trepanasyonun bir hastalık

neticesinde iyileştirme amaçlı yapılmış olabileceği şüphesi bulunmakla birlikte;

trepanasyonun ense bölgesinde olması, operasyonun birey öldükten sonra ritüelistik

nedenlerle de yapılmış olabileceği düşüncesini akla getirmiştir.859 (Lev-149/10)

Mezar 154:

Ağzı taşla kapalı ve güneydoğuya yönlendirilmiş bu pithos gömünün üzerindeki taştan

örtü kaldırılırken, taşların arasında ve pithosun boynuna dayalı durumda, kırmızı renkli,

açkılı, gaga ağızlı, küresel gövdeli, düz dipli, ağızdan tek kulplu bir testiye rastlanılmış;

mezarın içerisinde ise, kendi sağına hoker durumda yatırılmış iskeletin yanında bir adet,

bezemesiz ağırşak ortaya çıkarılmıştır.860 (Lev-150/1-2)

Mezar 155:

1,65X1,05m ölçülerindeki bu taş sandık mezar içerisinde, kendi sağına hoker durumda

yatırılmış, baş kısmı güneydoğuda olması gerekirken, sadece belden aşağısı bulunabilmiş bir

yetişkin iskeletinin ayak ucunda; yiv bezemeli bir kabın parçaları ve düz ağız kenarlı, uzun

856 Gürkan-Seeher 1991, 62. 857 Gürkan-Seeher 1991, 62. 858 Güleç-Açıkkol 2001, 73. 859 Güleç-Açıkkol 2001, 74. 860 Gürkan-Seeher 1991, 64.

boyunlu, küresel gövdeli, kazıcıları tarafından Suriye şişeleri ile karşılaştırılan minyatür bir

kurşun şişe ortaya çıkarılmıştır.861 (Lev-150/3-4)

Mezar 158:

Boyun kısmında parmak baskı bezemeyle bir şerit yapılmış, ağız açıklığı güneydoğuya

bakan, çift yatay kulplu, içindeki iskelet kendi sağına hoker durumda yerleştirilmiş ve

iskeletin diz hizasında, açkılı, kırmızı astarlı, omuzda yumru, boyun kısmında da yatay yiv

bezemeye sahip, kesik gaga ağızlı, burma kulplu bir testiyle, bu testinin yanında yiv bezemeli

bir ağırşağa rastlanılan bu pithos gömü, bu türden mezarlar içerisindeki en büyüklerinden

birisidir.862 (Lev-150/5-6-7)

Mezar 161:

Yuvarlak dipli, iki yatay kulplu bir çömlek ile ağzı kapatılmış durumda bulunan

güneydoğu oryantasyonlu bu pithos gömüde kullanılan ana pithos, geniş ağızlı, düz dipli olup,

mezar içinde, kendi soluna, hoker durumda yatırılmış bir çocuk iskeleti ve bu iskeletin diz

hizasında, kırmızı renkli, ip delikli, tutamaklara sahip, küresel gövdeli ve geniş ağızlı

minyatür bir kap ile, ayak ucunda tahrip olmuş bir testi bulunmuştur.863 (Lev-151/1-2-3)

Mezar 162:

Dikdörtgen biçimli, güneydoğu-kuzeybatı oryantasyonlu, bu taş sandık mezar içinde,

kendi soluna hoker durumda yatırılmış bir iskelet ve bu iskeletin yanında, ayak ile kalça

arasında, siyah renkli, uzun boyunlu, kesik gaga ağızlı, ağızdan tek kulplu, boyun kısmında

iki adet yumru bezemesi olan ve boyundan omuza geçiş kısmında kabartama bir şerit

içerisinde çapraz çentik bezemelerden oluşan bir süslemeye daha sahip testiye

rastlanılmıştır.864 (Lev-151/4-5)

Mezar 163:

Doğu-güneydoğu yönünde yerleştirilmiş bu taş sandık mezarın içerisinde, boyunda

yumru bezemesi olan, kulplu, kesik gaga ağızlı bir testi parçasıyla, kırmızı astarlı, S profilli,

861 Gürkan-Seeher 1991, 64 ve 88. 862 Gürkan-Seeher 1991, 64. 863 Gürkan-Seeher 1991, 64. 864 Gürkan-Seeher 1991, 64.

oldukça yüksek kulplu, iç bükey dipli bir kabın mezar armağanı olarak bırakıldığı

görülmüştür.865 (Lev-151/6-7-8)

Mezar 164:

Karşılıklı iki kabın ağız ağıza getirilmesi ile oluşturulan bu pithos gömü de

güneydoğuya bakmakta olup, kapak olarak kullanılan kabın yarım ay biçimli tutamakları

varken, içinde sağa hoker durumda bir iskelet bulunan esas pithos, düz dipli, boyunlu, iki

yatay kulpludur ve içindeki iskeletin dizlerinin dibinde siyah renkli, basık gövdeli, çekilerek

uzatılmış gaga ağızlı, burma kulplu, boyunda kabartma bezemeli bir testi mezar armağanı

olarak bırakılmıştır.866

Mezar 169:

Yine çift pithostan oluşan bu gömüde kullanılan ilk pithos; düz dipli, boyunlu, iki

yatay kulplu ve güneydoğuya bakan ağız açıklığına, geniş ağızlı, yuvarlak dipli diğer kabın

yerleştirildiği bir pithostur ve içinde bir iskelete rastlanmazken, siyahımsı-kahve renkli, ağız

kısmı kırık, boyunda kabartma şerit panel içerisinde çentik bezemeli, tek kulplu bir testi; üst

uca yakın deliği olan bakır/bronz bir iğne ile bezemesiz bir ağırşağın mezar armağanı olarak

bırakıldığı saptanmıştır.867 (Lev-151/9-10-11-12-13)

Mezar 171:

Ağız açıklığı güneydoğuya bakan bu pithos gömü içerisinde iskelete rastlanmazken,

ağzının daha küçük bir kap ile kapatıldığı görülmüş ve içerisinde kırmızı renkli, ağız altından

burma kulplu, gaga ağızlı bir testiyle, üzerinde iki yumru bezeme ile boyun kısmında bir yiv

bulunan, kırmızı renkli minyatür bir kabın ve bakır ya da bronzdan yapılmış bir yüzüğün

mezar armağanı olarak bırakıldığı gözlenmiştir.868 (Lev-152/1-2-3-4)

Mezar 178:

Küçükhöyük mezarlığı içerisinde ağız açıklığı doğu ya da güneydoğudan farklı bir

yöne bakan tek gömü olan bu pithos mezarda, taşla kapatılan ağız açıklığı kuzeydoğuya

bakmakta ve Mezar 152’dekine benzer biçimde bu mezarda kullanılan pithosun dip kısmı

865 Gürkan-Seeher 1991, 64. 866 Gürkan-Seeher 1991, 66. 867 Gürkan-Seeher 1991, 66. 868 Gürkan-Seeher 1991, 66.

olmadığı için bu kısmı yuvarlak dipli, iki yatay kulplu bir çömlekle kapatılmıştır.869 (Lev-

152/5-6-7)

Dört adet dikey kulba sahip bu pithosun içerisinde, kendi soluna yatırılmış bir yetişkin

iskeleti, ağız açıklığının tersine kafatası güneydoğuya gelecek şekilde, hoker durumda

yatırılmış olup, iskeletin diz hizasında, kırmızı renkli, açkılı, küresel gövdeli, ağızdan tek

kulplu, kesik gaga ağızlı, boyunda kabartma şerit, gövdede hilal biçimli kabartma

bezemelerle, bu hilal biçimli bezemenin altında gövdeye bastırılarak yapılmış çukur

bezemeler ve bütün gövdeyi çepeçevre dolaşan zik zak yiv bezemeleri olan bir testi ortaya

çıkarılmıştır.870 (Lev-152/8)

Mezar 179:

Bir pithos gömü olan ve taşla kapatılmış ağzı güneydoğuya bakan bu mezar içerisinde,

bir çocuğa ait olabilecek iskelet parçalarına rastlanmış olup, bunların yanında, siyah astarlı,

kesik gaga ağızlı, iç bükey dipli, basık gövdeli bir testiyle; kol kemikleri civarında spiral

biçimli, bakır/bronz bir bilezik bulunmuştur.871 (Lev-152/9-10)

Mezar 183:

Güneydoğu-kuzeybatı oryantasyonlu bu mezarın ilgi çekici niteliği; ya ikinci kullanım

için ya da eğer tek kullanımlıksa, bu kullanımda mezar armağanlarının yerleştirilebileceği ayrı

bir bölmenin içerisine eklenmiş olduğu bir taş sandık mezar olmasıdır.872 (Lev-151/11)

1,09X0,70m ölçülerindeki bu mezarda bulunan ayrı bölümün içinde hayvan

kemikleriyle beraber, kırmızımsı-siyah renkli, ağız kısmı kırık, kulbunda çentik bezeme olan,

küresel gövdeli uzun boyunlu, bir testinin mezar armağanı olarak bırakıldığı saptanmıştır.873

(Lev-152/12)

Mezar 194:

Güneydoğuya bakan ağzı açıklığı taşla kapalı, şişkin karınlı, düz dipli, yatay kulplu bu

pithos gömünün içerisinde ikinci kullanımda yerleştirilmiş, yatay kulplu, yuvarlak dipli daha

869 Gürkan-Seeher 1991, 68. 870 Gürkan-Seeher 1991, 68. 871 Gürkan-Seeher 1991, 68. 872 Gürkan-Seeher 1991, 68. 873 Gürkan-Seeher 1991, 68.

küçük bir çömlek içerisinde hoker durumda bir çocuk iskeleti bulunmaktadır.874 (Lev-153/1-

2-3)

Büyük pithosun gerçek sahibi ise bir yetişkinken, yine pithosun en dibine doğru,

kuzey-güney doğrultusunda, sağa hoker pozisyonda yatırılmış bir diğer çocuk iskeletine

rastlanması bu mezarın üç kez kullanılmış olabileceğini akla getirmektedir.875

Mezar 196:

Güneydoğuya bakan bu pithos gömü içerisinde bir çocuğa ait kemik kalıntılar ve

dişlerle birlikte, iki adet bakır ya da bronzdan yapılmış yüzük ve yedi tane bakır/bronz boncuk

ile disk şeklinde bir taş ve üç hayvan dişinden oluşan bir kolye ortaya çıkarılmıştır.876 (Lev-

153/4-5-6)

Küllüoba:

Küllüoba Höyüğü Eskişehir İli, Seyitgazi İlçesi sınırları içinde, Yenikent Köyü

yakınında, Seyitgazi-Yenikent karayolunun 200 m. sağında yer almakta olup 250x150m

ebadında ve ova seviyesinden yüksekliği 10m kadardır.877

Höyükte T.Efe tarafından sürdürülen kazı çalışmaları sırasında güney konisinin

doğusundaki AA 18 ve AA 19 açmalarında, açmanın güneybatısına yakın kesimde, içi taş

örülü çukurun altına gelen yerde, bir çukur içinde iki iskelet ve bir kafatası yanlarında ölü

armağanı bir kap ile birlikte ele geçirilmiş ve bu intramural gömüler kazıcısı tarafından ETÇ

III olarak tarihlenmiştir.878

Lagina/Yarbaşı Mevkii:

İl:Muğla

İlçe:Yatağan

Konum ve Buluntular:

Muğla ili, Yatağan İlçesi, Turgut Köyü yakınlarındaki Lagina kazıları sırasında 1969

yılında, kazılarda nekropollerin aranmasına ağırlık verilmesi sonucu, antik kentin 1-2km

doğusundaki Yarbaşı Mevkii’nde Erken Tunç Çağına ait bir nekropol alanı saptanmıştır.

Yarbaşı Mevkii, Lagina antik kentinin yer aldığı arazinin, Çine Çayı vadisine doğru alçalan ve

874 Gürkan-Seeher 1991, 70. 875 Gürkan-Seeher 1991, 70. 876 Gürkan-Seeher 1991, 70. 877 Efe 2005a, 29. 878 Efe 2005a, 35.

yarımadalar şeklinde çıkıntı yapan burunlardan birinin düzlüğü üzerinde bulunmaktadır.879

Oldukça geniş bir alana yayıldığı düşünülen nekropolün gerçek ölçüleri saptanamamıştır.

Yüzeyden 0,40-0,50m derinlikte bulunan pithos mezarlar ise yoğun tarımsal faaliyet

nedeniyle oldukça tahrip olmuştur. Pithoslar yana yatmış vaziyette ve yassı bir taşla

kapatılmış olan ağızları genellikle doğuya bakmakta, boyları 1.75m ve genişlikleri 1.10

metreyi bulmaktadır.880 İçlerinde hemen hiç iskelet ve buluntu ele geçmeyen pithos

mezarların bazılarında ortaya çıkarılabilen iskeletlerden anlaşıldığı kadarıyla iskeletlerin çoğu

küçük yaştaki çocuklara aittir ve bazı pithoslara birden çok iskelet konmuştur.881 Aynı

yerleşim TAY-IVb’de “Turgut/Lagina” adıyla geçmektedir.882

Malüyük:

İl:Eskişehir

İlçe:Alpu

Konum ve Buluntular:

Eskişehir’in Alpu ilçesi Bozan köyünün 4km kuzeydoğusundaki bu höyüğün yüzeyi

tarımdan dolayı büyük tahribata uğramıştır. Efe’nin bildirdiğine göre civarda yapılan

gözlemler sonucu saptanan büyük çanak çömlek parçaları ve insan iskeleti kalıntıları burada

bir Erken Tunç Çağı II höyüğü ve mezarlığının bulunduğuna işaret etmektedir.883 (Lev-153/7-

8-9)

Mandıraköy/Yeniköy:

İl:Balıkesir

İlçe:Merkez

Konum ve Buluntular:

Balıkesir il merkezinin güneydoğusunda, Kepsut'un güneyinde, Simav Çayı'nın

kollarından bir derenin yakınında ve Ovabayındır mezarlığının 10km güneydoğusundaki bu

buluntu yerinde (olasılıkla pithos gömü tipinde) bir mezar bulunduğu Akurgal tarafından

bildirilmiştir.884 French tarafından gerçekleştirilen Batı Anadolu Bölgesi yüzey araştırmasında

tekrar incelenerek Erken Tunç Çağı II olarak tarihlenen bu mezarın bulunduğu alan Batı

879 Boysal 1979, 389. 880 Boysal 1979, 390. 881 Boysal 1979, 390. 882 TAY-IVb, Turgut/Lagina 883 Efe 1996, 135. 884 Akurgal 1958, 157; Bittel 1955, 113.

Anadolu Erken Tunç Çağı II yerleşim yerleri arasında gösterilmektedir.885 Genellikle

Ovabayındır, Babaköy ve Yortan ile beraber anılan ve sadece bu bölgenin prehistoryası

hakkında yazılan makalelerden yola çıkarak, yüzey araştırması yapmadan konu hakkında fikir

yürüten birçok araştırmacı bu nedenle özellikle Ovabayındır ile Mandraköy’ü birbirine

karıştırmaktadır.

Menye: (?)

İl:Manisa

İlçe:Kula

Konum ve Buluntular:

Manisa ili, Kula ilçesi yakınlarındaki Menye Köyü’nde, köylüler tarafından müzeye

getirilen Erken Tunç Çağı kaplarının, köy yakınlarındaki tahrip olmuş bir mezarlık alanından

geldiği rapor edilmiştir.886 Hakkında başka herhangi bir bilgi bulunmayan bu yerin

ekstramural bir mezarlık alanı olabileceği yorumunu yapmak olasıdır. Aynı yer TAY-IVb’de

“Kula” adıyla geçmektedir.887

Metropolis/Otoyol/ Kabacakırı:

İl:İzmir

İlçe:Torbalı

Konum:

İzmir ili, Torbalı ilçesi, Yeniköy yakınlarındaki Metropolis antik kentinin 3km

güneyinde, Kabacakırı Mevkii’nde 1973 yılında Recep Meriç tarafından saptanarak kazısı

yapılan bir Erken Tunç Çağı mezarlık alanıdır.888

Tarihleme:

Burada gerçekleştirilen kurtarma kazısı sırasında ortaya çıkarılan mezar ve mezar

armağanlarından yola çıkılarak Erken Tunç Çağı I veya II evresine tarihlendiği kazıcısı

tarafından belirtilmektedir.889

Kazı ve Buluntular:

1-Mezar tipi:

Pişmiş toprak pithos, taş sandık mezar.

885 French 1969b, 41-98. 886 Mellink 1965b, 141. 887 TAY-IVb, Kula 888 Meriç 1982, 43. 889 Meriç 1982, 43-44.

2-Gömü tarzı:

Ekstramural, hoker (?), inhumasyon

3- Açıklama:

Burada yapılan kurtarma kazısı sonucunda Erken Tunç Çağı’na ait ikisi pithos, diğer

ikisi de taş sandık mezar olmak üzere toplam dört adet mezar ortaya çıkarılmış ve aynı alanda

başka mezarların da olabileceği düşünülerek, Kabacakırı’nın çevredeki Arapkahvesi ve

Sinektepe höyüklerinde yaşayanlarca kullanılan ekstramural bir mezarlık alanı olabileceği

sonucuna varılmıştır.890

Ortaya çıkarılan iki pithos gömüden ilki Pithos A, diğeri Pithos B olarak

adlandırılmıştır. (Lev-154/1-2) Bu adlandırmaya göre açıklanacak olursa; Pithos A, ağız kısmı

doğuya bakan, 1,65m boyunda, 0,67m karın çapına sahip, üzerindeki tahribat nedeniyle ağız

kısmı bulunamayan, ancak ağzını örttüğü düşünülen taş plakanın in situ olarak ortaya

çıkarıldığı, içindeki iskelete ait kemiklerin karışık halde olması nedeniyle iskeletin pozisyonu

belirlenemeyen bir gömüdür.891 Bu mezarda ortaya çıkarılan keramik kırıkları kazıcısı

tarafından Erken Tunç Çağı’na tarihlendirilmektedir. Bunun yanı sıra, aynı yerden çıkarıldığı

ve civarda yaşayanlarca Efes Müzesine bağışlandığı belirtilen deve tüyü renkli, gaga ağızlı,

0,115m boyunda olan ve benzerlerine Troia, ve Beycesultan’ın Erken Tunç Çağı katlarında

rastlanan minyatür bir testinin de varlığı bildirilmektedir.892

Pithos B olarak adlandırılan diğer pithos gömü, 1,45m boyunda, 0,67m karın çapına

sahip, Pithos A’ya göre daha sağlam durumda, doğuya bakan ağız kısmına konulan taşın

parçalar halinde mezarın önünde ortaya çıkarılabildiği, içerisindeki iskeletin konumu tam belli

olmayan ve içinde bulunan bronz bir iğne ile keramik kırıkları kazıcısı tarafından Erken Tunç

Çağı’na tarihlenen bir pithos gömüdür.893 (Lev-154/1-2) Bu mezarda da daha önce ortaya

çıkarılarak Efes Müzesi’ne bağışlanmış, gaga ağızlı, açkılı, siyahımsı-gri renkli kırık bir testi

bulunmaktadır.

Taş sandık mezar olarak tanımlanabilecek iki mezardan biri oldukça dağılmış ve tahrip

olmuş durumdadır. Bu mezarları, yayınında önce taş plaka mezar (plattengräber) olarak

tanımlayan Meriç daha sonra yaptığı tanımlarda bu mezarları Kyklad mezarları ile

karşılaştırarak taş sandık mezar terimini kullanmayı tercih etmiştir.894 (Lev-154/3)

890 Meriç 1982, 47. 891 Meriç 1982, 43. 892 Meriç 1982, 43. 893 Meriç 1982, 44. 894 Meriç 1982, 45-47.

Her iki mezarda pithos mezarların yaklaşık 200-250m kuzeybatısında, doğu-batı

yönelimli olarak bulunmuş olup, sağlam olanının dört büyük taş ile çevrelenen bir dikdörtgen

şeklinde olduğu anlaşılmıştır.895 Hasarlı olan mezardan yine daha önce civarda yaşayanlarca

çıkarıldığı söylenen ve 0,13m boyunda, çift kulplu, kızıl-kahve renkli bir vazo Efes Müzesine

bağışlanmıştır.896

Meriç, Kabacakırı’nda ortaya çıkarılan taş sandık mezarları, ekstramural oluşlarından

da yola çıkarak Orta ve Doğu Anadolu yerine Kykladlar ile ilişkilendirmekte, ancak Kyklad

mezarlarında görülmeyen doğu-batı yönlendirme olgusunun yerel bir adet olarak Batı

Anadolu’daki mezarlarda uygulandığını, buna karşın Kyklad mezarlarında yön birliğinin

olmadığını belirterek, giriş bölümünde belirtildiği ve bir sonraki bölümde açıklanacağı gibi

yerel adetlere vurgu yapmaktadır.897

Mezarüstü Tepe: (?)

İl:İzmir

İlçe:Kemalpaşa

Konum ve Buluntular:

Manisa/Spil Dağı’nın güney eteklerinde, Çambel Köyü yakınlarında, İzmir-Ankara

karayolu kuzey kenarına bitişik akaryakıt istasyonunun istinat duvarının yapımı sırasında

ortaya çıkan ve Ulucak kazısı bağlamında yapılan yüzey araştırmaları sırasında saptanan

tahrip olmuş iki pithos mezar, burada bir Erken Tunç Çağı ekstramural mezarlık alanının

olabileceğine işaret etmektedir.898 Pithos mezarların bulunduğu yere kuş uçumu 500m

uzaklıkta Nemrut Höyük olarak bilinen ve Meriç tarafından saptanan höyükte, Geç Neolitik

Çağ’dan Antik döneme kadar yerleşildiğinin saptanmış olması,899 buradaki mezarların

Nemrut Höyük ile ilişkili olabileceğini akla getirmektedir. Arazide görülen kırık pithos

parçaları Yortan pithoslarını andırmakta ve bu nedenle buradaki mezarlığın Erken Tunç

Çağı’nda kullanılmış olabileceği düşünülmektedir.

Murdigan/Mordoğan:

İl:İzmir

İlçe:Karaburun

895 Meriç 1982, 45-46. 896 Meriç 1982, 46. 897 Meriç 1982, 46. 898 Altıner 1997, 227. 899 Meriç 1988, 387.

Konum ve Buluntular:

“İzmir il merkezinin kuzeybatısında, Murdigan Köyü'nün çevresindedir. Buluntu yeri

tam bilinmemektedir. Troya I evresine ait yerleşme içi bir mezar bulunduğu

belirtilmektedir.900 K.Bittel ise aynı yeri Maldovan/Murdugan adları ile tanımlanmakta,

Yortan Kültürü çerçevesinde bir mezarlık yeri olduğunu belirlemektedir.901 Bazı yayınlarda

ise Murdoğan olarak geçmektedir. Bossert tarafından buradan bulunduğu iddia edilen Yortan

tipinde, biri üçlü tuzluk şeklinde iki kap yayınlanmıştır.902 Bu kapların nerede saklandığı

bilinmemektedir.” (Lev-155/1)

Yukarıda yazılı olan ve Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri (TAY-IV) çalışmasından

alınan bilgiler doğrultusunda tarafımdan yapılan araştırmada Murdigan adlı höyüğün yeri

saptanmıştır. Bugün İzmir’in Karaburun ilçesine bağlı Mordoğan beldesi iskelesinin denize

uzanan güney ucunda kalan ve üzerinde büyük bir turistik tesis (Aras Otel) ve yazlık evler

bulunan mevkiide belde belediyesinin yapmış olduğu alt yapı çalışmaları sırasında açılan

kanallarda bulunan Erken Tunç Çağ malzemeleri şüpheye yer bırakmayacak şekilde burasının

Murdigan Höyük olduğunu kanıtlamaktadır.903 Ancak, çevrede yapılan araştırmalarda

herhangi bir mezarlık alanının izine rastlanılmamıştır. Bu nedenle sözü edilen Troia I ile

çağdaş mezarın tekil bir buluntu olduğu ileri sürülebilir. Aynı buluntudan Mudurgan

buluntusu olarak Akurgal da söz etmekte ancak herhangi bir açıklamada bulunmamaktadır.904

Müsgebi: (?)

İl:Muğla

İlçe:Bodrum

Konum ve Buluntular:

Arkeoloji literatüründe daha çok, Y.Boysal tarafından ortaya çıkarılan Myken

mezarlığı905 ile tanınan Bodrum Yarımadası’ndaki Müsgebi; Bodrum ilçesinin

güneybatısındaki küçük bir koyda yer almaktadır. Burada 1963 yılında Vermeule tarafından

yapılan araştırmalar sırasında köylülerin sulama için açtıkları kuyulardan, 9-10m derinlikten

çıkarılan ETÇ çanak çömleği arasında yer alan pithos parçaları, araştırmacı tarafından burada

olduğu düşünülen küçük bir ETÇ yerleşiminin mezarlık alanından gelen pithos parçaları

900 TAY-IVb, Murdigan 901 Bittel-Steward 1939-41, 25. 902 TAY-IVb, Murdigan 903 Burada saptanan malzeme Dokuz Eylül Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü Yüksek Lisans öğrencisi Pınar Pınarcık tarafından hazırlanan yüksek lisans tezinde yayınlanacaktır. 904 Akurgal 1945, 4. 905 Akyurt 1998, 29-34.

olarak değerlendirilmiştir.906 Ancak Vermeule’nin kendisinin de belirttiği gibi burada

herhangi bir iskelet kalıntısının bulunmamış olması907 bu savı çürütürken, Boysal’ın kazmış

olduğu geç dönem mezarların varlığı, yörede daha fazla araştırma yapılmasının gerekliliğini

ve belki de burada gerçekten bir ETÇ mezarlığının da bulunabileceğini akla getirmektedir.

Ovabayındır/Karaağaç Tarla/Bayındırköy:

İl:Balıkesir

İlçe:Merkez

Konum ve Buluntular:

Balıkesir il merkezinin 20km güneydoğusundaki Ovabayındır Köyü yakınlarındaki

Karaağaç Tarla Mevkii’ndedir. İlk kez 1936 yılında Stewart tarafından saptanan ve burada

kaçak kazı yapıldığı yolunda gelen duyumlar üzerine 1956 yılında Prof.Dr. Ekrem Akurgal ve

ekibi tarafından yapılan kurtarma kazıları sonucunda çoğu tahrip olmuş 14 tane pithos gömü

ortaya çıkarılmıştır.908 Üçer metre arayla yerleştirilmiş bu mezarlardan sadece ikisi sağlam

olarak bulunmuş olup, mezarların konumları, içlerindeki iskeletlerin pozisyonları hakkında

Akurgal tarafından hiçbir bilgi verilmemektedir.909

Mezarlık alanının yakınındaki Değirmenderesi’nin her iki kıyısında bu mezarlığın

yerleşiminin olduğu, ancak burada herhangi bir kazı çalışması yapılmadığı belirtilmekte ve

mezarlık buluntularının Yortan-Babaköy mezarlıklarına benzemesi dolayısıyla buralarla

ilişkilendirilmektedir.910 Yerleşimde kazı çalışması yapılmamakla birlikte kuzeydoğu-

güneybatı yönünde uzanan dikdörtgen planlı bir yapının saptandığı ve bu yapının güneybatı

köşesinde küçük bir çocuk mezarının ortaya çıkarıldığı belirtilmektedir.911 (Lev-155/2-3)

Mezarlardan çıkan buluntular ise keramik, taş ve maden eserler olarak üç grupta

incelenmiştir. Ovabayındır’da bulunan keramik eserler; el yapımı, siyah veya gri tonlarda,

açkılı, bazıları astarlı, form olarak yayvan ağızlı kaselerin ve gaga ağızlı testilerin çoğunlukta

olduğu, çizgi bezeme ile yapılmış çapraz çizgiler ve şevron motiflerinin yer aldığı bir seramik

repertuvarından oluşur.912 (Lev-156/1) Ovabayındır mezarlarından çıktığı bildirilen ve Yortan

kap formları içinde VI numara ile gösterilen minyatür kaplara benzeyen kapların

Ovabayındır’da da olması, bu kapların belki de sadece mezarlar için üretilmiş olabileceği

906 Vermeule 1964, 247. 907 Vermeule 1964, 247. 908 Akurgal 1958, 157. 909 Akurgal 1958, 157. 910 Akurgal 1958, 159. 911 Akurgal 1958, 164. 912 Akurgal 1958, 161; Schiek-Fischer 1965, 156-172; TAY-IVa, Ovabayındır.

yolunda ve Yortan buluntuları içinde ayrıntılı olarak irdelenen öneriyi güçlendirir bir

niteliktir. Bunun yanı sıra ilk dönem Harmanören913 kazılarında ortaya çıkarılan kuğu boyunlu

testi ile Ovabayındır’dan gelen bir testi arasındaki benzerlik de oldukça dikkat çekicidir. (Lev-

156/2-15)

Ovabayındır mezarlarından çıkan maden eserler ise parça parça ve ayrı zamanlarda

ayrı araştırmacılarca incelenmiştir. Arsenikli bakırdan yapılan bu bronz eserler içindeki bir

grubu oluşturan ve uzunlukları 0,06-0,15m arasında değişen minyatür kama ya da çakı olarak

nitelendirilebilecek, sapa geçirilen kısımları dörtgen ya da yamuk biçiminde olan bronz

eserler ilgi çekicidir.914 (Lev-157/1-18) Bu minyatür kamaların hangi mezardan geldikleri ya

da Ovabayındır’dan nasıl elde edildikleri yolunda bir bilgi olmamakla birlikte,

araştırmacıların üzerinde anlaştığı bir nokta bunların mezarlar için üretilmiş olabileceğidir.915

Ancak çoğunluğu satın alma yoluyla gelen bu malzemenin mezarlardaki konumları

bilinmediği için kesin bir yorum yapmak aslında olanaksızdır. Bu nedenle bu öneriye belirli

ihtiyat paylarıyla yaklaşmak gereklidir. Aynı şekilde Ovabayındır buluntuları içinde yer alan

hilal biçimli balta da genellikle tören baltası olarak tanımlanmaktadır.916 (Lev-157/19)

Ovabayındır mezarlarından geldiği söylenen ve Hüseyin Kocabaş koleksiyonunda yer alan bir

adet, 1,8cm boyunda ve 0.9cm çapındaki altın kulak tıkacı Duru tarafından incelenmiş ve

ETÇ II olarak tanımlanmıştır.917 (Lev-50/3-4)

Taş eserler ise serpantinden yapılmış sap delikli baltalar ve ağırşaklardan oluşurken,

tek bir örnek olarak gözlemlenen kemik kaşık ise kuzeybatı Anadolu bölgesinin Neolitik Çağ

kemik kaşıklarının gelişmiş tipi olarak nitelendirilmektedir.918 (Lev-157/20-21-22-23)

Stronach, bütün bu buluntulardan yola çıkarak ve özellikle minyatür kama ya da çakı

olarak nitelendirilen malzemeye bakarak Ovabayındır mezarlığını MÖ 2500-2200 yılları

arasına tarihlemektedir.919 Dolayısıyla, Troia, Yortan, Babaköy gibi merkezlerle uyum

gösteren bu tarihleme sonucu Ovabayındır’ın ETÇ II ve ETÇ III’ün erken evreleri arasında

kullanılmış olabileceği ileri sürülebilir.

Örenköy: (?)

İl:Çanakkale

913 Ünlüsoy 1993, 297. 914 Stronach 1957, 89-94; TAY-IVa, Ovabayındır. 915 Stronach 1957, 89-94; Schiek-Fischer 1965, 156-172; TAY-IVa, Ovabayındır. 916 TAY-IVa, Ovabayındır. 917 Duru 1972, 133. 918 Schiek-Fischer 1965, 156-172; TAY-IVa, Ovabayındır. 919 Stronach 1957, 92.

İlçe:Merkez

Konum ve Buluntular:

David French’in 1968 yılında hazırladığı doktora tezinde kullandığı haritalarda

Çanakkale yakınlarında gösterilen ve tarihleme yapılmadan sadece pithos gömülerden

oluştuğu belirtilen bir mezarlık alanı olması dışında hakkında hiçbir bilgi yoktur.920

Ören Mevkii:

İl:Afyon

İlçe:Bolvadin

Konum ve Buluntular:

Bolvadin’e bağlı Kurucaova Köyü’nün 2km kuzeyinde ETÇ I ve II dönemlerinde

kullanılmış olabilecek bir mezarlık alanının varlığı Koçak tarafından rapor edilmiştir.921

Pirenlik (Kamışlı) Höyük:

İl:Afyon

İlçe:Çobanlar

Konum ve Buluntular:

Bolvadin-Çobanlar karayolu yakınlarında, Kocaöz Kasabası’nın 3,5km güneyinde yer

alan bu höyük üzerinde yapılan araştırmalar sırasında rastlanılan kaçak kazı çukuru içinde

1,46m derinlikte ETÇ II olarak tarihlenen yayvan gaga ağızlı sağlam bir çömlek bulunmuş ve

bunun çevrede bulunan pithos parçalarına dayanarak bir pithos gömü içerisindeki armağan

olduğu Koçak tarafından saptanmıştır.922 (Lev-159)

Polat Mezarlığı:

İl:Burdur

İlçe:Merkez

Konum ve Buluntular:

Göller Bölgesi’ndeki bu mezarlık alanı, Burdur, Başkuyu köyünün 2km güneyinde,

Polat ya da Osmantepe olarak bilinen ve denizden 1343m yükseklikte, 700x500m

ölçülerindeki bir doğal tepe üzerindedir.923 Mezarlık alanında herhangi bir çalışma

yapılmamış olmasına karşın, tepenin kuzeybatı kesiminde ele geçen çok sayıda kırmızı ve

920 TAY-IVb, Örenköy 921 Koçak 2004, 41-42 922 Koçak 2004, 44-45. 923 Özsait 1983, 11.

kurşuni boya astarlı, açkılı, düz çizgi bezekli ve tümü Erken Tunç Çağı nitelikleri gösteren

keramiğe dayanılarak buranın bir Erken Tunç Çağı mezarlık alanı olduğu Özsait tarafından

önerilmiştir.924 (Lev-160/1)

Sivrikaya Mevkii:

İl:Eskişehir

İlçe:Merkez

Konum ve Buluntular:

Eskişehir’in kuş uçumu 14km güneybatısındaki Kocakaya höyüğünün, 400m kadar

güneyinde Uluçayır-Karaalan yolunun hemen sağındaki tarlada Turan Efe tarafından saptanan

büyük yassı taşlar ve yüzeydeki çoğu pithoslara ait keramik parçaları burasının Kocakaya

höyüğünün mezarlık alanı olabileceğini göstermiş ve Efe burasını Erken Tunç Çağı II-III

olarak tarihlemiştir.925 (Lev-160/2)

Subaşı:

İl:Kütahya

İlçe:Tavşanlı

Konum ve Buluntular:

Kütahya’nın Tavşanlı ilçesi Subaşı mahallesinde yapılan kanalizasyon kazısı sırasında

ortaya çıkarılan basık depas formlu bir kap ve çıkan toprak üzerindeki diğer keramik kırıkları

T.Efe tarafından Erken Tunç Çağı III dönemine tarihlenmiş ve burada bir kültür dolgusuna

rastlanılamaması nedeniyle alanın bir Erken Tunç Çağı mezarlığı olabileceği yorumu

yapılmıştır.926 (Lev-160/3-4)

Taşlıbayır Mevkii:

İl:Balıkesir

İlçe:Gönen

Konum ve Buluntular:

Balıkesir ili, Gönen ilçesi, Börülceağaç köyünün hemen güneydoğusunda, kum ocağı

tarafından tahrip edilmiş bir Erken Tunç Çağı mezarlığı Özdoğan tarafından saptanmıştır.927

924 Özsait 1983, 11. 925 Efe 1995, 246. 926 Efe 1994, 577. 927 Özdoğan 1988, 582.

Hakkında başka bir bilgi bulunmayan bu mezarlık alanının daha ayrıntılı incelenmesi

gereklidir.

Taşlı-Dişli Höyük:

İl:Afyon

İlçe:Bolvadin

Konum ve Buluntular:

Afyon ili, Bolvadin ilçesine bağlı Taşlı kasabasının 1km güneyinde bulunan bu höyük

üzerinde yapılan yüzey araştırması sonucu batı ve güneybatı kesimlerinin ETÇ II dönemine

ait bir mezarlık alanı olduğu saptanmış ve höyüğün üzerinde açılan kaçak kazı çukurları

nedeniyle tahrip olduğu görülerek, bu çukurlar içinde mezarlara ait iskelet ve küp parçaları

bulunmuştur.928

Taşlıtarla:

İl:Bilecik

İlçe:Osmaneli

Konum ve Buluntular:

Bilecik’in Osmaneli ilçesinin 3km doğusunda, Sakarya nehri ile Yenicekebir köyü

arasında, nehir boyunca yer alan ilk yükseltilerden biri üzerinde, Taşlıtarla olarak bilinen

düzlükte, büyük bir alanı kaplayan bir Erken Tunç Çağı mezarlığı T.Efe tarafından saptanmış

ve burada yapılan araştırmada, keramik parçaları ile taştan bir topuz başına rastlanmıştır.929

(Lev-160/5-6) Yüzey buluntusu olarak rastlanılan bu topuz başı Kusura yerleşiminde ve

Karataş/Semayük mezarlık buluntuları arasındaki asa başlarına benzemektedir.

Tavas/Karahisar Höyüğü:

İl:Denizli

İlçe:Tavas

Konum ve Buluntular:

Denizli il merkezinin güneyinde, Tavas İlçesi'ne bağlı, Tavas'ın 10 km

kuzeybatısındaki Karahisar Kasabası'nın yakınındaki Kabakozlar Mevkii’nde yer alan bu

928 Koçak 2004, 39-40. 929 Efe 1992, 566.

küçük höyükte 1985 yılında Aphrodisias ve Denizli Müzesi'nin katılımıyla küçük bir

kurtarma kazısı gerçekleştirilmiştir.930

Höyükte, aynı zamanda pithos ve basit toprak mezarlardan oluşan bir mezarlık ile

karşılaşılmış ve dolayısıyla kazı yapılan yerin bir kısmının mezarlık alanı olabileceği

düşünülmüştür.931 El yapımı, geniş ağızlı, küçük düz dipli, gövdesinde olasılıkla taşımak için

konulmuş olan küçük tutamaklar bulunan pithoslardan oluşan bu mezarlıktaki pithoslar,

ağızları doğuya dönük olarak yan yatırılmıştır.932 Hocker biçiminde büzülmüş olarak gömülen

ölünün yanına mezar armağanı olarak bir veya iki adet gaga ağızlı testi, maşrapa ve tunç

bilezik gibi materyaller bırakılmıştır.933 Ayrıca pithosların içine obsidiyen ve çakmaktaşından

dilgi ve çekirdekler, serpantinden keskiler ve perdah aletleri de bırakılmıştır.934 İkinci tip

gömü ise pithosların yanında küçük platformlar üzerine yapılan basit toprak mezarlardır.

Mezarların ve höyüğün tarihlenmesi hakkında kesin bir yorum yapılamamakla birlikte,

höyükte ortaya çıkarılan mermer disk başlı idollerin biçimsel özelliklerinden ve Höyük

kazısında ortaya çıkarılan bir adet “depas amphykipellon”a dayanarak ETÇ II-III. evreye ait

olduğu önerisi getirilmektedir.935

Ulucak Höyük:

İl:İzmir

İlçe:Kemalpaşa

Konum:

İzmir ili, Kemalpaşa ilçesine bağlı Ulucak Beldesi yakınlarında, İzmir-Ankara

karayolunun 15.km’sinde yer alan ve Bakkalın Tepe adıyla bilinen Ulucak Höyüğün mezarlık

alanı hemen höyüğün 150m güneydoğusunda, bugün üzerinde eski adıyla Üniversal yeni

adıyla Socotab Tütün İşletmesi’nin binalarının bulunduğu alandadır.

Tarihleme:

Bu mezarlık alanının Erken Tunç Çağı’ndan başlayarak Orta Tunç Çağı içlerine kadar

kullanıldığı anlaşılmıştır.

Kazı ve Buluntular:

930 KBEEB 1986, 27; TAY-IVa, Karahisar Höyüğü 931 Buradaki mezarlığın intramural bir mezarlıktan çok, yerleşim yerinin yakınında hatta yerleşim genişledikçe höyüğün sınırları içinde kalan bir ekstramural mezarlık alanı olabileceğini düşünmek daha akla yakındır. Bu yaklaşıma yakın bir öneriyi Yaylalı ve Akdeniz kazı alanının bir kısmının mezarlık olma olasılığından söz ederek katılmaktadır. Bkz. Yaylalı-Akdeniz 2002, 3. 932 KBEEB 1986, 27-28; TAY-IVa, Karahisar Höyüğü 933 KBEEB 1986, 28; TAY-IVa, Karahisar Höyüğü 934 KBEEB 1986, 28; TAY-IVa, Karahisar Höyüğü 935 Akdeniz 2001, 23; TAY-IVa, Karahisar Höyüğü.

1-Mezar tipi:

Pişmiş toprak pithos ve çömlek.

2-Gömü tarzı:

Ekstramural, hoker, inhumasyon

3- Açıklama:

EÜ Edebiyat Fakültesi Protohistorya ve Önasya Arkeolojisi ABD adına Prof.Dr.Altan

Çilingiroğlu ve İzmir Arkeoloji Müzesi tarafından 1994 yılından beri kazılan Ulucak

Höyük’ün mezarlık alanı, 1998 yılında temel kazısı sırasında ortaya çıkarılmış ve bir kurtarma

kazısı gerçekleştirilmiştir. Mezarlık alanında bulunan mezarların tamamı pithos gömü

tarzında ve 45 tanedir. Ulucak Höyük mezarlık alanında ortaya çıkarılan bu 45 mezardan 14

tanesi Erken Tunç Çağı geri kalanıysa Orta Tunç Çağı’na tarihlendirilmiştir.936 Ancak daha

sonra yapılan yayınlarda bu sayı değiştirilerek 12’ye indirilerek, geri kalan 33 mezarın Orta

Tunç olduğu belirtilmiştir.937 (Lev-161)

Ulucak Höyük Mezarlığı’nda ortaya çıkarılan pithos gömüleri incelerken kazıcısının

verdiği isimlendirmeye bağlı kalınarak her mezar için plankare, kod numarası ve denizden

yüksekliğin belirtildiği kısaltmalardan oluşan isimler kullanılmıştır.

1-RR22d; AKN; 211,34 mezarı:

Güneydoğu-kuzeybatı doğrultusunda, ağız kısmı güneydoğuya dönük, içindeki

kemiklerin pozisyonundan anlaşıldığı kadarıyla hocker tarzında bir gömünün yapıldığı, 0,99-

0,56m boyutlarında, ancak tahrip olduğu için gerçek boyutu tam olarak bilinemeyen bir pithos

gömüdür.938 (Lev-162/1)

2-RR22d; ALP; 211,48 mezarı:

Ağzı güneydoğuya dönük, 1,30-1,90m boyutlarında, içindeki iskeletin kemikleri

dağınık olduğu için yönü ve pozisyonu tam olarak belli olmayan, bir pithos gömüdür.939 (Lev-

162/2)

3-RR22c; AGY; 211,53 mezarı:

Doğu-batı doğrultusunda, ağız kısmı doğuya bakan, 1,23-0,72m boyutlarında, hocker

tarzında gömünün yapıldığı bir pithos mezardır.940 (Lev-162/3)

936 Derin-Özkan 1999, 117; Çilingiroğlu-Derin vd. 2004, 53-63. 937 Çilingiroğlu-Derin vd. 2004, 55-56. 938 Çilingiroğlu-Derin vd. 2004, 55; Derin-Özkan 1999, 118. 939 Çilingiroğlu-Derin vd. 2004, 55; Derin-Özkan 1999, 118.

4-RR22c; ALR; 211,43 mezarı:

Doğu-batı doğrultusunda, ağzı taşlarla kapatılmış ve doğuya bakan, 1,40-0,70m

boyutlarında, hocker tarzda gömünün yapıldığı bir pithos mezardır.941 (Lev-162/4)

5-RR23b; AKM; 211,80 mezarı:

Ağzı taşlarla kapatılmış, doğu-batı yönünde ve ağız kısmı doğuya bakan, 1,40-0,86m

boyutlarında, içinde 0,024m çapında ve 0,019m yüksekliğinde bir adet pişmiş toprak ağırşağa

rastlanan, hocker tarzında, kendi sağına yatırılmış bir gömü içeren pithos mezardır.942 (Lev-

162/5-6)

6-RR23b; ALO; 211,46 mezarı:

Ağzı doğuya gelecek şekilde, doğu-batı yönünde yerleştirilmiş, 1,15-0,42m

boyutlarında, içinde hocker tarzında gömünün olduğu bir pithos mezardır.943 (Lev-162/7)

7-RR23b; ALM; 211,29 mezarı:

1,40-0,50m boyutlarında bir pithos içindeki birkaç kemik kalıntısının bulunduğu bu

mezarın, güneydoğu-kuzeybatı doğrultusunda ve ağzı taşla kapatılmış olduğu ancak içindeki

gömünün tarzının anlaşılamadığı kazıcısı tarafından belirtilmiştir.944 (Lev-162/8)

8-RR23d; ALN; 211,23 mezarı:

Ağzı güneydoğuya bakan tahrip edilmiş ve içinde kemik bulunmayan bir pithos

gömüdür.945 (Lev-162/9)

9-RR23d; ALS; 211,40 mezarı:

İçi taşlarla dolu, güneydoğu-kuzeybatı doğrultusunda ve ağzı güneydoğuya bakan bu

pithos, 1,50-0,82m boyutlarında olup, içinde küçük bir iki parça kemik bulunmaktadır.946

(Lev-163/1)

940 Çilingiroğlu-Derin vd. 2004, 55; Derin-Özkan 1999, 121. 941 Çilingiroğlu-Derin vd. 2004, 55; Derin-Özkan 1999, 121. 942 Çilingiroğlu-Derin vd. 2004, 55; Derin-Özkan 1999, 121; Derin-Özkan 1999, 129. 943 Çilingiroğlu-Derin vd. 2004, 55; Derin-Özkan 1999, 121. 944 Çilingiroğlu-Derin vd. 2004, 55; Derin-Özkan 1999, 121. 945 Çilingiroğlu-Derin vd. 2004, 56; Derin-Özkan 1999, 121. 946 Çilingiroğlu-Derin vd. 2004, 56; Derin-Özkan 1999, 121.

10-RR23a; AKR; 211,32 mezarı:

Ağzı güneydoğuya bakan ve taşlarla kapatılmış, güneydoğu-kuzeybatı yönünde

uzanan bu pithos mezarın ölçüleri 1,35-0,85 m olup, içinde iki parça kemik bulunmuştur.947

(Lev-163/2)

11-TT24d; AOD; 210,88 mezarı:

İçinde hocker tarzda bir gömünün olduğu, 1,13-0,80m ölçülerinde, doğu-batı yönünde

ve ağzı doğuya bakan bu pithos mezarın ağzı büyük, yassı bir taşla kapatılmış ve bu taşın

çevresine de daha küçük taşlar ve pithos parçaları konulmuştur. 45-50 yaşlarında bir kadına

ait olduğu düşünülen iskeletin yanında mezar armağanı olarak bırakıldığı tahmin edilen iki

gümüş (?) halka ve bir kırık kap parçası ortaya çıkarılmıştır.948 (Lev-163/3-4) Gümüş

halkalardan sağlam olanının çapı 0,024m ve her ikisinin de kalınlığı 0,004-0,005m arasında

olup, gümüş halkaların yüzük olarak kullanılmış olabileceği düşünülmektedir.949

12-TT24b; AOE; 211,38 mezarı:

Büyük kısmı tahrip olmuş, sadece gövdenin ve ağız kısmının bir bölümü korunmuş,

güneydoğu-kuzeybatı yönünde yerleştirilen bu pithosun ağzı güneydoğuya bakmakta olup,

0,85-0,60m ölçülerindeki bu pithos her iki yandan yassı taşlarla desteklenmiştir.950 (Lev-

163/5)

Ulucak Höyük’te açığa çıkarılan ve tamamı pithos mezarlardan oluşan ekstramural

mezarlık alanı, daha önce Harmanören, Kusura, Yortan, Küçükhöyük gibi yerlerde ortaya

çıkan mezarlık alanlarıyla benzeşmekte ve kazıcısının ifadesiyle; Batı Anadolu’daki birçok

Erken Tunç Çağı mezarlığındaki pithos mezarlarda görüldüğü gibi, yerleşme yerlerinde depo

kapları olarak da kullanılan pithosların içine, baş ağız kısmına gelecek şekilde, hocker

tarzında gömülerin yapıldığı bir mezarlık alanıdır.951 Düzenli bir yön birliğinin olduğu

mezarlık alanında pithosların ağızları doğu ya da güneydoğuya bakmakta ve dip kısımları da

batı ya da kuzeybatıya yönlendirilerek, olasılıkla mevsimsel olarak güneşin yön

değiştirmesiyle bağlantılı bir sapmayla güneşin doğuş yönü esas alınmaktadır. Batı

Anadolu’da; Demircihöyük/Sarıket, Küçükhöyük, Yortan, Hanaytepe, Babaköy, Ovabayındır,

Yatağan, Ahlatlıtepecik, Eskibalıkhane, Kusura, Pekmeztepe, Harmanören, Karataş-Semayük,

947 Çilingiroğlu-Derin vd. 2004, 56; Derin-Özkan 1999, 121. 948 Çilingiroğlu-Derin vd. 2004, 56; Derin-Özkan 1999, 122. 949 Çilingiroğlu-Derin vd. 2004, 56; Derin-Özkan 1999, 129. 950 Çilingiroğlu-Derin vd. 2004, 56; Derin-Özkan 1999, 122. 951 Derin-Özkan 1999, 117.

Baklatepe ve daha birçok Erken Tunç Çağı mezar ve mezarlık alanlarıyla benzeştiği kazıcısı

tarafından ifade edilen Ulucak Höyük Mezarlık alanında metal objelerin fazlaca ele geçmemiş

olması ise burada yaşayanların ekonomik olarak bölgedeki diğer yerleşimlerden daha fakir bir

yaşam sürmeleri, metali işleyememeleri ve metal eşya alacak kadar varlıklı olamamalarıyla

açıklanmaktadır.952 Bunun yanı sıra mezarlık alanındaki Erken Tunç Çağı mezarları içinde

çok az sayıda mezar armağanına rastlanması yukarıdaki düşünceyi doğrulayan bir diğer

kanıttır.

Yazılıkaya:

İl:Afyon

İlçe:Merkez

Konum ve Buluntular:

Afyon il merkezinin kuzey-kuzeydoğusunda, Yazılıkaya Köyü’nün yaklaşık 1km

güneyindeki antik Midas kentinin olduğu kayalık platonun yakınlarındaki tarlada ortaya

çıkarılmıştır.953 1948 yılında Halet Çambel tarafından yapılan kazı çalışması bu mezarın taş

sandık mezar tipinde olduğunu ve ETÇ III olarak tarihlendiğini göstermiştir.

Mezardaki iskelet, toprağın bugünkü düzeyinin hemen altında bulunan, 1,50X1,70m

boy ve 0.90m derinlikteki bir taş örünün içerisinde bulunuyor olup, bu örünün yan cidarları,

doğrudan doğruya toprağa oturtulmuş ve toprak harçla bağlanmış büyükçe taşlarla

çevrelenmiştir.954 Mezarın kuzey-batı duvarında köşeye yakın 0.45-0.65m genişliğinde geçit

şeklinde bir gedik görülmekte ve kazıcısının yorumuna göre mezarın üstü taş levhalarla

örtülmüş olmalıdır. Mezardaki iskelet güneydoğu duvarının dibinde baştanbaşa hafifçe

yükseltilmiş bir nevi toprak platform üzerine dorsal pozisyonda yatırılmış ve kafa güneybatı,

ayaklar kuzeydoğu yönündedir.955 (Lev-164/1-2)

Mezar armağanı olarak bırakıldığı düşünülen;956 el yapımı, kırmızı renk astarlı ve

perdahlı kaplardan biri tamamlanabilmiştir. Tümlenebilen bu kap, gaga ağızlı, burma kulplu

ve 0,143m yüksekliğindedir.957 Diğer kabın boynu yukarı doğru genişlemekte ve ağzı kısmı

uzatılarak gaga ağızlı havası verilmekte olup, 0,06m kadar olduğu sanılmaktadır.958 Kazıcısı

952 Derin-Özkan 1999, 117 ve aynı sayfa dpn.3 953 TAY-IVa, Yazılıkaya. 954 Çambel 1952, 228. 955 Çambel 1952, 228. 956 Konuyla ilgili makalede Çambel’in belirttiğine göre; bu kapların her ikisi de in situ olarak bulunmamış, burasının köylülerce ortaya çıkarılması üzerine başlatılan kurtarma kazıları sırasında, çevredeki köylülerin bu mezardan çıkarttıklarını söyleyerek getirmeleri sonucu ele geçmiştir. 957 Çambel 1952, 229. 958 Çambel 1952, 229; TAY-IVa, Yazılıkaya.

tarafından Kusura B evresine, bir başka deyişle MÖ 3. binyılın ikinci yarısına

tarihlendirilmiştir.959 (Lev-164/3) Mezar içinde ortaya çıkarılan minyatür testicik yine Yortan

buluntularını anımsatmaktaysa da mezarın pithos mezar olmayıp, taş sandık mezar olması bir

sorun olarak kalmaktadır.

Yazılıkaya’dan geldiği belirtilen, ancak satın alma yoluyla Afyon Müzesi’ne geldiği

için mezar buluntusu olması kuşkulu ya da mezar buluntusu olsa bile nasıl bir mezardan

geldiği tam olarak bilinemeyen bakırdan yapılmış iğneler U.Esin tarafından incelenmiş ve

içlerinde sadece birinin bronz olabileceği belirtilmiştir.960

Yazılıkaya taş sandık mezarının çevresindeki taşların harçla bağlanmış olması ve

mezarlık buluntularının in-situ olarak ele geçmemesi bu mezarın Erken Tunç Çağı’na ait

olmayabileceği şüphesini uyandırmaktaysa da, tersini belirtmek de eldeki kanıtların

yetersizliği nedeniyle olası değildir.

Yeniceköyü:

İl:Afyon

İlçe:Merkez

Konum ve Buluntular:

Afyonkarahisar il merkezinin 33 km kuzeybatısındaki Yenice Köyü yakınındadır. J.

Mellaart tarafından ETÇ II. evre yerleşmesi olarak değerlendirilmiştir.961 İhsaniye ilçesi

sınırlarında yer alan bu höyüğün yanında açılan mezarlardan çıkan eserlerin Afyon Müzesi’ne

alındığı Gönçer tarafından belirtilmektedir.962

Yeşilova Höyük:

İzmir’in Bornova ilçesine bağlı Yeşilova mahallesi yakınlarında Büyükşehir

Belediyesi’nin bahçe ve parklar için toprak aldığı yerde, alüvyal arazinin altında tesadüfen

keşfedilen bu höyükte, 2005 yılında İzmir Müzesi ve Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi

öğretim üyelerinden Yard.Doç.Dr.Zafer Derin tarafından başlatılan kurtarma kazılarında

özellikle Batı Anadolu Neolitik ve Kalkolitik dönemleriyle ilgili kronolojiyi değiştirebilecek

sonuçlara ulaşılmıştır.

Bunun yanı sıra höyüğün üst katlarında bir adet ETÇ I evresine tarihlenen, ağzı

doğuya bakan, içindeki iskeletin hocker pozisyonda yatırıldığı bir mezar, armağanlarıyla

959 Çambel 1952, 229. 960 TAY-IVa, Yazılıkaya. 961 TAY-IVb, Yenice. 962 Gönçer 1971, 30 ve 33.

birlikte ortaya çıkarılmıştır.963 Bir yetişkine ait olduğu anlaşılan iskeletin yanında bir adet ağız

kısmı kırık testi ile bir adet taş balta ortaya çıkarılmıştır. (Lev-165)Yeşilova Höyüğü’nün

Erken Tunç Çağı’nda ekstramural mezarlık alanı olarak kullanıldığı bu mezara ve kazı

çalışmalarına dayanılarak Derin tarafından önerilmektedir.964

Yortan:

İl:Manisa

İlçe:Kırkağaç

Konum:

Manisa ilinin Kırkağaç ilçesine bağlı Gelenbe beldesinin Bostancı köyü yakınlarında

açığa çıkarılan Yortan mezarlığı Kırkağaç’ın 16,5km kuzeydoğusunda yer almaktadır.965

Tarihleme:

Toplam 107(?) mezarın kazısının yapıldığı Yortan, Erken Tunç Çağı’nın bütün

evrelerinde kullanılmış bir mezarlık alanıdır. Ancak kazı sırasında yüzeyden yaklaşık 1-1.5m

alttan itibaren başlayan mezarların nasıl bir tabakalanma içinde yayıldığına dikkat

edilmediğinden966 yapılan kronolojik ayrım sadece mezarlardan çıkan armağanlara ve Batı

Anadolu’daki diğer mezarlardan çıkan buluntulara göre daha sonra Kamil tarafından

yapılmıştır.967

Buluntu Paketi:

Aşağıda da açıklanacağı gibi Yortan’da son derece önemli buluntular açığa

çıkarılmasına karşın, buluntuların hangi mezarlardan geldiği konusunda net bir bilgi

bulunmadığı için ortak buluntu paketi yapılamamaktadır. Bununla birlikte Kamil tarafından

burada ortaya çıkarılan buluntular sınıflanmıştır ve aşağıda ayrıntılı olarak incelenecektir.

Kazı ve Buluntular:

1-Mezar tipi:

Pişmiş toprak pithos ve çömlek mezar. Sadece bir adet taş sandık mezar.

2-Gömü tarzı:

Ekstramural, hoker, inhumasyon

3- Açıklama:

963 Höyük üzerine yapılacak yayın çalışmalarının hazırlığı devam etmekte olduğundan çıkan mezar hakkında sadece Yard.Doç.Dr.Zafer Derin ile görüşülerek bilgi alınabilmiştir. 964 http://yesilova.ege.edu.tr 965 Kamil 1982, 1; TAY-IVa Yortan 966 Kamil 1982, 5. 967 Kamil 1982, 67.

Bir demiryolu mühendisi olan Paul Gaudin tarafından 1900 yılında bugünkü Manisa

ilinin Kırkağaç ilçesine bağlı Gelenbe beldesinin Bostancı köyü yakınlarında açığa çıkarılan

Yortan mezarlığı Kırkağaç’ın 16,5km kuzeydoğusunda yer almaktadır.968 Batı Anadolu Erken

Tunç Çağı için neredeyse en eski ancak en önemli kazılardan biri olan Yortan kazısı bu

döneme ve bu bölgeye ait ölü gömme gelenekleri hakkında son derece önemli bilgiler

vermeye devam etmektedir. Her ne kadar Gaudin tarafından yapılan kazıların raporları

kayıpsa da bu kazı sırasında yaptığı çizimler ve illüstrasyonların elde olması ve buradan çıkan

ve biri hariç tamamı pithos gömü olan 107(?)969 mezarın mezar buluntuları ve mezar

tipolojisinin Kamil970 tarafından tekrar elden geçirilip yayınlanması bu eksikliği bir dereceye

kadar gidermektedir.

Çizimleri dışında kazı raporu bulunmamasına karşın Batı Anadolu Erken Tunç Çağı

ile ilgili araştırmalarda her zaman bir sağlama noktası olarak kabul edilen bu kazı günümüzde

de önemini sürdürmektedir. Gaudin tarafından yapılan çizimlerde her pithos numaralanmış ve

içindeki iskeletin ve buluntuların pithos içindeki konumları çizime eklenmiştir. Ancak kazı

raporunun elde olmaması hangi buluntunun hangi mezara ait olduğunun saptanamamasına yol

açmakta, sonuç olarak Kamil’in yapmış olduğu çalışmada da çıkan buluntuların

değerlendirilmesi yapılırken hangi mezardan geldiklerinin belirtilememesine neden

olmaktadır. Bu nedenle buluntular incelenirken sadece pithos içindeki konumlarını gösteren

çizimlerdeki görüntüleri dışında bilgi olmadığından bunların hangi mezardan geldikleri

sağlıklı olarak saptanamamıştır.

Bir mezar hariç tamamının ağzı yassı bir taşla kapatılmış pithos gömüden oluştuğu

daha önce belirtilen bu mezarlık alanındaki bütün pithosların ağızları mevsimsel sapmalarla

doğuya bakmakta, içindeki iskeletlerin baş kısımları ise pithosun ağız kısmına gelecek şekilde

yönlendirilmiş olup, mezar armağanları iskeletin yanında ya da pithosun dışında

olabilmektedir.971

Farklılığı nedeniyle dikkat çeken taş sandık mezar Gaudin’in numaralamasına göre 80

no’lu gömüdür ve kuzeybatıdaki kenarı hariç çevresi, üç büyük yassı taşla çevrelenmiş

dikdörtgen bir mezardır.972 (Lev-166/1) Kamil’e göre Ahlatlıtepecik ve Kusura’da bulunan taş

sandık mezarlarla, Dorak ve Alacahöyük’ün kral mezarlarına benzetilen bu mezar Kyklad ölü

968 Kamil 1982, 1; TAY-IVa Yortan 969 Mezar sayısı bazı yayınlarda, örneğin TAY-IVa’da 110 olarak geçmektedir. Bunun yanı sıra bir mezarın taş sandık mezar mı yoksa pithos mezar mı olduğu tartışmalıdır ve bu tartışma metin içinde irdelenmiştir. 970 T.Kamil; Yortan Cemetery in the Early Bronze Age of Western Anatolia, BAR Int. Ser. 145, 1982. 971 Kamil 1982, 1-10. 972 Kamil 1982, 8.

gömme geleneğinde sıklıkla karşılaşılan mezarlara tek bir farkla benzemektedir.973 Bu fark ise

mezarın içinde bir pithos barındırmasıdır. Daha doğrusu sanki bir pithosun üç tarafına büyük,

yassı ve uzun taşlar konularak korumaya alınmış gibidir.974 Aşağıda daha ayrıntılı olarak

incelenecek pithos tipleri içinde altıncı tipe giren sivri dipli, oval gövdeli, boyunsuz bir pithos

ve üç yanındaki taşlardan oluşan bu gömünün içindeki iskeletin kafatası da pithosun

dibindedir ve armağan olarak yanında üç gaga ağızlı testi, bir kase ve bir tane de ağırşak

bulunmaktadır. Pithosun etrafındaki bu plaka taşlar Kamil’in de belirttiği gibi sadece destek

için de olabilir ve Harmanören-Göndürle mezarlarında sıklıkla rastlanan (K3, T5 ve P12

mezarlarında olduğu gibi)975 ve daha küçük taşlarla yapıldığı saptanan pithos desteklerinin

biraz daha düzgünü gibi görünmektedir. Kamil’in bu taşların destek amacıyla konulduğu

görüşüne Harmanören örnekleri, mezarın içinde çıkan buluntuların zayıflığı ve benzer başka

bir mezar daha çıkmaması nedeniyle katılmak yerinde bir düşünce olacaktır.

Babaköy mezarlığındaki pithoslarla olan dikkat çekici benzerliklerine dayanarak

Yortan ve Babaköy mezarlıklarındaki pithosların sadece ölü gömme için üretildikleri

düşünülebilir. Yortan’da ortaya çıkarılan pithoslar Gaudin’in çizimlerine dayanarak Kamil

tarafından 6 grupta toplanmışlardır. Kamil’in de belirttiği gibi toplam 107 mezardan çizimleri

bugüne kalanlar sadece 83 tanedir ve sınıflama bunlar üzerinden yapılmıştır.976

Bu sınıflamaya göre:

1.tip pithoslar:

Genelde oval gövdeli, yuvarlak dipli, yükseklikleri 0.32-0.65m arasında değişen,

genişlikleri ise 0.30-0.50m arasında olan toplam yedi tane pithostan oluşmaktadır. (Lev-

166/2-3-4-5-6-7-8) Sadece Gaudin’in çizimlerinde 32 numara ile gösterilen kap üzerinde

kabartma olarak boynuz biçimli çıkıntılar ve kulpların arasında görülen kabartma bezeme bir

farklılık olarak dikkat çekmektedir.

2.tip pithoslar:

İkinci grubu oluşturan ve yirmi pithosu kapsayan, boyunlu, uzun gövdeli, sivri dipli,

yükseklikleri 0,62m ile 1.05m arasında değişen pithosların en genişi 0,5 metredir ve bu

pithosların beş tanesi kulplu (Gaudin’in numaralamasına göre; 1-11-45-81-89) diğerleri

kulpsuzdur. (Lev-166/9-10-11-12; Lev-167; Lev-168/1-2-3-4-5-6) 8-29-77 ve 79

numaralılarda ise ilk grupta da görülen, boyunla gövdenin birleştiği yere yakın, tutamak

olarak nitelendirilebilecek boynuzsu çıkıntılar bulunmaktadır.

973 Kamil 1982, 8. 974 Kamil 1982, 8. 975 Özsait 2002, 328; Özsait 2003b, 310; Özsait 2002, 330. 976 Kamil 1982, 7.

3.tip pithoslar:

Geniş omuzlu 25 tane pithostan oluşan bu gruptakilerin yüksekliği 0,45m ile 1,40m

arasındadır. Sadece beş tanesinde kulp bulunan (Gaudin’in numaralamasına göre; 7-17-18-20-

44) pithoslardan 36 numaralısının boyuna yakın kısmında bir bant halinde kabartma bezeme

bulunmakta, 58 numaralı olanındaysa yine boyuna yakın kısmında kabartma olarak burma

biçimli ip bezeme göze çarpmaktadır. (Lev-168/7-8-9-10-11; Lev-169; Lev-170; Lev-171/1-

2-3)

4.tip pithoslar:

Konik yapılı 15 pithostan oluşan bu gruptakilerin yükseklikleri 0.60m ile 0,90m

arasındadır. Sadece 3 tane kulplu pithos varken (Gaudin’in numaralamasına göre; 9-12-19)

gerisi kulpsuzdur. 26 numaralı pithosun boynunda ip bezeme bulunuyor olup, 22 numaralı

pithosta ise boynuzsu çıkıntılı bir tutamak ve boyuna yakın yerde kabartma bezemeler vardır.

(Lev-171/4-5-6-7; Lev-172; Lev-173/1-2-3)

5.tip pithoslar:

Bu tipe giren pithoslar da dördüncü tiptekiler gibi konik gövdeli olmalarına karşın

diplerinin sivri oluşuyla dördüncüler ayrılmakta ve bu nedenle ayrı bir grup içinde

değerlendirilmekteler. Beşinci tipe giren pithosların en küçüğünün yüksekliği 0.60m en

büyüğünün ise 0,95m’dir. Bu tip içinde yer alan 11 pithostan sadece 15 numaralısı kulpludur.

Diğer pithoslar içinde 3-4 ve 21 numaralı olanlar boynuzsu tutamaklara sahiptir. Bunun yanı

sıra 5-48 ve 58 numaralı olanlarda yuvarlak tutamaklar göze çarpmakta, 47 numaralı pithosun

ise boyun kısmında çizgisel zikzak bir bezeme vardır. (Lev-173/4-5-6; Lev-174)

6.tip pithoslar:

Son grupta yer alan beş adet pithosun ortak niteliği konik bir gövdeye ve aşağıya

doğru sivrilen bir yapıya sahip olmalarıdır. Bunun yanı sıra kaide olarak nitelenebilecek dip

kısımları düzdür. Yükseklikleri 0,70-0,92m arasında değişen bu pithosların 57-93 ve 95

numaralı olanları kulpludur. 57 numaralı kulplu pithosun kulbu gövdeye birleştiği yerde ikiye

ayrılıp bir kavis yaparak gövdeye bağlanmakta ve bu haliyle gövde üzerinde bir süsleme

elemanı olarak da işlev görmektedir. Bu gruba giren 80 numaralı pithos ise daha önce taş

sandık mezar olarak nitelendirilebilecek ancak daha kuvvetli bir olasılıkla üç yanından pithos

destek taşları ile desteklenen pithostur. (Lev-175/1-2-3-4-5)

Yortan mezarlığındaki iskeletinin duruşu saptanabilen bütün mezarlarda hocker

pozisyonu söz konusudur. Bunun yanı sıra bazı mezarların iskelet açısından boş olduğu

saptanmıştır (Gaudin’in numaralamasına göre; 2-3-4-5-6-7-8-9-10-13-15-16-17-19-20-24-25-

28-30-31-32-34-36-37-38-41-42-43-44-46-47-48-49-50-51-52-53-54-55-56-57-58-61-62-63-

65-68-75-78-81-85-86-87-88-89-93-94). Boş olan mezarların bir kısmının simgesel gömü

olabileceği düşüncesi akla gelirken bunun yanı sıra çömlek boyutunda olabilecek kadar küçük

olanlarının da boş olması (Gaudin’in numaralamasına göre; 9-28-32-36-37-38-40-41-42-44-

55) bunların da bebek ya da çocuk gömüsü olabileceğini akla getirmektedir (Lev-175/6-7).

Ancak bir olasılık da Gaudin’in çizimlerde bazı mezarlardan çıkan kafatası ya da kemikleri

çizim üzerine işaretlememiş olmasıdır ve bu olasılık kanımca oldukça güçlüdür. Boş mezar

sayısına bakınca (60 adet) ve bunların içinden 11 adet küçük çocuk gömüsü olabilecek mezarı

çıkarınca geriye kalan 49 pithosun bir başka deyişle yarıdan fazlasının boş olduğunun

görülmesi bu olasılığı güçlendiren en önemli olgudur. Bir başka olasılık ise kazı sırasında

gerçekten bunların boş çıkması yani zamanın ve doğanın yaptığı tahribatı nedeniyle

kemiklerin gerçekten kaybolmasıdır.

Gaudin’in yaptığı çizimlerden izlenebildiği kadarıyla; 1-11-12-18-21-22-23-26-27-29-

40-45-59-77-79-82-95 ve 96 numaralı pithoslarda kafatası ve kemikler bulunmaktadır. Bazı

mezarlar da ise çoklu gömü söz konusudur. (Lev-176) Yine Gaudin’in yaptığı numaralamaya

göre; 1-21-22-45-77 ve 96 no’lu pithoslarda çift, 29 numaralı mezarda 3, 23 numaralı

mezarda ise 6 birey gömülüdür. Kısaca Gaudin’in çizimlerinden yola çıkıldığında toplam 36

tane kafatası sayılabilmektedir. İskelet kemiklerinin gözlemlenebildiği pithoslar ise 22-29-59-

67-77-82 numaralı pithoslardır. (Lev-176)

Yortan mezarlığından çıkan ve tarihleme ile bölgesel kültürün yayılımı konusunda

fikir veren mezar armağanlarından keramik olanlarını Kamil üç tipe ayırarak incelemiş ve

bunları A-B-C olarak adlandırmıştır.

A grubu mallar:

Tamamı el yapımı, siyah ve gri açkılı, mat beyaz bezeme ya da içleri beyaz bir macun

ile doldurulmuş çizgi bezemenin görüldüğü bu kaplar kendi içinde biçimlerine göre 16 ayrı alt

gruba ayrılarak değerlendirilmiştir.

I.Tip: (Lev-177; Lev-178)

Toplam 18977 tane olan bu tip kaseler, ikisi hariç omurgalı (Kamil’in numaralamasına

göre 11 ve 12), 5 ve 6 numaralı olanları kaideli, 3 ve 9 numaralılar tutamaklı, 5-6-7 ve 8

numaralılar ip delikli tutamaklı, 10 ve 11 numaralılar kulpludur. Kamil tarafından ETÇ I ve II

dönemlerine tarihlenen ve Kumtepe Ia-Ib, Troia Ib-Ic, Thermi I-II, Beycesultan ETÇ II

977 Bu alt gruba giren kaplar toplam 18 tane olmakla birlikte, Kamil tarafından sadece 12 tanesinin çizimi sunulmuştur.

(XVIc-XVII-XVII-XIX) gibi yerlerde paralelleri olduğu belirtilen bu kaseler Yortan’ın ETÇ I

ve II’de kullanıldığının kanıtlarıdır.978

II.Tip: (Lev-179; Lev-180; Lev-181)

Toplam 38 tane olan bu çömleklerin tamamının üzeri beyaz boya ya da inkrüstasyon

tekniğinde bezemeli ve ağız kenarları üzerine kapak kapatılabilecek şekilde biçimlendirilmiş,

14-15-16-17-22-23-24-26-28-29-30-31-32-34-41-42-46-47 ve 50 numaralıların ağız

kenarlarında ip geçirmeye yarayabilecek delikler açılmıştır. Hepsinin gövde kısmında

tutamakları olan bu kaplardan 22-23-31-34-39-41 ve 50 numaralıların kulplarında yine ip

geçirip bir yere asmaya yarayabilecek delikler bulunmaktadır. 16-19-28-30-34 ve 37

numaralılar dört ayağa sahipken geri kalanlar üç ayaklıdır. Kırmızı renkli çömleğin

gözlenmediği bu gruptaki bütün kaplar yukarıda belirtildiği gibi siyah ya da gri açkılıdır.

Troia IIg ve IId, Beycesultan XIV-XV-XVIc bu kapların bezerlerinin rastlandığı yerlerdir.979

Bu kap tiplerinin az sayıda benzerinin olması Kamil tarafından bunların belki sadece mezarlar

için üretildiği ve bu nedenle Troia, Beycesultan gibi mezarlığı henüz bulunamamış yerlerde

bu kaplara daha az rastlandığı ya da sadece Yortan kültür grubuna özgü olduğu için bu grubun

periferinde kalan yerlerde daha az rastlanmasının doğal olduğu yorumuyla açıklanmıştır.980

III.Tip: (Lev-182; Lev-183; Lev-184; Lev-185)

İkinci tipten, ayaklarının olmaması ile ayrılan bu grupta 27 tane çömlek yer

almaktadır. Ancak Kamil’in yaptığı çizimlerde sadece yirmi kap görünmekte ve geri kalan

kapların Orthmann tarafından yayınlandığı belirtilmektedir.981 Dışa dönük ağızlı bu kapların

küreye yakın biçimli gövdeleri üstünde dört dikey kulp bulunmaktadır. Çoğunluğu siyah ya da

gri astarlı ve perdahlı bu grup kaplar içinde sadece 68-69- ve 70 numaralılar kırmızı mal

grubuna girer. 57-58-59-60-61-62-63-64-65-66-67 ve 70 numaralılar insize bezeme ile

süslenmiş olup; 57 numaralı kapta sepet kulp vardır. Troia IIg, Beycesultan XV ve XIV.

katlarda benzerleri gözlemlenen bu kaplar Kamil tarafından ETÇ II’nin ikinci yarısına

tarihlendirilmiştir.982

IV.Tip: (Lev-186/1-2-3-4-5-6-7-8-9)

Kısa boyunlu ve büyük çoğunluğu kapaklı olabilecek bu toplam 9 çömleğin 71-73- ve

75 numaralı olanları hariç tamamı çapraz insize bezemelerle donatılmıştır. 74-75 ve 76

numaralılar ayaklı olup, 77-78 ve 79 numaralılar ise kaidelidir. Tamamının üzerinde delikli

978 Kamil 1982, 25-29. 979 Kamil 1982, 29-30. 980 Kamil 1982, 30. 981 Kamil 1982, 57. dipnot 22 982 Kamil 1982, 31.

tutamaklar olan bu kaplar hem bir yere asmak hem de bir yere oturtularak kullanılabilecek

saklama kaplarına benzemektedir. Kamil tarafından ETÇ II olarak tarihlenen, siyah ya da gri

astarlı ve perdahlı bu kapların benzerlerine Troia Ia-b-c, Thermi I-II-III, Beycesultan XIV-

XIIIc tabakalarında rastlanırken, Karataş-Semayük’te benzer örneklere rastlanılmamıştır.983

V.Tip: (Lev-186/10-11-12-13-14-15-16-17; Lev-187/1-2-3-4-5-6-7-8-9-10-11-12)

Daha önce tanımlanan II ve IV.gruba ait kapların kapakları olabilecek bu gruptaki

malların sadece bir tanesi farklıdır ve büyük bir depolama kabının kapağı olduğu

düşünülmektedir. Bu nedenle bu grup kendi içinde a-b-c olarak üçe ayrılmıştır. Birinci alt

grubu oluşturan a tipi kapaklar 17 adet ile en kalabalık grubu oluşturur. İkinci grupta ( tip b)

iki ve tip c ise tek örnekle temsil edilir. Kısacası toplam 20 adet kapak bulunmaktadır.

Fazla yüksek olmayan dışbükey yüzünün ortasında tek tutamak bulunan a tipi kapların

üzerinde karşılıklı iki ip deliği bulunmakta ve üzerinde insize bezemeler yer almaktadır (80-

96 numaralar arası). Bu kapakların Gaudin’in çizimleri izlenerek 6-8-15-45-47-48-58 ve 62

numaralı pithoslardan çıktığı saptanabilmektedir. Babaköy 4 numaralı mezar, Troia I,

Kumtepe Ic1 ve 2, Beycesultan XVIII ve XV. katlarda benzerlerine rastlanan a tipi kapaklar

yukarıda tanımlanan II.grup malların kapaklarıdır.984

Tip b (no: 97-98) oldukça yüksektir ve ortasında yer alan tutamağın yanı sıra

kenarlarda dört ip delikli tutamak daha bulunmaktadır. IV. gruptaki kaplara ait olabilecek bu

kapakların benzerlerine Troia Ic, Kumtepe Ic2, Thermi I-II ve III’te rastlanılmaktadır.985

Sadece tek örnekle temsil edilen tip c, silindirik gövdeli, yüksek, tek tutamaklı ve

tutamaktan gövdeye birleşen üç şerit kollu olup, Troia I ve Thermi I-III ve IV’te benzerleri

bulunmaktadır.986

Kapakların söz konusu kaplarda kullanılmış olması Kamil tarafından kaplar içinde

kutsallığı olan bir maddenin olabileceği ve ritüelin bir parçasını oluşturabileceği yolundaki

öneriyle açıklanmaya çalışılmıştır.987

VI.Tip: (Lev-188)

Gerçek testilerin minyatürü gibi olan bu gruptaki testiciklerin biri hariç (no:100)

hiçbiri 0,077m’den daha büyük değildir. Toplam 13 adet testicikten oluşan bu grubun en

önemli niteliği 112 numaralı hariç hepsinin üç ayaklı oluşudur. Üzerinde insize bezeme olan

bu kaplardan 110 ve 111 numaralılara inkrüstasyon tekniğiyle yapılan beyaz bir bezeme

983 Kamil 1982, 32-33. 984 Kamil 1982, 34. 985 Kamil 1982, 34. 986 Kamil 1982, 35. 987 Kamil 1982, 35.

uygulanmıştır. Ağız kısmının nasıl olduğu kırık olması dolayısıyla tam olarak saptanamayan

107 ve 109 numaralılar hariç hepsinin gövde ve ağız arasını birbirine bağlayan kulpları vardır.

Kamil, bu kapların Batı Anadolu’da Afyon-İscehisar yakınlarındaki Karaağaç988 dışında

benzerlerinin olmadığını iddia etmekte ve paralellerine Thermi I-II ve V’te rastlanıldığını

söylemektedir.989 Ancak, Kamil’in bu çalışmayı yapmadan önceki yıllarda kazısı yapılıp

yayınlanan Ovabayındır990 ve Karataş/Semayük991 ile daha sonraki yıllarda yapılan kazılar ya

da yayınlarda rastlanan Aphrodisias992 ve Burhaniye993 mezarlarından çıkan bazı armağanlar

da bu kapları çağrıştırmaktadır. Kamil tarafından ETÇ II olarak tarihlenen bu kapların içinde

herhangi bir sıvıyı barındırmak için çok küçük olmaları oyuncak olabilecekleri yorumunun

yapılmasına neden olmuştur.994 Hangi pithostan çıktıkları Gaudin’in çizimlerinden tam olarak

anlaşılamadığı için bu yorumun tam olarak gerçeği yansıtıp yansıtmadığı bilinememektedir.

Ancak, yukarıda sözü edilen mezarlıklarda da aynı kaplara rastlanılması ve bunlardan biri

olan Karataş/Semayük’te bu kapların benzerlerinin sadece mezarlarda ortaya çıkması,

bunların oyuncaktan öte bir değere sahip olduğu izlenimini vermektedir.

Sonuç olarak bu kapların tersi bir örnek çıkıncaya kadar sadece mezar armağanı olarak

üretildiğini önermekte bir sakınca yoktur. Hatta bir adım ileri giderek, Kamil’in oyuncak

önerisini ve bu kapların ortaya çıkarıldığı mezarların boyutlarından dolayı çocuk mezarı

olabileceğini de göz önünde bulundurarak bu kapların belki de sadece çocuk mezarları için

üretilen mezar armağanları olduğunu önermek olasıdır. Bu konuyla ilgili etnoarkeolojik ve

antropolojik veriler ilerideki bölümlerde tartışılacaktır.

VII.Tip: (Lev-189; Lev-190)

Yortan kültür bölgesinin tipik kap formlarından olan bu gruptaki mallar, gri ya da

siyah astarlı, perdahlı, gaga ağızlı ve yüksek boyunludur. Silindirik bir boyun kısmı ve küresel

gövdeden oluşan bu kaplar, düzleştirilmiş taban üzerine oturur. Sadece 126 ve 133 numaralı

kaplar üç ayak üzerindedir. Gövdenin üst kısmıyla ağız kenarının altından bir kulpla birleşen

bu kap tipinden farklılık gösteren tek kap 119 numaralı, çaydanlık benzeri akıtacağı olan

kaptır ve Kamil’e göre hatalı üretim sonucu ortaya çıkmıştır.995 Toplam 23 adet olan bu

988 Alp 1965, 3-5. 989 Kamil 1982, 35-36. 990 Akurgal 1958, 161. Turhan Kamil, belki de bu kapları görmediği ve o döneme dek sadece Karaağaç’ta bulunan için verilen enformasyon dışında bunların ne bir çiziminin ne de fotoğrafının olmaması nedeniyle dikkate almamış olabilir. Ancak daha sonraki yıllarda özellikle Aphrodisias ve Burhaniye’de ortaya çıkarılanlar sayıyı arttırmıştır. 991 Mellink 1965a, 244. 992 Joukowsky 1986, 53. 993 Çakalgöz 1987, 9. 994 Kamil 1982, 35-36. 995 Kamil 1982, 36.

kapların benzerlerine, Troia Ic, Thermi I-II-III-IV, Beycesultan XIX-XVI, XIV ve bölgesel

çeşitlemeleriyle Elmalı kültür bölgesinde rastlanılmaktadır.996

VIII.Tip: (Lev-191; Lev-192; Lev-193; Lev-194; Lev-195; Lev-196; Lev-197)

Düzleştirilmiş küçük bir taban üzerine oturan küresel gövdeli bu kaplar, siyah, gri ve

kahverengi yüzey renklerinde, tamamı el yapımı, perdahlıdır. 136-140-143-146-148-150-155-

156 numaralı olanlarının üzerinde yumru bezeme bulunmakta olup, 160 numaralı kabın

üzerinde son derece belirgin, tutamağa benzer çıkıntılar vardır. Toplam 26 tanesi incelenen bu

kaplar Yortan kültür bölgesi için tipiktir. Troia Ia-b-c, IIg, III; Kumtepe Ic1 ve 2; Thermi I-III

ve IV; Beycesultan XV-XVI, Karataş-Semayük ve Kusura’da benzerleri olan bu kaplar

rahatlıkla ETÇ I-II olarak tanımlanabilmektedir.997

IX.Tip: (Lev-198; Lev-199; Lev-200)

Yükseklikleri 0,10m ile 0,17m arasında değişen, küresel gövdeli, düzleştirilmiş dipli,

167-168 ve 169 numaralılar üç ayaklı, akıtacaklı ve ağız kısmı ile gövde arasından kulplu,

175-176-177-178 numaralıları kırmızı renkli, bunun dışında kalanların tamamı gri, siyah,

kahve renkli astarlı ve perdahlı 18 adet kaptan oluşan bu grup da Batı Anadolu Erken Tunç

Çağı için tipiktir. 162 numarayla tanımlanan burma bezemeli kulplu ve gövdesinin de üstünde

aynı bezemenin olduğu kap hariç 168-169-170-171-172-173 ve 174 numaralı olanlar insize ya

da boya bezemeli olan bu kapların bazılarında VIII no’lu grupta olduğu gibi yumru bezeme

vardır (No.161-171-176).998

X.Tip: (Lev-201; Lev-202; Lev-203; Lev-204; Lev-205; Lev-206; Lev-207; Lev-208; Lev-

209)

Gövde ve boyun olarak iki ana parçadan oluşan bu kapların gövde ile boyun arasında

ağzın kısa olduğu kısımla gövdeyi birleştiren kulpları vardır. Toplam 34 tane olan ve boyun

ile gövdenin ayrı ayrı yapılıp birleştirildiği düşünülen bu kapların en küçüğünün boyu

0,20m’den az olmayıp tamamı gri, siyah ve kahve renklidir. Ağız kısımlarının kesiliş açılarına

göre altı grup halinde incelenebilecek kapları numara sırasına göre, 1.grup 179-182; 2.grup

183-187, 3.grup 188-197, 4.grup 198-203, 5.grup 204-209, 6.grup 210-212 olarak ayırmak

olasıdır.999 182-183-193-205 ve 211 numaralılar hariç geri kalan tamamının üzerinde insize ya

da boya bezeme olan kapların 191-203 ve 209 numaralı olanları üç ayaklı, geri kalanları düz

diplidir. Bu mal grubu içindeki en ilgi çekici kap ise 186 numaralı olanıdır. Bu kabın boyun

ile gövdesinin birleştiği yerde bir kolye biçimi verilmiş bezeme bulunmakta, aynı şekilde ağız

996 Kamil 1982, 36-37. 997 Kamil 1982, 38-39. 998 Kamil 1982, 39-40. 999 Kamil 1982, 40-41.

kenarı yakınında küpe formu verilmiş çıkıntılar taşımaktadır.1000 Bu haliyle simgesel bazı

nitelikler taşımakta olan bu kabın özellikle mezar armağanı olarak üretildiği önerisi

getirilebilir.

Troia Ia-If-IIc; Thermi I-II-III, Beycesultan XIX-XVI-XV-XIV-XIIIc’de benzerleri

bulunan bu kapların ETÇ I’de basit şekilde yapımına başlandığı ve ETÇ II’de esas biçimini

aldığı yorumu Kamil tarafından yapılmaktadır.1001

XI.Tip: (Lev-210)

Toplam altı küçük kaptan oluşan bu gruptaki kapların en önemli niteliği gövdede tek

(no:215) veya çift (no:213-214-216-217-218) emziğe sahip olmalarıdır. Bunun dışında bazı

kaplarda gövde üzerinde hilal biçimli kabartma bezeme (no:214-215) ve yumru bezeme

(no:214-215) gözlenmektedir. Troia ve Beycesultan’da benzerleri olan bu gruptaki kaplar,

astarlı, açkılı ve çoğunlukla gri tonlardadır.1002

XII.Tip: (Lev-211; Lev-212)

Gövdelerinde beyaz boya bezeme (no:222-224) ya da şevron veya hilal biçimli

kabartma bezemelerin olduğu (219-220-221-223-225) toplam 8 testiden oluşan bu grubun

içinde sadece 225 numaralı testi kırmızı renkli olup geri kalanı gri-siyah renk skalası içinde ve

hepsi astarlı ve açkılıdır. Boyun kısımlarında birer kolye biçimli (pandant) bezemenin olduğu

220 ve 221 numaralı kaplar bu bezemeleriyle diğerlerinden ayrılarak dikkat çekmektedir.

Erken Tunç Çağı I-II olarak tarihlenebilen bu kapların benzerlerine Troia Ib-Ic ve Thermi I-II-

III’de rastlamak olasıdır.1003

XIII.Tip: (Lev-213)

Küresel ya da armut biçimli bir gövde, üzerinde kısa boyun ve çift kulptan oluşan bu

üç kap Kamil tarafından tankard olarak nitelendirilmiştir.1004 Troia, Beycesultan ve

Poliochni’de benzerleri bulunan bu kapların ETÇ I’den daha eski olamayacağı ve olasılıkla

ETÇ II olarak değerlendirilmesi gerektiği belirtilmektedir.1005

XIV.Tip: (Lev-214; Lev-215)

Oturur durumda bir kuşa benzetilmeye çalışılmış ve Klasik dönemin askoslarını

andıran bu dokuz testiden 229 ve 230 numaralı olanlarında bu benzerlik daha belirsizken,

diğerlerinde gövde üzerine yapılan bezemeler ve üç ayak üzerinde oturur konumlarıyla kuş

1000 Kamil 1982, 41. 1001 Kamil 1982, 42. 1002 Kamil 1982, 43. 1003 Kamil 1982, 44. 1004 Kamil 1982, 44. 1005 Kamil 1982, 44-45.

formu daha belirgindir.1006 Kamil tarafından kuş biçimli olarak adlandırılan bu kaplara kuş

yerine kanatlı bir hayvan biçiminde hatta bir “kümes hayvanı” biçiminde demek daha doğru

olur. Zaten kendisi de 232 numaralı kap için bir ördek biçimi ifadesini kullanmaktadır.1007

Gagalarının (akıtacaklarının) uzunluğu, ağızdan gövdeye bağlanan kulpları, üç ayak üzerinde

duruşları, gövde üzerindeki kanat izlenimi veren bezemeleri (özellikle no.229-231 ve 237) ile

son derece özgün bir biçem oluşturan bu kapların benzerlerine sadece Karataş/Semayük’te

rastlanılmıştır. Bununla birlikte Troia’dan çıkan bazı ağız kenarı parçaları bu kapların ağız

kenarını andırmakta, ayrıca Schliemann’ın iki ve dördüncü şehirlerde bulduğu kirpi ya da koç

biçimli kapların bunlara benzediği Kamil tarafından belirtilmektedir.1008 Yine de ETÇ I-II

olarak nitelendirilen bu kapların neden ETÇ II olabileceği Kamil tarafından A Grubu Yortan

mallarının kendi içinde değerlendirilmesi sonuçlarına dayandırılmaktadır. Bunun yanı sıra

Demircihöyük’ün I. evresinden daha eski olan Kalkolitik tabakada ortaya çıkarılan ve üç

ayağı olmamakla birlikte biçim olarak bu kaplara benzeyen bir başka kap, bunların erken

formu olarak nitelendirilmekte, ayrıca Balkanlar ve Ege Adaları ile kurulmaya çalışılan

paralellikler de net bir sonuç vermemektedir. Sadece bir yorum olarak Karataş-Semayük

mezarlıklarından çıkan ve ETÇ II’nin orta ve geç evresine tarihlenen bazı kapların formlarının

bu kapları andırdığı Kamil tarafından belirtilmektedir.1009 Gerçekten de Karataş/Semayük

askoslarıyla ilgili bilgilere baktığımızda bunların, Mellink’in de belirttiği gibi Erken Tunç

Çağı Ege dünyasında yaygın, ancak Karataş/Semayük için yerel bir çeşitleme olduğu

yorumunu görürüz.1010 Gündelik yaşamda kullanılan kaplar olmadığı anlaşılan bu kapların

minyatür boyuttaki ikisi hariç (no.234-235) hepsinin birer ritüel nesnesi olabileceği sadece

mezar buluntusu olmaları nedeniyle akla gelmekte ve ölü gömme ritüelinde bir işlevi olduğu

anlaşılmaktadır.1011 Bu öneri, Mellink’in Karataş/Semayük askosları için önerdiği oyuncak ya

da mezar armağanı yorumuyla da fazla çelişmemektedir.1012 Minyatür gaga ağızlı testilerde

olduğu gibi bu kapların da hem yerleşimi hem de mezarlığı kazılan Karataş/Semayük’te

sadece mezarlık alanında ortaya çıkmış olması bunların da bir ritüel nesnesi olabileceği

düşüncesini güçlendirmektedir.

XV.Tip: (Lev-216)

1006 Kamil 1982, 45. 1007 Kamil 1982, 45. 1008 Kamil 1982, 45. 1009 Kamil 1982, 46. 1010 Mellink 1967, 253. 1011 Kamil 1982, 46. 1012 Mellink 1967, 253.

Ortadan tek bir kulpla taşınan ve üç kabın birleştirilmesi ile oluşmuş, günümüzün tuz-

karabiber ve diğer baharatlarının konduğu kaplara benzeyen bu iki kaptan 239 numaralı olanı

(Plate 15’te fotoğraf) kırık olduğu için net bir fikir vermemektedir. İyi pişirilmiş bu

örneklerde, insize bezemelere rastlanılmaktadır. Çoklu kap formu olarak benzerlerine

Beycesultan XIX.tabakada çıkan ikili kap ve Karataş-Semayük ETÇ II evresinde ele geçen bir

diğer ikili kap ile rastlanabilen bu kabın tam olarak benzeri olabilecek üçlü ya da dörtlü

örneklere Kilikya’da rastlanıyor olması Kilikya’nın batıyla olan bir ilişkisini göstermek

dışında Batı Anadolu lokal keramik geleneğinin kökeni konusunda bir fikir vermez.1013

Kamil’in yukarıdaki yorumuna katılmakla birlikte Batı Anadolu’da bu kabın tam

benzerinin daha önce bulunduğu iddiasını da dikkate almak gereklidir. Daha önce “Murdigan”

civarında ortaya çıkarıldığı söylenen mezar incelenirken belirtildiği gibi, Bossert tarafından

buradan bulunduğu iddia edilen Yortan tipinde, biri üçlü tuzluk şeklinde iki kap yayınlandığı

belirtilmişti.1014 Aynı şekilde Bittel tarafından J.R.Steward’ın Babaköy’de bulduğunu

söylediği üçlü kap da bunun benzeridir. Ancak bu kap Steward tarafından Babaköy’de değil

Balıkesir civarında bulunmuş ve Cambridge Fitzwilliam Müzesi’nde sergilenmektedir.1015

Bunun yanı sıra Kikladlar’da da benzerlerinin bulunması benzer gelenek ve düşünce yapısının

burada da olabileceğini akla getirmektedir.1016

XVI.Tip: (Lev-217)

A grubu malların bu son alt grubunu oluşturan sekiz tane kap A grubunun diğer alt

gruplarından farklı ve sadece birer örneği bulunan kaplardır. Tamamı akıtacaklı ya da gaga

ağızlı olan bu kaplardan en farklı olanı 245 no’lu çift akıtacaklı kaptır. Bu kaplardan 242-244-

245 no’luların benzerlerine Demircihöyük, Karataş-Semayük gibi yerleşimlerin ETÇ II

tabakalarında rastlanılmaktadır.1017

B grubu mallar: (Lev-218; Lev-219)

A Grubu mallara göre daha özenli yapılmış, gri, açık kırmızı, kahverengi tonlarda,

açkılı, bazıları astarlı, bezeme olarak derin oluk bezeme (no.264-265), gövdede meme başı

biçimli çıkıntılar (no.260-262) görülmektedir. Kase, küçük çömlek, testi ve çaydanlık bu

grupta sık görülen formlardır. Toplam 20 adet olan bu gruptaki kapların tamamı Kamil

tarafından Erken Tunç Çağı II’nin sonuna tarihlenmiş olup, benzerlerine Troia, Beycesultan,

1013 Kamil 1982, 47. 1014 TAY-IVb, Murdigan 1015 Kamil 1982, 59, dpn.83. 1016 Kamil 1982, 47. 1017 Kamil 1982, 47-48.

Thermi, Poliochni, Karataş-Semayük gibi yerleşimlerin çağdaş tabakalarında

rastlanılmaktadır.1018

C grubu mallar: (Lev-220; Lev-221; Lev-222)

Toplam 20 parçadan oluşan bu grubun tamamı iki adet depas ya da çift kulplu tankard

olarak nitelenebilecek kap dışında (no.269-271-283), uzun boyunlu, akıtacaklı ve gaga ağızlı

testilerden oluşur. Son derece iyi bir işçilikle, olasılıkla hızlı dönen çarkta yapıldığı gözlenen

bu gruba ait keramiklerde koyu renkler tamamen kaybolmuştur.1019 Benzerleri Troia ve

Beycesultan’da rastlanan ve Kamil tarafından ETÇ III olarak tarihlenen bu kapların üzerinde

kazıma bezeme, boyun kısmında kolye biçimli süsleme (no.275), burma kulp (no.282) ve üç

ayak (no.285) ilgi çekici nitelikler olarak karşımıza çıkar.1020

Sonuç olarak Yortan mezarlık alanından gelen toplam 263 adet kap Kamil tarafından

incelenmiş ve bunların 223 tanesi A grubu, geri kalanları da iki eş sayıda grup halinde B ve C

grubu mallar olarak ayrılmıştır. Ölü armağanı olarak bırakılan bu çanak çömlekler arasında

özellikle bazılarının sadece ölü gömme ritüeli için üretilmiş olabileceğini belirtmek olasıdır.

Bu kaplar, formlara göre Kamil’in yapmış olduğu ayrım göz önünde bulundurularak A grubu

malların, II-V-VI-X-XII-XIV numaralı alt gruplarıdır.

Konuyu açacak olursak, Uzun boyunlu, ayaklı küçük çömleklerden oluşan II numaralı

gruba giren malların benzerlerinin Troia, Beycesultan gibi mezarlığı henüz bulunamamış

yerlerde daha az rastlanması bu yorumu doğrular gibi görünmektedir. Ancak sonuç

bölümünde inceleneceği gibi bu çalışmanın kapsamında yer alan diğer yerleşimlerin mezarlık

buluntularına da bakmakta yarar vardır.

Sadece mezar armağanı olarak üretildiği düşünülen bir diğer grup olan V numaralı mal

grubu kapaklardan oluşmaktadır. Bu gruba giren kapakların hangi tip kabın kapağı olduğu

elde in situ bir buluntu olmadığı için bilinmemekle birlikte, Gaudin’in yapmış olduğu mezar

ve buluntu çizimleri iyi incelendiğinde bir takım sonuçlara varılabilmektedir. Buna göre 15-

29-45-47-62 ve 96 numaralı mezarların çizimlerinde kapaklı kaplar gözlenmekte ve bu

kapaklı kaplar, Kamil’in A grubunun II numaralı alt grubu olarak sınıfladığı ve yukarıda

sadece mezar armağanı olarak üretilmiş olabileceği yorumu yapılan uzun boyunlu ayaklı

küçük çömlekler grubuna girmektedir. Bu durumda bu kapakların hiç değilse bir kısmının II

numaralı gruba ait küçük çömleklerin kapakları olabileceği düşünülebilir.

1018 Kamil 1982, 48-49. 1019 Kamil 1982, 49-50. 1020 Kamil 1982, 50.

A grubu malların VI numaralı alt grubunu oluşturan gaga ağızlı minyatür testiler

Kamil tarafından içinde herhangi bir sıvıyı barındırmak için çok küçük olmaları nedeniyle

oyuncak olarak nitelendirilmiştir. Hangi pithostan çıktıkları Gaudin’in çizimlerinden tam

olarak anlaşılamadığı için bu yorumun tam olarak gerçeği yansıtıp yansıtmadığı

bilinemediğinden bu yorumda belli bir haklılık payı olabilir. Ancak, eğer bu testileri oyuncak

olarak nitelendiriliyor ve bunların normal gömülerden daha küçük boyda olduğu için

olasılıkla çocuk iskeleti barındırdığı düşünülebilecek gömülere mezar armağanı olarak

konulabilmiş olabileceği akla geliyorsa, bu durumda bu tip testilere simgesel bazı niteliklerin

yüklenebileceğini de ileri sürmek gerekir. Bu tip bir kurgunun sonucu olarak özellikle çocuk

gömülerinde uygulanan ritüelin bir parçasını da mezara bırakılan gaga ağızlı küçük testilerin

oluşturduğu söylenebilir. Buna karşın aynı minyatür kaplara Karataş/Semayük,

Demircihöyük, Ulucak gibi yerleşimlerde de rastlanılması ve burada sadece çocuk

mezarlarında bulunmamış olmaları, sonuç bölümünde incelenecek farklı bir ritüelin

uygulanmış olabileceğini de akla getirmektedir.

Yine sadece ölü gömme ritüeli için üretilmiş olabilecek diğer kap formlarına, yani X

ve XII numaralı gaga ağızlı ve büyük boy testilerle, C grubu mallara geldiğimizde de yukarıda

belirtilen simgesel değer yüklemeye benzer bir uygulamanın 186-220-221 ve 275 numaralı

kaplarda uygulanmış olabileceğini ileri sürmek olasıdır.1021 Bu kapların ortak niteliği, her dört

kabın da boyun kısımlarında gözlemlenen kolye biçimli bezemelerdir. Özellikle 186 ve 275

numaralı kaplarda son derece belirgin olan bu bezemenin belki hiçbir zaman tam olarak

çözülemeyecek simgesel bir anlamla yüklü olduğu ve bu nedenle günlük kullanım için değil

ölü gömme ritüelinin bir parçası olarak üretilmiş olabileceği yorumu yapılabilir.

Son olarak XIV numaralı kuş biçimli testilere geldiğimizde de yine II ve V numaralı

gruplarda olduğu gibi tamamı mezar armağanı olması için üretilmiş olabilecek bir mal grubu

ile karşılaşıldığı yorumu yapılabilir. Gündelik yaşamda kullanılan kaplar olmadığı anlaşılan

bu kapların minyatür boyuttaki ikisi hariç (no.234-235) hepsinin birer kült nesnesi olabileceği

sadece mezar buluntusu olmaları nedeniyle akla gelmekte ve ölü gömme ritüelinde bir işlevi

olduğu anlaşılmaktadır.1022 Klasik dönemin askoslarını andıran bu kapların içinde yer alan ve

minyatür boyda olduğu için ölü gömme ile ilgisi olmayabileceği Kamil tarafından belirtilen

234 ve 235 numaralı kapları da yine VI numaralı minyatür kaplarda yürütülen düşünce

1021 Burada dikkat edilmesi gereken nokta X-XII ve C grubu malların tamamının değil, sadece bu gruplara giren bazı kapların ölü gömme ritüelinin bir parçasını gerçekleştirmek için üretilmiş olduklarıdır. Bir başka deyişle Kamil tarafından kap formlarına göre yapılmış olan sınıflamayı aşan bir yaklaşım söz konusudur. 1022 Kamil 1982, 46.

kapsamında değerlendirmek olasıdır. Bir başka deyişle bu iki minyatür, kuş biçimli testi de

çocuk gömüleri ya da yetişkinler için de uygulanan farklı bir ritüel için üretilmiş olabilir.

Yukarıda sayılan bazı kaplar ve bazı genel kap formları dışında kalan diğer formlar ise

hem günlük kullanım kabı olarak değerlendirilmekte, hem de ölü gömme sırasında yapılan

ritüelin bir parçası olabilmektedir. Bunların ritüel sırasında nasıl bir işlev gördükleri

hakkındaki yorum ise daha sonraki bölümlerde yer alacaktır. Ölü gömme için kullanılan

pithosların aynı zamanda günlük kullanım kapları mı olduğu yoksa özel üretim mi oldukları

konusu ise Yortan’ın yerleşimi kazılmadığı için şimdilik bilinememektedir. Ancak Batı

Anadolu’da Erken Tunç Çağı’ndaki genel uygulamalara bakılınca ve Yortan’daki bazı

pithosların üzerindeki bezemeler ve mezar armağanları nedeniyle özel üretim olabilecekleri

göz önüne alındığında, ekonomik durumun bu uygulamada önemli olduğu ve ekonomik

durumu görece iyi olanların isterlerse özel üretim pithoslar kullandıkları, diğerlerinin ise

günlük kullanım kaplarını ölü gömmede kullandıkları çıkarsamasını yapmak olasıdır.

Yortan mezarlığından ele geçen diğer buluntuları ağırşak, idol ve metal eserler

oluşturmaktadır. Bunlar sırasıyla aşağıdaki gibi incelenebilir.

Ağırşaklar:1023 (Lev-223; Lev-224)

Toplam 36 tanedir, çapları 0,17m ile 0,075m arasında değişen ağırşakların yarıya

yakının üzerinde kazıma bezeme yöntemiyle yapılmış ve bazılarının içleri beyaz dolgu

maddesi ile dolu bezemeler bulunmaktadır. Çok iyi bir işçilikle yapılmış olan bu ağırşakların

bazıları pişirilmiştir. Griden kırmızımsı açık kahveye kadar geniş bir renk skalası içinde olan

ağırşakların bir kısmı iki yüzlü kesik koni biçimli, kalan kısmı ise sadece tek yüzlü ve kesik

koni biçimlidir.

İdoller:1024 (Lev-225)

Yortan mezarlık alanında dört adet idol bulunmuştur. Bunların tamamı beyaz

mermerden yapılmış olup, en küçüğünün boyu yaklaşık 0,04m en büyüğünün boyu ise

0,16m’dir. 289 numarayla gösterilen boyca en büyük idol keman biçimli idollerin bir

örneğidir. 291ve 292 numaralılar ise insan biçimli, üzerinde kazıma yöntemiyle insan

yüzünün ve kadın cinsel organının işlendiği örneklerdir. Ortadan daraltılarak baş ve gövde

kısmı belirginleştirilmiş 290 numaralı idolde ise sadece kaş çizgileri ve gözler

belirginleştirilmiştir.

1023 Kamil 1982, 110. 1024 Kamil 1982, 110.

Metal Buluntular:1025 (Lev-226)

Yortan mezarlarında ortaya çıkarılan toplam 9 adet metal buluntunun 335 ve 337

numaralı demir olanları hariç, geri kalan hepsi bakır ve bronzdan yapılmıştır. Bunların 329-

330-331-332 ve 333 numaralı olanları mantar başlı kefen iğneleridir. Bu iğnelerin içinde 331

numaralı olanın üzerinde üç düzgün kesik hat ile oluşturulmuş üç ayrı bezeme vardır. 334

numaralı buluntu ucu kıvrık bir mızrak, 336 numaralı buluntu ise sap delikli bir baltadır.

Sonuç olarak Yortan mezarlık alanı buradan çıkan buluntular açısından oldukça zengin

ve keramik kültürü hakkında oldukça önemli bilgiler verirken, ne yazık ki mezarların içinde

bu buluntuların in situ olarak nasıl oldukları, iskeletlerin konumu ve hangi mezarda hangi

buluntunun ele geçtiği gibi doğrudan ölü gömme geleneğini açıklayıcı bilgiler bakımından

fazlaca bilgi veren bir yer değildir. Buna karşın bazı buluntuların ortaya çıkarılmış

olabilecekleri mezarlar üzerine Kamil tarafından bazı yorumlar yapılmış1026, ancak bu

yorumlar, yukarıda keramiklerin incelenmesi sırasında yapıldığı gibi Gaudin’in çizimleri esas

alınarak gerçekleştirilmiş olasılıklara dayanmaktadır. Yine de bazı çanak çömlek gruplarının

sadece mezar armağanı olarak üretilmiş olabileceği gerçeği göz önünde bulundurularak ve

Batı Anadolu’daki diğer mezar ve mezarlık alanlarının buluntuları da Yortan buluntularına

eklenerek, Batı Anadolu’da Erken Tunç Çağı’nda ölü gömme geleneğinin nasıl şekillendiği

yolunda bir model oluşturmak olasıdır ve bu modelleme sonuç bölümünde yapılmaya

çalışılacaktır.

Yumrudömen Mevkii:

İl:Eskişehir

İlçe:Alpu

Konum ve Buluntular:

Eskişehir ili, Alpu ilçesine bağlı, Özdenk Köyü’nün 2,5km kuzeyindeki Yumrudömen

Mevkii’nde rastlanılan tahrip edilmiş taş sandık mezarlardan oluşan nekropol alanı, çevrede

rastlanılan keramik kırıklarına dayanarak Sivas-Sivas tarafından yine aynı yerin yakınlarında

bulunan Asarındere Höyüğü’ndeki ETÇ yerleşiminin nekropolü olarak tanımlanmıştır.1027

1025 Kamil 1982, 110-111. 1026 Kamil 1982, 52-55. 1027 Sivas-Sivas 2005, 105.

Bölüm V

BATI ANADOLU ERKEN TUNÇ ÇAĞI’NDA ÖLÜ GÖMME

GELENEKLERİ

Bu bölümde esas olarak şimdiye dek anlatılanların ölü gömme geleneğinin

oluşumundaki etkileri incelenecektir. Daha açık bir ifadeyle dördüncü bölümde mezar ya da

mezarlık temelinde incelenen ölü gömme ritüellerinin, mezarların konumu, mezar tipi, gömü

tarzı ve mezar armağanı olarak nitelendirilebilecek objelerin, geleneği oluşturmadaki etkileri

tartışılacaktır.

A-Mezar ve Mezarlıkların Konumu:

İster Batı Anadolu’da olsun isterse de bir başka coğrafyada; ölüm sonrasında gömü

için seçilen yer ya yerleşim içi ya da yerleşim dışı olmakta. Burada dikkat edilmesi gereken

nokta yerleşim içi ve yerleşim dışı kavramlarının antropolojik olarak ne ifade ettiğidir.

Arkeolojik literatürde genel kabul gören adıyla söyleyecek olursak, intramural ve ekstramural

ölü gömme kavramlarının birçok topluluğun gündelik olmayan, yani tinsel dünyalarında ifade

ettiği anlamlar elbette birbirinden farklıdır. Bu farklılık da ölü gömmenin ilk olarak görüldüğü

dönemden, bir başka deyişle Orta ya da Üst Paleolitik Çağ’dan beri görülen bilişsel ve

toplumsal gelişimde karşılığını bulmaktadır. Şimdi, bu bağlamda, yerleşim içi/intramural ve

yerleşim dışı/ekstramural ölü gömme kavramlarının Batı Anadolu Erken Tunç Çağı insanları

açısından ne anlama geldiğini incelemeye geçebiliriz.

Öncelikle Erken Tunç Çağı Batı Anadolu insanının genel olarak yerleşim

dışı/ekstramural bir ölü gömme anlayışı benimsediğini dördüncü bölümdeki ayrıntılı

incelemeye dayanarak söylemek olasıdır. Bu incelemenin tek eksik yanı hem yerleşimi hem

de varsa mezarlık alanı arkeolojik çalışmaya konu olmuş, bir başka deyişle kazı çalışması

gerçekleştirilmiş yerlerin azlığıdır. Batı Anadolu için örnek verecek olursak, sadece

Demircihöyük, Baklatepe, Kusura, Karataş/Semayük, Ulucak ve Kaklık’ta1028 hem yerleşim

hem de mezarlıkta kazı çalışması yapılabilmiştir. Ancak sadece yerleşim yeri kazılmış,

Aphrodisias, Beycesultan, Kumtepe ve Troia gibi yerleşimlerde son derece az intramural ölü

gömme uygulamasıyla karşılaşılması olgusundan yola çıkarak ekstramural mezarlık

alanlarının Batı Anadolu’da Erken Tunç Çağı’nda bazı istisnalar dışında uygulandığını

belirtmek olasıdır. Bunun yanı sıra hemen belirtmek gerekir ki ekstramural ölü gömme 1028 Kaklık, ve Kusura’da yerleşim ve mezarlık farklı dönemlere aittir.

uygulamasının olduğu yerlerde de zaman zaman intramural gömülere rastlandığı Baklatepe,

Kusura gibi yerlerden bilinmektedir. Bunun nedenleri de aşağıda her iki uygulamanın

incelendiği alt başlıklar içinde açıklanmaya çalışılacaktır.

Ekstramural ve intramural ölü gömme uygulamalarını incelemeye geçmeden önce bazı

istatistiksel verilere göz atmakta yarar vardır. Batı Anadolu’da incelenen dönem için mezar

saptanabilen merkez ya da mezarlık alanı sayısı 82’dir. Kazı ya da yüzey araştırmaları ile

saptanan bu 82 mezar ya da mezarlık alanının 52’si kesin olarak ekstramural, 8’i kesin olarak

intramural ve 10’u hem intramural hem de ekstramural mezar içerirken; 10 yerin ne tür

mezarlık alanı olduğu kesin olarak saptanamamıştır.1029

Tablo-1

Batı Anadolu ETÇ Mezarlık Konum ve Sayısı

Mezarlığın Konumu Sayısı

Ekstramural 52

İntramural 8

İntr-ekstra. 10

Anlaşılamayan 12

Toplam 82

Yukarıda belirtildiği gibi mezar ya da mezarlık alanları içinde hem intramural hem de

ekstramural ölü gömme uygulanmasının kesin olarak saptanabildiği yer sayısı sadece 10 olup

bu yerlerde ortaya çıkarılan intramural gömü sayısı ise 20’dir. Bu yerler; Aphrodisias,

Baklatepe, Beycesultan, Bornova/İpeklikuyu, Gavurtepe, Hisarlık/Troia, Karataş/Semayük,

Kıyıkışlacık/Iasos, Kusura ve Ovabayındır’dır. Buralarda ortaya çıkarılan 20 mezarın yanı

sıra, sadece intramural gömülerin bulunduğu Bademağacı, Çavdarlıhöyük, Hanaytepe,

Karaoğlan, Kumtepe, Küllüoba, Murdigan/Mordoğan ve Pirenlik gibi yerlerde rastlanılan

intramural gömü sayısı 8’dir. Bir başka deyişle Batı Anadolu’da saptanabilen toplam

intramural gömü uygulaması sayısı 28 iken aynı dönemde ve aynı coğrafyada rastlanılan

toplam ekstramural ölü gömme uygulaması sayısı ise 1940 olup gözle görülür biçimde

ekstramural gömü lehine bir üstünlük söz konusudur. Bu durumda tekrarlayacak olursak bu

çalışma içinde incelenen toplam 1971 mezarın 1940 adedi ekstramural, 28 adedi intramural

1029 Ekteki listede görülebileceği gibi mezar ya da mezarlık alanı olarak saptanan 9 yerin gerçekten ETÇ mezar ya da mezarlığına sahip olup olmadığı konusunda şüpheler bulunduğundan bu yerler (?) ile gösterilmiştir. Bu yerler; Alakır, Alyamak Höyük, Balıkesir Mezarlığı, Bornova/İpeklikuyu, Dorak, Hüzai Hamam, Kap Krio/Knidos, Mezarüstütepe ve Örenköy’dür.

olup 3 mezarın ise hangi sınıfa girdiği saptanamamıştır. Şimdi bu istatistiksel verileri göz

önünde bulundurarak İntramural ve ekstramural gömü uygulamalarını incelemeye geçebiliriz.

Tablo-2

Mezar Konumları ve Oranları

Konum Mezar Sayısı Oran (%)

İntramural 28 1,4

Ekstramural 1940 98,4

Anlaşılamayan 3 0,2

Toplam 1971 100,0

1-Yerleşim İçi/İntramural Ölü Gömme Uygulaması:

İnsanoğlunun ölüsünü gömmeye başladığı Orta/Üst Paleolitik Çağ’dan itibaren

benimsediği ilk uygulama Şanidar örneğinden anlaşılabileceği gibi ölüsünü yaşadığı yerde

alıkoyması, kendisiyle beraber sanki yaşıyormuşçasına ona gereken özeni göstermesidir.

Olasılıkla “Ata Kültü” ile bağlantılı bu uygulama, Neolitik Çağ’a kadar devam etmiş ve

giderek yerini yerleşimden ayrı, ancak yerleşimin yanında ya da yakınında bir ölüler kenti

oluşturmaya bırakmıştır.

Hemen burada belirtmek gerekir ki zaman zaman arkeologlarca yerleşim içi

mezarlıkla benzer görülen bir kavram daha vardır. “Yerleşim yanı mezarlık” olarak

adlandırılan bu kavram konum açısından sanki üçüncü bir tip mezarlık varmış gibi de

algılanmaktadır. Ancak, özellikle Batı Anadolu’da Erken Tunç Çağı mezarlıklarına

baktığımızda yerleşim yanı mezarlık kavramının aslında pek de gerçekçi olmadığını ve bu

uygulamayı intramural uygulamanın bir benzeriymiş gibi algılamanın yanlış olabileceği

ortaya çıkmaktadır.

Özellikle kentleşme ya da merkezileşmenin1030 görülmeye başlandığı bu çağ,

Anadolu’nun hemen her yerinde stratejik konumu ya da doğal kaynaklara hakimiyetine göre

bazı yerleşimlerin yüzölçümü olarak büyümesini beraberinde getirmiş ve bu büyüme

Karataş/Semayük gibi yerleşimlerdeki ekstramural mezarlık alanlarının zaman zaman

yerleşimle neredeyse iç içe kalması sonucunu doğurmuştur.1031 Bu nedenle bu çalışma içinde

yerleşim yanı mezarlık kavramı ekstramural mezarlık alanlarının büyüyen yerleşimin içinde

kalmasıyla açıklanmaktadır. İleride yeni kazı sonuçları bu açıklamayla ters düşse bile, aşağıda

1030 Çevik 2004, 348. 1031 Unutulmamalıdır ki Karataş/Semayük yerleşimi ve mezarlık alanı yan yanadır ancak mezarlığın sınırları, mezarlık alanı tam olarak kazılmadığından kesin bir şekilde saptanamamıştır. Örneğin 35/37 açmasında farklı evrelerde mezarlık ve iskan alanının aynı yerde dönüşümlü olması ve erken evrelerin mezarlarının üzerinde ETÇ II’nin geç evrelerine ait yapıların bulunması dikkat çekicidir. Warner 1994, 178-179 ve 45-51.

ekstramural ölü gömme uygulamasının anlatıldığı bölümde daha ayrıntılı değinileceği gibi,

temel olarak ölünün, yerleşim içinde, sadece ölüler için yapılmış ayrı bir yere gömülmesi

uygulamasından başlayarak intramural uygulamayı tanımlamak olasıdır.

Batı Anadolu Erken Tunç Çağı’nda intramural ölü gömme, bazı yerleşimlerde kendini

göstermekte ve Anadolu’nun Neolitik ve Kalkolitik çağlarından gelen ve ETÇ içinde devam

eden bir uygulamaymış gibi gözükmektedir. Anadolu’nun genelinde Kalkolitik Çağ’da hem

intramural hem de ekstramural ölü gömme uygulamasının olması da bu devamlılığın azalarak

da olsa sürdüğünü göstermektedir. Açıklanacak olursa öncelikle Batı Anadolu Neolitik ve

Kalkolitik çağları için varolan kronolojik problem, bir başka deyişle Batı Anadolu’da Geç

Neolitik Çağ’dan Geç Kalkolitik Çağ’a geçilmesi nedeniyle Batı Anadolu Neolitik ve

Kalkolitik Çağlarının anlaşılmasında bazı zorluklar ve eksikler olduğundan burada verilecek

örnekler sadece Batı Anadolu’dan olmayacak ve Anadolu’nun diğer kesimlerindeki ölü

gömme uygulamalarına da bakmak gerekecektir. Örneğin, Norşuntepe’de1032 intramural ölü

gömme uygulaması varken, Alişar’da1033 her ikisi bir arada görülebilmektedir. Hacılar’da ise

az sayıda intramural mezarın ortaya çıkması ekstramural bir mezarlık alanının olabileceği

şeklinde yorumlanmaktadır.1034 Yumuktepe’de1035 intramural ölü gömme bulunduğu

bildirilirken, Gözlükule1036 için yorum yapılmamaktadır. Batı Anadolu’dan verilebilecek en

iyi ve tek örnek olan Kuruçay’da ise, Geç Neolitik ve Erken Kalkolitik çağlarda intramural

ölü gömme uygulamasının varlığı kanıtlanırken, Geç Kalkolitik ve Erken Tunç Çağ’da

ekstramural uygulamaya geçildiği, yerleşim yerinin kazısında mezar çıkmamasından

anlaşılmaktadır.1037 Kısacası, aşağıda daha ayrıntılı inceleneceği gibi “Kalkolitik Çağ’dan

itibaren Anadolu’da ekstramural gömü geleneği bulunmakla birlikte, intramural gömü de

tümüyle terk edilmemekte hatta Erken Tunç Çağ’da ikisi birarada görülmeye devam

etmektedir.” yorumunu yapmak olasıdır.

Yukarıda verilen örneklerden anlaşılabileceği gibi Batı Anadolu Erken Tunç Çağı’nda

intramural ölü gömme uygulamasının özellikle çocuk ve bebek gömüleri için bazı

yerleşimlerde uygulandığı saptaması yapılabilmektedir. Bu yerlerin başında Beycesultan,

Bademağacı, Hanaytepe, Hisarlık/Troia, Aphrodisias, Gavurtepe, Kubad-Âbâd, Kumtepe ve

Kusura gelmektedir. Bunun yanı sıra tekil olarak da olsa, Baklatepe, Çavdarlıhöyük, Kusura,

Aphrodisias, Hisarlık/Troia, Kubad-Âbâd ve Kumtepe gibi yerleşimlerde bazı yetişkinlerin de

1032 TAY-III Norşuntepe 1033 Özgüç 1948, 49; TAY-III Alişar. 1034 Mellaart 1970, 36 ve 88-91. 1035 TAY-III Yumuktepe. 1036 TAY-III Gözlükule. 1037 Duru 1994, 18.

intramural olarak gömüldüğü görülmektedir. Ancak yetişkinler için bu uygulama nadiren

yapılmakta buna karşın çocuk ve bebek gömülerinin sayıca fazlalığı dikkat çekmektedir.

Çocuk ve bebeklerin intramural olarak gömülmesini bunların küçük, korunmasız ve

aciz olarak algılanmaları ile açıklamak olasıyken yetişkinlerin az sayıdaki intramural

mezarları için bir açıklama getirmek oldukça zordur. Yetişkinlerin neden intramural olarak

gömüldüklerine geçmeden önce yerleşim içi çocuk gömülerinin ölü gömme geleneği

açısından ne anlama gelebilecekleri üzerinde durmak gereklidir.

Prehistorik dönem topluluklarının dinlerini ve bu dinin gereklerinin yerine getirilmesi

için yapılması zorunlu ritüelleri tam olarak bilemesek de, sosyologların ve antropologların

günümüz ‘ilkel’ toplulukları gözlemleyerek elde ettikleri bulgulardan yol çıkıp geliştirdikleri

kuramlardan yararlanarak intramural çocuk gömülerinin nedenleri üzerine öneriler geliştirmek

olasıdır. Ancak unutulmaması gereken temel nokta, bu çağlarda yaşayanların yaşam

sürelerinin günümüze göre daha kısa olduğu ve çocuk ölümlerinin oransal olarak fazla olduğu

gerçeğidir. Yapılacak öneri bu gerçeği temel almaktadır.

Aşağıda, yerleşim dışı ölü gömme uygulamasının irdelendiği bölümde daha ayrıntılı

açıklanacağı gibi yerleşiklik ve ata kültü arasında bir ilişki olabileceğini göz önünde

bulundurarak, insanoğlunun Akeramik Neolitik Çağ’dan itibaren yerleşik yaşama geçtiği

önerilebilir. Yerleşik yaşama geçişin bütün zorluklarına karşın sağladığı bazı kazançlar da

vardır. Bunların başında daha büyük toplumsal gruplar halinde yaşamak ve bu yaşam

sırasında özellikle çocuklu kadınların, yani annelerin avcı-göçer yaşamda olduğu gibi

toplulukla beraber göç ya da hareket etmemesi ve buna bağlı olarak çocuk ölümlerinin görece

azalması ile besin kaynaklarının daha iyi denetlenebilmesi gelmektedir.1038 Dolayısıyla

birbirine bağlı olarak artı ürünün ve nüfusun artması yerleşik yaşamın getirdiği bir diğer

kazançtır. Artan nüfus daha fazla işgücü, daha fazla işgücü daha çok artı ürün anlamına

gelmektedir. Bu nedenle de her bireye topluluk içinde işgücü olarak ihtiyaç vardır ve çocuklar

geleceğin işgücü yatırımlarıdır. Bu nedenle her çocuk ya da bebek ölümü topluluğun seküler

yaşantısı için bir kayıp olarak algılanıyor olabilir. Bunun yanı sıra topluluğun dini

inançlarında ilk başlarda ata kültünün üstlendiği verimlilik1039 ve bereketin giderek ana

tanrıçada simgelenen yeni bir inanışa devredilmesi ve ana tanrıça-verimlilik arasındaki ilişki

verimliliği sağlayan işgücünün artmasında da kendini göstermektedir.

1038 Roaf 1996, 27. 1039 Emiroğlu-Aydın 2003, 80. Ata Kültü ile verimlilik ilişkisi üzerine antropolojik incelemeler için, bkz. Pearson 2002, 26; Lévi-Strauss 1984, 54.

Dolayısıyla çocukları gelecekteki potansiyel işgücü olarak görme ve bir yaştan sonra

bunların topluluk içinde artık sadece tüketen değil, üretime yardımcı olabilecek güce

eriştiklerini yani yaşamlarında yeni bir sınıra geldiklerini söylemek olasıdır. İşte günümüz

‘ilkel’ toplumlarında da görülen, bir çocuğun artık yetişkin ya da ergin olarak kabul edildiği

ve zaman zaman bir törenle topluluğa dahil edildiği yaş bu sınırı oluşturur. Antropolog ve

sosyologların erginlenme ritüelleri bağlamında en çok inceledikleri ve üzerinde durdukları

grup kız ya da erkek çocuklar olup, onların çocukluk statüsünden çıkıp yetişkin statüsüne

geçişleri bir başka deyişle cinsel faaliyet ya da evliliğe yetili toplum üyeliği bu geçişin

temelini oluşturur.1040 Ayrıca hemen her antropolojik incelemede karşılaşılan bir olgu da,

çocukluktan yetişkinliğe geçişle ilgili erginlenme törenlerinin bir ölüm ve yeniden doğuş

olarak kavranması ve küçük bir çocuğun doğaüstü tehlikelere özellikle açık olduğuna

inanıldığının belirlenmesidir.1041

İşte yukarıda açıklanmaya çalışılan bu yaş sınırı aslında ergin, üretken olanla; halen

yetişkin kabul edilmeyen ve dolayısıyla üretken olmayıp, potansiyel üretici, şimdilik tüketici

ve bu nedenle korunmaya muhtaç olanlar arasındaki sınırdır. Bu yaşı aşamayıp ölenler bu

nedenle yerleşim içine, diğerleri ise yerleşim dışındaki mezarlara gömülmüş olabilirler.

Ancak, burada ölen bebek ve çocukların net olarak belirlenmiş bir yaş sınırı saptaması

yapılamamaktadır. Bunun temel nedeni ise, özellikle eski kazılarla ilgili raporlarda iskeletin

çocuk ya da bebek iskeleti olduğu dışında kemik analizleriyle ilgili bilgilerin verilmemiş

olması ya da bu konunun fazla dikkate alınmamasıdır.

Bunun yanı sıra çocuk gömülerinin hem ekstramural hem de intramural olarak

yapıldığı Baklatepe ETÇ I yerleşimi gibi yerleri de dikkate alarak, yerleşim içine gömülen

çocuk ya da bebeklerin ayrıcalıklı bireyler mi olduğu sorusu akla gelmektedir. Pearson’ın

Eski Yugoslavya’da Mokrin’den verdiği örnekte de dikkat çektiği aynı olguyu yukarıdaki

öneriyle açıklamak güçtür.1042 Aynı şekilde Batı Anadolu’daki yerleşimi kazılmamış birçok

ekstramural mezarlık alanında çocukların da gömülü olması yine aynı şekilde

değerlendirilirse belirli ayrıcalıklara sahip çocukların bu şekilde gömülebileceği önerisi de

dikkate alınmalıdır. Ancak yine de yerleşim dışına gömülen çocukların bir erginlenme

töreninden geçip geçmedikleri yani topluluğa üretici güç olarak kabul edilip edilmedikleri

sorusunu yanıtlamak güç hatta şu günkü verilerle imkansız olduğundan Mokrin ya da

1040 Emiroğlu-Aydın 2003, 266. 1041 Bonnefoy 2000, 846 ve Frazer 1991, 193. 1042 Pearson 2002, 103.

Baklatepe ve Gavurtepe veya bir başka yerdeki bu türden uygulamaları ayrıcalıklı ya da

seçkin çocuk bireylere bağlamak güçtür.

Yetişkin gömülerini incelediğimizde ise genellikle mezar armağanına dayanarak

yapılan cinsiyet ayrımlarından yola çıkarak ve bu mezar armağanlarının bazılarının

zenginliğine dayanarak bir takım öneriler geliştirmek olasıdır. Yetişkin mezarlarından çıkan

buluntulara bakılıp kadın bireylere ait olduğu saptanabilen Aphrodisias1043 ve Kubad-Âbâd1044

mezarlarının oldukça zengin mezar armağanlarına sahip olmaları dikkate alınarak bu mezarlar

sahiplerinin, burada yaşayanlarca değişik yeteneklere sahip özel kişiler olmalarından dolayı

ekstramural mezarlık yerine yerleşim içine gömülmüş olabilecekleri önerisi getirilebilir.1045

Aynı şekilde yine kadın bireye ait olduğu antropolojik olarak saptanabilen buna karşın mezar

armağanı bakımından zayıf Baklatepe ETÇ I mezarı1046 ile Hisarlık/Troia1047 ETÇ II mezarı

da dikkate alınırsa yukarıdaki öneri daha da geliştirilip, Batı Anadolu Erken Tunç Çağı’nda

bazı çocuk ve bebeklerin yanı sıra belki de özel yetenekleri nedeniyle kadın bireylerin bir

kısmının da intramural olarak gömüldüğü söylenebilir. Burada özel yetenek ile kastedilen,

kendi gözlemlerine dayalı olarak ya da aileden gelen bilgilerle donanmış, bunun yanı sıra

sağaltıcı bazı uygulamalardan anlayan ve birinci bölümde açıklanan dini ideolojilerin ikinci

ve üçüncü niteliğinde sözü edilen ‘bazı insanların doğrudan tanrılar ya da ruhlar gibi doğaüstü

varlıklarla iletişim kurması ile belirli bir ritüeli tam olarak yerine getirmenin doğa da

değişiklik yapabileceğine’1048 olan inançtan kaynaklanan nedenlerle bu bireylerin toplumun

geri kalanı tarafından farklı ve özel kişiler olarak görülmesi olasılığıdır. Burada dikkat çekici

bir diğer nokta ise bazı erkeklerin de yine yerleşim içine gömüldükleri olgusudur. Aynı

öneriyi geliştirerek yine bu erkek bireylerin de aşağıda açıklanacağı gibi topluluk içinde bazı

farklılıklarının olabileceğini belirtmek olasıdır.

Ancak bu öneri hemen hiçbir kazı alanında höyüğün ya da mezarlığın tamamı

kazılmadığı ve yerleşimlerin başka yerlerinde intramural olarak gömülmüş Erken Tunç

Çağı’na ait kaç tane daha mezar olabileceği ve bunlardaki bireylerin cinsiyeti bilinemeyeceği

için elbet tartışmalı ve sadece bugünkü arkeolojik verilerle yapılabilecek bir öneridir.

Bununla birlikte bu öneriyi destekleyebilecek bazı kanıtlar Anadolu’nun diğer

bölgelerindeki çağdaş yerleşimlerde yapılan kazılardan gelmektedir. Karadeniz ve Orta

1043 Joukowsky 1986, 53. 1044 Arık 1996a, 395 ve 397-398; Arık 1996b, 402. 1045 Çavdarlıhöyük, Kusura ve Kumtepe intramural yetişkin mezarlarındaki iskeletlerin cinsiyeti hakkında bilgi bulunmamaktadır. 1046 Akay 2003, 19 ve 25. 1047 Blegen 1963, 85. 1048 Mithen 1999, 202.

Anadolu Bölgesi kazılarından İkiztepe,1049 Ahlatlıbel,1050 Konya/Karahöyük,1051 Kuşsaray1052

ve Maşathöyük’te1053 intramural gömüler içinde yapılan inceleme çocuk gömüleri dışındaki

yetişkin gömülerinden cinsiyeti saptanabilenlerin kadınlara ait olduğunu göstermiştir.

İkiztepe 11.mimari tabakaya ait, dorsal pozisyonda yatırılmış, her iki ayağında birer

tunç halhal, sağ ayak ucunda pişmiş toprak bir çanak ve mezar toprağı içinde bir adet gümüş

yüzükle birlikte bulunan bu mezarın yanı sıra kemikleri dağılmış halde bulunan ve bu nedenle

içindeki bireylerin cinsiyetleri tam saptanamayan dört mezar daha bulunmakta ve bu toplam

beş mezarın tümü ETÇ II’ye tarihlenmektedir.1054

Erken Tunç Çağı II dönemine tarihlenen Ahlatlıbel mezarlarında ise hem kadın hem

de erkek mezarı olmak üzere toplam 18 adet intramural gömü saptanmış bunların sekiz tanesi

pithos, geri kalanının da taş sandık mezar olduğu belirlenmiştir.1055 Bu mezarların bir kısmı

çocuklara aitken, 8-9 ve 10 numaralı mezarların yetişkinlere ait olduğu saptanmıştır. Yetişkin

mezarlarından olan 10 numaralı mezar bakır ve altın süs eşyalarıyla bir kadına aitken, 8 ve 9

numarayla tanımlanan taş sandık mezar içinde hem kadın hem de erkek bireye ait iki iskelet

bulunmuştur.1056

Konya/Karahöyük kazılarında ortaya çıkarılan üç adet intramural mezar ETÇ olarak

tanımlanmış ve bunların içinden V. tabakaya ait olan pithos mezarın bir kadına ait olduğu

saptaması, mezarın içinde bulunan tunç küpe ve iğnelere dayanılarak Alp tarafından

yapılmıştır.1057

Kuşsaray kazılarında ortaya çıkarılan iki adet intramural basit toprak mezarın birindeki

helezonik bir çift tunç küpe cinsiyet belirtmesi açısından yine dikkat çekici bir buluntudur.1058

Bunun yanı sıra Maşat Höyük’te bulunan ETÇ intramural gömüleri Orta Anadolu’dan

verilecek bir diğer örnektir. Burada ortaya çıkarılan dört intramural mezarda toplam yedi

iskelet olduğu anlaşılmış ve bunların sadece ikisinin 20 yaşın az üstünde kadın bireylere ait

olduğu saptanarak diğer iskeletlerin çocuklara ait olduğu belirtilmiştir.1059 Mezar

1049 Bilgi 2000, 387. 1050 Özgüç 1948, 34. 1051 Alp 1967, 456. 1052 Koşay 1968, 89-97. 1053 Şenyürek 1946, 231. 1054 Bilgi 2000, 387. 1055 TAY-IVa, Ahlatlıbel. 1056 Özgüç 1948, 34 ve 78-79. 1057 Alp 1967, 457. 1058 Koşay 1968, 95. 1059 Şenyürek 1946, 231-254.

armağanlarının hepsinin cinsiyet temsili yönünden kadınlara ait olabilecek süs eşyaları

olmaları da dikkat çekicidir.1060

Bunun yanı sıra, Kültepe’deki intramural erkek gömüsünün yönetici sınıfa ait

olması1061 ile Doğu ve Güneydoğu Anadolu yerleşimlerinden Arslantepe1062 ve Hassek

Höyük1063 ETÇ intramural gömülerinin bir bey ya da önemli erkeğe ait olması da yukarıdaki

öneriyi destekler nitelikte bulgular olarak düşünülebilir.1064 Aynı şekilde; Nevali Çori ETÇ I

yerleşiminde H/9 açmasında ortaya çıkarılan taş sandık tipinde, iki intramural mezar içinde

rastlanılan altın ve bronzdan yapılmış süs eşyaları ve takılar, bu mezarların kadın mezarı

olduğu şeklinde yorumlanmıştır.1065

Titriş Höyük kazılarında ETÇ’nin erken evrelerine tarihlenen (MÖ 3000-2500) bir

adet intramural taş sandık ya da oda mezar içindeki hocker pozisyonunda yatırılmış yetişkin

kadın iskeleti ve intramural olup olmadığı tartışmalı ETÇ I evresine ait “dış şehir” olarak

adlandırılan bölgede rastlanılan biri 5 diğeri 9 yaşında iki çocuğa ait mezarlar yine yukarıdaki

öneriyi destekler niteliktedir.1066 Titriş Höyük’te ortaya çıkarılan ve ‘aile mezarı’ olarak

nitelenen mezarların bir kısmı yerleşimin büyümesi ile yerleşimin içinde kaldıklarından

intramural olarak nitelenmemişlerdir.1067 Buna karşın bu mezarların içinde intramural olanları

da vardır. Bu mezarlar ise, Dış Kent (1 ve 3 No.lu evler ) ve Aşağı Kent’te (2 ve 4 No.lu

evler) dört ayrı evin temellerinin altında bulunan ve evin inşasıyla aynı zamanda yapılmış

olduğu öne sürülen toplam beş sandık mezardan oluşmaktadır. Bu sandık mezarların içinde

birden çok gömünün bulunduğu belirlenmiştir. Kazıcılar, yerleşim içi gömülerin, kentte bir

çeşit soya dayalı mülkiyet haklarının varlığını gösteren aile mezarları (family cyrpt)

olabileceğini öne sürmüştür.1068 Geç ETÇ sandık mezarlarının içinde, depas ve Suriye

şişelerinin yanı sıra, çok sayıda diğer pişmiş toprak kap örnekleri, bronz iğneler, bronz hançer

ve deniz kabuğundan yapılmış süs eşyaları bulunmuştur1069.

1060 Şenyürek 1946, 238. 1061 Özgüç 1964, 23-42. 1062 Frangipane 1998, 294-296. 1063 Bhem-Blancke 1985, 89. 1064 Frangipane Aslantepe’deki bu mezar için tam olarak intramural kavramını kullanmamakla birlikte, “kamusal alanda bulunan oldukça sıradışı bir mezar” tanımını uygun görmektedir. Frangipane 2003, 52. 1065 Mısır 1992, 202. 1066 Algaze-Mısır 1995, 111 ve Honça-Algaze 1998, 101-141. 1067 Honça-Algaze 1998, 101-141. 1068 Algaze 1997, 125-126; Matney ve diğerleri 1997, 66-67. 1069 Algaze-Mısır 1996, 134; Algaze 1997, 125.

Aynı şekilde Pağnik Öreni’ndeki intramural yetişkin mezarının trepanasyon geçirmiş

ve yaşamaya devam etmiş bir erkek bireye ait olması dikkat çekici bir farklılıktır ve yukarıda

yapılan önerinin daha da geliştirilebileceğini göstermektedir.1070

Özetleyecek olursak, intramural gömülerin anlaşılır nedenlerle daha çok çocuk ve

bebeklere uygulandığı saptaması rahatlıkla yapılabilmektedir. Bununla birlikte yerleşim

içinde ortaya çıkarılan mezarlardaki yetişkinlerin durumu biraz karışıktır. Ancak, bir nitelik

dikkat çekmektedir. Bu da, bazı farklılıklara sahip kişilerin yerleşim dışı yerine, yerleşim

içine gömülmesi ve kazılar sonucu ortaya çıkarılan iskeletler içinden cinsiyeti

saptanabilenlerin çoğunlukla kadın olmasıdır. Elbette burada cinsiyet saptanırken antropolojik

inceleme yukarıda sözü edilen mezarların çok azında yapılmış, buna karşın cinsiyet belirtici

olabilecek kişisel süs eşyaları gibi buluntular kazıcılar tarafından dikkate alınmışlardır.1071

Bütün bu eksiklikleri de göz önüne alarak ve belirli ihtiyat paylarıyla yine de birinci

bölümde açıklanan dini ideolojilerin temel nitelikleri göz önünde bulundurularak, bilge ya da

şaman veya şifacı gibi düşünebileceğimiz bazı kadın bireylerle, şüpheyle yaklaşmakla birlikte

Karataş/Semayük’te1072 AQ açmasında ortaya çıkarılan ve kazıcısı tarafından yönetici ya da

şef/bey mezarı olarak tanımlanan mezarda olduğu gibi toplumsal olarak farklılık ya da

üstünlük taşıdığını düşünebileceğimiz bireylerin intramural olarak gömülmüş olabileceklerini

önermek olasıdır. Bunun yanı sıra Frangipane’nin Yukarı Mezopotamya ve Suriye-Anadolu

bölgelerinde, Erken Tunç Çağı I döneminden itibaren görüldüğünü düşündüğü toplumsal

tabakalanmanın kanıtlarını açıklarken kullandığı; Tepe Gavra’daki intramural, zengin mezar

armağanlı, tuğla mezarın sahibinin, Forest tarafından seçkin sınıf üyesi olarak kabul

edilmesini örnek göstermesi ve sahip olduğu yüksek konumdan dolayı yerleşim içine

gömüldüğünü belirtmesi de dikkat çekicidir.1073 Ayrıca aynı dönem olmamakla birlikte daha

eski dönemlerde buna benzer uygulamaların olduğu Çatalhöyük’ten bilinmektedir.

Çatalhöyük her ne kadar intramural ölü gömme uygulamalarıyla tanınsa da bunun yanı sıra

bazı yapıların içinde çok az iskelet çıkması farklı yorumlara da neden olmaktadır. Örneğin,

Mellaart’ın tapınak olarak nitelediği “Akbabalı Yapı” içinde sadece altı adet iskelet çıkması,

iskan edildiği 120 yıl boyunca bu kadar az ölü olamayacağı düşüncesinden yola çıkılarak özel

1070 Harper 1971, 95. 1071 Hemen belirtmek gerekir ki mezar buluntularının cinsiyet belirtici olarak kesin kanıt kabul edilmeleri, East Yorkshire Anglo-Sakson gömülerinde rastlanan bazı ekstrem durumlar nedeniyle araştırmacılarca zaman zaman şüpheli olarak görülmektedir. Bkz. Pearson 2002, 96. 1072 Mellink 1969a, 327. Ancak bu mezarın bir şefe ait olup olmadığı konusu yine de tartışmalıdır. 1073 Frangipani 2002, 186. Frangipani’nin bu yayınının ilk yapıldığı 1996 yılında, bir başka deyişle kitap yazıldıktan sonra Aslantepe’de ortaya çıkarılan ve yukarıda açıklanan ‘Royal Tomb’, ne yazık ki Frangipani’nin bu yayınının içinde yer almamaktadır.

kişilerin buraya gömüldüğü önerisiyle açıklanmaktadır.1074 Bu mantıklı öneriyi kabul edecek

olursak belki de intramural gömülerin yoğun olduğu bu dönemden beri seçkinlerin ya da

farklı niteliklere sahip bireylerin yerleşim içinde önce diğer bireylerden ayrı yerlere, daha

sonra da kalkolitik ve ETÇ’da sadece farklılığı olan bireylerin yerleşim içine gömülmesi gibi

bir değişimin tedrici olarak ortaya çıktığını söylemek olasıdır.

Zaman içinde yavaş yavaş değişen ve sonunda yerini ekstramural gömü uygulamasına

bırakan intramural gömünün Mezopotamya örneğinde de gelenekle açıklanması aynı

doğrultuda bir diğer kanıttır. Mezopotamya uygarlıklarında var olan ekstramural mezarlık

alanlarının yanı sıra geleneğe bağlı insanların, kötülük kovma ritüelinin bir parçası olarak

intramural gömüde ısrar edişi ve evlerinin içinde ‘ailelerinin ölülerinin bölümü-šiddi etem

kimti’ adlı bir bölüm ayırmaları ve burayı aile şapeli olarak kullanmaları güçlü bir geleneğin

varlığını ve bunun değişmesinin zaman aldığının göstergesidir.1075

Özet olarak; Batı Anadolu Erken Tunç Çağı ölü gömme gelenekleri içinde yerleşim

dışı gömüyle birlikte var olan yerleşim içi gömü esas olarak erginlenmemiş çocuk ve

bebeklerle, bazı doğaüstü güçleri olduğuna inanıldığı düşünülebilecek büyücü, şaman gibi

farklılığı olan bireyler ya da seçkin sınıftan gelen kadınlarla; yine doğa üstü güçleri olduğuna

inanıldığını düşünebileceğimiz, şaman, büyücü gibi farklılığı olan ya da seçkin veya yönetici

sınıftan gelebilecek erkek bireylere uygulanmış olabilir. Bu görüşü güçlendiren bir diğer kanıt

ise istatistik verilerdir. Yukarıdaki Tablo-2’de belirtildiği gibi intramural gömü oranı bütün

mezarlar içinde sadece %1,4 olup bu oran oldukça düşüktür.

Kısacası, erginlenmemiş çocuk ve bebeklerle, topluluğun diğer bireylerinden bir

şekilde farklılığı olanlar intramural olarak gömülüyor olabilir. Burada dikkati çeken bir diğer

nokta ise Batı Anadolu’da buluntularının zenginliğiyle veya mezar tipiyle ilgili olarak

yönetici sınıfa ait erkek mezarlarının Karataş/Semayük’teki şüpheli mezar hariç net olarak

saptanamadığı gerçeğidir. Bu nedenle intramural olarak gömülen erkeklerin yöneticiden çok,

bir şekilde toplumun diğer bireylerinden farklılığı olduğunu belirtmek daha doğru bir

yaklaşımdır.

2-Yerleşim Dışı/Ekstramural Ölü Gömme Uygulaması:

Ölümün başka hiçbir olguya benzemediğinin farkına vararak ve bilişsel gelişiminin

getirdiği soyutlama yeteneği sayesinde ata kültüne olan inanç, öteki dünya, ruh, tanrı, din gibi

kavramlara ulaşan insanoğlunun ölüsüyle arasında olan ilişki sonucu ölüsünü gömmeye

1074 Mellaart 1967, 206. 1075 Bottero 2003, 310.

başladığı saptamasını yapmak olasıdır. Bu aşamadan sonra ortaya çıkan ilk uygulama ölülerin

insanın gündelik yaşamını geçirdiği yere, bir başka deyişle geçici barınak ya da kalıcı

konutlarının bulunduğu yere gömülmesidir.

İntramural gömü denilen ve yukarıda açıklanan bu uygulamanın uzun bir süre devam

ettiği de arkeolojik kanıtlardan bilinmektedir. Ancak intramural ölü gömme uygulamasının bir

süre sonra tedrici olarak yerini yerleşim dışı ölü gömme uygulamasına bıraktığı

gözlenmektedir. Akeramik Neolitik Çağ’ın sonlarından itibaren başladığı saptanabilen

yerleşim dışı gömü giderek en geçerli uygulama olarak bugün de devam edecek şekilde

insanoğlunun toplumsal yaşamında yerini almıştır.1076

Burada dikkat çekici bir nokta, ölüsünü ilk gömen Neanderthal insanının ortaya çıktığı

ve Homo sapiens ile birlikte yaşadığı günümüzden yaklaşık 100.000 yıl öncesinden başlayan

ve 35.000 yıl önce sona eren Orta Paleolitik Çağ’ın aynı zamanda Braidwood tarafından

geçim ekonomisine dayanan yerleşim tipi sınıflamasında sınırlandırılmış dolaşım ile

tanımlanmasıdır. Braidwood tarafından yapılan ve Esin tarafından geleneksel kronolojik

sınıflandırmaya uyarlanan bu şemaya göre insanın ölüsünü gömmeye başladığı dönem, Besin

Derleme Evresi’nin son alt evresine denk gelmektedir.1077 Bu evrede insanoğlunun ilk kez

sınırlandırılmış dolaşım ile tanımlanan bir geçim ekonomisine geçtiği ve bundan sonra

gelecek ve yerleşik yaşama kadar uzanacak olan diğer evrelerin başında olduğu

gözlenmektedir. Dolayısıyla yukarıda belirtildiği gibi ata kültünün varlığı ve ölmüş atalara

olan inanç ve saygı, insanoğlunun yerleşik yaşantıya geçişinde rol oynayan öğelerden biri

olarak kabul edilebilir.1078 Ata toprağının kutsallığı, o toprakların orada yaşayanlara ait

olduğunun meşrulaştırılması için bir araç olabilir. Bu da aynı yerde sürekli yaşamayı

gerektirecek, avcı toplayıcı yaşam ve yerleşiklik, Akeramik Neolitik evrede devam edecek ve

MÖ 11.000’de besin üretimi evresine geçiş,1079 hayvanların evcilleştirilmesi ve tarımsal

üretimin ivme kazanması yerleşik yaşamı pekiştirecektir.

Bu sırada, belki de insanoğlunun ata kültünün yanı sıra zaten antropomorfik düşüncesi

sayesinde kendi soyut dünyasında var olan doğa ile ilgili kişileştirmeler ve kaynağını ata

kültünden değil de, doğadan alan tanrısal kavramlar ön plana çıkmaya başlamış olabilir.

Bunun sonucu olarak ata kültünün bereketlilikle olan ilişkisinin yerini yavaş yavaş ana tanrıça

kültüne bıraktığını ya da bereketlilik kavramını ana tanrıça kültüne devrettiğini belirtmek

1076 Ekstramural gömünün Akeramik Neolitik Çağ sonlarında Çayönü yerleşiminde olabileceği konusunda bkz.; Özdoğan 1999, 54. 1077 Esin 2004, 25. 1078 Ata kültünün yaşayanların dünyasını etkileyen doğaüstü güçlerde aktif olabileceği konusunda, bkz. Pearson 2002, 158. 1079 Esin 2004, 27.

olasıdır. Ancak burada unutulmaması gereken nokta ata kültünün de yaşanılan toprakların

sahiplenilmesini meşrulaştırma aracı olmasının yanı sıra zaten bereketlilikle de ilişkisinin

bulunduğu olgusudur.1080

Bu devredişin nedenlerini ve dinamiklerini tam olarak bilemesek de bazı çıkarımlar

yapmak olasıdır. Öncelikle yerleşimin kendisinin, atalardan devir alındığı ve bu yerleşimin

kendilerine ait olduğunu meşrulaştıran ata kültünün sadece yerleşim içi gömüyle kendini

göstermesi belki de tarımsal üretimin başlamasıyla kendilerine ait olan alanının sınırlarının

genişlemesini getirmiş ve bu sınırları belirleyici olgunun yine ata mezarları olması gerekliliği

yerleşim dışında da gömü yapma düşüncesini ortaya çıkarmış olabilir. Bu da bize Akeramik

Neolitik Çağ’da da neden yerleşim dışı gömü olabileceğini açıklar.

Bunun yanı sıra; bu konuda geliştirilebilecek bir diğer öneri daha vardır. Bu öneri

ekonomik ve dinsel öğeleri bir araya getirmeye çalışan bir öneridir. Kesin olarak bilememekle

birlikte, dünyevi işlerin, bir başka deyişle, tarımsal üretim, hayvancılık ve diğer ekonomik

olarak artı değer üretici alanlarda ortaya çıkan gelişmelerin ve nüfus artışının beraberinde

getirdiği bir olgu da, bereket ve verimliliği kutsayan ve ata kültünün yanında giderek önem

kazanan bir inanç sisteminin gücünün artması ile ekstramural gömü uygulaması arasında

tarihsel olarak görülen koşutluktur. Bu koşutluk yerleşim yerinin dışındaki tarım alanları gibi,

yerleşim yeri dışında bir mezarlık alanı oluşturulmasının altında yatan nedenleri belirleyebilir.

O dönem insanının soyut düşünce dünyasında toprağa ekilen tohumun tarım ürünü haline

gelmesi ile ölenlerin öteki dünyada yeniden doğabilmeleri arasında bir ilişki kurabilme

olasılığını göz önünde bulundurarak ekstramural mezarlıkların en başta tamamen ana tanrıça

kültünün bir eseri olabileceği önerisi getirilebilir. Ancak bu önerinin karşısındaki engel

Çatalhöyük gibi intramural gömü uygulamasının yoğun olduğu ve ana tanrıça kültünün de

varlığını sürdürdüğü bir yerleşimin olmasıdır.

Ancak yukarıda sunulan her iki öneriyi bir araya getirmek, bir başka deyişle seküler

yaşantının dinamikleri ile gündelik yaşam dışındaki tinsel dünyanın kendi içinde olan

değişiminin birbirinden ayrılamayacağı düşüncesinden yola çıkarak bu iki öneriyi birleştirmek

olasıdır. Özellikle Güneydoğu Anadolu Akeramik Neolitik yerleşimlerinde, örneğin

Göbeklitepe’de1081, Çayönü’nde1082 görülen ve ata kültüne bağlanan yerleşik yaşama geçişle,

Braidwood’un sınıflamasında sınırlı göçerliğin ve depolamanın görülmeye başlandığı Besin

1080 Ata Kültü ile verimlilik ve bereket arasındaki ilişki için bakınız; Emiroğlu-Aydın 2003, 80. ve Pearson 2002, 26. 1081 K.Schmidt Göbeklitepe’deki kazılarda burasının mezarlık olabileceğine işaret eden herhangi bir buluntunun halen ortaya çıkarılamamış olmasına karşın burasının ata kültüyle olan bağlantısını kendisiyle yapılan bir röportajda belirtmiştir. 1082Özdoğan-Özdoğan 1998, 584.

Üretimi Evresi’nin1083 başları hemen hemen aynı tarihlere denk gelmekte ve olasılıkla bu

sırada ata kültü yerleşilen bölgenin mülkiyeti konusunda bir meşrulaştırma aracı görevini

görürken, bir yandan da tarımsal üretim ile ilgili denemeler yapılmaktadır. Günümüzden

10.000 yıl öncesinden başlayarak tam anlamıyla besin üretimine geçişle birlikte de olasılıkla

ata kültünde bir evrilme ya da ata kültünün görevlerinden bir kısmının devri söz konusu

olmaya başlamaktadır. İlk tarımcı köy topluluklarının ortaya çıkmaya başladığı MÖ 7000’den

itibaren de yavaş yavaş ekstramural mezarlık alanlarının ortaya çıktığı görülmektedir. Bu

sırada ana tanrıça ve bereketlilik ilişkisi ortaya çıkarken ata kültünün sınırları tarımsal alanları

da koruyacak biçimde genişlemekte ve toplulukların tinsel dünyasının o derece keskin

ayrımlarla tanımlanamayacağını gösteren örnekler güneydoğudaki yeni kazılarda ortaya

çıktıkça hem ata kültünün, hem erkek tanrıların hem de ana tanrıça kültünün bir arada

varolabileceği görülmektedir. Bu eklektik varoluş da esas olarak tinsel dünyayı belirleyenin

seküler yaşantıda oluşan gelişme ve değişimler olduğunu açıkça göstermektedir.

Elde bugünkü arkeolojik veriler ışığında kesin kanıtlar olmamakla birlikte ölmüş

ataların ruhları ve doğanın bereketliliğini simgeleyen ana tanrıça inanışı kendi aralarında artan

nüfusa ve ortaya çıkan teknolojik gelişimlere koşut olarak yeni görev bölgeleri belirlemekte

ve bazı görevleri birbirine devretmektedir. İşte bu noktada ata kültü zaten elinde bulunan,

sahip olunan toprakları meşrulaştırma aracı olma görevini ana tanrıça kültünün bereketlilik,

doğuş, yeniden doğuş, değişim ve dönüşüm göreviyle paylaşarak ekstramural mezarlıkların

temelinin atılmasını sağlamış gibi gözükmektedir. İleride yapılacak yeni kazılar ya da

sürmekte olan kazılardan elde edilecek yeni veriler bu öneriyi destekleyebilir. Ancak yine de

bir dereceye kadar pozitivist bir bakış açısı taşıyan bu önerinin kesin olarak doğrulanması

olasılığı elde daha fazla kanıt oluncaya kadar kuşkuludur.

Bu öneriyi şimdilik kaydıyla doğru kabul edecek olursak; intramural ölü gömme

uygulamasının da yerini tarımsal üretimin artışıyla bağlantılı olarak yavaş yavaş ekstramural

ölü gömme uygulamasına bu dönemin yani neolitiğin sonlarında bırakmaktadır. Bundan

sonrasında MÖ 2.binyıla kadar ekstramural ölü gömmenin yanında azalarak devam edecek

olan intramural ölü gömme giderek terk edilecek ya da sadece çok önemli, toplumsal statüsü

yüksek veya toplumun geri kalanından farklılığı olan bireyler için uygulanarak günümüze

kadar gelecektir.

Burada bir diğer dikkat çekici nokta olasılıkla Erken Tunç Çağı’nın sonlarından

itibaren ekstramural ölü gömme geleneğinin devamlılığını ve giderek intramural gömünün

yerini almasını sağlayan nedenlerin farklılaşmış olabileceğidir. Özellikle Kalkolitik 1083 Esin 2004, 26.

Dönem’de başlayan ve Erken Tunç Çağı’nda ivme kazanan kentleşme ya da merkezileşme

sonucu, Baudrillard’ın modern toplumları incelerken önerdiği gibi; ölüler kendileriyle değiş

tokuşta bulunmaya değmeyecek varlıklar olarak görüldüklerinden yaşayanlardan giderek

uzak mekanlara götürülmektedir. Köy ya da kentte evin sıcak ortamından alınarak merkezde

yer alan ve insanların bir araya geldikleri ilk mekan olan mezarlığa götürülen ölüler zaman

içinde, gelecekte oluşacak tüm gettolara örnek olacak, ilk gettoyu oluşturmuş ve merkezden

çepere doğru giderek uzaklaştırılmışlardır.1084 Kentleşme ya da merkezileşmenin başlaması,

değişen teknolojiler, metal kullanımı, uzmanlaşma ve mimaride görülen radyal plan ve kenti

çevreleyen sur ve benzeri yapılar, bu işlerin yapılması için gereken organizasyonu sağlayan

bir yönetici otoritenin giderek varlığını kuvvetlendirdiğini göstermektedir. Bu andan itibaren

toprağı meşrulaştırma gereci olan ata kültünün bu işlevinin de artık yavaş yavaş sona erdiği ve

Girit’in Erken ve Orta Minos döneminde görülebileceği gibi yerel seçkinlerin topluluğun

atalara erişimini kontrol etmeye başladıkları anlaşılmaktadır.1085 Bu kontrol seçkinlere yerel

kaynakları kontrol etmenin yolunu da açmakta ve bunu meşru kılmaktadır. Bir başka deyişle

atalara ulaşmanın yolu olan ölü gömme ritüelleri seçkinlere her anlamda meşruiyet

kazandırmaktadır. Bundan sonrasında bu meşrulaştırma aracı önce rahipler, sonra rahip

krallar ve sonrasında da tanrı krallar aracılığıyla yönetici sınıfın organizasyonundaki askeri

güçte vücut bulmaya başlamakta, bununla birlikte ata kültüne MÖ II.binyılda da görüldüğü

gibi zaman zaman atıf yapılmaya devam edilmektedir. Ekstramural gömü de artık bir hijyen

sorunu olarak görülmektedir.

Batı Anadolu Erken Tunç Çağı ölü gömme uygulamaları içinde sayısal olarak da

oldukça fazla yer tutan ekstramural ölü gömme uygulamasının görüldüğü yerlere kısaca göz

atacak olursak saptanabilen toplam 81 mezar ya da mezarlık alanı içinde 52 adedinin kesin

olarak ekstramural ölü gömme uygulamasına sahne olduğu görülmektedir. Bunun yanı sıra,

sadece yerleşim alanı kazılan ve mezarlık alanları saptanamamış Hisarlık/Troia, Beycesultan,

Aphrodisias vb. yerleşimlerde toplam 28 intramural gömü uygulamasına rastlanılması