8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo
1/110
ROGERB
ARTRA
"
ANTROP
OLOGIA
DELCEREBRO
Laconcienciaylos
sistemassimblicos
~ FONDO
_
DECU~TURA
ECONOMICA
mPRE-TEXTOS
8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo
2/110
LC
BD
450
Dewey
128Bl33a
N
DICE
Primeraed
icin(Pre-Textos),
2006
Primeraed
icin(FCE,Pre-Textos),2007
Bartra,
Roger,
Antropologa
delcerebro.Laconciencia
ylossistemassimb-
licos/RogerBartra.-Mxico:
FCE,2007
236
p.;21x14cm-
(Colee.Filosofa)
ISBN
978-968-16-8435-8
1.C
onciencia
2.Antropolo
ga
filosfica3.Filosofa
1.Ser.Il,t
PREFACIO
9
l.
LAHIPOTESIS...............................
17
2.LAEVOLUCIONDELCEREB
RO..................
27
3.PLASTICIDAD
CEREBRAL......................
39
4.HAY
UNLENGUAJEINTER
IOR?..................
53
5.AMPUTACIONES
y
SUPUTA
CIONES
65
6.ELEXOCEREBROATROFIAD
O....................
79
7.ELSISTEMASIMBOLICODE
SUSTITUCION
93
8.ESPEJOSNEURONALES
107
9.LACONCIENCIA
ALALCAN
CEDELAMANO
123
10.AFUERAYADENTRO:ELIN
MENSOAZUL
143
11.LASESFERASMUSICALESD
ELACONCIENCIA
161
Distribuci
nenelcontinenteamericano
enlenguaespa
ola
Comentariosysugerencias:
www.fondodeculturaeconomica.com
Te!.(55)5227-4672
Fax(55)5227-4694
~
Em
pr
esacertificada
ISO9001:2000
D.R.2
006,EDITORIALPRE-TEXTOS
LuisSantngel10,LI-C46005Valencia,Espaa.
D.R.2
006,RogerBartra
D.R.2
007,FONDODECULTURAECONMICA
Carretera
Picacho-A
jusco,
227;14738Mxico,D.F.
ISBN978-968-16-8435-8
12.LAMEMORIAARTIFICIAL.
183
13.ELALMAPERDIDA
'
203
BIBLIOGRAFA
213
NDICEANAlTICO
229
Seprohbelareproduccin
totaloparcialdeestaobra
-incluido
eldiseotipogrfico
ydeportada-,
seacualfuereelmedio,electrnico
omecnico,
sinelconsentimiento
porescritodeleditor.
ImpresoenMxico>
PrintedinMexico
8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo
3/110
Enestelibrotratodeexplicarel
misteriodelaconciencia.Expli-
carno
quieredecirresolverelenigm
a.Quieroponerenjuego,expo-
nerdesdeelpuntodevistadeunantroplogo,losextraordinarios
avancesdelascienciasdedicadasa
explorarelcerebro.Losneurlo-
gosylos
psiquiatrasestnconvencidosdequelos
procesosmenta-
lesresidenenelcerebro.Yopretendohacerunviajeantropol
gico
al
interiordelcrneoenbuscadelaconcienciao,almenos,delashue-
llasquedejaim
presasenlasredesn
euronales.Qupuedeencontrar
unantroplogo
enelcerebro?Uno
delostemasfavoritosdelaan-
tropologa,yencuyoestudiotieneexperiencia,eseldelaidenti-
dad,unacondicinquesueleservistacomounenjambredesmbolos
yprocesosculturalesquegiranentornodeladefinicindeunyo,un
egoqueseexpresaprimordialmente
comounhechoindividual,
pero
queadquieredimensiones
colectivasmuyvariadas:identidadest-
nicas,sociales,religiosas,nacionales,sexualesyotrasmuchas.Qu
identidadhaydentrodelcerebro?
Suprincipalexpresineslacon-
CIenCIa.
Conelobjetodequeellectorded
uzcadeentradamisintenciones
quieroaclararqueslo
queentien
doporconciencia,paralocual
-msqueunadefinicin
estricta-
deseohacerunareferenciaala
perspectiva
deunfilsofo
que,amiparecer,eseliniciadordelas
reflexionesmodernassobreesteproblema.NomerefieroaDescar-
tes,alquesuelenrecurrirloscientficosmsparacriticarsudualismo
queparaapoyarseenl:altomarlo
comoreferenciamuchasveces11
8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo
4/110
quedana
trapadosenlascoordenadas
queestablecisobrelarelacin
entreelcuerpoyelalma.EnrealidadDescartesuspoqusimasveces
eltrmino
latinoconscientia.Yoquierotraer
enmiayudaaIohn
Locke,qu
iencongranaudaciauselconcepto
p
araplantearunaidea
queprovocintensasdiscusionesdurantevario
sdecenios.Creo
que
suideasiguesiendotilparasealarycircunsc
ribirelproblemade
laconcien
cia.
Alagregarunnuevocaptulosobrelaconcienciaenlasegundaedi-
cinde1694desuEnsayosobreelentendimiento
humano,Lockeper-
turb
profundamente
lastradiciones
morales
yreligiosasdesu
poca.1L
ockerechazlavisinortodoxa
relig
iosasegnlacualla
identidad
personalesunasustanciapermanente.ParaLockeelyono
estdefin
idoporunaidentidad
desustancias,
seandivinas,mate-
rialesoin
finitas:elyosedefineporlaconciencia.Laidentidad
per-
sonalresideenelhechodetenerconciencia,
algoinseparable
del
pensamien
to:"esim
posible
quealguien
perciba
sinpercibirqueper-
cibe".2Lockenoconcibelaconcienciacomoun
asustanciapensante
inmaterial
yconcluyequeelalmanodefineala
identidad.'Amenos
demedio
siglodela
publicacin
deLaspasiones
delalma
(1649)de
Descartes,Lockeafirmaquelaconcienciaesla
apropiacin
decosas
yactosqu
eincumben
alyoyquesonim
putab
lesaeseself4El
yo
radicaenlaidentidaddeuntenerconciencia,de
unaactuacin."Para
Lockela
p
ersonaesuntrmino"forense':esdecir,queim
plicaalforo:
elyoesre
sponsable,reconoceactosyselosim
putaasmismo.El
alma,enc
ambio,esindiferentealcontornomaterialeindependiente
detodam
ateria,"
I
Ellibro
q
uehayqueleersobreestasrepercusiones
eseldeChristopher
Fox,Locke
andtheScriblerians.Identityandconsciousnessinearlyeighteen-centuryBritain.
2
Essaycon
cerninghumanunderstanding,
captulo
27,
9,p.318.Laspginasre-
mitenalatraduccin
deEdmundo
O'Gorman.
3Ibid.,27,
12Y15.
4Ibid.,27,
16,pp.324-325.
5Ibid.,27,
23,p.328.
6
Ibid.,27,
27,p.332.
12
Aldiscutireltemadelaconcienciameparecemuchomsesti-
mulantepartirdeLockequedeDescartes.Podemosentenderlacon-
cienciacomounaseriedeactoshum
anosindividualesenelcontexto
deunforosocialyqueim
plicanunarelacindereconocimiento
y
apropiacin
dehechoseideasdelascualeselyoesresponsable.La
maneraenqueLockevealaconciencia
seacercamsalasraces
etimolgicasdela
palabra:concienciaquieredecirconocerconotros.
Setratadeunconocimiento
compa
rtido
socialmente.'
Ensuafnporcolocarelproblem
aaunnivel
quepuedaserex-
ploradocientficamente,muchosn
eurlogoshanreducidolacon-
cienciaaunsinnimodelhechodepercatarse,darsecuentaopercibir
elentorno.Eslo
quehaceChristof
Kochensumuytilcompendio
panormico
delavancedelasneuro
cienciasenelestudiodelacon-
ciencia.Paralawarenessesigual
queconsciousness.'
Conelloblo-
queaautomticamente
todainvestig
acinqueentiendalaconciencia
alamaneralockeana,esdecir,queincluyalavinculacin
delyocon
elcontorno
queleconcierne.Lave
ntajaqueencuentran
losneuro-
bilogosenampliarlaconcienciaa
todoestadodealertaquele
per-
mitaaunorganismo
percibirsucontorno,radicaenqueposibilita
estudiarelfenmeno
enespeciesn
ohumanasdeanimales,conlas
cualessepuedenhacerexperimentos
inadmisiblesenpersonas.Sin
embargo,alhaceraunladolasred
esculturales
queenvuelvenala
autoconciencia,senublanfenmeno
sque,aunsiendoestrictamente
neuronales,noseentienden
msqueenuncontextomsamplio.
Quieroenfatizar
quealolargodelaspginasquesiguenentender
quelaconcienciaeselprocesodese
rconscientedeserconsciente.Ya
I
Lasracesdeltrmino
latinoconsciussonscive(conocer)ycon(con).ElOxford
EnglishDictionarydice:"knowin
g
something
withothers"
2
Thequestforconsciousness.Aneurobiologicalapproach,p.3.Conmsprecisin,
elneurobilogo
FranciscoJavierlvarezLeefrnanshadefinidoasalaconciencia:"un
procesomental,esdecir,neuronal,mediante
elcualnospercatarnosdenuestro
yo
ydesuentorno,ascornodesusinteracciones
recprocas,eneldominio
deltiempo
ydelespacio":"Laconciencia
desdeunaperspectivabiolgica",
p.17.
13
8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo
5/110
lodefina
unantiguodiccionariocastellanodelsigloXVII:
"Conciencia
esciencia
desmesmo,ocienciacertsimaycasicertinidaddeaque-
lloqueestennuestronimo,buenoomalo':1
Megustalain
genua
seguridad
conqueseacepta,enestadefinicinanticuada,
quelacien-
ciapuede
conocerconcertezalossecretosdelyo,seanbenignoso
malignos.
Ded
ndesealimentan
misreflexionessobreelproblema
dela
conciencia?Puedohacerreferenciaaalmenos
cuatrofuentes
prin-
cipales.Enprimerlugar,losmuchosaoscom
osocilogosumer-
gidoene
lestudiodediversasexpresionesdela
concienciasocialyde
surelaci
nconlasestructuras
quelaaniman.
Agregoaestasexpe-
rienciasmisestudiosantropolgicos
sobrelahistoriaylasfunciones
delosmitos,inclu
yendo
enformadestacadaaquellosquegiranen
tornoalasenfermedadesmentalesodelaidentidad.Entercerlugar,
recojoy
cultivoloshbitosdelaintrospeccin,
enalgunasocasio-
nessistem
ticaylamayorpartedelasvecessiguiendoalazarlosvai-
venesde
misgustosliterarios
ymusicalesomisensoaciones.'Por
ltimo,y
degranim
portancia,algunosaosdelectura
yestudiode
losresultadosquearrojalainvestigacindelos
neurocientficos.Me
haparecidoquehereunidoloselementossufic
ientesparapresentar
unensayotentativoyexploratorio,sindudariesgosoeim
prudente,
sobreunodelosmsgrandesenigmasalos
qu
eseenfrentalacien-
1
SebastindeCovarrubias,
Tesorodelalenguacastellana
oespaola
[1611].
2
Javier
lvarezLeefmansexplicalaim
portancia
delaintrospeccin
ensutexto"La
conciencia
desdeuna
perspectiva
biol
gica".Unaideasimilaresdesarrollada
por
JosLuisDiazensuarticulo"Subjetividad
ymtodo:lacond
icin
cientficadelacon-
cienciayde
losinformesenprimera
persona".Dazafirma
conrazn:"silaconcien-
cianoesun
factormentalinterno,recndito
yoculto,sinoqueestdealgunamanera
impresaenlosinformesverbales,deellosedesprende
queunanlisisemprico
ytc-
nicamentev
erosmildelosreportesverbalesintrospectivos
sera,enrealidad,unan-
lisisdelascaractersticas
delaconciencia"
(p.164).
14
cia.'Perodeboconfesarquenome
hubieseatrevidoarealizareste
viajesi,duranteun
paseosolitarioporelbarriogticodeBarcelona
en1999,nohubiesetenidounaocu
rrenciaqueseclavenmicere-
brosinquenada
pudieseborrarla.Desdeesedadeotoomededi-
quabuscarobsesivamente
enlas
investigacionesneurolgicaslos
conocimientos
quemepermitiesen
desecharlaocurrencia.Nome
disgust-aunque
smesorprendi-
comprobar
queestaslecturas
contribuyeron
aafianzarlaideaoriginaleim
pulsaron
sutransfor-
macinenunahiptesismanejable.Nohe
podidoresistirlatenta-
cindeexponerla
aloslectoresc
onlaesperanza
deque,acaso,
contribuyaaresolverelenigmadelaconciencia.
1
Divulguen2003mihiptesissobreelexocerebro
enunaconferencia
el6deno-
viembredeeseaoenelCentroCulturalCon
deDuquedeMadrid.Publiqumicon-
ferenciaenfebrerode2004como"Laconcienc
iayelexocerebro"Otroadelantodemis
ideasaparecicomo"Elexocerebro:unahip
tesissobrelaconciencia"
en2005.
15
8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo
6/110
1.
LA
HIP
TESIS
8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo
7/110
19
Aprincipiosdeltercermilenioelcerebrohumanosiguesiendoun
rganoocultoqueseresistearendir
sussecretos.Loscientficosto-
davanohanlogradoentenderlosm
ecanismosneuronalesquesus-
tentan
elpensamiento
ylaconciencia.Una
granpartedeestas
funcionesocurreenlacortezacereb
ral,untejidoqueparecelacs-
caradeunenormefruto,una
papayaporejemplo,quehubiesesido
estrujadayarrugadaalintroducirla
ennuestrocrneo.Megustara
extraerestacortezapara,aldesplegarsussurcos,extenderlacomoun
paueloenelescritoriofrenteam,conelpropsito
deescudriar
sutextura.Si
pudiesehacerlotendraahorabajomisojosunher-
mosopaogrisdeunosdosotresp
almosdeancho.Mimirada
po-
drarecorrer
ladelgadasuperficie
parabuscarsealesqueme
permitiran
descifrarelmisterioescondido
enlared
queconectaa
milesdemillonesdeneuronas.
Algosimilareslo
quehanlo
grado
hacerlosneurobilogos.Gra-
ciasalrefinamiento
denuevastcnicasdeobservacin
delsistema
nervioso(comolastomografasdeemisin
positrnicaylasimge-
nesderesonanciamagnticafuncional)loscientficosavanzaroncon
rapidezenelestudiodelasfuncionescerebrales.Ensueuforiabau-
tizaronlosltimosdiezaosdelsigloXX
comoladcadadelcerebro,
ymuchoscreyeronqueestabanmuycercadelasolucindeunode
losmsgrandesmisteriosconlos
qu
eseenfrentalaciencia.Sinem-
bargo,aunquedesplegaronantenues
trosojoscoloridasimgenesdel
8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo
8/110
maravillosopaisajeinteriordelcerebro,nolog
raronexplicarlosme-
canismosneuronalesdelpensamiento
ydela
conciencia.
Enciertamaneraloscientficosabordaron
elproblemadelacon-
cienciahumanacomolohicieronlosnaturalistasdelsigloXVIlI,
que
buscabanalhombreenestadodenaturaleza
conelobjetodecom-
prender
laesenciadesnudadelohumano,de
spojadodetodalaar-
tificialid
adquelooculta.Eslaculturarespon
sabledelaviolenciay
lacorrupcin
quedominanaloshombres?O
hayunmalcongnito
impreso
enlanaturalezamismadelhombre?P
aradesentraarelmis-
teriode
laconcienciahumana,laneurologa
tambinhaintentado
buscarlosresortesbiolgicosnaturalesdela
menteenelfunciona-
miento
delsistemanerviosocentral.Seha
qu
eridodesembarazaral
cerebro
delasvestidurasartificialesysubjetivasqueloenvuelven,
paraintentarresponderala
pregunta:laco
nciencia,ellenguajey
lainteligenciasonunfrutodelaculturaoestnestam
padosgenti-
camente
enloscircuitosneuronales?
Sabem
osdesdehacemuchotiempoqueelhombre
enestadode
naturale
zanoexistimsqueenlaimaginaci
ndelosfilsofos
yna-
turalista
silustrados.Y
podemossospecharqueelhombreneuronal
desnudo
tampocoexiste:uncerebrohumano
enestadodenatura-
lezaesunaficcin.Escomprensibleymuypos
itivoquedesdeelprin-
cipiola
dcadadelcerebroquedasemarcada
porunfuerterechazo
deldualismocartesiano.GeraldEdelman,un
odelosmsinteligen-
tesneurocientficos
actuales,abresulibrosobreeltemadelamente
conunacrticaalaideadeunasustanciapen
sante(rescogitans)se-
parada
delcuerpo,formuladaporDescartes.'Peroelasuntoseen-
turbi
cuando
elrechazoalassustanciaspe
nsantesmetafsicasse
1
GeraldM.Edelman,Brightair,brilliantjire.Onthem
atterofthemind,1992.Dos
aosdespusAntonioDamasiopopulariz
lacrticaensulibroDescartes'error.Emo-
tion,reason,andthehumanbrain,1994.Unejemplode
estainterpretacin
dualista,
aunqueuntantocontradictoria,
puedeleerseenellibrodeArturoRosenblueth,Mente
ycerebro.
20
convirtienunacegueraantelos
procesosculturales
ysociales,que
sonciertamente
extracorpreos.
Conestainquietud
enlamente,
alfinalizarladcadadelcerebro
leelinteligentebalancehechoporS
tevanHarnaddelosintentos
por
develarelmisteriodelaconcienciaydelasfuncionesmentalescom-
plejas.'Deestetrabajosedesprende
queladcadadelcerebroavanz
enlaexplicacindealgunosaspecto
sdelfuncionamiento
neuronal,
perodejenlaoscuridadelproblem
adelaconciencia.Estebalance
meestimulpoderosamente,
yme
hizopensarquelaneurobiolo-
gahabahechoaunladoaspectosfundamentales
sinloscualespa-
recadifcilavanzar.Yomehaba
pas
adobuenapartedeladcadadel
cerebroestudiando
comoantroplogolascienciasmdicasquedu-
ranteelRenacimiento
ylosalboresdelamodernidad
intentaban
comprenderelfuncionamiento
cerebralhumano.'Meabsorbitanto
eltemaquepormomentossentaco
mosifueraunmdicograduado
enSalamancaoParsenelsigloXVII.
Losmdicosdeaquellapoca
creanfirmemente
enlasteorashumorales
hipocrticas
ygalni-
cas,yporellotransitaban
confacilidaddelmicromundo
corporal
almacrocosmosastronmico,atravesandogilmentelosmundosde
lageografa,lascostumbres,lasestaciones,laalimentacin
ylaseda-
des.Conestebagajemeaproxim
alaneurobiologa
actual:qu
podraentenderunantroplogo
qu
eregresabadeunlargoviajeal
SiglodeOro?
Mi
primeraim
presinfuelasiguie
nte:losneurobilogosestnbus-
candodesesperadamente
enlaestru
cturafuncionaldelcerebrohu-
manoalgo,laconciencia,quepodraencontrarse
enotraparte.'
1
StevanHarnad,"Noeasywayout".
2RogerBartra,Culturaymelancola.LasenfermedadesdelalmaenlaEspaadelSiglo
deOro.
3Nomeadhiero,deningunamanera,alviej
oreclamoquesolahacerSkinner,quien
sostenaqueestudiarelcerebroeraunaforma
debuscarequivocadamente
lascausas
delaconductadentrodelorganismo,envezdehacerloenelmundo
externo(Burrhus
F.Skinner,Aboutbehaviorism).
21
8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo
9/110
Quiero
recordarqueusoeltrmino
conciencia
parareferirmeala
autocon
ciencia
oconcienciadeserconsciente.Anteestabsqueda
supuse
queunmdicorenacentista
pensara
queelsentimiento
de
constitu
irunapartculaindividualnicapodraserpartedelaan-
gustiaproducida
porunafuncindefectuosa
delosim
pulsosneu-
mticos
enlosventrculoscerebrales
queim
pediracomprender
e!
lugard
e!hombreenlaCreacin.Laconciencianosolamenteradi-
caraene!funcionamiento
de!cerebro,sino
adems(yacasoprin-
cipalme
nte)ene!sufrimiento
deunadisfunc
in.
Sedicequeunmotorounamquina
neu
mtica
(comoe!cere-
broen
e!quepensabalamedicinagalnica,animado
pore!pneuma)
"sufre"
cuandoseaplicaaunatareasuperior
asusfuerzas.Elresul-
tadoes
quesepara.Comoexperimento
mental,supongamosqueese
motor
neumticoesun"cerebroenestadode
naturaleza"enfrentado
aresolv
erunproblemaqueestmsalldesucapacidad.Estemotor
neumticoestsometidoaun"sufrimiento".
Ahorasupongamos
queestecerebroneum
tico
abandona
sues-
tadodenaturaleza,
ynoseapaganisepara
comoleocurriraaun
motor
limitadoausarnicamentesusrecursos"naturales".Enlugar
dedete
nerseyquedarseestacionadoensucondicinnatural,estehi-
potticomotorneuronal
generaunaprtesismentalparasobrevi-
virapesarde!intensosufrimiento.Estaprte
sisnotieneuncarcter
somtico,perosustituyelasfuncionessomticasdebilitadas.Hayque
sealardeinmediato
queesnecesarioreprimirlosim
pulsoscarte-
sianos
deunmdicode!sigloXVII:estasprtesisextrasomticas
no
sonsustanciaspensantesapartadasdelcuerp
o,nienergassobrena-
turales
ymetafsicas,ni
programasinformticos
quepuedensepa-
rarsed
e!cuerpocomolasonrisade!gatode
Cheshire.Laprtesises
enrealidadunaredculturalysocialdemecanismosextrasomticos
estrech
amentevinculadaalcerebro.Porsupuesto,estabsquedadebe
tratar
deencontraralgunosmecanismoscerebralesquepuedanco-
nectarseconloselementosextracorporales.
22
Regresemosanuestroexperimentomental.Tendremosquetra-
tardeexplicar
porquunserhuman
o(oprotohumano)
enfrentado
aunim
portante
reto-como
puede
seruncambiodehbitat-,
yal
sentirporellounagudosufrimiento
,adiferenciadelo
queleocu-
rriraaunmotor(oaunamosca),generaunapoderosaconciencia
individualenlugardequedarparaliz
adoomuerto.Ensuorigenesta
concienciaesunaprtesiscultural
(demaneraprincipale!habla
y
e!usodesmbolos)
que,asociadaa
lempleodeherramientas,
per-
mitelasobrevivenciaenunmundo
quesehavueltoexcesivamente
hostilydifcil.Loscircuitosdelasemocionesangustiosasgeneradas
porladificultad
desobrevivirpasanporlosespaciosextrasomti-
cosdelas
prtesisculturales,
peroloscircuitosneuronalesalos
que
seconectansepercatandela"exterioridad"
o"extraeza"deestos
canalessimblicos
ylingsticos.Hayquesubrayarque,vistadesde
estaperspectiva,laconciencianoradicaene!percatarsedequehay
unmundoexterior(unhbitat),sinoenqueunaporcindeesecon-
tornoexterno"funciona"comosifuesepartedeloscircuitosneu-
ronales.Paradecirlodeotramaner
a:laincapacidad
ydisfuncio-
nalidad
de!circuito
somtico
ce
rebral
son
compensadas
por
funcionalidades
ycapacidadesdend
olecultural.Elmisteriosehalla
enquee!circuitoneuronalessensiblealhechodequeesincom
pleto
ydequenecesitadeunsuplementoe
xterno.Estasensibilidadesparte
delaconciencia.
Unodelosmejoresinvestigadores
reseadosporHarnad,Antonio
Damasio,insisteenladivisinentre
elmediointerior,
precursorde!
yoindividual,
ysucontorno
exterior.'Esposible
queestacreencia,
profundamente
arraigadaentrelosneurobilogos,seaunobstculo
paraavanzarenlacomprensin
de
lasbasesfisiolgicasdelacon-
cienciahumana.Consideremosunaideadiferente:laconcienciasur-
giradelacapacidad
cerebraldereconocerlacontinuacin
deun
1
AntonioDamasio,Thefeelingofwhathappens.Bodyandemotioninthemakingof
consciousness,pp.13555.
23
8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo
10/110
proceso
interno
encircuitosexternosubicadosenelcontorno.Es
comosiuna
partedelmetabolismo
digestivo
ysanguneoocurriese
artificia
lmente
fueradenosotros.Podramos
contemplar,plastifi-
cadas,nuestrastripasynuestrasvenasenganchadasaunsistemapor-
ttilde
prtesisim
pulsadasporsistemascibernticos
programados.
Esto
ocurreenloscyborgsdelaciencia-ficcin
yenlosexperi-
mentos
realizadosenprimates,loscuales,graciasaunelectrodoim-
plantado,han
logrado
controlar
mentalm
ente
una
conexin
cerebro
-mquina
paramoveradistanciaun
brazorobot.'Encam-
bio,estamosacostumbradosaestarrodeados
deprtesisquenosayu-
danam
emorizar,acalculareinclusoacodificarnuestrasemociones.
Alresp
ecto,otrodeloslibrosconquesecierraladcadadelcere-
bro,delfilsofoColinMcGinn,usaunaimagenquemeparecemuy
importante,aunqueladesaprovechalamenta
blemente.
Ensuargu-
mentacinparademostrarqueelcerebrohu
manoesincapazdeen-
contrar
unasolucinalproblemadelaconciencia,McGinnimagina
unorganismocuyocerebro,enlugardeestarocultodentrodelcr-
neo,es
tdistribuido
fueradesucuerpo
com
ouna
piel.Setratadel
exocerebro,similaralexoesqueletodelosinsectosoloscrustceos.'
Elhech
odequeestexpuestoalexteriornohacequeestepellejopen-
santeseamsfcildeentendercuando,porejemplo,esteorganismo
tienelaexperienciadelrojo.Elcarcter"privado"delaconciencia,
diceM
cGinn,notienenada
queverconelhechodequenuestroce-
rebroseencuentraoculto:laexperiencia
delcolorrojoentodoslos
casosseencuentra
enterrada
enunainterio
ridad
completamente
inacces
ible.ElerrordeMcGinnconsisteen
creerquelaconciencia
estsepultadaenlainterioridad.Sisuponem
osquelaextraacria-
turado
tadadeunaepidermisneuronalesca
pazdecolorearsuvien-
trecua
ndopiensaenrojo,
yotrosorganismosdelamismaespecie
I
JosM.Carmena
etal.,"Learning
tocontrolabrain-machine
interfaceforrea-
chingand
graspin
gbyprimates".
2Colin
McGinn,ThemysteriousflameoConsciousmin
dsinamaterialworld,p.11.
24
lopuedencontemplareidentificar,
entoncesnosacercamosanues-
trarealidad:elexocerebroculturald
elqueestamosdotadosrealmente
seponerojocuandodibujamos
nuestrasexperienciascontintasy
pinturasdeesecolor.Hayquedecir
quelaideadeuncerebroexterno
fueesbozadaoriginalmente
porS
antiagoRamnyCajal,quienal
comprobarlaextraordinaria
yprec
isaselectividaddelasredesneu-
ronalesenlaretina,consider
astascomouncerebrosimple,co-
locadofueradelcrneo.'
Yoquierorecuperarlaimagende
lexocerebroparaaludiraloscir-
cuitosextrasomticosdecarctersimblico.Sehahabladodelosdi-
ferentessistemascerebrales:elsistemareptlico,elsistemalmbico
yelneocrtex.-Creo
quepodemos
agregaruncuartonivel:elexo-
cerebro.Paraexplicar
ycomplementarlaidea,megustarahaceraqu
un
paralelismo
inspirado
enlaingenierabiomdicaqueconstruye
sistemasdesustitucin
sensorialp
araciegos,sordos
yotrosdisca-
pacitados.'Laplasticidadneuronal
permite
queelcerebroseadapte
yconstruyaendiferentesreaslos
circuitosquefuncionan
conde-
ficiencias.Sitrasladamos
alexocer
ebroesteenfoque,podemossu-
ponerqueim
portantes
deficienciasocarencias
delsistema
de
codificacinyclasificacin,surgida
sarazdeuncambioambiental
odemutaciones
queafectanseriamente
algunossentidos(olfato,
odo),auspiciaron
enciertoshomn
idossusubstitucin
porlaacti-
I
CitadoenHugoArchiga,Eluniversointerior,p.136.Archiganosealaelori-
gendeestacita,ynohelogrado
ubicarlaen
lostextosdeRamn
yCajal.Ensutra-
bajo"Lartinedesvertbrs"
consideraalare
tina"comounverdaderocentronervioso,
unaespeciedesegmento
cerebral
perifrico"
(p.121).Hoysehablatambin
deun
"segundo
cerebro"enreferenciaalsistemanerviosoentrico,unareddecircuitoscasi
autnomos
queregulatodaslasfacetasde
ladigestin,decomienzo
afinentreel
esfagoyelcolon,incluyendo
alestmago
ytodoslosintestinos
(MichaelD.Gers-
hon,Thesecondbrain).
2MerefieroalasideasdePaulD.MacLean
,Atriuneconceptofbrainandbehaviour.
Serefiereatrestiposdecerebro:reptlico,
paleomamfero
yneomamfero.
3PaulBach-y-Rita,Brainmechanismsinsensorysubstitution.
25
8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo
11/110
vidaddeotrasregionescerebrales
(reasdeBroca
yWernicke)es-
trechamente
ligadasasistemasculturalesdecodificacinsimblica
ylin
gs
tica.Lanuevacondicin
presentaunproblema:laactivi-
dadneu
ronalsustitutivanoseentiendesinla
prtesisculturalco-
rrespond
iente.
Estaprtesis
puede
definirs
ecomo
unsistema
simblic
odesustitucin
quetendrasuorigenenunconjunto
de
mecanismoscompensatorios
querem
plazan
aaquellosquesehan
deteriora
dooquesufrendeficienciasanteun
medioambientemuy
distinto.
Mihiptesissuponequeciertasreg
ionesdelcerebrohu-
manoadquieren
genticamente
unadependencia
neurofisiolgica
delsiste
masimblicodesustitucin.Estesistema,obviamente,se
transmite
pormecanismosculturalesysociales.Escomosielcere-
bronecesitaselaenergadecircuitosexternos
parasintetizaryde-
gradarsustanciassimblicaseimaginarias,enunpeculiarproceso
anablicoycatablico.
Heutilizadodiversasmetforasconelobje
todeexplicardema-
nerasen
cillaybreveunahiptesissobrelaco
ncienciayelexocere-
bro.Aho
raesnecesariodesglosarlaideacentral
parabuscarconalgn
detallelosdatoscientficosquepuedendarbaseamiinterpretacin.
Perohe
queridoanticiparalgunasideastroncales
paraquecuando
nossum
erjamosenlospormenoresno
perdam
osdevistaelobjetivo
delabsqueda.
26
2.
LA
EVOLUCIN
DEL
CEREBRO
8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo
12/110
Lamasaenceflicaque,extendida
enmiescritoriocomoelpauelo
imaginario
quepodrarevelarlos
secretosdelamente,ocupa,es-
trujada,entre1200y
1500centm
etros
cbicosdentrodelcrneo
deloshumanosanatmicamente
modernos.ElancestrodelHorno
sapiens,elHornoerectusqueaparecihaceaproximadamente
unmi-
llnymediodeaos,tenaentre850y1100
ccdemasaenceflica.
Y,muchoantes,elcerebrodelHorno
habilis,queaparecihaceunos
dosmillonesymediodeaos,ocupabasolamenteentre510Y
750ce.
Esteproceso
evolutivo
seinicih
aceunosseismillonesdeaos,
cuandoungrupodegrandessimio
ssediferenciydioorigenadi-
ferentesespeciesdebpedos,losaustralopitcidos.Paraalgunoscien-
tficosesteperiododeseismillonesdeaosesdemasiado
cortoen
trminosevolutivosparadarlugar
alsurgimiento
delascapacidades
intelectualesycognitivaspropiasdelHornosapiens.Seargumenta
queelnicomecanismo
quepuedeexplicarelrpido
procesoevo-
lutivotieneuncarcterculturalysocial.MichaelTomasellosostiene
quenohahabidotiemposuficiente
paraquesetratedeunproceso
normaldeevolucinbiolgica,elcualim
plicaquelavariacinge-
nticaylaseleccinnaturalhancreadounaporunalashabilidades
cognitivascapacesdeinventarydesarrollarcomplejastecnologasy
herramientas,formassofisticadasd
erepresentacin
ycomunicacin
simblicayestructurassocialesela
boradasquecristalizaneninsti-
tucionesculturales.'
1
MichaelTomasello,Theculturaloriginsofhuman
cognition,pp.2-4.
29
8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo
13/110
Aunqueestoyconvencido
delaenormeim
portancia
deloscir-
cuitosc
ulturalesenlaformacin
delaconcienciaindividual,creo
queno
debemosverloscomolavaritamgica
queresuelvelosmis-
teriosdelorigendelcerebroanatmicamente
moderno.Tomasello
rechaza
laideadequeunamutacin
hayacreadoellen
guaje.Para
llaclaveradicaenqueenloshumanosevolu
cionbiolgicamente
unanue
vamaneraintencionaldeidentificarse
ydeentendersecon
miembrosdelamismaespecie.'Lacontinuacindelproceso,apar-
tirdeestanicaadaptacin
cognitivaquepermitereconoceralos
otroscomoseresintencionales,
habratenidouncarcterentera-
menteculturalyprodujo
eldesarrollodeformassimblicasdeco-
municac
in.Estedesarrollo,sostieneTomasello,transcurre
auna
velocida
dqueningn
procesodeevolucin
biolgicapuedeigua-
lar.Stephen
[ayGouldhaafirmado,porel
contrario,
queshay
tiempo
suficienteparauncambioenelnivelbiolgico.Gouldco-
mienza
poradvertircontrala
peligrosatrampa
quesuponedefinirla
evoluci
ncomounflujocontinuo.
Elcam
bioocurre
mediante
latransformacin
puntuada
desubgrupos
aisladosenespecies,y
noatravsdeuncambioanagnico,aunlen
toritmogeolgico,de
latotalidaddelgrupo.'Goulddemuestraqueesunafalaciacreerque
elcrecimiento
delacapacidadcraneanaque
ocurreduranteelpe-
riodoq
ueseparaalHornoerectusdelHorno
sapiensrepresenta
un
ejemplo
develocidadevolutivaextraordinaria,
algotanraro
queslo
seexplicaraporlasmaravillosascapacidades
deadaptacin
ydere-
troalime
ntacin
delaconcienciahumana.Esdecir,quelaveloci-
daddel
cambiosloseexplicaraporlainte
rvencin
deprocesos
culturales.Enrealidadnosetratadeunritmo
decambioextraordi-
nario,sino
queesperfectamente
normalquelamasaenceflicahaya
doblado
sutamao
en100milaos(unastr
esmilgeneraciones).'
1tu
,p
.204.
2Stephen[ayGould,Thestruetureofevolutionarytheo
ry,p.913.
3lbid.,
pp.851ss.y915.
30
GouldexplicaqueelcambiodeHornoerectusaHorno
sapiens
fue
unprocesorpidodesurgimientod
eunaespeciequeprobablemente
ocurrienfricaentre250mil
y1
00milaosatrs.'
Nodebemoscentrarnosnicamenteenelcrecimiento
(absolutoy
relativo)delacapacidad
craneana.
Unestudiohasealado
laim-
portanciadeobservartambinlaf
ormaqueadoptaelcerebro,yha
descubiertolaexistenciadedostend
enciasenlaevolucindelaforma
delcerebrodelgneroHorno.Losdosprocesoslleganauntamao
similardelacapacidadcraneana,en
uncasoelhombredeNeandertal
yenelotroelhumano
moderno.E
lprimerpatrndedesarrollo
de
laconfiguracincraneanamuestra
queenlamedidaenqueaumenta
eltamaodecreceladistanciainter
parietal.Estepatrn
seobserva
enlaevolucin
quevadelosespecmenes
msarcaicoshastalos
neandertales.Peroelprocesodeca
mbioquedesembocaenloscr-
neoshumanosmodernosmuestra
unsaltoevolutivoqueseaparta
delpatrnsealado,einaugurauna
nuevatrayectoria.Lanuevaten-
denciaproduce,conlaampliacin
delacapacidad
craneana,una
mayorexpansinparietal,lo
qued
acomoresultadounaconfigura-
cinmsesfrica(braquicfala)delcerebro.Estopareceindicar
que
lascapacidades
cognitivasdeloshumanos
modernos
nosonuna
meraexpansindelashabilidadesarcaicassinolaadquisicindenue-
vasaptitudes.Losneandertales
yl
oshombresmodernos
represen-
tandostrayectoriasevolutivasdistintaseindependientes.'
Enestecontextoesposibleinsertarlahiptesissobreelfunciona-
mientodelaconciencia.Unsubgrupodehomnidosenfrica,hace
uncuartodemillndeaos,relativamenteaisladoygeogrficamente
localizado,sufrirpidoscambios
enlaestructura,configuracin
y
tamaodesusistemanerviosocen
tral.Estoscambiossesumarona
lastransformaciones,seguramente
muyanteriores,delaparatovocal
Itu,p.916.
2Emiliano
Bruner,GiorgioManziy
Jua
nLuisArsuaga,"Encephalization
and
allometric
trajectories
inthegenusHorno:evidencefrom
Neandertal
andmodern
lineages".
31
8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo
14/110
quepermitelaarticulacindelhablatalcomo
hoylaconocemos.Po-
demos
suponerquelas:nutacionesenestosho
mnidosarcaicosafec-
taronlasfunciones,laf!Jrmayeltamao
dela
cortezacerebral,pero
adems
ocasionarontransformacionesenlossistemassensorialesque
lesdificultaronsuadaptacinalmedio,como
podransercambios
enlareceptividadolfatIVay,acaso,modificaciones
enlacapacidad
deloca
lizarlasfuentesdelossonidos,ascomoalteracionesdelas
memoriasolfativasyauditivas.Suscircuitos
neuronales
seranin-
suficien
tesylasreacci(Jnesestereotipadas
antelosretosacostum-
brados
dejarandefunCionarbien.Acasopodramosagregarelhecho
deque
grandescambiosclimticosymigraci
ones
forzadaslosen-
fr:ntaro
nacrecientesdificultades,
porlo
que
quedaron
endesven-
tajafrenteaotroshornnidos
que,mejor
adaptados
almedio,
respond
anconmayorrapidezalosretoscotidianos.
El
primigenio
Horn
osa
plens
dejaderecon
ocer
unapartedelas
seales
procedentesdeSu
entorno.Anteunme
dioextrao,estehom-
bresufre,tienedificultadesparareconocerloscaminos,losobjetos
oloslugares.Parasobrevivirutilizanuevosrecursosquesehallanen
sucerebro:seveobligadoamarcarosealarlosobjetos,losespacios,
lasencrucijadasylosinstrumentosrudimentariosqueusa.Estasmar-
casose
alessonvoces,coloresofiguras,verdaderossuplementosar-
tificiale
soprtesissemnticasquele
permiten
completarlastareas
mentale
squetantoseledificultan.As,vacr
eandounsistemasim-
blicoexternodesustitucin
deloscircuitos
cerebralesatrofiadoso
ausentes,aprovechando
lasnuevascapacidad
esadquiridasdurante
elproce
sodeencefalizacin
ybraquicefalia
queloshaseparadode
suscongneresneandertales.Surgeunexocerebroquegarantizauna
g.rancapacidaddeadaptacin.Sepodradecirqueelexocerebrosus-
trtuyee
ldesordendelaConfrontacin
conun
adiversidaddenichos
ecolgicosporelordengenerado
porunnichosimblicoestable.
.Esta
interpretacin
Seenfrenta
aun
problema:
hayunlapsode
tiempo
borrosoquesepara
elsurgimiento
enel
procesoevolutivo
delosh
umanosanatmicamente
modernosyelmomento
enquete-
32
nemasregistrosarqueolgicosdeun
aactividadculturalbasadaen
formasdecomunicacin
simblicaaprendidas.AdamKuperhaob-
servadoqueloshumanos
claramente
modernos
aparecen
porlo
menosunos60milaosantesdela
presenciadeunaculturadesa-
rrollada.Porlotanto,supone,laculturaentrenescenamuytar-
damente,peroencuantolohizolae
volucinculturalavanzauna
velocidadmuchomayorquelaim
pu
estaporlaslentasmutaciones
delaevolucinbiolgica.'Estoscamb
iosocurrieron
durantelatran-
sicindelPaleolticomedioalsuperior,cuandolaindustria
ltica
musteriense
delosneandertales,
pro
bablemente
incapacesdepen-
samiento
simblico,fuesustituida
p
orlalticaauriaciense
delos
modernoscromaones,hombresdotadosdelenguaje,agrupadosso-
cialmente,practicantes
deritualesy
conunaeconomarecolectora
ycazadoraorganizada.
Hayunaexplicacin
paraestehia
toentrelaadquisicin
deras-
gosfsicosmodernos
yeldesarrollo
deunaculturasimblica.Ian
Tattersallencuentralaclaveenlallamadaexaptacin.'Adiferencia
delaadaptacin,aqusetratadeinn
ovacionesespontneasqueca-
recendefuncinoquejueganunpapelmuydiferentealquefinal-
mentetienen.Elejemplomsconocidosonlas
plumas,quemucho
antesdesertilesparavolarfunciona
ron
comounacapaparaman-
tenerelcalordelcuerpo.Tattersallc
reequelosmecanismosperif-
ricosdelhablanofueronunaadaptacin
sinounamutacin
que
ocurrivarioscientosdemilesdea
osantesdequequedaran
cir-
cunscritosporlafuncindearticular
sonidos.Y
posiblemente,segn
estecientfico,lascapacidadescognitivasdequenosjactamosfue-
rontambinunatransformacin
oc
urridahace100o150milaos
quenofueaprovechada
(exaptada)
sinohastahace60o70mil
aoscuando
ocurri
unainnovacin
culturalqueactivenalgu-
I
Adam
Kuper,Thechosenprimate.Human
natureandculturaldiversity,cap.4.
2
IanTattersall,Themonkeyinthemirror.
Essaysonthescienceofwhatmakesus
human,pp.51ss.Vasela
primera
formulacin
delconcepto
enStephen[ayGouldy
S.Vrba,"Exaptation
-amissingterm
inthescienceofform".
33
8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo
15/110
noshumanosarcaicoselpotencialpararea
lizarlos
procesoscogni-
tivossimblicos
queresidanenelcerebros
inserempleados.'Segn
Tatter
salleldetonadordeesteprocesoculturalfuelainvencindel
lenguaje.A
quintroduce
unahiptesis
que
parecedudosa:supone
quela
habilidadlingsticatenayauncable
adoneuronalinscritoen
elcerebro,yqueslofaltabaelestmuloexterno
paraponerloafun-
cionar.Eldisparadorpudohabersidoalgotansencillocomounain-
vencinrealizada
porungrupodeniosdurantesusjuegos.Unavez
hecha
estamaravillosainvencinelconjunto
delasociedaddebide
adoptarla
ydifundirlaaotrosgrupos.'
No
quedaclaroelmotivoporelcualloshombrestardaronvarias
decenasdemilesdeaosendescubrirlas
potencialidades
dormidas
desu
cerebro.Fueelproducto
delmeroaz
ar?Nopareceunaexpli-
cacin
adecuada.Creo
quedebemosacepta
rquelatransformacin
neuronalcomenzatenerconsecuenciasdesdeelmomento
enque
unsubgrupo
dehomnidos
tuvoqueenfrentarse
aretos
quesupe-
raban
losrecursosnormalmente
usados.Nofueelazardeun
juego
deni
oselquedescubrilahabilidadded
otaralosobjetosdeun
nombre.Loim
portante
enunprocesodeexaptacineslarefuncio-
nalizacin
delasmodificaciones
noadaptantesllamadasspandrels
porG
ould,quetomauntrmino
delaarq
uitectura:
esosespacios
triangulares
quenotienenningunafuncin
yquequedandespus
deinscribirunarcoenuncuadrado
(tmpan
o,enjuta)oelanillode
unacpulasobrelosarcostoralesenqueseapoya(pechina).Laspe-
chinas
cerebralespodranhabersidocircuitosneuronalesabiertosa
funcio
nesinexistentes,amemoriasintiles
oasealesexternasque
nollegan,obienamecanismosnorelacionadosconprocesoscog-
nitivos.Gouldexplica
queelnmero
depechinasaumenta
consi-
derablemente
conlacomplejidad
delorganismo:sonpocaslas
que
hayen
elespaciocilndricoumbilicaldeun
gasterpodo,compara-
1
Ian
Tattersall,Themonkeyinthemirror,pp.153Y
182.
2Ibid.,pp.160-163.
34
dasconla
grancantidadquealbergauncerebrohumano,pechinas
quesobrepasanconsiderablemente
elnmerodecambiosadaptan-
tesqueocurrenconlaexpansinde
lamasaenceflica.'
Mihiptesissobreelexocerebro,
comoheexplicadomsarriba,
implicaunasituacinenlacualelindividuoestsometidoaunsu-
frimientoantelasdificultades
parasobrevivirencondicioneshosti-
les.Alrespectoquierotraerenayuda
demiargumentolasreflexiones
deAntonioDamasio,quiensepregu
ntporeldisparadorquepudo
impulsarlasformascomplejasdec
omportamiento
social.Supone,
meparecequeacertadamente,quelasestrategiassocialesycultura-
lesevolucionaron
comounamanera
deenfrentarelsufrimiento
en
individuosdotadosdenotablescapacidadesmemorativasypredic-
tivas.Laclavedelainterpretacin
deDamasio
radicaenqueeste
sufrimiento
esalgomsqueeldolo
rquesienteelindividuo
como
unasealsomatosensorialprovocada
porunaherida,ungolpeouna
quemadura.Aldolorsigueunestadoemocionalqueseexperimenta
comosufrimiento.Eldoloresuna
palancaparaeldespliegueade-
cuadodeim
pulsoseinstintos,explicaDamasio.Delamismama-
nera
elorganismo
despliega
los
dispositivos
emocionales
del
sufrimiento
paraim
pulsarmedios
queloevitanoloamortiguan.
Algosimilarocurreconelplacer,unasensacin
quegeneraestados
emocionalesadicionales.'
Habraquedarunpasoms:busca
rlasposiblesconsecuenciasneu-
ronalesdelsufrimiento
encondicionesparalascualeselindividuo
noencuentra
losmediosorgnicos
paraevadirlo.Afindecuentas
elsufrimiento
eselresultadodeuna
carencia,unaausencia,una
pri-
vacin.Enestascondicioneselorgan
ismosientelanecesidaddesus-
tituirlosrecursos
quelefaltan:nos
loagregaunestadoemocional
propicio,sinoqueademsacudealosmecanismossimblicosycog-
1
StephenIayGould,Thestructureo[evolutionarytheory,p.87.
2AntonioR.Damasio,Descartes'error.Emo
tion,reason,andthehumanbrain,"Post
scriptum"
35
8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo
16/110
nitivosqueresidenensucerebrocomopec
hinasyenjutasalojadas
sobrelosarcosdesuarquitecturaneuronal.E
stopuedeim
plicardesde
luego
elusodearmasyherramientas,
perosobretodolaasignacin
devocesalosobjetosyalasmismasemocionesoalas
personas,la
aplicacin
designosenloscaminosoenlasfuentesderecursos,
laejecucinderitmosymovimientosrituales
parasimbolizarlaiden-
tidadylacohesindelos
gruposfamiliaresotribales,yelusodetc-
nicasdeclasificacincomomemoriasartificiales.
Noesseguroquehayahabidounvacode
unos60milaos,unex-
trao
intervalodetransicin
duranteelcua
lloshombresyaanat-
micam
ente
modernos,
dotados
deuncerebro
comoelnuestro,
habranvividosindesarrollarlascapacidadessimblicasdelosseres
quehacemsde30milaoscrearonlasfigu
rasenmarfilhalladasen
lacuevaHohleFels,enelJurasuabo,ylas
pinturasdelacuevaChau-
veten
elsurdeFrancia.Esmuyposiblequeseaengranparteunvaco
deinformacin
quedescubrimientos
venid
erospodran
llenar.De
hecho,yatenemoshuellasdeestosnuevos
descubrimientos
enlas
excavacionesdelacuevadeBiombos,enfr
icadelSur,dondeespo-
sible
q
uehayaindiciosdeactividadsimblica
humanadehace75mil
aos.'
Porotrolado,seguramente
unapartedelashuellastempra-
nasde
lasactividadescognitivasmsrudimentarias,
realizadascon
materi
alesperecederos,nohasobrevivido.
Losrestosmsantiguos
desereshumanosmodernos,asociadosalticapropiadelPaleoltico
medio
hansidohalladosenelsurdefrica.Segnlateoramsacep-
tadaf
ueenesecontinente
dondeseorigin
elHornosapiens.Pro-
bablem
ente
llegaEuropaenlapocaen
queelltimo
periodo
glacialalcanzabalasmsbajastemperaturas,
hacemsde45milaos.
Duranteeseperiododebideexpandirseel
exocerebrohumano,un
conjun
todeprocesosculturalesestrechamenteconectadosalsistema
1
Christopher
S.Henshilwood
etal.,"Emergenceofmodern
human
behavior:
MiddleStoneA
geengravin
gsinSouthAfrica".Vasetambin
KateWong,"Themor-
nin
gofthemodern
mind".
36
nerviosocentral.A
partirdeestosyotrosindicios,Tomasellohadicho
que"laconclusinineluctableesq
uelossereshumanosindividua-
lesposeenunacapacidadbiolgica
mente
heredadaparavivircul-
ruralmente".'Yomsbiencreoqu
eadolecen
deunaincapacidad
genticamente
heredadaparavivir
naturalmente,
biolgicamente.
Estonosllevaalabsquedadeeso
scircuitosneuronales
queseca-
racterizanporsucarcterincom
ple
toyquerequierendeunsuple-
mentoextrasomtico.
1
MichaelTomasello,Theculturaloriginso
[humancognition,p.53.
37
8/11/2019 Bartra_Roger_antropologia Del Cerebro Completo
17/110
.....
-.LI
::,::>.LI
U
el-