-
Baoesastra Djawa
INGKANG NGIMPUN W. J. S. POERWADARMINTA KABANTU C. S.
HARDJASOEDARMA J. CHR.
POEJASOEDIRA
INGKANG KANGGE ANCER = ANCER SERAT BAOESASTRA DJAWI = WLANDI
KARANGANIPUN DR. TH.
PIGEAUD ING NGAYOGYAKARTA
f 7,50
KAECAP ING PANGECAPAN J. B. WOLTERS' UITGEVERS = MAATCHAPPIJ
N.V. GRONINGEN, BATAVIA, 1939
scottweg 5
--- iii ---
BAOESASTRA DJAWA
INGKANG NGIMPUN W. J. S. POERWADARMINTA KABANTU C. S.
HARDJASOEDARMA J. CHR.
POEJASOEDIRO
INGKANG KANGGE ANCER = -ANCER SERAT BAOESASTRA DJAWI = WLANDI
KARANGANIPUN DR. TH.
PIGEAUD ING NGAYOGYAKARTA
F 7,50
KAECAP ING PANGECAPAN J. B. WOLTERS' UITGEVERS = MAATSCHAPPAIJ
N.V. GRONINGEN, BATAVIA,
1939 scottweg 5
PURWAKA.
Srat Bausastra Jawi sampun sawatawis dangu sami kabtahakn
ingakathah, langkung-langkung para guru ing
pamulangan ingkang sami nindakakn ayahan nyrp-nyrpakn
lnggah-slhing ttmbungan tuwin basa Jawi
dhatng momonganipun. Ngngti kabtahaning ngakathah wau, punapa
dene margi saking kdrng ing skunging
manah badhe tumut urun-urun mpakakn prabot pamarsudining basa
Jawi, botn ketang rkaos dening sarwa
cupt ing samudayanipun, kula kamipurun kumlancang ngrumiyini
para paramng basa ndhapuk srat bausastra
Jawi alit-alitan, kalampahan sagd kalksanan, nuwun inggih kados
makatn punika wujudipun. Srat punika mligi
namung kangge tambl btah utawi namung trimah lowung, tbih saking
ingkang nama utami utawi ingkang nama
sampurna; wontnipun kawdalakn awit saking pangraos kula ing
jaman samangke para guru ing pamulangan
tuwin para rmn maos srat-srat Jawi pancn btah gadhah cpngan srat
ingkang kados makatn punika. Srat
bausastra punika kenging kula wastani utawi prayogi kaanggpa
kados dene cngkorongan utawi ancr-ancr
kemawon, bok manawi ing tmbe wingking manawi ssrapan basa tuwin
kasusastran Jawi sagd ngrmbaka papak
kalihan ssrpan basa tuwin kasusastran ngamanca ingkang sampun
sinbut muluk, msthi badhe wontn srat
bausastra ingkang langkung rowa tuwin langkung sampurna
tinimbang srat punika.
Inggih kados punika kemawon wujudipun, srat bausastra makatn
sabotn-botnipun mksa inggih kalbt ing
ggbnganing srat ingkang marsitakakn kawruh. Ingkang punika
salbtipun nggarap dhdhapukaning srat
punika, ahli basa Jawi, botn kndhat kula nyuwun wwngan ssuluh
dhatng para sagd tuwin para ahli basa
-
Jawi, jr ing sastunipun taksih nama ktmbn tumrap sakula ngayati
pakaryan ingkang sakalangkung wigatos
makatn.
Botn ksupn kula ngaturakn gnging panuwun kula dhatng
panjnnganipun tuwan Dr. L. C. Cock (samangke
ngasta H.I.K.ing Munthilan), ingkang sampun ksdu paring iguh
rmbag tuwin pratikl warni-warni. Nama kalrsan
sangt, dene anggn kula ndhapuk srat punika lajng kawuningan ing
panjnnganipun tuwan Dr. Th. Pigeaud,
inggih punika priyantun nagari ingkang tinanggnah marsudi kawruh
basa pribumi. Panjnnganipun kula suwuni
pitulungan inggih mulung dhangan paring pitdah tuwin pamrayogi
warni-warni ingkang tanpa upami gnging
paedahipun sarta sakalangkung mikantuki tumraping garapan kula
punika.
Kalampahan ing taun 1930 garapan kula ingkang sapalih (A-L) sagd
kababar kawdalakn ing pakmpalan mardi-
basa "Triwikrama" ing Ngayogyakarta. Wdalipun srat bausastra wau
nyata dipun gatosakn ingakathah, namung
wontn kuciwanipun sakdhik, dene srat wau botn kajangkpakn babar
pisan, njalari cuwanipun ingkang sami
ngagm. Kala smantn kula ugi ngaturakn conto dhatng
Handleidings-Commissie ing Btawi ingkang dipun
sspuhi panjnnganipun tuwan H. Boswinkel. Sasampunipun kapriksa
ing saprlunipun, tmahan inggih lajng
karsa paring wwngan warni-warni ingkang amurih sae lan
prayoginipun, punapa dene murih saya murakabi
ingakathah. Srat bausastra ingkang sampun dados tuwin ingkang
taksih awujud rngrngan lajng kadum-dum
wradin kasuwunakn rmbag tuwin kasmantakakn dhatng para guru Jawi
ing pamulangan lajnganipun
pamulangan andhap (Kweek school, Mulo, Normaalschool) tuwin
dhatng para mpuning basa Jawi sansipun.
Paringipun rmbag centhangan, wwahan, ewah-ewahan, bsutan, sastu
sakalangkung marmakn.
Sampun sami kawuningan, bilih ngdalakn srat bausastra makatn
botn sakdhik wragadipun. Pramila nama
bgja sangt, dene pirmah J.B. Wolters purun ngcap lan ngdalakn
srat punika, inggih punika ingkang dados
marginipun srat punika sagd kacap tuwin kababar kalayan sae
panggarapipun, punapa dene sagd gumlar
dhatng pundi-pundi dados ccpnganipun para guru tuwin para rmn
maos srat-srat Jawi. Sampun nama
samsthinipun yn ta kula sami ngaturakn gnging panuwun kula
dhatng para pangurusing pirmah kasbut.
Ing sarhning srat punika mligi namung kangge ggaran utawi cpngan
ingkang adhakan, pramila ing sasagd-
sagd katata kadaml sarwa ringks lan gampil panganggnipun. Makatn
ugi caraning anggnipun nrangakn
tmbung-tmbung inggih kadaml sarwa prasaja, botn sacara
kasarjanan mawi nglari aslining tgs utawi nlusur
asaling tmbung, kalimbang-limbang kalihan basa sansipun ingkang
tunggil pancr sasaminipun, jr katrangan
ingkang klorhan
--- iv ---
makatn sastu botn mapan yn kawrata wontn ing srat bausastra
alit-alitan utawi bausastra ccpngan
padintnan kados srat punika. Mnggah ing bab dhapukan tuwin
katrangan sans-sansipun kaparnga mriksani
ing bbukaning srat punika.
Ing wusana botn langkung kula ambali malih, sangt gnging panuwun
kula dhatng para sagd tuwin sadaya
kemawon ingkang sampun paring pitulungan tuwin rrign ingkang
tanpa upami gnging pigunanipun. Dene manawi
taksih wontn ingkang kkirangan tuwin galap gangsulipun, wontna
sihipun para kawogan paring susuluh, sastu
badhe kula tampi kalayan sangt gnging panuwun.
Kasrat ing Tokyo, 24 Februari 1937.
Nuwun, W.J.S. POERWADARMINTA.
--- v ---
-
SOROGAN CETAKAN
(A).: Arab / ak.: arang kanggone (mriksanana 15). / ar.:
araning. / bngs.: bangsaning. / br.: basa rinngga
(mriksanana 15) / jk.: Jawa-Kuna (mriksanana 15). / ngg.:
nggon-nggonan (mriksanana 15). / ent.: entar. /
k.: krama. / kb.: kosok-baline. / ki.: krama-inggil. / kyt.:
kaya ta. / kn.: krama-ngoko. / ks.: kasar. / kc.: kacocogna
karo.
/ kw.: kawi. / lmr.: lumrahe. / lsp.: lan sapanunggalane. /
(M).: Mlayu. / n.: ngoko. / up.: upama. / ut.: utawa. / pr.:
paribasan (bbasan, saloka). / (Prs).: Prsi. / (Prt).: Portgis).
/ pc.: paclathon. / (S).: Sangskarta. / sam.: sampr
karo. / (C).: Cina. / cs.: candra-sangkala. / tmr.:
(luwih-luwih) tumrap ing. / (W).: Wlanda. / ws.: wangsalan. /
wc.:
wancahan.
TTNGR.
[x] minangka ggntosipun tmbung baku, inggih punika tmbung lingga
utawi andhahan ingkang dados lajr
katrangakn tgsipun, upami: andhahan ingkang dados lajr
katerangakn tgsipun, upami: (gayuh), tmbung
baku, andhahanipun: ng-[x], di-[x], ng-[x]- [x], [x]-an punika
wtahipun: nggayuh, digayuh, nggayuh-gayuh, gayuhan.
( ) kurung punika tumrap ing tmbung baku mratelakakn bilih
tmbung ingkang kakurung wau botn nate utawi awis
sangt kangge madg piyambak, ingkang kangge namung andhahanipun.
Dene manawi katrap ing sawingkinging
tmbung utawi ing katrangan kangge njangkpi katrangan mratelakakn
sami lsp.
BEBUKA.
KATRANGAN SAWATAWIS.
Sratan.
1. Urut-urutaning aksara utawi alpabt ing srat punika botn
kalugokakn kados alpabt aksara Latin, ing
sawatawis radi kalarasakn kalihan kawontnanipun pakcapan Jawi,
inggih punika kadaml urut makatn:
a - b - ch - d - j - dh - e() - e - (f) - g - h - i - y - k - l
- m - n - ny - ng - u - o - p - r - s - t - c - th - w - z
2. Aksara ch, f, z kalbt awis sangt kangge wontn ing ssratan,
ingkang limrah kasrat miturut kdaling
pakcapan Jawi. Ingkang punika manawi mrgoki tmbung ingkang
assirah aksara wau, mangka dipun padosi ing
bawah aksara riku botn pinanggih, punika dipun padosi ing
golongan aksara sansipun, inggih punika ingkang
assirah ch dipun padosi ing golongan k utawi h, aksara f ing
golongan p, dene aksara z ing golongan j utawi s.
3. Manawi ngupadosi tmbung Jawi ingkang kasrat jng aksara Jawi
assirah aksara [...],[1]
manawi swaranipun
antb (wtah) dipun padosi ing bawah aksara h. dene ingkang
pakcapanipun ampang inggih punika ingkang sami
kalihan aksara swara, punika sami kalbtakn ing bawah aksara
swara: a, e (), , i, u, o.
4. Sampun sami kawuningan, bilih wwaton panyratipun tmbung Jawi
mawi aksara Latin punika ing sawatawis
radi beda kalihan ingkang mawi aksara Jawi, ingkang punika
manawi badhe ngupadosi tmbung ingkang pinanggih
ing srat-srat ingkang kasrat ing aksara Jawi, bab gshing wwaton
wau ugi prlu dipun ngti. Makatn ugi ing
srat-srat (aksara Jawi utawi Latin) asring wontn tmbung ingkang
panyratipun beda kalihan paginman utawi
nyimpang saking wwatoning panyrat, kabkta saking kumdah ngoyak
guru wilangan utawi namung kangge dn-
dn ppacakaning basa. Kangge nggampilakn anggnipun ngupadosi
tmbung ingkang kados makatn wau, prlu
kula ngaturakn ancr-ancr sawatawis, kados ing ngandhap
punika:
--- vi ---
http://www.sastra.org/bahasa-dan-budaya/38-kamus-dan-leksikon/781-bausastra-jawa-poerwadarminta-1939-75-bagian-01-a#foot-note-1
-
5. Tmbung ingkang assirah wanda panjing [...][2]
(-1-) utawi karaktan sandhangan cakra (-r-) krp dipun ulur
dados tigang wanda, assirah wanda swara -a (ing paginman - utawi
wontn ingkang dados -u), kadosta: talaga,
balumbang, baliwur, balbr, daluwang, barubah, saranta, garegah
lsp. Tmbung-tmbung ingkang kados ingkang
kasbut makatn punika prayogi lajng kapadosan ing bawah panjing
[...][3]
utawi cakran kemawon, inggih punika ing
tmbung: tlaga, blumbang, bliwur, blbr, dluwang, brubah, sranta,
gregah lsp.
6. Tmbung ingkang angsal sslan: -(a)l utawi -l-, -(a)r- utawi
-r-, wontn ing srat-srat krp kalugokakn
miturut pangrimbagipun dados tmbung tigang wanda kados ingkang
kasbut ing 5. Tmbung ingkang kados
makatn punika inggih lajng dipun padosi ing bawah panjing
[...][4]
utawi cakran kemawon, upaminipun: galbyar,
kalpyur, garobyag, garopyak lsp. dipun padosi ing: glbyar,
klpyur, grobyag, gropyak lsp. Dene ingkang
lingganipun apurwa wanda ppt (-) lajng angsal sslan -r-, punika
dipun padosi ing bawah: -r-(krt) utawi ing -
r (ppt layar).
7. Tmbung-tmbung ingkang kina-kinanipun karimbag sarana atr-atr:
ba-, bar-, dar-, jar-, ga-, ma-, mar-, pa-,
par-, tar-, car-, prayogi dipun padosi ing tmbung baku ingkang
assirah: b-, br- (ut. br-), dr- (ut. r-), jr-, (ut.
jr), g-. m- mr-, (ut. mr-), p-, pr- (ut. pr-), jr-, cr-.
8. Tmbung-tmbung tigang wanda ingkang assirah wanda aswara -a
punika limrahipun ing paginman sami
kaucapakn -, kadosta: sagara (sgara), nagara (ngara), warata
(wrata) lsp. tmbung-tmbung ingkang makatn
sami kalbtakn kalih-kalihipun pisan, namung ingkang lajr
kasbutakn ing bawah -a.
Bab pasang-rakitipun bausastra punika.
9. Tatanan urut-urutanipun tmbung baku, inggih punika tmbung
ingkang badhe katrangakn tgsipun
kapndht saking lingganipun. Tmbung lingga wau ing sawatawis
wontn ingkang botn nate kangge, liripun
ingkang kangge namung andhahanipun; tmbung lingga ingkang makatn
punika sami dipun cirni ing kurung,
kadosta: (jupuk), (gawa) lsp.
10. Sanadyan pokokipun ingkang kangge tmbung baku wau lingganing
tmbung, ewa makatn murih
nggampilakn anggnipun ngupadosi, tmbung andhahan ingkang sampun
madg piyambak utawi ingkang radi
pakwd anggnipun madosi lingganipun, sami kapacak kadadosakn
tmbung baku mawi katrangan asaling
lingganipun. Ing ngandhap punika pprincnipun tmbung andhahan
ingkang sami kadadosakn tmbung baku.
1). a-, ma- kadosta: adu, adus, akon, mabyur, mawur lsp.
2). ang-, mang-, kados ta: andon, anglr, manglung, manglng
lsp.
3). tmbung tanduk ingkang purwaning lingganipun luluh kalihan
atr-atripun anuswara (m-, n-, ny-, ng-) kadosta:
mapag, malang, nmbung, nmbah, nyatur, nyadran, nganggur, ngarang
lsp. Tmbung ingkang makatn punika
katranganipun kadaml ringks, rowanipun pariksanana ing tmbung
baku, inggih punika lingganipun tmbung wau.
4). sa- (s-), pa- (p-), pi-, pra-, pri-, kami-, kapi-, kuma-,
kados upaminipun: saiki, somah, palaku, potang, piwulang,
pralambang, pribumi, kamituwa, kapilare, kumawani lsp.
5). ka- (-an) ingkang dede tanggap, k- (-an), pa (anuswara),
inggih sami kadadosakn tmbung baku, kadosta:
kawruh, ktmu, konangan, pangon, panon lsp.
6). sslan -um- (-m-) ingkang saking lingga apurwa: aksara swara,
w, p. b, tuwin ingkang sampun madg
piyambak kadosta: mujur, mundur, mati, mingsd, gumagus, kumaki
lsp.
http://www.sastra.org/bahasa-dan-budaya/38-kamus-dan-leksikon/781-bausastra-jawa-poerwadarminta-1939-75-bagian-01-a#foot-note-2http://www.sastra.org/bahasa-dan-budaya/38-kamus-dan-leksikon/781-bausastra-jawa-poerwadarminta-1939-75-bagian-01-a#foot-note-3http://www.sastra.org/bahasa-dan-budaya/38-kamus-dan-leksikon/781-bausastra-jawa-poerwadarminta-1939-75-bagian-01-a#foot-note-4
-
7). sslan -in- ingkang madg dados kados tmbung aran utawi
ingkang ngmu tgs dede tanggap salugu,
kadosta: sinatriya, sinuhun lsp.
8). Tmbung camboran ingkang sampun bawa piyambak, inggih sami
kapiyambakakn madg dados tmbung baku,
kadosta: gula-wnthah, bala-pcah lsp.
11. Tmbung andhahan ingkang kalbtakn ing kasusastran punika
ngmungakn ingkang sampun kalimrah
ingakathah utawi ingkang pancn pants dipun trangakn tgsipun,
amargi manawi andhahaning tmbung sdaya
dipun wrat badhe kalorhn tur sakdhik gina-paedahipun. Sok ugi
sampun mangrtos tgsing lingganipun,
andhahan sansipun gampil dipun suraos sarana ngngti wwaton
tgsing rimbag ing paramasastra.
12. Amurih ringksipun, sadaya tmbung baku (awujud tmbung lingga
utawi andhahan) manawi karimbag malih
utawi kangge ing bbasan lsp. namung dipun ringks sarana
ginantosan ing ttngr: [x]: dene manawi margi
rrimbagan wau lajng ewah wujudipun (swaranipun), murih botn
ndadosakn sling surub sami kasrat wtah.
--- vii ---
13. Miturut panganggenipun wontn ing ukara, tmbung satmbung
punika krp mngku tgs kalih utawi
langkung. Pilah-pilahing tgs wau wontn ing srat punika ing
sasagd-sagd dipun silah-silahakn sarana nitik
asli, golongan tuwin suraosipun. Manawi suraosipun botn
ggandhngan, sami kasilah sarana angka Rum, dene
manawi suraosipun ggandhngan kasilahakn sarana angka Arab.
Mnggah ppilahaning tgs ingkang
ggandhngan wau, ingkang karumiyinakn tgs ingkang baku utawi tgs
ingkang pokok, dene sansipun tgs
ingkang entar utawi sambutan.
Bab asli tuwin ggolonganing tmbung.
14. Bab katrangan aslining tmbung inggih punika: (A) Arab. (M)
Mlayu, (Prs).Prsi, (Prt) Portgis, (S)
Sangskrta, (C) Cina, (W) Wlanda, punika mligi namung kangge
ancr-ancr kemawon. Pramila botn
katrangakn kados pundi unglipun utawi tgsipun ingkang sakawit,
jr katrangan ingkang rowa makatn
pantsipun dipun wrat wontn ing srat bausastra ingkang langkung
agng. Tmbung ngamanca wau dadosipun
tmbung Jawi kathah ingkang ewah tgsipun, malah wontn ugi ingkang
tbih sangt kalihan tgs ingkang
sakawit, punapa dene wontn ing basa Jawi, wontn ingkang dados
tmbung kawi, krama, krama inggil, nggn-
nggnan lsp. Mnggah katranganing tgsipun tmbung ngamanca wau
ngmungakn miturut sasampunipun
dados tmbung Jawi. Dados botn kumdah ngrsikakn utawi nggondhli
tgsipun ingkang sakawit. Tmbung
ingkang aslinipun pancn saking ngamanca, nanging sampun luluh
sangt kalihan basa Jawi ngantos dados
tmbung jawi dls. Sami botn kadkkan ciri katrangan, kados
upaminipun tmbung: skolah, griya, rdi, bumi,
putra, swarga lsp.
15. Wondene katrangan ingkang mratelakakn ggolonganing
tmbung-tmbung kangge gampil-gampilan
kenging kapilah dados kalih warni, inggih punika: miturut
jinisipun (kawontnanipun) kalihan miturut unggah-
ungguhipun.
Katrangan golonganing tmbung ingkang miturut jinisipun:
1). ah (arang kanggone) punika mratelakakn bilih tmbung wau
sampun pjah (botn njaman) utawi sampun awis
sangt ksrambah wontn ing pasrawungan jaman samangke, kjawi wontn
kalangan kaspuhan.
-
2). br. (basa rinngga) punika salugunipun namung tmbung limrah,
nanging margi kaewahan swaranipun utawi
rrimbaganipun utawi traping panganggenipun lajng namung dados
tmbung pacakan wontn ing karangan-
karangan, botn limrah kangge wontn ing paginman utawi srat-srat
limrah.
3). jk. (Jawa-Kuna) inggih punika tmbung-tmbung Jawi ingkang
pinanggih wontn ing srat-srat kina. Rhne
tmbung jk. punika ingkang limrah lajng dados tmbung kawi utawi
kw. ak (kawi arang kanggone), mila katrangan
jk.-wau namung katumrapakn ing tmbung-tmbung sawatawis ingkang
limrahipun botn kalbt ing jinis tmbung
kawi.
4). ngg. (nggon-nggonan) inggih punika tmbung-tmbung ingkang
botn mratah utawi ingkang botn kalbt ing
ggbnganing basa Jawi ingkang kangge wwaton (basa Surakarta),
dados kanggenipun namung wontn ing salah
satunggaling panggnan kemawon.
5). kw. (kawi) inggih punika tmbung-tmbung ingkang kangge wontn
ing babaraning kapujanggan Jawi (srat-
srat, skar, padhalangan lsp), botn nate kangge wontn ing basa
padintnan. Dene ingkang dipun cirni kw. ak.
punika tmbung kawi ingkang sampun awis kangge wontn ing karangan
kapujanggan jaman samangke
pinanggihipun namung wontn ing srat-srat ingkang spuh-spuh.
6). pc. (paclathon) inggih punika tmbung-tmbung ingkang
limrahipun namung kangge wontn ing paginman, yn
kangge wontn ing srartan inggih ing karangan ingkang basanipun
kados basa paginman. Tmbung pc. punika
kathah ugi ingkang wujud tmbung wancahan (wc), smbranan lsp.
Sarta kathah ingkang gsangipun namung
mangsan. Liripun namung sawatawis taun lajng ical tanpa lari.
Tmbung-tmbung ingkang kacirnan ks. (kasar)
punika limrahipun ugi namung ing paginman.
7). wc (wancahan) inggih punika tmbung ckakan utawi cngkiwingan
punika ingkang kathah kalbt ing jinis pc.
Katrangan golonganing tmbung ingkang miturut unggah-ungguhipun,
inggih punika: k. (krama), ki. (krama-inggil),
kn. (krama-ngoko), n.(ngoko), prakawis punika kados botn prlu
kula aturakn silah-silahipun.
16. Kjawi ingkang kasbut ing nginggil punika wontn ggolonganing
tmbung ingkang kalimrah kawastanan:
madya, basa kdhaton, krama-desa tuwin krama-wnang. Tmbung madya
ing srat punika kula lbtakn
golongan: katitik pc. (krama paclathon), basa kdhaton tuwin
krama-desa kula golongakn ngg. k. (nggon-
nggonan krama), dene krama-wnang ingih punika tmbung ingkang
kenging kakramakakn kenging botn, kula
susulakn ing sawingkinging tmbung ingkang katrangakn sarana ciri
kurung. Tmbung ki ingkang namung
kalimrah wontn Ngayogyakarta kula golongakn ing golongan ngg.
ki.
--- viii ---
17. Kangge ngirid papan tmbung ingkang wontn kramanipun utawi
wontn krama-inggilipun namung kula
sbutakn sapisan wontn ing ngajngan, lajng andhahanipun botn kula
wangsuli malih, punika nrangakn bilih
andhahanipun wau inggih kakramakakn utawu kakramakakn inggil
kados tmbung baku, dene ingkang nybal
sami kula wwahi krama utawi krama-inggilipun.
18. Katrangan kn. punika mligi namung tumrap ing tmbungipun
baku, dados yn wontn atr-atripun utawi
panambangipun ingkang kenging kakramakakn punika botn atgs
inggih katut ing katrangan kn wau, upami:
(tapuk) di-[x] -ake kn: ... punika kajngipun ingkang kn punika
namung tmbungipun tapuk, dados di-, kalihan -ake
manawi kangge ing basa krama inggih kdah kakramakakn dados:
dipun kalihan -akn. Makatn ugi manawi
ingkang kangge tmbung baku wau tmbung andhahan, upaminipun:
nyalahake kn: ... punika manawi kangge ing
basa krama -ake wau inggih dipun kramakakn.
-
--- 1 ---
A
aang: ngg. kn tansah kpengin mmangan (gunman, ngombe).
aba: kn 1 ak. swara, ujar, 2 prentah, pakon, diabani: diprentahi
sarana swara, dikon.
abab: kn hawa saka ing cangkm, mung [x] bae pc: mung swara thok
ora ana kanyatakane, di-[x]- i: didamoni,
diknani abab, kc. kababan.
abad: (A) kn 1 ak. langgng, lstari, 2 jaman kang suwene 100
taun.
abadi, abadiyah: (A) kn. ak langgng, kalanggngan.
abah-abah: kn 1 prabot, piranti, 2 ([x]-tnunan) ak. piranti
dianggo nnun, 3 ak. lapak, di-[x]-i: 1 ditrapi lapak kndhali
lsp. (tmr. jaran), 2 diujar-ujari.
abahan: kn 1 prabot sarta bbakaling omah, krtg lsp (kayu), ora
dadi [x] pc: ora kanggo ing gawe, 2 ak.
landhsaning wong kang ditugl gulune, kumurb ing [x] br: pasrah
pati urip.
aban-aban: ngg. kn swara sru, kc. aba.
abane, abne: ngg. nitik swarane kaya ..., ayake ...
abang: n abrit k warna kaya dene warnane gtih, mung dianggo
[x]-[x] lambe pc: ttmbungan manis mung
samudana, ng- [x] bironi pc: bingung nggone golk butuh, kc.
bang, bang-bang.
abangan: kn (wong [x]) kang ora nglakoni agama.
abar: I kn ilang (ntk) dayane, ngabr, abr. II di-[x]-ake kn.ak:
1 dikabrukake (tmd.[5]
jago kang arp didu), 2
diagag-agagake (tmr. ggaman), 3 dicoba arp disumurupi rgane
sarana ditawakake marang liyan (tmr. barang
kang pangaji), [x]-[x]-an: arp kabruk-kabrukan (padha dene
ngancang-ngancangi ngabruk, (tmr. jago adon), kc.
ngabar.
abdas: (Prs) kn. ak wulu (rrsik ngarpake smbahyang), kc.
padasan.
abdi: (A) ki batur, diabdkake: dingngrake, didadkake batur.
abdi-dalm: kn 1 priyayi abdining ratu, 2 baturmu (ngasorake
atgs: aku, -ku).
abjad: (Prs) kn. ak carakan Arab.
abn-abn: ngg pirangbara.
abn: I ngg 1 sabn, 2 (ut.abn) krp. II dipun-[x] k: diadu,
[x]-[x]-an k: adon-adon.
abr: I kn 1 ntk dayane, ngabar, 2 suda kaluwihane (mari digdaya
lsp), kc. abar. II kw: mabur, [x]-[x]-an ak: manuk,
kc. abur.
http://www.sastra.org/bahasa-dan-budaya/38-kamus-dan-leksikon/781-bausastra-jawa-poerwadarminta-1939-75-bagian-01-a#foot-note-5
-
abt: ngg. kn 1 tabt, tilas, 2 kamanuhan, saradan, [x]-e ngg:
ayake, kc. labt, tabt.
abt-abt: kw batur wadon ing patapan.
abiyasa: (S) kw. ak manuh, lumrah.
abikara: (S) kw priyayi.
abilasa: (S) kw. ak hawa npsu.
abimana: (S) kw. ak umuk, kumingsun.
abimantrana: (S) kw.ak brkah, donga.
abinawa: (S) kw.ak 1 anyar, nom, 2 anh, gumunake.
abing: pc abang bangt.
abipraya: (S) kw 1 ak. niyat, sdiya, 2 (sa-[x]) rukun,
rujuk.
abir: kn pdhang ginaran landheyan (ggaman Cina).
abirama: (S) kw.ak 1 endah, ayu, bagus, 2 pangrasa, murka.
abirupa: (S) kw. ak endah.
abis: pc ntk, [x] bulan ([x] taun): pungkasaning sasi
(taun).
abiseka: (S) kw 1 jumnng ratu, 2 jjuluk, jnng (ing ratu).
abit, abt: ngg. kn awit, wiwit, kc. obat-abit.
abiwada: (S) kw pakurmatan, pangaji-aji, di-[x] kw: dikurmati,
disungga-sungga.
(abyag, abyak): di-[x] (-i) pc diampyak.
abyor: kn katon sumorot akh (tmr lintang-lintang).
(ablak): ng-[x]-[x] ngg. pc mnga amba.
abu: (A) kn.ak bapa.
abuh: kn mundhak gdhe tmr peranganing badan marga llara.
abuk: I di-[x] kn 1 didhaku ut.dipk (kalawan ora sabnre), 2 pc.
digabrul. II ngg. kn. bubuk (an). III ngg. kn:
rabuk.
(abul): di-[x]-[x] ngg. kn diudhal-udhal (dibuwangi, diwratakake
lsp) mnyang ngndi-ndi, kc. mabul.
-
abur: kn lakuning manuk lsp. ing awang-awang, di-[x]- ake:
diuculake lsp. supaya mabur, [x]-[x]-an ak: manuk-
,manuk, kc mabur, kabur.
abon: I kn (iwak [x]) llawuhan kang digawe sayatan iwak. II ngg.
kn: tukang tbas gawe (nglinting) rokok. III [x]-[x]
kn ak: uba-rampe (ning slamtan lsp).
abong-abong: ngg.kn ambakneya, duph.
abor: ngg.kn putih lan kuninge campur (tmr.ndhog, wis ala).
abot: n awrat k 1 akh bobote, ora nthng, 2 rada pakewuh, ora
gampang, 3 wigati, prlu, kc. bot, bobot, kabotan.
abra: kw sumorot mawa cahya.
abrag: I ut. [x]-[x] kn bkakas ut. prabot, piranti-piranti II
(W) ngg.pc.:bongkaran (omah lsp).
abrat-abrat: pc muncrat-muncrat, mancur-mancur.
(abrik): diobrak-abrik kn dirusak bosah-basih.
abrit: k abang.
(abrut): di-[x]-[x] pc 1 diudhal-udhal, 2 dich-ch, kc.
mobrat-mabrut.
absah: kn 1 wis miturut surasaning wwaton ut. anggr-anggr
(lumrahe tmr.babagan agama Islam), 2 ngg, pc. wis
brs, wis lunas, di-[x]-ake: dianggp (dittpake) absah.
ada: I [x]-[x] kn 1 srat lajr (ing godhong),
--- 2 ---
gagang (ing wulu), 2 ak congkog, 3 ar. ttngr ing tulisan Jawa
(...)[6]
II (ut. [x]-[x]) kn: 1 wiwit nindakake (gawe) apa-
apa sing durung tau ana, 2 panmu (reka, usul lsp). kang wiwitan
(durung tau ana), 3 suluk ing padhalangan, sugih
[x]: sugih panmu (reka) kang ditindakake, adane ... ngg lagi
mangsane ... lagi ungsum ..., diadani: diwiwiti
nindakake ada-ada.
adab ~ adol.
adab: (A) kn. ak alusing bbudn, tata krama, kasusilan.
adabiyah: kn ak adawiyah, adaniyah.
adaini: kn ak bayu gdhe dalan gtih (ing gulu), ngtokake [x]: ent
tumandang kalawan karosan (mmpng).
adama: (S) kw. ak asor, nistha.
adan: I (A) kn alok-alok dianggo ngelingake supaya padha salat,
di-[x]-i ak: dielingake sarana adan. II di-[x]-i ngg kn:
1 diawat-awati, dirignake (tmr. pagaweyan), 2 diladni, kc
dandan.
adang: n. btak k ngliwt nganggo dandang (lan kukusan), kc.
dang.
http://www.sastra.org/bahasa-dan-budaya/38-kamus-dan-leksikon/781-bausastra-jawa-poerwadarminta-1939-75-bagian-01-a#foot-note-6
-
adangiyah, adawiyah: (A) kn pandonga (pamuji, pakurmatan), ing
bbukaning layang
adara: (S) kw. ak pangaji-aji, kurmat.
adas: kn ar. ttuwuhan wohe digawe tamba, lnga lsp; smbur-smbur
[x] (siram-siram baym) pr: marga pujining
wong akh bok manawa bisa kalksanan.
adat: (A) kn tatacara kang wis klumrah (wiwit biyn mula),
kalumrahan; [x]-e, [x] sabn: lumrahe kaya kang wis
tumindak; owah [x]-e pc: edan; [x] waton (ing nagara) kang wiwit
kuna mula: kc. padatan.
adawiyah: kn. ak adangiyah.
adbuta: (S) kw. ak ngggirisi, bangt, kluwih-luwih.
adn-adn: kn dandanan lsp. kang digawe sarwa bcik; kc. adi.
adg: kn 1 ak. kaananing apa-apa sing njjr jjg (ora rubuh); 2
nggone dadi (tmr. omah); 2 nggone dadi (tmr.
omah, yyasan lsp). up. [x]-e msjid Dmak; 3 ent. bbaku, pokok,
jjr; [x]-[x]: 1 cagak loro dianggo uwat-uwat; 2 ar.
ttngr ing tulisan Jawa (...);[7]
3 bab (ing layang); [x]-[x] saka: mubng ngganjrt nganti kaya
mnng bae (tmr.
gangsingan); ng-[x]: njjr jjg (ora rubuh); di-[x]-ake; 1 ditata
(dipasang) ngadg; 2 digawe (dianakake) tmr.
pakumpulan, nagara lsp.; 3 (dijumnngake 'ki) dittpake (diangkat)
dadi: ([x]-) [x]-an: 1 mung apadha ngadg: 2
(jumnngan ki) ttpan (angkatan) dadi; kc. madg, pangadg.
adi: kw 1 linuwih; 2 bcik; 3 kn. ar. windu; [x]-[x], adn-adn:
(barang-barang) kang bcik ut. pangaji bangt; di-[x]-[x],
diadn-adni kn. ak: 1 diaji-aji bangt; 2 dimi-mi, digmatni bangt;
3 ngg. pc. diugung, dinung-nung (tmr.
bocah cilik); di (-adk)-adkake; kc. di, ngadi.
adibusana: kw sandhangan kang bcik; ng-[x] kw: macak,
dandan.
adigang: kn. ak ngndl-ndlake nggone rosa (kuwat, digdaya,
kuwasa).
adiguna: kn. ak. ngndl-ndlake kapintrake (kaluwihane).
adigung: kn. ak ngndl-ndlake kaluhurane.
adiyah, adiyat: (A) kn. ak pawwh, ganjaran.
adil: (A) kn jjg anggone nibakake ppancasan, ora pilih sih;
di-[x]-i: dipriksa (ditimbang-timbang) ndi kang ala
(salah) ndi kang bcik (bnr); kc.pangadilan.
adilaga: kw paprangan.
adimuka: (S) kw pangarp, panggdhe.
adipati: (S) 1 kw ratu; 2 kn ssbutane bupati mancanagara sarta
ppatih dalm ing Surakarta lan Ngayogyakarta.
(adiraga): ng-[x] kw macak, dandan.
aditya: (S) kw srngenge.
http://www.sastra.org/bahasa-dan-budaya/38-kamus-dan-leksikon/781-bausastra-jawa-poerwadarminta-1939-75-bagian-01-a#foot-note-7
-
adiwignya: (S) kw pintr bangt.
adnyana: (S) kw. ak pangrti, akal.
adu: n. abn k 1 ak. ggathukan, gathuk (tpung), up. [x] tritis; 2
akon tarung, narungake, up. [x] jago; 3 rbut unggul
mungguhing ..., up. [x] bgja, [x] kapintran; 4 bumbu ut.
campuran ing jamu lsp.; [x] arp (abn ajng k); arp-
arpan, ana ingarpan; [x] manis pc; gathuk trp bangt, cocog
bangt; [x] mancung; pojokane digathukake ana ing
dhuwur bathuk (tmr. ikt-iktan); [x] rasa ([x] smu); padha dene
pasang ulat (arp padu); di-[x]: 1 digathukake; 2
ditarungake: di-adon)-adoni dipun-abn-abni k): 1 dijantoni,
dibumboni; 2 diojok-ojoki supaya padha padon (sarana
diwaduli kang ora-ora); kc. adon, padu.
adul-adul: pc wadul marang; kc. wadul.
adus: kn. siram ki ngrsiki awak sarana digbyur (nyilm lsp) ing
banyu; [x] grujug; adus digrujug ndhase; [x] kringt
ent; (kanthi) kanglan ut. rkasa bangt; [x] wuwung; adus ndhase
(rambute) disiram (lan dikramasi); kc. dus.
adoh: n. tbih k amba antarane ut. lte (tmr. dununging panggonan,
ent. tmr. aluraning saduluran); kc. doh.
adol: n. sade k 1 nawakake (nglilakake, mnhake) barang
ddagangane (wwnange lsp.) marang liyan kalawan
lliru dhuwit; 2 ent. ngaton-ngatonake, mamrake; [x] ayu ([x]
bagus): mamrake ayun ([x] bagus): mamrake ayune
(baguse) supaya disnngi; [x] awh tuku arp pc: ttmbungane wong
dodolan mratelakake yn rgane barange
ora larang; [x] gawe: ngaton-ngatonake pagaweane supaya
diaranana srgp; [x] gmbs ks: laku palanyahan; [x]
gndhung pc: kumingsun, umuk; [x] lpas ([x] trus, [x] plas): adol
palmahane
--- 3 ---
lsp. ora bakal ditbus manh: [x] umuk ([x] sngung): snng
ssongaran: [x] gadhe ([x]sendhe): nggadhkake
palmahane lsp: kulak warta [x] prungon pr: ngrungok-ngrungokake
pawarta: [x] swara: ngapus-apusi; [x] taunan:
nyewakake palmahane (sawahe); kc. dol, dodol.
adon ~ (adhang).
adon: n. abnan k (jago [x]) kang didu; (adon-)adon n. abn-abnan
k: 1 tarung, didu (tmr, jago lsp); 2
ssambungan rrakitan (ing balungan omah, piranti-piranti lsp); 3
campuran ut. jantu (ing jamu lsp); kc. adu.
ados: ngg. kn bungkr (tmr. woh); kc. ngados.
adrs: (W) kn ngalamat (ing layang); di-[x]-i: ditulisi
adrse.
adrng: kn kpengin bangt, kumudu-kudu; kc. drng.
adrs: kw drs, bantr.
adri: (S) kw gunung.
adya: kw adi.
adyaksa: (S) kw. ak pasaksi, jaksa.
-
aja: n. sampun k ora kna (nindakake, nglakoni), ora prayoga yn;
[x] manh ([x] silih ngg): 1 ora mung ... bae,
sanadyan ...; 2 bok iya ... pisan; [x] sing ([x] manh): ora mung
... bae, sanadyana (malah, bok iya) ...; [x] pisan (-
pisan): ora kna babar pisan (pamnging); [x] sok: ora prayoga yn;
[x] nganti: supaya ora; [x] ta ([x] si, [x] sinh
ngg): bok iya aja (nindakake); [x] sik ([x] dhisik): mngko
dhisik! [x] tan ora br: ora kna ora, kudu; diajani kn: diojok-
ojoki, dikon supaya nindakake.
ajag: I kn (asu [x]) asu alasan; di-[x] ak: diburu sarana
dioyakake ing asu. II di-[x]-i kn: dissli (dislani, ditanduri)
tanduran liya, kayata pari gaga dislani jagung.
(ajah): di-[x]-ake ngg. kn diajari nyandr lsp.
ajaib: (A) kn. ak elok, nggumunake.
(ajak): [x]-[x], ng-[x] kn akon mlu (nindakake); di-[x]: dikon
mlu (nindakake): [x]-[x]-an: padha ngajak.
ajat: I [x]-e ngg. pc jajale, coba! II ([x] kamulan) kn: asal,
mula-buka, kawitan.III (A) kn: 1 ak. wats, wangnan; 2
mati, pati.
ajal ulihan: ([x] mulihan) kn. ak mulih (bali) marang asale.
ajang: kn 1 wwadhahing sga kang dipangan (piring lsp); 2 ent.
papan kang dianggo (prang, karamean lsp.);
tunggal [x] pc: tunggal pagawean; di-[x]-i: diwnhi ajang; 2 ent.
disdiyani papan dianggo (pista, pakumpulan lsp).
(ajap): di-[x](-[x]) kn diarp-arp (dipujkake) supaya.bisa; 2
(ut. [x]-an) pc.wulangan, pangggulang; kurang [x] kn:
murang tata, clinthisan; di-[x] I diwulang, digladhi supaya
bisa; 2 (ut. di-[x]-i) diggulang ut.dillatih supaya manuh
(tmr. kewan); 3 pc. disrngni (dipilara lsp). II kn. ak: pandhita
tapa. III kn irah-irahan jruk.
ajat: I (A) kn.ak 1 niyat, ppenginan 2 kabutuhan; kc. kajat. II
(a) kn: slamtan, kndhuri.
(ajk): di-[x] ngg. pc diajak.
ajr: kn 1 luluh sarta dadi cuwr (marga dipanasi lsp.); 2 ak.
cuwr; 3 ([x] ulate) pc. polatane katon sumh (mari
nsu); kc. jr.
ajg: kn 1 ttp ora owah-owah; 2 tansah bola-bali; di-[x]-ake:
digawe ajg, dilstarkake; [x]-an pc: tansah, pijr.
ajng: I k arp, adhp, aju; dipun-[x]-[x] k: diarp-arp;
dipun-[x]-i k: 1 diarpi; 2 diajoni; dipun-[x]-akn k: diarp-arp;
dipun-[x]-akn k: 1 diarpi; 2 diajoni; dipun-[x]-akn k I
diarpake, diadhpake; 2 diajokake; [x]-[x]-an k: arp-arpan,
adhp-adhpan. II k. ak: ayu:, kc mas-ajng, dhiajng lsp.
aji: I (ut.[x]-[x]) kn rapal, (donga lsp.) kang marakake bisa
ngtokake kaluwihan. II diajkake kn. ak: diwacakake
Kur'an (tmr. wong kang wis ajal); kc: ngaji. III n. aos k: 1
rga, rrgan; 2 ana rgane; di-[x]-[x], diajni (disuhun-
suhun ki); dikurmati bangt, disungga-sungga; diajni; disgani;
kc. pangaji. IV. kw: ratu. V (A) ngg. kn: 1 kaji, haji; 2
(wulan [x]) sasi Bsar.
ajidan, ajudan: (W) kn ar. apangkat saradhadhu.
ajil: ngg aja.
-
ajir: ngg. kn anjir.
aju: I ngg enggal, rikat. II n. ajng k: laku, mngarp, kc: undur;
[x]-undur: mundhak sudane
diajoni: dicdhaki sarana mlaku mngarp; diajokake: digawa
(disodhokake lsp) mngarp; kc. maju, ajon, kmajon.
II (ut. ajo) ngg: aja.
ajudan: kn kc. ajidan.
ajug-ajug: kn 1 sanggan diyan ut. clupak, 2 ngg. peranganing
garu (kang diango cklan).
(ajum): di-[x] kw ditata, kc. jum.
ajum: (W) kn pambantu, pangkat sangisore up. [x] jaksa.
ajur kn: 1 rmuk, 2 luluh ajr (ana ing barang cuwr), 3 pc. rusak
babr pisan, 4 ([x]atine).kaknan, kpranan bangt,
kc. jur.
ajon: I kn gilirane kang maju). II [x]-[x] kn: undhakan (tmr.
totohan, panganyang); di-[x]-[x]-i: diundhaki (tohe,
panganyange).
ajrih: k wdi.
adha: ngg. kn bndungan.
(adhag): ng-[x]-[x] kn 1 ngnthak-nthak ora katutupan; 2 turu
mlumah; di-[x]-[x]-ake: dilumahake.
adhah: ngg kn wadhah; di-[x]-i ngg: diwadhahi.
adhakan: kn 1 gampang ktmune (golk-golkane), krp ksrambah: 2
cakt, cdhak; adhakane: kalumrahane
sok banjur ...
(adhang): di-[x] kn dintni tkane, (ana ing dalan); di-[x]-i ak:
dicgati, dippti, (sarana tangan dijpapangake).
--- 4 ---
adhangan ~ ahngkara.
adhangan: kn.ak tanpa karibdan apa-apa; kc. dhangan.
adhg: kn usl-uslan arp llakn (tmr. kewan).
adhyan, adheyan: kn nyirig bantr (tmr. lakuning jaran):
diadhhake: dilakokake adhhan.
adhk: ngg. kn adhi
adhng: kn mari sdhih (-lara, -susah).
adhl: (W) kn isih darah.
-
adhm: n. asrp k 1 anyp, ora panas, 2 pc.sarh, ora srng, 3 pc.
kurang sathithik saka bobote kang msthi, di-[x]-
i: 1 (ut.di-[x]-ake) digawe luwih adhm, 2 ak. (atine) ak.
diarm-armi, dilipur, [x]-an ngg. ak: wngi (dianggo
petungan).
adhp: n. ajng k arp (nr); di-[x] kn: 1 (ut. di-[x]-ake) diarpake
(dumunung ana ingarpe); 2 disowani, diseba ing;
di-[x]-i kn: dicdhaki ing, dislhake ingarpe; [x]-[x]-an: 1 n.
ajng-ajngan k: arp-arpan; 2 kn. apa-apa kang
diadhp; kc. madhp.
adhi: kn. rayi ki. 1 sdulur nom; 2 ent somah; 3 barang kang
tunggal wangun nanging luwih cilik.
adhik: ngg. pc. adhi.
adhing: ngg. kn nanging mksa ...
(adhu): di-[x] ngg. pc digadhon.
adhuh: pc pasambat lara, gumun lsp.
(adhuk): di-[x] ngg. kn dipaculi didhudhukake; kc. campur
adhuk.
(adhul): di-[x]-[x] kn diudhal-udhal sarta diawut-awut.
adhum: I kn. ak edhum, eyub. II [x]-[x]-an kn.ak: rrmbugan
prakara wadi.
adho: I ngg.kn patrap, cara; di-[x] ngg: 1 ditrapake; 2 ditata,
dipranata. II pc. adhuh.
adhong: ngg. kn bngs. irig dianggo golk iwak.
ae: ngg. pc bae.
an: ngg msthi kc. ngan.
ang: kn elok, anh.
ar blanda: ngg. pc banyu landa.
(as): di-[x] kw dipasi, dipacak.
am: ngg. pc mangan (ttmbungan bocah cilik).
aga: ngg. pc 1 saga; 2 jaga.
(agag): di(-[x])-[x]-i kn diacungi ggaman lsp (kaya arp
ditamakake).
agahan: kn ati ksusu sarta sumaguh arp tumandang (nampani,
nindakake).
agak: I ngg. kn pangarp, llurah. II di-[x]-[x]-i ngg. kn:
diagag-agagi. III ngg. kn: kira; yn [x]-e ngg: mnawa
sakira ... di-[x] ngg: dikira; ng-[x]-[x] ngg: ora turu-turu
marga akh kang dirasakake.
agal: kn 1 ora lmbut; 2 ent. kasar, wadhag; di-[x]-i ak: 1 ora
dilmbutake; 2 dikasari, dipksa.
-
agama: n. agami k kklumpukaning tatacaraning panmbah,
piwulang-piwulang, pangandl tuwin tindak kautaman.
agan: ngg. kn sdiyan, jagan.
(agar): ! ng-[x] kn.ak gawe gni sarana kayu digosokake; ng-[x]
mtu kawul pr: ngggasah ora digape; kayu [x]-an ak:
kayu kang dianggo ngagar. II di-[x]-[x]-i kn: diagag-agagi.
age: kn. ak enggal, rikat; [x]-[x] rrikatan.
agh: I ngg ayo. II di-[x]-i ngg: diwnhi.
agk: ngg lagi.
agn: (W) kn 1 wong kang dadi panglantar ngdolake dagangan saka
pabrik (toko gdhe); 2 (pulisi-[x]) ngg. upas
pulisi jaga dalan.
agl: kn srating kulit (papah) gbang (sok digawe tali lsp).
agm: I kn 1 bntlan pari (kurang luwih 5 kati); 2 ngg. wilangan
pari ana 25 bntlan ( 375 kati). II [x] dalm
(rasukan lsp) ki: klambimu; di-[x] ki: dinggo.
agng: k gdhe.
agp: ngg arp.
agr-agr: kn bngs. ttuwuhan sgara kang digawe gudir.
agi: pc lagi.
(agir): ng-[x] kn tturon mngkurb ndhase njngngk; di-[x]-i ak:
dituroni mngkurb.
agya: kw enggal, rikat; kc. age.
(aglah): ng-[x] ngg. kn linggih mpti dalan (ana ing tngah lawang
lsp).
aglar: kw gumlar, ditata gumlar; kc. glar.
aglis: kw glis, enggal.
agni: (S) kw gni.
agnya: (S) kw prentah, pakon.
agnyana: (S) kw. ak akal, pangrti.
aguk: ngg. kn gumdhe, anggak.
agul-agul: kw ggdhug, andl-andl.
agung: 1 kw gdhe; 2 kn. akh banyune (tmr. kali, sumur lsp);
tiyang [x] ngg.k: wong akh.
-
agus: ngg ak bagus (ssbutan anake priyayi kang dudu darah).
Agustus: kn sasi Wlanda kang kawolu.
(agol): di-[x]-[x]-i kn dindhg-ndhgi, dialang-alangi; kc. gol,
kagol.
(agop): tan-[x] (ora-[x]) kw ora kndhat, tanpa lrn.
agor: kn gdhe smu rak (tmr.swara); ng-[x]-[x]-i: swarane wiwit
malih gdhe (tmr. bocah lanang).
agra: (S) kw pucuk, puncak.
(agrang): di-[x]-ake kn. ak disndhkake; kc. anggrang.
agrng: kn. ak (alas [x]) alas gdhe.
agrin:g kw lara kc. gring.
(agru): di-[x]-[x] ... (diagro-agro ak) dirusuhi, dibbeda,
diganggu.
agrong: kw (jurang [x]) jurang jro.
ah: pc sabawa nelakake wgah, ora kduga lsp.
Ahad: (A) kn. ak dina Ngahad (kang kapisan).
ahngkara: (S) kw. ak angkara.
--- 5 ---
(ahyas) ~ akn.
(ahyas): di-[x] kw. ak dipacak, dipasi; kc. as.
(ahln): lnggahan [x] ngg jagongan kaya sacaraning sdulur (kb.
lnggahan pranatan); kc. ahli.
ahli: I (A) kn wong kang pintr (putus) ing sawijining kawruh. II
(ut. ahli waris) kn: sanak sdulur, krabat.
ahlul: (A) kn. ak wong kang pintr (putus) ing ...
ahlul sunat wal jama'at: (A) kn maton pangibadahe (tmr.
Islam).
ahwaya: (S) kw. ak jnng, aran.
ai: ngg sabawa nelakake maido lsp.
aib: (A) kn. ak ora kasatmata, winadi; kc. gaib.
ail: kn ksl tmr. cangkm (kaya upamane mangan jagung).
-
aing: I ngg nanging. II ngg: aku, -ku.
aingan: ngg kakhan pawadan.
(ait): di-[x] ngg didudut, disingkirake: kc. sait.
(aya): di-[x]-[x] kn ditindakake (digarap lsp) kanthi rkasa.
ayab: ngg. kn bgns,[8]
jaring gdhe nganggo garan dawa; di-[x] ngg; diwatun; kc. ayap,
sayab.
ayag: I yn [x]-e ngg, pc yn agake (kirane). II [x]-[x]-n ngg.
ak: awang-awangn ut. rumangsa wgah.
ayah: I kn sabawa nelakake maido, ora cocog; kc. yah. II pc:
wayah. III ng-[x] ngg: ngawang, ngawur.
ayahan: kn pagawean (atas saka prentahing dhdhuwuran) kang kudu
ditindakake.
ayak: I ut. ayake pc 1 msthine, wis gnah; 2 patute, bok mnawi
bae; kc. layak. II di-[x] kn: disaring (tmr. glpung,
wdhi lsp); [x]-an: sam. kalo dianggo nyaring, III di-[x]-i ngg:
diundang (ing panggdhe, dikon nyambutgawe lsp);
[x]-[x]-an: ar. gndhing.
ayam: I k pitik. II ng-[x]-[x] kn. ak: 1 ngancam, ngagag-agagi;
2 ngarp-arp bangt; 3 sam. nyirig (tmr. jaran).
ayam-ayaman: kn ar. manuk bngs. mliwis.
ayam-alas: kn bngs.pitik alasan (bisa mabur); nusup ng-[x] pr:
nlusup mnyang ngndi-ndi.
ayan: kn (ar.ut.nandhang) lara yn angot tiba banjur muruh.
(ayang): di-[x] ngg kn: ditulungi, dibantu; kc. yng,
ngayang.
ayang-ayangan: kn tansah ngolah-ngalih (ngusungi barang
darbke).
(ayap): di-[x] kw diiring (digrbg) ing (para abdi lsp); kc.
ayah.
(ayar): di-[x] kn 1 (ut. [x]-an) ngg. disuwir-suwir; 2 ngg.
dinam (tmr.pandhan, mendhong lsp); 3 dipepe sarana
dibyakake (dijrng. tmr. pari).
ayat: I di-[x]-i kn 1 kw. dipnthang (tmr. gndhewa); 2 ak.
disrmpng tmnan nggone arp ngarah; 3 ngg.
diwiwiti ditindakake; kc. mayat. II (A) kn: pperanganing surah
ing Kur'an ut. ing Kitab Suci.
aym: kn 1 ora ngrapak (tmr. tmbako); 2 ora kgaringn (tmr.
ttuwuhan); 3 ora duwe susah (sdhih); ng-[x]-[x], [x]-
[x]-an: ngenak-enak (ngatonake yn aym atine); kc. ym.
ayng: ngg, kn nganglang, mubng-mubng (mriksa lsp); kc.
mayng.
ayr: ngg. kn wong kang ngawat-awati wong kang padha nyambut
gawe; di-[x] ngg: diawat-awati (nggone padha
nyambut gawe); [x]-an: 1 ak. san, pagawean aradan (gugur
gunung); 2 ngg. cklan, tanggungan.
ayid: kn smu plikt kaya ana yiyide.
http://www.sastra.org/bahasa-dan-budaya/38-kamus-dan-leksikon/781-bausastra-jawa-poerwadarminta-1939-75-bagian-01-a#foot-note-8
-
ayu: 1 kw bcik, slamt, rja; 2 kn. bcik rupane (tmr. wong
wadon).
(ayub): ng-[x]-[x] kn ak katon nglntruk puct; [x]-[x]-n: durung
padhang pandlnge isih ngantuk (tmr. mntas tangi
turu).
ayuh, ayuk: pc ayo.
(ayum): di-[x]-i ngg. kn disulami, ditambal (tmr. jala lsp).
ayun: kw arp; ing- [x](-an) kw: ingarp(-an).
(ayut): di-[x] kn. ak dibrayut, dikayut, digayut.
ayo: n. mangga k. sumangga ki ttmbungan mratelakake ngajak; kc.
ayon.
ayom: kn eyub (marga kalingan ing ggodhonganing witwitan);
ng-[x] ... ngeyub; 2 njaluk pitulungan supaya diawat-
awati; di-[x]-i: 1 dieyubi, diaubi; 2 dipitulungi lan
diawat-awati.
ayon: I kn padha rrukunan sumdya bbarngan tumandang (nindakake
kang ora bnr). II di-[x]-i kn: 1 ditakr
manh; 2 ngg. ndya arp dilawan (ditandhingi) III [x]-[x] ngg. kn:
badhut (banyolan) cilik.
aywa, ajya: kw aja.
Akad: (A) kn dina kang kapisan.
akal: (A) kn 1 pikiran, nalar; 2 reka, srana dianggo ...;
[x]-[x] pc: golk reka, nindakake reka; [x] koja pc: pintr
ngapusi; di-[x]: 1 direkani, diapusi; 2 pc. disanggama.
akal-bakal: kn. ak cakal-bakal.
akalpa: (S) kw.ak rrnggan, pasrn.
akang: kw.ak ksl, sayah.
akar: kn 1 ngg. oyod(-oyodan); 2 ([x] bahar) ar. ttuwuhan ing
sgara sok digawe glang.
akara: I (S) kw.ak aksara a (...)[9]
II (S) kw.ak: wangun, rupa, wujud.
akas: kn 1 garing sarta rada atos (tmr. sga lsp); 2 ngg. cukat,
trngginas, sigrak.
akasa: (S) kw langit, awang-awang.
akbar: (A) kn.ak maha-agung, gdhe dhewe.
akh: n. kathah k ora sthithik; di-[x]-i ([x]-ake): diundhaki
khe; sing lumrah.
akn: k akon.
--- 6 ---
http://www.sastra.org/bahasa-dan-budaya/38-kamus-dan-leksikon/781-bausastra-jawa-poerwadarminta-1939-75-bagian-01-a#foot-note-9
-
akerat ~ alsan.
akerat: (A) kn jaman sawise pati.
(akn): dipun [x] k diaku.
(akp): di-[x] kn dilbokake ing cangkm banjur diingkmi (rokok,
pipa lsp).
aki-aki: ngg. kn kaki-kaki.
akik: kn ar. watu mawa warna sok digawe mata ali-ali.
akil: (-balg) (A) kn wis diwasa.
aking: kn garing (tmr. kayu, sga, ent. tmr.awak).
akir: I (A) kn 1 ing tmbe; 2 sawise, pungkasane; kb. awal. II
ngg. pc. akil(-balk).
akyan: (A) kn. ak mata.
aku: I n kula k. abdi-dalm, adalm ki ttmbung ssulih wong kang
gunman. II ng-[x] n. ngakn k: blaka, walh; di-
[x]: 1 dianggp darbke, didhaku; 2 dirngkuh (dianggp) kaya (anak,
sadulur lsp); diakoni: diandhmi kalawan
blaka.
akum: kn.ak wis mpuk lsp. marga dikum; kc. kum.
akur: (W) pc 1 rujuk; 2 mupakat, cocog.
akon: n akn k. ngndikakake, ngrsakake, ndhawuhi ki: kandha
supaya wong liya nindakake (tumandang); kc. kon,
kongkon, pakon.
akrab: (A) kn kula-warga, sanak-sanak sdulur.
akrak-akrak: kn. ak ropoh lsp. dianggo mpti.
akral: kw. ak kiyng, rosa.
akram: kw. ak sumorot, sumunar.
aksa: (S) kw. ak mata.
aksama: (S) kw pangapura; di-[x] kw: diapura.
aksamala: (S) kw.ak tasbh.
aksara: (S) kn tulisan gambaring swara ut. wanda.
aksi: I (S) kw mata. II (W) kn: 1 tandang; 2 tumindak ngcakake
ada lsp.
akwan: kw. ak akon.
-
akwh: kw.ak akh.
ala: n. awon k ora bcik; [x](-ne) ..., bok iya n: tinimbang ...
bok iya ...; ala ..., dene ... n: tinimbang ... luwih prayoga
..., [x]-[x]: snadyana ala; [x] dulune ak: ora pants didlng ing
liyan; [x] nganggur; mung timbang nganggur; di-[x]-
[x] dirasani lps.kang ora bcik; dialani: digawe ala ing;
dialan-alani: disbabake dadi ala; dialakake; diunkake
(diarani ala); kc.alan,piala.
(alab): mng-[x]-[x] kw mblabar-mblabar, ambr; kc. lb, lb.
(alad): I [x]-[x] kn.ak pacalang, kongkonan; di-[x]-[x] ak:
dikandhani (diwhi wruh) ing sadurunge. II ng-[x]-[x] kn:
murub mubyar-mubyar nddl munggah.
alah: kw. ak kalah.
alah dene: kn 1 (ut.alahe) tinimbang mung ... (bok iya ...); 2
wis nindakake nanging tanpa guna (ora ana gunane),
alah nganggur ak: ala nganggur.
alah ora: kn glm ora-ora (nggone tumandang).
alah silih: kn.ak (yn mung) mngkono bae, ora prlu ...
alal bhalal: kn ngabkti marang wong-wong tuwa (dhdhuwuran) prlu
njaluk pangapura (ing mangsa Lbaran).
alam: (A) kn 1 jagat, donya; 2 ing wktu, mangsa (kang suwe); ora
[x] ak: ora lumrah; di-[x]-i: wis dilakoni (tmr.
kaanan lsp) [x]-[x]-an pc. mangsan.
alamat: (A) kn 1 tandha bakal ananing llakon; 2 adrs ing
layang.
alam akir: kn jaman akerat.
alam arwah: kn jamane (alame) para sukma.
alam bok alam: pc Allahu alam.
alam-donya: kn donya iki.
alam kabir: kn jaman kang bakal sirna (donya iki).
alam sahir: kn jaman kalanggngan.
alan-alan: n. awon-awon k 1 jinis kang ala; 2 ngg. kang diarani
(dianggp) ala.
alang: I kn sisih kang cndhak, kb.ujur; di-[x]-ake: dislhake
(ditrap) malang; kc. malang. II di-([x]-)[x]-i n.dipun
pambngi k: 1 dippti; 2 diribdi, dicgah, dielikake supaya ora
nrusake (niyate); 3 diwlani (tmr. cicilan utang(;
([x]-) [x]-an n. pambngan k: cgah, tngadur; kc. malang, palang.
III [x]-[x] ngg. ak: njaluk ujuran; [x]-[x]-an ngg.
ak: ujuran.
alang-alang: n kambngan k: ar. ttuwuhan bngs. sukt..
-
alang-ujur: kn 1 amba sarta dawane; 2 ent. prnah, dunung: ora
wruh alang-ujure; ora wruh kn: dijupuk, dipk
prnahe (nggone mati).
(alap): I di-[x] ngg; ng-[x] dho pr: ngrangkp guru (bojo);
[x]-[x]-an: padha dene arp ngpk bojo, rbutan wong
wadon. II [x]-[x] kn: ar. manuk mangsa daging.
alap-ingalap: kn sdulur lanang wadon olh sdulur wadon
lanang.
alas: n. wana k 1 palmahan jmbar sing kbak ing witwitan
gdhe-gdhe; 2 ngg. tgal; [x]-an n. wanan k: 1 kang
durung digarap ing wong; 2 kang manggon ing alas.
alasan, alsan: ngg. pc dhdhasar, wwaton kang dianggo
nybutake.
alas gung: (-liwang-liwung) br alas gdhe bangt.
alas grng: ak alas gdhe arungkud; kc. sigrng.
alat: I kn walat. II [x]-e ngg: ing nalika jnate si ...
aldaka: (S) kw gunung.
aln-aln: kn glangan cilik; kc. ali-ali.
als: kw lunga.
(alm): di-[x] kn disbut kabcikane (kaluwihane); [x]-an 1 snng
dialm; 2 ngg. ugungan.
(almbana): di-[x] kw dialm.
alng: ngg, kn aluwung.
alp: kw bcik (ayu, bagus) bangt.
alran: ngg. pc galran, aluran.
alsan: ngg. pc dhdhasar, wwaton; kc. alasan.
--- 7 ---
ali ~ amad-dalm.
ali: pc ahli.
ali-ali: n. ssupe k glangan cilik rrngganing driji.
alib, alip: kn. ak 1 wwnang ngundhuh (ngnni) tanduran kang isih
ana ing sawah kang disewa sabakdane
prjanjiyan ntk; (ut. alipan) ngg. bayar mirunggan marang
(ahli-warise) priyayi kang mntas tinggal donya.
(alih): ng-[x] n. pindhah k ganti nggon; [x]-an n.pindhah k: 1
mnyang ing panggonan liya (ganti omah lsp); 2
mingsr ganti nggon; kc. lih.
-
alih-lintang: kn.ak ijolan nggon.
aliyas: (W) ngg. pc padha karo, jnnge liya.
alik: I ut. alika ngg. pc.aluwung. II ng-[x]-[x] ngg. kn:
galik-galik (tmr.swara). III di-[x] ngg. pc: diwalik; kc.
olak-alik.
alim: (A) kn 1 ora snng ppadon; 2 ak. pangapura; 3 ak. ahli
sastra, pujangga, pintr; kc. kaliman.
aliman, alimun: (A) kn. ak maha-wikan.
(alin-alin): kw (bangun [x]) susah, prihatin.
(aling): I [x]-[x] kn 1 apa-apa sing dianggo tutup (tdhng)
supaya ora katon lsp; 2 nganggo tutup (tdhng); 3 sarana
kang dianggo nutupi pialane lsp; tanpa tdhng [x]-[x]: ngblak,
blaka, bars; di-[x]-i: ditutupi (kasalahane lsp). di-[x]-
[x]-i: ditutupi ing aling-aling; [x]-[x]-an; nganggo
aling-aling, ampingan ing saburine. II [x]-an ngg. kn: wong
kang
wajib nyambut gawe ing panggonane prabot desa.
alip: (A) kn 1 ar. aksara Arap kang kawitan (I): 2 ar. taun kang
kapisan (ing windu); ora ngrti [x] bengkong pc: ora
bisa maca ora bisa nulis; kc. alib.
aliran: ngg. kn iln-iln.
alis: kn. imba kl rambut sadhuwuring mata
alis-alis: (ut.als-als ngg) kn ar.prau.
alit: k cilik.
ali-waris: pc ahli waris.
aliwawar: kw (sindhung [x]) angin gdhe, prahara.
alla: kw aja.
alkamdu lillah: (A) kn muga Allah linuhurna (kanggo sabawaning
kagt, gumun lsp).
Allah: (A) kn. Roh kang mahasampurna kang nitahake jagad
saisine.
Allahu akbar: (A) kn Gusti Allah maha agung (sok kanggo sabawa
nelakake gumun bangt).
Allahu alam: (A) kn Gusti Allah kang priksa (krp dianggo atgs:
mbuh katmahane, ora ana sing wruh).
Allahu tangala: (A) kn.ak Gusti Allah kang mahaluhur.
almarhum: (A) kn.ak swragi (jnate).
alMasih: (A) kn.ak Sang Panbus (Nabi Ngisa).
almnak: (W) kn pananggalan.
-
alu: kn kayu gilig dawa piranti dianggo nutu (nosoh, ndhplok
lsp); nyagak [x] pc: nyambut gawe giliran.
(alub): di-[x]-[x]-i ka 1 digodhog dhisik sadurunge diolah (tmr.
iwak, jjanganan lsp); 2 ngg. dikrik dhisik (sadurunge
dipasi (tmr. pangantn wadon:; kc. alup.
aluk: I (ut. [x]-a) ngg. pc. aluwung. II (adoh) ng-[x]-[x] pc:
adoh bangt.
alul: kn putus ing; kc. ahli, ahlul.
alum: kn 1 ora sumringah sarta lms (tmr.godhong, tamanan lsp); 2
ent.lms, tanpa daya (tmr.badan); 3 ak. suda
ut. mari (larane).
alun: kn ombak ing pasisir; kc. lun.
alun-alun: kn palmahan jmbar ing sangarp tuwin saburining kraton
(ngarp kabupatn, tngahing kutha).
(alup): di-[x] kn didhandhang ala dening swara(ning asu mbaung
lsp); kc. alub.
(alur): di-[x]-ake kn dignahake (ditrangake, dijlntrhake)
urut-rurtaning sduluran (prakara lsp); [x]-an 1 ngg.
urut-urutaning tipak kbo; 2 urut-urutaning sduluran (llakon,
prakara).
alus: kn 1 ora kasab ut. ora mbradhil (grayang-grayangane(; 2
(ut. [x]-an) bcik, ora goroh (tmr.garapan, dandanan
lsp); 3 sarwa tata lan sarh, ora grusa-grusu (tmr.bbudn,
tindak-tanduk); 4 ora wadhah, ora kasatmata
(sukma,roh); di-[x]-i ak: dirngkuh (ditindakake) alus;
kc.lus.
aluwung: kn luwih bcik ... (... tinimbang ...); kc.luwung.
alo: I ngg. kn kaponakan. II di-[x]-[x] ngg.kn: dipengini,
diantu-antu.
alod: kn. ak alot.
alok: kn mbngok sru jalaran ngonangi (maling, kobongan lsp)
d-[x]-[x]-i ngg: dielikake; kc. lok, lok.
alon: kn 1 (ut. [x]-[x]) rindhik, ora kbantrn; 2 sarh, ora
ksusu; 3 ngg. lirih kc. lon.
along: I ngg. kn olh akh (tmr. misaya iwak). II kn.ak: salong
(ana kang). III ngg: aluwung.
alot: kn wuld (tmr. daging lsp. kang dipangan).
alpa: (S) kw sthithik, cacad, kurang, kc: kaalpan.
alpabt: (W) kn carakan abc.
alpaprana: (S) kw.ak kanthi abab sthithik (aksara lumrah).
alprs: (Prt) kn.ak pangkat saradhadhu sam. litnan.
alpita: (S) kw. ak kkurangan, cacad.
alpokat: ngg adpokat (bngs. jambu).
-
altar: (W) kn.bngs. meja dianggo ngunjukake kurban.
ama: kn 1 sarupane kang agawe rusaking tanduran; 2 llaraning
ttanduran.
amad: (A) kn.ak batur.
amad-dalm: ngg. kn juru kunci ing pasarean.
--- 8 ---
(amah) ~ ambon-ambon.
(amah): ng [x]- [x] ngg.kn 1 npsu bangt; 2 tansah kpengin
mmangan.
amal: (A) kn 1 ([x] kadonyan) bandha, barang darbe; 2 ngg.
panggawe bcik.
aman: (A) ngg. kn 1 tntrm, ora rusuh; 2 sarh.
amanat: (A) ngg. ak ayahan, kang dipracayakake.
(amang): di-[x]- [x]-i ngg diagar-agari, diagag-agagi.
amara: (S) kw luput ing pati (dewa).
amarah: (A) kn.ak kanpson, npsu.
amaranggana: (S) kw widadari.
amarga: n. amargi k awit, jalaran.
amat: I kn.ak guna, paedah; kc. mat. II (A) kn.ak:batur wadon;
kc.amad. III di-[x]-[x]-i pc: diawat-awati, diawasake.
amba: n. wiyar k 1 ora ciyut; 2 jmbar; 3 sisih kang cndhak
(alang). diambani, diambakake: diundhaki ambane.
amba: kw 1 batur; 2 aku, -ku.
ambah: I [x]-[x] kn (ungsum) llara nular; di-[x]: 1 dicaki,
ditapaki (diliwati lsp); 2 dianggo liwat (mlaku, mrau lsp);
[x]-
[x]-an: 1 ngg. ungsum llara nular; 2 papan kang krp diambah; kc.
kambah. II skolahan [x] (W) kn: skolahan
kriya (patukangan).
(ambak): mng-[x]-[x] kw katon gumlar, ngilak-ilak.
ambak-ambak, ambak-ambing: pc sabnre (sanyatane) bae ...
ambak-ambak, ambakna, ambak-ambakne, ambaknea: ngg. pc sanadyana
... kok ...
ambakna, ambak-ambakane(a), ambakpuna wong, kok ...: pc ya bnr
... nanging (ewadene) kok ...
-
ambal: I kn 1 pancadan ut. andhan-andhan (dianggo munggah ing
prau, spur lsp); 2 (ut. [x]-[x]-an) pancadaning
undhak-undhakan, unton-unton andha; [x]-[x]-an ngg: 1
undhak-undhakan; 2 palmahan kang tundha-tundha sam.
undhak-undhakan; 3 ngg. bola-bali. II ngg. kn: ping, kaping;
di-[x]-i ngg: dibanli manh.
amban: ngg. kn rndht, tamban.
ambar: kn ar. jasad kang ambune wangi; ng-[x]: mambu wangi.
ambara: (S) kw awang-awang; kc. ngambara.
ambaro: ngg. kn tembok ing sagara dianggo aling-aling
palabuhan.
(ambat): di-[x](-i) ngg ditarik (tmr. tampar lsp).
ambawang: ngg. kn pakl.
ambk: ngg. pc kambi, karo.
ambn: kn lincak gdhe dianggo turu (linggihan); [x]-[x]-an:
lincak dianggo ngusung mayit lsp.
ambr: kn lubr, mblabar.
(ambk): I [x]-an kn 1 napas, lbu wtuning hawa ing irung (kbuk);
2 nyrot lan ngtokake hawa. II. kn: 1 watak; 2
awatak. duwe bbudn; 3 ngg. umuk, duwe anggp luhur lsp. 4 ngg.
rwl (tmr. bocah); di-[x]-i ak: dirngkuh
kalawan ambk (umuk); kc. pambkan. III [x]-ane ngg: ambakna
(ambaknea).
ambk darma: kw wlasan (snng ttulung).
ambk pati: br ora wdi marang pati (wani mati).
ambk siya: kn awatak siya marang.
ambk sura: kw kndl bangt.
ambk wani: br kndl, kumndl.
ambk wlas: kn wlasan.
ambn: I kn sabuk (ing wtng jaran), sabuk. II ngg. pc.: sabn.
ambng: kn 1 (ut. [x]-an) sga sarampadane lsp. kang dikpung ing
nalikane slamtan; 2 kpung lan njaga; [x]-an
ngg ki: ajang.
ambng-ambng: ngg. k alang-alang.
ambt: k ambu.
ambtan: ngg. k durn.
ambi, ambik: ngg. pc kambi, karo.
-
(ambil): di-[x] kw dijupuk; kc. ombal-ambil.
ambing: kc ambak-ambing.
ambyah: kn. ak mratah, akh bangt; kc. mbyah.
ambyak-ambyakan: ngg. pc bubar lunga mrana-mrana; kc.
byakbyakan.
ambyang: ngg. kn sukt garing lsp. (dianggo urub-urub).
ambyar: kn 1 kmpl banjur buyar (pcah sumyur); 2 ppisahan (bubar)
buyar mrana-mrana.
ambyuk: kn tka (ngumpul, nmpuh, mlu lsp.) bbarngan.
ambyur: kn nymplung ing banyu (anjlog saka ing dhuwur).
ambyog, ambyok: ngg. kn tka ing omahe wong wadon trus manggon
(tmr. wong lanang).
amblas: ngg. kn lunga bablas, ilang.
amblg: kn 1 mlsk mngisor (tmr. lmah lsp); 2 dhkok mlsk (tmr.
mata, irung); 3 ngg. pati gni.
ambls: kn mbldhs (mlbu) ing banyu (ambls lsp).
amblong: kn ambls trus bolong (tmr. lmah).
ambu: n. ambt k kang dirasakake dening irung (yaiku wangi,
bangr, basng lsp); di-[x]: dirasakake ambune sarana
irung; diamboni: diathungi apa-apa supaya diambu; kc.
ambon-ambon, mambu, pangambu.
ambuda: (S) kw. ak mndhung.
ambul: I kw nrambul, mlu mbantu. II. ngg. kn: smbrana,
bandhol.
ambulung: ngg. kn wit nipah.
ambung: kn tummpling irung ing pipi (bathuk lsp); di-[x] kn.
diaras ki: ditmpli irung (ing pipine lsp).
(ambur): I di-[x] kn. ak: diambus. II di-[x] ngg. kn: disbar ing
pawinihan (tmr. pari); [x]-an ngg: pawinihan.
(ambus): di-[x] kn diambu (ing kewan).
ambuwaha: (S) kw. ak mndhung.
(ambo): di-[x] ngg. kn dipasang arp dibbr (tmr.layar).
ambok: I ngg bok mnawa; kc. mbok. II ut. ambokna ngg: ambakna,
sanadyan.
ambon-ambon: n. ambt-ambtan k apa-apa kang nganakake ambu.
--- 9 ---
-
(ambra) ~ ampeyan.
(ambra): ng-[x]-[x] kn dadi jnggar (mratah, nular-nular
lsp).
(ambrah): di-[x]-[x] ngg. kn diwratak-wratakake ngbaki
nggon.
ambral: kn. ak. panggdhening prajurit lautan; kc. amral.
ambrih: ngg. ak amrih.
ambrik: kw amrik.
ambril: kn dluwang rmplas; kc. amril.
ambring: kn 1 (ambrg ngg) rubuh ing lmah (tmr. wit, omah lsp); 2
ora bisa nrusake adge (tmr. ddagangan,
wong omah-omah, pakumpulan lsp).
ambrung: I kn anggrung (swara gdhe ngumandhang). II ngg. kn:
ambyuk ing.
ambrol: kn 1 rusak bdhah ut. jbol (tembok, krtg lsp); 2 ngg.
rontog, gogrog (ggodhongan).
ame: I ngg mepe; kc. pe. II di-[x] (ut diamekake ak) kn: tansah
diucapake lan dipengini bangt; ng-[x]: ndlming,
nglamong.
amk: n. mndht k 1 (ut. amik) ngg. njupuk; 2 golk (kayu, iwak,
wowohan lsp); kc. pk.
amn: I ngg. pc.: pijr, tansah. II ut. amn-amn ngg. kn: lunga
mrana-mrana golk panggawean ut. mbbarang.
amr: kn rada ngmu banyu (tmr. sga, arp mambu).
amt: I ngg. kn 1 njupuk; 2 golk; kc. amk. II ngg. kn.: smu pait
(rasane).
amt ati: kn katon sumh (ngrspake).
(aml): di-[x]-[x] pc dipangan bola-bali.
amm: kn mnng ora sugih omong.
amng: I ngg. pc:mung, nanging. II [x]-[x]: 1 ki. dolan; 2 ngg.
dolanan.
(amr): di-[x]-[x] kw diarih-arih, ditrapi tmbung manis; kc.
ngamr.
amrga: n. amrgi k awit, jalaran.
ams: I ngg. ak ums (ngmu banyu). II ngg. kn: dhkok (tatu).
amt: kn wilanganing pari ana 25 gdhng.
amik-amikan: ngg. ak pacitan, nyamikan.
-
amil: (A) ngg. kn punggawa msjid desa.
amin: (A) kn muga klakona mangkono (dianggo ing pungkasaning
smbahyang); [x]-[x] ngg. pc: kndurn,
slamtan; di-[x]-i: 1 diwangsuli amin; 2 dimupakati dirujuki.
aming: ngg. pc 1 mung; 2 nanging.
amis: kn ambu kaya dene ambuning iwak loh; [x] bacin: ent.
kasusahan, karibdan (prakara kang kurang
nynngake).
amit: kn. kula nuwun ki diucapake yn duwe rasa (tindak) kang
murang tata-krama, dksura lsp.
amlang: kw mbranang, sumringah, sumunar.
amla: (S) kw kcut.
amlas-asih: kw mmlas.
amlng: kn 1 pc. ora ana kabare, mnng bae; 2 ngg. spi nynyt; 3
ak. judhg, jibg.
amu: I ngg ko-. II ng-[x] (-[x]) ngg. ak: ngundhat-undhat,
ngala-ala.
(amud): di-[x]-i kn dilbak-lbokake ing cangkm.
amuk: I mbarang (soroh-) [x] br nmpuh ngiwud ora prduli apa-apa;
di-[x]: ditmpuh kalawan ora prduli apa-apa. II
[x]-[x] ngg: nyamuk-nyamuk. III ngg. kn: aluwung.
amul: ngg. kn mlu (sanadyana ora diajak, dikon).
amun-amun: kn ombak gtring hawa cakt karo lmah kang kpanasn.
amung: kw mung.
amur: ngg. kn aluwung; 2 hara ta apa lidok!
amoh: kn 1 suwk (tmr. jarit lsp); 2 ngg. mml (tmr.
panganan).
among: I 1 kw. momong; 2 (-gni) ngg. tunggu gni (ingarp krn
lsp); kaki (nini) [x]: llmbut kang ngmong bayi
(wong); di-[x]-i ngg: disugoni (tmr.gni). II [x]-[x] ngg:
bancakan (slamtan tmr. bocah). III ngg: 1 mung; 2 nanging.
among dagang: kn. ak ddagangan, sudagar.
among hyun: ([x]lulut, [x]raras, [x]raras karasikan, [x] rsmi)
kw sih-sinihan (sanggama).
among karsa: kw nggugu (miturut) karpe.
among kisma: kw kc. among tani.
among praja: kw 1 ngrh nagara; 2 pangrh nagara.
-
among slira: ([x] raga) kw ngrmbug, awake dhewe
(sakapenake).
among tani: kn. ak 1 ttann; 2 wong tani.
among tuwuh: kw kang ngrksa urip (Allah).
amor: kn campur karo, ttunggalan (ssrawungan karo); [x] turu;
sanggama; kc. mor, wor.
amot: kn 1 bisa momot (isi); 2 ent. sugih pangapura; kc. mot.
momot.
ampad: kn mayat, jlampar; di-[x]: disabt (dibalang, disawatake)
njlampar.
ampadan: ngg. kn godhong tmbako kang ngisor.
ampah: I ngg. kn tanah ngare. II di-[x] kn: dicandht,
dialang-alangi (tmr. hawa npsu lsp).
ampak-ampak: kn pdhut ing pagunungan; ampak-ampakan: ggrombolan
akh bangt (kaya lakuning pdhut).
ampal: kn bngs. kuwawung rupane klawu.
ampang: kn 1 nthng, ora antp; 2 ora ampg (tmr. tmbako), cmplang
(tmr. rasa); kc. mpng.
ampar: I ngg. kn jobin. II [x]-an kw: 1 dhampar palinggihan; 2
klasa. III ng-[x]-[x] kw: nyambr (tmr. glap, bldhg
lsp).
ampas: kn turahaning apa-apa sing wis diprs (dijupuk pathine,
sarine lsp), isi jangan (cao lsp).
ampeyan: 1 (garwa [x]) ki: slir; 2 ngg. kn: dhukuh.
--- 10 ---
ampk ~ andakara.
ampk: ngg. pc. nganti.
ampl: kn ar. pring.
ampg: kn 1 ssg ut. rkasa (tmr. ambkan); 2 antp (tmr. rasaning
tmbako, kb. ampang).
(amph): di-[x] kw. diampah.
(ampl): di-[x]-i kn dissli (ditmplki) urub-urub (tmr. gni).
ampr: I ngg. pc. mh. II uyah [x] ak: uyah tampr. III di-[x] kn:
1 pc. dibalang, dipathak; 2 diuncalake banjur
ditampani wong liya (tmr. bata, bnttan tbu lsp).
ampru: kn. ak rmplu.
(ampt): di-[x] kn dicandht, ditahan aja nganti mtu (tmr. ambkan,
nguyuh lsp); 2 dicandht supaya ora npsu.
-
ampik-ampik: ngg. kn tutup keyong.
(ampil): garwa [x] ki slir; di-[x]: 1 kn. digawa (tmr.
upacaraning para luhur lsp); 2 ki. disilih, diutang; [x]-an:
upacara
lsp. gawaning para gdhe yn llungan.
(amping): di-[x]-[x]-i kn 1 diayomi, dipitulungi (dimmanuki); 2
diiringake ing kiwa tngne (nalikane mlaku); [x]-an;
aling-alingan, ndhlik aling-aling ...
(ampir): I di-[x]-i kn ditkani banjur diajak lunga (digawa lsp)
tmr. panggonan kang kliwatan; di-[x]-ake: dikon
mampir; [x]-an: papan kang diampir; kc. mampir, kampir. II
[x]-[x] ngg. kn: mpr.
(ampyak): I [x]-[x]-an ngg. kn: mlaku dhdhampyakan. II
di-[x](-[x]) kn: kabh ditmpuh(disrngni lsp).
ampyang: kn ar. panganan (kacang dicampur gula).
amplk: kn sam. klambi kotang.
(amplng): di-[x] ngg kn sam. disngklit (tmr. kris lsp).
(amplik): ng-[x] ngg. kn mung tumumpang ing pinggir.
(amplok:) ng-[x] kn nmplk ngthapl.
amplop: kn dluwang urung (tapih)ing layang.
(ampu): di-[x]-[x] dipksa, disawiyah-wiyah, diprusa.
ampuh: kn bisa ngtokake (nganakake) daya kang ngluwihi (tmr.
ggaman, ent. tmr. ttmbungan, donga lsp).
ampuhan: kn prahara awor pdhut (udan) ing pagunungan.
ampun: k. pc aja.
(ampung): [x]-an kn. ak ndhlik aling-aling ing.
(amput): I dudu [x]-[x]-e kn dudu tandhinge (durung mmpr babar
pisan yn ditandhing karo ...).II di-[x] ngg:
dilakni.
ampo: kn lmpung digarang (dipangan).
ampoh: I ngg. pc ampuh. II di-[x] ngg. kn: diampah.
ampok: I ngg. kn mpr-mpran, payon kang tummplk ing pagr bata
lsp. II [x]-[x] ngg. kn: mung lancingan
thok.
amprah-imprih: ngg. kn wira-wiri.
(amprt): ng-[x] pc cupt (cndhak) bangt (tmr. klambi lsp).
amral: (W) kn senapati lautan.
-
amrat: 1 kw. amot, momot; 2 ngg. k: abot; kc. amot, awrat.
amrh:ngg. kn amrih.
amrta: (S) kw luput ing pati; tirta [x] kw: banyu
panguripan.
amrih:: 1 kw ngudi (marsudi) supaya ...; 2 ak. supaya ...; kc.
murih, purih.
amrik: kw mambu (wangi) bangt.
amril: (W) kn dluwang rmplas.
amtnar: (W) kn priyayi (punggawa ngara).
ana: n. wontn k 1 katon maujud (mawa blgr); 2 pancn nyata madg;
3 dumunung ing, kaprnah ing; 4 pc. duwe,
kadunungan; 5 pc. manggon, ddunung ing; 5 pc. dadi ut. padha
karo, up. 4 ping 4 ana 16; [x] dene n. wondening k:
dene mungguh ing..; dianani, dianakake: diwujudi, dicpakake; kc.
kaanan, kahanan.
anab: ngg. kn ngngt sga.
anak: kn. putra ki turunan kang kapisan (uga tmr. kewan); [x]
molah bapa kpradhah pc: nmahi sangsara marga
saka kalakuaning anake; bapa kasulah [x] kapolah pr: anak kjibah
ing prakaraning bapakne kang wis ajal; di-[x]-i n.
dipun sarmi k: diwnhi anakan; di-[x]-ake n. dipun sarmakn k:
dilakokake sarana narik anakan (tmr. dhuwit); [x]-
an n. sarman k: dhuwit kang minangka bbathning dhuwit kang
diutangake; [x]-[x]-an ak: bonekah; kc. manak.
anak-anak: kn. pputra ki duwe anak.
anak angkat: kn anak pkpkan.
anak bojo: n. anak simah k anak lan bojo (brayat).
anak kumpni: ngg. ak saradhadhu.
anak mas: kn 1 panybut marang kaponakan (wong kaprnah nom lsp)
tmr. para luhur; 2 bocah Jawa lsp.kang dipk
anak bangsa Wlanda.
anak pupon: kn anak pkpkan wiwit cilik mula.
anak putu: kn turun.
anala: (S) kw gni.
(anam): di-[x] kn ditata ditrap malang mujur tumpang tindhih
(gawe gedhg, kepang, kranjang, jala lsp).
anaming: nggananging.
anana: (S) kw cangkm.
ananta: (S) kw 1 tanpa wasana; 2 warna-warna.
-
anantakusuma: (S) kw. ak kmbang warna-warna (ar. bakal).
anapi: ngg. kw ananging.
anapun: kw mungguh ing.
anarawata: (S) kw. ak tanpa kndhat, tansah.
anda: (S) kw. ak ptng, picak.
(andah): ng-[x]-[x] ngg. kn sumbar wrata.
andak: pc tmbung susulan mratelakake pamaido.
andaka: (S) kw banthng; nglancipi singating [x] br: wwadul
marang para gdhe (wong sing santosa) supaya npsu;
ngundang singating [x] br: nantang wong kang lagi muring.
andakara: kw srngenge.
--- 11 ---
andam ~ andhapan.
andam: kn bngs. pakis.
andana-warih: kw (wijiling [x]) turuning satriya.
andang: ngg. kn 1 enggal, tumuli; 2 barng, ing nalika; kc.
mandang.
andaru: kw daru.
ande, andkna, andkne, andene ora: pc ttmbungan mratelakake
mlhake.
andkna, andkne, andene, andkpuna: pc sanadyana mngkono, ewadene
... mksa ...
andwi: kn ar. ttuwuhan (janganan).
andl: (-andl) kn 1 wong kang pracaya; 2 ggdhug, senapati;
di-[x]: 1 diakoni yn pancn nyata; 2 dipracaya,
dipitaya; di-[x](-[x])-ake: dipracaya bangt, dijagakake bangt;
[x]-an: 1 gampang ngandle; 2 ngg. tanggungan; kc.
kandl, pangandl.
andr: kn kayu cagaking molo tumumpang ing pangrt.
andrpati: kw nekad ora wdi mati.
andik: I kn. ak srng bangt (pandnge, matane). II ngg. kn:
rada.
andika: kw kowe: ng-[x] ki: kandha, clathu; diandikani ki:
dikandhani; andikakake, dikakake ki: dikon.
andu: (S) kw sumur.
-
(anduk): ng-[x] ngg. kn mambu bangt.
(andul): di-[x] kn dilinggihake ing dhngkul banjur dijngkangake
(dolanan bocah); kc. mandul.
andum: ngg. kn merang-merang, mbage; kc. dum, pandum.
andum gawe: n. ([x] daml k) mbage pagawean (bubuh-bubuhan
pagawean).
andum laku: [x] paran n. ([x] lampah, [x] purug k) ak padha
ppisahan nrusake lakune dhewe-dhewe.
andum slamt: n. ([x] wilujng k) padha dene mujkake slamt.
andon: (-andon) I ngg. kn banjur bae, tansah, lstari; di-[x]-ake
ak: dilstarkake, diajgage, dianggo padinan. II kw:
nindakake, ulah; kc. don.
andon-asmara: ([x] lulut, [x] rsmi) kw sih-sinihan
(sanggama).
andon gawe: kn. ak nyambut gawe mnyang ing.
andon laku: ([x] llana, [x] paran) kn. ak llungan.
andon nyrt: kn. ak nyrt.
andon tuwa: ngg 1 kakang (bok-ayu) ipe; 2 mara-tuwa.
andong: kn ar. ttuwuhan.
andrawina: kn pista mangan enak.
andrpati: kw. ak kc. andrpati.
(anja): ng-[x]-[x] kn. ak ar. kewan bngs. kmangga; ng-[x]-[x]
ak: 1 mlaku njungkir tangane kang tumapak; 2 snng-
snng.
anjaba: n. anjawi k 1 ngmungake ... 2 ora ana liya kjaba mung; 3
kjaba yn ...
anjal: (-anjal) ngg. kn tansah lunga (klintong).
(anjali): mng-[x] kw nymbah.
anjana: (S) kw mangsi.
anjan-anjann: ngg. kn kapok, kanji, jinja.
anjang-anjang: kn pring dianam kaya bthk dianggo rambatan wit
pare lsp.
anjap: ngg. kn paga.
anjat: ngg. kn dronjongan, prng; di-[x]-i ngg: 1 diunggahi,
dipnk; 2 disrmpng, diudi bangt; kc. manjat.
-
anjng: ngg. kn 1 lunga dolan-dolan; 2 lunga njagong ut. nyumbang
(wong duwe gawe).
(anjl): di-[x]-ake ngg. kn diajokake.
anjr: ngg. kn anjir.
(anjil): I [x]-[x]-n kn. ak kanji, kapok, II di-[x], dianjni kn.
ak: dilakni; kc. lanji.
(anjing): I di-[x]-ake kn 1 ditrap sarana dilbokake ing; 2
dilbokake, didadkake warga lsp; 3 dilbokake ing
petungan (cicilan utang lsp); [x]-[x]-an: sambungan sarana
dianjingake; kc. manjing, panjing.
anjir: kn 1 pathokan dawa dianggo ttngr lsp; 2 ngg. kuli padesan
kang pinatah ndandani dalan; di-[x]-i: dipasangi
anjir.
anjlg, anjrg: ngg. kn ddunung ing, manggon.
anjlog: kn 1 mncolot mudhun; 2 mudhun bangt (tmr. rrgan); kc.
jlog.
(anjuk): di-[x] ngg. kn dituku pambayare kri.
anjum tangan: kw salaman; kc. jum.
anjun: I ngg. kn (tukang [x]) tukang gawe grabah. II ut. anjung
pc: ajung (jaksa, lsp).
anjur, anjut: ngg banjur, nuli; kc. manjur.
anjog: kn 1 tkan (jbul) ing ...; 2 ak. mudhun.
anjor: ngg. kn mudhun.
anjrah: kw sumbar wrata.
anjrak: kn trus ddunung (manggon).
anjrit: kw njrit.
anjrum: kw njrum.
andha: kn pring (kayu) loro digandhng didokoki ambal dianggo
piranti mmnk lsp; [x] jagang ([x] jagang ngg), [x]
pangantn: andha sing nganggo cuwak dadi ora susah disndhkake;
[x] lanang: andha awujud pring salonjor (kayu)
didokoki unton-unton; kc. andhan.
(andhah): di-[x]-i kn. ak dislondhoh, dikalahi; di-[x]-ake: 1
ak. dirhake (dadi karerehane); 2 dirimbag saka ing
linggane (tmr. tmbung); [x]-an: 1 ak. karerehan, sorsoran; 2
tmbung kang wis dirimbag.
andhan-andhan: I kn 1 cagak loro ut. luwih mawa palang jjr-jjr
di-anggo pamemean lsp; 2 undhak-undhakan
kayu; kc. andha. II ngandhan-andhan kn: ngombak banyu tmr.
rambut.
andhang: ngg. kn 1 sasak (ing prau); 2 jagragan, stgr; kc.
anjang.
-
andhap: k ndhk, cndhk; ing-[x] k: ingisor; dipun-[x]-i k:
diudhuni; kc. mandhap, kandhap.
andhap-asor: kn trp nggone ngajni awake (ora gumdhe).
andhapan: k clng.
--- 12 ---
(andhar) ~ antara.
(andhar): ng-[x]-[x] kn nglantrah (rowa bangt) tmr. crita lsp;
di-[x]-ake: dicritakake (ditrangake) kalawan jlntrh; [x]-
an: crita lsp. kang rowa.
(andhe): [x]-[x]-ne, sa-[x]-ne ngg. pc saupama.
andhg: ngg. kn pintr (mungguhing bab ...)
andhk ngndi: ngg. pc (ana) ingndi?
andhkane: ngg saupama.
andhene: ngg saupama.
andhr: kn padha linggih tarap (jjr akh bangt).
andhe-sanepa: kw upama, ppindhan.
andhewe: kn madg ijn; kc. dhewe.
andhg: kn. ak kaananing apa-apa kang ora mlaku (obah); di-[x]
ak; ditahan; kc. andhg, mandhg, kandhg.
andhl: ngg. pc patohan, mnangan.
(andhm): di-[x]-i kn 1 dilakoni (didhadha) kalawan dhadhag (ora
diungkiri); 2 diantpi.
andhman: kn lgokan ing dhadha (lumrahe tmr. kewan).
andhng-andhng: kn plnik irng ing kulit; kc. cuplak.
andhig: ngg. kn andhg.
(andhih): di-[x] kw diundurake, dikalahake; kc. ndhih.
andhik: ngg. kn rada.
andhil: I kn timbangan candu; kc. ondhal-andhil. II ngg. kn:
tanggul (ing pinggir dalan lsp). III (W) kn: 1 dhuwit kang
dianggo brandon pawitan ddagangan lsp; 2 mlu brandon ddagangan;
[x]-an: brandon ddagangan lsp.
andhingane: ngg wingi; andhingane wingi ngg: wingnane.
-
andhuk: (W) kn bngs. kacu dianggo ulap-ulap yn mntas adus
lsp.
(andhung): di-[x]-i kn. ak diturahake dianggo sdhiyan; [x]-an:
barang kang dianggo sdhiyan (tandhon, cpakan); kc.
mandhung.
andhok: I ngg. kn manggon (linggih, ddunung, tkan) ing, mandhg
ing; kc. dhok, mandhok. II kn: ing; [x] (ng)ndi
ngg: ingndi?
(andhong): I [x]-an ngg andhungan; kc. andhung. II di-[x]-i ngg.
kn: dibanjl, diganti (marga lara lsp). III kn: kreta
sewan.
ane: pc. arane! (kanggo mbangtake surasa).
anh: kn ora lumrah; di-[x]-ake: dianggp anh (ora lumrah);
ng-[x]-[x]-i: nyimpang saka kalumrahan.
aneka: (-warna) kw warna-warna.
anm: k. kw anom (nom).
anmr: (W) kn tukang borong gawe omah lsp.
anng: kw ana ing.
ani-ani: kn 1 piranti dianggo mthti (ngundhuh) pari; 2 ngundhuh
(mthti) pari; kc. ni, pann.
aniaya: kn tindak siya, sawiyah-wiyah; di-[x]: 1 dipilara kanthi
siya; 2 dipialani, disiya-siya; kc. kaniaya.
anih kw. ak: lumuh.
anik, anikna: ngg. pc nanging.
anil: ngg. kn singsot.
anila: (S) kw angin.
anindita: (S) kw tanpa cacad, linuwih.
anindyamantri: kw patih.
aning, aningna: ngg.kn nanging.
anis: kw ilang, lunga.
anu: 1 kw. ak. sing, kang; 2 kn. kanggo nmbungake prakara kang
kurang trang (ut. kang lali jnnge); dk [x] kae:
ing nalika ...; anu apa pc: ana apa; [x]-a kae pc: sanadyana
mngkono.
anubawa: (S) kw. ak 1 ganjaran, sih; 2 kaluhuran.
anugraha: (S) kw. ak ganjaran.
-
anujwari: kw (anuju ari) ing sawijining dina.
anukara: (S) kw. ak madhani, ngmpri.
anukarta: (S) kw 1 miturut, anut; 2 ngarang, gawe, mangun.
anumata: (S) kw. ak palilah, idin.
(anung): ! anak [x] kw anak kang linuwih. II [x]-ake kw. ak:
kinasih; kc. anor-raga.
anuswara: (S) kw aksara irung (n, ny, ng, m), sandhangan
ccak.
anut: kw manut, miturut, tut buri; kc. tut.
anot: ngg. kn manut, miturut.
anom: n. anm k. kw nom.
anon: kw ndlng, wruh; [x] rungu ak: ngrungok-ngrungokake
pawarta; kc. ton(ton).
anor-raga: kw andhap asor, ngsorake awak.
anrang: kw nrajang, nmpuh, nyrang; kc. srang.
anrus: kw trus.
anslah: (-pajg) (W) kn (layang) panarikan pajg; di-[x]: ditarik
pajg.
anta: I kn 1 ora sgr (tmr. rasaning banyu); 2 kmba (tmr.
rasaning panganan lsp). II di-[x]-[x] kn: diarp-arp bangt
(nggone bisa mals lsp).
antah: ng-[x]-[x] kn. ak 1 kpengin (ngarp-arp) bangt; 2
pdhot-pdhot (gunmane).
antaka: (S) kw pati, mati.
antakusuma: kw kmbang mawarna-warna (ar. bakal).
antal: (-antalan) ngg.kn alon-alonan, ora krp panabuhe
(tmr.gamlan).
(antan): tanpa (ora) [x]-[x] kn ora sarh, ora sranta,
enggal.
antar: I kn. ak 1 dawa; 2 bantas (tmr.swara); ng-[x]-[x] ak:
murub mubyar-mubyar; kc. kantar. II ngg. kn: sarh,
sranta, ora ksusu; kc. antal.
antara: n. antawis k 1 lt; 2 sla-sla (lowahan) ing barang loro
ut. wktu; 3 pangira, kira-kira, wtara; [x] mangsa br:
lt sawtara mangsa; ora [x] suwe: ora lt suwe banjur; [x] wngi:
lt sawngi (dina candhake); ana [x]-ne arp: nitik
glagate kaya arp ...; antarane: kira-kira ...; diantarani,
diantarake.
--- 13 ---
-
ak: dilonggari lte, disrantkake wktune; diantarakake:
dikira-kira; kc. pantara.
antarala ~ ancok-ancok.
antarala, antariksa: (S) kw awang-awang, langit.
antarlina: (S) kw. ak ilang.
antawacana: kw lagu kdaling swara ing siji-sijining wayang.
antawis: k antara.
antr: kn 1 sarh, tntrm; 2 adhng (ora nangis bae tmr. bocah).
antero: pc kabh, babar pisan.
antb: kn 1 abot bangt; 2 ent. abot (tmr. tatu, ukuman lsp), ampg
(tmr. rasa), akh (tmr. mangan), gdhe srng
(tmr. swara); [x]-an: 1 (bantal [x]) bantal gdhe pasrning
paturon; 2 ngg. pann gdhe (bakda rndhng); kc.
kantb, ntb.
(antg): ng-[x]-[x] ngg. kn suwe tanpa lrn (tmr. nangis lsp).
antlu: kw ndhog lsp.
antm: kn jotos (kplan tangan disongkolake); di-[x]: 1 ngg.
disongkol, dijotos; 2 pc. dintkake babar pisan,
diblithuk (tmr. ttuku); [x]-[x]-an pc: krngan.
antm krama: pc dipng bangt nggone ...
antn: k. kw ari (adhi); dipun-[x]-akn ngg. k: disrantkake.
antnar: pc amtnar.
antng: kn ora rongh, ora kakehan polah; [x] kitiran ([x] tlale)
pc: rongh bangt.
antp: kn stya tuhu, ttp nggggi panmu lsp; di-[x]: ditakoni tmn
lan orane; di-[x]-i: dikukuhi (panmune, lsp),
dituhoni tmnan (nggone ngawula lsp); kc. mantp, kaantpan.
antr: I ngg. kn bantr. II di-[x] ngg. pc: ditrake; kc. atr,
tr.
anti: I di-[x]-[x] n. dipun antos-antos k diarp-arp (dintni)
bangt; kc. nti, kanti, nganti. II (W) kn: mungsuh ..., ora
cocog karo.
antiga: kw ndhog.
(antih): di-[x] kn digawe lawe (tmr. kapas).
anting: I ngg. ak bandhuling timbangan; di-[x](-i) ngg:
ditimbang nganggo traju; kc. ontang-anting. II [x]-[x] kn:
rrngganing kuping kang kumanthil ing godhoh.
-
antu: I ngg. ak ar. mmdi (dhmit). II kw: mati. III di-[x]-[x]
kw: dianti-anti.
antuk: 1 kw. olh, entuk; 2 k. ulih; kc. ngantuk.
(antun): di-[x] kw ditinggal, dikrkake; kc. kantun.
antup: kn ggamaning tawon, kala lsp; [x]-[x]-an: gathukan
sambunganing kayu (blabag) nganggo sindik; kc. ntup.
antob: ngg. kn atob.
antol: kn wilahan pring sanggan dlikaning ambn, lincak lsp;
di-[x]-i ak: 1 didokoki (ditrapi) antol; 2 disangga, didokoki
pikukuh, dituwak; kc. ntol.
antop: ngg. kn atob.
(antos): dipun-[x]-[x] k dianti-anti.
antrah: kw pratingkah, solah tingkah; kc. entrah.
antrakusuma: kw ar. bakal; kc. anantakusuma.
antre, antri: (W) kn tata-tata (baris).
antru: I kn 1 pring ut. kayu disanggakake dianggo nggol
(nyongkl); 2 senggotan. II ngg. kn: gubug panggungan.
antya, atyanta: kw bangt, kluwih-luwih.
antya-basa: kw basa ngoko kacampuran tmbung krama (tandha
urmat).
anca, ancan: ngg. kn 1 minakake wktu kanggo ...; 2 trp karo
mangsane (wktune), tamban; [x]-[x] ngg: alon-
alonan; diancan-ancani ngg: dilgakake nggone arp ccawis lsp.
(ancab): di-[x] kn disrang kalawan kuwann.
ancak: kn pring dianam wangun pasagn dianggo wadhah sajn
lsp.
ancal: kn kmbang lumbu, tals lsp.
ancala: kw gunung.
(ancam): di-[x](-[x]) kn bakal dipidana (dipilara lsp) yn ora
nindakake.
(ancang): [x]-[x] kn. ak tata-tata ing sadurunge tumindak;
di-[x]-[x]: ditata (dicawis-cawisake) ing sadurunge;
di-[x]-[x]-
i: ditata jangkahe (sarana mundur) nggone arp mlumpat
(mncolot).
(ancar): I di-[x]-i kn. ak ditojoh ing tumbak lsp. II di-[x]-i
pc: diancarani.
(ancara): diancarani kn dibagkake lan dikurmati.
ancas: kn nring sdya, kang diniyati (dituju); di-[x]: 1 kw.
disasak (diliwati) trus; 2 disdya, dituju.
-
(ancl): di-[x]-i ks disanggama.
(ancng): di-[x]-i ngg. kn dicawis-cawisi, disudhiyani.
ancp: kn. ak tumancp ing.
(ancr): [x]-[x] kn 1 tngran dianggo nuduhake dalan lsp; 2
apa-apa kang dianggo panuduh; 3 rantaman kang bakal
linakonan; di-[x]-[x]-i: diwnhi ancr-ancr sarana ancr-ancr.
(ancik): [x]-[x] kn apa-apa kang dianggo sanggan (ing nalikane
ngadg, arp munggah lsp); 2 sikile ditapakake
(dipancadake) ing ...; di-[x](-i)ak: diambah: ng-[x] ak: mh tkan
ing, mh ngambah ing; kc. ncik.
ancug-ancug, ancog-ancog: kn mlaku (obah) smu jumbul-jumbul;
diancug, diancuk ks: disanggama.
ancul: (an) kn wwdn manuk ing sawah sarana didudut banjur obah
ancug-ancug; [x]-[x]: obah (mlaku) jumbul-
jumbul.
ancung: kn ar. dolanan; rbut [x] pr: rbut unggul.
ancur: I kw rmuk. II kn: ar. diraktake sarana ancur;
ng-[x]-[x]-i aj: ngala-ala ing liyan supaya awake dhewe olh
sih.
ancog-ancogn: pc monga-mangu, gojag-gajg (ora karuwan kang
dikarpake); kc. ancug.
ancok-ancok: ngg. kn 1 gubug (ing sawah); 2 sam. ampok,
panggampe.[10]
--- 14 ---
ancol-ancoln ~ anggr.
ancol-ancoln: pc ora ngrti tata-krama.
anthk: kn paladn ut. rewang(ing tukang kayu, nggrobag lsp).
anthil: ngg. kn tanggul ing pinggir dalan.
(anthuk): di-[x]-i kn disasmitani sarana manthuk (atgs diurmati,
disayogyani, disanggmi); kc. manthuk.
anthok: kn 1 tlakupaning jantung gdhang lsp; 2 barang (kayu lsp)
tipis kang ditmplkake ing sambungan dianggo
pikukuh; 3 klikaning kulit lsp. ditrap ing tangan lsp. kang
ksliyo; di-[x]-i: 1 ditrapi anthok; 2 ks. disanggama.
anthon: ngg. kn topng ppthaning wong kang mdni.
(anthong): di-[x]-ake ngg diathungake.
anyag-anyag, anyag-onyog, nganyag: kn mlaku trus tanpa
subasita.
anyak: pc tumapak (wiwit).
(anyang): I njt [x] kn njt garing. II di-[x] n. dipun awis k:
dikurangi saka nggone tawa; [x]-[x]-an: padha dene
nganyang; kc. nyang. III [x]-[x]-n kn: lara krp nguyuh.
http://www.sastra.org/bahasa-dan-budaya/38-kamus-dan-leksikon/781-bausastra-jawa-poerwadarminta-1939-75-bagian-01-a#foot-note-10
-
anyar: n. enggal k 1 kb. lawas; 2 mntas dadi (ana); [x] iki:
kang mntas klakon iki, durung suwe iki; di-[x]-i: dianggo
(ditindakake lsp) kang kawitan ing nalikane isih anyar;
di-[x]-ake: didandani lsp. supaya anyar manh; ng-[x]-[x]-i kn:
tumindak kang nganh-anhi (beda karo padatane).
anyawar: kn ar. ttuwuhan.
anyb: kn (atine) mangkl bangt; ng-[x]-ake (ati): njalari anyl,
mangklake.
anym: kw nncm, ngclup,
(anyng): di-[x] ngg. kn ditarik, dicnng.
anyp: kn 1 ora panas (angt); 2 ent. ora rame, tanpa sabawa; 3
ent. tanpa rasa.
(anyr): ng-[x] kn ngadg njjr (kurang tata-krama).
anys: kn anyb bangt (tmr. banyu lsp).
anyir: kn kgurihn bangt nganti krasa tumk (kaya rasaning
blondho).
anylng, anyling: ngg. kn cumls, lgi bangt.
anyls: ngg. pc anys.
anyul: ngg. kn singsot.
(anyur): ng-[x] kn ngadg ing sangarpe ... (murang tata).
(anyut): di-[x]-ake kw diklkake, dikatutake; ng-[x]-[x] kn. ak:
nnarik ati (tmr. swara); kc. kanyut.
anyol-anyoln: pc rada kurang ajar (rada gndhng).
anyong: ngg ah gk mangsa!
angabhi: kn ssbutaning priyayi apangkat tngahan; kc. ngabhi.
(angah): ng-[x]-[x] kn kumudu-kudu mmangan lsp.
angap: kn mnganing cangkm: di-[x]-ake: dingakake cangkme; kc.
mangap.
(angas): kn (wani [x]) katone wani nanging sajatine wdi;
di-[x]-i: digrtak.
angde: kw agawe, njalari, marakake.
angl: 1 kw.ksl, rkasa; 2 kn. ora gampang, rkasa, pakewuh;
di-[x]-i ([x]-ake) ak: dippalangi nganti njalari rkasa
(angl); kc. ngl, kanglan.
angn: k angon.
angr: kw. ak ngntni, lrn.
-
angb: kw. ak ngaub, ngeyub, ngayom.
angn-angn: kn pikiran, gagasan; di-[x]: digagas, tansah dipikir;
kc. kangn.
angne: kw. ak ngnani (saka lingga kna).
angs: ngg. kn angus, langs.
angt: kn 1 rada panas (ora adhm); 2 rada kladuk (bobote,
panimbange); 3 kpenak nggone omah-omah (marga
ora rusuh, cdhak tangga tparo lsp); 4 pc. isih anyar (tmr.
kabar); kc. ngt, mangt-mangt.
angga: I n. anggi k (sa)sangga (5 gdhng). II (S) kw: awak;
ang-[x] kw: ngawaki; yoga ang-[x] yogi kw: duwe ambk
kaya guru (tumuwa). III kw. ak: glm; kc. mangga. IV kw:
banyu.
angga-angga: ngg. kn kmangga.
anggada: (S) kw. ak glang, klat bau.
anggah, anggh: kw prnah, kukuh.
anggak: ngg.kn gumdhe, umuk, angkuh; kc. agak, gak.
anggakara: (S) kw kndl.
anggal: ngg. kn nthng (bobote, momotane).
anggana: I kw ijn, dhewe. II (S) kw: wong wadon.
anggana raras: kw wong wadon ayu.
anggang-anggang: kn 1 kewan bngs. kmangga kang saba ing banyu; 2
(ut. dianggang-anggang) dickl lsp. lirih
(ora dintake).
anggar: I ngg. kn ulah pdhang tangkis-tangkisan. II ut. [x]-an
kn: ilat-ilatan wadhah kris ut. pdhang (ditrap ing
bangkekan); di-[x]: digawa kaetrap ing anggaran (tmr.kris,
pdhang). III di-[x] kn: 1 diutang tanpa nganggo
tanggungan (cklan); 2 ngg. pc. dituku nanging ora dibayar;
di-[x]-i: diutangi; [x]-an: 1 dhuwit sbrakan (utangan); 2
prajurit [x]-an) ak. prajurit rucah.
anggara-kasih: kn Slasa Kliwon.
anggas: I ngg.kn tali kang dianggo nalni wtnge wong manak supaya
arumane bisa mtu. II kw.ak: walang.
angge: k: anggo; ng-[x] k nganggo.
angge-angge: kn orong-orong ing sawah.
anggn: k anggon
anggr: kw panybut marang kang kaprnah nom.
-
(anggl): I [x]-[x], [x]-an kn bndungan cilik, kayu lsp. dianggo
nambak iln-iln; di-[x](-i): dibndung. II dianggo [x]-[x]
ngg: dianggo jaga-jaga.
anggp: kn duwe rumangsa ut. gagasan yn (luwih tinimbang lijane
lsp); di-[x] 1 dirngkuh kaya (sdulur lsp), diarani
yn pancn wis bnr (nyata lsp); 2 dikanggokake, diajni (pasuwitane
lsp); kc. kanggp.
anggr: I ut. [x]-[x] kn ppacak (wwaton) kang kudu diturut;
di-[x](-[x])-i: ditrapi anggr-anggr, dilarangi.
--- 15 ---
II (ut. [x]-e) kn: 1 sabn-sabn yn ... III kn: sabn; [x] anu,
[x]-[x] ngg: sabn-sabn.
anggs ~ angkil.
anggs: ngg. kn ggs.
anggi-anggi: kn bumbon crakn (bumbu jamu).
(anggit): kn (duwe [x]) duwe gagasan (reka); di-[x]: 1 ak.
dironce (tmr. kmbang); 2 diwujudake ana ing gagasan,
direka-reka; 3 ngg. digagas; 4 dikarang (tmr. layang lsp); 5 ak.
dicatht ana ing gagasan (tmr. piwulang, sasmita
lsp); [x]-an: 1 ak. roncn; 2 karangan rumpakan; 3 gathkan,
ngrtn, sugih reka.
anggya: br angge.
(angglang): ng-[x] pc katon mncongol (katon ctha bangt).
angglong: kn 1 suda bangt isine; 2 pc. gla bangt.
angguk: I kn unining prkutut; kc. manggung. II kw: tansah,
pijr.
anggur: I ngg. kn angur, aluwung. II kn: 1 ar. wit sarta wohe; 2
ar. minuman kang digawe woh anggur. III [x]-[x]
ngg. kn: tinimbang nganggur (ala nganggur); ng-[x]: 1 ora
nyambut gawe; 2 ora ana kang nganggo (tmr. kreta
sewan lsp); [x]-an: 1 ngg. mung duwe omah lan pomahan (tmr. wong
ing padesan); 2 ngg. ora diknakake aradan
nyambut gawe padesan, mung kawajiban nyambut gawe ing prabot
desa; 3 ngg. ar. pajg ing padesan; 4 ora
nyambut gawe.
(anggo): di-[x] n. dipun angge k. diagm ki 1 dipigunakake
(minangka srana ...); 2 ditrapake ing sawah (tmr. klambi
lsp); 3 dislingkuhake (tmr. dhuwit); kc. anggon, kanggo,
nganggo, panganggo.
anggon: I n. anggn K 1 sdhiyan dianggo dhewe; 2 ak. bisa awt
(dudu pasaran, tmr. barang dandanan); 3 kn. wis
ora mari-mari(tmr.llara); wis anggone ngg: lumrah, wis jamake;
[x]-[x] n. anggn-anggn k. pangagman ki: 1
sandhangan saprabote; 2 ak. prabot, uba-rampe; kc. anggo,
kanggonan. II n. anggn k. kw: panggonan; kc.
manggon, anggon.
anggong: pc 1 ngangsur-angsur napase marga kabotan gawan; 2 ngg.
ngaso, lrn sdhela.
(anggop): tan (ora) [x] kw tanpa lrn.
anggota: kn gglitaning badan (tangan, sikil lsp).
-
anggrah-anggrah: kn 1 rrnckan lsp. dianggo mpti dalan lsp; 2 pc.
barang-barang kang rowa tanpa aji.
(anggrak): di-[x] kn dindhg sarta digrtak diagag-agagi ggaman
(arp dibegal lsp).
(anggrang): di-[x]-ake kn disndhkake ngadg (tmr.andha lsp).
(anggras): di-[x] kn digrtak diwwdni.
anggrk: kn ar. ttuwuhan kang nemplok ing wit liya(sok dianggo
tamana