Bangsamoro Transition Commission

So kiyabaal angkaya a puunan n tatabanganun o

Puunan sii ko

ago so

Bangsamoro Transition Commission

Pangitaban o Bangsamoro

m a r a n a o

F e b r u a r y 2 0 1 4

Ryan G. PalacolAX Digital Palette DesignsE: [email protected]: +63 927.654.4785W: http://www.axdpdesigns.com

Layout & Design

Photos of Commissioners and their profiles are courtesy of the Office of the Presidential Adviser on the Peace Process. www.opapp.gov.ph

Credits

Katharo a makapupuun sii ko Chairman

Saken a mathatharo a Chairman o Bangsamoro Transition Commission (BTC) na babaluyin aken a kamaselaan aken so kisampayin sii ko kadakelan angkaya a Puunan ko Commission ago so Pangitaban o Bangsamoro.

Giyangkaya a Puunan na mapapadalem un so mga sembag ko mga pakaisa sa media, mga bitiyara ago konsultasyon o kadakelan makapantag ko BTC ago so pangitaban iyan. Giyangakaya a Puunan a mini salin ko baram-barang a katharo na miyambaal kenaba bo para ko mga kipakauunutan ko darpa ago so dii mangembaal sa pangitaban, ka para bun ko mga inged a masasakem o mga muskila ago kalilintad sa Mindanao. So publication o giyangakaya a Puunan na mathataro a ebidensiya o panaguntaman ami ko kaphakasampay o pangitaban ko kadakelan a makauuntol ko mga pangingilayan o mga o stakeholders.

Pangenggaten aken so uman e isa a kambibityaraan iran angkaya a Puunan ago misampay iran inin ko madakel a tao. Makapantag saya na iiyugan so mga BTC Communications Group, ago so mga umpungan sa makambaal pen sa mga kopya o giyaya a Puunan ko kipayapatenun un ko kadakelan. Para madownload so giyangkaya a Puunan sa English, Tagalog, Cebuano, Sinug, Maranao, Teduray, ago Maguindanaon, na bisitaa niyo so www.bangsamoroonline.com

Maiisa ko pangingilayan ko kalilintad na sumurong tano a maiisa a mga tao.

Hon. MoHaGHeR IqbalChairmanBangsamoro Transition Commission

Tago

1. Antonaa i Bangsamoro Transition Commission?

2. Antaa e mga membro o Bangsamoro Transition Commission o BTC?

3. Antonaa a mga tindeg e kakapetan o BTC ko kambaala ko pangetaban?

4. Andmanaya e ka-aalunga ko mga tindeg a miyangabebetu siiko mga betekan ago mga proseso o BTC?

5. Andmanaya e kapembaala o BTC ko pangetaban?

6. Amayka ka miya aprub a kongres ago presidente so pangitaban, baaden a bisa niyan den?

7. Antonaa i kipantag o kauupakat o mga tao ko pangetaban?

8. Andmanaya e kapreparado o mga tao ko plebisito?

9. Antaa mga tao e kapakay mamangeped sii ko plebisito?

10. Inu, kapakay a makapangeped sii ko plebisito so mga inged a da sa listaan angkuto a miyanga-aaloy?

11. Inu, khapakay so resolusyon o apya sapulo bo ka porsento (10%) o mga botante a maped siran ko teritoryo o bangsamoro?

12. Antonaa i kasuwa amay ka mambaal so pangetaban?

13. Antonaa i kasuwa o Autonomous Region in Muslim Mindanao (ARMM) amay ka maaden so pangitaban?

14. Amayka mambaal so Bangsamoro, antaa e paguntod sii kanggoberno e ko teritoryo?

15. Antonaa i mga penggalebeken o mga BTA?

16. Antonaa i pangitaban o bangsamoro?

17. Andmanaya amay ka sii ko kiyabaluya ko pangetaban na aden a mailay a dalem iyan a di makasusugat ko betekan a Pilipinas?

18. Antonaa i kapakasusugat o pangetaban ko paynal a kiyaupakatan a kalilintad ko 1996?

19. Antonaa i khibago a umpungan o bangsamoro?

20. Antonaa i political ago fiscal a kasarili?

21. Angkainoto so tidto a kasarili na importante ko Bangsamoro?

4

4

4

5

5

5

5

5

5

6

6

6

6

6

6

7

7

7

7

7

7

22. Andmanaya e kaphagukiti o pangetaban ko kakhabago ago kapsarili o Bangsamoro?

23. Antonaa i petharoon a ministerial system a kanggoberno o bangsamoro?

24. Andmanaya e kakhabaloy a elected o mga membro o umpungan o bangsamoro?

25. Antonaa i miyatangked a penggalebeken o local government units (LGUs) sii ko ministerial system?

26. Andmanaya e kapakebegera o pangitaban ko Bangsamoro?

27. Inu, adena a khaaden a budget a khibegay sii ko kakhaatura ko kapka uyag o mga tao o bangsamoro?

28. Antonaa i kambegaya a petaroon makapantag ko mga pekhalaba ago pekhakuwa a pirak sii ko kapeluluba ago ipephakapiya o mga kaaden aden o bangsamoro?

29. Makapantag ko mga tamok a maaaden ko bangsamoro na andmanaya e kakhatangkeda ko kakhapti run ago so kausara un sa matedto ago makauuntol ko mga nesisita?

30. So mga problema ko kalilintad ago kapipiya a ginawa na maka aalang ko ipekhapiya o ekonomiya, andmanaya e kakhasakema o pangetaban ko datar aya a mga muskila?

31. Andamanaya e kapepakaiseg o sistema o bangsamoro justice ko pangetaban?

32. Antonaa i mga kabenar o mga kenaba Bangsamoro ugaid na aden a lupa iran ago mababaling sa teritoryo o bangsamoro?

33. Antonaa i mga kawagib o mga lumad sii sa Bangsamoro?

34. Antonaa i suwaan amay ka aden a mga kaso a so bangsamoro na in’daan sa lupa sa da maka ukit ko katedto o kukuman?

35. Isa ako ko mga mababaling ko khikaaaloy a mga darpa a khasakem o Bangsamoro, antonaa i dait a suwaan aken ka un ako makatabang?

36. Baaden a patot a suwaan o isan aken a sii magi inged sa Manila?

37. Antonaa i kapakay a suwaan o mga umpungan o kadakelan?

8

8

8

8

9

9

9

10

10

11

11

11

11

12

12

13

4 Puunan sii ko Bangsamoro Transition Commission ago so Pangitaban o Bangsamoro

BangsamoroTransition

CommissionPolitical Autonomy

Transitory Provisions

Basic RightsFiscal Autonomy

Security Matters

Culture

IP MattersJustice

Social Justice

Bangsamoro Basic Law

Bangsamoro Transition Commission

BBL

BTC

1

2

3

Antonaa i Bangsamoro Transition Commission?

Antaa e mga membro o Bangsamoro Transition Commission o BTC?

Antonaa a mga tindeg e kakapetan o BTC ko kambaala ko pangetaban?BTC

BTC

BTC

So umpungan o transisyon o Bangsamoro a miyabaloy ko Executive Order 120 na bebegan sa bager a kakabaluya niyan ko mga nesisita a kukuman para ko mga bangsamoro. So mga membro o umpungan na makapembaal sa kukuman a makauuntol ko kiyaupakatan o goberno a Pilipinas ago so Moro Islamic Liberation Front (MILF). Makatalinguma ko kambaluya ko pangetaban, na so umpungan na nesisita a makarekomenda sa congress udi na sii ko mga tao sa kakhasalina ko dalem o 1987 constitution upama ka kailangan.

Aden a sapulo ago lima (15) a membro o BTC a langon siran bangsamoro. So pito kiran kataw na pinili a goberno, na so walo (8) ron mambu pedun so Chairman, na MILF a miyapakauntod kiran. Sii ko sapulo ago lima (15) a mga membro na telo (3) a umpungan a katitindegan iran; siran na so mga muslim, kristiyan, ago mga lumad.

So BTC na makauuntol ko mga tindeg a panga-aaloy:

Una: So mga membro o umpungan na makapamagayon kaon siran makandadatar sa pangingilayan ko kisurungen ko kalilintad ago kamapiyaan ko darpa a Bangsamoro, a aya kapadalem ko pangetaban, ko kapakauuntulaun ko kiyaupakatan a framework ago kiyapagayunan o GPH ago MILF.

Ikaduwa: So BTC na pagukitan iyan e kapakapamangugop o kalangkapan ko dii kambaluya ko pangetaban a makauukit ko mga bitiyara o kadakelan ka un iran masigurado so kikipeden ko mga singanen ago nesisita o kukuman.

Ikatlo: So kukuman a kabaluy na aya un makapengguna na so mga Bangsamoro; melagid so muslim, kristiyan, so mga lumad ago mga kipagi-ingedun a tangked a masasakop o bangsamoro.

5Puunan sii ko Bangsamoro Transition Commission ago so Pangitaban o Bangsamoro

4

5

6

7

8

9

Andmanaya e ka-aalunga ko mga tindeg a miyangabebetu siiko mga betekan ago mga proseso o BTC?

Amayka ka miya aprub a kongres ago presidente so pangitaban, baaden a bisa niyan den?

Andmanaya e kapembaala o BTC ko pangetaban?

Antaa mga tao e kapakay mamangeped sii ko plebisito?

BTC

BTC

BTC

BTC

So mga betekan o BTC na makambabales sa so umpungan na makapanegas dumisisyon ko mga isyu isan o mapapadalem ko pangitaban. Sii ko kipangasigin ko kapakapamangeped o kadakelan, na so BTC na makepenggulegeda ko mga kikauunutan o map’propos a mga tao o Bangsamoro ago so sii ko mga kilala a mga tetegel a pakapoon ko ped a bangensa. So BTC na mapakapepamangeped iyan so umpungan o mga tao a makatabang ko kipayapaten ko impormasyon ko m’bala-bala a inged.

Dapen. Aden pen a makauuri a suwaan. Aden a kaaden a kambutuay a bebetuwan sa plebisito makapantag sii ko pangetaban a miyambaal kaun kabegan so mga tao sa bagian ko kaaprubi yun.

Andmanaya e kapreparado o mga tao ko plebisito?

BTC

So plebisito na tindeg a ginawa ka un so mga bangsamoro na pakapamili upama ka kabaya iran ago di so pangetaban a makapepaar kiran ko kapaguyag-uyag iran. Nesisita inin ko mga tao o bangsamoro kaun siran makasasabot ago makapepamangeped ko mga bitiyara makapantag ko dalem o pangitaban ka un siran makapamagitong sa mapiya amay ka mauma so plebisito.

So BTC na mimbaal sa lima (5) a umpungan ka un mabaloy so nesisita a ipadalem ko kitab. Gyuto so mga umpungan sii ko 1.) kapakasarili sa goberno, 2.) kapakapsarili makapantag sa kapirak, 3.) kabenar ago mga singanen o kapakawatan sa kamarataan, 4.) kabnar o kadakelan, kapagadat, ago so mga lumad, ago 5.) kakhabaloy o transisyon o bangsamoro, mga ukit o kakhasalin o pangitaban, ago mga ped.

Aden a duwa (2) a miyabaloy a umpungan makapantag saya. Gyuto so mga umpungan ko kapagisa-isa ago sii ko pangalin ko pangitaban.

So miyamakaregister sangkaya a panga-aaloy a inged na aya kapakay a makapamangeped ko plebisito:a. So kapapantagan a masasakop

a Autonomous Region in Muslim Mindanao (ARMM);

b. So mga municipality o Baloi, Munai, Nunungan, Pantar, Tagoloan ago Tangkal sii ko probinsiya a Lanao del Norte ago so langon o mga barangay sii sa municipality o Kabacan, Carmen, Aleosan, Pigkawayan, Pikit ago Midsayap, a gyuto siran so miyamamuto ko kiped iran sa ARMM siiko miya ipos a plebisito ko ragon a 2001;

c. So siti a Cotabato ago Isabela; agod. Langon o kakaraniya a mga inged a

kambabaalan sa resolusyon o Local Government Unit udi na so mga area a aden a botante niyan a miniraot sa sapulo ka porsento (10%) a miyangeni sa kiped ilan sii ko dapen kabalay o pangitaban o Bangsamoro.

Antonaa i kipantag o kauupakat o mga tao ko pangetaban?

BTC

So kauupakat o mga tao ko khaaden a plebisito na pakabegay sa bager ko pangetaban. Kabager iyan so kitab ko kakhabaloy niyan a kukuman o bangsamoro.


Inu, kapakay a makapangeped sii ko plebisito so mga inged a da sa listaan angkuto a miyanga-aaloy?

Antonaa i kasuwa amay ka mambaal so pangetaban?

Amayka mambaal so Bangsamoro, antaa e paguntod sii kanggoberno e ko teritoryo?

Inu, khapakay so resolusyon o apya sapulo bo ka porsento (10%) o mga botante a maped siran ko teritoryo o bangsamoro?

Antonaa i kasuwa o Autonomous Region in Muslim Mindanao (ARMM) amay ka maaden so pangitaban?

Antonaa i mga penggalebeken o mga BTA?

BTC

BTC

BTC

BTC

BTC

BTC

Uway. So mga khakaraniya a inged pedun so makaliliyo ko teritoryo a maaaloy a khakadakela un so mga bangsamoro, amay ka mepitisyon so apya sapulo bo ka porsyento (10%) o makareregister kiran, ago kaaayunan o kadakelan ko mga kapapakayan a botante o plebisito.

So mga probinsiya, mga siti, mga municipality ago barangay a matatago run so kadakelan ko botante a miyaprub siiko pangetaban na makapembaal sa part o bangsamoro a kabaloy a umpungan a aya kisambi sii ko ARMM.

Amay ka kaapruban ko plebisito so pangetaban na so Bangsamoro Transition Authority (BTA) na aya pasen pakauntod ago pakakapet ko khamasaan a goberno, ago kapaniguraduan iyan e kitataros o kamamasaan a goberno sii ko teritoryo o bangsamoro. Kapakay a so BTA na makambaal sa umpungan a makauuntol ko mapia a institution ago mapapadalem ko ministerial system. Aya mituturo uto na so kasiguraduwa a di maaren so serbisyo publiko; ago di kadilikaduan so kadakelan.

So umpungan ago kababaloy o BTA na makauuntol ko mapapadalem ko kukuman. So mga membro nian na aya un mapakauntod na so presidente. Aya makapendatu-un na MILF. So ministerial system ago cabinet system na pepuun den amay ka makauntod so BTA.

Di. So sapulo ka porsyento (10%) a kapapakayan a botante a miyabeto na para buuto siran maped siiko plebisito. Aya kinangelan para maped siran siiko teritoryo a bangsamoro na so kadakelan ko botante iran ko plebisito na maka-aayon ko kiped iranun.

Amay ka maaden so pangitaban makapantag ko kakhabaloy o bangsamoro na khada den so ARMM. Ugaid na aden a mga singanen o pangitaban makapantag sii ko kakhada o ARMM, na gyuto so mga sukay o mga empleyado a khibegay kiran base ko kapakauuntol sii ko pangitaban a civil service, ago so kiki turn-over o languwan a rek sii ko goberno a bangsamoro.

So BTA na aya pasen makapenggalebek ko temporary a goberno o Bangsamoro taman sa maaden so eleksyon ago makauntod so mga membro o Bangsamoro Assembly ago amayka mabaloy den so goberno o bangsamoro sii ko kauma a 2016.

10

11

12

13

14

15


Antonaa i pangitaban o bangsamoro?

Antonaa i kapakasusugat o pangetaban ko paynal a kiyaupakatan a kalilintad ko 1996?

Angkainoto so tidto a kasarili na importante ko Bangsamoro?

Andmanaya amay ka sii ko kiyabaluya ko pangetaban na aden a mailay a dalem iyan a di makasusugat ko betekan a Pilipinas?

Antonaa i khibago a umpungan o bangsamoro?

Antonaa i political ago fiscal a kasarili?

BBL

BBL

BBL

BBL

BBL

BBL

So pangitaban o bangsamoro na aya mababaloy a aturan o umpungan ko Bangsamoro. Sakamauto mambo na sekaniyan e tumitideg a untulan o goberno o bangsamoro, ago aya un makabebegay sa depinisyon ago aturan makapantag pen ko ped.

So pangetaban na mababaloy a puunan ko paynal a kiyaupakatan a kalilintad ko miya ipos a ragon a 1996. Makapantag ko kambegaya sa lugar ko kadatu na so BTC na kinangelan na ikonsider iyan so miyapropos a rekomendisyon a miya rebiyo makapantag ko untulan o kauupakatan a kalilintad ko miyaipos a ragon a 1996 a mapakay a mirakes ko pangitaban.

Sasarigan a so pangitaban na makasusugat ko kabaya o mga bangsamoro ago so mga kipagi-inged siiko darpa. So nesisita a kitab na aya un kapadalem na so kibago a ukit o goberno, ekonomik, komersyal, kapaguyag uyag, ago mga pangkatan o kanggoberno sii ko kakuwaa ko kalilintad ago kapipiya o mga tao o bangsamoro.

So benar a matedto a kasarili na aya kabaloy a ukit o bangsamoro sii ko kakapt sa mga andang a muskila ko kada a hustisya, kamareginan ko kaphaguyag ago so kapapangka-pangkat o kadakelan puon ko mga umpungan, mga pangetaban a da makauntol ko mga nesisita, kabaya, menang ago kiyapagukit-ukitan o mga bangsamoro. So tedto a kasarili na kaparo niyan so mga tao a magamit iran so kawagib iran ko katindeg sii ko kapepakapiya iran ago so mga ukit iran rakes so mga kaaden-aden iran, a di iran mebagak so mga ula-ula ago mga adat a miyangasusuwa iran ko mga paluke-lukesan.

Aden a bager o BTC a makap’propos sa congress udi na sii ko mga tao makapantag sii ko kasalina ko betekan a Pilipinas amay ka masagipa iyan a nesisita den.

So umpungan na aya un matatago na so mga tao, goberno a regional ago so teritoryo a mambebetad a parte a Pilipinas. So umpungan na khaaden nun so kapsarili sa goberno, ukit o kapamilawataw, ago kapakinggiginawae a makasusugat ko ukit ago kapaguyag-uyag o mga bangsamoro. Makaphembisa sekaniyan ko kakhapti siiko mga rek o goberno ago so ukit o kaphenggoberno.

Aya petharoon a kasarili a political na maito a ipangangapet o central government ko darpa, ago so bangsamoro na kabebegan sa kabaya a ginawa sii ko ukit a kaphenggoberno iran.

So kasarili a fiscal na aya mituturo iyan na so bangsamoro na bebegan sa kabaya a ginawa sii ko mga ukit a kapakaslaa udi na kapagusara iran ko tamok o darpa ago sii ko kapembaa-baada iran non ko mga nesisita a penggastusan.

So political ago fiscal a kasarili na aya mababaloy a ukit o goberno o bangsamoro a magaga niyan tumindeg sabap ko sarili niyan a bager ago kaaden-aden.

16

17

18

19

20

21


Andmanaya e kaphagukiti o pangetaban ko kakhabago ago kapsarili o Bangsamoro?

Andmanaya e kakhabaloy a elected o mga membro o umpungan o bangsamoro?

Antonaa i petharoon a ministerial system a kanggoberno o bangsamoro?

Antonaa i miyatangked a penggalebeken o local government units (LGUs) sii ko ministerial system?

BBL

BBL

BBL

BBL

Sii ko pageletan o central government ago so bangsamoro government na mapapadalem un so espesyal a relasyon a mabebekes o kauupakatan a kalilintad. So framework agreement ago so mga mapapadalem un na pakabegay a bager ko mga bangsamoro sa makatindeg siran ago minggulalan iran so ministerial a ukit o kanggoberno, so kapembegaya sa kadatu, so kakhapeti iran ko mga kaaden-aden iran, so ukit a kaphakabetad iran sa standard, nesisita a pagukitan ko kasambi sa goberno, kasarili sa kakhapeti ko mga tamok o inged sa ukit a maito bo a kapaar a khibegay kiran o central government.

So pangitaban na aya phakabegay sa aturan ko kakhabaad o mga posisyon ago ko kakhatindegi ko kauladan o m’baram-barang a umpungan sii ko bangsamoro assembly. So pangitaban na mituturo iyan so nesisita a suwaan o mga umpungan a aden a benar a mga tindeg ago plataporma un a makasasakem ko mga muskila ko goberno a paka apekto ko mga tao.

Siiko ministerial a kanggoberno na so bangsamoro assembly na kenaba matag pangembaal sa pangitaban ka siran e mapakapenggulalanun. Melaged so bager o pangembaal sa kukuman ago kadatu na langon mapaparolin sii ko Bangsamoro assembly.

So gabinete a Bangsamoro na kapangkat sii ko Chief Minister, deputy Chief Minister, ago mga ped a Minister, a nesisita a makapenggulalan ko mga galebek o goberno. So Chief Minister a rangko na kaupakatan makapantag ko kadakelan ko boto o mga membro o umpungan a aya pakakapeten ko pinakamapuro a kadatu. So Chief Minister na aya pen makapembaya a ginawa sii ko kituroon ko paka untuden a Deputy Chief Minister sii ko mga elected a membro o umpungan, na so mga ped peman ko mga minister na pakapuon mambu ko mga membro o miyatharo a umpungan.

So mga singanen a dii kapaguket-ukitan o mga LGUs a matataro sa kukuman na di kada ay di tabia na salinen para makauntol ko pangingilayan ko mapia a kanggoberno a phakaayon ko pangitaban o Bangsamoro local government.

Aden pen a khaaden a umpungan o mga datu o Bangsamoro a runon khatuon so Chief Minister, provincial governors, mayors, ago representatib o m’barambarang a darpa.

So goberno o bangsamoro na aya phakakapet ko kadatu sii ko kapakenduluna ko mga local government units (LGUs).

22

23

24

25


Andmanaya e kapakebegera o pangitaban ko Bangsamoro?

Inu, adena a khaaden a budget a khibegay sii ko kakhaatura ko kapka uyag o mga tao o bangsamoro?

Antonaa i kambegaya a petaroon makapantag ko mga pekhalaba ago pekhakuwa a pirak sii ko kapeluluba ago ipephakapiya o mga kaaden aden o bangsamoro?

BBL BBL

BBL

So pangitaban makapantag ko kambegaya sa lugar ko kadatu ko pageletan o Central Government ago Bangsamoro Government na aaluyen nun so mga aturan niyan. So goberno o bangsamoro na makakakapet sa bager a langkap ko intero a masasakop iyan. So peman so central government na makathatana so rekaniyan a bager. Ugaid na makandadatar so central government ago bangsamoro government ko kambegaya sa lugar ko mga bager a mapaparolin kiran sii ko suled o bangsamoro.

So pangitaban na maaden sa pangungumanan para ko mga bangsamoro. Makaliyo ko mga tax a pangolektaan o ARMM na khapakay pen a manimo sa pirak a pakapoon ko mga capital gains tax, estate, documentary stamp tax ago donor’s tax. Langon o katimo a pirak puun ko mga miya aloy a piklasian o tax na khakapetan o bangsamoro treasury. Aden a pakapuon ko national taxes, ago mga bayad a miyangakokolekta ko bangsamoro a so pitu polo run ago lima ka porsento (75%) na khibegay ko mga bangsamoro ago so duwapulo un ago lima ka porsyento (25%) na khatago sa central government.

So kalaan sii ko kasarili a piskal na matataginor makapantag ko insigida a ukit a kakhausara ago kapakaliyuwa ko mga pamemegayan a tabang o central government uman ragon sii ko ipephakapiya o darpa. So kapephakapiya o darpa na dait a mibegay a mapakaukit sa central government.

So bangsamoro na aden a bager iyan ko kapakipagupakat makapantag ko mga loan, mga utang ago so mga peklasian iyan a masasakem o mga bangko a praybet o di na reka goberno ago so mga ahensiya a pephamagutang diyun baden rakes so gyuto a tanto a mga pupuro e kapakenggarantura. So bangsamoro na khapakay mambo a makakuwa sa tabang a pinansyal a pakapuon sii ko Overseas Development Assistance (ODA) para ko mga ipephakapiya a project. So mga ped a khakuwaan sa laba na makasasakem ko mga pamemegayan a tabang o goberno a phakapoon ko mga korporasyon a rek ago makokontrol o goberno a bangsamoro, mga umpungan makapantag ko kaphirak, mga darpa a aden a pekalaba un, ago so mga dungkuan a mga phagedaan a aden a peka kuwaun a pirak a matatago sii ko suled a teritoryo o bangsamoro. Khapakay pen a makakuwa sa tabang a pakapuon ko mga kauupakatan a diikaplabaan a misusuled udi na kikilalaan o umpungan o bangsamoro isan o mga pamemegayan, ago so mga barangan a tabang a masasakem a central government ko mga galebekan o ped a bangensa. So gyuto a mga tabang na khapakay a makuwa sa diretso o goberno o bangsamoro sii ko kaphagusara un ko paka aantaandmanaya.

So mga pekhakuwa a pirak puon ko kapluluba, kapephakapiya ago so ipepagusar ko mga tamok a misusuled o bangsamoro na khabaad sangkaya a mga panga aaloy:

1. So mga knaba putaw a mineral isan o mga pethad, wator ago mga mina a matatago ko suled a bangsamoro na sii khapadalem ko mga rek o bangsamoro ago so mga local government units LGUs) iyan.

2. So peman so mga putaw a mineral a misusuled o bangsamoro na pitopolo ago lima ka porsento (75%) a khakuwa un o bangsamoro na so khasama a duwapolo ago lima ka porsento (25%) na kakhuwa peman o central government.

3. So peman so mga lana isan o petroleum, mga lanagas, ago uranium na makandadatar un sa baad so central government ago goberno o bangsamoro.

26

27

28


Makapantag ko mga tamok a maaaden ko bangsamoro na andmanaya e kakhatangkeda ko kakhapti run ago so kausara un sa matidto ago makauuntol ko mga nesisita?

So mga problema ko kalilintad ago kapipiya a ginawa na maka aalang ko ipekhapiya o ekonomiya, andmanaya e kakhasakema o pangetaban ko datar aya a mga muskila?

BBL

BBL

So pangitaban na aya phakabegay sa aturan ko kakhapti ago kanggastusa sa matedto ko pirak o bangsamoro. Aden a khabaloy a umpungan mipantag ko kailaya ko mga kaaden aden o bangsamoro. Sa giyaya na kenaba kikilinga ko kadatu, bager, ago galebek o National Commission on Audit ko kailaya ago kapakasisinumpata sa mapiya o mga listaan makapantag ko mga miyalaba ago mga usaran.

So umpungan o bangsamoro na khapakay a makabegay sa kukuman ko katangkeda ko katedto ago so galebekan o mga opisyal. Maaaloy ko pangitaban so opisina o hisbah a gyuto so opisina makapantag ko khikatatangked a dadabiatan para ko kadaklan datar o Ombudsman.

Sii ko kakhaupakati ago kipenggulalanen ko pangitaban na mapapadalem un so kalilintad ago kaiisa isa o meriridoai a mga umpungan.

So dii kinggulalanen ago kipamayandegen ko kalilintad ago kapipiya a ginawa na aya unaan ko galebek o mga pulis o bangsamoro, ugaid na kinangelan so kapakauuntol iyan ko petharo a professionalism, civilian, kabisa o kinggulalanen ko kukuman a daa kikilidan iyan ago matedto. So umpungan o mga pulis para ko bangsamoro na aya iran kapesirbisyuan na so goberno o bangsamoro, central government ago so mga darpa a misasarigun.

So pangitaban na phakabegay sa aturan ko kakhabaloy o umpungan o mga pulis para ko bangsamoro rakes so mga dait a pangkatan iran. So sistema ko hustisya o bangsamoro na khabager ago mararampay ka un so mga rido na miraot ko mga senganin a bitiyara ka un di makauma ko dii kapakathatanae sa lima.

So goberno o bangsamoro na mipenggulalan iyan so Sajahatra Bangsamoro, mga programa makapantag ko socio-economic a makauuntol ko kalaan ko plano a ipephakapiya o bangsamoro sii ko dakapaka suu-suur o mga kauyagan ago aturan ko mga darpa o bangsamoro. So goberno o bangsamoro na makaphanamar sa kitendegen iyan ko inged a mapapadalem un so kalilintad a daba un kalek ago kabaya a ginawa, uwai na makaaayon ko kipamayandegen ko maratabat ago mga kabenar.

29

30


Antonaa i mga kabenar o mga kenaba Bangsamoro ugaid na aden a lupa iran ago mababaling sa teritoryo o bangsamoro?

Antonaa i suwaan amay ka aden a mga kaso a so bangsamoro na in’daan sa lupa sa da maka ukit ko katedto o kukuman?

BBL

BBL

Langon o mga khipage-inged ko bangsamoro na aden a kabenar iran a gagaranturen o betekan a Pilipinas, pangetaban ago mga kawagib o manusiya a kauupakatan o mga m’barambarang a bangensa. Da a tao ko bangsamoro a khibaba o ped makapantag ko edad iyan, piklasian iyan, kasarian, so mga daway niyan, kiya-laan iyan, ago so psimbaan iyan. So pangetaban na gagaranturen iyan a so gyuto a ibebegay a mga kawagib na khilalaan ago iprespekto niyan. Saden sa manusiya a matatangked iyan so kabenar na da baniyan dait a ikhalek.

So ibebegay a kawagib ko kapanamok na kilalaan ago pagadatan. So tedto a mga muskila o mga tao a bangsamoro a pkha aden makapuun ko kenaba mauntol a kakuwae kiran sa darpa ago mga tamok na khilalaan. Amay peman ka so kaphakakasoy o mga tamok na di den mapakay a manggulawla na so central government ago so goberno o bangsamoro na phembaal sa mga epektib a ukit a kaayusa un a kapenggunaan o mga tao o bangsamoro.

Andamanaya e kapepakaiseg o sistema o bangsamoro justice ko pangetaban?

Antonaa i mga kawagib o mga lumad sii sa Bangsamoro?

BBL

BBL

Langon o mga tao na bebegan sa kabenar a matharo iran so mga muskila iran ago makaukit ko kukuman. Miyuman ko mga kabenar a miyanga aaloy sa betekan na so pangitaban na aden a khabaloy a mga umpungan o hustisya ko bangsamoro. So pormal a kakhabaloy ago kaphakapetabed o sistema o hustisya a Shariah ago sa kaphakaulada ko langkapan o mga Shariah Court rakes so kapasang ko sistema niyan na khabaloy ko bangsamoro. So kapuruan o Shari’ah ago so kipekinggulalanenun na para bo ko mga muslim.

Amay ka nesisita na so pangitaban na khapakay a makambaal sa ukit ko kapephakapiya o galebekan o mga local civil courts. So kasasakitan a umpungan a magi-inged ko teritoryo a bangsamoro na khapakay a makambaya a ginawa mubai ko mga local courts udi na sii ko mga ped a district a Shari’ah ago so mga sumpat iyan a korte.

So pangitaban na pakiiilay niyan so respekto niyan ko mga lumad makapantag ko kaayusa ko mga muskila a phangasasagadan iran sii ko ukit a kabebegi sa menang ko mga pangitaban a maaaden den ko tribo iran rakes so mga ukit o inandang.

So pangitaban na kikilalaan iran mambo so mga ukit o mga lumad a aya mabaloy a isa ko mga phagukitan ko kaayusa ko mga rido iran.

So mga lumad a mabebeto na gyuto siran so mga nitib udi na inandang a khipagi-inged ko Bangsamoro sii ko masa o kapesalimbuta ko darpa. Aden a baya a ginawa a ibebegay kiran ko katendua iran ko mga ginawa iran, mga karuma iran ago so mga apu-apuan iran a maptharo a mga Bangsamoro. Masasakem o pangitaban na so karespekto e ko mga kawagib, kapaguyag-uyag ago so mga inandang a kapagukit o mga lumad.

31

32

33

34


Isa ako ko mga mababaling ko khikaaaloy a mga darpa a khasakem o Bangsamoro, antonaa i dait a suwaan aken ka un ako makatabang?

Baaden a patot a suwaan o isan aken a sii magi inged sa Manila?

BBL

BBL

Una, aya nisisita na makakuwa sa benar a impormasyon, kapagistadian ago kasabutan so mga isyu. Khapakay a aden a kenaba benar a impormasyon, marata, kumikilid, ago di maka uuntol a mga bitiyara a ipekharata a ginawa. Kalimu-limo bo na baanan pangimbenara. Aya suwaan na kapamatiya ko mga benar ago khasarigan a impormason a mapapadalem ko mga pikhlasian o phamatiyaan isan inen, ago kapamangiped ko mga bitiyara o kadakelan makapantag ko pangitaban, ko ukit a kapangingisa sa diretso ago katharua ko mga muskila un.

Ikaduwa na baluyangka a ginawangka a dii mamayandeg ko pangitaban. Sii ko mga bulayoka aka ago pamilyangka na m’bitiyaraangka kiran o antonaa i kapiya o pangitaban ko kapasada ko mga marata ago mga muskila a miniraot sa pipira ragon sii ko ukit a kinggulalanen ko framework ko kalilintad ago socio-economic a benar ago tangked a kakhapasada ko kanggalbeka un.

Ikatlo na amay ka so pangitaban na miraot sa kongres para ko kipenggulalanen un ko kukuman na kalimu-limo bo na paki-ilayingka so tabang ka ko ukit a phananawag ka, p’limu-limud ka, phakawit ka sa surat ago mga katharo sa social media sii ko mathataro a tumitindeg ko kadakelan sii sa House of Representatives ago sa senado. Upama ka membro ka o umpungan na pagukit ka sa kapaka khamping para ko grupungka sa kiraot o pangangawid ka ko kaphakaukit o pangitaban sa kongres.

Ikapat na amayka plebisito den na liyo ka ago buto ka ago pangenggatangka so ped sa maka buto sa “Uway!” sii ko pangitaban.

Aden. Aya nesisita na so katanggapa o uman e isa reketano a ped ko solusyon o mga muskila a maaaden sa Mindanao. So kalangkapan na phananawagen a makatabang ko formula o pangitaban a kiyaupakatan ko bitiyara a kalilintad ago so katangkeda ko dait a mebegay tano para ko kalilintad.

Aya patot na genekan tano so katharo sa marata ago kapamimikiran sa mga daa pakaid iyan makapantag ko umpungan ago ko mga tao a m’baram-barang e paratiyaya. Para maisa-isa tano na ikilid tano pasin so kibabaan ko mga ped reketano, so mga rarata a pagitong, ago so mga rarangit a phakabinasa ko pamikiran, ka untano sii makauuntol ko mga problema a maaaden.

Aya patot reketano na kasabutan so mga ukit o kaphaguyag uyag o mga lumad ago inandang sa Mindanao ago so kabenar o mga pamando a mapapadalem ko Qur’an a so ped un na makaaayon ko dalem o Bible. Para ko kalilintad, ipephakapiya ago ipembago o Pilipinas na aya dait a suwaan tano na lekaan tano so mga mata tano ko kailaya ko kapakambibida bida o uman e isa sii ko darpa tano.

35

36


Antonaa i kapakay a suwaan o mga umpungan o kadakelan?BBL

So mga iskwelaan, simbahan, masgit ago media na mapepelano so mga patot a suwaan iran ko kambaal sa darpa ko mga bitiyara makapantag ko kauupakatan a kalilintad ago pangitaban. So phamageskwela na khapakay a m’bitiyaraan iran so pangitaban ago so mga nesisita niyan ko Bangsamoro ago sii ko ipephakapiya o nasyon sii ko mga sabjek isan o kapagiskwelae ko dii kathatalagepeda o mga tao, political science, ekonomiks, kaphlano ko inged (urban ago rural), mga galebek, ukit a kambangko ko Islam, mga kaplaba sa lupa ago kapanginseda, kapagetao-tao ago internasyonal a kasabut. So mga khikauunutan ko kasimba peman na khapakay a mabager iran mambu so katharo a makatuturo ko dait a kathabangi ko mga daa rekiyan, makasabar makapantag ko kapakambibida bida o umani isa, ago so kipayapaten ko mga mapiya a adat a makauuntol ko panduan o agama a diiran ipangusiyat sii ko mibabago a donya.

Pakaukitan tano so kalilintad.

Megop tano ko kada o kabibidaan ko mga kareregenan ko inged tano.

Siran na mga pagari tano ko darpa a pagi-ingedan tano.

Maguyag-uyag tano sa ukit a m’babaalen tano a mga ginawa tano a dait a suwaan o ped, kenaba sii bo ko mga katharo a ditano

i pangusyat.

Ka aya miyaaloy a kalilintad a da taman iyan na sii pekhapoon ko mga ummat o Bangsamoro a mga

mapi piya a makekenal sa puso iran..

37

Bangsamoro Transition Commission

Documents