Balik Gecitleri_tasarim-Boyutlandirma Ve Izleme FAO Teknik Raporu_TR

8/3/2019 Balik Gecitleri_tasarim-Boyutlandirma Ve Izleme FAO Teknik Raporu_TR

1/142


2/142

Kapak sayfasndaki fotoraflar:

st : Tuilires balk asansr (U. Schwevers, Uygulamal Ekoloji Enstits, Kirtorf-Wahlen)

Sol : Dattenfeld balk rampas (G. Marmulla, FAO, Balklk Dairesi, Roma)

Alt : zleme amacyla yrtlen elektrikle avclk almas(U. Schwevers, Uygulamal Ekoloji Enstits,

Kirtorf-Wahlen)


3/142

Balk geitleri Tasarm, boyutlandrma ve izleme

Tercme:Dr. mer Murat TFEK

Published by arrangement with theFood and Agriculture Organization of the United Nations

and with the permission of theGerman Association for Water, Wastewater and Waste

by theGeneral Directorate of State Hydraulic Works,

Turkish Ministry of Environment and ForestryAnkara, 2009


4/142


5/142

iii

Bu kitabn hazrlanmas

FAO ve DVWKnin (Alman Su Kaynaklar ve Arazi yiletirmesi Kuruluu) bu ortak yayn, DVWK tarafndanAlmanca olarak ilk kez 1996 ylnda yaymlanm bir kitabn tercmesidir. FAO Balklk Dairesi, zellikle doalabenzer balk geidi tipleri hakknda bugne kadar dnya apnda mevcut almalarla kyaslanamayacak ldeok kymetli bilgiler ieren bu teknik dokmann ngilizce basksn hazrlamaya karar vermitir.

Bu dokman ngilizceye Sayn D. dEnno (Tercman, Birleik Krallk) ve Sayn G. Marmulla (Balklk KaynaklarGrevlisi, FAO, Roma) tarafndan evrilmitir. Editrln ise G. Marmulla (FAO Uzman) ve Dr. R.Welcomme(FAO Balklk Dairesi eski personeli) yapmtr.

Fischaufstiegsanlagen Bemessung, Gestaltung, Funktionskontrolle isimli Almanca basks, DVWKnin Balkyollar Teknik Komitesi tarafndan hazrlanm olup, teknik ve bilimsel gnll bir ortak alma sonucunda kamukullanmna sunulmak zere DVWK Su Ynetimi Klavuz Bilgileri ierisinde yaymlanmtr. Almanca basknnmasraflar, Federal Almanya Eyaletleraras Su alma Grubu (LAWA) tarafndan karlanmtr.

Bu kitapta sunulan tavsiyeler, teknik klavuz iin bir standart oluturduundan, normal artlarda uzmanlkgerektiren iler iin nemli bir bilgi kaynadr. Bununla birlikte, kstlayc baka tedbirlerin alnmasn gerektirenzel durumlar bu kitapta ele alnmamtr. Buradaki klavuz bilgilerin kullanm ve bununla ilgili riskler, uygulayankiinin kendi sorumluluundadr.

Teekkr

Tercmeyi gzden geiren Dr. Alex Haro (Ekolog, S.O. Conte Anadrom Balk Aratrma Merkezi, Turners Falls,ABD) ve Dipl.-Ing. Ulrich Dumonta (Floecksmhle Mhendislik Mavirlik, Aachen, Almanya) ok teekkr ederiz.Ayrca Sayn D. Barion (DVWK) ve Sayn W. Schaann (Devlet Su ve Atk Ynetimi Ajans, Kln Blgesi, Bonnubesi) yan sra, Dr. B. Adam ve Dr. U. Schweversin (Uygulamal Ekoloji Enstits, Kirtorf-Wahlen) nazik katklar

iin kranlarmz sunarz.En zel teekkr, sayfa dzenini profesyonel bir biimde sabrla hazrlayan Sayn G. Ellis (Roma) hak etmektedir.


6/142

iv

DS/FAO/DVWKBalk geitleri Tasarm, boyutlandrma ve izlemeAnkara, DS 2009 118p

zetAnahtar kelimeler: balk geidi; balk yolu; balk merdiveni; teknik balk geitleri; doala benzer tipler; hidrolikhesaplama; memba g; serbest gei; nehir rehabilitasyonu; restorasyon; dikey balanabilirlik; izleme

Birok balk tr normal davran gerei, hayatlarnn belirli dnemlerinde uzun ya da ksa mesafeli getmektedir. Bu trlerin en ok bilinenlerine rnek olarak denizden nehirlerdeki yumurtlama alanlarna dnerkenbinlerce kilometre yol kat eden somon (Salmo salar) ve mersin bal (Acipenser sturio) verilebilir. Uzun mesafelig eden bu trlerin yan sra dier balklar ve omurgaszlar da, yaam dnglerinin belirli aamalarnda nehrinbir blmnden dier blmne ksa sreli ya da kk apl gler yapmaktadr.

Su canllarnn nehir kaynana doru yolculuunda nne kan engelleri amasn mmkn klan tek yol balk

geitleri olduundan, nehirlerdeki balk ve dier sucul trlerin serbest geii iin yaplan restorasyonalmalarnda bu yaplarn nemi gittike artmaktadr. Dolaysyla balk geitleri, akarsularn ekolojik yndeniyiletirilmesi iin nemli aralar hline gelmitir. Nehirlerdeki serbest geiin yeniden temini iin bunlarn etkinbir biimde almas n arttr. Bununla birlikte, mevcut yaplarla ilgili almalar bunlarn birounun gerektiigibi almadn gstermitir. Bu yzden, mhendis, biyolog ve idareci gibi eitli paydalar, mevcut en gncelbilgi ve tecrbeyi yanstan kullanl tasarm kriterleri ve talimatlara ok ilgi gstermektedir.

Bu kitapta, ncelikle temel alnan ekolojik bilgilere atf yaplmakta, ardndan meslekler aras karmak konularnhassas bir biimde uygulanabilmesi iin bilinmesi gereken genel kurallar verilmektedir. Bu geneldeerlendirmeleri, balk geitlerinin tasarm ve deerlendirilmesine ilikin teknik tavsiyeler ile hidrolik boyutlarndoru seilmesi ve ilerliin denenmesine ilikin neriler izlemektedir. Balk yollar, teknik olarak kullanl birbiimde veya doay taklit ederek ina edilebilmektedir. Yan geit kanallar ve balk rampalar doal zmlerarasnda yer alrken, teknik zmler, klasik havuzlu tip geit, yarkl geit, balk asansr, hidrolik balk eklz veylan bal merdivenlerini iermektedir. Bu tiplerin tamamna bu kitapta yer verilmitir. Ayrca ayrntl izlemefaaliyetinin nemine zel bir yer ayrlmtr.

Bu kitabn Almanca ilk basksnn hazrland 1996 ylnda mansap gnn iyiletirilmesine ilikin bilgiler oksnrl olduundan, bu baskda sadece memba g ele alnmtr. Mansap gnn ne denli karmak bir konuolduuna deinilmekle birlikte, ayrntl bilgi verilmemitir.


7/142

v

DSnin n sz

Hzla artan dnya nfusu, sanayileme, ehirleme ve kresel iklim deiiklii gibi gncel sorunlar su kaynaklarzerinde nemli bir bask oluturmaktadr. Bu nedenle su kaynaklarnn etkin ynetimi hemen hemen her lkeninncelikli konular arasnda yer almaktadr. lkemiz su kaynaklar asndan kendine yeten bir lke olmasnaramen kaynaklarn snrl olmas, su kaynaklarnn daha etkili ve srdrlebilir bir temelde gelitirilmesi veynetilmesini gerekli klmaktadr.

lkemizde su ile ilgili en yetkin kurulu olan Devlet Su leri Genel Mdrl, 1954 ylndan bu yana arlklolarak su kaynaklarnn planlanmas, ynetimi, gelitirilmesi ve iletilmesi konularnda faaliyet gstermektedir. Suve toprak kaynaklarnn gelitirilmesi maksadyla ina edilen baraj, glet, reglatr, bent gibi su yaplarnnakarsularn doal ak dzeni ile sucul organizmalarn beslenme ve reme habitatlarn etkilemesi kanlmazdr.Kuruluumuz bu etkiyi asgariye indirmek maksadyla gerek tek bana gerekse ilgili kurum, kurulu ve sivil toplumkurulularyla ibirlii ierisinde Su Kaynaklarnn Srdrlebilir Gelitirilmesi almalarn yrtmektedir.

zellikle son yllarda Su Kullanm Hakk Anlamas Ynetmelii ile zel sektre alan hidroelektrik enerjisektrnde nemli gelimeler yaanm ve zel sektr tarafndan 1 550 adet proje iin bavuru yaplmtr. Buprojeler lkemiz hidroelektrik enerji potansiyelinin deerlendirilmesi asndan byk neme sahip olmakla

birlikte arlkl olarak dereler zerinde gerekletirilecek olmalar sebebiyle gmen balk hareketlerininkstlanmasna sebep olabilecektir. Ortaya kabilecek bu etkinin nne geebilmek ve su canllarnn neslininsrdrlebilmesine katkda bulunmak maksadyla habitatlar arasndaki gleri kolaylatracak balk geidi gibiyaplarn ina edilmesi gerekmektedir.

Balk geitleri konusunda lkemizde hlihazrda yeterli sayda yayn bulunmamaktadr. Bu balamda, FAOdanalnan izinle orijinali ngilizce olan bu kitabn dilimize tercmesi salanarak bu eksikliin bir nebze giderilmesihedeflenmitir. Konu ile ilgili almalarn artan bir ivmeyle devam ettirilmesi gerekmektedir.

Balk geitleri alannda alan ilgililere faydal olacan mit ettiimiz ve nemli bir boluu dolduracanainandmz bu eserin hazrlanmasnda emei geenlere teekkr ederim.

Haydar KOAKERDevlet Su leriGenel Mdr


8/142


9/142

vii

FAOnun n sz

Dnyadaki pek ok lkede i su rnleri istihsali, farkl ynleriyle gda ve gelir temininin gvence altnaalnmasnda ve gda veya rekreasyonel balklk vastasyla geim salamada nemli bir rol oynamaktadr.Birlemi Milletler Gda ve Tarm Tekilat (FAO) kaynak kullanmndaki srdrlebilirlik kavramn yllardr kararlbir ekilde tevik etmi ve su rnleri faaliyetlerinin tamamnda srdrlebilir gelime, ulalmas istenilen enyksek hedef olmaya devam etmitir. Ancak zellikle su rnleri istihsalinde bu hedefe ulamak iin sadecebalklk ynetiminin iyiletirilmesi yeterli olmamakta, ayrca doru bir ekosistem ynetimine de ihtiyaduyulmaktadr.

Tatl su kaynaklar gn getike ok kymetli bir hle dnmekle birlikte, tarm, balklk, hidroelektrik enerji,tamaclk gibi farkl sektrler arasnda bu kaynan kullanmna ynelik rekabet de artmaktadr. Genel olarakbalklk, bu sektrler arasnda ekonomik bakmdan en az nemi haizdir. Sucul ekosistemin korunmasna ilikinsorumluluk ounlukla balkln dnda yer almakta ve pek ok durumda balkln, d sektrlerdenkaynaklanan snrlamalar erevesinde ynetilmesi gerekmektedir. me suyu temini ve hidroelektrik enerji iinbaraj inas, tamaclk ve takn kontrol iin kanal ama, toprak drenaj, tarmsal ve kentsel amal sulak alanslah gibi faaliyetlerin, sucul ekosistem ve dolaysyla doal balk populasyonlar zerinde nemli etkileribulunmaktadr. Baraj ve bentlerin en kt etkilerinden biri, nehir dikey balanabilirliinin kesilmesidir; bir bakadeyile balklarn artk serbeste g edemeyecek olmasdr. Bu sorun sadece uzun mesafeli g eden trlerleilgili deildir; btn balklarn yaam dnglerinin belirli evrelerinde nehir boyunca dikey hareket etmesi gerekir.

Balklk Dairesinin alma Program ve arazi almalar, en iyi uygulamalara ilikin ynetim tavsiyelerisalayacak ve Sorumlu Balklk lkeleri ve ilgili Teknik Klavuzlarn uygulanmasna yardmc olacak ekildeoluturulmutur. Bu Dairenin Ana Program erevesinde Su Kaynaklar ve Su rnleri Yetitiricilii Servisi(FIRI), dier faaliyetlerin yan sra, habitat bozunmasnn nlenmesi ve i su balkl rehabilitasyonu ile ilgilifaaliyetler de yrtmekte olup, balk g ve etki hafifletme tedbirleri de bu kapsamda ele alnmaktadr. Bufaaliyet bal altnda FIRI, barajlar ve bentler ile bunlarn balk ve balklkla etkileimi hakknda bilgiler toplar,bunlar gzden geirir, analiz eder ve ilgililerle paylar; ayrca i sularn ynetimine ilikin uygun bir ara olaraksucul evrenin rehabilitasyonunu tevik eder.

Sucul kaynaklarn srdrllebilir klnmasna ynelik abalarla ilgili olarak FIRI, btn dnyada nemi her geengn artan ilgi ekici konular olmas sebebiyle, balk geiinin iyiletirilmesi ve serbest dikey balanabilirliinyeniden salanmas hususlarna zel bir nem vermektedir. Orijinali Almanca olarak (Deutscher Verband frWasserwirtschaft und Kulturbau e.V.), DVWK (Alman Su Kaynaklar ve Arazi yiletirmesi Kuruluu) tarafndanyaymlanan Balk geitleri tasarm, boyutlandrma ve izleme adl bu kitap, engellenen balk geiinin yenidensalanmasna ok deerli katk salayacaktr. Kitapta, ncelikle temel alnan ekolojik bilgilere atf yaplmakta,ardndan meslekler aras karmak konularn hassas bir biimde uygulanabilmesi iin bilinmesi gereken genelkurallar ele alnmakta, balk geitlerinin tasarm ve deerlendirilmesine ilikin teknik tavsiyeler ile hidrolikboyutlarn doru seilmesi ve elverililiin deerlendirmesi konularna yer verilmektedir. Temel olarak Avrupa veKuzey Amerikadaki bilgi ve tecrbeden yararlanlarak hazrlanan bu eserde, doala benzer zmlere zel biryer verilerek eitli balk geidi tipleri anlatlmaktadr. zleme konusu baarnn en nemli unsuru olarak ele

alnmtr.FAO Balklk Dairesi, bu teknik dokmanda yer alan kymetli bilgilerin herkes tarafndan kullanlabilmesi iinngilizce basknn ortaklaa yaymlanmasna karar vermitir. ngilizce kaynaklarda, zellikle doala benzer balkgeitleri bakmndan u ana kadar kapsaml baka bir kitap bulunmadndan bu eserin nemi daha daartmaktadr. Bu klavuzun, engelsiz balk geiine olan ihtiyacn herkeseanlalmasna ve yerkremizde yitirileng yollarnn yeniden salanmasna ynelik iyi tasarmlanm balk geitleri saysnn gn getike artmasnakatk salamas midiyle

Jiansan JIAef, Su Kaynaklar ve Su rnleriYetitiricilii Servisi (FIRI)Balklk Kaynaklar ubesiBalklk Dairesi, FAO


10/142

vi


11/142

ix

DVWKnin ngilizce bask iin n sz

Son yllarda Almanyadaki yzey sularnn kalitesinin kabul edilebilir bir seviye olan ve Alman biyolojik su kalitesisnflandrmasna gre hafiften orta dzeye kadar yklenmi olarak belirtilen duruma getirmek iin bykabalar gsterilmitir. yileme, byk lde kentsel ve endstriyel atk sularn artlmas iin artm tesislerinininas ile elde edilmitir. Gnmzde sularn korunmasna ilikin almalar, nehir yata, evler ve eski taknyatana ait doal ekosistem ilevlerinin yeniden salanmasna doru ynelmektedir. Bu sebeple, yatakmorfolojisindeki deiiklikler mmkn olduunca eski ekline dntrlmeli ve gmen balklarn aamadengeller ortadan kaldrlmaldr.

Avrupann nc byk nehri olan Ren Nehrine kys olan lkelerin sorumlu bakanlar ile AvrupaKomisyonunun ilgili Mdrl, 1986 ylnda bu akarsuyun restorasyonu iin siyasi gndem oluturmu, somonve dier gmen balklarn Ren Nehrine ve kollarna yeniden dnn salamak amacyla 2000 ylna kadargerekletirilecek faaliyetler konusunda mutabk kalmtr. Bu hedefe ulamak amacyla birok yerde ok saydabalk geidi inasna gerek duyulmutur; bu ihtiya hlen devam etmektedir. Bununla birlikte, tam ilevsel balkyollarnn inas ve zellikle doala benzeyen ve doaya grsel uyum salayan zmler iin geerli tasarmkriterleri mevcut deildi. Bu talebi karlamak zere, su ve peyzaj ynetiminde alan Alman uzmanlarnoluturduu, kr amac gtmeyen profesyonel bir sivil toplum tekilat olan Alman Su Kaynaklar ve Araziyiletirmesi Kuruluu, DVWK (Deutscher Verband fr Wasserwirtschaft und Kulturbau e.V.) 1996 ylnda buKlavuzu hazrlam ve yaymlamtr. Bu arada, Ren Nehrinde ve baz kollarnda somonlar yeniden grnmeyebalamtr. te arzu edilen gelime!

Biyologlar ve mhendislerden oluan meslekler aras alma grubu, Almanyada ve dier lkelerde bu alandakullanlan en son teknolojiyi yanstan aratrma sonularn ve tecrbeleri derlemitir. Bu Klavuzun ngilizceyaymlanmas ile DVWK, yzey akarsularn dikey balanabilirliinin yeniden tesisine ilikin edinilen tecrbe veklavuz bilgileri dier lkelerdeki su mhendisleri ve balklk uzmanlaryla paylamay hedeflemektedir. Bukitabn, bilginin ulusal snrlar aarak btn dnyaya yaylmna katk salamasn umuyor, Avrupa ve dnyanndier blgelerinde sularn ileri grl ynetimi iin faydal tavsiyeler salamasn diliyoruz.

Bonn, Ekim 2002Dr. Eiko Lbbe,DVWK Uluslararas birlii Daimi KomitesiBakan


12/142

viii


13/142

xi

n sz1

Nehirlerdeki balk ve dier sucul trlerin serbest geiinin yeniden tesisi iin balk geitlerinin nemi her geengn artmaktadr. Bu tr yaplar, ounlukla su canllarnn nehir kaynana doru yolculuunda nne kanengelleri amasn mmkn klan tek yoldur. Bu sebeple balk geitleri, akarsularn ekolojik ynden iyiletirilmesiiin nem kazanmaktadr.

Nehirlerdeki serbest geiin yeniden tesisi iin balk geitlerinin etkin bir biimde almas n arttr. Mevcutyaplarla ilgili almalar bunlarn birounun gerektii gibi almadn gstermitir. Bu sebeple birok uzman,mevcut en gncel bilgi ve tecrbeyi yanstan genel olarak geerli tasarm kriterleri ve talimatlara ok ilgigstermektedir.

Alman Su Kaynaklar ve Arazi yiletirmesi Kuruluu tarafndan oluturulan zel Teknik Komite, biyologlar vemhendisler arasndaki meslek ibirliiyle balk geitlerinin inas ve iletmesine ilikin en yeni teknolojiyibelirlemitir. Bu almada dier lkelerin aratrma sonular ve raporlar da dikkate alnmtr.

Bu kitapta, ncelikle temel alnan ekolojik bilgilere atf yaplmakta, ardndan meslekler aras karmak konularnhassas bir biimde uygulanabilmesi iin bilinmesi gereken genel kurallar verilmektedir. Bu genel

deerlendirmeleri, balk geitlerinin tasarm ve deerlendirilmesine ilikin teknik tavsiyeler ile hidrolik boyutlarndoru seilmesi ve ilerliin denenmesine ilikin neriler izlemektedir.

Bu Klavuz hazrlanrken, zellikle hidroelektrik enerji retimi amal barajlardaki balk geitlerinin tasarm vetesise dhil edilmesiyle ilgili baz sorulara tatmin edici cevaplar bulunamamtr. Bunun birinci sebebi, balkyollarnn ilevselliine ilikin gvenilir verilerin az sayda olmas ve geidin hemen evresinde balk davran ileilgili ayrntl almalara olan ihtiyatr. kincisi ise, mevcut hidrolik hesaplama modelleri uygulanarak doalabenzer yaplarn boyutlarnn sadece genel olarak belirlenebilmesidir. Bu yzden, mevcut bilgi ann giderilmesiiin nemli lde aratrma yaplmas gerekmektedir. Ayn sebeple, konuyla ilgili pek ok uzmann da ifade ettiizere, balk ynlendirme dzenekleri ve mansap g yaplarna ilikin standartlarn nerilmesi talebine, ne yazkki hemen cevap verilememektedir.

Teknik Komite, mavirlik firmalar, mhendislik brolar, enerji retim irketleri, niversiteler ve zel idarelerinaadaki temsilcilerinden olumaktadr:

ADAM, Beate Dr., Dipl.-Biol., Institut fr angewandte kologie (Uygulamal Ekoloji Enstits), Kirtorf-Wahlen

BOSSE, Rainer Dipl.-Ing., RWE Energie AG, Bereich Regenerative Stromerzeugung (KR) [Ren-VestfalyaElektrik Kurulu, Yenilenebilir Elektrik Enerjisi retimi Bakanl (KR)], Essen

DUMONT, Ulrich Dipl.-Ing., Ingenieurbro Floecksmhle (Floecksmhle Mhendislik Brosu), Aachen

GEBLER, Rolf-Jrgen Dr.-Ing., Ingenieurbro Wasserbau und Umwelt (Su Mhendislii ve evre MhendisliiBrosu), Walzbachtal

GEITNER, Verena Dipl.-Ing., Ingenieurbro Prein-Geitner (Prein-Geitner Mhendislik Brosu), Hildesheim

HASS, Harro Dipl.-Biol., Fischereidirektor, Niederschsisches Landesamt fr kologie, DezernatBinnenfischerei (Aa Saksonya Ekoloji Blge Mdrl, Tatlsu Balkl Bakanl),Hildesheim

KRGER, Frank Dr.-Ing., Landesumweltamt Brandenburg, Referat Gewssergestaltung, Wasserbau undHochwasserschutz (Brandenburg Blgesel evre Mdrl, Nehir Tasarm, SuMhendislii ve Takn Koruma Bakanl), Frankfurt/Oder

RAPP, Robert Dr.-Ing., Abteilungsdirektor, Bayerische Wasserkraftwerke AG BAWAG (BavyeraHidroelektrik irketi BAWAG), Mnih

1Orijinal Almanca basknn n sz


14/142

xii

SANZIN, Wolf-Dieter Dr., Dipl.-Biol., Regierungsdirektor, Bayerisches Landesamt fr Wasserwirtschaft (BavyeraSu Ynetimi Blge Mdrl), Mnih

SCHAA, Werner Dipl.-Ing., Regierungsbaudirektor, Staatliches Umweltamt Kln, Auenstelle Bonn (Su veAtk Ynetimi Kurumu Kln Blgesi, Bonn ubesi), Bonn, (bu Teknik Komitenin Bakan)

SCHWEVERS, Ulrich Dr., Dipl.-Biol., Institut fr angewandte kologie (Uygulamal Ekoloji Enstits),Kirtorf-Wahlen

STEINBERG, Ludwig Dipl.-Biol., Oberregierungsrat, Landesanstalt fr kologie, Bodenordnung undForsten/Landesamt fr Agrarordnung Nordrhein-Westfalen, Dezernat fr Fischerei [KuzeyRen-Vestfalya Ekoloji, Toprak ve Orman Ajans/Recklinghausendaki Kuzey Ren-VestfalyaTarmsal Kalknma Brosu (LBF), Fisheries at Kirchhundem-Albaumdaki BalklkDairesi), Kirchhundem-Albaum (bu Teknik Komitenin Bakan Yardmcs).

Teknik Komite yeleri olarak, Komite almalarna zel katk ve grle destek olan balklk dernekleri, oltaavcl klpleri, Alman Balklk darecileri ve Balklk Uzmanlar Dernei, baraj ileten irketlerin temsilcilerine,kamu kurum ve kurulularndan katlan uzmanlara teekkr bir bor bilir, mtalaa aamasnda yapc grlerinignderen kiilere de teekkr ederiz.

Bonn, Kasm 1995 Werner Schaa


15/142

xiii

indekilersayfa

1 Giri ........................................................................................................................................................ 1

2 Ekolojik prensipler .................................................................................................................................. 3

2.1 Akarsu ekosistemleri .................................................................................................................................. 32.1.1 Jeoloji ve iklim .................................................................................................................................. 32.1.2 Su hz ............................................................................................................................................... 32.1.3 Kesme gerilmesi ve substrat dalm .............................................................................................. 42.1.4 Scaklk ............................................................................................................................................. 62.1.5 Oksijen ............................................................................................................................................. 6

2.2 Nehir sreklilii ........................................................................................................................................... 72.3 Akarsularn biyolojik kuaklara ayrlmas .................................................................................................... 92.4 Potansiyel doal tr bileimi .................................................................................................................... 132.5 Su canllarnn g davran ..................................................................................................................... 152.6 Baraj ve bentlerin sucul faunaya zararlar ................................................................................................ 18

3 Balk geitleri ile ilgili genel kurallar ................................................................................... .................... 213.1 En uygun balk geidi konumu .................................................................................................................. 223.2 Balk geidi girii ve arma suyu ............................................................................................................. 243.3 Balk geidi k ve k artlar............................................................................................................... 263.4 Balk geidindeki su debisi ve aknt artlar ............................................................................................ 273.5 Uzunluk, eim, dinlenme havuzlar .......................................................................................................... 283.6 Taban tasarm .......................................................................................................................................... 293.7 altrma zamanlar ................................................................................................................................. 293.8 Bakm ........................................................................................................................................................ 303.9 Balklar rahatsz etmemek ve balk geidini korumakla ilgili tedbirler .................................................... 303.10 Doaya grsel uyum salama ................................................................................................................... 30

4 Doala benzer balk geidi tipleri ........................................................................................................... 31

4.1 Taban rampalar ve meyilli tabanlar ......................................................................................................... 314.1.1 Prensip ........................................................................................................................................... 314.1.2 Tasarm ve boyutlar ....................................................................................................................... 32

4.1.2.1 Yapm ekli ....................................................................................................................... 324.1.2.2 stten grn ................................................................................................................ 344.1.2.3 Boy kesit ......................................................................................................................... 34

4.1.3 Su dlerinin yeniden modellenmesi ........................................................................................... 354.1.4 Regle edilebilen bentlerin dank veya basamakl rampalara dntrlmesi .......................... 354.1.5 Genel deerlendirme ..................................................................................................................... 364.1.6 rnekler ......................................................................................................................................... 37

4.2 Yan geit kanallar ..................................................................................................................................... 41

4.2.1 Prensip ........................................................................................................................................... 414.2.2 Tasarm ve boyutlar ....................................................................................................................... 414.2.2.1 stten grn ................................................................................................................ 424.2.2.2 Boy kesit ......................................................................................................................... 424.2.2.3 Kanal en kesiti .................................................................................................................. 434.2.2.4 Byk kayalar ve kayalk eikler ...................................................................................... 434.2.2.5 Yan geit kanalnda su giri ve k yerlerinin tasarm ................................................... 444.2.2.6 Gei yerleri ..................................................................................................................... 45

4.2.3 Genel deerlendirme ..................................................................................................................... 454.2.4 rnekler ......................................................................................................................................... 47

4.3 Balk rampalar .......................................................................................................................................... 504.3.1 Prensip ........................................................................................................................................... 50

4.3.2 Tasarm ve boyutlar ....................................................................................................................... 504.3.2.1 stten grn ............................................................................................................. 50


16/142

xiv

4.3.2.2 Boy kesit ......................................................................................................................... 514.3.2.3 Rampa gvdesi ................................................................................................................ 514.3.2.4 Byk kayalar ve kayalk eikler ...................................................................................... 524.3.2.5 Ky korumas ................................................................................................................... 524.3.2.6 Balk rampasnn mansabndaki salamlatrlm blge ................................................. 52

4.3.3 zel durumlar ................................................................................................................................ 534.3.3.1 Przl kanal tipinde havuzlu geit ................................................................................. 534.3.3.2 Kazkl geit ...................................................................................................................... 53

4.3.4 Genel deerlendirme ..................................................................................................................... 544.3.5 rnekler ......................................................................................................................................... 55

4.4 Hidrolik tasarm ........................................................................................................................................ 614.4.1 Ak eitlikleri ................................................................................................................................. 614.4.2 Enerji krc kayalarn ak direnci ................................................................................................... 614.4.3 Kayalk eiklerle ilgili hesaplama .................................................................................................... 644.4.4 Taban rampalar ve meyilli tabanlar zerindeki kritik debi ........................................................... 674.4.5 Deneme altrmalar .................................................................................................................... 68

5 Teknik balk geitleri ............................................................................................................................. 69

5.1 Havuzlu geitler ........................................................................................................................................ 695.1.1 Prensip ........................................................................................................................................... 695.1.2 Tasarm ve boyutlar ....................................................................................................................... 69

5.1.2.1 stten grn ................................................................................................................ 695.1.2.2 Boy kesit ......................................................................................................................... 705.1.2.3 Havuz boyutlar................................................................................................................ 705.1.2.4 Perde duvar yaplar ........................................................................................................ 71

5.1.2.4.1 Klasik havuzlu geit.......................................................................................... 715.1.2.4.2 Paralelkenarl geit .......................................................................................... 725.1.2.4.3 Hrgl geit ................................................................................................. 73

5.1.3 Hidrolik tasarm.............................................................................................................................. 735.1.4 Genel deerlendirme ..................................................................................................................... 755.1.5 rnekler ......................................................................................................................................... 76

5.2 Yarkl geitler ........................................................................................................................................... 785.2.1 Prensip ........................................................................................................................................... 785.2.2 Tasarm ve boyutlar ....................................................................................................................... 78

5.2.2.1 stten grn ................................................................................................................ 785.2.2.2 Boy kesit ......................................................................................................................... 785.2.2.3 Havuz boyutlar................................................................................................................ 785.2.2.4 Yapsal karakteristikler .................................................................................................... 795.2.2.5 Taban substrat ................................................................................................................ 80

5.2.3 Hidrolik hesaplama ........................................................................................................................ 805.2.4 Genel deerlendirme ..................................................................................................................... 85

5.2.5 rnek ............................................................................................................................................. 865.3 Denil geidi ............................................................................................................................................... 87

5.3.1 Prensip ........................................................................................................................................... 875.3.2 Tasarm ve boyutlar ....................................................................................................................... 88

5.3.2.1 stten grn ................................................................................................................ 885.3.2.2 Boy kesit ......................................................................................................................... 885.3.2.3 Kanal 895.3.2.4 Kanal en kesitindeki yaplar ............................................................................................. 895.3.2.5 Geitteki su giri ve k yaps ........................................................................................ 89

5.3.3 Hidrolik hesaplamalar .................................................................................................................... 905.3.4 Genel deerlendirme ..................................................................................................................... 925.3.5 rnek ............................................................................................................................................. 93

5.4 Ylan bal merdivenleri ........................................................................................................................... 955.4.1 Ylan bal gnn zellikleri ....................................................................................................... 95


17/142

xv

5.4.2 Tasarm .......................................................................................................................................... 955.4.3 Genel deerlendirme ..................................................................................................................... 96

5.5 Balk eklz ............................................................................................................................................... 965.5.1 Prensip ........................................................................................................................................... 965.5.2 Tasarm .......................................................................................................................................... 97

5.5.3 Genel deerlendirme ..................................................................................................................... 975.5.4 rnek ............................................................................................................................................. 985.6 Balk asansr ......................................................................................................................................... 100

5.6.1 Prensip ......................................................................................................................................... 1005.6.2 Yap .............................................................................................................................................. 1005.6.3 Genel deerlendirme ................................................................................................................... 1005.6.4 rnek ........................................................................................................................................... 101

6 Balk geitlerinin izlenmesi .................................................................................................................. 1036.1 zleme amac ........................................................................................................................................... 1036.2 Yntemler ............................................................................................................................................... 103

6.2.1 Balk tuzaklar ............................................................................................................................... 1046.2.2 Kapatma yntemi......................................................................................................................... 104

6.2.3 Markalama ................................................................................................................................... 1046.2.4 Elektrikle balk avcl .................................................................................................................. 1066.2.5 Otomatik sayma donanm ........................................................................................................... 106

6.3 Sonularn deerlendirilmesi .................................................................................................................. 106

7 Yasal mevzuat ..................................................................................................................................... 1097.1 Yeni tesisler ............................................................................................................................................ 1097.2 Mevcut tesisler ....................................................................................................................................... 109

8 Kaynaklar ........................................................................................................................................... 111

9 Kitapta kullanlan semboller ve iaretler izelgesi ................................................................................. 115

10 Terimler ve tarifleri ............................................................................................................................. 117

Fotoraflar .......................................................................................................................................... 118


18/142

xvi


19/142


20/142

xviii

ekil 4.19: erisine enerji krc kayalarn yerletirildii yan geit kanal ................................................................ 44ekil 4.20: Bir yan geit kanalnda eimi paralara ayrmak iin kayalk eiklerin kullanlmas ............................... 44ekil 4.21: Kinsaudaki Lech barajndaki yan geit kanalnn su giri yapsndaki kontrol dzenei. ....................... 45ekil 4.22: Varrel Estate yaknndaki Varrel Bke deresinde bulunan yan geit kanal ........................................... 47ekil 4.23: Seiferts Deirmenine ait bendin konumunu gsteren ema.................................................................. 48

ekil 4.24: Seifert Deirmenindeki yan geit kanal ................................................................................................. 48ekil 4.25: Kinsau yan geit kanalnn vaziyet plan ................................................................................................. 49ekil 4.26: Kinsau yan geit kanal ........................................................................................................................... 49ekil 4.27: Bentlerdeki balk rampalarnn konumu ................................................................................................. 50ekil 4.28: Krewelin bendindeki balk rampas ........................................................................................................ 51ekil 4.29: Eitorf bendindeki balk rampas .............................................................................................................. 51ekil 4.30: Przl kanal tipinde havuzlu geit ........................................................................................................ 53ekil 4.31: Przl kanal tipinde havuzlu geit ........................................................................................................ 53ekil 4.32: Kazkl geit ............................................................................................................................................. 54ekil 4.33: Eselsbrcke balk rampas ...................................................................................................................... 55ekil 4.34: Dattenfeld balk rampas ........................................................................................................................ 56ekil 4.35: Dattenfeld balk rampas ........................................................................................................................ 56

ekil 4.36: Delmenhorst balk rampas .................................................................................................................... 57ekil 4.37: Przl kanall Uhingen havuzlu geidi .................................................................................................. 58ekil 4.38: Spillenburg bendindeki balk rampas .................................................................................................... 59ekil 4.39: Spillenburg bendindeki balk rampas .................................................................................................... 59ekil 4.40: Spillenburg bendindeki balk rampas .................................................................................................... 60ekil 4.41: Spillenburg bendindeki balk rampas .................................................................................................... 60ekil 4.42: Yan geit kanal ....................................................................................................................................... 62ekil 4.43: Hesaplama rneini gsteren izim ....................................................................................................... 63ekil 4.44: Taban eikler iin hidrolik hesaplama .................................................................................................... 64ekil 4.45: Kinsaudaki Lech barajndaki balk geidi ............................................................................................... 64ekil 4.46: Batk akta azalma faktr ................................................................................................................. 65ekil 4.47: Kayalk eikteki ak ................................................................................................................................ 66ekil 4.48: Hesaplama rneine ilikin izim ........................................................................................................... 66ekil 4.49: Eitorf-Unkelmhle balk rampasndaki deneme altrmas .................................................................. 67ekil 5.1: Klasik havuzlu geit ................................................................................................................................. 69ekil 5.2: Havuzlu geitler ...................................................................................................................................... 69ekil 5.3: Havuzlu geit .......................................................................................................................................... 70ekil 5.4: Havuzlu geit .......................................................................................................................................... 70ekil 5.5: Havuzlu geitlerde kullanlan terimler ................................................................................................... 71ekil 5.6: Paralelkenarl geidin perde duvar tasarm ........................................................................................... 72ekil 5.7: Lehmende Moselle bendindeki paralelkenarl geit ............................................................................. 73ekil 5.8: Elbe Nehri zerindeki Geesthacht bendine ina edilen hrgl balk geidi ........................................ 73ekil 5.9: Havuzlarn en kesiti ................................................................................................................................ 75

ekil 5.10: Havuzlu geidin boy kesiti ...................................................................................................................... 75ekil 5.11: Koblenz/Moselle balk geidi .................................................................................................................. 76ekil 5.12: Dahl havuzlu geidi ................................................................................................................................. 77ekil 5.13: Dahl havuzlu geidi ................................................................................................................................. 77ekil 5.14: ift yarkl balk geidi ............................................................................................................................. 78ekil 5.15: Bergerac bendindeki yarkl geit ........................................................................................................... 78ekil 5.16: Yarkl geitlere ilikin boyutlar ve terimler ............................................................................................ 79ekil 5.17: Yarktaki ak hz dalm ....................................................................................................................... 80ekil 5.18: Yarkl geidin boy kesiti ......................................................................................................................... 81ekil 5.19: Yarkl geidin ayrnts ............................................................................................................................ 81ekil 5.20: Yarktan geen su aknts ....................................................................................................................... 82ekil 5.21: Yarkl geitteki su debisi ........................................................................................................................ 82

ekil 5.22: Keskin kenarl yarklar iin debi katsays ............................................................................................... 82ekil 5.23: Hesaplanan rnek deerlerle birlikte ematik gsterim ........................................................................ 83


21/142

xix

ekil 5.24: Yarkl geidin perde duvarlar ................................................................................................................ 84ekil 5.25: Neu Lbbenauda Spree bendindeki yarkl geit ................................................................................... 86ekil 5.26: Denil geidi ............................................................................................................................................. 87ekil 5.27: Denil geidindeki saptrclar .................................................................................................................. 87ekil 5.28: Denil geidindeki karakteristik hz dalm ............................................................................................ 87

ekil 5.29: Denil geidi ............................................................................................................................................. 88ekil 5.30: Denil geidi ............................................................................................................................................. 88ekil 5.31: Denil geidi ............................................................................................................................................. 90ekil 5.32: h* = f(ho) ilikisi ...................................................................................................................................... 90ekil 5.33: Saptrclarn lleri ............................................................................................................................... 91ekil 5.34: Denil geidinin boy kesiti ........................................................................................................................ 91ekil 5.35: Unkelmhledeki hidroelektrik santralinin Denil balk geidi ................................................................. 93ekil 5.36: Dinlenme havuzlu alt Denil kanal .......................................................................................................... 94ekil 5.37: Alt Denil kanal........................................................................................................................................ 94ekil 5.38: Deniz lampreyi (Petromyzon marinus) ................................................................................................... 94ekil 5.39: Ylan bal (Anguilla anguilla) ................................................................................................................ 95ekil 5.40: Ylan bal merdivenli paralelkenarl geit ............................................................................................. 95

ekil 5.41: Ylan bal merdiveni ............................................................................................................................. 96ekil 5.42: Balk eklznn alma prensibi ............................................................................................................ 97ekil 5.43: Schodendeki balk eklz ...................................................................................................................... 98ekil 5.44: Schodendeki balk eklz ...................................................................................................................... 99ekil 5.45: Balk asansrnn alma prensibi ..................................................................................................... 100ekil 5.46: Tuilires balk asansr ........................................................................................................................ 101ekil 5.47: Tuilires balk asansrnn girii ......................................................................................................... 101ekil 6.1: zleme amal balk tuzaklamas ........................................................................................................... 105ekil 6.2: Markalanm somon ............................................................................................................................. 105ekil 6.3: zleme amal elektrikle avclk ............................................................................................................. 105

izelge 2.1: Ren, Weser ve Elbe nehir sistemlerindekibelirte balk kuaklarnda bulunan baz balk trlerin dalm ............................................................ 12

izelge 2.2: Nehir kuaklar ...................................................................................................................................... 13izelge 2.3: Nehir kuaklarnn eime gre snflandrlmas .................................................................................... 13izelge 3.1: Baz ergin balk trlerinin ortalama boyu .............................................................................................. 28izelge 5.1: Havuzlu geitlere ilikin tavsiye edilen ller ...................................................................................... 72izelge 5.2: Sadece tek yar olan geitlere ilikin asgari boyutlar ......................................................................... 79izelge 5.3: Azami memba su kotunda su seviyeleri ve ak hzlar ......................................................................... 84izelge 5.4: Denil geitlerinde kanal genilii ve eim iin klavuz deerler ............................................................ 89izelge 5.5: Denil geidinde saptrclarn tasarm iin klavuz deerler .................................................................. 89


22/142

xx


23/142

1

1 Giri

Birok balk tr normal davran gerei, hayatlar-nn belirli dnemlerinde uzun ya da ksa mesafeli g

etmektedir. Bu trlerin en ok bilinenlerine rnekolarak denizden nehirlerdeki yumurtlama alanlarnadnerken binlerce kilometre yol kat eden somon(Salmo salar) ve mersin bal (Acipenser sturio) veri-lebilir. Uzun mesafeli g eden bu trlerin yan sradier balklar ve omurgaszlar da, yaam dngleri-nin belirli aamalarnda nehrin bir blmnden dierblmne ksa sreli ya da kk apl gler yap-maktadr.

Ortaada Avrupadaki birok dere ve nehre su g-cnden yaralanmak amacyla bentler ina edilmitir.

Bu tarihi yaplar, hl kltrel varlmzn nemli birblmn oluturmaktadr. Sanayileme ve dnyanfusunun artna paralel olarak nehirler, insanlartarafndan ok eitli amalarla youn bir ekildekullanlmaya devam etmektedir.

Gnmzde takn kontrol, ulam ve imesuyutemini gibi kullanm amalarnn yan sra hidroelekt-rik enerji retimi, zellikle son dnemde yenilenebi-lir enerji kaynaklarnn kullanmnn teviki neticesin-de yeni barajlarn yaplmasn nemli lde teviketmitir. Bu erevede fosil enerji kaynaklarndan

doaya salnan karbondioksiti azaltmak amacylahidroelektrik enerji youn bir ekilde desteklenmek-tedir. Baraj ve bent gibi engellerin nehirlere inassonucu nehir ekosistemlerinin karakteri ve niteliinemli lde etkilenmitir. Bu su yaplar, nehrinbtn kesimlerinin su altnda kalmasna ve akarsukarakterini yitirerek rezervuara dnmesine yolaar. Ayrca bu engeller nehrin dikey balanabilirlii-ni de kesintiye uratr, bylece su canllarnn geiiimknsz hle gelir. Su kirlilii gibi dier etkenlerlebirlikte bu durum, baz balk trlerinin (somon, mer-sin bal, tirsi) populasyonlarnda azalmaya, bazende neslinin yok olmasna sebep olur.

nsan eliyle yaplan baraj ve bent gibi engellerinolumsuz etkileri ok nceden beri bilinmektedir.rnein, on nc yzylda Jlich Kontu Rur nehri(Kuzey Ren-Vestfalyadaki Maas Nehrinin kolu) ileilgili olarak, somonlarn g ettii dnemde btnbentlerin ak tutulmasn emreden bir ferman -karmtr (Tichelbacker, 1986). Buna benzer kklzmler gnmzde uygulanabilir olmamakla birlik-te, mevcut engeller sadece balk geidi ina edilerekalabilir hle getirilebilmektedir. Balk geitlerininyapm, nehir habitatnn ya da nehrin dikey balana-

bilirliinin kaybolmas gibi barajlarn sebep olduutemel ekolojik zarar ortadan kaldrmamakla birlikte,bu tedbir sayesinde engellerin olumsuz ekolojik etki-si belirli lde hafiflemekte ve ekolojik uyumlulukartrlmaktadr. rnein, 1980li yllarn ortalarnda

Kuzey Ren-Vestfalyadaki nehirlerin somon ve deni-zalas ile balklandrlmas amacyla balatlan prog-ramn baarsnn ardnda sadece atk su artm tesis-lerinin inas ile su kalitesindeki iyileme olmayp,kritik engeller zerine balk geidi yaplarak potansi-yel yumurtlama alanlar ile (Sieg Nehir sistemi) ananehir kolu (Ren Nehri) arasndaki balantnn yeni-den salanmas da vardr (Steinberg ve Lubieniecki,1991). Sucul ekosistemler arasndaki balantnnyeniden tesisi, nesli tehlike altnda olan balk trleri-nin nehirlerde yeniden oaltlmas faaliyetlerine,daha genel olarak tr ve habitatn korunmasnanemli katk salamtr. Gnmzde nehirlerin di-key balanabilirliinin yeniden tesisi, kamuoyuylapaylalan sosyopolitik bir hedeftir. Bu hedefe, ihti-ya duyulmayan engeller ortadan kaldrlp (yani,yklp) yerine meyilli taban ya da balk geidi inaedilerek ulalabilir.

Balk geitleri, su canllarnn g yollar zerindekibaraj ve bent gibi engelleri aarak memba veya man-sap glerini kolaylatran yaplardr. Su ktleleriarasndaki balantnn yeniden salanmas, sadece

balklarn yararna olmayp, btn su canllar iinnemlidir; balklarla birlikte dier btn su canllarnierisine alan daha uygun genel bir terim bulunmad-ndan bu kitapta balk merdiveni, balk yolu,balk geidi ve balk basamaklar gibi terimlerkullanlmtr. Gemite sadece balklarn nehrin stksmlarna kmasna yardmc olmaya nem verildi-inden, bu terimlerin gemiten kaynakland g-rlmektedir. Gnmzde balk yolu terimi, balkfaunas ile snrl olmayp, g eden btn su canlla-rn kapsayan geni bir anlamda kullanlmaktadr. Buterimin anlam, son dnemde nemi gittike artanmansap gn de ierisine alacak ekilde genile-tilmitir.

Balk merdivenleri, teknik olarak fayda salayacakbiimde ya da doay taklit eden tarzda ina edile-bilmektedir. Doal zmlerden yan geit kanallarve balk rampalarnn yan sra, klasik havuzlu tipgeitler ve yarkl geitler gibi daha teknik zmlerde bulunmaktadr. Allagelmi tiplerin dnda, ylanbal merdivenleri, balk asansrleri ve hidrolik balkeklz gibi zel yaplar da kullanlmaktadr. Bu kitap-

ta sadece memba gne ynelik balk geitleri ileilgili en yeni bilgiler yer almakta olup, ina, iletme ve


24/142

2

bakmlarnn yan sra ilevselliklerinin denenmesi ileilgili tavsiye ve aklamalar da verilmitir.

Gnmzde balklara ilikin davran engelleyici d-zenekler (balklarn trbinlere veya su alma azlarnagiriini engelleyici hava kabarckl, kl, elektrik

akml perdeler gibi#) ile balklarn nehrin aa ke-simlerine geiine yardmc olan dzeneklerin (man-sap gn salayan yan geit sistemlerin#) tasarmve yapl hakknda bilgilere gerek duyulmaktadr.Hlihazrda bu konularla ilgili nemli lde bilgieksiklii bulunmas nedeniyle DVWK, bu alanda biralma balatm ve bu sorunlarla ilgili baka klavuz-larn hazrlanmas iin giriimde bulunmutur. Bukitapta mansap g konusu yzeysel olarak elealnm olup, ayrntl bir ekilde aklanmamtr.

#Editr tarafndan eklenen aklama


25/142

3

2 Ekolojik prensipler

2.1 Akarsu ekosistemleri

Akarsular, farkl ekolojik blgeleri doal yolla birbiri-ne balar; bu ynyle ekolojik ynden ok nemlidir.Bu sebeple, daha doru bir ifadeyle tabiattaki haya-ti iletiim hatlar olarak adlandrlr. Genel olarakdier btn ekosistemler de bu lde byk yapsalfarkllk arz etmekte ve sonu olarak, eitli bitki vehayvan trlerinin oluturduu ok zengin ve birbirin-den farkl topluluklar n plana karmaktadr. Bu-nunla birlikte insan faaliyetleri iin bu kadar ok kul-lanlan veya kirlilik ve yapsal deiikliklerden aretkilenen baka bir ekosistem yoktur.

Zarar grmemi bir akarsu ekosisteminin karakterini,ierisinde ok sayda abiyotik (cansz) ve biyotik (can-l) etkenlerin yer ald son derece karmak bir yapbelirler. Bu nedenle parametrelerin sadece birindeortaya kan deiiklik, akarsudaki canl topluluklar(biyosnoz) zerinde bir dizi ok farkl etkiyi tetikler.Gnmzde bu tr etkilerin olutuu mekanizmalarhakknda ok fazla bilgi mevcut deildir.

Farkl jeofizik, iklimsel ve baka abiyotik etkenlerinbir arada bulunmas, bir nehirdeki farkl habitatlarnkalitesi ve yaps zerinde belirleyici etki oluturmak-tadr. Bu temel parametrelerden birka aadaverilmitir.

2.1.1 Jeoloji ve iklim

Kylara yakn kesimlerdeki ovalk araziler, yksekaraziler ve dalk alanlar gibi farkl ekolojik blgeler,temelde jeolojik ve iklimsel zellikler bakmndanbirbirinden ayrlr; bu nedenle bu blgelerdeki akar-sularn karakterinin, bulunduklar yere gre deime-si artc deildir. Nehirlerin hidrolojik karakteristik-leri, suyun kendi hidrokimyasal zelliklerinin yan

sra, deniz seviyesine gre ykseklik, ya ve yery-zne kan kayalarn bileimi gibi etkenler tarafndanbelirlenir. Arazinin eimi de orografik bir etken olup,dier abiyotik etkenlerin (su hz ve tabandakisubstrat bileimi gibi) yaps ile birlikte erozyon vesedimantasyon sreleri zerinde belirleyici etkiyesahiptir.

2.1.2 Su hz

Akarsularda ekolojik olarak belirleyici en nemli

etken su hzdr. Akarsulardaki hayvan topluluklarher zaman aknt ile srklenme tehlikesiyle kar

karyadr; sonuta, sadece srklenmeye kar du-rabilme mekanizmalar gelimi ya da su akntsnakar hareket edebilen canllar bu sularda kalc birtopluluk oluturabilir.

Akarsulardaki eitli ak karakteristiklerine uyum

salamayla ilgili olarak su canllar, mansaba dorusrklenip yerlerini kaybetmemek iin farkl biyolojikstratejiler gelitirmitir:

Vcut biimi uyumu

Hem balklarn hem de bentik (tabanda yaayan)omurgaszlarn vcudu, kendi habitatlarnn akrejimlerine uyum salayabilecek en uygun biimialmtr. Kahverengi alabalk (Salmo trutta f. fario)veya golyan bal (Phoxinus phoxinus) gibi akarsula-rn hzl akan st kesimlerindeki balklarn vcudu

torpido biiminde olduundan su akntsna direnle-ri ok dktr; apak bal ( Abramis brama) vesazan (Cyprinus carpio) gibi srt yksek olan balklarise akntnn daha yava olduu sularda toplulukoluturur (ekil 2.1).

ekil 2.1: Balklarn vcut biimlerinin farkl su

hzlarna uyumu (Schua, 1970)

(a) Akarsularn hzl akan st kesimlerindekitrler: kahverengi alabalk, golyan bal,dere iskorpiti,

(b) Nehrin yava akan blgelerindeki trler:apak bal, sazan, kzlkanat.


26/142

4

Davran uyumu

Su canllarnn birou, mansaba srklenmektenkurtulmak iin aktif davran uyumundan yararlan-maktadr. Bu canllara en gzel rnek Baetis cinsineait mays sinekleridir. Bu sinekler, su ak hzland-

nda vcutlarn substrat zerine bastrr; bylecesuya kar direnleri azalr (ekil 2.2).

ekil 2.2: Baetis cinsine ait bir mays sinei larvasnn

su ierisindeki duruu (Schua, 1970)

a) Zayf akntlarda

b) Gl akntlarda

Tutunma yollar

Bentik omurgaszlarn birou, vantuzlar (slkler vekarasinek larvas, Simulium spp.), bkml iplikiksalglama (tatarck larvas) ya da engel, trnak veyavcut uzantlar zerindeki kllar vastasyla kendileri-ni substrata tutturur.

Yava akntl alanlarda yaayan canllar

Byk talarn arkasnda ve altnda yava akntlalanlar oluur; dere iskorpiti (Cottus gobio) gibi trlerbu alanlar snma yeri olarak kullanr. Bu balk trsubstrat ile dorudan temas etmeye alr ve by-mesine paralel olarak vcut boyutuna uygun farklbyklklerdeki snma yerlerini tercih eder. Balklarve eitli omurgasz canllar yksek su hzndan venehirlerin ara boluklarndaki (tabandaki substratparacklar arasndaki boluklar) yrtclardan ko-runmak iin snacak yer arar. rnein glge bal-nn (Thymallus thymallus) besin keseli larvalar buaklarn ierisine 30 cm kadar girerek kendileriniyrtclardan korur.

Dengeleme gleri

Dengeleme gleri, esasen srklenme neticesinde

oluan konum kayplarn dengelemeye yardmc olan

belirli bir yndeki hareketlerdir. Dere iskorpiti yavru-lar, yzme kabiliyetinin henz yeterince gelimediidnemde aknt ile mansaba tandktan sonramembaya doru yaklak 2 km kadar yzer (Bless,1990). Baz bcek trlerinin ergin bireyleri, larval

dnemdeki srklenme sonucunda ortaya kankonum kayplarn dengelemek iin membaya doruuar (Pechlaner, 1986). Buna benzer dengelemegleri tatl su ekirgelerinde (Gammaridae) de g-rlmektedir (Hughes, 1970; Meijering, 1972).

Akarsu eimi, morfolojik olarak deiiklie urama-m nehirlerin su hzn (ve akmn) ve dolaysylanehir yatann genel yapsn belirleyen en nemlietkendir. Su hz, akarsu yata genilii boyuncaortaya kan yerel farkllklarn etkisiyle nemli l-de deiiklik gsterebilir. Nehir yapsndaki bu dina-

mik deiiklikler sonucunda, sucul habitatlarn okekilli mozaik benzeri karakterinin temelini oluturanfarkl aknt desenleri meydana gelir. Ak rejimindekideiimler, akarsulardaki hayat artlarn da deiik-lie uratr. Normal su seviyesinde yava akntl,takn zamanlarnda ise yksek akm hzlarnn etki-sinde kalan alanlar vardr (ekil 2.3). Takn dne-minde su canllar mansaba daha kolay srklenir;takn hafifledikten sonra faunann, dengeleme g-leri ile eski konumuna dnmesi gerekir.

2.1.3 Kesme gerilmesi ve substrat dalmAkarsudaki enerji, erozyon ve sedimantasyon iledoal akarsu yatan dinamik bir biimde yenidenekillendirir. Suyun kesme gerilmesi katlarn tan-masna (yatak yk) ve byk lde yer deitirme-sine sebep olur. Bu durum, farkl aknt desenleri ilebirlikte farkl taban ve ev yaplarnn olumasna yolaar:

Menderes oluturan ve yayvan yatakl nehirler-de, taban ve evdeki malzemenin erozyonlauzaklatrlmas sonucu kvrm yerinin d kena-rnda dik evler oluurken, i kenarda malzemebirikimi nedeniyle dz ev birikintileri oluur.

Blgesel akl, kum ve silt birikimi su derinliiniazaltarak s alanlarn olumasna yol aar.

Kat malzemenin uzaklamas su derinliindearta (derin gllenmeler ve delikler) sebep olur.

Ksa mesafeli aralklarla, aknts yava olan b-lmleri hzl akntl blmler (ukur-tmsek ya-ps) takip eder.

Nehir yatanda grlen dinamik kaymalar, geiblgesi, kr yan kol ve su kabarmalarna yol aar.


27/142

5

ekil 2.3: Bir nehirdeki ak karakteristiklerinin farkl debi koullarnda deiimi

a) Asgari su kotu: Dk hzlar; su, engellerin etrafndan akar.

b) Azami su kotu: Yksek hzlar; su, engellerin zerinden akar.

Akarsularda tane byklklerine bal olarak katcisimler de tanr (ekil 2.4). Yksek su hzlarnda vetabanda buna uygun olarak oluan yksek kesmegerilmesinde aknt ile byk substrat paralar biletanabilmektedir. Kesme gerilmesindeki azalmayabal olarak ncelikle kaba malzemeler tabana -kerken, daha ince taneli paralar akntnn az olduuyerlerde birikene kadar tanr. Bu sebeple, doal

veya doala yakn nehirlerde substrat, farkl akntla-ra bal bir mozaik yap sergiler ve burada, her birininkendine zg habitat ihtiyac olan farkl canl toplu-luklar (biyosnoz) kmelenir. Pek ok trn habitatihtiyac yaam dngs boyunca nemli lde dei-ebildiinden, ok zengin tr eitliliinin akarsulardayaamn srdrebilmesi iin bu farkllam substraten temel n arttr:

Kahverengi alabalk (Salmo trutta f. fario), glgebal (Thymallus thymallus), bykl balk (Barbusbarbus) ve noktal inci bal (Alburnoidesbipunctatus) gibi birok balk tr, yumurtalarnbrakmak iin belirli tane byklklerden oluanakl substratlara gerek duyar.

Dere, nehir ve deniz lampreylerinin (Lampetra

planeri, Lampetra fluviatilis, Petromyzonmarinus) larvalar (ammocoetes) ayrca, gizlen-dii ve zerinden akan sudaki organik maddeleriszerek beslendii dnemde geliimleri iin incetaneli sediment birikimlerine ihtiya duyar.

Kababurun (Chondrostoma nasus) talar zerin-de gelien algleri yiyerek beslenir; bu sebeple,beslenme dneminde ta ve kaya paralarna,yumurtlama dneminde ise akl zemine gerekduyar.

ekil 2.4: Ak hzna gre substrat malzeme dalm


28/142

6

2.1.4 Scaklk

Akarsularn scakl, tatl su (limnetik) biyosnozubakmndan zellikle nemlidir. Birok canl tr,metabolik ilevleri ve normal davranlar iin dar birscaklk aralna uyum salamtr. Bu trler sadece

en uygun scakla gre belirli ldeki sapmalartolere edebilir. Isl kirlenme (havuzlarda snm sula-rn, termik santrallerin soutma sularn vb. ortamagirii) sonucu akarsularn bir miktar snmas ve depo-lanm sularn youn gne mas sonucu snmas,scakla duyarl bu tr canllarn topluluk oluturma-larn snrlandrabilir. Dier taraftan, balklarn re-mesi, her tre zg bir en dk scakla baldr.Kahverengi alabalk (Salmo trutta f. fario) 5Cunaltndaki scaklklarda yumurtasn brakrken, kaba-burunun (Chondrostoma nasus) remesi sadece

8Cta, golyan balnnki (Phoxinus phoxinus) ise11Cta balar. Nehrin aa kesimlerine (potamon)zg sazan (Cyprinus carpio) ve kadife bal (Tincatinca) gibi trler sadece su scakl 20Cun zerindeolduunda yumurta brakr. Su scaklklar ve scaklkdeiimleri balklarn g davran zerinde nemlibir etkiye sahiptir (Jonsson, 1991). Norveteki Imsanehrinde yaayan somon ve denizalas smoltlarmansap g iin 10Cun altndaki scaklklar tercihederken, ergin ylan balklarnn birou 9C ile 12Carasndaki scaklklarda nehrin mansabna doru

yzmektedir. Su scaklklarndaki art balklarnmemba gn de balatmaktadr. Bununla birlikte,belirli bir tre zg scaklk snr aldnda balkmetabolizmas hzlanabildiinden ve baln fizikseldayanm azalabildiinden ok yksek su scaklmemba gn engellemektedir.

2.1.5 Oksijen

znm oksijen sucul ortamlarda nemli bir yeresahiptir. Akarsulardaki trblansl ak artlarnda suyzeyi araclyla oksijen alm (fiziksel oksijen alm)nemli bir kaynak olmakla birlikte, yksek sucul bit-kilerin yan sra planktonik ve epifitik algler de foto-sentez ilemiyle (biyolojik oksijen temini) oksijenretmektedir. Nehirlerin kendini temizleme srecin-de oksijen tketen mikrobik paralanmayla ortam-dan uzaklatrlan organik kirlilik, sulardaki oksijenseviyesini nemli lde azaltabilir. Olaan d du-rumlarda bu olay su canllarnn lmne sebep ola-bilir. Ska karlalan balk lmlerinin nedeni sade-ce toksik maddeler (siyanr, pestisitler vb.) olmayp,daha ok kanalizasyon atklar veya sv gbre gibi

organik maddenin oksijen tketen paralanma me-kanizmas sonucu ortaya kan oksijen eksikliinden

kaynaklanmaktadr. Su hz ve akmyla ok ilgili olansudaki oksijen muhtevas, su canllarnn akarsulardatopluluk oluturmas zerinde nemli bir etkiye sa-hiptir:

Akarsularn kaynaa yakn yerlerinde yksek

oksijen seviyesine uyum salayan omurgaszlar,toplam oksijen ihtiyacn vcut yzeyinden di-fzyonla karlar. Akntnn hzl olmas nedeniy-le, canllarn solunum ihtiyalarn karlamayayetecek miktarda oksijence zengin su salanmolur; bu nedenle farkl tasinei larvalarnda ok-sijeni absorbe etmek iin zel organlar (solun-galar) gelimemitir.

Akntnn daha yava olduu nehir blmlerindeyaayan midyeler (ift kabuklular), birgnsinei(Ephemeroptera) ve evciklibcek (Trichoptera)larvalar gibi trlerin oksijen alveriini kolayla-tran solunum organlar, bir baka deyile solun-galar vardr.

Tatarck sinei larvalar (Chironomidae) ve halkalsolucanlar (Tubifex tubifex) gibi baz dip canlla-rnn vcut svlarnda, srekli oksijen eksikliiolan habitatlara uyumun bir gstergesi olarakhemoglobin bulunmaktadr. Hemoglobinin oksijen balama kapasitesi ok fazla olduundan,vcudunda bu molekln bulunduu canllar ok-

sijenin dk olduu ortamlar da bile oksijen ih-tiyalarn karlayabilir.

Baz balk trleri de, sudaki farkl oksijen seviye-lerine uyum salamtr. Yaz mevsiminde bile su-larn souk olduu akarsularn yukar kesimlerin-de (ritron) yaayan kahverengi alabalk (Salmotrutta f. fario) ve golyat bal (Phoxinusphoxinus) gibi trler iin akarsuyun doall vetemizlii korunduu srece, yl boyunca kullan-labilir durumda yeterli oksijen vardr. Bu yzdenbu trlerin solunga faaliyetleri dk seviyede

olup, sudaki oksijenin yeterince olmas gerekir:Kahverengi alabalk 9 mg/Lnin altnda oksijenderiimlerine uzun sre dayanamamaktadr.

Bununla birlikte, nehrin yava akan kesimlerinde(potamon) yaayan trler, doal yolla oluan ok-sijen eksikliine uyum salamtr. rnek olaraksazan bal (Cyprinus carpio) oksijen deriiminin2 ila 3 mg/L olduu sularda yaayabilmektedir.Tasran balklar ailesine (Cobitidae) mensup ba-z yerli trler [rnein, dikenli tasran (Cobitistaenia), tayiyen (Misgurnus fossilis) ve tasran

(Noemacheilus barbatulus)] srekli oksijen eksik-lii grlen habitatlara uyumun bir sonucu ola-


29/142

7

rak barsak solunumu yapabilmektedir. Sudakioksijen muhtevas dk olduunda bu trler,hava yutup, buradaki oksijeni zel bir solunumorgan ile ayrabilmektedir.

2.2 Nehir sreklilii

Vannote vd. (1980) tarafndan ortaya konulan NehirSreklilii Kavramnda, dorusal ekosistem olannehirlerin ekolojik ilevi ve balanabilirliklerine ilikinengellerin etkileri aklanmaktadr. Bu enerji-akmodeli; nehir sistemlerinin dorusal balanabilirliitezine dair kuramsal bir temel salar ve Blm 2.1deakland gibi, bir nehir boyunca abiyotik faktrler-de grlen belirgin deiimi esas alr. Sucul trler;belirli bir nehir kesiminde hkm sren zel yaamartlarna uyum salar ve akarsu boyunca abiyotikfaktrlerin deiimine bal olarak doal bir ardk-lkla deiim gsteren karakteristik biyosnozlarmeydana getirir. Aada verilen varsaymlara gre,fiziksel faktrlerin deiimi ile nehirlerdeki canl top-luluklarnn bileimini etkileyen biyolojik mekanizma-lar arasndaki temel ilikilere dayanan ideal bir mo-del oluturulabilir:

Nehir debisi kaynaktan nehir azna doru srek-li artar.

Genel olarak kaynaktan uzaklatka eim azalr.

Ak hz, nehrin st kesimlerinde ok yksekolup, ak ynnn tersine dzenli gelgit hare-ketlerinin olduu hali blgesine doru srekliazalr.

Nehir gzergh boyunca substrat, ak hznabal olarak belirgin bir biimde dzenlenir. stkesimlerdeki substrat arlkl olarak kaya para-lar ve iri akldan meydana gelirken, orta kesim-lerde kk akllar ve kum yaygndr; hali ala-nndaki substrat ise ince kum, silt ve kil malze-

meden olumaktadr.

Ilman blgedeki akarsularn st kesimlerinde10Cun altnda olan yllk ortalama scaklk nis-peten dk olmakla birlikte, nehir gzerghboyunca art gsterir. Ayrca, scaklk deiimaral da nehir boyunca srekli artmaktadr. Ge-nellikle kaynaa yakn yerlerdeki scaklk yl bo-yunca hemen hemen sabit bir seyir izlerken,aa kesimlerde kn 0C ile yazn 20C arasndadeiebilmektedir.

Akarsuyun st kesimlerindeki oksijen muhtevas,doygunluk veya ar doygunlukla karakterize

edilir. iddetli trblansl ak sebebiyle atmos-

ferden srekli bir biimde oksijen alnr. Nehir-deki oksijen muhtevas, su scaklndaki yksel-

me ve ak hzndaki azalma sebebiyle nehir bo-

yunca azalma gsterir. Aa kesimlerde su bitki-

leri ve zellikle fitoplanktonlarn suyun oksijenmuhtevas zerinde nemli etkisi vardr.

Burada aklanan genel modelde, eimdeki sreksiz-liin etkileri, byk yan kollardan gelen ak sebebiy-

le debideki ani art veya gllerden ak esnasnda

enerji alm gibi zel durumlar dikkate alnmamtr.

Nehir Sreklilii Kavramnda bir nehir gzerghnda-

ki farkl abiyotik faktrlerin deiimine bal olarak

benzer ekilde karakteristik bir biyolojik deiimin

olduu gerei ifade edilmektedir. Bu deiim ls

ayrca, nehirdeki biyolojik enerji ak olarak anlala-bilir ve biyosnozlar ile birlikte nehirdeki organik

madde girii, tanm, kullanm ve depolanmasn

ieren bir btn ifade eder. Biyolojik deiim, nehir

boyunca belirli trdeki veya tipteki canllarn karak-

teristik bir dizi hlinde dier canllarla yer deitir-

mesi eklinde anlalabilir. Bu nedenle, belirli bir

nehir kesiminde ya da btn nehir sistemindeki

biyosnozlar bir dzen ierisinde birbiriyle belirginbir biimde balantl olup, Nehir Sreklilii Kura-

mna gre, btn sistem ierisinde enerji kayplarn

asgariye indirmekle ilgili ortak bir strateji izler. Buerevede aa kesimdeki biyosnozlar, organik

madde enerji dnm henz tamamlanmadn-

dan membadakilere gre daha avantajldr; yukar

kesimdeki biyosnozlarda mansaba tanan organik

maddenin byk bir blm daha sonra paralan-

maktadr (ekil 2.5).

Bu kuram; nehrin farkl blmlerinde (st, orta ve alt

kesimler) yaayan omurgaszlarn farkl besin ele-

rini kullanmas ve farkl beslenme stratejileri gster-

mesi gerei ile desteklenmektedir. Nehir sreklilii

boyunca biyoenerji ile ilgili grlen belli bal etkiler;organik madde ve k dhil d kaynakl (allokton)

maddelerin farkl yerlerden youn bir biimde giriiile st kesimlerden ve yan kollardan gelen organik

maddenin orta ve alt kesimlere srklenmesidir:

Nehrin st kesimleri youn bir biimde evlerde-

ki bitki rtsnn etkisi altndadr. Bu durum,

glgelenme nedeniyle nehirdeki ototrofik reti-

mi azaltrken, dier taraftan zellikle den yap-

raklarla nehre ok miktarda l organik madde

girii salar.


30/142

8

ekil 2.5: Nehir Sreklilii Kavram: Nehir geniliinin bir fonksiyonu olarak akarsulardaki biyosnozlarn yapsal ve

ilevsel karakteristiklerinin deiimi (Bavyera Blgesel Su Ynetim Brosu, 1987) P = birincil retim;

R = solunum faaliyeti; P/R = birincil retimin solunum faaliyetine oran


31/142

9

Karasal blgeden gelen girdilerin nemi, nehirgenilii arttka azalma gsterir. Bununla birlik-te, sudaki ototrofik birincil retimde ve organikmaddenin st kesimlerden mansaba doru ta-nmasnda nemli lde art olur.

Birincil retimin (P) biyosnoz solunum faaliye-tine (R) oran (P/R), farkl nehir kesimlerinde bu-lunan biyosnozlar arasndaki fizyolojik farklarortaya koyar. Orta kesimlerde birincil retim da-ha nemliyken st kesimlerde solunum faaliyetiar basar. Bununla birlikte alt kesimlerde, su bu-lankl ve su derinliindeki arta bal olarak bi-rincil retim nemli lde azalmaktadr. Aynzamanda, st kesimlerde den yapraklardankaynaklanan byk miktarlardaki organik maddede akla tanmakta, bylece burada da solu-

num faaliyeti birincil retime gre daha arbasmaktadr.

Su canllarnn farkl morfolojik ve fizyolojik stratejile-ri, mevcut temel besin elerine ve farkl nehir kesim-lerinde arlkl olan beslenme artlarna gsterilenuyum olarak anlalabilir. Beslenme tiplerine grecanllar aadaki gibi ayrlabilir:

Paralayclar, den yaprak gibi organik mad-deleri (> 1 mm) kullanr; mikroorganizmalarndestekleyici faaliyetine bamldr.

Toplayclar, aknt hlindeki sudan kk (50

1 mm) veya ok kk (0,5 50 mm) paracklarszer veya bunlar substrattan toplar. Paralayc-larda olduu gibi toplayclar da, mikrobik canllarve bunlarn metabolizma rnlerine bamldr;yem paracklar ile birlikte bunlar da yerler.

Kazyclar, substrat zerinde gelien algleri sy-rarak tketmede uzmanlamtr.

Yrtclar, dier tipte beslenenleri yerler.

zel beslenme artlarna (P/R < 1) uygun olarak hemparalayclar hem de toplayclar, st nehir kesimle-

rindeki omurgasz biyosnozu etki altnda tutar. Ka-zyclar ounlukla orta kesimlerde (P/R > 1) bulu-nur. Nehir genilii artna ve yem parack bykl-nn azalna paralel olarak toplayclar, byknehirlerin biyosnozlarnda nemini korumaktadr.Yrtclarn oran nehir boyunca ok az deimekleberaber, tr bileimi farkllk gstermektedir. Byle-ce aadaki sonuca ulalabilir:

st kesimler: paralayclar ve toplayclar

Orta kesimler: kazyclar

Alt kesimler: toplayclar

Nehir boyunca balk topluluklar da karakteristik birdizi gstermektedir. Birka trden meydana gelen

st kesimlerdeki souk su balk topluluklarndansonra, tr eitlilii ok fazla olan lk su topluluklargelmektedir. st kesimlerdeki trler arlkl olarakomurgaszlarla beslenirken (invertivor), orta kesim-lerdeki balk topluluklar hem invertivor hem de

pisivorlardan (dier balklar yiyenler) olumaktadr.Plankton yiyen (planktivor) trler, byk nehirlerinalt kesimlerinde yaamaktadr. Bylece aadakisonuca ulaabiliriz:

st kesimler: invertivor balklar

Orta kesimler: invertivor ve pisivor balklar

Alt kesimler: planktivor balklar

Bu modelin ilerlilii iin temel art, hayvan topluluk-larnn sistem dinamiklerine uygun olarak yerel art-lara sorunsuz bir ekilde uyum salamalar ve gereklideiiklii salayabilmeleridir. rnein her bir tr,yaam dngsne ve mevsim artlarna gre uygunbeslenme alanlar ararken zgr olmaldr. Bu art,ilgili nehir kesimindeki canllar iin memba ve man-sap geiinin engellenmemi olmasn gerektirmek-tedir. rnein evlerde bitki bulunmamas nedeniylebiyolojik enerji akndaki dzensizlikler veya akarsu-yun barajla engellenmesi sonucu ortaya kan enerjive madde aklarndaki dzensizlikler ile belirli birekosistem iin tipik olan biyosnozlarn oluumun-daki dzensizliklerin nehir sisteminin tamamndatopluluk oluturma zerine olumsuz etkisi vardr.

Nehir srekliliindeki kesintiler ve dolaysyla nehir-deki malzeme devridaimindeki kesintiler enerji den-gesinde deiiklikler ortaya karr.

2.3 Akarsularn biyolojik kuaklara ayrlmas

Nehirlerdeki abiyotik ve biyotik etkenler arasndakietkileimlerin bilinmesi; nehir sreklilii kapsamndatipik biyosnozlar olan habitatlar arasndaki snrnbelirlenmesine, bylece nehrin birbirinden farklkuaklara blnmesine imkn tanr. Kuaklara ayr-ma uygulamada birok faydas grlen bir ilemdir;rnek olarak ekolojik temelli balklk iin nemli birtemel salar ve bir nehirdeki insan kaynakl mdaha-lelerin olumsuz etkisinin aka ortaya karlmasnaimkn tanr. Balklk amalar bakmndan, farklnehir kesimleri geleneksel olarak ticari ynden nemarz eden ve belirli bir kesimdeki balk bileimini ka-rakterize eden belli bal balk trlerine gre snflan-drlr. Tecrbeler, st kesimlerdeki balk toplulukla-rnn arlkl olarak kahverengi alabalk (Salmo trutta f. fario) ve glge balndan (Thymallus thymallus)olutuunu, orta kesimlerde bykl baln (Barbus

barbus), alt kesimlerde ise apak balnn (Abramisbrama) youn olarak bulunduunu gstermektedir.


32/142

10

Her blmde bulunan ilikili balk trleri ile bubelirte trler arasnda balant kurulabilir. Belirginbir dzen gsteren balk topluluklarndaki bu dikeyardklk (kuaklara ayrma#), Fulda nehrinde Mller(1950) tarafndan belirlenmi olup, tr bileimde ok

az farkllk olmakla birlikte ayn topluluk dizisinin Renve Elbe sistemlerinde de mevcut olduu grlmtr(izelge 2.1):

st alabalk kuanda## belirte tr olan kahve-rengi alabalktan (Salmo trutta f. fario) bakailikili tr olarak bulunan dere lampreyi(Lampetra planeri) ve dere iskorpiti (Cottusgobio) ile birlikte toplam tr yaamaktadr.

Alt alabalk kuanda (ekil 2.6), yukarda veri-len trlere ilaveten tasran (Noemacheilusbarbatulus) ve golyan bal (Phoxinus phoxinus)bulunmaktadr.

Glge bal kuanda (ekil 2.7), alabalk kua-ndaki btn trler bulunmakla birlikte, glgebal (Thymallus thymallus) kahverengi alabalagre daha baskn durumdadr. Bunlara ek olaraktatl su kefali (Leuciscus cephalus), kzlgz(Rutilus rutilus) ve dere kaya bal (Gobio gobio)gibi baka trler de bulunmaktadr.

Bykl balk kuanda (ekil 2.8) st alabalkkuandaki trler bulunabilmekle beraber bunla-rn ana populasyonlar yoktur; bykl balk(Barbus barbus), inci bal (Alburnus alburnus),

tahta bal (Blicca bjoerkna) ve kababurun(Chondrostoma nasus) gibi Cyprinidae ailesi balk-larnn yan sra turna (Esox lucius) ve tatl su lev-

# Editrn notu## Editrn notu: Huet, 1949a gre kuaklarn adlandrlmas

rei (Perca fluviatilis) gibi yrtclar baskn durum-dadr. Bu kuaktaki tr eitlilii glge bal kua-ndakine gre dikkat ekici ekilde daha fazladr.

apak bal kuandaki (ekil 2.9) balksnozunda,glge bal ve bykl balk kuaklarna

ait noktal inci bal (Alburnoides bipunctatus) vegolyan bal (Phoxinus phoxinus) gibi hzl aknt-lar tercih eden ilikili trler bulunmamaktadr.Akntnn daha gl olduu nehir kesimlerindesadece yerel olarak bykl balk (Barbus barbus)da bulunmaktadr. Bunun yerine, apak bal(Abramis brama) ile kadife bal (Tinca tinca), sa-zan (Cyprinus carpio) ve kzlkanat (Scardiniuserythrophthalmus) gibi durgun sulara zg diertrler baskn durumdadr.

Nehir azndaki hali kua, Trakya levrei-derepisisi kua olarak isimlendirilir. Bu kuak, gelgitolaylarnn etkisi altndadr. Dere pisisi(Platichthys flesus) ve ringa bal (Clupeaharengus) gibi deniz trleriyle birlikte, Trakya lev-rei (Gymnocephalus cernua) gibi durgun su tr-leri ve apak bal kuandaki trler de grle-bilmektedir.

Nehir biyosnozlar, yukardaki belirte balk trlerive ilikili trlere gre belirlenir. Kuaklara ayrma,balklarn yan sra su omurgaszlarn da kapsar. Bunedenle, ar kirlenmi veya insan etkisiyle youn birbiimde deitirilmi sularda grlebilecei zere,

belirte balk trlerinin bulunmad durumda bile,ilikili balk trleri ve omurgaszlara gre balk kuak-lar doru bir biimde belirlenebilir. rnek olarak,

ekil 2.6:

Felda Nehrindeki (Hesse)

alabalk kua


33/142

11

ekil 2.7:

Ilz Nehrindeki (Bavyera)

glge bal kua

ekil 2.8:

Lahn Nehrindeki (Hesse)

bykl balk kua

ekil 2.9:

Oder Nehrindeki

(Brandenburg) apak

bal kua


34/142

12

izelge 2.1: Ren, Weser ve Elbe nehir sistemlerindeki temel balk kuaklarnda bulunan baz balk trlerinin dalm

(Schwevers ve Adam, 1993ten deitirilmi)

stalabalkkua

Altalabalkkua

Glgebalkua

Byklbalk

kua

apakbalkua

Trakya lev-rei-dere

pisisi kua

Kahverengi alabalk (Salmo trutta f. fario)

Dere iskorpiti (Cottus gobio)

Dere lampreyi (Lampetra planeri)

Tasran (Noemacheilus barbatulus)

Golyan bal (Phoxinus phoxinus)

Dikence bal (Gasterosteus aculeatus)

Glge bal (Thymallus thymallus)

Noktal inci bal (Alburnoides bipunctatus)

Gml balk (Leuciscus leuciscus)

Dere kaya bal (Gobio gobio)

Tatl su kefali (Leuciscus cephalus)

Kzlgz (Rutilus rutilus)

Bykl balk (Barbus barbus)

Kababurun (Chondrostoma nasus)

nci bal (Alburnus alburnus)

Tahta bal (Blicca bjoerkna)

Tatl su levrei (Percafluviatilis)

Turna bal (Esox lucius)

apak bal (Abramis brama)

Trakya levrei (Gymnocephalus cernua)

Orfe (Leuciscus idus)

Kzlkanat (Scardinius erythrophthalmus)

Sazan (Cyprinus carpio)

Kadife bal (Tinca tinca)

Anadrom trler

Denizalas (Salmo trutta f. trutta)

Somon (Salmo salar)

Nehir lampreyi (Lampetra fluviatilis)

Deniz lampreyi (Petromyzon marinus)

Tirsi (Alosa alosa)

Dili tirsi (Alosa fallax)

Mersin bal (Acipenser sturio)

Katadrom trler

Ylan bal (Anguilla anguilla)

Dere pisisi (Platichthys flesus)

reyen populasyonlarn birincil dalm alanreyen populasyonlarn ikincil dalm alan


35/142

13

izelge 2.2: Nehir kuaklar(Illies, 1961)

dere

st kesimler

orta kesimler

alt kesimler

st alabalk kua

alt alabalk kua

glge bal kua

epiritron

metaritron

hiporitron

nehirst kesimlerorta kesimler

alt kesimler

bykl balk kuaapak bal kua

Trakya levrei-dere pisisi kua

epipotamonmetapotamon

hipopotamon

yksek oranda bulunan isopodlar (tespih bcekleri),diptera larvalar (sinekler) ve hirudinidler (slkler);populasyon younluu az olan kumpiresi(amfipodlar), evcikli bcek (trichoptera) ve belirliplecoptera trlerinin (ta sinei) bulunmamas ilekarakterize edilen bykl balk kua, glge balkuandan tam olarak ayrlabilir (Illies, 1958).

Bu gerei vurgulamak maksadyla Illies (1961), akar-sular iin belirte balk trleri temel alnarak yaplankuaklara ayrma yerine geecek, uluslararas dzey-de genel kabul gren bir adlandrma ortaya koymu-tur. Aratrmac ncelikle akarsular, dereler (ritron)ve nehirler (potamon) olmak zere balca iki snfa,sonra da bunlarn her birini alt blme ayrmtr.Orta Avrupadaki sular iin Illiesin adlandrmas ilebelirte balk kuaklarna gre yaplan snflandrmaayndr (izelge 2.2).

Illies (1961), Orta Avrupadaki akarsular iin tipikolan Fulda nehrindeki biyosnoz dizisinin, Peru veGney Afrikadaki sularn yan sra Amazon havzasn-da da mevcut olduunu gstermitir. Bileen trlerinfarkl oluu, elbette artc deildir. Bununla birlik-te, bu sularda bulunan yerli belirte ve ilikili trler-de, akntl ortamda hayatta kalabilmek iin OrtaAvrupa nehirlerinde yaayan benzer trlerle aynstratejilerin mevcut olduu grlmtr. Yine butrler, Avrupadaki balklarla ayn beslenme alkan-lklar gstermekte ve bu sebeple benzer ekolojiknilerde bulunmaktadr. Btn bunlar deerlendiril-

diinde, Nehir Sreklilii modelinin, dolaysyla

nehirleri biyolojik kuaklara ayrmann prensiptednya apnda geerlilii olan bir kavram olduusonucuna varlabilir.

Huet (1949), arlkl olarak Fransa olmak zere, Bel-ika, Lksemburg ve Almanyadaki farkl nehirlerdeyrtt ve fizikokimyasal parametreler ile balkdalmn inceledii sistematik aratrmalarnda,

nehir kuaklarnn oluumunda ana etkenin akntlarolduunu ortaya koymutur. Aratrc, aknt lsolarak hem eimden hem de nehir geniliklerinden(debiyi yaklak olarak tahmin etmek iin) yararlanm-tr. Bu iki parametre ile nehir kuaklar arasndaki ilikiizelge 2.3te verilmitir. Bu izelgede Weser ve Rennehir sistemlerinden elde edilen tecrbeler ndaepiritron ve

Balik Gecitleri_tasarim-Boyutlandirma Ve Izleme FAO Teknik Raporu_TR

Documents