SUMBER BELAJAR PENUNJANG PLPG 2017 MATA PELAJARAN/PAKET KEAHLIAN BAHASA JAWA BAB I UNGGAH-UNGGUH BASA LAN PENGETRAPANE OLEH: DRA. SRI SULISTIANI, M.Pd. DRA. SUWARNI, M.Pd. DRS. SUGENG ADIPITOYO, M.Si. DR. SURANA, M.Hum. KEMENTERIAN PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN DIREKTORAT JENDERAL GURU DAN TENAGA KEPENDIDIKAN 2017
16
Embed
BAB I UNGGAH-UNGGUH BASA LAN PENGETRAPANEsertifikasi.fkip.uns.ac.id/file_public/2017/MODUL 2017/Bahasa Jawa... · nanging kurmat marang wong sing digunem utawa sing diajak guneman.
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
SUMBER BELAJAR PENUNJANG PLPG 2017
MATA PELAJARAN/PAKET KEAHLIAN
BAHASA JAWA
BAB I
UNGGAH-UNGGUH BASA LAN
PENGETRAPANE
OLEH: DRA. SRI SULISTIANI, M.Pd.
DRA. SUWARNI, M.Pd. DRS. SUGENG ADIPITOYO, M.Si.
DR. SURANA, M.Hum.
KEMENTERIAN PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN
DIREKTORAT JENDERAL GURU DAN TENAGA KEPENDIDIKAN
2017
1
KISI-KISI DAN BAHAN AJAR
No. Kompeten
si Utama
Standar Kompetensi Guru (SKG) Indikator
Pencapaian
Kompetensi (IPK)
Materi
pokok Kompetensi Inti
Guru (KI)
Kompetensi Guru
Mata Pelajaran
(KD)
A B C D E F
1. Profesional Menguasai materi,
struktur, konsep, dan
pola pikir keilmuan
yang mendukung
mata pelajaran yang
diampu.
Memahami
kedudukan,
fungsi, dan ragam
bahasa Jawa.
Menggunakan
ragam bahasa
Jawa Ngoko alus
dengan tepat
Ragam
Ngoko alus
2. Profesional Menguasai materi,
struktur, konsep, dan
pola pikir keilmuan
yang mendukung
mata pelajaran yang
diampu.
Memahami
kedudukan,
fungsi, dan ragam
bahasa Jawa.
Menggunakan
ragam bahasa
Jawa krama lugu
dengan tepat
Ragam
Krama
lugu
3. Profesio-
nal
Menguasai materi,
struktur, konsep, dan
pola pikir keilmuan
yang mendukung
mata pelajaran yang
diampu.
Memahami
kedudukan,
fungsi, dan ragam
bahasa Jawa.
Mengguna-kan
ragam bahasa
Jawa krama alus
Ragam
Krama alus
4. Profesi-
onal
Menguasai materi,
struktur, konsep, dan
pola pikir keilmuan
yang mendukung
mata pelajaran yang
diampu.
Menguasai dasar-
dasar dan kaidah
bahasa Jawa
sebagai rujukan
penggunaan
bahasa Jawa yang
baik dan benar.
Membuat kalimat
permintaan
dalam ragam
krama alus
Unggah-
ungguh
basa
5. Profesional Menguasai materi,
struktur, konsep, dan
pola pikir keilmuan
yang mendukung
mata pelajaran yang
diampu.
Memiliki
keterampilan
berbahasa Jawa
(menyimak,
berbicara,
membaca, dan
menulis)
Membuat kalimat
permohonan
sesuai dengan
unggah- ungguh
basa
Unggah-
ungguh
basa
6. Profesional Menguasai materi,
struktur, konsep, dan
pola pikir keilmuan
Memiliki
keterampilan
berbahasa Jawa
Membuat kalimat
tanya sesuai
dengan pragmatik
Unggah-
ungguh
basa
BAB I
UNGGAH-UNGGUH BASA LAN PENGETRAPANE
2
yang mendukung
mata pelajaran yang
diampu.
(menyimak,
berbicara,
membaca, dan
menulis)
basa Jawa
7. Profesional Menguasai materi,
struktur, konsep, dan
pola pikir keilmuan
yang mendukung
mata pelajaran yang
diampu.
Memiliki
keterampilan
berbahasa Jawa
(menyimak,
berbicara,
membaca, dan
menulis)
Mengubah
kalimat ragam
ngoko ke dalam
ragam krama
sesuai dengan
konteksnya
Unggah-
ungguh
basa
8. Profesional Menguasai materi,
struktur, konsep, dan
pola pikir keilmuan
yang mendukung
mata pelajaran yang
diampu.
Memahami
bahasa, sastra,
dan budaya serta
implementasinya
dalam
pembelajaran
Membuat kalimat
penolakan sesuai
dengan unggah-
ungguh
Kalimat
penolakan
9. Profesional Menguasai materi,
struktur, konsep, dan
pola pikir keilmuan
yang mendukung
mata pelajaran yang
diampu.
Memahami
bahasa, sastra,
dan budaya serta
implementasinya
dalam
pembelajaran
Membuat kalimat
persetujuan
sesuai dengan
unggah- ungguh
Kalimat
persetujua
n
I. UNGGAH-UNGGUH BASA
Basa mujudake salah sijine unsur budaya universal, tegese saben negara
utawa bangsa mesthi nduweni basa minangka sarana kanggo komunikasi. Tujuan
komunikasi kanggo medharake sawijine idhe, gagasan, rasa-pangrasa, panemu,
pamawas, maksud utawa kekarepan marang wong sing diajak guneman. Tumindak
basa kang diucapake iku kudu ana sing guneman lan sing diajak guneman utawa kang
ngrungu, nanging tarkadhang ana wong kang omong dhewe wae utawa ngunandika.
Katilik saka wujude, basa iku arupa basa tulis, lesan, isyarat, lan basa wiraga (bahasa
tubuh).Sajrone nggunakake basa kudu trep ora kena tumpang suh. Hymes (sajrone
Rahardi,2001:29) kang nyebutake components of speech, kang nyakup 7 variabel
utawa faktor kang nemtokake wacana kanthi akronim SPEAKING, yaiku: S (situation,
panggonan lan swasana tuturan), P (partisipants, para panutur), E (ends, maksud
utawa tujuan lan asil tuturan), A (act sequence, wujud lan isi pesen), K (key, ekspresi
utawa nada sajrone medharake tuturan, seneng, susah, lsp), I (instrumentalities, jalur
3
utawa chanels), N (norms, norma/etika tuturan), G (genres, nyakup jinise
Tuladhane ukara kang nganggo basa ngoko lugu, kaya mangkene:
“ Aku mung bisa nginep sawengi lho” ujare Triana. “Iya, aku mengko bengi ya turu kene. Ndeleng mengko piye,”aloke Heni.
5
“Jane-jane iki ana apa ta, Mbak, kathik ngundang awake dhewe kudu mulih kabeh? Ana prakara apa ta sing ora bisa dikandhakake liwat telpon?” takone Triana maneh.
Pethikan pacelathon ing dhuwur kabeh tembung-tembunge ngoko. Kang nindakake
pacelathon iku isih sedulur kang raket banget, yaiku antara Heni karo Triana adhine.
B. Basa Ngoko Alus
Basa ngoko alus uga diarani basa ngoko andhap. Basa iki sanajan ngoko
nanging kurmat marang wong sing digunem utawa sing diajak guneman. Pandhapuke
basa ngoko alus yaiku basa sing nggunakake tembung-tembung ngoko kacampuran
tembung krama alus (krama inggil). Tembung-tembung sing kudu nggunakake krama
alus (krama inggil) yaiku tembung-tembung kang ana sambung-rapete karo wong sing
dikurmati utawa diajeni. Leksikon krama inggil ditrapake tumrap tembung aran
(nomina), tembung kriya (verba), lan tembung sesulih purusa (pronomina), mligine
pratama purusa.
Panganggone basa ngoko alus kanggo medharake utawa mahyakake
pacelathon ing pasrawungan, yaiku kanggo:
(1) Wong tuwa marang wong enom kang perlu diajeni.
Tuladha:
“Dhik, sliramu mengko kondur arep nitih apa? Apa panjenengan mengko dipapag?
Apa kersa takdherekake?”
2) Wong enom marang wong luwih tuwa umure, amarga kudu ngajeni.
Tuladha:
“Aku mau ngundhuh jambu akeh. Panjenengan apa kersa dakaturi? Yen kersa mengko dakaturi sejinah.”
3) Ngajeni marang wong sing digunem (orang ketiga)
Tuladha:
Aku ditimbali bapak arep diutus resik-resik latar, jalaran sesuk ngendikane bapak simbah rawuh.
Basa ngoko alus nduweni titikan kaya ing ngisor iki :
(1) Tetembungane ngoko kacampuran krama inggil tumrape wong kang diajak
6
guneman (orang kedua) lan wong kang digunem (orang ketiga) saperlu kanggo
ngajeni/ngurmati. Kosok baline tumrap awake dhewe nganggo tembung ngoko
utawa tembung krama andhap.
(2) Tembung sesulih purusa (kata ganti orang) panjenengan (tumrap wong kang
luwih tuwa), sliramu (tumrap wong kang luwih enom), panjenengane utawa
slirane.
(3) Tembung kriya (kata kerja)
Tembung kriya kang digawe krama inggil iku tembung kriya tumrap wong kang
diajak guneman (orang kedua) lan wong kang digunem (orang ketiga). Tembung
kriya tumrape wong kang guneman (orang pertama) cukup nganggo tembung
ngoko utawa tembung krama andhap.
(4) Ater-ater lan panambang tumrap tembung krama inggil utawa krama andhap
tetep ngoko.
Katrangan:
Kanggo luwih mangerteni kepriye bedane antarane basa ngoko lugu lan ngoko
alus, coba gatekna tuladha ing ngisor iki!
(1) Bim, kowe duwe kamus basa Jawa apa ora?
(2) Bapak wis kondur saka kantor, dene Ibu malah tindak arisan.
Rahardi, Kunjana. 2001. Kajian Sosiolinguistik. Jakarta: Ghalia Indonesia
Sasangka, Sry Satrita Tjatur Wisnu. 2011. Paramasastra Gagrag Anyar Basa
Jawa.Jakarta: Yayasan Paramadina.
Sudaryanto. 2001. Kamus Pepak Basa Jawa. Yogjakarta: Badan Pekerja Kongres
Bahasa Jawa.
Tanpa nama. 1946. Karti Basa. Jakarta:Kementerian PP dan К
CONTO KAMUS: BASA JAWA NGOKO, KRAMA, KRAMA INGGIL LAN BASA INDONESIA NGOKO KRAMA KRAMA INGGIL/ALUS BAHASA INDONESIA A aku kula adalem/kawula saya akon aken dhawuh/utus menyuruh anak anak putra anak/putra anut tumut dherek ikut apa menapa menapa apa aran nama asma nama asor awon andhap jelek ati manah penggalih hati/pikIr awak badan sarira badan aweh suka paring/nyaosi/ngaturi memberi ayo mangga suwawi* mari/silakan B bali wangsul kondur pulang/kembali batur rencang abdi pramuwisma bojo semah garwa suami/istri brengos rawis gumbala* kumis butuh betah kersa butuh
13
D dheweke piyambakipun panjenenganipun dia/beliau dhengkul dhengkul jengku lulut duwe gadhah kagungan punya E embuh boten mangertos duka tidak tahu endhas sirah mustaka kepala enggo angge agem pakai enom enem mudha/timur muda epek pendhet pundhut pinta G gawa bekta asta bawa gawan bekta ampilan* bawaan gawe damel ngasta/yasa buat nyambut gawe nyambut damel ngasta bekerja gelem purun kersa mau geni latu brama* api gugah gigah wungu bangun gugu gega ngetokaken menuruti gunem ginem ngendika berkata I iket udheng dhestar ikat kepala imbuh imbet tanduk tambah irung irung grana hidung J jaga jagi reksa jaga jaluk suwun pundhut pinta jamu jampi usada obat jaran kapal kuda/turangga kuda jare cariyosipun ngendikanipun katanya jarit sinjang nyamping kain jeneng nama asma nama jupuk pendhet pundhut ambil jungkat serat pethat sisir K kalah kawon kasoran* kalah kandha cariyos ngendika berkata karep kajeng karsa kemauan kathok sruwal lancingan* celana kena kenging kepareng boleh keris dhuwung wangkingan keris klambi rasukan ageman pakaian ko/kok sampeyan panjenengan engkau
14
kon ken utus suruh kongkon kengken utus/dhawuh disuruh kowe sampeyan panjenengan engkau krungu mireng midhanget mendengar kuru kera susut kurus L lair lair mijil / miyos lahir laku lampah tindak berjalan nglakoni nglampahi nindakaken melakukan lanang jaler kakung laki-laki lara sakit gerah sakit lawang konten kori pintu lunga kesah tindak pergi M maca maca maos membaca mangan nedha dhahar makan manggon manggen lenggah tinggal/domisili mari mantun dhangan sembuh mata mripat paningal/netra mata mati pejah/tilar seda meninggal mayit jisim layon mayat melu tumut ndherek ikut menyang dhateng tindak pergi/ke meteng wawrat/ngandheg mbobot/nggarbini hamil minggat kesah lolos/kentar minggat N nesu srengen duka marah ngising bebucal bobotan hajat besar ngreti ngertos priksa/pirsa tahu O oleh angsal kepareng/pikantuk boleh omah griya dalem rumah omah-omah emah-emah krama nikah omong ginem/sanjang ngendika berkata P pangan tedhan dhaharan makanan pek pendhet/suwun pundhut pinta pelanangan pejaleran kalam* penis pikir manah penggalih pikIr R rambut rambut rikma rambut
15
rewang rencang abdi pembantu rungu pireng midhanget dengar S sadulur sedherek sentana* saudara sikil suku sampeyan/samparan kaki silih sambut/ngampil pundhut ngampil meminjam slamet wilujeng sugeng selamat suguh segah sugata jamuan susah sisah sungkawa/sekel sedih T tak/dak kula adalem/kawula saya takon taken nyuwun priksa/dangu mundhut priksa bertanya tangi tangi wungu bangun teka dhateng/dumugi rawuh hadir tilik tuwi tinjo / sambang tandang tonton tonton priksa lihat tuku tumbas mundhut beli tunggang tumpak nitih naik turu tilem sare tidur tutur sanjang/criyos paring priksa/atur priksa berkata tuwa sepuh sepuh tua U ulih antuk kondur pulang undang timbali aturi undang untu waos waja gigi urip gesang sugeng hidup utang sambut/ampil nyuwun/mundhut ngampil hutang W wadon setri /estri putri/wanodya perempuan waras saras dhangan sembuh/sehat warisan tilaran pusaka* warisan wedang benteran unjukan miniman weruh sumerep priksa melihat weweh suka maringi/nyaosi/ngaturi memberi wetu wedal wiyos keluar wicara wicanten ngendika berkata wong tiyang priyantun orang Diposkan oleh . . . Kuliah Bahasa Jawa. . . di 09.04 Kirimkan Ini lewat EmailBlogThis!Berbagi ke TwitterBerbagi ke FacebookBagikan ke Pinterest