Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda İqlim ...Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanın karbohidrogen ehtiyatları həm ixrac gəlirinin mənbəyi, həm də daxili enerji

Texniki Yardım üzrə Hesabat

Layihənin adı: 44068-012 Avqust 2015

Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda İqlim Dəyişikliyinin İqtisadiyyatı: Enerji və Nəqliyyat sektorlarında İstilik Effekti Yaradan Qaz Tullantılarının Azaldılması İqtisadiyyatı

TA8119-REG Mərkəzi və Qərbi Asiya regionunda İqlim Dəyişikliyinin İqtisadiyyatı – İstilik Effekti Yaradan Qaz Tullantılarının Azaldılması Komponenti Təmiz Enerji maliyyələşdirilməsi üzrə Tərəfdaşlıq Fondunun (Clean Energy Financing Facility Partnership) Asiya Təmiz Enerji Fondu tərəfindən maliyyələşdirilmişdir

Bu məsləhətçi hesabatı heç də AİB yaxud əlaqədar hökumətlərin fikirlərini əks etdirmir. AİB və hökumət hesabatın məzmununa görə cavabdeh tutula bilməz. (Layihəyə hazırlıq texniki yardım üçün: Burada ifadə olunan bütün fikirlər təklif olunan layihə planına daxil edilməyə bilər)

Abt Associates tərəfindən Stokholm Ətraf Mühit Məsələləri İnstitutu (SEİ) və Özbəkistanda yerləşən Nazar Biznes və Texnologiya (NBT) MMC təşkilatı ilə birgə həyata keçirilmişdir

Tərəfdaş təşkilatlar: Alternativ və Bərpaolunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyi Azərbaycan Respublikası, Energetika Nazirliyi Qazaxıstan Respublikasının, və Özbəkistan Respublikası Maliyyə Nazirliyi

İXTİSARLAR

ADBAZN

Asiya İnkişaf Bankı Azərbaycan manatı

BAU İşlər heç nədən asılı olmayaraq davam edirCDM Sıxılmış flüoresent şüa CSP Qatılaşdırılmış günəş enerjisi CO2e Karbon dioksid ekvivalentiETS Istilik effekti yaradan qazlar üzrə kvotalarla ticarət sistemi GHGGJ

Istilik effekti yaradan qazlarGJ

GWP Qlobal istilik potensialı HFCs HidroftorkarbonIEA Beynəlxalq Enerji Agentliyi İEBİIPCC

Birləşdirilmiş istilik və enerji İqlim dəyişiklikləri üzrə hökumətlərarası ekspertlər qrupu

KTSKZTQEYD

Karbonun tutulması və saxlanılması Qazaxstan tengesiBu hesabatda, "$" ABŞ dollarını ifadə edir

LEAP Enerji alternativlərinin uzun-müddətli planlaşdırılması sistemi MNQMACCMJNAMANEOECD

Mayeləşdirilmiş neft qazı Xərclərin marjinal azalması əyrisi MeqaculMilli Səviyyədə Məqbul Mitiqasiya Tədbiri Qeyri enerjiİqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı

O&MPMPPP

İstismar və texniki qulluq Bərk hissəciklər Valyutanın alıcılıq qabiliyyətinin pariteti

PVRETA

FotoelektrikRegional Texniki Yardım

SAARESSSTQ

Alternativ və Bərpa Olunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyi (Azərbaycan) Təbii qazın vahid sikli

SEISFŞ SOCARSTQTA

Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu Təmiz inkişaf mexanizmi Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti Sıxılmış təbii qaz Texniki Yardım

ÖP Ötürülməsi və paylanılması TOETPES

Neft ekvivalenti tonYekun enerji təchizatının ümumi həcmi

TPP İstilik stansiyası TQBSÜDMUNDP

Təbii qazın birləşdirilmiş sikli Ümumi daxili məhsul Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramı

UNFCCC BM İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyası USC UltrasuperkritikUZS Özbəkistan somu WtE Tullantıdan enerjiyə

MÜNDƏRİCAT Səh.

İXTİSARLAR

I. GIRIŞ VƏ ÜMUMI MƏLUMAT 1

II. AZƏRBAYCAN, QAZAXISTAN VƏ ÖZBƏKISTAN REGİONUNDA MÖVCUD VƏZIYYƏT4

III. TƏDQİQAT YANAŞMALARI VƏ METODOLOGİYASI 9

A. Modelləşdirmə Alətləri 9B. Model Miqyası və Hüdudları 10C. Dolayı Əlavə Faydalar 12D. Ssenarilər 13E. Proqnozlaşdırma Metodları 20

IV. AZƏRBAYCAN, QAZAXISTAN, VƏ ÖZBƏKİSTAN ÜZRƏ 2050-Cİ İLƏDƏK IEYQ TULLANTILARI PROQNOZLARI – TƏDBİR GÖRÜLMÜR SSENARİSİ 27

A. Enerji və Nəqliyyat Sistemiüzrə Nəticələr 27B. IEYQ tullantıları 36

V. AZƏRBAYCAN, QAZAXISTAN VƏ ÖZBƏKİSTANDA MİTİQASİYANIN XƏRCLƏRİ VƏ GƏLİRLƏRİ 42

A. Mitiqasiyanın birbaşa xərcləri və gəlirləri 42B. Mitiqasiyanın dolayı əlavə faydaları 57C. Həssaslıq təhlili 65D. Mitiqasiya ssenarilərinin Siyasət nəticələri 66

ƏLAVƏ1: SƏNƏDLƏŞDİRMƏ 77

A. Milli modellərin strukturu 77B. Yekun enerji tələbatının ekonometrik submodellərində əsas dəyişənlər 83C. Tarixi Yanacaq Qiyməti Məlumatları 84D. Enerji Sektoru Submodellərində Texniki və Qiymət Parametrləri 87E. Enerji ehtiyatları və məhsuldarlığı 90

ƏLAVƏ 2: ENERJI SƏRFININ LAYIHƏLƏNDIRILMƏSI ÜÇÜN METOD 92

ƏLAVƏ 3: QEYRI ENERJI IEYQ TULLANTILARI ÜÇÜN LAYIHƏLƏNDIRMƏ ÜSULU 101

ƏLAVƏ 4: ƏSAS MƏLUMAT MƏNBƏLƏRİ 103

ƏLAVƏ 5: MİLLİ MODELLƏRİN ƏSAS PARAMETRLƏRƏ HƏSSASLIĞI 106

ƏLAVƏ 6: İSTİNADLAR 113

1

I. GIRIŞ VƏ ÜMUMI MƏLUMAT

1. Asiya İnkişaf Bankının üzv ölkələri olan (AİB) Mərkəzi və Qərbi Asiya regionunu təmsil edən Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan yaxşıllaşan demoqrafik göstəriciləri və zəngin təbii sərvətləri sayəsində həmin ölkələrdə 1990-cı illərin əvvəlində öz müstəqilliyini əldə edəndən sonra onların iqtisadiyyatının liberallaşdırılması və inkişaf templərinin sürətləndirilməsi mümkün oldu. 2000-2010-cu illəri əhatə edən dövrdə, faktiki Ümumi Daxili Məhsul (ÜDM) Özbəkistanda 95%, Qazaxıstanda 220%, Azərbaycanda isə 400% artmışdır. Bu ölkələrin zəngin karbohidrogen ehtiyatları həm ixrac gəlirlərinin mənbəyi kimi, həm də daxili enerji tələbatlarının ödənilməsi baxımından həmin inkişafın əsas zamini oldu. Bununla belə, bu ölkələrin iqtisadiyyatının mineral yanacaqlarından asılılığı karbon ehtiyatlarının əhəmiyyətli dərəcədə qənaət edilməsinə səbəb olub. Mineral yanacaqları ilə işləyən sənaye obyektləri Qazaxıstan və Özbəkistanda istilik effekti yaradan qazların tullantılarının əsas mənbəyi hesab olunduğu halda, mineral yanacaqlarının xarici və daxili istifadə üçün hasil edilməsi yuxarıdakı üç ölkənin hamısında böyük həcmdə uçucu istilik effekti yaradan qazların tullantılarının yaranmasına səbəb olur. Bundan başqa, Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan indiyə qədər elektrik enerji təchizatı sahələrində daha çox mineral yanacaqtutumlu texnologiyalardan istifadə edildiyi sovet dövründən qalmış enerji karbontutumlu infrastruktur və kapital avadanlığından (son 15 il ərzində enerji hasilatı sahəsində əldə edilmiş böyük nailiyyətlərə baxmayaraq) istifadə edir.

2. Gələcəkdə əhali sayının və iqtisadiyyatın proqnozlaşdırılan artımı nəticəsində mexaniki nəqliyyat vasitələri və elektrik enerjisi də daxil olmaqla enerji ehtiyatlarına tələbat da artacaq. Əgər Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanın enerji və nəqliyyat sistemləri əvvəlki kimi karbondan asılı qalsa, istilik effekti yaradan qazlar tullantılarının həcmləri daha da çoxalacaq. Eyni zamanda bu vəziyyət yeni təbii ehtiyatları və enerji mənbələri axtarmağa və iqlimə mənfi təsirləri azaltmağa imkan verən ekoloji inkişaf strategiyaları yaratmağa sövq edir. Azxərcli təmiz enerji texnologiyalarının tətbiq edilməsi və enerji baxımından qənaətcil, azkükürdlü yanacaqlarla işləyən və azkarbonlu nəqliyyat vasitələrindən istifadə edilməsi bu məqsədlərə çatmaq üçün mühüm rol oynaya bilər. Bu kimi yanaşmaların üstünlüklərinin anlaşılması bu regionda milli inkişaf məqsədlərinə xidmət edən dövlət və özəl sektorlar tərəfindən əsas mitiqasiya tədbirlərinin həyata keçirilməsi üçün ayrılan maliyyə vəsaitlərini tarazlaşdırmağa kömək edəcək.

3. Bu hesabat regional texniki yardım (RETY) 8119 proqramı çərçivəsində Mərkəzi və Qərbi Asiyada İqlim Dəyişməsinin İqtisadiyyatı (TY) (Qutu 1) mövzusu üzrə iki il aparılmış istilik effekti yaradan qazlar tullantılarının azaldılması üçün vasitələr və xərclər haqqında mövcud biliklərin genişləndirilməsi (Mitiqasiya Komponenti) və Mərkəzi və Qərbi Asiya ölkələrində iqlim dəyişməsinin mənfi təsirlərinin uyğunlaşması (Adaptasiya Komponenti) ilə bağlı tədqiqata həsr olunmuşdur. Bu TY istilik effekti yaradan qazların (IEYQ) tullantılarının azaldılması xərclərinin hesablandığı və Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanın enerji və nəqliyyat sektorlarında iqlim dəyişməsinin yumşaldılmasına investisiya qoyulması imkanlarının araşdırıldığı Mitiqasiya Komponentini əhatə edir.

4. Bu hesabat Mitiqasiya Komponentinin birinci məqsədinə—mitiqasiyanın xərcləri və gəlirlərinin təhlilinə — həsr olunub və enerji və nəqliyyat sektorlarında yerli inkişaf prioritetlərinə cavab verən potensial mitiqasiya tədbirlərinin araşdırılmasına əsaslanır. Bu tədbirlərin istilik effekti yaradan qazların tullantılarının azaldılması, sosial xərclər və əlavə gəlirlər baxımından effektivliyi qiymətləndirilib; və onların müxtəlif ssenarilərdə potensial əlaqələri araşdırılıb. Həmin tədqiqat işi onun həyata keçirildiyi zaman hazırlanmış yerli modellərə əsaslanan mitiqasiya

2

ssenarilərinin təhlil edildiyi Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanın enerji və nəqliyyat ekspertləri üçün bacarıqların inkişafetdirmə proqramı ilə əlavə olunmuşdur.

5. Hesabatın strukturu aşağıdakılardan ibarətdir:

II Bölmədə Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanın enerji və nəqliyyat sektorlarının regional miqyasda iqtisadi fəaliyyət, enerji istehsalı və istifadəsi, elektrik enerji hasilatının strukturu, atmosferə atılan IEYQ və enerji resurslarının potensialları baxımından mövcud vəziyyətlə bağlı ümumi məlumat verilir.

III Bölmədə enerji təchizatının və tələbatının proqnozlaşdırılması,1 atmosferə atılan IEYQ tullantılarının hesablanması2, və mitiqasiya tədbirlərinin xərclərinin, gəlirlərinin və əlavə gəlirlərinin təhlil edilməsi üçün istifadə olunmuş vasitələr daxil olmaqla tədqiqat işinin metodologiyasından bəhs olunur.

IV Bölmədə 2010-2050-ci illəri əhatə edən tədqiqat dövrü ərzində atomsferə atılmış IEYQ tullantılarının baza təhlilinin ümumi nəticələri əks etdirilir. Həmin baza təhlili atmosferə atılan qazların həcmini hal-hazırda enerji tutumunun artırılmasına yönəlmiş tədbirlərdən hər hansı daha əhəmiyyətli tədbirin görülmədiyi və ölkələrin enerji və nəqliyyat sektorlarında indiyə qədər mineral yanacaqlarından istifadə etməyə üstünlük verdikləri ssenariyə əsaslanır. Buna “Tədbir Görülmür” Ssenarisi deyilir.

V Bölmədə hər bir ölkə üzrə tərtib olunmuş ətraf mühitin çirklənməsinin xərclərin marjinal azalması əyriləri (XMAƏ) daxil olmaqla bir sıra mitiqasiya (istilik effekti yaradan qaz tullantılarının azaldılması) tədbirlərinin və atmosferə atılan istilik effekti yaradan qaz

1 Nəqliyyat vasitələrindən atmosferə atılan qazlar burada enerji təchizatı və tələbatı terminlərinə daxil edilib. Belə ki,

nəqliyyat vasitələrindən atmosferə atılan IEYQ qazlarının hamısı yanacaq mənşəlidir. 2 Bu tədqiqat işinin enerji və nəqliyyat sektorları üzərində qurulmasına baxmayaraq məsləhətçilər heyəti yuşldıcı

tədbirlərin ssenarilərinin təhlili zamanı bütün sektorlar arasında əlaqələri yaratmaq üçün qeyri-enerji sektorlarında istifadə olunan IEYQ tullantılarını bu tədqiqatın modellərinə daxil etmişdir.

Box 1: Asiya İnkişaf Bankının Regional Texniki Yardımı 8119: Mərkəzi və Qərbi Asiyada İqlim Dəyişməsinin İqtisadiyyatı

Regional Texniki Yardım 8119 (TY) 2012-ci ilin iyul ayında AİB idarə heyəti tərəfindən təsdiq edilmişdir və Təmiz Enerji Maliyyə Tərəfdaşlıq Qrupu nəzdindəki Asiya Təmiz Enerji Fondu və İqlim Dəyişikliyinə Müqavimət Göstərilməsi Fondu tərəfindən birgə maliyyələşdirilir. TY-nin Mitiqasiya Komponenti üzrə fəaliyyət 2013-cu ilin may ayında başlanmış və 2015-ci ilin sentyabr ayında bitəcək. Bu TY çərçivəsində aşağıdakı iki əsas layihə nəticəsi əldə olunmalıdır:

Nəticə 1: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda enerji və nəqliyyat sektorlarında iqlim dəyişikliyinin yumşaldılmasının xərclərinin hesablanması. Nəticə 2: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda iqlim dəyişikliyinin yumşaldılmasına investisiya qoyma imkanlarının araşdırılması.

Bu TY nəticəsində iqlim dəyişikliyinin iqtisadiyyatı, milli səviyyədə məqbul mitiqasiya tədbirləri (NAMA-lar) və iqlim dəyişikliyi ilə bağlı investisiyaların konsepsiyaları üzrə regional hesabatlar dərc olunacaq. Bu hesabatların tərkibinə mitiqasiya tədbirlərinin atmosferə atılan parnik qazları (IEYQ) tullantılarının monitorinqi, verifikasiyası və bunlar barədə məlumatın verilməsi ilə bağlı sistemlərin iqtisadi təhlili üzrə mütəxəssislərin hazırlanması üzrə ikiillik bacarıqların inkişafetdirmə proqramı də əlavə edilmişdir. Bu TY “Abt Associates”, Stokholm Ekologiya İnstitutu, və “Nazar Business and Technology, LLC” şirkətlərindən ibarət olan məsləhətçilər heyəti tərəfindən həyata keçirilir.

3

tullantılarının ssenarilərinin xərc-gəlir və əlavə gəlir təhlillərinin nəticələri təqdim olunur. Bu bölmənin sonunda mitiqasiya tədbirlərinin təhlilindən çıxarılan iqtisadi siyasət üçün nəticələrdən bəhs olunur.

Əlavələrdə tədqiqat məlumatları və metodları, habelə istinad mənbələri ilə bağlı əlavə sənədlər göstərilir.

4

II. AZƏRBAYCAN, QAZAXISTAN VƏ ÖZBƏKISTAN REGİONUNDA MÖVCUD VƏZIYYƏT

6. Bu tədqiqat işi Mərkəzi və Qərbi Asiyanın üç ölkəsindən: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistandan bəhs edir. Bu regionun hər bir ölkəsində dağları, düzənlikləri və çölləri olan çoxşaxəli və zəngin ekoloji zonalar mövcuddur. Hər üç ölkədə son on il ərzində böyük iqtisadi inkişaf qeydə alınıb. 2000-2010-cu illəri əhatə edən dövrdə, faktiki Ümumi Daxili Məhsul (ÜDM) Özbəkistanda 95%, Qazaxıstanda 220%, Azərbaycanda isə 400% artmışdır. Xüsusən Qazaxıstan və Azərbaycanda valyutanın alıcılıq qabiliyyətinin pariteti (AQP, 2011-ci ildə dünyada stabillik dövrünü yaşamış $ məzənnəsi ilə) üzrə adambaşı faktiki ÜDM də artmışdır. Birlikdə bu üç ölkənin ÜDM-in 80%-dən çox hissəsi sənaye və xidmət sektorlarının payına düşür ki, bunlardan xidmət sektoru Qazaxıstan və Özbəkistanda, sənaye sektoru isə Azərbaycanın iqtisadiyyatında ən mühüm rol oynayır. Kənd təsərrüfatının payı bütün regionda, xüsusilə bu sektordan asılı olan Özbəkistanda azalıb. Cədvəl 1-ci Cədvəldə seçilmiş indikatorlar üzrə hər bir ölkənin iqtisadi göstəriciləri öz əksini tapır.

Cədvəl 1: Azərbaycanın, Qazaxıstanın və Özbəkistanın xüsusi sosial və iqtisadi indikatorları

İndikatorlar Azərbaycan Qazaxsan Özbəkistan

2000 2005 2013 2000 2005 2013 2000 2005 2013Əhali (ml.)

a8.07 8.50 9.42 14.9 15.1 17.0 24.7 26.2 30.2

Əhalinin artımı (%) a

1.1 1.2 1.3 -0.3 0.9 1.4 1.4 1.2 1.6% Şəhər əhalisi

a51.1 52.5 53.2 56.3 57.1 54.9 37.2 36.1 51.2

a

Adam başı ÜDM, AQP (sabit 2011 $)

b 4,459 8,052 16,593 9,706 15,619 22,470 2,481 3,041 5,002

Real ÜDM artım norması

a 11.1 26.4 5.8 9.8 9.7 6.0 3.8 7.0 8.0

Sektorun ÜDM töhfəsi (%) a

Kənd təsərrüfatı 17 10 6 9 7 5 34 30 19Sənaye 45 63 62 40 39 38 23 29 33Xidmətlər 38 27 32 51 54 57 43 41 48

ÜDM = ümumi daxili məhsul, AQP = alıcılıq qabiliyyəti pariteti. Mənbə:

aAsiya İnkişaf Bankı (2011b);

b Dünya Bankı (2015b).

1. Enerji İstehsalı və İstehlakı

7. Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanın karbohidrogen ehtiyatları həm ixrac gəlirinin mənbəyi, həm də daxili enerji tələbatının ödənilməsi baxımından onların son illərdə əldə etdiyi iqtisadi inkişafı üçün zəmin yaratdı (“Abt Associates”, 2014b). Cədvəl 2-ci Cədvəldə 2000, 2005 və 2010-cu illərdə regionun ilkin enerji təchizatının ümumi həcminin (İETÜ) ümumi strukturu göstərilir (bura həm enerji, həm də nəqliyyat üzrə enerji təchizatı daxildir). Qazaxıstanda ümumi İETÜ burada qeydə alınmış inkişaf sayəsində 45% artıb. Azərbaycanda və Özbəkistanda İETÜ, hər iki ölkənin enerji istehsal həcmi əhəmiyyətli dərəcədə artdığına görə müvafiq olaraq 3% və 14% azalıb. Cədvəl 2-ci Cədvəldə göstərildiyi kimi, mineral yanacaqları (kömür, təbii qaz və neft məhsulları) tədqiq edilən ölkələr üzrə ümumi İETÜ-nin 99% təşkil edir. Kömür Qazaxıstanda yeganə enerji mənbəyi olduğu halda, təbii qaz Azərbaycan və Özəkistanda üstünlük təşkil edir. 2000-2010-cu illəri əhatə edən dövrdə Özbəkistanın təbii qazdan artan asılılığı, digər iki ölkənin isə neft məhsullarından asılılığı qeydə alınıb. Eyni zamanda hidroenerjinin payı Azərbaycan və Qazaxıstanda azalmış, Özbəkistanda isə əksinə artmışdır.

5

Cədvəl 2: Azərbaycan, Qazaxıstan, and Özbəkistanda 2000–2010 illər arasında əsas enerji təchizatının ümumi həcmi

İndikatorlar Azərbaycan Qazaxıstan Özbəkistan

2000 2005 2010 2000 2005 2010 2000 2005 2010TPES (minton)

12,059 12,858 11,684 53,689 60,983 77,997 50,219 46,346 43,223

Enerji ehtiyatının TPES-dəki payı (%)Kömür 47.9 53.0 46.7 1.7 1.5 1.9Təbii qaz 68.4 66.0 67.8 13.6 9.2 11.1 82.7 85.1 84.6Neftməhsulları

29.7 31.7 31.1 39.2 39.9 44.6 12.6 10.0 9.1

Hidroenerji 1.4 1.9 0.6 1.2 1.1 0.9 1.0 1.1 2.0Külək GünəşBiokütlə 0.7 0.6 0.8 0.1 0.1 0.1

Mənbələr: Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu və Abt Associates (2015a; 2015b; 2015c).

8. ÜDM-in enerji tutumu ÜDM-in vahidi üzrə enerji sərfi (yəni İETÜ) kimi müəyyən olunmaqla iqtisadiyyatın enerji sərfinin həcmini, yəni dollar ekvivalentində olan ÜDM üçün tələb edilən enerjinin miqdarını əks etdirir. Bu tədqiqatda müvafiq ölkələr üzrə müqayisə aparmaq üçün 2010-cu ilin stabil $ qiymətləri ilə ÜDM-dən istifadə olunub. Bütün üç ölkənin enerji tutumu 2000-2010-cu illərdə azalmış, ən çox azalma isə Özbəkistanda qeydə alınmışdır (55.6%) (Cədvəl 3). Adambaşı İETÜ Qazaxıstanda artdığı halda, Azərbaycan və Özbəkistanda əksinə azalıb. İETÜ-nin istilik effekti yaradan qazlarının tutumu Azərbaycanda artmış, Qazaxıstanda azalmış, Özbəkistanda isə eyni səviyyədə qalmışdır.

Cədvəl 3: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan üzrə enerji indikatorları, 2000–2010-cu illər

İndikatorlar Azərbaycan Qazaxıstan Özbəkistan2000 2005 2010 2000 2005 2010 2000 2005 2010

Adam başı TPES (toe) 1.5 1.5 1.3 3.6 4.0 4.8 2.0 1.8 1.5

TPES/ÜDM (MJ 2010 $) 38 22 9 34 23 22 108 77 48TPES üzrə istilik effekti yaradan qazların intensivliyi (KgCO2e/GJ)

66 73 84 97 100 94 56 58 58


2. Elektrik Enerji İstehsalının Strukturu

9. Cədvəl 4:-cü Cədvəldə Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan üzrə qoyulmuş elektrik enerji istehsalının strukturu təqdim olunur. 2010-cu ildə bu regionda elektrik enerjisinin ümumi qoyulmuş istehsal gücü 38,468 Mvt səviyyəsində hesablanıb ki, bundan təqribən 40% təbii qazın, 38% kömürün, 8% neftin, 12% isə hidroenerjinin payına düşmüşdür. Qazaxıstanda elektrik enerji istehsalının əsas hissəsi kömürün, Azərbaycan və Özbəkistanda isə təbii qazın payına düşür. 2000-2010-cu illərdə bərpa olunan enerji mənbələrinin elektrik enerjisi istehsalında payı Özbəkistanda bir qədər artmış, Azərbaycan və Qazaxıstanda isə bir qədər azalmışdır.

6

Cədvəl 4: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda elektrik enerji istehsalının qoyulmuş gücünün strukturu, 2000 – 2010-cu illər (Mvt)

Məhsuldarlıq(Mvt)

Azərbaycan Qazaxıstan Özbəkistan2000 2005 2010 2000 2005 2010 2000 2005 2010

Kömür 12,220 12,442 12,605 2,283 2,283 2,283Təbii qaz 3,157 3,632 4,780 2,291 2,465 2,936 7,230 8,052 7,835Neftməhsulları

970 968 1,037 1,931 1,946 1,949 271 271 271

Hidroenerji 820 970 785 2,227 2,247 2,255 1,690 1,710 1,730Külək 1.7 0.8Günəş Cəmi 4,947 5,570 6,604 18,669 19,100 19,744 11,474 12,317 12,120


3. Istilik effekti yaradan qaz tullantıları

10. Enerji mənbələrinin nisbətində mineral yanacaqlarının bu qədər geniş yer almasından belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanın iqtisadiyyatları karbontutumlu hesab olunur. 5-ci Cədvəldə göstərildiyi kimi, istilik effekti yaradan qaz tullantılarının ümumi həcmi Azərbaycan və Qazaxıstanda artdığı halda, Özbəkistanda azalıb (bu ölkədə enerji sərfi əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlib. Bütün üç ölkədə 2010-cu ildə atmosferə atılan IEYQ qazlarının ümumi həcmi enerji və nəqliyyat sektorlarının fəaliyyətləri nəticəsində 75%-dən çox olub.

Cədvəl 5: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda Istilik effekti yaradan qaz tullantıları, 2000–2010-cu illər (milyon metrik ton CO2e)

Istilik effekti yaradan qaz Tullantıları(Milyon ton CO2e)

Ölkə 2000 2005 2010Azərbaycan 36 44 47 Qazaxıstan 223 275 329 Özbəkistan 148 148 137

Mənbələr: Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu və Abt Associates (2015a; 2015b; 2015c)s

11. Bu üç ölkədə 2013-cu ildə istilik effekti yaradan qaz tullantılarının —karbon dioksid (CO2)tullantılarının ümumdünya həcminin təqribən 1% hissəsini (Avropa Komissiyasının Birgə Araşdırma Mərkəzi, 2015) təşkil etməsinə baxmayaraq—adambaşı gəliri eyni olan ölkələrə nəzərən, bütün üç ölkənin ÜDM-də istilik effekti yaradan qazların nisbətən yüksək tutumu qeydə alınıb (Şəkil 1). Özbəkistan və Qazaxıstan üzrə bu göstərici Azərbaycana (və ya məs. Çinə və Rusiyaya) nəzərən çox yüksək olduğu halda, Azərbaycanda həmin göstərici bir qədər daha aşağı, lakin Türkiyə və Gürcüstan kimi qonşu ölkələrlə müqayisədə yenə də daha yüksəkdir. Buna səbəb tikinti, sənaye, nəqliyyat və enerji sektorlarının mineral yanacaqlarından - Azərbaycanda neft və təbii qazdan, Qazaxıstanda neft və kömürdən, Özbəkistanda isə təbii qazdan asılı vəziyyətdə qalmasıdır.

12. Mineral yanacaqları əsasında fəaliyyət göstərən enerji tutumlu sənaye müəssisələri Qazaxıstan və Özbəkistanda istilik effekti yaradan qaz (IEYQ) tullantılarının əsas mənbəyi hesab olunduğu halda, mineral yanacaqlarının xarici və daxili istehlak üçün hasil edilməsi yuxarıdakı üç ölkənin hamısında böyük həcmdə uçucu IEYQ-nin atmosferə atılmasına səbəb olur. Bundan başqa, Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan indiyə qədər hələ sovet dövründən qalmış infrastrukturdan (son 15 il ərzində enerji hasilatı əhəmiyyətli dərəcədə artmasına

7

Şəkil 1: 2012 ÜDM adam başı gəlir qarşısında IEYQ İntensivliyi

baxmayaraq) istifadə edir və onların enerji sektorlarında mineral yanacaq əsaslı texnologiyalar üstünlük təşkil etməkdədir.

Uzbekistan = Özbəkistan; Kazakhstan = Qazaxıstan; China = Çin; Russia = Rusiya; Azerbaijan = Azərbaycan; Turkey = Türkiyə; Germany = Almaniya; United States = ABŞ; 2005 USD / person = 2005 USD/adam Mənbələr: Dünya Bankı ( 2015) və Avropa Komissiyasının Birgə Araşdırma Mərkəzi (2015).

4. Enerji Resurslarının Potensial İmkanları

13. Enerji sərvətlərinin mövcudluğu bütün üç ölkədə mineral yanacaqları üçün geniş imklanlar açır (Cədvəl 6). Qazaxıstanın zəngin kömür ehtiyatları, Azərbaycanın çoxlu neft və təbii qaz yataqları, Özbəkistanın isə böyük həcmdə təbii qaz yataqları və azsaylı kömür və kömür ehtiyatları mövcuddur. Bu zəngin ehtiyatlar sayəsində hər üç ölkənin iqtisadiyyatının növbəti bir neçə onillikdə əhəmiyyətli dərəcədə mineral yanacaqlarından asılılığının davam edəcəyi gözlənilir.

14. Bərpa olunan enerji mənbələrinın böyük potensial imkanları mövcud olsa da, bunlarla bağlı məlumat az olduğundan daha müfəssəl şəkildə araşdırılmalıdır (Cədvəl 7). Özbəkistanın günəş enerjisi üçün böyük potensialı, Qazaxıstanın külək enerjisi üçün böyük, hidroenerji üçün orta potensialı, Azərbaycanın külək və günəş enerjisi üçün orta potensial imkanları mövcuddur. Beləliklə, hər üç ölkə əsas enerji mənbələrinin nisbətində bərpa olunan mənbələrin payının artırılması imkanlarına malikdir.

Cədvəl 6: Faydalı qazıntı Yanacaq Ehtiyatları

Ölkə 2011 görə ehtiyatları

Xam neft (mlr. barrel) Təbii qaz (trilyon m3) Kömür (mlr. ton)

Azərbaycan 7 0.9 NA Qazaxıstan 28.6 1.3 35 Özbəkistan 0.6 1.1 1.9 Mənbələr: BP (2014); Qazaxıstan Sənaye və Yeni Texnologiyalar Nazirliyi (2014); U.S. Enerji İnformasiyalar İdarəsi (2014).

8

Cədvəl 7: Bərpa olunan resurs Yaratma Enerji üçün potensial

Ölkə İllik istehsal (mlr. kW/saat)

Böyük hidro Kiçik hidro Günəş Külək BiokütləAzərbaycan 11 5 39.6 86.4 0.77 Qazaxıstan 51 11 4 930 NAÖzbəkistan 20.9 2,055 4.6 3.5 Mənbələr: Mənbələr: Asiya İnkişaf Bankı (2014); Hidrometeorologiya Xidmət Mərkəzi (2008); Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi (2012); Qazaxıstanın Ətraf Mühit və Suyun Mühafizəsi Nazirliyi (2013); Mitsubishi Heavy Industries və s. (2014); Suleymenov (2014b); BM İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyasının Təmiz İnkişaf Mexanizmi (BMİDÇK TİM) üzrə İcraçı İdarə heyəti (2012b).

9

III. TƏDQİQAT YANAŞMALARI VƏ METODOLOGİYASI

A. Modelləşdirmə Alətləri

15. Bu tədqiqat üzrə enerji və nəqliyyat sistemlərinin, havanı çirkləndirən işlənmiş qazların, habelə mitiqasiya tədbirlərinin birbaşa xərclər və gəlirlərinin ümumi modelləşdirilməsi Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu (SEİ) (Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu, 2015b) tərəfindən hazırlanmış modelləşdirmə aləti olan Enerji Alternativlərinin Uzunmüddətli Planlaşdırılması (LEAP) sistemi əsasında həyata keçirilib. LEAP enerji və nəqliyyat sistemləri və IEYQ tullantıları üzrə vahid modellərin yaradılması və mitiqasiya siyasətinin təhlili üçün istifadə olunan bir vasitədir. 30-dan çox ölkə LEAP modellərini BMT İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyası (BMTİDÇK) üçün Milli Məlumatların hazırlanması zamanı tətbiq etmişdir, bir çox milli enerji, iqtisadiyyat və ekologiya qurumu isə LEAP-dən alternativ planlaşdırma aləti kimi istifadə edir. LEAP alətlər dəstinin xüsusiyyətləri və alqoritmləri ilə bağlı daha ətraflı məlumat SEİ tərəfindən (2015a) göstərilib.

16. LEAP alətinin əsas xüsusiyyətləri müxtəlif ssenarilərin vahid model əsasında qurulması üçün dəstəklənmə, məlumatlar və nəticələrin daxil edilməsi üçün illik vaxt diaqramının qurulması (enerji tələbatı və təchizatının xüsusi mənbələri üçün nəzərdən keçirilə bilən daha kiçik vaxt intervalları göstərilməklə), və enerji-nəqliyyat hesablama çərçivəsində çoxsəviyəli modelləşdirmə metodologiyaları üçün dəstəklənmə daxildir (Bhattaçariya, 2011). Asiya ölkələrində LEAP araşdırmaları əsasında son illərdə dərc olunmuş işləri arasında “Hindistanda Uzunmüddətli Enerji və İnkişaf Yolları” (Dayanıqlıq üzrə Hindistan-Almaniya Mərkəzi, 2014), “Monqolustanda Yaşıl Enerji Sistemlərinin İnkişaf Strategiyaları” (fon Hippel və s., 2014), və “Odun Yenidən İxtira edilməsi: Çin” (Roki Maunteyn İnstitutu və s., dərc olunacaq) kimi tədqiqat işlərini qeyd etmək olar. Bu TY-nin ilkin mərhələsində, Avropa Komissiyası Qazaxıstan və Azərbaycanda iqlim mitiqasiya ssenarilərinin və mitiqasiya və adaptasiya tədbirlərinin planlaşdırma siyasətinin təsvirinin hazırlanmasına dəstək vermək məqsədilə LEAP ilə işləmiş (Avropa İttifaqı, 2015), Özbəkistanda isə “Uzhidromet” agentliyi LEAP-dan öz ölkəsinin BMİDÇK üçün milli kommunikasiyaların hazırlanması üçün müstəqil şəkildə tətbiq etmişdir.

17. LEAP bu tədqiqat işi üçün öz çevikliyinə, şəffaflığına və istifadəçilər üçün rahat olmasına görə seçilmişdir. Bu alətlər dəstinin metodoloji xüsusiyyətləri hətta məlumatların bəzən məhdud olması şəraitində (Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistandakı kimi) faydalı modelləri qurmağa imkan verir. Haqqında məlumatı az olan sektorlar üçün yuxarı-aşağı yanaşmaları tətbiq oluna, məlumatı daha çox olan sektorlar üzrə texnologiyalar və enerjinin əsas istifadə məqsədlərinin daha müfəssəl təhlillər aparıla bilər. LEAP-un sənəddaxili imkanları və model daxilində formulları kodlaşdırmaq üçün (Microsoft Excel-dəki sintaksislə çoxlu oxşar xüsusiyyətləri olan) anlaşıqlı sintaksisi ehtimallar haqqında daha dəqiq məlumatı əldə etməyə, bununla da modelləşdirmə nəticələrindən daha geniş şəkildə istifadə etməyə və nəzərdən keçirməyə kömək edir (Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu, 2015a). Bu alət istifadəçilərin məhsuldarlığını və mənimsəmə prosesini sürətləndirən bir sıra funksiyalara, o cümlədən Microsoft Windows proqramının qrafiki istifadəçisinin Microsoft Office alətlərinə birləşdirilməsi, qoşulması, daxili vahidlərin çevirmələri, İqlim Dəyişiklikləri üzrə Hökumətlərarası Ekspertlər Qrupunun (İDHEQ) Qiymətləndirmə Hesabatlarından götürülmüş IEYQ-lərin və qlobal istilik potensiallarının (QİP) kitabxanası kimi funksiyalara malikdir. Bundan əlavə, SEİ LEAP-ı (istifadəçi dəstəyi ilə birlikdə) Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda fəaliyyət göstərən hökumət, elmi və qeyri-kommersiya təşkilatlarına pulsuz paylayaraq maraqlı tərəflərə bu TY bitəndən sonra öz milli modellərindən istifadə edilməsini daha rahat şəkildə davam etdirməyə imkan verir. Bütün üç ölkənin maraqlı tərəfləri LEAP-dan daxili idarəetmə imkanlarını genişləndirmək üçün istifadə edilməsi üzrə ekstensiv təlimin keçməsinə böyük maraq göstərmişdilər (“Abt Associates”, 2014).

10

18. Bu TY-nin sonunda istifadə olunan məlumatlar və ehtimalların daxil olduğu bu üç model Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanın milli analoqlarına çevriləcək. Onlar həmçinin AİB-nin veb-saytında də yerləşdirilərək müvafiq maraqlı tərəflərə gələcəkdə həmin modellərdə dəyişiklikləri etməyə imkan verəcək.

19. Əlavə gəlirlərin təhlili milli LEAP modellərindən ayrıca olaraq həyata keçirilib, bunun üçün isə hava çirkləndiricilərində, bərpa olunan enerji istehsalı və enerjinin yanacaq növü üzrə istehlakında dəyişikliklər kimi həmin modellərdən götürülmüş kəmiyyət nəticələrindən istifadə olunub. Hava çirkləndiricilərinin qatılıqlarından insan sağlamlığı üçün əlavə faydaları təhlil etmək məqsədilə məsləhətçilər heyəti hava çirkləndiricilərinin qatılıqlarının insan ölümü ilə əlaqələndirmək və həmin ölüm hallarının qarşısının alınmasının dəyərinin pul ekvivalentində ifadə etmək üçün model cədvəlini tərtib etmişdir. Bu yanaşma həmin TY üzrə Aralıq Hesabatda sənədləşdirilmişdir (“Abt Associates”, 2014c).

B. Model Miqyası və Hüdudları

20. Bu tədqiqat işi üçün üç milli LEAP modeli qurulmuşdur—Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan modeli. Milli maraqlı tərəflər bu yanaşmanı daxil edilən məlumatların mövcudluğunda və keyfiyyətində, enerji və nəqliyyat sistemlərinin strukturunda və həmin ölkələrdəki mitiqasiya strategiyalarında fərqlər qeydə alındığına görə tətbiq etməyə xahiş etmişdilər. Bu amillər əsasında müəyyən edilib ki, yuxarıdakı ölkələr üzrə modelləşdirmə müxtəlif təfsılatlılıq səviyyələrində və sektorlardan asılı olaraq bir-birindən fərqli istiqamətləri seçməklə aparılmalıdır. Bu yanaşmadan istifadə etməklə fərdi ölkə modelləri həmçinin Hazırkı tədqiqat xarakterli layihənin sonunda əlavə istifadə və işlənmə məqsədləri üçün milli maraqlı tərəflərə ötürülə bilər.

21. Yuxarıdakı ölkələrin enerji və nəqliyyat sistemlərinin təhlili iki mərhələdə aparılmışdır. Atmosfer tullantılarının 2050-ci ilə qədər dövr üzrə proqnozlaşdırıldığı və mitiqasiyanın birbaşa xərcləri və gəlirlərinin təhlil edildiyi birinci mərhələ LEAP-də həyata keçirilib. Mitiqasiyanın əlavə faydalarının təhlil edildiyi ikinci mərhələ aşağıdakı kimi hazırlanıb:

Hava çirkləndiricilərinin azalması LEAP nəticələri əsasında hesablanıb; Mitiqasiyanın insan sağlamlığı üçün faydalarınnın qiymətləndirilməsi LEAP-dan

götürülmüş kəmiyyət nəticələri əsasında ayrıca cədvəl modelində əks etdirilib; və Enerji təhlükəsizliyinin gəlirləri LEAP-dan götürülmüş kəmiyyət nəticələri əsasında

hesablanıb.

22. Bu təhlilin miqyası haqqında ümumi məlumat 8-ci Cədvəldə göstərilib.

Cədvəl 8: Miqyas və Analitik Yanaşma

Alt-sektor

Birbaşa xərc və

mənfəətlərLEAP

modeli

Əlavə mənfəət

Havanın çirklənmə

sininazalması

İnsan sağlamlığı (yəni, ölüm hallarının azalması)

Enerji Təhlükəsizliyi

Yanacaqqənaəti

Enerjiinten-sivliyi

Karbonintensivliyi

Enerjitəchizatında

bərpa oluna bilən enerjinin faizi

Elektrikenerjisininyaranması

İstilik hasili Nəql Mənbə: Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu və Abt Associates (2015a; 2015b; 2015c).

11

23. Milli LEAP modelləri IEYQ tullantılarına səbəb olan enerji tələbatı və təchizatının bütün mənbələri daxil olmaqla müvafiq ölkə üzrə enerji və nəqliyyat sistemlərini simulyasiya edir. Enerji tələbatı iqtisadi sektor, alt-sektor, yanacaq və (mümkün olsa) əsas istifadə məqsədi üzrə kateqoriyalara bölünür. Enerji təchizatı əyrisində - əsas enerji daşıyıcısının hasil edilməsindən tutmuş çevrilənə və əsas istehlakçılara çatdırılana qədər—enerji istehsal edən bütün sənaye müəssisələri göstərilib. Mineral yanacaqlarının ehtiyatları kimi əsas (təbii halda yaranan) enerji mənbələrinə fiziki yüklər və bərpa olunan resursların illik çıxışları da həmçinin əks etdirilib. Milli hüdudlarda enerji idxal-ixracı qəbul olunsa da, idxalın mənşəyi və ixracın təyinatı açıq-aşkar modelləşdirilmir. Beləliklə, məs., hər hansı xüsusi ticarət tərəfdaşlarından edilən satınalmalar ümumi idxalda bir-birindən ayırd edilmir.

24. Bu modellər enerji, nəqliyyat və qeyri-enerji mənbələrindən olan bütün IEYQ tullantılarını, habelə enerji istehlakı nətəcəsində yaranan digər əhəmiyyətli hava çirkləndiricilərinin tullantılarını da hesablayır. Cədvəl 9-cu Cədvəldə həmin IEYQ-lər və hava çirkləndiriciləri siyahı şəklində göstərilir.

Cədvəl 9: Milli xərc-gəlir modellərində göstərilən IEYQ-lər və hava çirkləndiriciləri Istilik effekti yaradan qazlarIstilik effekti yaradan

qazlarIstilik effekti yaradan qazlarHavanın çirklənməsi

- Karbon dioksid- Metan- Azotlu oksid- Hidroftorkarbon, perftorkarbon, sulfur heksoflorid və

qlobal istilik potensialı olan başqa qazlar (QİP)

- Karbon monoksid- Nitrogen oksid- Qeyri-metan uçucu üzvi komponentlər - Bərk hissəciklər - Sulfur dioksid

Mənbə: Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu və Abt Associates (2015a; 2015b; 2015c).

25. LEAP hər bir konkret çirkləndiricinin kütləsi (ton metan daxil olmaqla) baxımından və ya karbon dioksid ekvivalenti (CO2e) kimi IEYQ tullantılarının təxmini göstəriciləri haqqında məlumat verə bilər. CO2e tullantılarına çevrilmələr 20, 100, or 500-illik GİP-lər əsasında həyata keçirilə bilər. Bu hesabatda, bütün CO2e həcmləri İDHEQ-in İkinci Qiymətləndirmə Hesabatındakı 100-illik QİP-lər əsasında hesablanıb (Hyuton və İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Ekspertlər Qrupu, 1996).

26. Bu modellərə həmçinin enerji və nəqliyyat sistemlərinin və mitiqasiya tədbirlərinin birbaşa xərcləri və gəlirlərinin hesablanması da daxildir. Bu xərclər və gəlirlər yayılma təsirlərini açıq-aşkar nəzərə almadan (yəni kim xərc qoyur və fayda alır) bütövlüklə cəmiyyət nöqteyi-nəzərindən qiymətləndirildiyinə görə sosial xərclər və gəlirlər adlanır. Dörd aşağıdakı əsas növ göstərilir:

(i) Kapital (avadanlıq) xərcləri; (ii) İstismar və Texniki Qulluq (İvəTQ) xərcləri; (iii) Yanacaq xərcləri; və (iv) Mitiqasiya tədbirlərinin yerinə yetirilməsi üçün digər xərclər (dövlət proqramının inzibati

xərcləri də daxil olmaqla).

27. Bu xərclərdə mitiqasiya tədbirləri nəticəsində baş verən hər hansı azalmalar fayda kimi baxılır—məs., enerji efektivliyi ilə bağlı hər hansı tədbir nəticəsində yanacaq xərclərinin azaldılması fayda kimi sayıla bilər. Bütün birbaşa xərclər və faydalar həmin modellərdə faktiki

12

göstəricilərlə (sabit maliyyə ili) ifadə olunub.3 Güzəşt xərcləri göstərilən zaman, 7% faktiki diskont dərəcəsindən istifadə olunur.

28. Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, LEAP hesablamalarına daxil edilmiş xərclər və faydalar mitiqasiya tədbirlərinin bütün mümkün xərcləri və faydalarını əks etdirimir. Misal üçün, onlar iqlim dəyişikliyinə görə bəzi hallarda hər hansı mitiqasiya tədbirinin həyata keçirilməsini özü-özünə əsaslandıra bilən (kənd təsərrüfatı, infrastruktur və ya ekosistemlərə vurula bilən) potensial ziyanları nəzərə almır (Oppenheymer və s., 2014). Bununla belə, mitiqasiya tədbirlərinin onların birbaşa sosial xərclər və faydalar əsasında qiymətləndirilməsi onların IEYQ həcminin azaldılması üçün faydalılığının sadə və əsasən ənənəvi hesablanmasını təmin edir. Bu tədqiqat işi çərçivəsində əlavə faydaların qiymətləndirilməsi daha sonra mitiqasiya tədbirlərinin əsas dolayı xərclər və faydalarını nəzərdən keçirməklə müvafiq təhlili (bax Bölmə Error! Reference source not found.).

29. Həmin milli modellərdə enerji istehlakının, atmosfer tullantılarının və xərclərin həm tarixi, həm də proqnozlaşdırılan göstəriciləri əks etdirilir. Hər bir modeldə tarixi dövrün miqyası mövcud tarixi göstəricilər, xüsusən milli enerji balansları və yanacaq qiymətləri ilə bağlı məlumatlarla müəyyən edilmişdir. Bütün modellərdə verilən proqnozlar 2050-ci ilə qədərki dövrü əhatə edir. Cədvəl 10-cu Cədvəldə həmin üç modeldə tarixi və layihə dövrləri əks etdirilir.

Cədvəl 10: Model üçün istifadə olunan dövrlər Ölkə Tarixi müddət ProqnozlarAzərbaycan 2000–2010 2011–2050Qazaxıstan 2000–2012 2013–2050 Özbəkistan 1995–2011 2012–2050

Mənbələr: Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu və Abt Associates (2015a; 2015b; 2015c)

C. Dolayı Əlavə Faydalar

30. Mitiqasiya tədbirlərinin dolayı əlavə faydalarının təhlilinin əsas diqqəti havanın çirklənməsi, insan sağlamlığı və enerji təhlükəsizliyi kimi məsələlərə yönəldilib, çünki onlar təsirlərin kəmiyyət baxımından hesablanması üçün məlumatlara malik olan çıxış parametrləridir.

31. İnsan sağlamlığının qiymətləndirilməsi elektrik enerji istehsalı müəssisələrindən və nəqliyyat vasitələrindən atmosferə atılan işlənmiş qazların miqdarını azaldan mitiqasiya tədbirləri nəticəsində hava çirkləndiricilərinin konsentrasiyalarının azaldılmasının faydaları ilə bağlıdır. Burada isitmə sisteminin cihazlarından atmosferə atılan qazların miqdarının azaldılmasına səbəb olan mitiqasiya tədbirləri əhatə etmir. Elektrik enerji istehsalı və nəqliyyat hava çirkləndiriciləri ilə ölüm səviyyəsinin azaldılması kimi sağlamlıq üçün əlavə faydalar arasında kəmiyyət əlaqəsini müəyyən etmək üçün lazım olan məlumatlar və metodların olduğu iki alt-sektordur.

32. İnsan sağlamlığı üçün faydaların təhlili xırda zərrəcikli materialın (PM2.5) tullantılarına əsaslanır, çünki bu çirkləndirici ABŞ və bir sıra digər ölkələrdə azaldılmış havanın çirklənməsinin xərc-gəlir təhlillərində əsas yer almışdır (Birləşmiş Ştatlar Ətraf Mühitin Mühafizəsi Agentliyi, 2011). Bu TY üzrə Aralıq Hesabata əsasən, PM2.5 maddəsinin udulması insanlar arasında erkən ölüm kimi mənfi sağlamlıq nəticələrə gətirib çıxara bilər (“Abt Associates”, 2014c). Bu TY-də ilkin PM2.5 və onunla əlaqədar SO2, və NOx maddələrinin

3 ÜDM, ƏDV və yanacaq qiymətləri də daxil olmaqla dəyişkən iqtisadi göstəricilər bu modellərdə həmçinin faktiki

göstəricilərlə ifadə olunur.

13

miqdarının azaldılması nəticəsində qarşısıalınmış ölüm halları qiymətləndirilir və sonradan bu qarşısıalınmış ölüm hallarının dəyəri pul ekvivalentində ifadə olunur.

33. Məsləhətçilər heyəti həmçinin yuxarıda təklif edilmiş mitiqasiya tədbirlərinin enerji təhlükəsizliyi baxımından faydaları da qiymətləndiriblər. Enerji təhlükəsizliyinin artırılması ölkəyə gözlənilməz yüklərə müqavimət göstərmək və iqtisadi fəaliyyət, insan sağlamlığı və ətraf mühitin keyfiyyətində baş verən pozuntuları minimuma çatdırmaq üçün daha çevik və daha hazırlıqlı olmağa kömək edir. Bu hesabatda Azərbaycan, Qazaxıstan və ya Özbəkistanın enerji baxımından bu və ya digər dərəcədə təhlükəsiz ölkələr olub olmadığını təhlil etmək üçün bir neçə çıxış göstəricisi əks etdirilir. Bu göstəricilər aşağıdakılardır:

(i) Yanacaq qənaəti (milyon GJ); (ii) Enerji tutumu (ÜDM vahidi üzrə enerji istehlakı); (iii) Karbon tutumu (ÜDM vahidi üzrə CO2 tullantıları); və (iv) Bərpa olunan enerjinin enerji təchizatında faiz nisbəti.

D. Ssenarilər

34. Ssenarilərin qiymətləndirilməsi bu tədqiqat işi üçün aparılan təhlilin əsas hissəsidir. Ssenari iqtisadiyyat, enerji sistemi, atmosferə atılan çirkləndirici tullantılar və xərclərin müəyyən dövr keçəndən sonra necə olacağı barədə məlumat verən daxilən ardıcıl, fiziki baxımından mümkün ola bilən hadisələrin təsviridir. Bura xarici mənbələrdən alınmış çıxış məlumatları və ya ehtimallar və bu ehtimallar əsasında hesablanmış modelləşdirmə nəticələri əks etdirilir.

35. LEAP-dakı ssenarilər zərurət olsa hər bir ssenariyə digər ssenarilərdən çıxış məlumatları və ya ehtimalları götürməyə imkan verən iyerarxiya halında tərtib olunur. Bununla da, ssenari bir neçə əsas parametrdən başqa bundan əvvəl mövcud olmuş ssenarini bu dəyişikliklərin təsirlərini təcrid etməklə əks etdirə bilər. Bu tədqiqat işində verilən əsaslı ssenari “tədbir görülmür” və ya “dəyişikliklər olmur” ssenarisi nəzərdən keçirilir. Milli maraqlı tərəflərlə birgə hazırlanmış bu ssenariyə görə heç bir əhəmiyyətli yeni mitiqasiya siyasətlərinin həyata keçirilmədiyi və enerji istifadəsi və atmosfer tullantılarının əsas amilləri ilə bağlı tarixi tendensiyaların davam etdiyi gələcək vəziyyət proqnozlaşdırılır. Başqa sözlərlə, o keçmişdən gələcəyə bütövlükdə etibarlı bələdçi kimi qiymətləndirir. Bir neçə halda, hökumətlərin IEYQ tullantılarının həcmini azaltmaq üçün son illərdə tətbiq etdiyi siyasətlər və hədəflər «Tədbir Görülmür» ssenarisində istisna olunur. Əvəzində, bunlar mitiqasiya potensialını və xərc effektivliyini dəqiq müəyyən etmək üçün mitiqasiya tədbirləri kimi təhlil olunur. Cədvəl 11-ci Cədvəldə hər bir ölkədə “tədbir görülmür” ssenarisində istisna olunan, əvəzində isə mitiqasiya tədbirləri kimi təhlil olunan əsas hədəflər və siyasətlər sadalanır.

Cədvəl 11: “Tədbir Görülmür” Ssenarisində Əks etdirilməmiş Mövcud Siyasətlər və Hədəflər

Azərbaycan Qazaxıstan Özbəkistan- Bərpa oluna bilən enerji

hədəfi - Yoxsulluğun Azaldılması

və Dayanıqlı İnkişaf üzrə Dövlət Proqramı

- Avro-4 nəqliyyat standartları ilə tanışlıq

- Nəqliyyatın erkən sıradan çıxarılması

- Istilik effekti yaradan qazlartullantıları üzrə kvotalarla ticarət sistemi

- Alternativ enerji hədəfi - Təbii qaz enerji hədəfi - Yaşıl artım strategiyası - Avro-5 nəqliyyat standartları

- Yaşayış binalarının səmərəlik standartları

- Hidroenerjinin inkişafı üzrə dövlət proqramı

- Günəş yol xəritəsi

Mənbələr: Mənbələr: Stokholm Ətraf Mühit İnstitutu və Abt Associates (2015a; 2015b; 2015c)

14

36. “Tədbir Görülmür” Ssenarisi həm tarixi məlumatları, həm də 2050-ci ilə qədərki dövrə aid proqnozları əhatə edir və mitiqasiya təhlili üçün əsas vasitə kimi istifadə olunur. Bütün mitiqasiya ssenariləri “Tədbir Görülmür” Ssenarisinə əsaslanır və onunla müqayisədə ölçülür.

37. Mitiqasiya ssenarilərinin aşağıdakı üç variantı araşdırılır:

1) Qiymət mitiqasiya mini-ssenariləri, burada “Tədbir Görülmür” Ssenarisinə yanacaq və ya karbon qiymətlərində dəyişiklik kimi bir fərdi qiymətəsaslı mitiqasiya tədbiri əlavə olunur.

2) Texniki mitiqasiya mini-ssenariləri, burada “Tədbir Görülmür” Ssenarisinə texnologiyanın istifadəsində, differensial resurs idarəetmə qaydalarında dəyişiklik və ya qeyri-qiymət hədəfinin nail olunması kimi bir fərdi fiziki və ya davranışlı mitiqasiya tədbiri əlavə olunur.

3) Birgə mitiqasiya ssenariləri, burada müxtəlif texniki mini-ssenarilər mitiqasiya tədbirlərinin portfeli ilə birləşdirilir.4

38. Belə təsnifat sxemi hər hansı konkret mitiqasiya tədbirlərinin və mitiqasiya texnologiyaları və qaydaların potensial əlaqələrinin təhlilini asanlaşdırır. Həmin mitiqasiya təhlilinin əhəmiyyətini maksimum səviyyəyə çatdırmaq üçün, hər bir ölkə üzrə mini-ssenarilər aşağıdakı əsas qayda üzrə hazırlanıb: ki, hər bir ssenari hər hansı konkret ölkədə nəzərdən keçirilmiş və müvafiq mitiqasiya tədbirinin təsirləri və xərclərinə dair milli məlumatların əks etdirildiyi milli səviyyədə məqbul mitiqasiya tədbirlərinə əsaslanmalıdır. Bu tələblər həmin mitiqasiya tədbirlərinin hər bir ölkə üçün məqbul və əsaslandırılmış olmasını təmin edir. Bu tədqiqat işinin məqsədləri üçün, milli səviyyədə məqbul məlumatlar modelləşdirilən ölkədə təqdim olunan məlumatlar və ya bəzi hallarda qonşu ölkədə və ya regionda təqdim olunan və həmin modelləşdirilən ölkəyə tam uyğun olan məlumatlardır.5 Bu mini-ssenarilər və onlara daxil edilmiş məlumatlar milli nəşrlərin araşdırılması və milli maraqlı tərəflərlə məsləhətləşmələrin aparılması zamanı müəyyən olunub və toplanıb. Mini-ssenarilər milli səviyyədə məqbul modelləşdirmə göstəricilərinin müəyyən edilməsi mümkün olmayan potensial mitiqasiya tədbirləri üçün nəzərdə tutulmayıb. Belə yanaşma milli mühiti, həyata keçirilmə dərəcəsini və planları mümkün qədər geniş şəkildə əks etirə bilən təhlili hazırlamaq üçün tətbiq olunub.

39. Cədvəl 12-ci Cədvəldə Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan üçün nəzərdə tutulan texniki mitiqasiya mini-ssenariləri göstərilir. 13-cü cədvəldə qiymət mini-ssenariləri nəzərdən keçirilir. Qiymətlərin müəyyən edilmədiyi ssenarilər Özbəkistan üçün həmin ölkənin qiymətlərə həssas modelin inkişafı ilə bağlı lazımi məlumat verə bilən tarixi yanacaq qiymət göstəriciləri az olmaqla hazırlanıb. Cədvəl 14-cü Cədvəldə hər bir ölkə üçün nəzərdə tutulan birgə mitiqasiya ssenariləri əks etdirilir.

4 Birgə ssenarilərin əsas diqqətinin birgə texniki tədbirlərə yönəldilməsi yalnız qiymət müəyyənetmə mini-ssenarilərdə avtomatik olaraq yeni qiymətlərlə xərc baxımından effektiv olan bütün texniki tədbirlərin (gizlincə və ya açıq-aydın) göstərilməsi ilə əlaqədardır. Beləliklə qiymət müəyyənetmə mini-ssenarilərində müstəqil birgə texniki tədbirlər artıq göstərilir.

5 Yerli qiymətlərin dünya qiymətlərinə görə tənzimlənmə təsirlərinin araşdırldığı mini-ssenarilər istisnadır. Bu halda

hədəf qiymətlər mütləq beynəlxalq göstəricilərə əsaslanmalıdır.

15

Cədvəl 12: Texniki mitiqasiya mini-ssenariləri Adı Sektor Təsvir

Azərbaycan Yaşayış

binalarında SFL

Lampalarının Quraşdırılması

Yaşayış

2030-cu ilə qədər həm şəhər, həm də kənd yaşayış evlərində bütün lampalar közərmə lampalarından 75% daha az enerji sərf edən yüksək effektiv sıxılmış flüoresent şüa (SFŞ) lampaları ilə təchiz olunacaq. Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin məlumatlarına (2012) əsaslanır.

İzolyasiya Sisteminin

Müasirləşdirilməsi

Yaşayış 2050-ci ilə qədər izolyasiya sistemi 20% şəhər yaşayış binalarında müasirləşdiriləcək. Müasir texnologiyaları əsasında yenilənəcək binaların istilik itkiləri mövcud şəhər yaşayış binalarındakından təqribən 50% az olacaq. Əliyevin verdiyi məlumatlara (2013) əsaslanır.

Bioqaz

Yaşayış Təbii qazın çəkilmədiyi kənd yerlərində bioqaz dicestorlarının quraşdırılması. Bu ssenariyə görə ehtimal olunur ki, 2030-cu ilə qədər 10% kənd yaşayış evlərində bioqaz olacaq, onun enerjisi isə evin qızdırılması və yeməklərin hazırlanması üçün istifadə olunacaq. Azərbaycan Respublikası üzrə verilən məlumatlara (2013) əsaslanır.

Günəş enerjisi ilə işləyən isti

su

Yaşayış Standart yanacaqlara tələbatı azaltmaq üçün kənd yaşayış evlərində günəş enerjisi ilə işləyən isti su sistemlərinın qurulması. Bu ssenariyə görə ehtimal olunur ki, 2050-ci ilə qədər 25% kənd yaşayış evlərində belə sistemlər olacaq. Azərbaycan Respublikası üzrə verilən məlumatlara (2013) əsaslanır.

Enerjiyə qənaətedən

parniklər

Yaşayış Mayeləşdirilmiş neft, qaz və odla işləyən enerji qənaətedici parniklər təbii qazın çəkilmədiyi kənd yaşayış evlərində quraşdırılacaq. Bu ssenariyə görə ehtimal olunur ki, 2030-cu ilə qədər 10% kənd yaşayış evlərində belə parniklər olacaq. Azərbaycan Respublikası üzrə verilən məlumatlara (2013) əsaslanır.

Samux Aqro-Enerji

Kompleksi

Kənd təsərrüfatı/Yaş

ayış

2016-cı ilə qədər 6 Mvt günəş fotoelektrik və 0.75 Mvt bioqaz gücü, eləcə də 0.75 Mvt bioqaz, 0.6 Mvt geotermal, və 6 Mvt günəş termal istilik xəttlərindən ibarət Samux Aqro-Enerji Kompleksinin tikilməsi. Bu kompleksin sınaq istismarı mərhələsi bitəndən sonra, 2020-ci ilə qədər əlavə 14 Mvt günəş fotoelektrik və 7.25 Mvt bioqaz, eləcə də 7.25 Mvt bioqaz, 2.4 Mvt geotermal və 32 Mvt günəş termal istilik xətti işə salınacaq. Bütün istilik və elektrik enerjisi yerli kənd təsərrüfatı və yaşayş sektorlarında istehlak olunacaq. Findsen-in məlumatlarına (2015a) əsaslanır.

Kommeryamüəssisələrind

ə SFŞ lampalarının

quraşdırılması

Kommersiya/Xidmət

2030-cu ilə qədər, bütün kommersiya müəssisələrində yüksək enerji qənaedici sıxılmış fluorescent şüa lampaları quraşdırılacaq. Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin məlumatlarına (2012) əsaslanır.

Nəqliyyat vasitələri üçün

Avro 4Standartları

Nəqliyyat

2014-cu ildən başlayaraq Avro-4 standartlarının bütün yeni az və ortatutumlu sərnişin nəqliyyat vasitələrində tətbiq edilməsi. Posada Sançez və s. (2012) və digər mənbələrə əsaslanır.

Dəmir Yollarının Elektrifi-kasiyası

Nəqliyyat “Tədbir Görülmür” Ssenarisinə görə elektrifikasiya olunmamış dəmir yollarının dəyişkən cərəyan (DC) elektrifikasiyası. Bu işlərin 2050-ci ilə qədər yekunlaşdırılması gözlənilir. Dünya Bankı (2013a) və digər mənbələrdən götürülmüş məlumatlara əsaslanır.

Dəmir Yollarının DC-ə Çevrilməsi

Nəqliyyat “Tədbir Görülmür” Ssenarisində mövcud olan və tam sabit cərəyanlı (SC) olması ehtimal edilən bütün elektrifikasiya edilmiş dəmir yollarının DC-yə çevrilməsi. 2050-ci ilə qədər yekunlaşdırılması gözlənilir. Dünya Bankının məlumatlarına (2013b) və digər mənbələrə əsaslanır.

SOCAR Eko-drayvinq

Nəqliyyat 2015-ci ildən başlayaraq SOCAR şirkətinin nəqliyyat vasitələrinin parkı üçün eko-drayvinq proqramının həyata keçirilməsi. BMİP-in məlumatlarına (2014a) əsaslanır.

Elektrikşəbəkəsinin yenilənməsi

ElektrikEnerjisininİstehsalı

2050-ci ilə qədər elektrik enerjisinin ötürülnməsi və paylanmasının (ÖvəY) itkiləri 10%-ə qədər azaldılacaq. Elektrik şəbəkəsinin yenilənmə işləri həm mövcud, həm də yenicə çəkilmiş ÖvəY xəttlərində aparılacaq Enerji Xartiyasının Katibliyi (2013) və AİB (2008) məlumatlarına əsaslanır.

KiçikHidroelektrikstansiyalar


2030-cu ilə qədər orta hesabla hər birinin gücü 2 Mvt olan 164 ədəd yeni hidroelektrik stansiyalar tikiləcək. Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin məlumatlarına (2012) əsaslanır.

Yerüstü Külək Elektrik 2050-ci ilə qədər 800 Mvt-ə qədər istehsal gücü olan yerüstü külək

16

Adı Sektor Təsvirstansiyaları Enerjisinin

İstehsalıstansiyalarının tikilməsi. Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin məlumatlarına (2012) əsaslanır.

3 Mvt KiçikGünəş

stansiyaları


2030-cu ilə qədər günəş enerji stansiyasına paylanma gücü 3 Mvt olan əlavə xəttin çəkilməsi. Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin məlumatlarına (2012) əsaslanır.

Şəhər məişət tullantılarından

enerjiyə


2050-ci ilə qədər yeni “tullantıdan enerjiyə” (TE) qurğusu 25% şəhər məişət tullantılarının TE qurğularına ötürülməsini təmin etmək üçün tətbiq olunacaq (hazırda, bərk məişət tullantılarının təxminən 25% -i Bakıdakı TE qurğularına ötürülür). BM İDÇK TİM İdarə Heyətinin (2012a) məlumatlarına əsaslanır.

ABEMDA-ninQısamüddətli

Planları


2015-2018-ci illərdə yeni kiçik və iri hidroelektrik stansiyalar, yerüstü külək stansiyaları və çoxməqsədli fotoelektrik stansiyalarının tikilməsi üçün hədəflər. Hədəflər Azərbaycan Respublikasının Alternativ və Bərpa Olunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyi (ABEMDA) tərəfindən təqdim edilib.

Ümumi TorpaqSahəsinin

12.5%-ni təşkil edən meşələr

Qeyri-Enerji

2008-2015-ci illərdə meşə sahəsinin ümumi torpaq sahəsinin 12,5% -ə qədər artırılması. (2008)

Ümumi TorpaqSahəsinin

20%-ni təşkil edən meşələr

Qeyri 2050-ci ilə qədər meşə sahəsinin ümumi torpaq sahəsinin 12,5% -ə qədər artırılacaq. Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin məlumatlarına (2013) əsaslanır.

Dayanıqlı Torpaq

İdarəedilməsi

Qeyri Təxminən 47.000 hektar əhatə edəcək meşə və otlaq sahələrinin idarə olunmasının təkmilləşdirilməsi və bərpası ilə bağlı pilot layihələr. BMİP-nin məlumatlarına (2011) əsaslanır.

Qazaxıstan

Pəncərələrin müasirləşdirilm

əsi

Yaşayış 2020-ci ilə qədər əvvəlcə 1200 şəhər çoxmənzilli binasında, 2040-cı ilə qədər isə hazırda mövcud olan bütün şəhər yaşayış binalarını əhatə etməklə köhnə pəncələrin izolyasiya təbəqəsinin qalınlığı daha yüksək olan pəncərələrlə dəyişdirilməsi. Xərclər və enerji qənaətləri Ergonomika-dan (2011) götürülüb.

İzolyasiya Sisteminin

Təkmiləşdirilməsi

Yaşayış 2020-ci ilə qədər əvvəlcə 1200 şəhər çoxmənzilli binasında, 2040-cı ilə qədər isə hazırda mövcud olan bütün şəhər yaşayış binalarını əhatə etməklə şəhər yaşayış binalarında divar və tavanların izolyasiya təbəqəsinin təkmilləşdirilməsi. Xərclər və enerji qənaətləri Ergonomika-dan (2011) götürülüb.

İstilik Borularının İzolyasının


Yaşayış 2020-ci ilə qədər əvvəlcə 1200 şəhər çoxmənzilli binasında, 2040-cı ilə qədər isə hazırda mövcud olan bütün şəhər yaşayış binalarını əhatə etməklə şəhər yaşayış binalarında daxili (binanın daxilindəki) istilik boru izolyasiya təbəqəsinin təkmilləşdirilməsi. Xərclər və enerji qənaətləri Ergonomika-dan (2011) götürülüb.

Daxili İsitmə Şəbəkəsinin


Yaşayış 2020-ci ilə qədər əvvəlcə 1200 şəhər çoxmənzilli binasında, 2040-cı ilə qədər isə hazırda mövcud olan bütün şəhər yaşayış binalarını əhatə etməklə şəhər yaşayış binalarında daxili isitmə ötürücü şəbəkənin yenilənməsi. Xüsusi tədbirlərə termostatik və təzyiq balans göstəriciləri, istilik sayğacları və isti su istilik dəyişdiricilərinin quraşdırılması daxildir. Xərclər və enerji qənaətləri Ergonomika-dan (2011) götürülüb.

Effektiv YeniEvlər

Yaşayış Qazaxıstan Respublikasının Ətraf Mühit və Su Mühafizəsi Nazirliyinin verdiyi məlumatlara (2013) əsasən, 2020-ci ilə qədər hər il istilik səmərəliliyinin standartlarına cavab verən altı milyon kvadrat metr yenicə tikilən yaşayış məkanı əlavə olunacaq. Ehtimal olunur ki, bu müddətdən sonra, bütün əlavə yeni şəhər yaşayış binaları həmin standartlara cavab verəcək. Xərclər və enerji qənaətləri BMİP-dən (2014c) götürülüb.

Şəhərlərdə LED lampaları

Kommersiya/Xidmət

Açıq ictimai yerlərdə köhnəlmiş lampaların yeni LED lampaları ilə dəyişdirilməsi. Bu işlər BMİP-dən alınmış məlumatlara (2014b) əsasən əvvəlcə 2021-ci ilə qədər əvvəlcə yalnız Almatıda, 2030-cu ilədək isə bütün şəhərləri əhatə edəcək.

Kömür mədən metanının tutulması

Sənaye Yerli mədən əməliyyatları zamanı istehlak üçün kömür mədən metanı (KMM) tutulmaqla kiçik istilik və elektrik enerjisi istehsalı ilə bağlı layihələrin genişləndirilməsi. ABŞ EPA (2013b) tərəfindən təsvir edilmiş layihəyə əsaslanır.

STQ ilə işləyən Sərnişin nəqliyyat vasitələri

Nəqliyyat 2015-ci ilə qədər sıxılmış təbii qaz (STQ) ilə işləyən 3000 ədəd sərnişin nəqliyyat vasitəsinin əlavə Avro M1 standartına keçməsi, 2018-ci ilə qədər isə bu standartın “Tədbir Görülmür” Ssenarisindən kənarda 50.000 ədəd nəqliyyat vasitəsinə tətbiq edilməsi. NGV Global-dan götürülmüş məlumatlara (2010)

17

Adı Sektor Təsvirəsaslanır.

STQ ilə işləyən nəqliyyat

vasitələrinin parkı

Nəqliyyat 2025-ci ilədək Findsen (2015b) tərəfindən göstərilmiş STQ-ə keçid hədəflərinə çatmaq üçün 325,000 avtomobil, 45,000 avtobus və 60,000 yük maşınının satılması, bununla da sonradan istehsal edilə biləcək benzin və dizel ilə işləyən nəqliyyat vasitələrinin satışının ləğv edilməsi.

Nəqliyyat vasitələrinin vaxtından

əvvəl istismardançıxarılması

Nəqliyyat Qazaxıstan Respublikasının Prezidenti (2014) 2014-ci ildə xəttdə olan bütün nəqliyyat vasitələrinin 80%-ni 2030-cu ilə qədər istismardan çıxarmaq hədəfini qoyur. Bu tədbirlə 2014-ci ildə istismarda olmuş Avro 0, 1, 2 və 3 standartlı bütün nəqliyyat vasitələrinin tədricən istismardan çıxarılması və onların yeni nəqliyyat vasitələri ilə dəyişdirilməsi nəzərdə tutulur.

Avro 5standartlı Nəqliyyat vasitələri

Nəqliyyat 2016-ci ildən başlayaraq, yalnız Euro 5 standartlarına cavab verən nəqliyyat vasitələri satıla bilər. Caylaubekovun məlumatlarına (2014) əsaslanır.

Milli Şəbəkənin Bərpası


Bu tədbir 2040-cı ilədək iki mərhələdə elektrik ötürülməs itkilərinin 6%-ədək azaldılması məqsədini daşıyır. Birinci mərhələdə 2020-ci ilədək mövcud elektrik ötürmə xəttinin 2,604 km hissəsi, ikinci mərhələdə isə 2040-cı ilədək hal-hazırda mövcud olan elektrik ötürmə xətti fondunun qalan hissəsi bərpa olunacaq. AİB-in açıqladığı enerji səmərəliliyi planları (2011) və milli tərəfdaşların məlumatlarına əsaslanır.

Genişləndirilmiş Atom Enerjisi


Qazaxıstan Respublikasının Prezidentinin verdiyi məlumatlara (2013) əsasən 2030-cu ilədək ümumi qoyulmuş atom istehsal gücü 1,5 Gv, 2050-ci ilədək isə 2.0 Gv-ə çatacaq.

OptimistikAtom Enerjisi


“Tədbir Görülmür” Ssenarisində nəzərdə tutulan atom istehsal gücünə (2030-cu ilədək 900 Mvt) əlavə olaraq, Kurçatov adına atom elektik stansiyasında 2023-ci ildə 1800 Mvt istehsal gücü olan əlavə xətt işə salınacaq. Milli tərəfdaşların verdiyi məlumatlara əsaslanır.

Tullantıdan Enerjiyə


Səhər məişət tullantılarının (ŞMT) Almatıda 2020-ci ilə qədər istehsal ediləcək 5% ŞMT və Almatıda 2050-ci ilə qədər istehsal ediləcək 30% ŞMT istehlak edəcək tullantılarla işləyən enerji qurğularında elektrik enerjisinə çevrilməsi. Mitsubishi Heavy Industries və s. şirkətlərin açıqladığı planlara (2014) əsaslanır.

AlternativEnerji Hədəfi

a


Qazaxıstan Respublikasının Prezidentinin verdiyi məlumatlara (2013) əsasən ümumi alternativ enerji (həm bərpa olunan, həm də atom) istehsalı 2020-ci ilədək 3%, 2030-cu ilədək 30%, 2050-ci ilədək isə 50%-ə çatacaq.

Təbii Qaz Enerji Hədəfi

b

(Yaşıl İnkişaf hədəfi)


Qazaxıstan Respublikasının Prezidentinin verdiyi məlumatlara (2013) əsasən 2020-ci ilədək ümumi təbii qaz enerji istehsal gücü 20%, 2030-cu ilədək 25%, 2050-ci ilədək isə 30%-ə çatacaq.

Enerji İstehsalı üzrə

maksimummiqdarı c (Yaşıl İnkişaf hədəfi)


2015-ci ilə qədər elektrik enerji istehsalı zamanı yaranan karbon dioksidi üzrə maksimum istilik effekti yaradan qazlar tullantılarının miqdarı 2012-ci il üzrə qeydə alınmış eyni tullantılara nəzərən -3%, 2020-ci ilədək -7%, 2030-cu ilədək -15%, 2050-ci ilədək isə -40% təşkil edəcək. “Abt Associates” və s. tərəfindən verilən məlumatlara (2014a) əsaslanır.

İstilik PaylanmaSisteminin

Yenilənməsi

İstilik istehsalı

Regional istilik paylanma şəbəkəsinin ən köhnəlmiş hissələrinin yenilənməsi, nəticədə itkilərin 36%-dən 6%-ə (və ya bütöv milli istilik şəbəkəsi üzrə ümumi göstəricilərə nəzərən 17.1%-ə) qədər azaldılması. Regional İnkişaf Nazirliyinin məlumatlarına (2014) əsaslanır.

Özbəkistan

Yaşayış binalarının effektivliyi

Yaşayış Yeni binalar üzrə effektivlik standartlarının genişləndirilməsi və mövcud binaların müasirləşdirilməsi sayəsində yaşayış binalarının xüsusi enerji istehlakının (ümumi enerji tələbatı/m

2 yaşayış sahəsi) azaldılması. 2030-cu ilədək orta xüsusi

enerji istehlakı 250 kvs/m2/il-ə, 2050-ci ilədək isə 70 kvs/m

2/il-ə qədər düşəcək.

BMİP-in məlumatlarına (2015) əsaslanır.Yaşayış

binalarının bərpa olunan

enerji

Yaşayış Yaşayış binalarında günəş FE (fotoelektrik), günəş enerjisi ilə işləyən isti su və bioqaz qurğularının quraşdırılması, nəticədə 2030-cu ilədək həmin qurğular birlikdə yaşayış binalarının enerji tələbatını 1%, 2050-ci ilədək isə 5% ödəyəcək. BMİP-in məlumatlarına (2015) əsaslanır.

Alternativnəqliyyat

Nəqliyyat 2016-cı ilədək hal-hazırda istismarda olan 1.634 milyon nəqliyyat vasitəsinin 29%-in benzin və ya dizeldən sıxılmış təbii qaza keçməsinin nəzərdə tutulduğu

18

Adı Sektor Təsvirvasitələri ssenari. “Azernews”-dan alınmış məlumatlara (2013) əsaslanır.

Dəmir yollarının

elektrifikasiyası

Nəqliyyat 2030-cu ilədək 45% dəmir yolu elektrifikasiya ediləcək, 2050-ci ilədək isə bu göstərici sabit qalacaq. İqtisadi Araşdırmalar Mərkəzi və BMİP-in (2014) məlumatlarına əsaslanır.

Elektrikşəbəkəsinin

təkmilləşdirilməsi


Şəbəkədə aparılacaq yenidənqurma işləri sayəsində elektrik ötürücü və paylayıcı sistemin itkilərinin azaldılması. 2030-cu ilədək ümumi itkilər 15%, 2050-ci ilədək isə 10%-ə qədər azalacaq. BMİP-in məlumatlarına (2015) əsaslanır.

Kiçikhidroelektrikstansiyalar


Hidroenerjinin İnkişafı üzrə Dövlət Proqramının kiçik hidroenerji komponenti: 2030-cu ilədək istehsal gücü 688.5 Mvt olan əlavə kiçik hidroqurğunun tikilməsi (Xalmirzəyeva 2015a). Yeni qurğu “Tədbir Görülmür” Ssenarisində tikilməsi nəzərdə tutulan qurğuya əlavə olaraq tikiləcək.

İri hidroelektrik stansiyalar


Hidroenerjinin İnkişafı üzrə Dövlət Proqramının böyük hidroenerji komponenti: 2030-cu ilədək istehsal gücü 1,824 Mvt olan əlavə iri hidroqurğunun tikilməsi (Xalmirzəyeva 2015a). Yeni qurğu “Tədbir Görülmür” Ssenarisində tikilməsi nəzərdə tutulan qurğuya əlavə olaraq tikiləcək.

Günəş elektrik enerjisi


2030-cu ilədək istehsal gücü təxminən 1,650 Mvt olan günəş PV qurğusunun və 330 Mvt qatılaşdırlmış günəş enerji (QGE) stansiyasının inşa edilməsi. STA və s. mənbələrdəki “Optimistik” inkişaf trayektoriyasına (2014b; 2015a) əsaslanır.

İstilik qurğularının effektivliyi

İstilik istehsalı Təbii qaz ilə işləyən istilik qurğularının effektivliyinin sürətli (“Tədbir Görülmür” Ssenarisinə nəzərən) artımı. 2030-cu ilədək orta effektivlik 80%, 2050-ci ilədək isə 90%-ə çatacaq. BMİP-in məlumatlarına (2015) əsaslanır.

İstilik şəbəkəsinin

təkmilləşdirilməsi

İstilik istehsalı

İstilik şəbəkəsində aparılacaq yenidənqurma işləri sayəsində istilik ötürücü və paylayıcı sistemin itkilərinin azaldılması. 2030-cu ilədək ümumi itkilər 20%, 2050-ci ilədək isə 10%-ə qədər azalacaq. BMİP-in məlumatlarına (2015) əsaslanır.

a Burada təsvir edilmiş Alternativ Enerji Hədəfinə əlavə olaraq aşağıdakı hədəflər hazırlanıb: a) 2020-ci ilədək 3%,

2030-cu ilədək 20%, 2050-ci ilədək isə 40%, və b) 2020-ci ilədək 3%, 2030-cu ilədək 10%, 2050-ci ilədək isə 30%. b Burada təsvir edilmiş Təbii Qaz Enerji Hədəfinə əlavə olaraq aşağıdakı hədəflər hazırlanıb: a) 2020-ci ilədək 15%,

2030-cu ilədək 20%, 2050-ci ilədək isə 25%, və b) 2020-ci ilədək 20%, 2030-cu ilədək 30%, 2050-ci ilədək isə 50%. c Burada təsvir edilmiş maksimum CO2 miqdarına əlavə olaraq aşağıdakı hədəflər hazırlanıb: (a) 2015-ci ilədək -

1.5%, 2020-ci ilədək -5%, 2030-cu ilədək isə -10%, və (b) 2015-ci ilədək -5%, 2020-ci ilədək -10%, -2030-cu ilədək 20%, 2050-ci ilədək isə -50%.

Cədvəl 13: Azərbaycan və Qazaxıstan üzrə Qiymətqoyma Mini-Ssenariləri Adı Sektor Təsvir

Azərbaycan Mineral

yanacaqları üzrə subsidiyaların

ləğvi

Bütünsektorlar

Mineral yanacaqları və törəmə ikincidərəcəli yanacaqlar üzrə qiymət subsidiyaları 2030-cu ilədək tədricən ləğv ediləcək. BEA hesabatında (2014b) göstərilən subsidiya qiymətlərinə əsaslanır.

İƏİT Yanacaq Qiymətləri

Bütünsektorlar

Əsas yanacaqlar üzrə qiymətlər indiki (2013) orta İƏİT qiymətləri ilə 2030-cu ilədək eyni olacaq. BEA məlumatlarına (2014a) əsaslanır.

Karbon üzrə Vergi

a(AB

Harmonizasiyası)

Bütünsektorlar

Aşağıdakı mərhələli karbon vergi cədvəlinin tərtib edilməsi (bütün vergilər 2010-cu ilin USD qiymətləri ilə göstərilib): 2015-ci ilədək $5, 2020-ci ilədək $15, 2030-cu ilədək $25, 2050-ci ilədək isə $50. Abt Associates və s. (2014a) mənbələrə əsaslanır.

Qazaxıstan İƏİT Yanacaq

Qiymətləri Bütün

sektorlarƏsas yanacaqlar üzrə qiymətlər indiki (2013) orta İƏİT qiymətləri ilə 2030-cu ilədək eyni olacaq. BEA məlumatlarına (2014a) əsaslanır.

Istilik effektiyaradan qazlartullantıları üzrə

kvotalarla ticarət sistemi (ETS)

Sənaye / Elektrik

Enerjisininİstehsalı

Maksimum istilik effekti yaradan qazlar tullantılarının miqdarı bütün sənaye (mədənçilik daxil olmaqla) və elektrik enerji istehsal obyektlərində aşağıdakı üç mərhələdə tətbiq olunacaq (Beynəlxalq Karbon İstifadəsi Tərəfdaşlığının məlumatlarına (2015) əsasən):

2013-cu ilədək, maksimum istilik effekti yaradan qazlar tullantılarının miqdarı onların 2010-cu ilin səviyyələrində saxlanılacaq;

2014-cü ildə, bütün istilik effekti yaradan qazlar tullantılarının maksimum miqdarı 2012-ci ilin səviyyələrində saxlanılacaq. 2015-ci ildə, istilik effekti yaradan qazlar tullantılarının maksimum miqdarı 2013-cu ildə qeydə alınmış miqdardan 1.5% aşağı olacaq; və

19

Adı Sektor Təsvir

2020-ci ilədək, sənaye və enerji sektorunun CO2 tullantıları onların 1992-ci ilin səviyyələrinə nisbətən 15% azaldılacaq.

Istilik effektiyaradan qazlartullantıları üzrə kvotaların tətbiq

müddətinin uzadılması

Bütünsektorlar

ETS ssenarisinin davamı olaraq, 2050-cu ilədək hər il karbon üzrə bazar-klirinq qiymətinin hər il 3% artacağı ehtimal olunur. Bundan əlavə, 2020-ci ildən başlayaraq karbon üzrə vergi 2030-cu ilədək ETS qiyməti ilə paritetə çatana qədər ilkin ETS-də nəzərdə tutulmayan iqtisadiyyatın qalan sektorlarında da tətbiq olunacaq.

a Burada göstərilmiş karbon vergi ödəmə cədvəlinə əlavə olaraq aşağıdakı hədəflər hazırlanıb: a) 2015-ci ilədək $5,

2020-ci ilədək $12, 2030-cu ilədək $20, 2050-ci ilədək isə $50, və b) 2015-ci ilədək $5, 2020-ci ilədək $8, 2030-cu ilədək $16, 2050-ci ilədək isə $35.

Cədvəl 14: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan üzrə Birgə Mitiqasiya Ssenariləri Adı Sektor Təsvir

Azərbaycan

Yoxsulluğun Azaldılması və

Dayanıqlı İnkişaf üzrə Dövlət Proqramı

Bütün sektorlar

Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin müəyyən etdiyi tədbirlər və hədəflərin (2008) seçimini modelləşdirir. Bunlara aşağıdakılar daxildir: 2008-2015-ci illərdə adambaşı ÜDM-in iki dəfə artırılması; 2008-2015-ci illərdə, meşə sahələrinin ümumi torpaq sahəsinin 12.5%-ə

qədər artırılması; və 2006-2015-ci illərdə, elektrik enerji istehsalında yanacaq yanma dərəcəsinin

(standart yanacaq sərfi/kvs) 20%-ə qədər azaldılması.

Bərpa olunan Enerji Hədəfi

Elektrik Enerjiİstehsalı

BEA və IRENA-da öz əksini tapan bərpa olunan enerjinin istehsalı və gücü ilə bağlı 2020-ci il üzrə aşağıdakı hədəfləri (2014), eləcə də Azərbaycan Respublikasının Alternativ və Bərpa olunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentliyindən verilən aşağıdakı qisamüddətli planları (2014) modelləşdirir. Bərpa olunan mənbələr istehsal edilən elektrik enerjisinin minimum 20%-ni

təmin etməlidir; və İstehsal gücü ən azı 2,000 Mvt olan bərpa olunan elektrik enerji stansiyası

quraşdırılmalıdır. Bütün azxərcli texniki tədbirlər

Bütün sektorlar Azaldılmış IEYQ-nin tonu üzrə toplam diskont edilmiş birbaşa xərcləri

20

E. Proqnozlaşdırma Metodları

40. Hər bir modeldə baxılan tarixi dövrdə enerji istifadəsi və IEYQ və digər hava çirkləndiricilərinin tullantıları tarixi məlumatlarda təsvir olunur. Enerji təchizatı və tələbatı tarixi enerji balansları əsasında müəyyən edilir, enerji və nəqliyyat sektorlarından olan istilik effekti yaradan qaz tullantıları isə yanacaqların həcmlərini tullantıların əmsallarına vurulmaqla hesablanır. Qeyri-enerji IEYQ tullantıları ilə bağlı məlumatlar IEYQ tullantıları üzrə milli kadastrlardan götürülür.6 Proqnozlaşdırma dövründə enerji və qeyri-enerji mənbələrindən olan istilik effekti yaradan qaz tullantılarının hesablanması üçün müxtəlif metodlar tətbiq olunub. Bu tədqiqat işinin əsas mövzusu enerji və nəqliyyat sektorlarında mitiqasiya tədbirləri olduğuna görə qeyri-enerji istilik effekti yaradan qaz tullantılarının modelləşdirilməsi və nəzərdən keçirilməsi kifayət qədər böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bununla belə, ümumi IEYQ tullantıları haqqında təsəvvür yaratmaq üçün qeyri-enerji mənbələri yenə də enerji sektorundan olan istilik effekti yaradan qaz tullantıları ilə birlikdə proqnozlaşdırılır.

41. Birbaşa xərclər və gəlirlər avadanlıq, fəaliyyətlər və yanacaqların vahid xərclərini müəyyən etməklə və onları avadanlıq tələbləri, fəaliyyət səviyyələri və enerji və nəqliyyat sistemlərinin modelində hesablanmış yanacaq istehlakına vurulmaqla proqnozlaşdırılır. Mitiqasiya ssenarilərində mitiqasiya proqramının yerinə yetirilməsi xərcləri sosial xərclərin qeydiyyatına daxil və əlavə edilə bilər.

42. Aşağıdakı bölmələrdə enerji istifadəsi və enerji və nəqliyyat sektorlarından olan istilik effekti yaradan qaz tullantıları; qeyri-enerji istilik effekti yaradan qaz tullantılarının proqnozlaşdırma metodları; enerji, nəqliyyat və qeyri-enerji istilik effekti yaradan qaz tullantıları ilə bağlı kəsişən ehtimallar; və sosial xərclərə dair əlavə məlumat verilir. Hər bir bölmədə əsas diqqət ilk növbədə “Tədbir Görülmür” proqnozuna yetirilir, çünki o bu tədqiqat işinin mühüm bir hissəsini təşkil edir və müxtəlif mitiqasiya ssenarilərində verilən bir çox göstəricilər birbaşa ondan götürülür. Bundan sonra mitiqasiya ssenarilərində istifadə olunan əlavə metodlarla bağlı lazım olsa qısa məlumat verilir.

1. Enerji İstifadəsi və Müvafiq Istilik effekti yaradan qaztullantıları

43. Enerji və nəqliyyat sistemləri ilə bağlı proqnozlar enerji təchizatı və tələbatı üzrə proqnozlardan başlayır. Bundan sonra enerji sektorundan olan istilik effekti yaradan qaz tullantıları tarixi dövrdəki ilə eyni şəkildə, yəni yanacaqların həcmlərini tullantıların əmsallarına vurulmaqla hesablanır. Müvafiq milli modellərdə təchizat və tələbat proqnozların əsası kimi bir neçə aşağıdakı mühüm hesablama qaydası tətbiq olunur:

1) Əvvəlcə yekun tələbat (yanacaq üzrə) müəyyən olunur, bundan sonra təchizat tələbata uyğunlaşdırılır. Aralıq yanacaq üzrə tələblər (enerji istehsalı proseslərinə edilən xərclər) yekun tələbat və istehsal texnologiyaları və effektivliyi ilə müəyyən olunur. Beləliklə aşağıdakı amillərin uyğunluğu

6 Qeyd etmək lazımdır ki, bu modellərdə enerji və nəqliyyat sektorlarından olan parnik qazları tullantıları ilə bağlı tarixi

məlumatlar müvafiq milli IEYQ kadastrlarındakı məlumatlarına heç də həmişə uyğun gəlmir. Belə ki, modellərdəki parnik qazları tullantıları milli enerji balanslarına əsaslanır, institusional və digər səbəblərə görə isə bu balanslar həmin milli kadastrlardakı enerji üzrə ehtimallardan fərqlənə bilər. Məsləhətçilər heyəti bu modelləri həmin enerji balansları əsasında hazırlamağa üstünlük verib, çünki onlar bütün kadastrlarla müqayisədə bu tədqiqat işinin əsas mövzusu olan enerji və nəqliyyat sistemləri haqqında daha dolğun və təfsilatı məlumat əks etdirir.

21

Formul 1

əݐ ə݈ܾܽ =ݐ ݁ݕ əݐ݈݅ݎ ə݈ܾܽ +ݐ ܽݎ݅ݔ ܿ= ݁ݕ ݈݅ݎ ݁ݐ݅ݏ ℎܽݏ ݈+ ݅݀ ܽݔ ݈= əݐ ℎܿ ܽ݅ݖ ݐ

hər ildə və hər bir yanacaq üçün doğrudur.

2) Yanacaq üzrə idxal və ixrac göstəriciləri ilə bağlı verilə biləcək rəsmi milli proqnozları nəzərə almadan, ən son qeydə alınmış tarixi idxal və ixrac göstəricilərinin gələcəkdə eyni qalacağı ehtimal olunur.7

3) 2-ci qaydada daxili tələbat və ekzogen idxal və ixrac göstəriciləri hesablanandan sonra, qalan təchizat tələblərini ödəyən daxili enerji istehsalı hesablanır. Bununla belə daxili istehsal təbii resurslar və istehsal gücü ilə bağlı məhdudiyyətlərlə bağlıdır.

4) Daxili istehsalın ödəyə bilmədiyi hər hansı qalan tələblər əlavə idxalla ödənilir.

44. 2-ci Əlavədə enerji təchizatı və tələbatının proqnozlaşdırılması üçün istifadə olunan metodlarla bağlı daha təfsilatlı məlumat verilir.

2. Qeyri-Enerji IEYQ Tullantıları

45. Qeyri-enerji IEYQ tullantıları üzrə tarixi məlumatlar müvafiq tədqiqat heyətinə verilmiş ən son milli IEYQ kadastrlarından götürülüb8 (Əliyev 2015; Qazaxıstan Respublikasının Ətraf Mühit və Su resursları Nazirliyi və ‘Jasil Damu’ Səhmdar Cəmiyyəti, 2014; Avropa Komissiyasının Birgə Araşdırma Mərkəzi və Niderlandın Ətraf Mühit Qiymətləndirmə Agentliyi, 2010).9 Istilikeffekti yaradan qaz tullantıları yuxarıdakı kadastrların strukturu və İDHEQ praktikası əsasında mənbə və alt-mənbə üzrə kateqoriyalara bölünüb (bax Bölmə Error! Reference source notfound.). Proqnoz dövründə, “Tədbir Görülmür” Ssenarisində göstərilən istilik effekti yaradan qaz tullantılarının müxtəlif mənbələr və alt-mənbələrə aid əsas müstəqil və ya aparıcı göstəricilərdəki dəyişikliklərə mütənasib şəkildə dəyişəcəyi ehtimal olunur (və yaxud əgər bu yanaşmadada həqətə uyğun olmayan nəticələr göstərilsə, istilik effekti yaradan qaz tullantılarının tarixi dövrdə dəyişdiyi kimi bundan sonra da dəyişməyə davam edəcəyi ehtimal olunur). Bu məqsədlər üçün istifadə olunmuş müvafiq metodlarla bağlı daha ətraflı məlumat 3-cü Əlavədəki 62-ci Cədvəldə verilir.

3. Kəsişən Ehtimallar

46. Əvvəlki bölmələrdə göründüyü kimi, milli modellərdə göstərilən enerji, nəqliyyat və qeyri-enerji proqnozlarına bir neçə aşağıdakı kəsişən göstəricilər təsir edir: əhali, ÜDM və əlavə

7 Qazaxıstan üzrə kömür, təbii qaz və neft xammalının ixracı ilə bağlı rəsmi proqnozlar Qazaxıstanın Sənaye və Yeni

Texnologiyalar Nazirliyi tərəfindən verilib (2014). Onlar həmin yanacaqların ixracı ilə bağlı ən son qeydə alınmış göstəricilər əvəzinə istifadə olunub. Qeyri-bərpa olunan əsas resursların (neft xammalı da daxil olmaqla) ixracı bu resursların ehtiyatları tükənən zaman dayandırılacaq.

8 Özbəkistan bu baxımdan istisnadır: ən son milli IEYQ kadastrından olan məlumatları almaq mümkün olmadığına

görə, qeyri-enerji parnik qazları tullantılarının hesablamaları Avropa Komissiyasının Qlobal Atmosfer Tədqiqatları üzrə Parnik Qazları Tullantılarının Məlumat Bazasından (QATTM) götürülüb.

9 Azərbaycan üzrə IEYQ kadastrı (Əliyev 2015) bu tədqiqat işi hazırlanandan sonra rəsmi şəkildə dərc olunmuş

kadastrın layihə variantıdır (yekun dərc olunmuş variantla tanış olmaq üçün bax Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin saytı (2015)). Dərc olunmuş bu məlumatlar əsasən həmin layihə variantında verilən məlumatlara uyğun gəlir.

1021-ci Cədvəldə göstərildiyi kimi, yuxarıdakı proqnozların bəziləri (Qazaxıstanın əhalisi üzrə proqnozlar daxil

olmaqla) birbaşa kənar mənbələrdən götürülüb. Bu mənbələr həmçinin Bölüm III.E.5-də də göstərilib.

22

dəyər. Bunların hər üçü həmin modellərə təsir göstərən ekzogen amillərdir. Bu göstəricilər üzrə tarixi məlumatlar Bölmə III.E.5-də sadalanan mənbələrdən götürüldüyü halda, proqnozlar 15-ci Cədvəldəki metodlar əsasında hazırlanıb.10

Cədvəl 15: Əhali, ÜDM və əlavə dəyər üzrə proqnoz metodları Ölkə Göstərici Proqnoz metodu

Azerbaijan

Əhali 2000-2010-cu illərdə qeydə alınmış tarixi göstəricilərə nəzərən orta illik göstəricilərdə 1.14% artım.

ÜDMBeynəlxalq Maliyyə Fondunun verdiyi qısamüddətli proqnozlara (2014) əsasən hər il (2013-cü ildən 2019-cu ilə qədər ) 4.3% səviyyəsində; 2019-cu ildən sonra, 2010-2019-cu illərdə qeydə alınmış göstəricilərə nəzərən orta illik göstəricidə 3.6% artım.

Əlavə dəyər Sektoral əlavə dəyər üzrə nisbətlərə vurulmuş ÜDM kimi hesablanıb; nisbətlər tarixi göstəricilərdə qeydə alınmış orta illik % səviyyəsində artıb.

† Nisbətlər stabilləşməklə

onların ümumi göstəricisi = 100%.

Qazaxıstan

Əhali Qazaxıstan Respublikasının Milli İqtisadiyyat Nazirliyinin Statistika Komitəsindən verilən proqnozlara 2014a) əsasən 2050-ci lədək orta illik əhali sayı 1.13% artacaq.

ÜDM

[email protected] (2015) saytında verilən artım göstəricilərə əsaslanan qısamüddətli (2017-ci ilə qədər) proqnozlar; Qazaxıstan Respublikasının Prezidentinin verdiyi məlumatlara (2014) görə 2017-ci ildən sonra, 4% illik artımın baş verəcəyi ehtimal olunur.

Əlavə dəyər ÜDM ilə eyni % səviyyədə artım.

Özbəkistan

Əhali Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İqtisadi və Sosial Məsələlər Bölməsindən verilən proqnozlara (2015) əsasən 2050-ci ilədək hər il əhali sayı 0.64% artacaq.

ÜDM

Özbəkistan Respublikasının İqtisadiyyat Nazirliyi tərəfindən müəyyən edilmiş və BMİP-in enerji sektoru üzrə hazırladığı hədəflərin (2030-cu ilədək 8.2%, sonradan isə 2050-ci ilədək tədricən 5%-ə qədər azalacaq) təhlilinə (2015) uyğun olan artım göstəriciləri ilə bağlı 2050-ci ilə qədər proqnozlaşdırma.

Əlavə dəyər

Sektoral əlavə dəyər üzrə nisbətlərə vurulmuş ÜDM kimi hesablanıb; nisbətlər tarixi göstəricilərdə qeydə alınmış orta illik % səviyyəsində artıb.

† Nisbətlər stabilləşməklə

onların ümumi göstəricisi = 100%.; İstisna: Respublikasının Prezidentinin verdiyi məlumatlar (2015) əsasında sənaye əlavə dəyər üzrə qısamüddətli proqnozlar (2019-cu ilədək).

Qeydlər: † Hadisələrin uzun müddətdən sonra qabaqcadan proqnozlaşdırılması mümkün olmayan istiqamətdə inkişaf

etməsinin qarşısını almaq üçün dəyişikliklər il üzrə yalnız kiçik faiz nisbəti ilə göstərilir.

47. Bu metodlar hazırkı layihənin aralıq işçi seminarlarında maraqlı tərəflərlə razılaşdırılıb. Şəkil 2-Şəkil 6-də hər bir göstərici və ölkə üzrə proqnoz nəticələri yer alır.

23

Şəkil 2: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan Əhalinin Artım (“Tədbir görülmür” ssenarisi)

Azerbaijan = Azərbaycan; Kazakhstan = Qazaxıstan; Uzbekistan = Özbəkistan

Cədvəl 16: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan Əhali və ÜDM-in artım dinamikası (“Tədbir görülmür” ssenarisi, mln. insan)

Ölkə 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050Azərbaycan 8.0 8.4 9.0 9.6 10.1 10.7 11.3 12.0 12.7 13.5 14.2 Qazaxıstan 14.9 15.1 16.2 17.4 18.5 19.4 20.2 21.1 22.1 23.2 24.3 Özbəkistan 24.7 26.2 28.6 30.3 31.8 33.3 34.4 35.3 36.2 36.8 37.1

Mənbələr: bax Cədvəl 15 və Cədvəl 64

Şəkil 3: Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda ÜDM-in artım dinamikası

(“Tədbir görülmür” ssenarisi)

Azerbaijan = Azərbaycan; Kazakhstan = Qazaxıstan; Uzbekistan = Özbəkistan

Şəkil 4: Azərbaycanda əlavə dəyər (“Tədbir görülmür” ssenarisi)

Agriculture = Kənd təsərrüfatı; Industry = Sənaye; Services = Xidmət sektoru

0

5

10

15

20

25

30

35

40M

ilyo

nin

san

Azerbaijan Kazakhstan Uzbekistan

0

200

400

600

800

Mlr

.20

10

AB

Ş D

oll

Azerbaijan Kazakhstan

Uzbekistan

0

50

100

150

200

250

Mlr

.20

10

AB

Ş D

oll

Agriculture Industry Services

24

Şəkil 5: Qazaxıstanda əlavə dəyər (“Tədbir görülmür” ssenarisi)

Agriculture = Kənd təsərrüfatı; Industry = Sənaye;

Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanda İqlim ...Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistanın karbohidrogen ehtiyatları həm ixrac gəlirinin mənbəyi, həm də daxili enerji

Documents