www
www.kitapsevenler.com
Merhabalar
Buraya Yklediim e-kitaplar Aada Ad Geen Kanuna stinaden
Grme zrller in Hazrlanmtr
Ekran Okuyucu, Braille 'n Speak Sayesinde Bu Kitaplar
Dinliyoruz
Amacm Yayn Evlerine Zarar Vermek Deildir
Bu e-kitaplar Normal Kitaplarn Yerini Tutmayacandan
Kitaplar Beyenipte Engelli Olmayan Arkadalar Sadece Kitap
Hakknda Fikir Sahibi Olduunda
Aada Ad Geen Yayn Evi, Sahaflar, Ktphane, ve Kitaplardan Temin
Edebilirler
Bu Kitaplarda Hi Bir Maddi karm Yoktur Byle Bir eyide Dnmem
Bu e-kitaplar Kanunen Hi Bir ekilde Ticari Amal Kullanlamaz
Bilgi Paylatka oalr
Yaar Mutlu
Not: 5846 Sayl Kanunun "altnc Blm-eitli Hkmler " blmnde yeralan
"EK MADDE 11. - Ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl
ilim
ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa
hibir ticar ama gdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya
nc
bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren
eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya
kadar kaset, CD, braill
alfabesi ve benzeri 87matlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu
Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar
hibir ekilde
satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve
kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili
bilgilerin bulundurulmas
ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur." maddesine istinaden
web sitesinde deneme yaynna geilmitir.
T.C.Kltr ve Turizm Bakanl Bilgi lem ve Otomasyon Dairesi Bakanl
Ankara
Bu kitaplar hazrlanrken verilen emeye harcanan zamana sayd
duyarak
Ltfen Yukardaki ve Aadaki Aklamalar Silmeyin
Tarayan Yaar Mutlu
web sitesi
www.yasarmutlu.com
www.kitapsevenler.com
e-posta
[email protected] [email protected]
[email protected] [email protected]
Ayfer Tun _ Bir Maniniz Yoksa Annemler Size Gelecek
Ayfer Tun
BR MANNZ YOKSA ANNEMLER SZE GELECEK 70'li Yllarda Hayatmz
Ayfer Tun 1964'te Adapazar'nda dodu. Erenky Kz Lisesi'ni ve
stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi'ni bitirdi. Edebiyat
zerine ilk yazlarn 1983 ylndan itibaren eitli dergilerde yaymlad.
1989 yhnda Cumhuriyet gazetesinin dzenledii Yunus Nadi yk Armaan'na
katld, "Sakl" adl yksyle birincilik dl ald. eitli gazete ve
dergilerde alt, kitap-hk, Hayalet Gemi, kz vb. dergilerde yazmay
srdryor. Yaptlar: Sakl (yk, 1989, Cem Yaynlan); Kapak Kz (roman,
1992, Simavi Yaynlan); ki Yzl Cinsellik (Oya Aymanla birlikte
aratrma, 1995, Altn Kitaplar); Maara Arkadalar (yk, 1996, YKY);
Aziz Bey Hadisesi (yk, 2000, YKY). ...
Ayfer Tun'un YKY'deki teki kitaplar:
Maara Arkadalar (1996) Aziz Bey Hadisesi (2000)
AYFERTUN
Bir Maniniz Yoksa Annemler Size Gelecek
70'li Yllarda Hayatmz
YAANTI "... '.
STANBUL
Yap Kredi Yaynlan -1465 Edebiyat - 391
Bir Maninizi Yoksa Annemler Size Gelecek - 7I Yllarda
Hayatmz
Ayfer Tun
Kitap Editr: Cem Aka :
Dzelti: ncilay Ylmazyurt
. ' ' Kapak Tasarm: Nalide Dikel .
Bask: efik Matbaas
. Baskr. stanbul, Nisan 2001
21. Baskr. stanbul, Temmuz 2001
ISBN 975-08-0263-2
Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A.. 2001
Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A..
Yap Kredi Kltr Merkezi
stiklal Caddesi No. 285 Beyolu 80050 stanbul
Telefon: {0 212) 252 47 00 (pbx) Faks: (0 212) 293 07 23
http://www.yapikrediyaymlari.com
http://www.shop.superonliiie.com/yky
e-posta: [email protected]
NDEKLER
Neden, Nasl? 13 ' '"""''. -;
Saklamba Oynayan Kaleye Mum Diksin 15 Eskiden ocuk olmak #15
Sokaa kmak 16
A&jalar, yangn yerleri, ilk ocuk parklar 18 Hznl aalardan
ayva almak #20 Dutsilkmeler,msralmalar 22 '' Tm zamanlarn oyunu:
futbol .24 I'-%-.. Yakantop, istop, ortada san #27 'Vf
ip atlamak, be ta #30 "- -"""' Misket, ivi, topa, tik tak *32 r
Seksek, laklak, yoyo, aspirin *35 Kibrit atmaca, kibrit fal,
kibritten evler *37 n do trua, gzellik mi irkinlik mi *40 sim,
ehir, hayvan; adam asmaca *45 Sapanlar, uurtmalar, gazoz kapa
biriktirmek *48
Burdaym rtmenim 53
Okula yazdrmak 53
Ayakkab, anta, nlk, yaka *54
Drt ortal harita metot 57
Kalem kutusu, kalemtra kuyruu *59
Trkm, doruyum, alkanm, yasam! *60
Trnak ve mendil kontrol, kara tahta 62
K
Snf bakan, eitsel kollar 65
Bu salar kesilecek 67 Teneffs zili, beslenme saati '&, Al
kolum, sallanan diim
En byk bayram bu bayram Ka krk var? 76
69
72
Radyoyu Kapat, Televizyonu A '77
Ksa dalga, orta dalga, uzun dalga 77
Terete efem, Polis Radyosu 79
Demirbank iyi gnler diler *80
Efektr: Korkmaz akar *82
Ekranla tanma *85
"Fakir ama gururlu" ya da tam tersi *88
Televizyonun rts, sehpas, reglatr 92
Hayatn neesi: dizi filmler 96 Kaak, Zengin ve Yoksul ve elbette
Uzay Yolu 101
izgi filmler ve ocuklarn ekran 105
Yneticimiz uyuyor mu, Akbank'a m? 106
Tolgahan Dans Grubu, Raftaella Carra Show 109
Zafer Cilasun, Ayta Kardz, kele bak 111
Necefli marapa, Telekutu ye Telespor 112
PTT: pijama, terlik, televizyon 114
Eurovision ark Yarmas 116
"Sazlklardan HavalananBirrdekGibiSesin " 123
Mandolin kurslar, pikaplar, krkbelikler 123
Kaset doldurtmak, aranjman yllan 129 >
Su uyur, arabesk uyumaz 141
Assolistler, solistaltlar 142
Solcu arklar, marlar 146
N'ayr, N'olamaz '149 ; :", Be dakika ara 149 ' -' Makinist ses!
152 ':.: '"'
SzeTraba diyebilir miyim amca? 154/
Gle Gle Giy, stnde Paralansn 156 klk ya da rklk 156
Orlon ve jarse 159 Gece kyafetleri, amar ve oraplar 167
Gm knye modas 169 Favoriler, kozmetikler, kuafrler 170
CanszHatmlar ve Duygu Defterleri 179
Ailelerin fotorafl tarihi 179 Askerlik ve okul fotoraflar
182
Albmler 184
Kalbin kadar temiz defterinden... 185 Defter yazma adab, hayatn
dikenli yollar 187 Issz adaya dsehiz yannza alacanz ey 189, Artist
defterleri 191
Cep Fotoroman,Gzin Abla, Tommiks, Teksas 494
Gzin abla ptm, hamile kalr mym? 195
Cep fotoroman, Kerime Nadir 199
Arkadalklar, Aklar 205 Kan kardei, ahret kardei, stkardeler
*205
Atele barut 208
Arkadalk teklif etme 210
Dost hayat yaamak, metres tutmak 211
O aacn alt 213 ,,
Allah Bir Yastkta Kocatsn 215 Dnyaevine girmek, yuva kurmak *215
.!
Hayrl bir i iin geldik... *218 ;
f..;;;-- Kz karma, kocaya kama *220 ;V
Sz kesme 222
': "Evlenmedenolmaz" *224
Nian kz taraf yapar *226 Kim kimin neyi olur? *229 Kz
kurusu-mzmin bekr *232
Kz beikte, eyiz sandkta *233
Gelinlik ve damatlk, davetiyeler *238
Kna gecesi, gelin arabas, gelin ba 240
Her dnn bir "koordinatr" vardr *246
. Telgraflar, elenkler, dn pastas *250
Anal Babal Bysn *255
Kurbaa testi ile ilk adm *255
Kz m olacak olan m? *256
Lizzler, lousa erbeti, bebee ad konmas *258
Krk kmak, di buday *261
ilhh Rkaet Eylesin ' 2H . Banz sa olsun *263
Cenazesi le namazn mteakiben...
265
Bayramnz "Kutlular" Esenlikler Bileriz *272 .
ftar, sahur, davulcu *272 Bayram baklavas, mendil, orap *276 '
'
Bayram kart *278 Bayram harl *281
.... Kurban bayramlar *282 , , Kandil geceleri -284
.;:';, Afiyet Olsun -287 ',, .
Enflasyon da ne? -287 ^
.-:'.' Teldolaplardanbuzdolabna *288 ; ' . ,
"Frnl Aygaz" 289 r Sala, turu, erite, reel *291
Turfandalar, pazara gitmeler 294
Veresiye satan, pein satan; kahraman bakkallar * 297
Tavuk kestirmek, fast food, yemek yeme adab 300
Leblebi tozu, pamuk helva, tp "ukulata" ve pastalar *305
Beyaz gazoz, sar gazoz, kara gazoz *310
Bir Maniniz Yoksa, Annemler Size Gelecek #314
Misafirlikler, misafir odalar *314
Kabul gn, altn gn, dolar gn 316
Gece oturmalar, yatya kalan misafir *318
Kolonya, eker, ikram *321
am sakz oban armaan *325
Canm anneme anneler gnnde bir hatra *329
Diploma hediyesi: bisiklet 331
EvlerdeveevredeGnlkHayat *333
Divanlar, somyalar, sedirler *333 ;._ Marley, parke, tahta bezi
*334 :
.. . '..:.:. Sobalar, soba boyalar *336 . :'.:
Hamamdan banyoya *339
Santrifjl, merdaneli amar makineleri *341
Ho ho ho hoover, sprr dver! *344
Yorgan kaplamak *347 Eski yalar, eski sigaralar, eski markalar
*349
Bei be kurutan be yumurta *352
Nane-limon, karabiber-bal, evde salk *354
Kolonyaclar, terziler, kalayclar, bileyiciler *357
Marangozlar, hallalar, kundura tamircileri 360
Stler, yourtular, dierleri *361
Bir Haber Gnder 663 i Muhterem Kardeim ya da Saym Bay *363
,'
':. Al mektuplarn, ver mektuplarm *365 ,. , Sa st keye tarih ve
yer *366 *,'.''
Acele telle stop, bekliyorum stop *368
Telefona yazlmak, kadranl telefonlar *372
ehirleraras ve sra sorma, Adana k aradan *374
Telefon kulbeleri, jetonlar *377 Break break, arkada aryorum!
*378 '.
**
Bir Yerden Bir Yere Gitmek 380
Arkaya kam 380
Tren gelir ho gelir 386
stanbul'un yollar 389
Yine dalarn ardndan, yine Burhan Pazarlama'dan 391
Kk ehrin Halleri 394
Pastaneye, muhallebiciye gitmek 394
ay bahesi mi, gazino mu? 395
Piknik mns: kuru kfte 397
Hayrl iler! 398
Siyaset ve Kbrs Bar Harekt 401 Gkkonutsal avrat, tozeker
kesmeekere ne demi 403 Yenildik ama ezilmedik, yokluk yllar,
kuyruklar 405
.' V;: '\
Annem Yldz Tun ve
babam Bedri Tun 'un
anlarna...
r
Neden, Nasl?
Sreyya Plajnn artk antlarmzda kalan duvar (A/lan Uraz'tn
yaymlanmasna izin verdii bu fotoraf, Burak Evren 'in stanbul'un
Deniz Hamamlar ve Plajlar adl kitabndan alnmtr).
anssz mydk? Hakszlk olur imdi... Cemal Sreya
Lisede yatl okuduum yllarda hafta sonlar trenle ehri- . me
dnerken, Sreyya Plaj stasyonu'nu karmamaya dikkat :\-ederdim. nk
eskiden denize paralel uzanan demiryolu S- '.:'. reyya Plaj'nm
yanndan geerdi. Plaj evreleyen, st kabart- v ma resimli duvarlara
bakmaktan ok holanrdm. Bir duvarda beyaz mayolu, grbz ve neeli gen
kzlar ve erkekler denizde , top oynarken resmedilmilerdi, dierinde
bir dizi gen kz bir- ; birlerinin omuzlarna doru kollarn uzatmlard.
Kzlarn ka- : falar kocamand, oransz ve kt resimlerdi, ama ok
sevimliydiler. Sreyya Plaj'm ve demiryolunu neelendiriyorlard. O
duvarlarn hep orada kalacan ve ne zaman zlesem gidip bakabileceimi
sanyordum.
Bir gn o duvarlar skld, demiryolu ile plajn arasna : geni bir
sahil yolu girdi. Hayatmz renklendirmi kk ey- \-lerin yok olacan,
olabileceini, ilk kez o duvarlarn boluu- -nu hissedince anladm.
Gemiimizi oluturan o dikkate de- ; mez, sradan, nemsiz, alelade
eyler bir aradayken meer ne kadar anlamlym.
Bu kitapta benim ve yatlarmn ocukluk ve ilk genlik yularnda
-70'lerde- var olan kk, nemsiz, alelade, sradan, basit eyleri
sralamaya altm. O yllar hatrladka bizim kuak iin anlaml olan bir on
yldan, baka trl anlamlarla
13
yklenmi baka bir on yla getiimizi, bu arada bym olduumuzu grdm.
Bym-olmak myd iimi burkan, yoksa o tuhaf masumiyet miydi,
bilmiyorum. Bizim kuan on yln bakalar baka trl adlandrabilir, ama
ben "tutumluluk a" demek istedim. Yanan iki lambadan birinin sndrld
-. , kurunkalemlerin bir arpa boyu kalana kadar kullanld
yllar...
Bu kitaba sadece hafzam kaynaklk etti. Bazen doruluundan kuku
duyduum eyleri arkadalarma sordum. Ama ivi oyununun nasl oynandn,
arkadalarm anlattlarsa da bir trl hatrlayamadm.
Bir memur ocuu olarak 70'li yllar Adapazar ve zmit'te geirdim.
Bat'nn bu iki kk ehrinde farkl sosyal tabakalara da girip karak
bydm. Erkek kardeim yoktu, bu yzden rnein snnet trenlerini
yazamadm. O yllarda stanbul'da memur aileler nasl bir hayat
yaarlard, bilmiyorum. Yanl hatrladklarm oktur, hi hatrlamadklarm
vardr. Eksiklerim ve yanllarm hafzamn azizliidir. Anlattm eylerin
kimilerini abarttm, kimilerinde neelendim.
En azndan benim hayatmdan kt iin "-dili" gemi zamanla yazm olsam
da, anlattm eylerin bazlar hl yayor. Ama yarn var olacaklarndan
emin deilim.
Ben ocukken bykler konumalarna "Bizim zamanmzda..." diye
balarlard: "gaz lambasnda ders alrdk." Bu kitapta ben de "bizim
zamanmzda..." diye sze balyorum. "Cep telefonu yoktu, ehirlerarasna
telefon balatrdk." Gelecekte imdi genliklerini yaayanlar da sze
"bizim zaman; mzda..." diye balayacaklar, "internet yoktu, faks
ekerdik." Kd oldum olas seven biri olarak gelecekte sze yle
balanmamasn dilerim: "Bizim zamanmzda kitap diye bir ey vard, kttan
yaplyordu. Dnebiliyor musunuz?"
Ayfer Tun
**;" '') ..-/*: .., , *. ." '. ." . - . [email protected]
; .' - ;> ,. '.. ' ' :.-.. ,r ' ."' . ' llt'.t .j i 1, 0 t 11
I) I) I
. -. .:/,-,. : i .'.: .;. .' "- ''< ' '' '" ''' n '
14
SaklambaOynayanKaleyeMumDiksin
Eskiden ocuk olmak : ,
70'li yllarda ocukluunu yaayanlar, byklerinden "imdiki ocuklar
ok ansl!" szn ok sk duyarak byd-ler. Odalarmz aydnlatan elektriin,
haftada en az bir kere ailecek gidilen sinemann, ekmee srlen vita
veya sana yann, bizleri okullarmza tayan belediye otobslerinin,
asfalt yollarn, pilli bebeklerin, aradmz her eyi bulabildiimiz
arlarn, krkbelik plaklarmz aldmz pikaplarn, kurulunca yryen
arabalarn ve daha buna benzer, bize imdi ok gln ve ilkel gelen, ama
o zamanlar hayatmzda ayrcalkl bir yer tutan btn bu ilerlemenin
nemini her frsatta bize hatrlatp, kymetini bilmemizi istediler.
Ksmen haklydlar. ounluu, karda yamurda okullarna yryerek
gitmiler, gaz lambasnn nda ders almlar, krpntlardan yaptklar
toplarla oynamlard. Ekmek kar-neli yllar grmemi olsalar bile, o
yllarn ac veren hikyelerini ezberlemiler, ocukken bymek zorunda
kalmlard.
Ama imdiki kuak ocuklarna ayn eyi sylemiyor. Bu an ocuklarnn
yaadklarnn ans olup olmadndan kimse emin deil. Bir yn tketim rnyle
donatlan hayatlarnda imdiki ocuklar ok yalnz. Yaratcl kkrtan yokluk
ortamnda deil; sknty byten, derin bir tembellik ve umursamazlk
yaratan bolluk ortamnda byyorlar. la kutularndan araba yapmak,
gazoz kapa biriktirmek, dergilerden artist resimleri kesip deftere
yaptrmak onlara gre deil.
15
zellikle byk ehirlerde yaayan ocuklarn byk ounluu erii aata
deil, manavda gryor. Ayva almak nedir, dut aac neye benzer
bilmiyorlar. Bir tanecik gl kopara-ym derken, bahe itine sarlm
sarmak gln devirmenin korkusuyla kamann nasl bir duygu olduunu hi
bilmeyecekler. Acaba ka tanesi glgeli, serin bir bahede, tulumbadan
buz gibi su ekip ayaklarn ykamtr? imdiki ocuklar her akam bahe
sulama iiyle grevlendirilmenin o dayanlmaz skcl-n da
bilemeyecekler. nk artk yazlk evlerin fazla itina edilmi, grbz ama
aptal ocuklar andran bahelerini sulama iini babalar kimseye
brakmyorlar.
r Sok$kmk ,'.'.' ';'.. ':* . :' '.
60'lar bilemem, ama 70'lerde ocuk olmann en gzel taraf, zgrlk
duygusuydu. Geri bunun anlamn bilmiyorduk, nk btn arsalar, baheler,
sokaklar, parklar, deniz kenarlar bizimdi. stediimiz zaman gider,
oynar, gelirdik. Bunun bir tr ocuk zgrl olduunu arsalar ve yangn
yerleri binalarla dolduktan; geni, serin baheli evlerin yerini
apartmanlar aldktan; sokaklar arabalarn egemenliine terk edildikten
sonra, byynce anladk. Meer anslymz, nk zgrmz.
701i yllar, zellikle kk ehirlerde baheli evlerle apart- i
inanlarn berabere kald bir dnemdi. Zaman, baheli evlerin aleyhine
iledi. O yllarda hayatmza giren televizyon dilimize de yeni
kelimeler sokmu ve bylece kolektif bir hayata gnll olarak katlmtk.
"Domates gzeli" olarak tandmz Ay-en Gruda'nn televizyon araclyla
yaylan esprilerinden biri olan "apartman ocuu, poroblemli ocuk"
tanmlamas, anlalr bir eydi. O sralar sadece glmekle yetindiimiz bu
esprinin anlamn da byynce kavradk, hayatmzdan btn baheli evler
ekilince.
ster apartmanlarda, ister baheli evlerde yaasnlar, tm ocuklar
iin sokaa kmak deyimi vard. Hl var, ama sokaklar ok deiti, stelik
eskisi gibi gvenli de deil. Sokaa kmak tanmlanm bir zgrle adm atmak
demekti. Okuldan gelince
sokaa klr, akam olup hava kararana, anneler yemee arana kadar,
kan ter iinde sokakta oynanrd. Yaz tatillerinde sokaa kmak ise, btn
bir gn sokakta geirmek demekti.
O zamanlar iki trl anne vard. Birincisi "geleneki" anneler,
ikincisi "modern" annelerdi. Geleneki anneler de ikiye ayrlrd.
"Geleneki-iyi anneler" ve "Geleneki-kt anneler." Geleneki iyi-anne
ocuun, ocukluun ne demek olduunu bir tr igd ile bilir, ocuunu
uzaktan kollar, rahatsz etmez, ok terlediini fark edince usulca
gelip srtna tlbent veya havlu koyar, reelli ekmek hazrlayp verirdi.
Geleneki-iyi annelerin gzleri ocuklarnn stnde olurdu, ama belli
etmezlerdi.
Geleneki-kt anneler bencildiler. ocuklarn kahvaltdan sonra hemen
sokaa kklar, hi ilgilenmezlerdi. Byle anneleri olan ocuklar acknca
eve gidip bir eyler yemek isterler, ama anneleri komuda ene alyor
olurdu. Ya arkadalarndan otlanrlar ya da evde bulduklar ekmek
parasna domatesi katk ederlerdi. Terlerler, terleri srtlarnda sour,
ama hep byle yaadklar iin hasta olmazlard. Disiplinden uzak, kendi
balarna geirirlerdi gnlerini.
Modern annelerde ise kendilerine gre tanmladklar bir "ocuk
yetitirme bilinci" vard. Bu abartlm, neredeyse maddelere indirgenip
anayasa hkm gibi yazlm bir disiplin anlayyd. Bir kere sokaa kmann
saati vard. Modern anneler ocuklarn her istedikleri zaman sokaa
salmazlard. ocuklarnn hangi ocuklarla oynayacan, hangi oyunlar
oynayacan kendileri seerler, ocuun fikrini almazlard. Bazlar meslek
sahibi olan bu anneler, mahallenin serbest ocuklarnn byk ounluunu
kt huylu bulurlar, onlarla oynamalarn istemezlerdi. stn kirletmeme
zorunluluu da ocuk zgrlne vurulan bir darbeydi. Modern annelerin bu
disiplin anlaylar, ocuklarnn mahallenin ocuklar arasna rahata
karmasna engel olur ve bu ocuklar kendilerini dlanm hissederlerdi.
Pamuk helva, leblebi tozu, macun almalar yasakt, ayva alamazlar,
sapanla ku vuramazlard.
Kendilerine modern diyen bu tr annelerin ocuklar btn aamalar
geerek sokaa kmay baarrlarsa da, uzun srecek oyunlara "birazdan
annen arr olum" gerekesiyle
16
17
alnmazlar, anne-babasnn arayp sormad, hava kararana dek
smklerini ekerek top peinde koan ocuklar ma yaparlarken, bu
garipler uzaktan onlara bakarak ve o anda annelerinden nefret
ederek bakalarnn oynad oyunlar seyrederlerdi. Annelerinin kt huylu
bulduu ocuklar gibi sokakta, zerine vita veya sana ya srlp eker
ekilmi ekmek yiyemezlerdi, eve gidip anneannenin piirdii keki yemek
zorundaydlar. Asla kfr edemezler, eek bile diyemezlerdi.
Bunlarn arasndan annelerini "iplemeyenler" ok sk kard. Onlar
lider ruhlu olurlar, mahalledeki ocuklarn bana geerler ve oyunu
rgtlerler, ancak oyunun en tatl yerinde yine anneleri arrd. O gn de
her gn olduu gibi disiplin kurallarn ihlal etme konusunda tm
haklarn kullandklar iin, aresiz eve giderler ve bylece btn havalar
yerle bir olurdu. Eve gidince mutlaka olay karrlar, genellikle olay
byr ve babaya ntikal eder, eer baba da anneyi iplemeyen cinstense,
baba-oul keyifli bir gece geirir, ama anne sinirden kendini
yerdi.
O yllarda sokaa kma anlaynda genel eilim, iki saatte bir, ancak
bir Murat 124 veya Renault 12 marka arabann, birka at arabas ve
faytonun getii, inenme tehlikesi olmayan, sakin sokaklarda ocuklarn
yorulana kadar oynamalaryd. Hava kararmadan nce yorulduklar da pek
olmazd. Yine de orta halli ailelerin, geleneki-iyi annelerin
ocuklar, babalan iten dndkten sonra darda kalmazlar, evlerine
giderlerdi. ocuklarn hemen hemen tm babalarndan ekinirlerdi.
Anneler defalarca "hadi kzm/olum akam oldu, eve gel" derler, "ya
bana ne ya, oyun oynuyoruz" cevabn alrlar, ama "baban geldi, seni
aryor" denince derhal eve yollanrlard.
Arsalar, yangn yerleri, ilk ocuk parklar ',[
Kalabalk gruplarla oyun oynamak iin en uygun yerler bo arsalar
ve yangn yerleriydi. 70'li yllarda, zellikle Bat'da-ki ehirlerin
bymesi hzlanmt. ehir geniledike zerine bina yaplmam bo arsalar ehre
dahil oluyordu. ou sahipli arsalard, ya sahibi bir blmne ev yapmt,
kalanyla ilgilen-
18
miyordu, ya da aslnda tarla olan bu arsa uzun yllardr ekilme-dii
iin, bo ve bakmsz bir halde ehir hayatnn paras olup, ocuklarn oyun
alan haline gelmiti.
Yangn yerleri ise farklyd. Ahaptan kagire geiin neredeyse
tamamland bu dnemde, sk sk yangn kar, ayakta kalm olan ahap evler
bir gece iinde kl olurlard. Ertesi sabah kmrlemi ahap ynndan hl
ince bir duman tter, evre mahallelerden yangn yerine bakmaya
gelinirdi. Yangnn zerinden birka ay getikten sonra, yangn yeri
ksmen temizlenir ve bylece ocuklarn oyun oynamas iin uygun bir alan
haline gelirdi. Ancak yangn yerinde tatan yaplm bodrum ve zemin
katnn harabesi, ilk kat pencerelerinin demir parmaklklar gibi
kalntlar bulunduu iin, bu alanlar top oynamaya elverili deildi.
Kmrlemi tahta paralarnn son kalntlar da topraa kartktan sonra yangn
yerinin sanda solunda otlar biter, rzgrn uurduu glhatmi tohumlar
boy verir ve yangn yeri neelenirdi.
Arsalar ve yangn yerleri ocuklarn hayatna hemen gi-" rerdi.
Arsalar yaknda bulunan ve tm ocuklarca bilinen bir iaret noktasyla
adlandrlrlard. "Okulun arkasndaki arsa", "postanenin yanndaki arsa"
gibi. Yangn yerleri ise yanan byk evin sahibinin adyla anlrd.
"Kuyumcularn yangn yeri", "Bayraktarlarn yangn yeri" gibi. zellikle
yangn yerlerini ilk keifte pek oyun oynanmaz, eelenilir, kalntlar
incelenir, iinden ie yarar bir ey kp kmayaca aratrlrd. Bir
keresinde bir arkadam byle bir yangn yerinde yars yanm bir pul
defteri bulmu ve salam kalm pullarla balad koleksiyonu epeyce ileri
gtrmt.
Bu tr yerlerin alternatifleri olan ve ada ehircilik kavram iinde
nemli bir yer tutan; salncaklarn, kaydraklarn, tahterevallilerin
bulunduu ocuk parklar o zamann ocuklar iin bir lks ya da bekisini
kzdrp elenmek iin bir frsatt. Bu tr parklara bir yn yasak levhalar
aslr, okumas yazmas olmayan bekiler ocuklar bu parklara sokmamak
iin ellerinden geleni yaparlar, ocuklar da bekiyle urap onu ileden
karmay bir oyun haline getirirler ve ok elenirlerdi. Ama o zamann
bekilerinin hepsi sanki birer Murtaza idi. Sa-
19
lmcaa yle binmek yasak, byle binmek yasakt, tahterevallide yle
durmak yasak, byle durmak yasakt. Talardan yr-sen yasak, imlere
bassan zinhar yasakt. Beki devlet demekti, kendini devlet sanrd ama
ocuklar devleti bilmiyorlard. Dolaysyla ocuk parkna bekiyi
delirtmek iin gidilir, beki aznda ddyle ocuklar kovalamaya balaynca
bo arsaya ya da yangn yerine karrd. O zamanlar ocuklar ocuk
parklarna deil, bo arsalara aitti.
Hznl aalardan ayva almak
imdiki ocuklarn pek ounun adlarn bile bilmedii bitkiler,
arsalarda boy verirdi. Buralar bahar gelince ilerine ballbaba karm
papatya tarlalarna dnerdi. Ballbabalarn minicik pembe iekleri
koparlarak emilir, bin tane filan emilirse tozekere dili hafife
dedirince alman tada yakn bir tat, azda birka saniye kalrd.
Haylazlarn en sevdii bitki pisi otuydu. Bunlar kopartlr, kzdrmaktan
en ok zevk alman ocuun gmleinden ieri atlp karrd. Pisi otundan
kurtulmaya alan ocuk kavgac bir tipse olay byr ve dv balar, ocuk
saldrgan deil, mzmz bir tipse, elencenin tad olmaz, mzmz ocuk sinir
bozan ince ve ritmik bir alayla evine gider ve iine pisi otu atan
ocuu "Anneee! Murat iime pisi attain!..." diye alayarak ikyet
ederdi. Mzmzlk ocuklar arasnda en sevilmeyen zellikti ve mzmz
ocuklarn iine elence ksn diye deil, mzmz ocuk oyun alann terk etsin
diye pisi otu atlrd.
Daha haince eyler yapmaya yarayan bitki srgan otuydu. zellikle
yangn yerlerinde, duvar diplerinde bolca yetiirdi. Havalarn
smmasyla birlikte ortlar giyilir ve bembeyaz bacaklar meydana kar,
muzr ocuklar ktla koparp tuttuklar srgan otlarn zellikle kzlarn
bacaklarna, kollarna srp kaarlard. Isrgan otu ok yakard. Dedii
yerler hemen kabarr ve kzarr, yakc bir ac vererek kamirdi.
Hafifmerep olaca daha o yatan belli olan kzlar bacaklarnda
kabartlarla kendini belli eden bu srgan otu yerlerini biraz fazla
alp salarak incelerlerken, o zamanlar "Erkek Fatma" tabir edilen
kavgac kzlar hemen mi-
20
silkmeye giriirlerdi. Bu Erkek Fatma kzlar ok gz kara olurlard.
En azgn olanlar bezdirirler, hatta kafalarn bile yararlard. Byle
haar kzlarn ve olanlarn dizleri, dirsekleri her zaman kabuk balam
yaralarla dolu olur, bu kabuklar der dmez yeni yaralar alr ve her
yaz mevsimi byle geerdi.
Papatyalar imenlik alanlar bembeyaz grntleri ve ksack saplaryla
batan baa sardklarnda, ilk bir hafta, ileride romantik olaca belli
olan kk kzlar bunlar toplar, saplarn tutup sa rgs gibi rerek ta
yaparlar, balarna takp drmemeye alarak dikkatli admlarla
gezerlerdi. Papatyayla fal baklrd. Mahalledeki olanlardan birine k,
yeni yetien gen kzlar papatyalarn beyaz ta yapraklarn seviyor,
sevmiyor, seviyor, sevmi-' yor diyerek teker teker kopartrlar, son
ta yapra kaldnda seviyor kmsa sevinten deliye dnerlerdi. Mine
iekleri ufacktlar, yeil imenlerin arasndan grnrlerdi. Sar
papatyalar, ak-amsefalar, glhatmiler kendiliklerinden yetien
ieklerdi.
Yangn yerleri bu tr yabani otlarn ve hznl aalarn yeriydi.
Ykntlar arasnda ban ge uzatm bir ayva aac, on be-yirmi yllk yangn
yerinde, yangnda kl olmu aacn kklerinden yeniden doar, btn kavruk
ve elimsiz grntsne ramen sapsar ayvalar verirdi. Belki ok tatsz
ayvalard bunlar, ama hibir zaman olgunlamalar beklenmezdi. Erikler
de yle. O zamanki ocuklar eriklerin aata birer can erik halini
almasna hi izin vermezlerdi. Gzle grlr bir bykle ulaan erikler
talan edilir, bu arada aalarn dallar krlr, byk zarar grrlerdi. Bu
sahipsiz aalar sanki kendilerini ocuklara adamlard. ocuklarn hain
saldrlarna ramen meyva vermeyi srdrrler, her bahar canlanr ve
yeillenirlerdi.
Geri her mahallede sahipsiz aalarn ve sokak hayvanlarnn melei
bir "Bcr Hayriye" bulunurdu. Benim ocukluumun getii ehirde, Bcr
Hayriye, yangn yerindeki ayva aacnn grltl bir koruyucusuydu. Aacn
tepesinde bir ocuk grmeye grsn, hemen bcrlnden umulmayan gr bir ses
ve kala k nedeniyle paytak yrmesinden beklenmeyen bir sratle yangn
yerine dalar, ocuklar il yavrusu gibi karlar ve birka gn Bcr
Hayriye'ye grnmezlerdi. Yakaladklarn dverdi, anneleri bundan
yaknacak olsalar korkarm annelerini
21
de dverdi. Belki de anneler Bcr Hayriye'nin her akam akcierle
besledii yzlerce kedinin bir ordu oluturup zerlerine akn etmesinden
korkarlar, Bcr Hayriye'ye "Sen ne hakla benim ocuumu dvyorsun?"
diyemezlerdi. Ama Bcr Hayriye bile eriklerin olgun birer erik
olmasn salayamazd.
70'lerin ocuklar eriklerin dallarn krd, ama hatralarnda ac
ekirdeiyle birlikte yedikleri eriklerin lezzeti kald. Sonra yangn
yerlerine dozerler girdi ve tadn mr boyunca unutamayacamz erik ve
ayva aalarnn kklerini skt. Yirmi yl sonra ge ban uzatacak, kesilmi
bir ktkten yeniden doacak fidanlar hi olmad bir daha. Yerlerinde
atsz beton binalardan uzanan demir filizleri boy verdi.
Kiraz, eftali, vine, armut, kays gibi meyva aalarndan, bir
yerlerde kendi kendine bym, sahipsiz olanlarna pek rastlanmazd.
Onlar genellikle evlerin bahelerinde bulunur, etraflar dikenli tel
rgler ya da svanrken zerine cam krklar yerletirilmi duvarlarla
evrelenirdi. Tabii ne bu cam krklar, ne de tel rgler eftalilerin
henz hamken tadlmasna, vinelerin az buruturmasna engel olabilirdi.
ocuklar aalardan uzak tutmann yolu yoktu. ocuk eteleri evin
sahiplerini kollarlar, kimsenin olmad saatlerde bu bahelere girmeyi
baarrlard. Bu arada cam krklar ellere, ayaklara batar, pantolon,
gmlek dikenli tellere taklarak yrtlr ve bu zayiat anne-babadan
gizlemek iin byk aba sarf edilirdi. Nadiren de olsa baz ocuklarn
meyva bahesi sahibi tandklar vard ki, onlarn daveti bu bahelere
yasal olarak girme ve atlayncaya kadar kiraz, zm, elma, armut ya da
eftali yeme imkn verir, ama ertesi gn karn arsndan yatlrd.
Dut silkmeler, msr almalar . . :.,
Baz evlerin bahelerinde byk, grkemli dut aalar olurdu. Dut
bereketli ve cmert bir aat. Kimseden esirgenmezdi. Toplannca fazla
dayanmaz, hemen yenmesi gerekirdi. Bahesinde dut aac olan aileler,
mahallenin ocuklarna iste-. dikleri kadar dut toplamalarn sylerler,
ama, dut silkeyim
derken aacn dallarn krmamalar iin, neredeyse yalvarrlard.
Bahesinde dut aac olan ailenin, genellikle zerine dut silkelenen
bir de rts olurdu. Bu byk rty birka kii ularndan tutar, biri aaca
kar ve dallara vurduka dutlar patr patr rtye dklrd. rtye biriken
dutlar geni bir tepsiye alnr, bana geilir, ykanmayan bu meyva
afiyetle yenirdi.
Yolculuklarda meyva almak deti vard. Bu, ocuklarla byklerin tatl
bir su ortakln paylat bir detti. Bir ehirden bir ehre gidilirken
geilen bir kyde, yol kenarnda bir meyva bahesine denk gelindiinde,
derhal suta buluma yaanrd. Pazarda be kilosu paraya satlacak kadar
ucuz bir meyva olsa bile, fiyatnn nemi yoktu. ekici olan o meyvanm
az bulunur ya da pahal olmas deil, o anda hrsz gibi szlerek dalndan
yemekti. Bu masum hrszlk elbette zel otomobille yaplan bir yolculuk
srasnda yaanrd, araba kolayca grnmeyecek bir yere ekilir, sessizce
inilir, baheye szlr ve meyva toplandktan sonra usulen sahibi aranr
ya da biri grrse ne denecei konuulurdu. Byklere gre, bu masum
hrszln ad "gz hakk"yd.
Ayiei ve msr tarlalar da en az meyva baheleri kadar itah ac ve
hrszlk drtsn uyandrc bir etki yapard. Ancak ayieklerini koparmak ok
zor olduu ve en gerekli olduu zamanlarda kimsenin cebinden bir ak
kmad iin zavall iekler ortalarndan yarlarak para para yrtlr,
genellikle kabuu kolaylkla kacak kadar olgunlamam olduu iin ziyan
edilip atlr veya eve gtrlp gnete kurumaya braklrd. Tarladan msr
almak, bu hrszlklarn en kolayyd. nk ok uzun boylu bu bitkinin
tarlas iinde grlme ve yakalanma ihtimali her zaman azd.
Genellikle buday tarlalarnda kpkrmz, gz alan gelincikler ocuklar
kadar, kadnlarda da bir toplama duygusu uyandrr, arabann srcs
yalvar yakar ikna edilerek durdurulur, demet demet gelincik
toplanrd. Ama 70'lerin ocuklarnn cumhuriyet ilkeleriyle yetimi
anneleri, bu gzellikleri sadece seyretmekle yetinmez, vazoda birka
saat duran ve narin yapraklar teker teker dmeye balayan bu
gelinciklerden derhal urup yaparak, gz zevkini damak lezzetine de
evirirlerdi.
22
23
Ky grm, orada zaman geirmi ocuklar kuzukula, madmak, yabani turp
gibi bitkileri grnce derhal tanrlar, "bunlar yenir olum" diyerek
otlar toplayp yerler, arkadalarna da tattrirlard. Bu tip ocuklardan
ak tayanlar devedi-kenlerinin saplarn kesip akyla soyduktan sonra,
ortasn yemeye baylrlard. Yabani turp, grn turba hi benzemeyen,
brlce fasulyesini andran bir bitkiydi. Ama bahar turba ok benzerdi.
Tohuma kamadan yemek gerekirdi, nk aksi halde lifleri kalnlar ve
boumlar ayn turp gibi koflardi.
Yenmeyen, stelik pis bir duygu veren, sar iekli bir bitki olan
yaban hyarlarn patlatmak da, leden sonralarn kzgn gnei altnda
arkadalarn bekleyen ocuklar iin bir elenceydi. Bu bitkinin aladan
biraz daha byk, ptrl bir yzeyi olan, kvrk bir sapla gvdeye balanan,
yaban hyar denen meyvalan iyice olgunlat zaman, ocuklar
ayakkablarnn burunlaryla bunlara dokunurlard. Dokunur dokunmaz bu
bitkinin meyvas tuhaf bir ses kararak patlar ve iinden kan, nedense
insana pis olduu duygusunu veren suyu ve ekirdekleri etrafa dalrd.
O zamanlar kendi halinde otlar, bitkiler vard. Aalar, iekler,
imenler boldu. Giri kaps olmayan, snrlar belirsiz imenliklere
uzanarak bulutlar seyretmek mmknd.
Tm zamanlarn oyunu:futbol
; % VV1"; "*/ * '"
O zamann erkek ocuklarnn ve Erkek Fatma kzlarnn en sevdii oyun
futboldu. Bo arsalarda, bulunamyorsa sokak aralarnda, ak alanlarda,
imenliklerde, okul bahelerinde drt iri ta bulunur, bunlarla iki
kale direi aret edilir ve bar ar futbol oynanrd. Futbolun gzel
taraf, oyundan nce takm kurmakt. Hayatn pek ok alannda olduu gibi,
ocuklarn dnyasnda da lider ruhlular vard ve her zaman r-gtleyici
olurlard. Onlarn takm kaptan olmalar tartlmazd. Ama bazen birden ok
lider ruhlu ocuun bulunduu gruplar grlr, onlarn arasnda kyasya bir
liderlik kavgas yaanrd.
24
Takm kurmak iin iki lider, arkadalaryla top oynanacak alanda bir
araya gelirler ve gayet demokratik bir biimde kendi takmlarn
seerlerdi. Bunun iin iki lider ocuk en iyi futbol oynayanlardan
balayarak arkadalarnn adlarn sylerlerdi. Ama ilk oyuncuyu seecek
olann belirlenmesi iin "aldm verdim" yaplrd. ki ocuk birbirlerinden
belli bir mesafe uzaklarlar ve srayla bir ayak atarlard. Sa ayakla
balarlar, sonra sol ayan topuu, sa ayan burnuna deecek ekilde
srayla ayak atlr, bu arada "aldm verdim, ben seni yendim"
tekerlemesi sylenir ve sonunda hangi ocuk dierinin ayana basarsa,
ilk oyuncuyu semek hakk onun olurdu.
lk sz syleyecek olan belirlendikten sonra, iki lider srayla
oyuncularn seerlerdi. Oyuncular seme aamas her zaman ackl durumlara
da sahne olurdu. nk en sona kalan oyuncu, en kt top oynayan anlamna
gelirdi ki, bu tip ocuklardan uyank olanlar atlp daha batan, hakem
olmak istediklerini belirtirler, bylece en son seilen en kt topu
olma sfatndan kurtulmu olurlard. Takmlar kurulduktan sonra ma
balard. O zamanlar genel olarak top oynamak denilen bu oyunda
penalt, faul, aut atlar hakem olan ocuun kafasna gre belirlenir ve
genellikle bu malar, kurallar konusunda fikir birlii salanamad iin
kavgayla biter, birka hakem deitirilir, en kt topu olduklar iin
kenarda mahzun gzlerle oyuncular seyreden ocuklar, beklenmedik bir
ekilde hakemlik ansnn domasna ok sevinirlerdi.
O zamanki futbolun zellii kuralszl ve malzemesizli-iydi. Forma
bir hayal, kolayca paralanmayan futbol topu se nimetti. Hal saha
diye bir kavram yoktu, ama ehirler bo arsalarla doluydu. Patlayan
top yenisi almamyorsa, ii gazete ktlaryla doldurularak dikilirdi.
Futbol arsalarda ya da sokakta oynanrd. Oynarken, zaman zaman top
oyun alannn dna kaard. Byle durumlarda daha oyunun banda "Atan alr
spor" denir, bylece topu oyun alannn dna karan takmn alaca kurala
balanm olurdu. Her zaman itiraz edilebilir, kavga kabilirdi.
Problem en ok golleri sayp saymama konusunda kard. Kar tarafa gol
atlr, yiyen takmn oyuncular
25
itiraz ederler, gol saydrmamaya alrlarken, ilerinden biri "gol
abi" demi bulunursa, gol attn iddia eden takm bu frsat asla karmaz,
"Adamnz gol diyo" derler, bylece yiyen takm gol kabul etmek zorunda
kalr, durumu "evet gol" diye onaylayan arkadalarn beraberce
dverlerdi.
Futbol yalnz ocuklarn deil, byklerin de tutku suydu. ocuklar
kendi aralarnda "uslu uslu" futbol oynarlarken, oradan geen bir
byk, bir anda oyuna giriverir, bazen arkadalar da ona katlrlar,
oyun rmdan kar, bir anda kklerle byklerin oynad bir maa dnrd.
Bykler kklere sert girince tartma yaanmaz, derhal penalt verilirdi.
nk ne de olsa sert giren byk, csse avantajn kullanyordu. Penalt
verilir, byklerin girmesiyle oyunlar berbat olmu ocuklar "gidin
evinize ya, brakn da oynayalm" diyemezler, ilerinden biri penalt
atar, ama byklerden biri kalecilie merakl olduu iin kaleye geer ve
ounlukla penalt gol olmaz, bylece aslnda oyunun sahibi olan
ocuklar, byklere konu mankenlii yaparlard.
Futbol sreye dayal bir oyun olmasna ramen ocuklarn dnyasnda
skora dayal bir oyundu. Kirkbeer dakikadan iki devre halinde
oynanmaz, ne kadar oynanaca oyunun banda ocuklar arasnda
kararlatrlrd. O gnk oyun "bete devre onda biter", "altda devre on
ikide biter" veya "drtte devre sekizde biter" olabilirdi. Bete
devre, be gol atldktan sonra kalelerin deitirilmesi, toplam on gol
atlnca da oyunun bitmesi anlamna gelirdi.
kar dnyas, o zaman da kar dnyasyd. ocuklarn dnyas ise gaddar,
ahlaki kurallarla henz tanmam bir dnyayd. Futbol topuna sahip olan
ocuk, takmn doal lideriydi. Ama ikide bir "verin topumu, ben
gidiyorum..." diye oyunbozanlk ederse, bir sre sonra futbol topuyla
ba baa kalr, bo bir arsada kalecisiz direklere ut eker dururdu.*
;
* Bugnlerde nternette, o dnemin ocuklararas futbolu ve futbol
sylemi zerine kayna belirsiz bir metin dolayor. Bu metinden ok
yararlandm. O mehul kiiye teekkrler.
26
Yakantop, istop, ortadasan
Kzlarn da oynad ve sevdii top oyunlarndan biri ya-kantoptu. Bu
oyun iin uzun bir mekn gerekliydi. Sokak aralar ok elveriliydi.
Ancak sakar oyuncular yznden cam krma vakalar da en ok bu oyunda
yaanrd. Yakantop oynayabilmek iin iki takm kurulurdu. Takmlar u
kadar kiiden oluacak diye bir kural yoktu. Ne kadar kalabalk
olunursa o kadar elenceli olurdu. Bir takmn birka oyuncusu sada,
dier takmn birka oyuncusu da solda yer alr, kalan oyuncular kark
olarak ortada dururlard. Ama, ortada bulunan oyunculardan kendi
takmndan olmayan oyuncular topla vurabilmekti. Top, sokan ularn
tutan birer veya ikier kiiden oluan gruplarca srayla atlrd. At
srasnda biri topla vurulursa, vurulan kii topu sras gelen tarafa
atarak, mzklk yapmadan oyundan kar, kalanlarla oyun devam ederdi.
Ama top oyuncuyu vurma amacyla atldnda, oyuncu topu yere demeden
tutarsa bir can kazanm olurdu. Bu durumda bir topla vurulsa bile,
kazand can joker olarak kullanr ve oyundan kmazd. Bir takmn ortada
bulunan tm oyuncularnn vurulmasyla oyun biter ve bylece vurulmayan
oyuncusu kalm olan takm oyunu kazanrd. Oyunlarn byk ounluunda
yaplmamas gereken eyi yapan yanard. Komaca oyununda ebe, koanlardan
birine dokunursa dokunduu oyuncu ebelenir, saklambata ebe tarafndan
grlen sobelenir, ama yakantopta topla vurulan oyuncu, hata hakkn
kullanan oyuncu yanard.
Yakantopta kavgalar genellikle beceriksizlikten kard. Kendi
takmnn oyuncusunu vuran bir oyuncu ilk seferinde ho grlr, ama
srekli kendi oyuncularn vurmaya devam ederse kavga geliyorum derdi.
Topun hareketlerini ve topu atan oyuncunun kimi vurmay planladn
hissetmek nemliydi. Bir dier kt da topun geldii yne doru rakip
takmn oyuncusunu itmekti. Bu esasl bir kavga sebebiydi ve
genellikle faul olarak nitelendirilirdi.
stop genellikle kzlarn rabet ettii ve pikniklerin gzde
oyunlarndan biriydi. Basit bir aptal oyunu olduu iin, fikirsiz
kzlarla, erkek ocuklarn biraz muhallebi kvamnda
27
olanlar ya da kzlarla birlikte top oynamaktan zevk alanlar bu
oyuna katlrlard. stop ad stop kelimesinden gelmekteydi ve bu
haliyle ithal bir oyun olduu duygusunu uyandr-yorsa da, son derece
yerlilemiti. Bireysel bir oyundu, takm yoktu. Oynayacak Mi says da
nemli deildi. stop oynayacak grup bir araya gelir, biri oyunu
balatrd. Oyunda ama topu tutturmamakt. Balayan oyuncu topu mmkn
olduunca yksee atar ve tutmasn istedii oyuncunun adn sylerdi. Ad
sylenen oyuncu topu tutarsa "istop!" diye barrd. O anda btn
oyuncular olduklar yerde kalmak zorundaydlar. Topu tutan, bir
oyuncuyu gzne kestirir ve topu ona atarak vurmaya alrd. Vurduu kii
yanm olur, oyundan kard. Bu basit oyunun pf noktas adnn sylendiine
dikkat etmekti. Dalgnlk bu oyunda kaybetmeye neden olurdu. Ad
sylendii halde, biri topu tutmaya alsn diye bekleyen oyuncu topu
tutamaz, bylece oyun dnda kalr ve gruptan tek bir kii kalncaya
kadar oyun srerdi. Bu tr top oyunlarnda ocuklar iin bir akl ve izan
ls vard. Top, tutulamayacak kadar uzaa ya da tutulamayacak kadar
garip bir ayla atld takdirde btn oyuncular itiraz ederler ve at
yenilenirdi. Mesele topa tatl bir eim verdirmekti. Geni bir alanda
oynanan bu oyunda, oyuncular da dank olduklarndan topu yakalamak
sanld kadar basit bir i deildi.
Ortada san bir top oyunu olsa bile, programl, kurall bir oyun
deildi. Topla oynanmas da art deildi, gece yatsna kalndnda ocuklar,
hatta gen kzlar arasnda yastklarla, okulda apka ya da kakolle
oynand da olurdu. Bu oyunun topsuz versiyonu, birden geliirdi.
Ortalarda sarsak ve dalgn dolaan biri grldnde "hadi unu ortada san
yapalm" szyle oyun balar, apkas ya da bir eyas elden ele dolaan
ocuk, eyasn kapabilmek iin ortada drt dnerdi. Bu oyunun en gldrc,
ama bir o kadar da hazin olan beden eitimi dersinden nce eofmanlarn
giymek iin soyunmu olan bir ocuun eofmann topak haline getirip
atmak ve ocuu donla ortada koturmakt. Byle durumlarda ortada san
oyunu ekilde sona ererdi: Bir, ieri-
28
ye retmen girer ve hepsine zlgt eker, eofman dierlerinden alp
donla gezen ocua vererek onu bu ayptan kurtarrd. Ama ocuk, zellikle
de kadn beden eitimi retmenine donla yakalanm olmann utancn iinden
atamazd. ki, ortada san olan ocuk mzmz ve gsz bir tipse bir keye
ekilip alamaya balar ve bu gzyalar oyunun tadn karr, oyuna katlm
olan yufka yrekli bir ocuk dayanamayarak eofman arkadalarnn elinden
alarak ocua verirdi. ocuk eofmanna kavumu olmakla birlikte itibarn
kaybederdi ki, bu, oyunlara mzmzl ve hogrszl yznden bir daha
katlamamas anlamna gelirdi. , ortada san olan ocuk kendinden
beklenmeyecek bir fkeyle kavgaya giriir, birden kavga byr ve bazen
kine dnerek, gnlerce srerdi;
Topla oynanan ortada san oyunu iin birinin san olmay kabul
etmesi, kura ekilmesi ya da bir tekerleme yoluyla ortada san
olunmas gerekirdi. Bu konuda ok baarl olduunu dnerek kendiliinden
ortada san olmay kabul edenler nadiren de olsa kard. Ortada san
oyununda ama, sann dndaki oyuncularn hzl hareketlerle birbirlerine
attklar topu yakalamakt. Ortadaki san topu yakalad anda, topu son
atan Mi ortada san olur ve oyun sklmcaya kadar srerdi.
Sadece kzlarn oynad, ta bir zeminde, bir pinpon topu byklnde,
bazen ondan biraz daha byk olabilen, ii dolu, lastik bir top ile
oynanan bir top oyunu daha vard. Bu topun zellii havaya kuvvetle
atld takdirde, ta zemine vurduu zaman hzla ykselmesiydi. Bu, tek
bana da oynanabilen bir oyundu. Top havaya frlatlr, zemine vurup
tekrar havaya sramas esnasnda oyuncu kendi etrafnda birka kez dner,
her dnn sayard. Bir sonraki turda da dnme yerine, eller nce nde,
sonra arkada birbirine vurulur; bir, iki, buuk, drt, be, alt buuk
eklinde saylr, bunu en fazla yapabilen oyuncu oyunu kazanrd. ki kz
bu oyunu oynuyorlar-sa eer, "iki dnme, alt el vurma", " dnme, sekiz
el vurma" gibi ly batan koyarlar ve bu rakamlar giderek artrrlard.
Bu oyunda ama rekor krmak ve kar mahallede bile "on iki dnme, otuz
vurma" yapabildiini duyurmakt.
29
lkokul andaki kzlarla, ortaokula gittii halde bymenin bysne
kendini kaptramayan safa kzlarn pek sevdii ve baarl olduu bu oyunda
dikkat edilmesi gereken ey, topun yerle tam bir dik a oluturacak
ekilde havaya atlmasy-d ki, aksi takdirde oyuncu birka kez kendi
etrafnda dnse bile, eimi bozuk olan topu tutamazd.
ip atlamak, be ta
Grup halinde ip atlamak eski zaman ocuklarnn vazgeemedii
oyunlardan biriydi. Ancak ip atlamada ya grubu biraz yksekeydi.
Ortaokullu, hatta bazen liseli kzlar, pikniklerde ablalar, anneler
bile ip atlarlard. Tek bana ip atland gibi, grup halinde de ip
atlanrd. Tek bana atlanan ipin hibir zellii yoktu ve sadece arkada
bulamam ya da arkadalar o srada megul olan ocuklarn enerjilerini
tketmeye yarard. Grup halinde ip atlamada ise, iki kii ipi evirir,
dierleri atlard. Grup halinde ip atlamann bir usul vard. ki "abla"
ipi evirirken, dierleri sraya girerler, nce birer kez, sonra ikier
kez, derken beer, onar kez ip atlanrd. Sonra iki kii birden ayn
ritim iinde atlar, derken bu say e bee kar, sonunda topluca
atlanrd. Bu ip atlamalarn arasna manili atlaylar da girerdi. Sras
gelip de atlayann bilip sylemek zorunda olduu birtakm maniler vard.
Bunlar ehirlere gre deiirdi. O zamann ocuklar kolayca becerdikleri
oyunlar zorlatrmak in ellerinden geleni yaparlard. ift ip atlamak
da bunlardan biriydi. Byle durumlarda ip iki kat yaplp evrilir,
birinden at-lansa da dierine taklma ihtimali olduu ve birok
beceriksiz takld iin oyun daha zevkli bir hale gelirdi.
Ya kk olan kzlarn ip oyunu farklyd. Bunun iin iki ucu birbirine
dmlenmi, don lastiinden yaplm bir ip gerekliydi. Urgan veya amar
ipi de kullanlabilirdi, ama oyunun zor aamalarnda bunlar bacaklar
ok actt iin, yass veya yuvarlak don lastiinden metre kadar kesilip
dmlenir ve karlkl duran iki oyuncunun ayak bileklerine geirilerek
gerilirdi. p atlamaya bylece ok alaktan balan-
30
m olurdu. Bu oyunda atlamak deil, birbirine paralel duran
iplerin zerine ayn anda basmak marifetti. Oyuncu nce iki ayayla
birden bir ipin stnden atlayp iplerin oluturduu alann iine girer,
sonra yine atlayarak dna kar ve sonra yine atlayarak ayn anda
iplerin zerine basard. Ancak ipin boyu giderek ykseltilirdi. Her
atlay bitince ipi bacaklar vastasyla geren kzlar, alkn hareketlerle
ipi biraz daha yukar ekerlerdi. Dizlere kadar bu ipten atlamak ve
zerine basmak sorun olmazd, ancak bacaklarn st ksm grnnce ipin
stnden atlamak kolay olsa bile zerine basmak imknsz hale geldii
iin, oyuncu baarsz olur ve ipi bacana takma sras ona gelirdi.
Top, ip genellikle ak, yasz havalarn oyunlaryd. Ama souk,
yamurlu, karl havalar oyun oynayamamak anlamna gelmezdi. Sobann
banda oturulur ve talarla oyun oynanrd. Her ne kadar ehir olsa da,
doayla yine de ili dl yaanan yllarda ta bulmak hi de zor bir ey
deildi. Ta bulmak nemliydi, nk be ta ve yz ta oynayabilmek iin taa
ihtiya vard. O zamanlar bu talar kolaylkla bulunur, bulunan her
dzgn ta daha kt olann yerini alr ya da kaybedilme ihtimaline karlk
yedekte beklerdi. Eskiden hemen her kz ocuunun ksa bir dnem de olsa
cebinde be ta bulunurdu. Birbiriyle ayn boyda ve ayn cinste olan be
tane ta ile oynanan bu oyun birka kiiyle oynanabildii gibi, yalnz
da oynanrd. Fndk byklndeki bu be ta avuca alnr, yerden bir-iki kar
yukarya, havaya hepsi ayn anda atlarak sard. Sonra biri ele alnr,
yine havaya bir-iki kar ykseklie atlr, yere dene kadar yerden bir
ta alnr ve yerden alman bu ta eldeyken havadaki de kaplrd. Elde
bylece iki ta olurdu. Bunun ad bir-lik'ti. Sonra ayn ta yine havaya
atlr, yere dene kadar bu kez yerden iki ta birden alnr, yine
havadaki ta derken tutulur, bu kez elde ta bulunurdu. Sonra ayn
ilem ta ve drt ta iin yaplrd. Adlar da ikilik, lk ve drtlkt.
Oyun bununla bitmezdi. Ta kapma ii bittikten sonra, bu kez sol
elin -oyuncu solaksa sa elin- iaret ve ba baparma alarak bir yay
oluturulurdu. Bu parmaklarn ular yere deerdi. Yine be ta yere salr,
kafa ta havaya atlr, havadaki
31
ta yere dmeden nce bir ta fiske vurularak bu yaydan ieri sokulur
ve havadaki ta yere dmeden kaplrd. Sonra ayn ilem iki, ve drt ta
iin yaplrd. Bir ta bu yaydan ieri sokmak kolayd, iki ta da yle.
Ama, havadaki ta yere dmeden farkl alanlara salm drt ta birden ieri
sokup sonra havadaki ta kapmak maharet isterdi. Bu oyunun daha
ileri aamalar da vard, iaret parma ve orta parmak bir V harfi
oluturacak ekilde alr, parmaklarn ular yere deer ve ayn ilem
tekrarlanrd.
Yz ta skc bir oyundu ama minik minik, ayn boyda, gzel grnl talar
toplamak baz kzlarn hobisiydi. Bunlarn gz sokakta hep talarda olur,
beenmedikleri talarla, bulduklar bu gcr talar srekli deitirirler,
ellerinde kendi diktikleri keseciklerinin iinde ngrdayan bu yz tala
dolarlar ve kendileriyle yz ta oynayacak safa kzlar aranrlard. Yz
ta oynamak uzun srerdi. nk yz ta havaya salr, eitli yerlere dalrd.
Birok kzda bu talar nce birer birer, sonra ikier ikier yerden
toplayacak sabr grlmezdi. Be ta ya da yz ta oyununda yerden ta alnp
havadaki ta tutulamazsa ya da yerden alnmas gerektii kadar ta
ahnamamsa oyuncu yanar, sra dierine geer, talar toplanp bu defa
dier oyuncu tarafndan salrd. Dokuz ta ve ta ise bir merdiven
basamana bile tebeirle izilen kutular zerinde, iki oyuncuyla
oynanrd.
,:., Misket, ivi, topa, tik tak , .,. , ;'.-,..
Kzlar nasl be ta oynamaya merakl ise, erkekler de misket
oynamaya meraklyd. Kzlarn arasndan Erkek Fatma kmas doald ve bu
Erkek Fatmalar takdirle karlanrd ama, erkek ocuklarn arasndan fazla
"Kz Ali" kmazd. Dolaysyla genellikle kzlar erkek oyunlarn bilirler,
ama erkekler kz oyunlarn bilmezler ya da bilip bilmezlikten
gelirlerdi.
Miskete baz ehirlerde bilye, bilya, baz ehirlerde de mile
denirdi. Misket erkek ocuklar arasnda en favori oyundu. Hemen her
erkek ocuun bir misket torbas olur, eline para getike ii deiik
renklerde prl prl yanan bu misketlerden sa-
32
tn alrd. O zamanlar bakkallarda en ok satlan eylerden biri de
misketti, her bakkalda bol miktarda bulunurdu. O kadar cazip
eylerdi ki misketler, haan ve armaya eilimli ocuklarn bakkal
oyalayarak misketlerin bulunduu kavanozlara ellerini daldrmalar sk
rastlanan bir eydi. Ancak bu haar ve "ar-gan" ocuk, elini misket
kavanozuna daldrd anda, kula keskin bakkal misketlerin akrtlarna
dner, ocuk da "amca bu kaa?" diye sormak zorunda kalrd.
imdi de kolaylkla bulunabilen, ama artk ssl minik filelerde, k
dkknlarda satlan bu misketler, ortasnda sar, krmz, turuncu, mavi
gibi eitli renklerde bir gbek bulunan, bir cam kreydi. Fndk byklnde
olan bu misketlerin, ceviz byklnde olanlarna kafa veya ba denirdi
ve kafa, oynarken sra bana konulan misketti.
Misket oynamak beceri isteyen bir tr kumard. nk bir nesneyi
kazanmak ya da kaybetmek sz konusuydu. Genellikle dzgn toprak
zeminde oynanrd. ocuklar misketlerini getirirler, herkes ka misket
koyuyorsa bu misketler kafa bata olmak zere sraya dizilirdi. Her
ocuk srayla elindeki misketlerden birini bu sraya doru atard. Bu
sra misketin vurmasyla bozulur, bozulan ksm vuran ocuun olurdu.
Kafa misketini vuran btn misketleri alrd. Misket srasn kafa da
dahil olmak zere vurmak hi de kolay deildi. Beceriksiz ocuklarn
misketleri dizilmi misketlere demez, saa sola kaard.
Oyunun keyfinin yan sra, misket biriktirmek sanrm bu iin en
zevkli ksmyd. Baz ocuklarn en sevdikleri ve az rastlanan trden
misketlerini oyunda kaybettikleri zaman geri alabilmek iin yzlerce
misket tldkleri olurdu. Bakkala ii farkl renkte yeni misketler
geldii duyulduu zaman, bakkala akn edilirdi.
Islak toprak zeminde bildiimiz ivilerin topraa atlmasyla ivi
oynanrd. ivinin her atlnda dedii noktalar birletirilir bir alan
oluturulurdu. Tam olarak hatrlayamadm bu oyunda ama kar taraf
alanna hapsetmekti.
Topa evirmek ise maharet isteyen bir oyundu. Topa koniyi andran,
hatlar yuvarlak, keskin kesi olmayan sivri ucuna bir metal paras
akl bir oyuncakt. Bu metal parasnn olduu yerden balayarak topaca
ince bir sicim dzgn bi-
33
imde dolanr, bir el maharetiyle topa yere atlr ve ipinden
kurtulan topa kendi etrafnda hzla dnmeye balard. Baz ocuklar
topalarna ip bile sarmazlar, parmaklarnn ustaca bir hareketiyle
yere braktklar topacn uzun sre dnmesini salayabilirlerdi. 70'lerin
ikinci yarsna kadar topalar tahtadan yaplrd. Plastiin hayata
giriiyle birlikte plastik topalar grld, ama onlar tahta topalar
kadar zevk vermedi. Topacn en uzun sre dndrmeyi baaran, arkadalarna
fark atm olurdu. Bu tr ocuklar iyi topala kt topac birbirinden
ayrabilirler, ellerine yle bir aldklar, dokunduklar, ustaln verdii
byklenme duygusuyla yle bir yere braktklar topaca hemen bir deer
bierler ve sevmedikleri bir ocua aitse genellikle "yaramaz" diyerek
kestirip atarlard.
Futbol malarnn televizyon araclyla hayatmza girmesiyle birlikte,
futbol sadece topla oynanan bir sokak oyunu olmakla kalmad, kendine
uygun oyuncaklar da retti. Tik tak bunlardan biriydi. Baz ehirlerde
futbol sahas diye adlandrlan bu oyunu oynayabilmek iin dzgn bir
tahta paras, bol miktarda ivi ve bir yirmi be kuru gerekiyordu. nce
marangozlarn nnde dolalr, marangoz raklarna siftinilir ve byk boy
bir kitap byklnde dzgn bir tahta paras bulunurdu. Bu tahta parasna
nce ksa kenarlarna kale direklerini ifade etmek zere ikier ivi
aklr, sonra dier oyuncular ifade edecek ekilde eitli miktarda,
oynarken kmayacak kadar derine ivi aklrd. Baz ocuklar bu tahta
parasna nce kalemle orta yuvarla, yar alanlarn ve dier izgileri
izerler, sonra bu futbol sahasnn minyatr rneine ivileri akarlard.
Oyun, orta sahaya konulan bir yirmi be kuruun parmakla itil-mesiyle
oynanrd. ki oyuncu srayla bu yirmi be kuruu iaret parmaklaryla
iterler ve kaleyi belirleyen iki ivinin arasndan geirirlerse gol
atm olurlard.
Yoktan var edilen bir oyuncakt tik tak. 70'lerin ortalarnda,
oyuncak firmalarnca retilmii kt; ocuklarn, hatta byklerin elinde
yllarca dolat, bilgisayarl futbol oyunlar bu oyunun saltanatna son
verdi. Yeil plastik bir zemin zerinde 22 tane ukur vard. Her bir
ukurda da bir futbolcu minyatr bulunurdu. Bu futbolcular iki takm
oluturduklar iin iki farkl renge boyanm,
34
yani "forma giyini" olurlard. Fndk byklndeki beyaz futbol topu
bu zemin zerinde ukurlarn eimine gre hareket eder ve bir ukurda
dururdu. Bu futbolcu minyatrlerinin ayaklarnn bulunduu yerde, sivri
bir u vard ve bu u sayesinde minyatrler ukurlarda bulunan lastik
yuvalara oturtulurlar ve her yne doru gayet esnek bir ekilde
hareket ederlerdi. Bu oyunu oynayan ocuklar, lastik yuvann esneklii
sayesinde futbolcuyu gererek topa vururlar ve top, zeminin durumuna
gre, baka bir futbolcunun ukurluuna giderdi. Bylece pas vermi
olurlard. Ama top kar oyuncunun futbolcularnn ukuruna giderse, top
kaptrlrd. Ayn tik takta olduu gibi top kaleden geerse gol atlm
saylrd. Bu hazr oyuncan elbette ttk taka gre ok stn ynleri vard.
Bir kere topu havalandrmak ve bylece topu kaleye gndermek mmkn
olabiliyordu. Ancak pahalya satlan bu ucuz oyuncak ksa sre iinde
yalama olur, futbolcu minyatrnn oturduu lastik yuva geniler ve
futbolcu durmaz olur, dursa bile topa vurmak iin gerildii anda
yerinden kard.
. Seksek, laklak/'yoyo, aspirin
Seksek genellikle ilkokul andaki kz ocuklarnn itibar ettii bir
oyundu. Tebeirle veya kmrle yere kutular ve daireler izilir, dzgn
bir mermer paras tek ayak stnde sekerek ittirilir ve geldii kare
veya dairenin puanna gre puan alnrd. Baz ehirlerde kaydrmaca veya
kaydrak da denir ve kutularnn, dairelerinin biimleri, puanlar
ehirlere gre farkllklar gsterirdi. Seksek bugn hl oynanyor, ama
arabalarn gemedii sakin sokaklar azaldka, bu oyun okul bahelerinde
skp kalyor. Bir gn belki bu evrensel oyun da tarihe karacak.
Uzaktan kumandal arabalarn, deil grlmek, duyulmad o yllarda,
hayat, ocuklar yaratc olmaya zorluyordu hep. Bazen yaratclk bir
ticari dehadan fkrrd. Pek nadir olurdu geri. 70'ler ve 80'Ier
boyunca bir tek kez oldu. 70'lerin ocuklar, uultusu sokaklar
dolduran, bir yaz mevsimi boyunca sren laklak lgnln
hatrlayacaklardr. Laklak lgnl srasnda iler gler braklm, baheler
kaderlerine terk edilmi, ev ile-
35
\
t
ri ihmal edilmi, hibir retici taraf olmayan bu garip oyuncak,
zellikle yeni yetien gen kzlarn ellerinden dmemiti. Laklan ok byk
kavgalara yol at hatrlardadr. Durmadan laklak oynayan komularnn
grltsnden fenalk geirip zerlerine saldranlar, srekli laklak oynayan
ve ii gc brakan kzlaryla kavga eden anneler, sinir bozucu sesi
yznden laklak oynamas yasakland iin arkadana gidip btn bir gn onun
evinde laklak oynayan, anne babas tarafndan aranmaya klan kzlar
gibi vakalar, o dnemde ok yaand.
Laklak bir ana sapa bal iki kiraza benzeyen bir oyuncakt. ki
sapn birletii yerde parman iine girebilecei bir ember vard. Kiraz
andran kreler sert plastikten yaplmayd, birbirine vurunca gayet tok
bir ses karyordu. Bu ember eklindeki yuvaya iaret parma sokuluyor,
parman kk bir hareketiyle iki krenin birbirine arpmas salanyordu.
Ama bu yle tuhaf bir fiziksel durumdu ki, laklakta baarl olanlar
parmaklarnn ucunu oynatarak, bu nesneye verdikleri hareketle iki
krenin parman altnda ve stnde ok hzl bir ekilde, aralksz birbirine
arpmasn salayabiliyorlard. Parmak yukar aa hareket ettike bu iki
sapn ucundaki kreler ayr ynlere doru hzla gidiyorlar, fakat 360
derecelik dnlerini tamamlayamayp, birbirlerine arpyorlard. Bu ok
hzl oluyordu ve inanlmaz bir ses kyordu, aralksz bir lak lak lak
lak lak... Bu oyun bizden nceki kuan tank olduu hulahop lgnl gibi
bir eydi, ama ondan ok daha yararszd. Neyse ki fazla uzun srmedi,
bir yaz mevsimi boyunca mucidine tonla para kazandrdktan sonra,
geti gitti ve sadece bizim kuan anlarnda kald.
Yoyo ise -o da yararsz olmakla birlikte- sempatik bir oyuncakt.
Hibir zaman bir lgnlk halini almadysa da, zevkli bir his olarak,
zellikle kzlarn parmaklarnn ucunda bir zaman salland durdu. Yoyo
parlak ve hafif kttan yaplm, yassca bir toptu. ok ince bir lastiin
ucunda sallanrd. Lastikle orta parmaa bal olan bu top avuca alnr,
sonra avu yere bakacak ekilde alp top braklrd. nce lastik, parlak
kttan topu aaya salar ve hemen ardndan topu yukar ekerdi. Lastiin
esnemesi zerine kurulmu bu oyuncak, tespihin byklere verdii gibi
bir rahatlk ve elence duygusu verirdi.
Aspirin firmasnn yapbozlar da bir dnem, imdinin ga-mezvatch'lan
gibi ellerden dmemiti. Avuca sabilecek, yeil, kare bir zeminin
iinde birbirine gemeli minik kareler vard. Bu kareler nce kartrlr,
sonra doru yerlere itilirdi. Yani nce bozulur, sonra yaplrd. Byk
kare hatrladm kadaryla 16 eit paraya blnmt ve iinde 15 tane kk kare
vard. Bir karenin yeri botu ve bu boluk kullanlarak minik karelerin
yerleri deitirilirdi. Bu gemeli kareler doru yerlere yerletirildii
takdirde, zerinde yuvarlak iinde Bayer amblemi ve Aspirin yazs
kyordu. Sonra baka firmalar zerinde markalar olan, oyuncaklar
zerinde eitli resimler olan yapboz-lar rettilerse de, hibiri
Aspirin kadar aklda kalc olmad.
Bir de 80'Ierin banda kan ve hl rastlanan Rubick zek kp vard.
Alt farkl renkte birok kk kpn bir araya getirilmesiyle
oluturulmutu. Bu minik kpler aa yukar, saa sola doru hareket
edebilen bir dzenein iindeydiler. Minik kpler doru olarak bir araya
getirilirse, byk kpn her yz farkl bir renk oluyordu. Pek az kii her
yzeyi farkl bir renkte olacak ekilde minik kpleri bir araya
getirebildii iin pek az evde bulunur, daha nce denemi ve baaramam
olanlar da fazla itibar etmezlerdi. Gnmzde dev boyutta olanlarnn
bile kolaylkla bulunabildii puzzle'lann ad o zamanlar yapboz'du ve
genellikle ocuklarnn eitimine nem veren ailelerin satn ald bu
yapbozlar yapldnda, "Pamuk Prenses", "Uyuyan Gzel" gibi bildik
masallarn resimleri kard.
Kibrit atmaca, kibritfal, kibritten evler
O zamanlar, ylesine hibir ey yoktu ki, neredeyse btn nesneler
ocuklarn gzne birer oyuncak olarak grnrd. Kibrit toplamaca olarak
da bilinen mikado oyunu sabr ve dikkatten pek holanmayan ocuklarn
itibar etmedii bir oyundu. Televizyonun birka gn ve birka saat yayn
yapt, birok eve televizyonun henz girmedii yllarda, bykler de
kibrit pleriyle mikado oynarlard. Orijinal mikado pleri genellikle
bilinmezdi, zaten bulunduu ev de ok nadirdi. Ama birok
36
37
evde kibrit pleriyle, adnn mikado olduu bilinmeden mika--do
oynanrd. Birka paket kibrit p bir anaa doldurulur, anak dz bir
zemin stne ters evrilirdi. lk oyuncu nce di" gederinden bamsz duran
bir p alrd, sonra giderek orta--daki yna yaklard. Ama, herhangi bir
p kmldatmadan mmkn olduunca ok kibrit p toplamakt. Bir p alaym
derken bir dierini hareket ettiren oyuncu, srasn kaybederdi, dier
oyuncu p toplamaya balard. En ok kibrit p toplayan oyuncu, oyunu
kazanm saylrd.
Kibrit baka oyunlara da yarard. Kibrit atmaca da bif oyundu. Bu
oyun ksa sre sonra sknt veren bir ey olduu iin sadece vakit
geirmeye yarard. Gen erkeklerin arkadala" rn beklerken, kahvede bu
oyunu oynadklar grlrd. Kibrit kutusunun her bir yzne deerini ifade
eden rakamlar yazlrd. Ksa ve dar olan yzeyi 20, uzun ve dar olan
yzeyi 10/ geni ve uzun olan n ve arka yzeyi ise 5 puand. Bu kibrit
kutusu ksa yzeylerinden tutularak havaya atlrd. Havada birka takla
atan kibrit kutusu dnce, grnen yzeyindeki puan, kutuyu atan
oyuncunun olur, sonra sra dierine geerdi-Can skntsndan srekli
kibrit kutusu eviren ve her atta kibrit kutusunu dik bir ekilde
oturtup 20 puan alan ok delikanl vard.
Uzak aklarn yllaryd. k olunan kii seviyor mu, sevmiyor mu, ok
merak edilirdi. Kibrit fal bakmaya da yarard-ki kibrit p kutunun
iki kenarna sktrlp yaklr, snmesi beklenirdi. Snm plerin grntsne gre
tahmin yrtlrd. pler birbirlerine doru eilmilerse bu ak olacak, da
doru eilmilerse hi mit yok. Biri da, dieri brne doru eilmise
birinin gnl var, dierinin yok...-
Kibrit ve ila kutular bata olmak zere, btn kutular becerikli ve
yaratc ocuklarn kendilerine oyuncak kamyon, araba, ev vb. eyleri
yapmak iin dikkatle biriktirdikleri nesneler"-di. Kibrit plerinden
ev yapma tutkusu da emekli babalarda sk grlen bir hastalkt. Devlet
Su leri'nden veya Tapu Ka-dastro'dan emekli olmu baba, bir sre
baheyle ilgilenir, sklr, kahveye devam eder, sklr, sonunda yank
kibrit plerini biriktirmeye balar, bunlardan gnler sren uralar
sonucu ev
38
yapard. Emekli babann zaten bo ve bol olan vaktini bu biimde
deerlendirmesi fena bir ey deildi. Yank ular st ste gelecek ekilde
evini ina eder, ona eik bir at yapar, tam baca yapacakken kibriti
biter, bir kutu kibrit alp yakmak yerine, evdeki yank pleri
biriktirir, kars mutfakta biriken kibrit plerini eskaza atacak
olursa kyameti koparrd. Bacanana, baldzna, kaynbiraderine,
yeenlerine haber salar, yank pleri kendisine getirmelerini ister,
bir ev biter bitmez bir ncekinin neredeyse ayn yeni bir eve balard.
Buraya kadar bir sorun yoktu. Baba vernikle prl prl cilalad bu
sakil ve kitsch evleri "bfeye koyacam" diye tutturup, eve her gelen
misafire bunlar gstererek vnmeye kalknca, evin, yeni devrin
beenisiyle yetien gen kz ileden kard.
Tatlarda kullanlan bilyeler az bulunan, bu yzden ok deerli olan
paralard. elikten imal edilmi, ksa silindir biimindeki bu bilyeler
(rulman) minik birer tekerlekti. Drt bilye birbirine bir dzenekle
balanr, zerine bir sunta yerletirilir, ou zaman suntann etraf
kapatlarak bir kutu oluturulur, kutuya ekmek iin tahtadan bir sap
taklrd. Baz ehirlerde tornet denen, iyi yaplm byle bir araba asfalt
zeminde ok iyi hareket ederdi. Baz ocuklarn drt bilye zerine
kurulmu bu arabalar onlara bir ayrcalk kazandrrd. Elinde bilye olan
ve aylarca drdnc bir bilye arayan ocuklara rastlamak olaand.
Bisikletin ancak okul bitirme armaan olarak az sayda ocua nasip
olduu yllarda bu bilyeli arabalara sahip olan ocuklardan uyank
olanlarnn, gazoz kapa ya da misket karlnda arkadalarn bunlarla
gezdirdikleri grlmemi eyler deildi.
Uzun bir tel parasnn kvrlp araba ekli verilmesiyle yaplan tel
arabalar ancak okula gidemeyecek kadar kk ocuklar kandrabilirdi.
Araba ekli verilmi telin uzun bir sap olur, ucu bklerek direksiyona
benzetilir ve "byynce ofr olucam" diyen ocuklar sokaklarda bu ilkel
oyuncakla dolarlard. Elbette bebekler, teneke ya da plastik
arabalar, minyatr mutfak eyalar, bebek karyolalar, kuma hayvanlar
ve buna benzer bir yn oyuncak retilir ve sahlrd. yileri de vard,
ktleri de. Ancak genellikle teneke arabalar en adi tenekeden,
plastik oyuncaklar da en adi plastikten imal
39
edilirlerdi. Pel aycklar bir hafta iinde dalr, iindeki krpntlar
ortala sahrdi. ocuklar kymetliydiler elbette, ama para da
kymetliydi ve evde yaplabilen bir oyuncak en iyi oyuncakt. Gnmzde
hl bulunan hazr satlan oyunlar da vard. Kzma Birader hazr da
satlan, elenceli bir oyundu. ki veya drt kiiyle oynanrd. Karton bir
zemin zerinde piyonlarn yrmesi iin belirlenmi kutucuklar bulunur,
oyuncular srayla zar atarak zarda gelen say kadar piyonlarn bu
kutucuklar zerinde yrtrlerdi. Bu kutucuklarn bazlarnn zerinde "Drt
kutu geri git", "Baa dn", "Oyundan k", "Be kutu atla" gibi yazlar
bulunur, piyonlar geldikleri kutuda yazana gre hareket ederlerdi.
Monopol gnmzde de sevilen ve oynanan zevkli bir oyundu. Borsa adyla
da satlrd. Oyunda ama balangta her oyuncuya eit miktarda datlan
paray kullanarak arazi, otel, ev vb. satn almakt. Monopollerin
ounun zerinde stanbul semtleri bulunurdu. stanbul'un emlak deeri bu
oyundaki kutucuklara neredeyse bire bir yansrd. . ; .,. ",.
n d trua, gzellik mi irkinlik mi . ...,
Oyun oynamak iin her zaman bir nesne gerekli deildi. Bulunamad
da olurdu. Byle durumlarda, sadece bir grup ocuun veya gencin bir
arada olmas yeterli olabilirdi. ki ocuk souk ve yamurlu bir gnde
dar kamyorlarsa el piirmece oynarlard. ocuklardan biri nce kollarm
uzatr, avularm aar, karsndaki ocuk da avucunu dierinin avu-cunun
zerine koyard. Eli altta bulunan ani bir hareketle stnde bulunan
ele bir aplak indirmeye alr, dieri de apla yemeden elini ekmeye
alrd. Oyunun uzad zaman gerekten elleri piirdii, refleksleri zayf
ocuun kpkrmz ellerle oyunu brakmak zorunda kald grlrd.
Byklerin nderliinde biraz kafa altrmaya ve dikkatli olmaya
yarayan basit oyunlar da vard. rnein kalkt kabak yatt patlcan
bunlardan biriydi. Bu oyun iin ka kii bir arada bulunuyorsa her
biri kendine bir sebze ad alrd. Biri soan, di-
40
\.
geri patates, bir bakas lahana olurdu. Biri ban dizlerine doru
eerek kendi ad neyse, diyelim ki fasulye, "kalkt fasulye yatt soan"
diye barr, soan olan oyuncu yatar, kalkarken, "kalkt soan yatt
domates"' diye barr, ne olduunu unutan veya yanl hareket yapan
yanar, oyun d kalrd. Bu oyun iin sebze isimleri semek art deildi,
ehir isimleri, -kalkt zmir yatt Diyarbakr-, iek isimleri -kalkt gl,
yatt lale- gibi, birok eyin adlarn semek mmknd.
Ama sanrm aydanlk oyunu bu oyunlar arasnda en zevkli olanyd. Bir
grup genle veya akll ocukla oynanabilen bu cyunda, ebe olan oyuncu
nce bulunulan meknn dna karlr, sonra ift anlam olan bir kelime
tutulurdu. Diyelim bu kelime atlet. Ebe olan oyuncu kelime
tutulduktan sonra ieri girer ve herkesten srayla bir cmle kurmasn
isterdi. Ancak cmle iinde bu kelimenin gemesi ve bu kelime yerine
"aydanlk" denmesi artt. Atlet kelimesi tutulmusa, birinci oyuncu
"annem bana pazardan yeni aydanlk ald," ikinci oyuncu "Trk aydanl
yarmada birinci oldu," nc oyuncu, "kn iime mutlaka aydanlk
giyerim," drdnc oyuncu "aydanlklarn yarmasn seyretmeye gidelim"
trnden cmleler kurard. Btn oyuncularn iinde atlet kelimesi geen,
yerine aydanlk diyecekleri bir cmle kurmas zorunluydu ve her oyuncu
bir ncekinin kulland anlamda deil, dier anlamda cmle kurmalyd.
Ebenin tahmin hakk vard. Eer ebe bu gizli kelimenin ne olduunu
bulursa oyunu kazanrd. Bilemezse ona ark syleme, horoz gibi tme,
amuda kalkma gibi, yenileni gln veya zor durumda brakacak bir ceza
verilirdi. Herhangi bir nesne gerektirmeyen, deli doktoru, tilki
tilki saat ka, sessiz sinema gibi, bazlar bugn de oynanan ok eitli
oyunlar vard.
Saklamba evrensel bir ocuk oyunuydu, hl oynanyor. "nm, arkam,
sam, solum sobe" tekerlemesi de yllarn gemesiyle unutulacak bir
oyun tekerlemesi deil. Yaz akamlarnda mahallenin genlerinin de
saklamba oyununa katldklar ve birbirlerinden holanan gen kzlarla
delikanllarn saklamba oynuyoruz diye gizli kelere kapandklar ve
duvar arkalarnda, bodrumlarda elbette saklamba oynamadklar
bilinir,
41
bu yzden tutucu ehirlerde, zellikle gen kzlarn bu tr oyunlara
katlmamalar iin anneler tarafndan byk dikkat sarf edilirdi. ocuklar
arasnda saklamba oynama teklifi yapldnda, teklifi yapan ocuk,
oyuncular belirleyebilmek iin basit bir melodisi olan klie bir cmle
sylerdi. "Saklamba oynayan, kaleye mum diksin!" Bunun iin avucunu
bir tas gibi yere doru aar ve saklamba oynamak isteyenler iaret
parmaklarn tas gibi alm avucun iine sokarlard. Kaleye mum dikmeyen
oyuncu saklamba oynamak istemiyor anlamna gelir ve ounluk kaleye
mum dikmiyorsa, baka bir oyun oynanrd. Bir baka deyim de "birin",
"ikin", "n" eklinde uzayp giden bir deyimdi. Bu, ncelik sras sz
konusu olan oyunlarda, ocuklarn dilinde "ben birinciyim", "ben
ikinciyim", "ben ncym" anlamna gelirdi. Saklamba oynayacak ocuklar
bir araya gelirler, ebe yzn bir duvara veya aaca dayayarak yksek
sesle yze kadar sayar, sonra "nm arkam, sam, solum sobe" der ve dnp
saklananlar aramaya balard. Ama ebenin saklanan ocuklar grp sobe
noktasna, "sobe" diyerek elini vurmasndan nce, saklanan ocuklarn o
noktaya ulamalaryd. ok iyi saklanm ve bir trl bulunamayan ocuklarn
bulunmasndan mit kesilince ebe "Tamam kurt oldun, k" diye barr, ok
iyi saklanm olan ocuk bylece kard. Ebe yanl birini sobelerse, "anak
mlek pat-lar"d. Ebe "Aye, grdm, duvarn arkasndasn," der; ebenin
syledii yerden Ahmet karsa, dier oyuncular "anak mlek patlad" diye
barrlar, bylece oyun bozulur, ayn ebeyle yeniden balanrd.
Saklamba btn ocuklar tarafndan bilinen bir oyundu, ancak, n d
trua'nm o zamanlarda da pek az ocuk tarafndan oynandn sanyorum.
Adna baklacak olursa, ithal bir oyundu. Tabii bu oyunu oynayan
ocuklarn hemen hibiri n d trua'nn ne demek olduunu bilmezler ve bu
kelimeyi nd-turva eklinde telaffuz ederlerdi. n d trua oynayabilmek
iin bir grup ocuk bir araya gelirler, ilerinden biri ebe seilirdi.
Ebe yzn bir duvara dayar ve bir sre beklerdi. Bu ksa sre iinde
ebenin arkasnda sralanm olan dier oyuncular ebeye doru birka adm
atarlard. Ebe kendi belirledii bu srenin
42
sonunda yksek sesle "n d trua!" diye bararak birden arkasna
dner, dnd anda hareket halinde olan oyuncu yanar, oyundan kar, tek
bir kii kalana kadar oyun srerdi.
Ya satarm bal satarm ocuklarn kendi iradeleriyle oynamay pek
tercih etmedikleri bir oyundu. Sanrm, ilkokullarda retmenlerin gzel
havalarda ocuklara oynattklar ve muhtemelen tek bildikleri bu
oyunun, okullarda yeterince oynatlyor olmas, ocuklarn kendi
aralarnda bu oyunu oynamay tercih etmeme nedenlerinin banda
geliyordu. Bu oyunda ember oluturacak ekilde yere oturmu bir grup
ocuk ile bir mendil gerekirdi. ocuklardan biri elinde mendille
emberin etrafnda "Ya satarm, bal satarm/ Ustam lm ben satarm"
eklinde szleri olan ocuk arksn syleyerek, mendili bir ocuun arkasna
brakrd. Arkasna mendil braklan ocuun bunu hissedip mendili almas ve
ok hzl hareket etmesi gerekliydi.
ocuklar dnyasnn bir ilgin oyunu da gzellik mi, irkinlik mi
oyunuydu. ocuklarda rol yapma duygusunu ortaya karan bu oyun iin
bir grup ocuk, tercihen kocaman dallar olan bir aacn evresinde bir
araya gelirlerdi. Civarda aa yoksa, stne tnenebilecek bir duvar,
bir odun yn ve benzeri bir eyin bulunmas, ocuklarn kuracaklar
kompozisyonlarn canl olmasna yardm ederdi. Bu oyunda ilk seici
oyuncuyu saptamak iin "portakal soydum/ baucuma koydum/ ben bir
yalan uydurdum", "Terazi lastik cimnastik/ biz size geldik
bitlendik" gibi, ehirlere hatta mahallelere gre deien binlerce
tekerlemeden biri sylenirdi. Tekerlemeyi syleyecek olan ocuk nce
iaret parman azna sokar, "Oooo!" der, sonra kelimenin ritme uygun
den her bir parasn bir oyuncuya denk gelecek ekilde ve bir sonraki
oyuncuyu iaret ederek tekerlemeyi sylerdi. rnein
"porta-kal-soy-dum-bau-cuma-koy-dum" tekerlemesinde her bir para
bir ocua denk gelirdi. Tekerleme hangi ocukta sona ererse duruma
gre o kazanr veya kaybederdi. Gzellik mi irkinlik mi oyununda ilk
nce bir kiinin seilmesi gerekirdi. Bu nedenle tekerlemenin bittii
ocuk seici oyuncu olurdu.
ocuklar aa dallarna, odun ynlarnn stne veya duvarn ucuna yerleip
seici oyuncunun komutunu beklerler-
43
di. Seici oyuncunun gzellik mi, irkinlik mi olacana karar
vermesi gerekirdi. Seici eer gzellik derse, ocuklar kendilerince en
gzel bulduklar ekilde poz verirlerdi. Kimisi tatl tatl glmser,
kimisi zarif bir duru edinir, kimisi artist dergilerinde grd
ekillerden birine kendini sokard. Seici oyuncu kararn verinceye
kadar pozisyonlarn bozmadan ylece kalrlard. Seici oyuncu nihayet
birine karar verir ve kendine gre en gzel olduunu dnd oyuncuyu
seerdi. Bu kez seici olma sras en gzel duruu bulan oyuncunun
olurdu. Herkes doal haline dner, bu sefer ikinci oyuncu gzellik
veya irkinlik derdi. Gzellikte pek glnecek ve elenecek bir taraf
bulunamad iin, ocuklar genellikle irkinlii tercih ederlerdi. Seici
oyuncu irkinlik demise, ocuklarn kimisi nanik yapar, kimisi amuda
kalkar, ilerinden biri ba parmaklarn azna sokarak azn iki yana
aarken gzlerini de alatrmaya alr, kimisi ellerini kulaklarna
gtrerek yelken gibi sallarken, bir yandan da azn burnunu tuhaf
ekillere sokar, baz haar ve evik tipler, aa dallarndan sarkarken,
bir yandan da gzlerini belertirlerdi. te duvar, aa dallar gibi yan
unsurlar, daha garip ekillere girebilmeye ve bulunulan meknla
btnleebilmeye yarard.
Bu oyun srasnda rol kesmeye eilimi olan ocuklar hemen
kendilerini belli ederlerdi. Ama birounun iindeki bu heves ve
yetenek, gzellik mi irkinlik mi oyunuyla snrl kald. Bunlarn byk
ounluuna soytar deil, meslek sahibi olmalar tlenirdi o yllarda.
ocuklar da bu yeteneklerinin ne ie yaradn bilmezler ve bydkleri
zaman sadece e dost evresini gldren ve elendiren kiiler olarak
kalrlard. lerinden bazlar bydklerinde bunun bir sanat olduunu
anladlar ama doktor, mhendis ya da avukat olmalarn tleyen ve hatta
buna zorlayan aile ve okul evreleri yznden ok ge kalm oldular.
Sokaklarda srekli hareket gerektiren oyunlar oynanrd. ocuklar
enerji doluydular, birdir bir, uzun eek, mendil kapmaca gibi
oyunlar btn bir gn de oynasalar doymazlard. ; ,..- , . ..,...
,';'':'>
44
isim, ehir, hayvan; adam asmaca
Okullarda bo geen dersler, kt ve kalemin gerekli olduu oyunlarn
oynanmasna yarard. Byle bo geen bir derste isim, ehir, hayvan
oynamak, skc bir tarih dersinden ok daha yararl olurdu. Cehaletin
kltre gre daha ok prim yapt gnmzde, ocuklarn artk oynamaktan pek
holanmadklarn sandm isim, ehir, hayvan, 70'lerde ocuklarn favori
oyunlarndan biriydi. Bunun iin bir deftere dikey izgiler ekilir,
isim, ehir, hayvan, eya, bitki gibi balklar bu dikey izgiler
arasnda oluan kolonlarn balarna yazlrd. ocuklarn bilgi durumlarna
gre bu kutulara aa, lke, meyva gibi kutular da eklenebilirdi. Biri
iinden alfabenin harflerini sayarken, bir bakas "dur" der, dur
dendiinde hangi harf akldan gemise o harfle oyun balard. Harf
diyelim ki A, isim kutusuna Ahmet, ehir kutusuna Ankara, hayvan
kutusuna at, eya kutusuna ayna, bitki kutusuna ayva veya A ile
balayan baka kelimeler yazlrd. Bunlar yazlrken, kimse kendi yazdm
bakasna gstermezdi.
Kutularn doldurulmas iin makul bir sre beklendikten sonra,
puanlamaya geilirdi. En yksek puan hi kimsenin yazmad kelime alrd.
rnein on ocuktan alts ehre Ankara, Adana, biri de Artvin yazmsa,
Artvin yazan en yksek puan alr, Ankara yazan alts da en dk puan
alrlard. ikinci turda harf deiir ve belli bir sre oynandktan sonra
puanlar toplanr ve en az akla gelen kelimeleri bulmu olan ocuk en
yksek puan alm olduu iin oyunu kazanrd. Baz harfler belal olurdu.
rnein P, J, V gibi harflerle ehir ya da hayvan bulmak zor
olabilirdi. ocuklarn bilgisi apnda, bulunan kelimeler eitlenir,
kimi zaman yle bir ehir ya da hayvan olmad iddia edilir, ispat iin
haritalar, ansiklopediler alr ve bulunan ehir veya hayvan itiraz
eden ocuun gzne sokulurdu.
K akamlarnn skc ve uzun saatlerini geirmek iin oynanan bir oyun
da haritada ehir bulmaca idi. Bunun iin o zamanlar hemen her evde
bulunan atlastan bir sayfa alr, byk ve ak diye bulunabilecek bir
yer deil, haritada en kk pun-
45
toyla yazlm bir yer seilir, yeri gsterilmeden sylenir ve dier
oyuncudan belli bir sre iinde bu ehri ya da rma, da bulmas
istenirdi.
Yaratcln snrlarn zorlayan ve ocuklarn ve hatta byklerin
kahkahalar iinde oynadklar bir oyun da kim, kimle, nerede oyunuydu.
Oyuna katlan herkes eline birer kt ve kalem alrd. lk blmn ad kim,
sonrakinin ad kimle ve dier blmlerin adlar da srasyla nerede, ne
yapt, kim grd ve ne dedi olurdu. Herkes ayn anda kim blmn doldurur,
yazdn katlayarak yanndakine verirdi. Her oyuncu kendisinden
ncekinin kdnda bu kez kimle blmn doldurur, yine kd katlayarak
yanndakine verirdi. Ne dedi blm de bittikten sonra, ktlar alr ve
kim, kimle, nerede, ne yapt, kim grd, ne dedi blmlerinin farkl
kiiler tarafndan doldurulmasyla oluturulan cmleler okunurdu. rnein
yle bir cmlenin kmas ok doald: "Ajda Pekkan, Ecevit'le, hamamda,
greti, kaleci Yasin grd, uykum geldi dedi." Bu oyundan lke
gndeminde bulunan tm nller nasiplerini alrlard. Kim, kimle, nerede
oyunu bykler arasnda oynand zaman cinsel armlara ok ak olur ve
herkes kendi cinsel mizah anlay snrlar iinde bu oyuna katlr ve
elenirdi.
Nokta nokta ok masum bir oyundu. Bu, "an kitaplarnz, 20.
sayfadan 45. sayfaya kadar aln, gelecek derste yazl yapcam" diyerek
rg ren veya gecikmi mektuplarn yazan, bu srada en ufak bir t kt
takdirde kyameti koparan retmenlerin derslerinde, ders almak yerine
oynanmas tercih edilen bir oyundu. Sessizce oynanmas mmknd. Kareli
defter bu oyunlar iin idealdi ve orta telinden usulca koparlan bir
sayfaya her biri bir karenin kesine gelmek zere yzlerce noktack
konur, yeteri kadar byk bir kare elde edilince, sra arkada hafife
drtlerek, ona, hazrlanm bu nokta nokta kd gsterilirdi. ki oyuncunun
oynayabildii bu oyunda her oyuncu srayla iki noktay birletirirdi.
Ama, taraf birletirilmi karelerin drdnc izgisini ekerek bir kutu
elde etmekti ve kutuyu elde eden, kutunun iine adnn ba harfini
yazard. Noktalar hzla birletirilir ve bir sre sonra iki taraf
izilmi kutunun nc tarafn da izmek zorunda kalnrd
46
ve dier oyuncu rahata kutuyu tamamlard. Dorusu t karmadan snfta
oturulmas gerektii zamanlarda, fen bilgisi kitabn okumaktan ok daha
elenceliydi ve sadece "inekler" nokta nokta oynamak yerine
kurbaalarn sindirim sistemini okumay tercih ederlerdi.
Adam asmaca bo geen ya da retmenlerin iinin getii derslerin
favori oyunuydu. Bu oyunu iki oyuncu oynard. Oyunculardan biri nce
iinden bir isim tutar, kdn arkasna gstermeden yazard. rnein Trkn
oray. Kda hafif aralklarla yan yana nce alt ksa izgi izer, sonra
biraz boluk brakp be izgi daha izerdi. Bu izgiler tutulan kiinin
adnn alt, soyadnn be harfli olduu anlamna gelirdi. Dier oyuncu
yaygn bir harfle balard. A yazard rnein kdn bir ucuna. smi tutan
oyuncu Trkn oray'n A'larma denk gelen izgilere A yazard. Sonra br
oyuncu diyelim ki B derdi. B harfi olmad iin nceden hazrlanm
daraacma kafann yuvarla izilirdi. Oyuncu bir baka harf syler, o da
yoksa kafaya gvde izgisi eklenirdi. Bundan sonra drt hakk kalyordu
oyuncunun. ki kol izgisi ve iki bacak izgisi. Boluktaki harfleri
tahmin etmek birka harf sonra mmkn olur ve oyuncunun adam aslmaktan
kurtulurdu.
lkokul ocuklarnn ilgisini eken kttan bir fal vard. Bunun iin
kare eklinde bo bir kt alnr, drt ucu ortada birleecek ekilde
katlanrd. ncekinden daha kk bir kare elde edilmi olurdu. Daha sonra
kdn katlanan taraf arkaya gelecek ekilde evrilir, yine drt ucu
ortada toplanacak ekilde, tekrar katlanrd. Bu kez bir ncekinden de
kk bir kare elde edilirdi. Bu kk kare bir nceki katlamann izlerini
de tad iin zeminde sekiz gen meydana gelirdi. Bu genlerin zerine
birden sekize kadar numaralar yazlr, sonra kt ters evrilip br yznde
oluan sekiz genin zerine, doktor, mhendis, p, avukat, ii, kfteci
gibi sekiz meslek yazlr, kt nce ikiye katlanr, bir dikdrtgen elde
edilir, tekrar ikiye katlanr ve minik bir kare elde edilirdi.
Bylece kdn katlanan yerleri iyice belirginleir ve son yaplan iki
katlama ileminin tersi yaplr, mesleklerin yazl olduu yzey yeniden
elde edilirdi. Sonra kt ters evrilir ve kt
47
katlarndan meydana gelen kk kutucuklara parmaklar geirilerek kdn
dz bir zemin deil, yan yana drt piramit eklini almas salanrd.
Bu piramitlerin ilerine ba ve iaret parmaklan sokulunca ortadaki
boluun alp kapanmas salanrd. Parman bu piramitlerin boluuna sokmu
olan ocuk, arkadandan bir say sylemesini ister ve istenen say kadar
piramitler alp kapanr ve syledii saynn bulunduu piramitte hangi
meslek yazyorsa, o arkadaa okunurdu. Bu piramitlere meslekler
yerine okuldaki yakkl ocuklarn adlarn yazan ve arkadalarna say
tutturup kan sayya gre, "Seni Bekir seviyor" diyen, akl fikri akta
mekte kzlar da bulunurdu.
Bo geen derslerin en byk elencesi ise patlangat. Yasak olmasna
ramen defterin ortasndan koparlan bir yaprak, hatrlayamadm bir
biimde katlanr, baz yerleri yrtlr ve bylece kttan yaplm tuhaf bir
nesne elde edilirdi. Bunun yine kttan bir de sap olurdu. Sonra kat,
sapa benzeyen bu utan tutulup hzla sallannca, patlanga gayet tok ve
dikkat ekici bir ses karrd.
Patlangolar ise yapm beceri isteyen oyuncaklard. Haarla,
haylazla yarard. Erkek ocuklar bilirler, yaparlar ve kullanrlard.
Bunun iin uygun aa dalndan ii bo bir silindir elde edilir, bunun
iine oturacak biimde bir silindir daha yontulurdu. Azna konulan
itlembik aacnn henz sarar-mam tohumlar,, iteki silindir sapndan
tutulup ieri itilince, mermi gibi hzl gider ve ok can aatirdi.
':' Sapanlar, uurtmalar, gazoz kapa biriktirmek
Gnmzde oyuncak dkknlarnda satlan sapana Adapazar ve evresinde ku
lastii denirdi. yi bir sapan yapmak, o yllarda erkek ocuklarn ve
haar kzlarn btn yaz tatillerini alabilirdi. Sapan ta atmaya yarayan
ilkel bir silaht. Zararl olabilirdi. Ama sokakla btnlemi bir ocuk
sapansz olamazd. nce atal eklinde bir aa dal gerekliydi. Dal salam
olmal, krlmamalyd. Byle bir dal bulununca uzun uzun
yontulur, przsz bir hale getirilirdi. Sonra bu saplarn ularna
yirmi santim kadar lastik balanrd. yi bir sapan iin balanacak
lastiin geriliminin yksek ve kuvvetli olmas gerekirdi. En iyi
lastik, serum hortumlarndan olurdu. Harln kt olduu yllard, ou ocuun
cebinde para bulunmaz, bulunsa da macuncuya, pamuk helvacya
giderdi. Bu yzden eczac kalfalarna siftinirler, yalvar yakar
kullanlm serum hortumu alrlard. Sonra sra, ta paralarnn
yerletirilip tutulaca nemli paraya gelirdi, bunun en iyisi meinden
olanyd. Mein, ayakkab tamircilerinde bulunurdu. Btn bu malzemeyi
aramak, bulmak, toplamak, sonra en iyi sapan yapmak zaman isterdi,
ocuklarn zamanlar vard. Byle iyi bir sapan kymetli eya snfna girer,
baz ocuklarn sapanlar efsane olurdu.
O yllardan gnmze ok gelierek gelen, gzelleen, ama bu srete o
krlgan hallerini kaybeden oyuncaklar uurtmalar oldu. eitli
deillerdi, ok renkli, ok malzemeli, ku, uak, iek, bcek eklinde
deillerdi. Basittiler. talarn bir sekizgen oluturacak biimde bir
araya gelmesiyle gvdesi yaplr, kr-mz-mavi defter kab ktlaryla
kaplanr, sonra ayn kttan kuyruk taklrd. Yllar iinde hem hazr satlr
oldular, hem de ok deitiler. Oysa 70'lerde uurtmalar evlerde uzun
uralar sonucunda yaplrd. ta filan kullanmadan yaplan, uama-yan,
kullanlm defter ktlarn kopmayacak eritler halinde yrtarak kuyruk
yaplan, sonra da makara iplii balanan zavall uurtmalara eytan
uurtmas denir, ilkokula gitmeyecek kadar kk ocuklar bunlar evlerin
pencerelerinden rzgra tutarlar, uurtma uurduklarm sanrlard.
kinci Dnya Sava srasnda yaanan ktlk yllarn grm, eker yokluundan
ay kuru zmle itiklerini anlatmaktan pek holanan Cumhuriyeti kuak,
ocuklarna tketimi deil, tasarrufu retiyordu. Yokluklar ve tasarruf
eitimi o yllarda ocuklarda biriktirme tutkusunu da gelitirmiti. Her
ocuk bir ey biriktirirdi. Biriktirilen eyin deerli olmas
gerekmezdi. nemli olan biriktirmekti. En ok biriktirilen ey gazoz
kapayd. Bakkallar belki de ocuklar tarafndan derhal toplanacan
bildiklerinden, atklar gazozlarn kapaklarn dkknn nne, yere
atarlard. Mahallenin ocuklar da
\
48
49
dkkn nlerinde dolap bunlar toplarlard. Anneler yerden toplanan
bu "pis eyleri" evde grmek istemezler, bu yzden ocuklar kymetli
varlklarn evlerin kmrlklerinde, kesekatlar ya da yeni yeni hayata
girmi bulunan naylon torbalarn iinde saklarlard. Gazoz kapaklar
aslnda bir tr kumar fiiydi. Kenarlar trtkl olduu iin topraa
sokulduklarnda dik dururlar, yan yana dizilirler, sonra kafa
misketiyle vurulurlard.
Gazoz kapa biriktirmenin bir raconu vard. Bir kere az bulunan
gazozlarn kapaklar daha kymetliydi. O yllarda Pepsi ve Coca Cola
yerel gazozlara gre daha pahal olduu iin, kapaklan da doal olarak
daha kymetliydi. Bira kapa toplayanlar, bakkal nlerinden ok, ehir
iindeki tekel bfelerinin nlerinde aranrlard. Bu ii ciddiye alan
ocuklar topladklar gazoz kapaklarnn envanterini tutarlard. Kk bir
deftere 35 amlca, 42 Yedign, 15 Pepsi, 9 Tekel Biras, 8 Tuborg, 66
Nee gazozu, 24 Elvan, 12 Ankara gazozu gibi, ellerinde hangi
Kapaktan kaar tane bulunduunu yazarlard. ok gazoz kapa olan
ocuklarn itibar da byk olur, be yz adet kapak dden dile geerken,
abartla abartla on bin kapaa kadar kard. Biriktirilen bir baka ey
de futbolcu resimleriydi. Bunlar genellikle leblebi tozu, iklet
gibi yiyeceklerin promosyonuydu. Bir sigara paketinin yars byklnde,
ok kt baslm bu kartonlarn n yznde futbolcunun resmi, arka yznde ise
futbolcu hakknda bilgi bulunurdu. Kumara eilimli ocuklar bu
resimlerle oyun oynarlard. Scak yaz gnlerinde glge bir kede iki
ocuk, ellerinde futbolcu resimleri koleksiyonlar, yan yana
otururlard. Birer resim seerler, st ste koyup duvara dayarlar,
sonra duvardan ellerini ekerlerdi. Resimlerden kiminki ste derse,
her iki resmi de o ocuk alrd. Bu resimler eitli oyunlarn pazarlk
konulan da olurdu. ocuklardan biri oyun oynamak istemiyorsa,
koleksiyonun eksik paras olan Hollanda milli takmndan "sar fare"
Cruyff un resmi rvet olarak teklif edilir ve oynamayan ocuk durumu
bir kez daha deerlendirirdi.
Araba resimleri de biriktirilirdi. ki trn hatrlyorum. Birisi
yine futbolcu resimleri gibi gayet kt baslm kartonlar, dierleri ise
ikletin ayn zamanda paket edildii, yal
50
kd andran, ince bir kda baslm resimler. Bunlar buruuk olduklar
iin tercih edilmez, karton olanlar biriktirilirdi. Bunlarn da n
yzlerinde arabann resmi, arkasnda ise araba hakkmda gayet geni
bilgi olurdu. Arabalarn azami hzlar, silindir adetleri, beygir
gleri, kapasiteleri gibi bilgiler ocuklar iin hi anlamadklar halde,
ok deerli bilgilerdi. Caddelerinden ancak Anadol, Murat 124,
Renault 12, arada bir 1960 model bir Opel veya Ford geen ocuklar
iin adlarn doru telaffuz edemedikleri bu arabalarn resimleri, gerek
birer hazineydi. Bu bilgiler, bilgi ocuklar yaratrd. Sanayide usta
olan bir akrabadan edinilmi yarm bilgilerle arabalar zerinde fikir
yrtlr, Lamborghini'nin Maseratti'den stn olduu, Mustang'in bunlarn
yannda havagaz sayld iddia edilirdi. Tabii Mustang, Masteng olarak
deil, yazld gibi okunur, Chavrolet'ye evrole deil chavrolet denir
ve bu kartonlarda genellikle bilgilerle arabalar birbirini tutmaz,
Mustang resminin altnda Porsche yazar, arkasnda ise Mase-ratti'nin
bilgileri yer alabilirdi. O zamann ocuklar bu arabalar filmlerde
bile gremezlerdi.
Artist resimleri de biriktirilen resimlerdendi. zerinde halka
kpeli zenci kadn resmi bulunan, ad yanlmyorsam Mabel (belki de
Zambo ya da Melek) olan ikletlerin iinden dnemin nl artistlerinin
resimleri kard. Sadece ok tannan oyuncular deildi bunlar. Esen
Pskll, Devlet Devrim, Feri Cansel, Kuzey Vargn gibi artistlerin de
resimleri kar, kzlar bunlar biriktirirlerdi. Bir ara bir iklet veya
ikolata paketinden ilgin bir ey kyordu. Minik bir kartonun n yznde
bir lke haritas ve bayra bulunuyor, arkasnda o lkenin ad, ynetim
ekli, nfusu, yzlm, bakenti, para birimi, balca retimi, geim
kaynaklar yazyordu.
70'lerin sonuna doru kzlar yeni yeni kmaya balam olan kt
peeteleri biriktirmeye bayldlar. ikolatalarn parlak ktlar da
biriktirilirdi. Hatta defter yapraklar arasna konur, dmdz olmalar
salanrd. Baz babalar, koleksiyon ad altnda sigara paketi veya
kibrit kutusu biriktirirlerdi. Yabanc sigara bulunmuyordu, ok az
yerli sigara eidi vard. Babalar veya gen erkekler ellerine geen
Pall Mall, Marlboro, HB vb.
51
yabanc sigaralarn paketlerini saklarlar, birka yl sonra bunlar
kurtlanr ve evleri kurt sarard. Kimileri de minyatr iki ieleri
biriktirirlerdi.
Resim biriktirilirdi. Ne ie yarayaca bilinemeyen tahta paralan
biriktirilirdi. akl ta, ila kutular, kibrit pleri, ga-zete-dergi
kesikleri, misketler, dzgn aa dallar, dikilerden arta kalm kuma
krpntlar, artk yn ileleri, teller, iviler, her ey biriktirilirdi.
ocuklarn geni dnyalarnda neyin ne zaman gerekli olaca asla
bilinemezdi.
'i'-' ','
Burdaym rtmenim!
Okula yazdrmak ,,. -.,. .....,... , , ,
Krkikindi yamurlarnn, pastrma yaznn, kocakar souklarnn,
filizkran ve krlang frtnasnn zamannda yaand, cemrelerin vaktinde dt
o yllarda yazdan gze yavaa geilir, okul mevsimi gelirdi. Sanki yln
ilk ay ocak deildi de, okullarn almasyla birlikte hayatn ritmi
deiecei iin eylld. Okula yazdrma sreci anne-babalarn ok nemsedii
bir yn meselenin halliyle balard. "Aman ocuum iyi okusun" diyen
aileler ocuklarm hangi okula ve retmene yazdracaklarna ok dikkat
ederlerdi. ocuk evinin karsndaki okulda, gler yzl, gen ve tatl bir
retmende okumak iin yanp tutuur; ama baz anne-babalar disipliniyle
ve ocuklara kolej kazandrmasyla hret yapm, sert, otoriter ve
genellikle yal bir retmenin grev yapt, cehennemin dibindeki bir
okulu tercih ederlerdi. Bu hretli retmenlerden ocuklarn ruh
hallerini anlamalar deil, baz yal retmenlerin kerrat cetveli, baz
snop retmenlerin de katlama levhas dedikleri arpm tablosunu
adamakll retmeleri, okumay ksa srede sktrmeleri ve kolej
kazandrmalar beklenirdi.
Her gnlde bir okul yatard ama gnlde yatan okullara ocuklar
kaydettirmek kolay deildi. Batnn kk ehirlerinde kaymak tabakann
oturduu merkezi bir mahalle bulunur, o mahallenin hretli okulu ve
birka retmeni btn ehir tarafndan bilinirdi. Kayt srasnda "ikametgh
ilmhaberi" isten-
52
53
mesi kural eskiden beri yrrlkte olduu iin, sz konusu mahallede
oturan tandklar aratrlr, ocuk hi tanmad bir ahbabn yannda oturuyor
gsterilerek istenen okula kaydettirilirdi. ocuklarnn okumas iin her
trl fedakrl yapmaya hazr olsalar da, baz aileler ee dosta az
eemezler, bulunduklar mahallenin okuluna ocuklarn yazdrrlar, ama
okulun en iyi retmenine vermek iin byk aba harcarlard. Bu yzden
orta halli ailelerin oturduu mahallelerin hemen her okulunda
"zenginler snf", "alkanlar snf", "torpilliler snf" gibi trl adlarla
adlandrlan aibeli snflar oluur, ocuunun "tembeller snfna" dtn fark
eden bir anne, okulu basp ortal birbirine katabilirdi.
Kayt sevimsiz bir ilemdi. Ktlar doldurulur, ba ad altnda kayt
paralar denir, ilemler yaplr ve nihayet ocuun bir snf ve numaras
olurdu. Kayt ileminin ocuklar ilgilendiren tek taraf buydu. yle
derine ileyen bir eydi ki okul numaras, insan ilkokul numarasn hi
unutmaz, unutamazd. ,..' ;. i,1' .> '
Ayakkab, anta, nlk, yaka ' '...!
70'li yllarda okula balayan ocuklarn ou okulu sevmedi. O yllarn
eitim anlay kat disipline