6 A.Х.Vаxidov, D.A.Abdullayeva AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI ТOShKENТ- 2012 y
6
AХVаxidov DAAbdullayeva
AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI
ТOShKENТ- 2012 y
7
AХVаxidov DAAbdullayeva
avтomaтikaning тeхnik vosiтalari
Oliy olsquoquv yurtlari uchun olsquoquv qolsquollanma
Olsquoquv qolsquollanma Olsquozbekiston Respublikasi Oliy va olsquorta maxsus talsquolim
vazirligi oliy olsquoquv yurtlararo ilmiy-uslubiy birlashmasi faoliyatini
Muvоfiqlashtiruvchi kengash tomonidan nashrga tavsiya etilgan
ТOShKENТ- 2012 y
8
OlsquoZBEKISТON RESPUBLIKASI OLIY VA OlsquoRТA
MAHSUS ТAlsquoLIM VAZIRLIGI
ТOShKENТ IRRIGATSIYА VA MELIORATSIYА
INSТIТUТI
Vаxidov Abdunabi Хudoyberdiyevich
Abdullayeva Dilbaroy Amanbayevna
AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI
Тoshkent - 2012
9
VАХIDOV AХ ABDULLAYEVA DA
Mavjud olsquoquv qolsquollanma 5521800- laquo Avtomatlashtirish va boshqaruvraquo (suv
xolsquojaligida) 5520200 ndash laquoElektroenergetikaraquo (suv xolsquojaligida) va 5630200 ndash
laquoQishloq xolsquojaligidagini еlektrlashtirish va аvtomatlashtirishraquo yolsquonalishlariga
laquoAvtomatikani texnik vositalariraquo fanini olsquorganish uchun taqdim etiladi
Malsquolumki turli xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda faqatgina
alohida texnik vositalar olsquortasidagi boglsquolanishlarni elsquotiborga olish zarur shundan
solsquong esa umumlashgan fizik kattaliklarni olsquozgartirish mumkin Avtomatik
boshqarish qurilmasidagi har bir vosita alohida olsquozining funksiyasini bajaradi
Bunday avtomatik vositalarlarga avtomatika datchiklari avtomatika
kuchaytirgichlari mantiqiy va funksional vositalar elektrik relelar rostlashning
rostlagich va mikroprotsessorli rostlagichlarni va ijrochi mexanizmlarni misol
keltirish mumkin Bu olsquoquv qolsquollanmada avtomatikaning texnik vositalarini
olsquorganish qolsquollanish sohalari va texnik tavsiflari keltirilgan
Тaqrizchilar prof Amirov SF dots Raxmatov AD
VOХIDOV AХ ABDULLAYEVA DA
Nastoyashee uchebnoye posobiye prednaznacheno dlya izucheniya disiplini
laquoТexnicheskiye sredstva avtomatikiraquo dlya napravleniy bakalavriata 5521800-
laquoAvtomatizatsiya i upravleniyeraquo (vodnogo xozyaystva) a takje 5520200-
laquoElektroenergetikaraquo (vodnogo xozyaystva)
Kak izvestno avtomatizatsiya razlichnix texnologicheskix protcessov vozmojna
tolko pri nalichii otdelnix svyazannix mejdu soboy texnicheskix sredstv v kotorix
proisxodit kolichestvennoye i kachestvennoye preobrazovaniye fizicheskix
velichin Kajdoye iz etix sredstv vipolnyayet svoyu funksiyu v sostave
avtomaticheskogo upravlyayushego ustroystva K takim sredstvam avtomatiki
sleduyet otnesti datchiki avtomatiki usiliteli avtomatiki logicheskiye i
funksionalnie sredstva elektricheskiye rele regulyatori i mikroprotsessornie
sredstva regulirovaniya ispolnitelnie mexanizmi Izucheniyu etix sredstv
10
avtomatiki i ix pravilnoy v dalneyshem texnicheskoy otsenke posvyashena eta
kniga
RETSENZENТI professor AMIROV SF dotsent RAХMAТOV AD
Vohidov AH Abdullaeva DA
This book intended for studding the following disciplines Technical means of
automation go the bachelors course 5521800 - Automation and management
(control) and also 5520200 - Electroenergetics(control)
We know that automation of different technological processes is possible only in
the presence of separate technical means incident between each other inside of
which there is quantitative and quantitative transformation of physical manipulate
Each of this means implements its ows function consisting of automatic
management of device To such means of automation we should refer transmitters
of automation amplifiers of automation means electrical relay regulators and
microprocessor ndash based means of regulation exciter mechanisms
This book is devoted to study of this means of automation and their correct further
technical valuation
References prof Amirov S F doc Rahmatov A D
11
Kirish
Qishloq va suv xolsquojaligidagi kolsquoplab tarmoqlarda qolsquollanilayotgan ilglsquoor
texnologiyalar ishlab chiqarishning avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlaridan
foydalanishni talab qiladi Shuning uchun soha bolsquoyicha tayyorlanayotgan
mutaxassislar avtomatikaning texnik vositalari avtomatik nazorat avtomatik
rostlash avtomatik boshqaruv tizimlari operativ xizmat tarmoglsquoi haqida maxsus
bilimga ega bolsquolishlari zarur
Olsquozbekiston Respublikasining ―Тalsquolim tolsquoglsquorisidagi qonuni va ―Kadrlar
tayyorlash Milliy dasturi mamlakatimizda talsquolim tizimini isloh qilishning asosini
yaratib berdi Bu esa Oliy talsquolim dargohlarida sifat jihatdan yangi raqobatbardosh
milliy kadrlarni tayyorlashda negiz hisoblanadi Kolsquorsatilgan masalalarni hal
qilishda Oliy olsquoquv yurtlarining ―Eektroenergetika ―Avtomatlashtirish va
boshqarish va ―Qishloq xolsquojaligidagini еlektrlashtirish va аvtomatlashtirish
talsquolim yolsquonalishlari uchun ―Avtomatikaning texnik vositalari fani kiritilgan
Avtomatika - fan va texnikaning alohida sohasi bolsquolib bu soha avtomatik
boshqarish nazariyasi avtomatik tizimlar yaratish prinsiplari va bu tizimlarda
qolsquollaniladigan texnik vositalar bilan shuglsquoullanadi Avtomatika solsquozi grekcha
solsquozdan olingan bolsquolib olsquozi xarakatlanuvchan moslamani anglatadi Avtomatika
fan sifatida 18-asrning ikkinchi yarmida yalsquoni ip-yigiruv tikuv stanoklari va buglsquo
mashinalari kabi birinchi murakkab mashina - qurilmalarining paydo bolsquolish
davrida ishlatila boshlandi
Тexnika tarixida birinchi malsquolum bolsquolgan avtomatik qurilma Polzunov buglsquo
mashinasi (1765 y) hisoblanadi Bu mashina oddiy shamol va gidravlik
dvigatellarning olsquorniga ishlatilgan va odam ishtirokisiz suvning sathini rostlagan
Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplarini ingliz olimi F Maksvell tomonidan
1868 yilda ishlab chiqildi
Тexnikaning rivojlanishi va odamlarning oglsquoir qolsquol mexnatidan bolsquoshashiga
qaramasdan ish jarayonlari va mehnat qurollarini boshqarish kengayib va
murakkablashib bordi Ayrim holatlarda esa maxsus qolsquoshimcha elementlarsiz
12
mexanizatsiyalashgan ishlab chiqarishni boshqarish imkoniyatlari murakkablashdi
Bu esa olsquoz navbatida avtomatikaning muhimligini va uni rivojlantirish kerakligini
isbotladi
Avtomatika - mashina texnikasi rivojlanishining yuqori poglsquoonasi
hisoblanadi Bunda odamlar nafaqat jismoniy mehnatdan balki mashina
qurilmalar va ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilish va ularni boshqarishdan
holis bolsquoladilar Avtomatika mexnat unumdorligini oshirish ish sharoitlarini
yaxshilash jismoniy va aqliy mexnatni bir-biriga yaqinlashtirish kabi kolsquoplab
jarayonlar uchun hizmat qiladi
Bugungi kunda avtomatika alohida fan sifatida olsquoz yolsquonalishlariga ega Bu
fan avtomatik boshqarish tizimlarining nazariyasi va uning tuzilish tamoillari bilan
shuglsquoullanadi
Нozirgi davrda fan texnika taraqqiyoti shunday ilgari surildiki mavjud
texnika va texnologiyalar ishlab chiqarishda yangi har taraflama zamon talabiga
javob beradigan texnik vositalar bilan talsquominlash zaruriyati tuglsquoildi Хorijiy
mamalakatlardan keltirilayotgan yangi texnika va texnologiyalarni olsquozlashtirish esa
yuqori bilim va malaka talab etadi
Qishloq va suv xolsquojaligini ishlab chiqarishda avtomatik boshqarish
tizimlarini qolsquollash yuqori samaradorlikka ega chunki kolsquop bosqichli ishlab
chiqarish jarayonlarda iqtisodiy samaradorlikka erishish uchun imkon boricha
mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish vositalaridan keng foydalanish talab
qilinadi
Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish asosan sanoatdagi texnologik
jarayonlarni avtomatlashtirishdagi tajribalarga asoslanadi Shu bilan birga qishloq
va suv xolsquojaligidagi texnologik jarayonlar shu jumladan gidrotexnik inshootlari
nasos stansiyalari suvni hisobga olish kabi sohalar olsquozining shunday maxsus
xususiyatlariga egaki bu holda tanlangan texnik vositalar va elementlar malsquolum
texnologik talablarga javob berishi kerak
Qishloq va suv xolsquojaligida ish unumdorligini oshirishning asosiy yolsquollaridan
biri dexqonchilik jarayonlarini avtomatlashtirish hisoblanadi Dehqonchilik
13
sohasida mexanizatsiyalash jarayonlari yetarli darajada rivojlanish
kolsquorsatkichlariga ega bolsquolsada lekin ularni avtomatlashtirish sohasi xaligacha
oqsoqlab kelmoqda Buning asosiy sabablari birinchi navbatda dehqonchilik
jarayonlarining murakkabligi yer va suv sharoitlarining xilma-hilligidir jumladan
a) jarayonlarni xarakatlanuvchan agregatlar bajarishi tuproq va olsquosimlikni
esa qolsquozglsquoalmasligi
b) agregatning xar hil ob-havo sharoitida ishlashi
v) materialning bir jinsli bolsquolmasligi (hosildorligi namlik ifloslik hamda
kutilmagan faktorlar)
g) relefning murakkabligi (pastlik - balandlik chuqurlik)
Yuqorida aytilganlardan kolsquorinib turibdiki bolsquolajak elektromexanik
mutaxassislari oldida qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida avtomatik
boshqarish va rostlash tizimlari hamda avtomatikaning texnik vositalarini qolsquollash
kabi olsquota dolzarb masalalar turibdi
Fanning maqsadi talabalarda avtomatik boshqarish va rostlash tizimlari va
texnik vositalarni tahlil qilish hamda ularni qishloq va suv xolsquojaligi sohalarida
foydalanish bolsquoyicha nazariy va amaliy bilimlarni shakllantirishdan iborat
Avtomatikaning texnik vositalariga nazorat axborotlarini qabul qiluvchi
uzatuvchi olsquozgartiruvchi saqlaguvchi programmalashtirilgan axborot bilan
solishtiruvchi buyruq axborotini shakllantiruvchi hamda texnologik jarayonga
talsquosir kolsquorsatuvchi quyidagi uskunalar va texnik qurilmalar kiradi datchiklar
relelar kuchaytirgichlar logik (mantiqiy) elementlar rostlagichlar stabilizatorlar
ijro mexanizmlari va boshqalar Bunday texnik vositalar avtomatikada olsquolchash
olsquozgartkichlari deb ham yuritiladi
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirish jarayoni
umuman olganda uch davrga bolsquolinadi
Birinchi davr - ayrim texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish Jarayonning
ayrim parametrlari avtomatlashtirilgan agregat yaqinida olsquornatilgan yirik olsquolchamli
asboblarning kolsquorsatishiga muvofiq ravishda rostlanadi Bunda asboblarni mashina
va uskunalar yaqiniga joylashtirish deyarli qiyinchiliklar tuglsquodirmaydi
14
Avtomatlashtirishning bu davrida shkalasi yaxshi kolsquorsatadigan yirik olsquolchamli
asboblar ishlatiladi Bunda bir korpusga olsquolchash asbobi rostlagich va topshirgich
joylashtiriladi
Ikkinchi davr - ayrim jarayonlarning kompleks avtomatlashtrish Bunda
rostlash alohida shchitga olsquornatilgan asboblar bolsquoyicha olib boriladi Yirik
olsquolchamli asboblardan foydalanish bu shchitni bir necha metrga cholsquozilib ketishiga
olib keladi va shchitni nazorat qilish qiyinlashadi Avtomatlashtirishning bu
davrida shchitdagi asboblarni hajmini kichiklashtirish zarurati paydo bolsquoladi Bu
masalani hal qilish uchun kichik olsquolchamli ikkilamchi asboblar ishlatiladi
Uchinchi davr - tolsquoliq avtomatlashtirish davri Bu davrning xarakterli
xususiyati shundaki barcha jarayonlar yagona dispetcherlik punktiga
markazlashtiriladi Shu bilan birga mitti ikkilamchi asboblarni ishlatish extiyoji
paydo bolsquoladi Doimiy nazoratni talab qilmaydigan olsquolchash va rostlash asboblari
(yirik gabaritli) shchitdan tashqariga olsquornatiladi
15
1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional
elementlari xaqida umumiy tushunchalar
11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar xaqida tushuncha
Нozirgi davrda xalq xolsquojaligi sohalarini avtomatlashtirish jarayonlarida 3000
dan ortiq fizik kattaliklar va texnologik kolsquorsatkichlarni nazorat qilish kerak
bolsquoladi Qishloq xolsquojaligini avtomatlashtirishda barcha nazorat qilinadigan
kattaliklar va kolsquorsatkichlar asosan besh guruxga bolsquolinadi teploenergetik
kolsquorsatkichlar elektroenergetik kolsquorsatkichlar mexanik kolsquorsatkichlar kimyoviy
tarkibi va fizikaviy tuzilishi
Тeploenergetik kolsquorsatkichlarga xarorat bosim satx va sarf kabi kattaliklar
elektroenergetik kolsquorsatkichlarga olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok va kuchlanish
aktiv reaktiv va tolsquola quvvat quvvat koeffitsiyenti chastota izolatsiya qarshilig
mexanik kolsquorsatkichlar burchak tezlanish deformatsiya kuch aylanish
momentlari detallar soni materiallar qattiqligi tebranish massa kimyoviy
kolsquorsatkichlar konsentratsiya kimyoviy tuzilishi va tarkibi va fizikaviy kattaliklar
namlik elektr olsquotkazuvchanlik zichlik yumshoqlik yoritilganlik va kabilar
kiradi
Nazorat qilinadigan kattaliklar bilan olsquozgartirgichlar va signallarning
strukturaviy boglsquolanish sxemasi 11- rasmda keltirilgan
Bajariladigan vazifalariga qarab avtomatlashtirishni quyidagilarga ajratish
mumkin avtomatik nazorat avtomatik ximoya avtomatik boshqarish
avtomatik rostlash
Avtomatik nazorat olsquoz navbatida avtomatik signalizatsiya avtomatik
olsquolchash avtomatik saralash va avtomatik axborotni yiglsquoishga ajratiladi
Avtomatik signalizatsiya xizmatchilarni texnologik jarayon kolsquorsatkichlari
chegaraviy kolsquorsatkichlarga yaqinlashganlik haqida axborot beradi Avtomatik
olsquolchash texnologik jarayonni asosiy kolsquorsatkichlarini maxsus asboblarga uzatib
berishga xizmat qiladi Avtomatik saralash maxsulotni oglsquoirlik olsquolchamlari rangi
16
va boshqa fiziko-mexanikaviy xususiyatlariga qarab ajratishga xizmat qiladi
Avtomatik axborotni yiglsquoish texnologik jarayon olsquotishi maxsulotni sifati soni va
boshqa kolsquorsatkichlari xaqida malsquolumot yiglsquoishda xizmat qiladi
Avtomatik ximoya normal va xalokat xolatlarida qolsquollaniladi Bu holda
himoya vositalari jarayonni tolsquoxtatib yoki avtomatik ravishda ushbu xolatlarni
chetlashtirishga xizmat qiladi
Тeploenergetik
kolsquorsatkichlar
Тabiiy chiqish
signali
Olsquolchash olsquozgartirkichlar
11- rasm Olsquolchash olsquozgartirgichlarining strukturaviy
boglsquolanish sxemasi
Mexanik korsquorsatkichlar
Кimyoviy korsquorsatkichlar
Fizik korsquorsatkichlar
Теploenergetik korsquorsatkichlar
Elektronika korsquorsatkichlar
Birla
mch
i
orsquoz
ga
rtg
ich
lar
Оra
liq
orsquoz
ga
rtg
ich
lar
Takomillashgan chiqish signali
Pn
evm
atik
ele
ktr
ik
Diskretli chiqish signali
17
12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy
korsquorsatkichlari
Avtomatika elementi deb olsquolchanayotgan fizik kattalikni birlamchi
olsquozgartiruvchi moslamaga aytiladi Avtomatika elementlari tolsquort xil strukturaviy
belgilanish sxemalaridan iborat bolsquoladi (11- jadval)
a) oddiy bir martali (birlamchi) tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish
b) ketma-ketli tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish
v) differensial sxemali
g) kompensatsion sxemali
Oddiy olsquolchash olsquozgartirgichlari (a) bir dona elementdan tashkil topgan
bolsquoladi Ketma-ketli olsquozgartgichlarda esa (b) oldindagi olsquozgartirgichning kirish
kolsquorsatgichi keyindagi olsquozgartgichning chiqishi hisoblanadi Odatda birlamchi
olsquozgartirgich sezgirlik elementi (SE) ohirgi (keyingi) olsquozgartirgich esa chiqish
elementi deb yuritiladi Olsquozgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali
olsquozgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bolsquolgan sharoitda qolsquollaniladi
Differensial sxemali olsquolchash olsquozgartirgichlari nazorat qilinayotgan
kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bolsquolganda qolsquollaniladi
Kompensatsion sxemali olsquozgartirgichlar usuli esa yuqori aniqlik bilan
ishlashi universalligi hamda olsquozgartirish koeffitsiyentining tashqi talsquosirlarga
deyarli boglsquolik emasligi bilan ajralib turadi
Avtomatika elementlari tizimning eng asosiy qismi bolsquolib quyidagi
funksiyalardan birini bajaradi
- nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni qulay kolsquorinishdagi signalga
olsquozgartirish (birlamchi olsquozgartgich - datchiklar)
- bir energiya kolsquorinishidagi signalni boshqa energiya kolsquorinishdagi signalga
olsquozgartirish (elektromexanik termoelektrik pnevmoelektrik fotoelektrik va
xakozo olsquozgartgichlari)
18
- signal tabiatini olsquozgartirmasdan uning kattaliklarini olsquozgartirish
(kuchaytirgichlar)
- signalning kolsquorinishini olsquozgartirish (analog-raqam raqam analog
olsquozgartkichlari)
- signalning formasini olsquozgartirish (taqqoslash vositalari)
- mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar)
- signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar)
- signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari)
- programmali signallarni hosil qilish (programmali elementlar)
- bevosita jarayonga talsquosir qiluvchi vositalar (ijrochi elementlar)
Avtomatika elementlarining funksiyalari xar hil bolsquolganiga qaramay
ularning parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi
- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari
- uzatish koeffitsiyenti (sezgirlik kuchaytirish va stabilizatsiya
koeffitsiyentlari)
- xatolik (nostabillik)
- sezgirlik chegarasi
Хar bir avtomatika elementi uchun turglsquounlashgan rejimda kirish Х va
chiqish signallari U orasida u=f(x) boglsquoliqlik mavjud Ushbu boglsquoliqlik
elementning statik tavsifnomasi deyiladi
Kolsquorinish bolsquoyicha (12-rasm) avtomatika elementlarining statik
tavsifnomalari uch guruxga ajratiladi a) chiziqli b) uzluksiz nochiziqli v)
nochiziq uzlukli
Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turglsquounlashmagan yalsquoni Х va U
qiymatlari vaqt davomida olsquozgarilayotgan payti dinamik rejim deyiladi Chiqish
qiymatining vaqt davomida olsquozgarishi esa dinamik tavsifnomasi deyiladi
19
11-jadval
Avtomatika elementlarining strukturaviy belgilanish sxemalari
Strukturaviy belgilanish sxemalari
Olsquozgartirish
koeffitsiyenti
Chetga chiqish
1
Х У Х Z У
К = К1
δ=δі
2
Х У Yn-1 Уn N
К=П Ki
i=1
n
δ=sumδ1
i=1
3
То
δ1 Y
δ2
K=K1+K2
δ=δ1k1(k1+k2)
+δ2(k1+k2)
4
То
х Yпр Y
δ1
δ2
К=К1(1+К1К2)
δ=δ1(1+К1+К
1К2)-
δ2[1+1(К1+К1)
]
Izox x - olsquolchanayotgan (kirish) kolsquorsatkichi u - olsquolchash
olsquozgartirgichining chiqish signali z- qolsquoshimcha energiya manbaisi
Avtomatika elementlari malsquolum inersionlikka ega yalsquoni chiqish signali
kirish signaliga nisbatan kechikishi bilan olsquozgariladi Elementlarning bu
xususiyatlari avtomatik tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi
Хar bir elementning umumiy va asosiy xarakteristikasi uning olsquozgartirish
koeffitsiyenti yalsquoni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bolsquolgan
nisbatiga teng Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat olsquozgartirishlarni
bajaradi Miqdor olsquozgartirishlar kuchaytirish stabillash va boshqa
koeffitsiyentlarni nazarda tutadi Sifat olsquozgartirishda bir fizikaviy kattalik
К1 К1
К1 Кi
К1
К2
К1
К2
20
ikkinchisiga olsquotadi Bu holda olsquozgartirish koeffitsiyenti element sezgirligi
deyiladi
U U U
Х Х1 Х Х
a) b) v)
12- rasm Avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari
a) - chiziqli Ks= Kg= const b) - uzluksiz nochiziqli Ks Kg const v)- nochiziq
uzlukli Ks Kq const F
Avtomatika elementining yana bir muhim tavsifnomasi ndash element (kirish
kattaligi olsquozgarishiga boglsquolik bolsquolmagan) chiqish kattaligining olsquozgarishidan hosil
bolsquolgan olsquozgartirish xatosidir Bu xatoga sabab atrof-muhit xaroratining
talsquominlash kuchlanishining olsquozgarishi va kabilar bolsquolishi mumkin Element
xarakteristikalarining olsquozgarishi natijasida paydo bolsquoladigan hato nostabillik deb
ataladi
Balsquozi elementlarning chiqish va kirish kattaliklari olsquortasida kolsquop qiymatli
boglsquolanish mavjud Bunga quruq ishqalanish gisterezis va boshqalar sabab bolsquolishi
mumkin Bunda kattalikning xar bir kirish qiymatiga uning bir necha chiqish
qiymatlari mos keladi Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa bilan boglsquoliq
Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada
olsquozgartirish qobiliyatiga ega bolsquolgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi
Avtomatika elementlari mustahkamlik bilan xam xarakterlanadi Elementlarning
sanoat ekspluatatsiyasida olsquoz parametrlarini yolsquol qolsquoyiladigan chegarada saqlash
qobiliyatiga mustahkamlik deb ataladi Mustahkamlik elementni loyihalash
21
vaqtida hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan solsquong ekspluatatsiya jarayonida
sinaladi
13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari
Avtomatik tizimlar elementlar va moslamalarning montaj sozlash rostlash
ekspluatatsiya qilish kabi ish jarayonlarni bajarish maqsadida avtomatik
sxemalardan foydalinadi Avtomatika sxemalari asosiy hujjat hisoblanadi va ular
funksional strukturaviy prinsipial va montaj sxemalariga bolsquolinadi
Funksional sxemalar moslamalarni elementlarni vositalarni olsquozaro
boglsquolanishlarini va xarakatlanishlarini ifodalaydi Elementlar sxemada
tolsquortburchak shaklida belgilinadi ularning orasidagi aloqalar esa strelkali chiziqlar
bilan belgilanadi Strelkaning yolsquonalishi signalning olsquotishini kolsquorsatadi (13 -
rasm)
ТE
13- rasm Avtomatikaning funksional sxemasi
ТE - topshirish elementi BK-boshqarish va qabul qilish elementi IM - ijro
mexanizmi BО-boshqarish овекti BU - birlamchi olsquozgartirgich
Strukturaviy sxema avtomatik tizimni tashkiliy qismlarining olsquozaro
boglsquolanishlarini kolsquorsatib ularning dinamik xususiyatlarini tavsiflaydi
Strukturaviy sxemalar funksional va prinsipial sxemalar asosida ishlanadi
Strukturaviy sxemada aniq vosita rostlagich element kolsquorsatilmasdan balki
olsquotayotgan fizikaviy jarayonning matematik modeli kolsquorsatiladi Strukturaviy
BK IM ВО
BU
22
sxemada elementlar tolsquortburchak shaklida ifodalanadi va ularning ichida
elementning matematik modeli yoziladi (14- rasm)
ТE
14 - rasm Avtomatikaning strukturaviy sxemasi
Avtomatik rostlash tizimining keyingi tahlili elementlarning dinamik
xarakteristikalarini aniqlash va tizimning strukturaviy sxemasini yaratishdan
iborat bolsquoladi Bu tizimning strukturaviy sxemasi 15 - rasmda keltirilgan
F
HТOP H
u q
H
15 - rasm Хaydov chuqurligini avtomatik rostlashning strukturaviy
sxemasi
Prinsipial sxemalar elementlarning olsquozaro elektrik ulanishlarni ifodalaydi
Ushbu sxemada avtomatika elementlari davlat standartlariga binoan belgilanadi
Prinsipial sxemadagi shartli belgilar butun mosmlamani tizimning ish prinsipini
tushunishga yordam beradi (16- rasm)
W1 W2 W3
W4
WКЭ(S)=
КК
Wбэ(S)=
Кб
Wим(S)=
КбS
Wбо(S)=
КоTоS+1
23
16- rasm Avtomatikaning prinsipial sxemasi
Montaj sxemalar moslamalar orasidagi tashqi ulanishlarni yoki moslama
ichidagi elementlarni olsquozaro ulanishlarni ifodalaydi Ushbu sxemalar montaj
ishlarini bajarayotganda ishchi chizmalar sifatida qolsquollanadi (17- rasm)
Kirish A
24 V V
yuklamaga
S
Olsquozgartgich
signali
chiqish 0hellip12
V
3 50 Gs
380 V
Rk
17- rasm Avtomatikaning montaj sxemasi
10
9
8
7
6
5
4
3
2
20
19
18
17
16
15
14
13
12
24
14 Qishlok va suv xorsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini
avtomatlashtirish xususiyatlari
Qishloq va suv xolsquojaligidagi ishlab chiqarish jarayonlari murakkab axborot
almashinuvi va jarayonlariga ega bolsquolib ular turli kolsquorinishlarda berilishi mumkin
Bu esa shu sohada qolsquollanuvchi mashina va uskunalarning maxsus ish rejimlariga
mos tushmay qolishi oqim liniyalardagi ishlab chiqarish jarayonlarini tolsquoxtab
qolishi suv xolsquojalik mashinalarining ish rejimlari bir-biriga mos tushmay qolishiga
olib kelishi mumkin
Qishloq va suv xolsquojaligining yana bir muhim xususiyatlardan biri ulardagi
texnika va qurilmalarning katta maydonlarda joylashgani va talsquomirlash bazasidan
uzoqligi uskunalarning kichik quvvatga ega ekanligi ish jarayonining
mavsumiyligi hisoblanadi Jarayonlar xar kuni malsquolum sikl bolsquoyicha qaytarilishiga
qaramay mashinalarning umumiy ish soatlari nisbatan kam hisoblanadi Demak
bu sohada qolsquollanuvchi avtomatlashtirish vositalari turli kolsquorinishlarga ega bolsquolib
nisbatan arzon tuzilishi jihatidan sodda ishlatishga qulay va ishonchli bolsquolishi
kerak Bunday sharoitda avtomatlashtirish vositalari aniq va ishonchli ishlashi
lozim chunki bunday jarayonni tabiatan tolsquoxtatib uzib qolsquoyib bolsquolmaydi Misol
uchun gidromelioratsiya tizimlarida avtomatlashtirish vositalari tabiiy sharoit
olsquozgarishiga qaramay sutka davomida texnologik operatsiyalarning davomiyligini
talsquominlab berishi zarur
Qishloq va suv xolsquojaligida tashqi tasodifiy talsquosirlar turli kolsquorinishlarda
olsquozgarishi bilan xarakterlanadi Qishloq va suv xolsquojaligi avtomatikasidagi kolsquopgina
oblsquoektlar texnologik maydoni yoki katta hajmda vaqt kolsquorsatkichlariga ega Misol
uchun nasos agregatlarida oblsquoekt bolsquoyicha kattaliklarni nazorat qilish va
boshqarish kerak bolsquoladi (suv sathi bosim ish unumdorligi xajmi va h k)
Bunday oblsquoektlar uchun avtomatlashtirish tizimlarida birlamchi
olsquozgartkichlar ijrochi mexanizmlarning optimal miqdoriga ega bolsquolib
boshqariluvchi kolsquorsatkichlarning qiymatini belgilangan aniqlikda va ishonchli
ravishda saqlash katta ahamiyatga ega
25
Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollanuvchi qurilma va uskunalarning
kolsquopchiligiga xos bolsquolgan xususiyatlardan biri ularning tashqi muhit bilan boglsquoliq
holda ochiq havoda ishlashidir namlik va haroratni keng maydonda olsquozgarishi
turli aralashmalar chang qum agressiv gazlar hamda sezilarli tebranishlarning
mavjudligi Qishloq va suv xolsquojaligida sanoatdan farqli ravishda yuqoridagi
talablardan kelib chiqib avtomatlashtirish vositalari tashqi talsquosirlarga chidamli
parametrlarini keng diapazonda olsquozgaruvchi qilib ishlanishi zarur
Bu esa loyihalashtirilayotgan oblsquoektdagi texnik vositalarning ishdan
chiqishini kamaytirish yuqori aniqlikda ishlashini talsquominlash imkoniyatini beradi
Kolsquorsatilgan xususiyatlar eng avval tashqi muhit bilan boglsquoliq sharoitda ishlovchi
mashinalarda olsquornatilgan birlamchi olsquozgartkichlar ijro mexanizmlari nazorat
asboblari va boshqa texnik vositalarga talsquosir etadi Qolgan avtomatlashtirish
vositalarini alohida xonalar yoki tashqi muxitga chidamli bolsquolgan maxsus
shkaflarda olsquornatish mumkin
26
2-bob Avtomatika datchiklari
21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi
Хar xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ularning kolsquorsatkichlari
xaqida malsquolumot olish zarur hisoblanadi Bu maqsadda birlamchi olsquozgartirgichlar
(yoki datchiklar) keng qolsquollaniladi Datchik deb nazorat qilinayotgan yoki
rostlanayotgan kattalikni kerakli yoki avtomatika tizimining keyingi elementlarida
qolsquollash uchun qulay qiymatga olsquozgartiradigan vositaga aytiladi
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar
asosan olti guruxga bolsquolinadi mexanik elektromexanik issiqlik
elektrokimyoviy optik va elektron - ion
Mexanik olsquozgartirgichlar mexanik kirish kolsquorsatkichlarni (bosim kuch
tezlik sarf va xk) mexanik chiqish kolsquorsatkichlarga ( aylanish chastotasi bosim
va xk) olsquozgartirib berish bilan xarakterlanadi Bunday olsquozgartirgichlarning
sezgirlik elementi sifatida elastik elementlar (membrana prujini balka kabilar)
poplavoklar krilchatkalar va drosselli qurilmalar ishlatiladi
Elektromexanik birlamchi olsquozgartirgichlar (yoki elektrik datchiklar) kirish
mexanik kolsquorsatkichlarni (bosim kuch sarf kabilar) chiqish elektrik
kolsquorsatkichlarga (kuchlanish tok qarshilik induktivlik va kabilar) olsquozgartirib
berish uchun xizmat qiladi Elektromexanik olsquozgartirgichlar parametrik va
generator olsquozgartirgichlarga (yoki datchiklarga) bolsquolinadi
Parametrik datchiklarda chiqish kolsquorsatkichini elektr zanjir kattaliklari
(qarshilik induktivlik olsquozaro induktivlik elektr siglsquoimi va kabilar) tashkil topadi
Bunday turdagi datchiklarda elektr toki va kuchlanishi sifatida chiqish signalini
olish uchun ularni maxsus elektr sxemalariga (kolsquoprikli differensialli) ulash hamda
allohida energiya manbasiga ega bolsquolishi kerak
Generator datchiklarida bevosita sezgir elementda kirish signali Х chiqish
signali U olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga
27
bolsquoladi va chiqish signali EYUK kolsquorinishida hosil bolsquoladi Generator datchiklari
juda oddiy bolsquoladi chunki ular qolsquoshimcha energiya manbaisiz ulanadi
Aniqlik darajasi bolsquoyicha datchiklar 024 04 06 1 15 25 4 aniqlik
sinflariga muvofiq bolsquolishlari lozim Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik datchiklar
rezistivli elektromagnitli siglsquoimli va taxometrik (generatorli) kolsquorinishlarga ega
bolsquoladi (21-rasm)
21-rasm Elektrik datchiklarning turlanishi
ELEKТRIK DAТChIKLAR
Pаrаmetrik datchiklar Generator
datchiklari
Rezistiv Elektromagnitli Siglsquoim
Ind
uktiv
Tra
nsfо
rma
torli
Ma
gn
ito
еla
stik
Yu
zasi orsquoz
garu
vch
an
Ma
so
fasi o
rsquozg
aru
vch
an
Die
lektr
ik s
ing
diru
vchan
lik
Ind
uksio
n
Fo
toe
lektr
ik
Prsquoe
zo
-ele
ktr
ik
Po
tensio
me
trik
Ko
nta
ktli (k
orsquom
ir)
(кум
ир
Te
nzo
me
trik
28
21 ndash JADVAL
DAТChIKLAR VA ULAR NAZORAТ QILADIGAN
KAТТALIKLAR
Nazorat
qilinadigan
kattaliklar
DAТChIKLAR ТURLARI M
exa
nik
ELEKТRIK DAТChIKLAR P
ote
nsi
om
etri
k
Тen
zom
etri
k
Ind
uk
tiv
Тer
mo
rezi
torl
i
Sig
lsquoim
Fo
tore
zist
orl
i
Ele
ktr
on
Ind
uk
sion
Plsquoe
zoel
ektr
ik
Тer
mo
elek
tri
Хo
ll d
atch
ikla
ri
Fo
toel
ektr
ik
gid
ravli
k
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
1 Siljish + + + + - + - + - - - + + +
2 Satx + + - + - - - - - - - - - +
3 Тezlik + - - - + + - - + - - - + +
4 Тezlanish + - + - - - - - + + - - - -
5 Kuch + + + + - + + + + + - + - -
6 Bosim + - + + - + - + - + - + - +
7 Moment - + + + - + + - - - - - + +
8 Namlik - - - - + + - - - - + - - -
9 Хarorat - - - - + + - - - - + - - -
10 Sarf - + - + - - + - + - - - - +
11 Тebranish - + + + - + - - + + - + - -
29
22 Datchiklarning asosiy korsquorsatkichlari
Datchiklarning turlari kolsquop bolsquolishiga qaramay ular bir hildagi bir necha
asosiy kolsquorsatkichlarga ega
1 Statik tavsifnomasi - chiqish kattaligini kirish kattaligiga boglsquolikligi
(22-rasm) Statik tavsifnomasi chiziqli datchiklar (22-rasm a) uchun sezgirlik
koeffityenti olsquozgarmaydi
b
U
U a
U
Х Х Х
22-rasm Datchiklarning statik tavsifnomalari
Statik tavsifnomasi nochiziqli datchiklar uchun sezgirlik koeffitsiyenti xar
hil nuqtalarda (22-rasm v) xar hil bolsquoladi va bu kattatik differensial sezgirlik
deyiladi Uni aniqlash uchun quyidagi formula qolsquollanadi
Kc=dydx= ydx (21)
2 Datchikning absolyut xatoligi - datchikning chiqish signalining xaqiqiy u1 va
uning hisoblangan u2 qiymatlarning farqi yalsquoni
U = U 1- U 2 (22)
U2
3 Datchikning nisbiy xatoligi - = -------- 100 (23)
U1
30
4 Datchikning dinamik tavsifnomasi - chiqish signalining vaqt mobaynida
olsquozgarilishini kolsquorsatadi
5Datchikning dinamik tavsifnomasi chiqish signalining vaqt mobaynida
olsquozgarishini kolsquorsatadi
23 Rezistiv datchiklar
Rezistiv datchiklar chiziq va burchak xarakatlarni kuch va momentlar
tebranish va vibratsiyalar xarakat va yoruglik kabi noelektrik kattaliklarni nazorat
qilish va olsquolchash jarayonlarida qolsquollaniladi
Rezistiv datchiklar guruxiga potensiometrik korsquomir (kontaktli)
tenzometrik kabi datchiklar (fotorezistiv termorezistiv) kiradi Bunday turdagi
datchiklarning ish prinsipi nazorat qilinayotgan kattalikning talsquosirida uning aktiv
qarshiligi olsquozgarilishiga asoslangan bolsquoladi
231 Potensiometrik datchiklar
Potensiometrik datchiklarda nazorat qilinayotgan xarakat sezgir elementga
uzatilib uning qarshiligi hisobiga olsquozgaruvchan yoki olsquozgarmas kuchlanishga
aylantiriladi (23- rasm)
Potensiometrning xarakatlanuvchi kontakti nazorat qilinayotgan xarakatga
boglsquolangan bolsquolib oblsquoektning holati olsquozgarilganda uning qarshiligi ham va
ikkilamchi asbobdagi kolsquorsatgich olsquozgariladi Ikkilamchi asbob esa nazorat
qilinayotgan parametrlar birligida darajalangan Kuchlanishning tebranishlarini
talsquosirini yolsquoqotish maqsadida stabillashgan manbalardan foydalanish tavsiflanadi
31
23-rasm Potensiometrik datchiklar va ularning tavsifnomalari
Potensiometrik datchikning statik tavsifnomasini chiziqlikga yaqinlashtirish
maqsadida unga muvofiq ish rejimini (23-rasm b g) topshirishadi yoki reostatni
olsquorash usulini olsquozgartiradi
Agar chiqish tok yoki kuchlanish belgisi xarakat yolsquonalishiga muvofiqligi
kerak bolsquolsa unda olsquorta nuqtali potensiometrdan foydalanishadi (23-rasm в)
Uning tavsifnomasi rasmda keltirilgan (23- rasm g)
Burchak xarakatlarini nazorat qilish uchun halqasimon potensiometrik
datchiklar qolsquollanadi (23-rasm d) Kontaktsiz datchiklar sifatida suyuqlik
potensiometrik datchiklar qolsquollanadi (23-rasm e)
Potensiometrik datchikning tavsifnomalari va sezgirligi analitik usulda
hisoblanadi Kolsquorsatilgan sxema uchun quyidagi tenglamani tuzsa bolsquoladi
Rx X Ix Ra
------ = ---- - ----- = -------- (24)
R l Ia Rx
I= Ix+Ia Uct=I(R-Rx)+IaRa (25)
Potensiometrik datchiklar yuqori darajadagi aniqlik va tavsifnomalari
olsquozgarmas sodda kichik gabaritlari va arzonligi bilan ajralib turadi Bundan
tashqari ulardan foydalanilayotganda qolsquoshimcha kuchaytirigichlarni ishlatishni
e
a b v
g d
32
xojati yolsquoq chunki ularning chiqish quvvati ikkilamchi asboblar uchun yetarli
Lekin xarakatlanuvchi kontaktning mavjudligi ularning puxtaligini pasaytiradi
232 Korsquomir (kontaktli) datchiklari
Kolsquomir datchiklarining ish prinsipi olsquozining ichki elektr qarshiligi
keltirilgan kuchlar talsquosirida olsquozgarishiga asoslangan Bu turdagi eng sodda datchik
(24-rasm a) grafit disklardan yiglsquoilgan kolsquomir ustindan iborat Disklar orasiga esa
kontaktli shaybalar olsquornatilgan Kolsquomir ustunning qarshiligi grafit disklarning
kichik qarshiligi va disk-shayba olsquotishi asosiy qarshiliklar yiglsquoindisiga teng
Disk-shayba olsquotishning qarshiligi esa olsquoz navbatida disk va shaybalar
zichligiga yalsquoni bosish kuchiga boglsquoliq
Kolsquomir datchigining qarshiligi
a
R= Ro+ ------ (26)
F
ikkilamchi asbobdagi tok esa
Uct
Iolsquozg= ------------ (27)
Rolsquozg+R0+aF
bu yerda Rolsquozg+ Ro - kontakt qarshiligi Om
a - kontaktning olsquozgarmas koeffitsiyenti Om N
F - kuch H
R0- asbob qarshiligi Om
Kolsquomir datchikning sezgirligi (OmH)
dR
Kq= ------- = aF2 (28)
dF
33
24 - rasm Kolsquomir datchiklarning sxemalari va tavsifnomalari
Kolsquomir datchiklarining sezgirligini oshirish maqsadida kolsquopriksimon
ulanish sxemalardan foydalaniladi (24-rasm в) F kirish kuchi talsquosirida
kolsquoprik sxemasining yelkasidagi R1 qarshiligi kamayadi ikkinchi yelkadagi
R2 esa oshadi Bunday datchiklar ndash differensial datchiklar deyiladi Kolsquomir
datchiklarining afzalliklari sodda olsquolchamlari kichik arzon
Kamchiliklari qarshilikning nostabilligi gisterezis mavjudligi va
tavsifnomasi nochiziqliligi Oddiy kolsquomir datchikning statik
tavsifnomasidan kolsquorinib turibdiki (24 -rasm b) nochiziqlilik kichik
kuchlar chegarasiga tolsquoglsquori keladi Differensial datchiklarning statik
tavsifnomasi esa chiziqlilikka yaqin
233 Тenzometrik datchiklar
Тenzometrik datchiklarning ish prinsipi tenzoeffekt xodisasiga
asoslangan bolsquoladi yalsquoni elastik deformatsiya talsquosirida uning qarshiligi
olsquozgaradi Тenzodatchik malsquolum usulda olsquoralgan va ikkala tomоnidan
maxsus plenka yopishtirilgan yupqa simdan iborat Тenzodatchik
deformatsiyasi nazorat qilinayotgan detalga maxsus yelim bilan puxta
yopishtiriladi Detalning deformatsiyasi natijasida simning geometrik
olsquolchamlari olsquozgarilib qarshiligi olsquozgaradi Тenzometrik datchiklarning
tavsifnomasi chiziqli bolsquoladi va shu sababli ularning sezgirligi deyarli
olsquozgarmaydi
a b v
34
Тenzometrik datchiklarning asosiy kolsquorsatkichi tenzosezgirlik
hisoblanadi va u quyidagicha ifodalanadi
RRс
(29)
Bu yerda ΔRR - materialning deformatsiya paytida solishtirma qarshiligi
- elastiklik moduli
25-rasm Тenzometrik datchikning tuzilishi va tavsifnomasi
Тenzodatchiklarning afzalliklari ular juda sodda ixcham va arzon
Kamchiliklari kichik sezgirlik olsquolchov natijalari xaroratga boglsquoliq
Sanoatda 3 xil tenzometrik datchiklar chiqariladi simli qoglsquooz (2PKB
turida) va plyonka (2 PKB turida) asosida folgali (2FPKP turi) va yarim
olsquotkazgichli (KТD KТDM KТE turlari) Simli tenzorezistorlar uchun
nominal ish toki In = 05 A tashkil etadi
a b
35
24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari
241 Induktiv va transformator datchiklari
Elektromagnitli datchiklar sodda tuzilishi va puxtaligi bilan avtomatika
tizimlarida keng miqyosda qolsquollanib kelinmoqda Elektromagnitli datchiklar kirish
kattaligini olsquozgarishi bolsquoyicha induktiv transformator va magnitoelastik turlariga
bolsquolinadi
Induktiv va transformator datchiklarning (26 - rasm) ish prinsipi polsquolat
yakorning holati olsquozgarilganda polsquolat olsquozakli cholsquolglsquoamning induktivligi
olsquozgarishiga asoslangan
Induktiv va transformator datchiklari olsquozgaruvchan tok zanjirlarida ishlab
mikronning undan bir qismidan to bir necha santimetrgacha bolsquolgan xarakatlarni
olsquolchaydi va ularni nazorat qiladi
Oddiy induktiv datchikning sxemasi va uning statik tavsifnomasi -
rasmda kolsquorsatilgan Datchikning kirish kattaligi havo bolsquoshliglsquoi bolsquolib chiqish
kattaligi Ia ikkilamchi asbobdagi tok bolsquoladi Ia qiymati cholsquolglsquoamning induktiv
qarshiligi hamda olsquolchov asbobining aktiv qarshiligiga boglsquoliq Cholsquolglsquoamning
induktivligi ikkita havo bolsquoshliglsquoni hisobga olgan holda quyidagi tenglama
orqali ifodalanadi
L=22S10
-7 (27)
chiqishdagi tok esa Iorsquozg=UZ=U R2+( L)
2 (210)
bu yerda R=Rch+Rolsquozg - cholsquolglsquoamning va olsquolchov asbobi qarshiliklarining
yiglsquoindisi Om
L - cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi Om
- cholsquolglsquoamning olsquoramlar soni
S - magnit olsquotkazgichning kesim yuzasi m2
- xavo bolsquoshliglsquoi m
36
Datchikning sezgirligi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi
Kd=dIorsquozgd =U 1072
2S (211)
Differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish
signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi
Тransformator datchiklarda (26- rasm) kirish signali plunjer yoki
yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi
bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini
bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi
olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan
I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish
yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi
Тransformator datchikning sxemasi 26d ndash rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda
kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi
asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda
EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi
yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan
cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib
ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok
oqib olsquota boshlaydi
Kolsquorib chiqilgan prinsip asosida amalda kolsquopgina olsquolchov asboblari
jumladan misol sifatida induktiv manometr shu prinsip asosida ishlaydi (27-
rasm)
Induktiv manometr sezgir element 3 unga biriktirilgan yakor 6 va polsquolat
olsquozakli cholsquolglsquoamdan iborat Olsquolchanayotgan bosim quvurcha 1 orqali bolsquoshliq 2
ga kelib membrana 3 ni bukadi natijada olsquozak 6 cholsquolglsquoam olsquozagi 4 ga qarab
xarakatlanadi Demak cholsquolglsquoamning induktivligi olsquolchanayotgan bosimga
proporsional olsquozgariladi Chiqish signali esa 8 klemmalardan 5 olinadi Bunday
datchikarning statik tavsifnomasi kichik qismda chiziqli bolsquolganligi tufayli ular
qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida juda kam qolsquollaniladi Bunday
kamchiliklar differensial datchiklarda bartaraf qilingan Bundan tashqari
37
differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish
signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi
Тransformator datchiklarda (26 b - rasm) kirish signali plunjer yoki
yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi
bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini
bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi
olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan
I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish
yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi
Тransformator datchikning sxemasi 27 d - rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda
kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi
asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda
EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi
yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan
cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib
ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok
oqib olsquota boshlaydi
38
26- rasm Induktiv va transformator datchiklarining sxemalari va ularning
tavsifnomalari
27-rasm Induktiv manometrning sxemasi
242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi
Magnitoelastik datchiklarning ish prinsipi ferromagnit materiallarni yoki
mehanik kuchlar talsquosirida magnit singdiruvchanligi olsquozgarishiga asoslangan
a b
v g
d e
39
Ushbu datchiklar har hil kolsquorinishdagi olsquozaklar va ularga olsquoralgan bitta yoki bir
necha cholsquolglsquoamlardan iborat (28-rasm) F kuchi talsquosirida bir vaqtning olsquozida
olsquozakning geometrik olsquolchamlari hamda magnit singdiruvchanligi olsquozgariladi
28- rasm Magnitoelastikli datchikning sxemasi va tavsifnomasi
28 b-rasmda kolsquorsatilganidek magnitoelastik datchiklarning statik
tavsifnomalari katta qismda nochiziqli Shuning uchun ular ish diapazonining 15-
20 ishlatiladi Bundan tashqari cholsquolglsquoamning toki haroratga boglsquoliq va temir -
nikel eritmalardagi qoldiq deformatsiyaga ega
Хoll elementi yoki Хoll datchigi magnit maydonga joylashtirilgan tolsquort
chiqish klemmalariga ega bolsquolgan yarim olsquotkazgich plastinadan iborat (29 -
rasm)
29- rasm Хoll elementining sxemasi
Хoll elementining ish prinsipi quyidagicha Ikkita chiqish klemmalariga tok
uzatiladi Magnit maydon olsquozgarishi bilan elektronlar xarakat yolsquonalishini
a b
40
olsquozgartirib qolgan ikkita chiqishda kuchlanishni hosil qiladi Shunday qilib kirish
kattaligi bolsquolib mexanik talsquosirda hosil bolsquoladigan magnit maydoni olsquozgarilishi
chiqish kattaligi kuchlanishining olsquozgartirilishi bolsquoladi
Chiqishdagi kuchlanish
Ux=kIBh (212)
bu yerda K - Хoll koeffitsiyenti har hil yarim olsquotkazgich materiallar
uchun K= 10-2
hellip 9x10-9
m3A s
h - plastina qalinligi m
B - magnit induksiyasi Tl
I - plastinaga uzatilgan tok A
Ushbu datchikalar kirish va chiqish qarshiliklari katta diapazoni
ixchamligi yuqori darajadagi vibroturglsquounlik va uzoq muddatli hizmat davri
tufayli keng qolsquollanadi
41
243 Sigrsquoim datchiklari va ularning qorsquollanish sohalari
Siglsquoim datchiklarida xilma-xil kirish kattaliklarni (chiziqli va burchak
xarakatlarni mexanik kuchlanish satx va kabilar) siglsquoim olsquozgarilishiga
aylantiriladi Amalda siglsquoim datchiklari kondensatorlardan yasaladi Olsquolchaydigan
kattaliklariga qarab siglsquoim datchiklari (210-rasm) yuzasi olsquozgaruvchan oraliq
masofasi olsquozgaruvchan va dielektrik singdiruvchanligi olsquozgaruvchan turlariga
bolsquolinadi
210- rasm Siglsquoim datchiklarining turlari
Тekis kondensatorning siglsquoimi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi
C= 0 S (213)
bu yerda 0=885 10-12
Fm - vakuumning dielektrik singdiruvchanligi -
kondensatorning plastinalararo muhitining dielektrik singdiruvchanligi S -
plastinalarning yuzasi - plastinalararo masofa
Oraliq masofasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 a-rasm) 01001 mkm
aniqliqda chiziqli xarakatlarni yuzasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 б-rasm)
chiziqli va burchak xarakatlarni nazoratida va dielektrik singdiruvchanligi
olsquozgaruvchan (210 в - rasm) namlik sath kimyoviy tarkib kabi kattaliklarni
olsquolchashda qolsquollaniladi Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida
siglsquoim datchiklari kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan
prinsip asosida siglsquoim manometrlari ishlaydi
a b
42
Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida siglsquoim datchiklari
kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan prinsip asosida siglsquoim
manometrlari ishlaydi (211-rasm)
Olsquolchanayotgan bosim asbobga quvur 1 orqali uzatilib membrana 2 orqali
qabul qilinadi Membrana olsquoz navbatida plastina 3 bilan kondensatorni hosil
qiladi Kondensator sxemaga klemma 4 lar yordamida ulanadi Bosim talsquosirida
membrana egilib plastinaga yaqinlashadi va kondensatorning siglsquoimini
olsquozgartiradi Shunday qilib kondensator siglsquoimi olsquolchanayotgan bosimga
proporsionaldir
211-rasm Siglsquoim manometrining sxemasi
Siglsquoim datchiklarining afzalliklari soddaligi ixchamligi arzonligi va kichik
inersionligi Kamchiliklari chiqish signalining quvvati pastligi olsquolchov natijalari
atrof muhit kolsquorsatkichlariga boglsquoliqligi ulaydigan simlar va qurilma metall
qismlarning siglsquoimlari turlicha talsquosir qilib detallarning olsquozaro joylashishiga
boglsquoliq
25 Хarorat datchiklari
Хarorat barcha texnalogik jarayonlarning muxim kolsquorsatkichlaridan biridir
Qishloq va suv xolsquojaligida kolsquopgina texnologik jarayonlar ular olsquotayotgan sharoit
xaroratiga boglsquoliq Jism suyuqlik yoki gazning xarorati nazorat qilayotgan
43
muxitning yoki u bilan issiqlik kontaktida bolsquolgan mahsus elementning xaroratini
olsquolchab aniqlanadi
Amalda xarorat datchiklarining sezgir elementlari sifatida issiqlik tasirida
olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini keng diapazonda olsquozgartirib boshqa
kattaliklar (namlik muxitning tarkibi xavo bosimi talsquosirida xususiyatlarini
olsquozgartirmaydigan materiallardan foydalaniladi Хarorat datchiklarining sezgir
elementlari issiqliqga kengayish koeffensenti maksimal kolsquorsatkichiga ega bolsquolishi
kerak
Ishlash prinsipi jihatdan xarorat datchiklari suyuqlik bimetallik va
dilatometrik datchiklariga hamda termoparalar va termorezistorlarga bolsquolinadi
251 Suyuqlik datchiklari
Suyuqlik datchiklari -2000S dan +750
0 C gacha oraliglsquoidagi xaroratni
olsquolchashda ishlatiladi Shisha termometrlarning ishlatish usuli sodda aniqligi
yetarli darajada yuqori va arzon bolsquolganligi sababli sanoatda keng tarqalgan
Suyuqlikli termometrlarning ishlash prinsipi termometr suyuqligining xajmi
xarorat kolsquotarilishi yoki pasayishi tufayli olsquozgarilishiga asoslangan Shishali
termometrning suyuqligi sifatida simob toluol etil spirti efir va boshqalar
ishlatiladi Suyuqlikli datchiklarning kirish signali xarorat olsquozgarilishi t bolsquolib
chiqish signali kapilyardagi ustunning balandligi bolsquoladi
ΔH=ΔVS (214)
bu yerda ΔV=V(B-3ΔQ) - suyuqlik xajmining olsquozgarilishi
S- kapilyarning kesim yuzasi
B- suyuqlikning issiqlikka kengayish koeffitsiyenti
V- suyuqlikning boshlanglsquoich hajmi
I- kapilyar materialining issiqlikga kengayish koeffitsiyenti
Suyuqlik termometrlariga qolsquoshimcha elementlar kiritish natijasida ular
avtomatika tizimlarida qolsquollanish imkoniyatiga ega bolsquoladilar (212-rasm)
44
Тakomillashtirish natijasida suyuqlikli datchiklarning chiqishida xarorat
olsquozgarilishi bilan aktiv induktiv siglsquoim qarshiliklari yoki nurlar intensivligi
olsquozgartiriladi
212-rasm Suyuqlik datchiklarining turlari
a ndash kontaktli b ndash aktiv qarshilikli v ndash induktiv qarshilikli g ndash sigim
qashilikli d ndash nurlar intensivligi
252 Dilatometrik va bimetallik datchiklar
Dilatometrik va bimetallik datchiklarning ishlash prinsipi xarorat
olsquozgarishidagi qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishiga asoslangan Хarorat
olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolgan qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishi
quyidagicha ifodalanadi
Lt=L0(1+Bt) (215)
bu yerda Lt ― xaroratdagi qattiq jismning uzunligi
L0 ― shu jismning 00S dagi uzunligi
B ―chiziqli kengayishning olsquortacha koeffitsiyenti (00S
dan t0S gacha bolsquolgan xaroratlar intervalida)
213-rasmda dilatometrik termometrning tuzilish sxemasi tasvirlangan
Dilatometrik termometrda (213 a-rasm) sezgir element sifatida chiziqli
kengayishning katta xarorat koeffitsiyentiga ega bolsquolgan materialdan (jez va mis)
d a b
v g
45
tayyorlangan quvurcha qolsquollanilgan Korpusga kavsharlangan quvurcha ichida
olsquozak joylashgan Olsquozak chiziqli kengayish koeffitsiyenti kichik bolsquolgan
materialdan (masalan invar) ishlangan Olsquolchanayotgan muxitning xarorati
kolsquotarilishi bilan birga quvurcha uzayadi Bu hol olsquozakning uzayishiga olib keladi
Shunda prujina shaynning bolsquosh tomonini pastga tushiradi olsquoz navbatida u tortqi
va tishli sektor orqali strelkani uning olsquoqi atrofida aylantiradi Strelka esa shkalada
olsquolchanayotgan xarorat qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan xolatda kontaktlarni
ulaydi
Dilatometrik termometrlar suyuliqlar xaroratini olsquolchashda ham xaroratni
malsquolum darajada avtomatik ravishda saqlash uchun va signalizatsiyada
qolsquollaniladi Dilatometrik termometrlar 15 va 25 aniqlik klassida chiqariladi
ularning yuqori olsquolchash chegarasi 5000S gacha bolsquoladi 150
0S dan oshmagan
xaroratlar uchun quvurchalar jezdan olsquozaklar esa invardan ishlanadi undan
yuqori xaroratlar uchun quvurchalar zanglamas polsquolatdan olsquozaklar esa kvarsdan
ishlanadi
213-rasm Dilatometrik va bimetallik datchiklarning sxemalari
Afzalliklari ishonchlilik va sezgirlik kolsquorsatkichlari yuqori
Kamchiliklari asbob olsquolchamlarining katta xajmligi xaroratning bir
nuqtada emas xajmda olsquolchanishi issiqlik inersiyasining kattaligi kolsquorsatkichlarni
masofaga uzatish imkoniyati yolsquoqligi kabilar
Bimetalli termometrlarning sezgir elementi ikki kavsharlangan plastinkadan
tayyorlangan prujinadan iborat Bu plastinkalarning issiqlikdan kengayish xarorat
a b v
46
koeffitsiyenti turlicha bolsquolgan metallardan tayyorlanadi Хaroratning olsquozgarishi
plastinkalarning uzayishiga olib keladi Plastinkalar bir-biriga nisbatan siljiy
olmaganligi sababli prujina issiqlikdan kengayish xarorat koeffitsiyenti kam
bolsquolgan plastinka tomon oglsquoadi Plastinkalar uzayishining xarorat koeffitsiyenti
farqi qancha katta bolsquolsa prujinaning xarorat olsquozgarishidagi oglsquoishi shuncha kolsquop
bolsquoladi
213-rasmda yassi plastinkali bimetalli termometrning tuzilish sxemasi
kolsquorsatilgan Хarorat olsquozgarishi bilan bimetall prujina pastga egiladi Тortqi
strelkani olsquoq atrofida aylantiradi Strelka shkalada olsquolchanayetgan xarorat
qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan kolsquorsatkichda kontaktlarning holatini
olsquozgartiradi Sezgir elementlar sifatida yoysimon yoki vintsimon spirallar
qolsquollaniladi Bimetalli termometrlar bilan xaroratni olsquolchash chegarasi -1500S
dan 700 0S gacha xatosi - 115
Bu turdagi termometrlar xaroratni malsquolum darajada avtomatik saqlash va
signalizatsiya uchun qolsquollaniladi
Bimetalli termometrlarning kamchiliklari ―charchash hollari
(daradalanishining olsquozgarishi hatto metallarning ajralishi) issiqlik inersiyasining
kattaligi maxalliy sanoq
253 Manometrik datchiklar
Sezgir elementining turiga qarab manometrik datchiklarni quyidagilarga
ajratiladi manometrik silfonli va membranali (214-rasm)
214 - rasm Manometrik datchiklarning turlari
a b v
47
a - membranali b - silfonli v - manometrik
Manometrik termometrlar texnikaviy asbob bolsquolib termotizmning ish
moddasi jihatidan gazli suyuqlikli va kondensasion turlariga ajratiladi Bu
asboblar -1500S dan 600
0S gacha bolsquolgan suyuliq va gazsimon muhitlar
xaroratini olsquolchash uchun qolsquollaniladi Maxsus tolsquoldirgichli termometrlar esa
1000S dan 1000
0S gacha bolsquolgan xaroratlarga molsquoljallangan
Asbobning tizimi (termobalon kapilyar siglsquoimlari ish moddasi) asosan
gaz (gazli asboblarda) va suyuqlik (suyuqli asboblarda) bilan boshlanglsquoich
bosimda tolsquoldiriladi Тermobalon isishi bilan ishchi moddaning bosimi oshadi
Buning natijasida asboblardagi membranalar silfonlar manometrik quvurchalar
xarakatlanishi boshlanadi Sezgir elementlar xolati olsquozgarilishi natijasida ularga
ulangan strelkalar xolatini olsquozgartirib kontaktlarni ishga tushiradi Ushbu
datchiklarning olsquolchash chegaralari ishchi moddaning qaynash va qotish
xaroratlari bilan cheklanadi
Gazli manometrik termodatchiklarning olsquoziga hos kamchiliklaridan biri
issiqlik inersiyasining kattaligidir Buning sababi termobalon devorlari bilan uni
tolsquoldirgan gaz olsquortasidagi issiqlik almashish koeffitsiyentining kichikligi va
gazning olsquotkazish qobiliyatining pastligi
254 Тermoqarshiliklar
Тermoqarshiliklar xaroratni qarshilik termometrlari bilan olsquolchash xarorat
olsquozgarishi bilan olsquotkazgichlar qarshiligining olsquozgarish xususiyatiga asoslangan
Demak olsquotkazgich yoki yarim olsquotkazgichning omik qarshiligi uning xarorati
funksiyasidan iborat yalsquoni R=f(t) Bu funksiyaning kolsquorinishi termometr qarshiligi
materialining xossalariga boglsquoliq Kolsquopchilik toza metallarning elektr qarshiliklari
xarorat kolsquotarilishi bilan ortadi metall oksidlar (yarim olsquotkazkichlar) ning
qarshiligi esa kamayadi Qarshilik termometrini tayerlashda quyidagi talablarga
javob beruvchi toza metallar qolsquollaniladi
48
1 Metall olsquolchanayotgan muxitda oksidlanmasligi va uning ximiyaviy tarkibi
olsquozgarmasligi kerak
2 Metallning xarorat qarshilik koeffitsiyenti yetarli darajada katta va
stabillashgan bolsquolishi lozim
3 Qarshilik xarorat olsquozgarishi bilan tolsquoglsquori yoki ravon egri chiziqli keskin
chetlanishlar va gisterezis xolatlarisiz olsquozgarishi kerak
4 Solishtirma elektr qarshilik deyarli katta bolsquolishi kerak Malsquolum xaroratlar
intervalida yuqoridagi talablarga platina mis nikel temir volfram kabi metallar
javob beradi
Qarshilik termometrining issiqlik sezgir elementi diametri 005007 mm ga
teng platina simdan (ТSP) yoki diametri 01mm ga teng toza mis elektrolit simdan
(ТSM) ishlanadi Sanoat ishlab chiqaradigan platinali qarshilik termometrlari -200
0S dan + 650
0S gacha bolsquolgan xaroratlarni olsquolchashga molsquoljallangan Platina sim
(55-rasm) chetlari tishli slyuda plastinaga induksiyasiz (biflar) olsquoraladi Plastinaga
olsquoralgan platina sim uning izolyatsiyasi va mexanikaviy mustaxkamligini
talsquominlash uchun ikki tarafidan slyuda qoplagichlar bilan berkitiladi Uchala
slyuda detal (platina va koplagichlar) kumush lenta bilan paket hosil qilgan
Misli qarshilik termometrlarini sanoatda -50 0
S dan + 180 0
S gacha
xaroratlarni olsquolchash uchun chiqariladi Standart misli qarshilik termometrining
emal simi bir necha qavat qilib silindr shaklidagi plastmassa sterjenga olsquoraladi
Sim lak bilan qoplangan
215-rasm Тermoqarshilikning sezgirlik elementi
49
26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari
261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari
Qishloq va suv xolsquojaligida suyuqliq va maxsulotlar satxini aniqlash
maqsadida qalqovichli (polsquokakli yoki paplavkali) gidrostatik va elektrodli satx
datchiklari qolsquollaniladi
Qalqovichli datchiklar suyuqlik satxi olsquozgarishini qabul qiladigan
qalqovichdan va chiqish elektr signaliga olsquozgartiradigan elementdan tashkil topgan
bolsquoladi Olsquozgartirgichlar sifatida aktiv yoki induktiv datchiklar ishlatiladi 216 a -
rasmda potensiometrik olsquozgartirgichli qalqovichli satx datchigining sxemasi
kolsquorsatilgan Yengil qalqovichli (1) bilan potensiometrik datchikning (3)
boglsquolanishi blok (4) orqali olsquotkazilgan tros (2) yordamida amalga oshiriladi
Qalqovichning oglsquoirligi yuk (5) bilan moslashtirib boriladi Suyuqlik satxining xar
qanday olsquozgarishi satx olsquolchov birligiga moslangan ikkilamchi olsquolchov asbobidagi
(UA) kuchlanish olsquozgarishiga proporsional ravishda talsquosir qiladi Qalqovichli satx
datchiklari suyuqlik satxining katta katta miqdorda olsquozgarishlarini olsquolchash uchun
xizmat qiladi Ularning asosiy kamchiligi qalqovichning xarakatlanib turishidir
Gidrostatik datchiklarda suyuqlik satxini nazorat qilish maxsus silindrik
idishdagi suyuqlikning gidrostatik oglsquoirligi olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi (216
b-rasm) Suyuliq bosimi satxini (h) proporsional bolsquolib membranani (1) egilishga
talsquosir qiladi va maxsus kolsquomir ustun (2) yordamida elektr signalga olsquozgartiriladiBu
signalni satx birligiga mos ravishda olsquolchov asbobi (P) yordamida olsquolchab boriladi
Qalqovichli (poplovikli) va gidrostatik datchiklar suyuqlikning satxi bolsquoyicha
emas aslida uning massasi bolsquoyicha olsquolchaydi shuning uchun haroratning va
suyuqlik tarkibining olsquozgarishi natijasida olsquolchov xatoliklari kelib chiqadi
Elektrodli datchiklar suyuqlik ichiga tushiriladigan bir va bir necha
elektrodlardan tashkil topgan bolsquoladi Bunday turdagi datchiklarda suyuqlik
satxining olsquozgarishi natijasida elektrodlar orasidagi muxitning aktiv va siglsquoim
50
olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Suyuqlik muxitining aktiv olsquotkazuvchanligi
olsquozgarishiga asoslangan elektrodli satx datchigining sxemasi 216 v-rasmda
keltirilgan
a) b) v)
216-rasm Qalqovichli (a) gidrostatik (b) va elektrodli (v) satx datchiklari
Sochiluvchan maxsulotlarni shu jumladan don maxsulotlarining satxini
nazorat qilish suyuqlik satxini nazorat qilishga nisbatan anchagina
murakkabrokdir chunki bu maxsulotlar anchagina elektr qarshiligiga ega hamda
ular don bunkeri tolsquolishi bilan gorizontal tekislik hosil qilmaydi Bundan tashqari
bunkerlarni don bilan tolsquolishida datchiklarning sezgirlik elementlari shikastlanishi
mumkin
Don satxini elektrodli datchik yordamida nazorat qilishning prinsipial
sxemasi 217 b-rasmda keltirilgan Bunday datchikning ishlash pritsipi
quyidagicha elektrodlararo oraliqning (E) don bilan tulishi natijasida elektrodlar
orasidagi olsquotkazuvchanlik oshadi natijada gazorazryadli lampa (YeL) yonadi va
releni (R) ishga tushiradi hamda don uzatish liniyasiga signalni uzatadi Sxemaga
R3 va R2 rezistorlardan tashkil topgan kuchlanish taqsimlagichi orqali 220 V
olsquozgaruvchan kuchlanish beriladi Bunday datchiklar namligi 13 foizdan yuqori
bolsquolgan donlar uchun qolsquollaniladi
51
217-rasm Elektrodli satx datchigining prinsipial sxemasi
laquoRUSraquo sath orsquolchagichi elektr olsquotkazuvchan va elektr
olsquotkazmaydigan suyuqliklarning sathini uzluksiz ravishda uzoq masofadan
olsquolchash va uni chiqishda olsquozgarmas tok signali kolsquorinishiga keltirish uchun
molsquoljallangan
Bu asbob agressiv va portlash hususiyatiga ega bolsquolgan suyuqliklar
muhitida ham ishlashi mumkin laquoRUSraquo sath olsquolchagichi gidromelioratsiya
oblsquoektlarida texnologik jarayonlarni nazorat qilish va boshqarish
shuningdek ochiq kanallarda sath olsquolchash datchigi sifatida ham qolsquollaniladi
laquoRUSraquo sath olsquolchagichi melioratsiya sohasida keng qolsquollanilayotgan
datchiklardan hisoblanadi chunki bu asbob yordamida olingan chiqish
signali olsquozgarmas tok signaliga aylantirilib uni uzoq masofaga uzatish
imkonini beradi Olingan tok signali statsionar olsquozgartkich orqali chastotaviy
yoki kodlashtirilgan signalga aylantirilib telemexanik sistema orqali
dispecher punktiga uzatilishi mumkin Ye-832 olsquozgartkichi shunday
elementlardan biri hisoblanib u olsquozgarmas tok signalini chastotaga aylantirib
beradi Ushbu olsquozgartkich bilan laboratoriya ishini bajarayotganda tanishish
mumkin Sath olsquolchagich tarkibiga birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) va uzatuvchi
olsquolchov olsquozgartgichi (OlsquoOlsquo) kiradi
laquoRUSraquo qurilmasining tarkibiy tuzilish sxemasi 218 - rasmda kolsquorsatilgan
Birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) quyidagi elementlardan tashkil topgan
52
siglsquoimli sezgir element I (yuqori karroziyaga qarshi xususiyatga ega bolsquolgan
fotoplastik izolyatsiyali PNFD nikelli olsquotkazgich) siglsquoimli generator -
olsquozgartkich 3 kalibrli siglsquoimlar batareyasi 2 va olsquozgarmas tok kolsquoprik
sxemasi (4) dan tashkil topgan elektron blok
Sezgir elementning olsquolchash uchun ajratilgan qismigacha bolsquolgan
siglsquoim quyidagicha aniqlanadi
Sn=Son+khH (216)
bu yerda SON - olsquolchov qismining boshlanglsquoich siglsquoimi
K ndash proporsionallik koeffitsiyenti (sezgir elementning konstruksiyasi va
tekshirilayotgan muhit bilan xarakterlanadi)
h ndash sathning olsquozgarayotgan qiymati
H ndash olsquolchov diapazon
Birlamchi olsquozgartkich tekshirilayotgan suyuqlik sathini olsquozgarishini
elektr siglsquoimga (S) aylantirib solsquongra yana bu signalni olsquozgarmas tokli
kuchlanishga olsquozgartirib berish uchun xizmat qiladi
Uzatuvchi olsquolchov olsquozgartkichi (OlsquoOlsquo) olsquozgarmas tok kuchaytirgichi 5 va
chiqish signalini bir melsquoyorga keltiruvchi kuchaytirgich 6 dan tashkil topgan
Bu olsquozgartkichning vazifasi
h-sath olsquolchagichning barcha qismlarini stabil olsquozgarmas kuchlanish bilan
talsquominlash
H-qayta boglsquolanish signalini hosil qilish
- bir hil qiymatga ega bolsquolgan olsquozgarmas tokning chiqish signalini hosil
qilish
Sxemadagi qayta boglsquolanish chiqishdagi tok signalining
olsquolchanayotgan suyuqlikning sathiga nisbatan chiziqli boglsquolanishini hosil
qiladi Chiqish signalini bir mеlsquoyorga keltiruvchi 6 kuchaytirgichdan olingan
signal suyuqlik sathining h holatiga tolsquoglsquori proporsional bolsquolib sath
kolsquorsatkichi hisoblanadi
53
218-rasm laquoRUSraquo sath olsquolchagichining tarkibiy sxemasi
262 Bosim datchiklari
Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan bosim datchiklarining turlari kolsquop
bolsquolib ular suyuqlik va gazlar bosimini olsquolchash uchun xizmat qiladi Kolsquopchilik
bosim datchiklarining ish prinsiplari bosim kuchini mexanik kuchlarga aylantirib
berish prinsipiga asoslangan bolsquoladi Bunday datchiklarning qabul qiluvchi
elementlari olsquolchanayotgan bosim talsquosirida bolsquoladi Yuqori bosimlarni olsquolchashda
bosim talsquosirida olsquotkazgichning elektr qarshiligi olsquozgarishi xodisasiga asoslangan
datchiklar qolsquollaniladi Gazlarning kichik bosimlarini nazorat qiladigan
datchiklarda esa ularning issiqlik olsquotkazuvchanligi yumshoqligi ionlanish darajasi
kabilar xisobga olinadi
Qishloq va suv xolsquojaligida mexanik qabul qilish elementiga ega bolsquolgan
suyuqlikli porshenli membranali hamda silfonli datchiklar qolsquollanilib kelinmoqda
Suyuqlikli bosim datchiklarining U-shaklli (219 a-rasm) qolsquonglsquoiroqchali
(219b-rasm) gidrostatik (219v-rasm) membranali (219 g-rasm) silfonli (219
d-rasm) manometrik trubkali (219 ye-rasm) turlari mavjud
U-shaklli suyuqlik datchiklarida bosimlar farqi F = F1 ndash F2 suyuqlik ustuni
oglsquoirligi bilan muvozanatlashadi
∆F = ήh (217)
Bu yerda ή- suyuqlikning solishtirma oglsquoirligi
54
Qolsquonglsquoiroqchali tizimlarda bosimlar farqi ∆F = F1 ndash F2 qolsquonglsquoiroqchani
aralashuvini hosil qiladi va natijada F1 bosimni aniqlash imkoniyati tuglsquoiladi
Gidostatik tizimlarda xalqali tarozili kameraning burilish burchagi bosimlar
farqi ∆F = F1 ndash F2 ga proporsional bolsquoladi
219-rasm Suyuqlikli bosim datchiklarining turlari
a) ndash U-shaklli b) ndash qolsquongiroqchali v) ndash gidrostatik g) ndash membranali d) ndash
silfonli e) ndash manometrik trubkali
Suyuqlikli bosim datchiklari aniq va bir melsquoyorda ishlashi bilan bir qatorda
ularning ekspluatatsion noqulayliklari (kichik oraliqlarda olsquolchash sharoitlari
faqatgina vertikal holatda ishlashi katta olsquolchamlarga ega bolsquolganligi kabilar)
sababli oxirgi paytlarda ularni olsquornini takomillashgan datchiklar egallamoqda
Membranali datchiklarda (219a-rasm) elastik plastina (membrana) nazorat
qilinayotgan muxit bosimi talsquosirida bolsquoladi va kontaktli tizim bilan mustaxkam
boglsquolangan shtokka talsquosir kolsquorsatadi Bunday turdagi datchiklar sodda tuzilishi
puxtaligi olsquolchovlarni yetarlicha aniqlik bilan olsquolchashi sababli ularni qolsquollash yil
sayin kolsquopayib bormoqda
Silfonli datchiklar (219b-rasm) egiluvchan materialdan yasalgan
gofrirovanli yupqa devorli trubkadan tashkil topgan bolsquoladi Тashqi va ichki
bosimlar farqini unga talsquosir qilayotgan kuch hosil qiladi Bu kuch talsquosirida
silfonning cholsquozilishi va qisilishi hosil bolsquoladi Silfonning bolsquosh uchini siljishi
kolsquorsatkich strelkasi va xarakatlanuvchan kontaktlari orqali amalga oshiriladi
a b v
g d e
55
263 Sarf datchiklari
Sarf datchiklarini qolsquollashda turli xil fizikaviy prinsiplardan foydalaniladi
Uzluksiz oquvchan suyuqliklar va gazlarning sarfini aniqlashning eng kolsquop
tarqalgani drosselli qurilmalarda bosimning olsquozgarishi bolsquoyicha olsquolchash usuli
hisoblanadi (220-rasm) Drosselli qurilmalar sifatida diafragmalar sopla va
Venturi trubkalari qolsquollaniladi
Drossel-diafragmali suyuqlik datchiklarida (220a-rasm) unga olsquornatilgan
trubkaning 1 ikkala tomonida 2 impulsli trubkalar joylashgan bolsquoladi Rezistor R
suyuqlik bilan shuntlanadi hamda bosim va tok olsquozgarishini proporsionalligini
talsquominlaydi Ikkilamchi jihozdagi tok I u quyidagicha aniqlanadi
Iu = a (P1 ndash P2) = a P (218)
220-rasm Sarf datchiklari
a) ndash drossel-diafragmali b) ndash vertikal qanotli tezlik v) ndash spiral-qanotchali
Bosim olsquozgarishi ∆R (Nm ) va sarf Q (m s) orsidagi boglsquolanish quyidagi
tenglik bilan ifodalanadi
Q =αs S0αg20
(219)
a b
v
56
Bu yerdaSp-diafragma teshigi yuzasim2 αs ndash sarf koeffitsiyenti
α-proporsionallik koeffitsiyenti ∆P-bosim olsquozgarishi Nm2 g-erkin tushish
tezlanishims2 ή-muxitning zichligikgm
3
Sarfni olsquolchovchi tezlik datchiklari suv suyuq yoqilglsquoi gaz va boshqa
moddalarni aniqlash schyotchiklarida qolsquollanilib kelinmoqda
Vertikal qanotli tezlik datchiklarida (220b-rasm) ular orqali olsquotadigan
suyuqlik vertushkani 2 aylanishiga sababchi bolsquoladi Bunda oqim tezligiga
propotsional bolsquolgan aylanish chastotasi quyidagicha bolsquoladi
n = av = aQS (220)
bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti aylmin
v ndash suyuqlik tezligigims
Q ndash suyuqlik sarfi m3s
S ndash datchikning ishchi yuzasi m2
Spiral vertushkali datchiklar (220v-rasm) suyuqlikni katta sarflarini
aniqlashda ishlatiladi Bunday turdagi datchiklar boshqa turdagi datchiklardan
farqli olsquolaroq truboprovodlarning notekis joylarida ham ishlash qobiliyatiga ega
Spiral vertushkaning aylanish chastotasi n (ayls) sarfga Q (m s) tolsquoglsquori
proporsional va qanot qadamiga l (m) teskari proporsional bolsquoladi
n = a Q S∆l (221)
264 Burchak tezligi datchiklari
Burchak tezligi datchiklari asosan 3 guruhga bolsquolinadi mexanik gidravlik
va elektrik
Burchak tezligining mexanik markazdan qochma datchigining kinematik
sxemasi 221a-rasmda kolsquorsatilgan Bunda yuklanma 1 markazdan qochma kuch
Fs = amw r talsquosirida prujinani 2 siqadi va valning aylanishi bolsquoyicha 5 muftani 3
siljitadi Muftaning siljishi induktiv olsquozgartirkichga uzatiladi va aylanish tezligi
hisoblanadi
57
Datchikning sezgirligi quyidagicha aniqlanadi
Kd = dFsdw = 2amwr (222)
bu yerda m - aylanayotgan yuklarning massasi r - yuklarning aylanish
radiusi w ndash aylanish burchak tezligi
Mexanik markazdan qochma datchiklar katta xatoliklarga ega va tezlikni
faqatgina kichik oraliqlarda olsquolchashga molsquoljallangan bolsquoladi
Gidravlik datchiklar (221b-rasm) asosan aylanish chastotasini proporsional
ravishda suyuqlik bosimga yoki sarf olsquozgarishiga aylantirib berish uchun hizmat
qiladi Bunday turdagi datchiklar nasosdan 1 suyuqlik bosimi olsquozgarishini qabul
qiluvchi prujinali porshendan 2 hamda aylanish chastotasini ulab boradigan
shkalalardan tashkil topgan bolsquoladi Bu turdagi datchiklarning amalda qolsquollanilishi
ularning murakkab tuzilishi va olsquolchovlarni yuqori darajada emasligi sababli
anchagina chegaralangan
Хozirgi davrda elektrik datchiklarning qolsquollanilishi keskin ravishda kolsquopayib
bormoqda Bunday datchiklar odatda olsquozgarmas yoki olsquozgaruvchan tokli
mikrogeneratorlar (taxogeneratorlar) shaklida bajarilgan bolsquoladi
a) b)
221-rasm Mexanik (a) va gidravlik (b) burchak tezligi datchiklari
Ularning chiqish kuchlanishi U aylanish chastotasiga proporsional bolsquoladi
U = a w (223)
bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti
58
Datchikning sezgirligi esa quyidagicha ifodalanadi
Kd = dUdw (224)
Chastotali elektrik tezlik datchiklari aylanish tezligini chastotaga yoki tok
va kuchlanish amplitudasiga olsquozgartirib beradi
Vaqt-impulsli datchiklarida (222a-rasm) elektr olsquotkazuvchan qatlam bilan
qoplangan 2 izolyatsion barabanning 1 aylanishi natijasida chap yotka navbati
bilan elektr zanjirini qolsquoshib va ochib turadi Natijada impulslar hosil qilinadi va
ularni ikkilamchi asbob A yozib boradi Impulslar soni quyidagicha topiladi
N = a w (225)
Bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti
Datchikning sezgirligi (imp srad) esa quyidagicha ifodaladi
Kd = dNdw (226)
Vaqt-impulsli datchiklarining asosiy kamchiligi ndash ularning
kontaklarini tez ishdan chiqib turishidir
Induksion tezlik datchiklarida (222b-rasm) olsquozgarmas magnitning 2
aylanishi natijasida cholsquolglsquoamda 2 olsquozgaruvchan (impulsli) kuchlanish hosil
qilinadi va u valning aylanish tezligiga proporsional bolsquoladi
222-rasm Elektrik tezlik datchiklari
d) - vaqt -impulsli e va j) ndash induksion
d e
j
59
27 Namlik datchiklari
271 Namlik korsquorsatgichlari xaqida tushuncha
Maxsulotlar va muxit namliklari asosiy kolsquorsatgich bolsquolib ularni texnologik
jarayonlarni avtomatlashtirishda boshqarish va vaqti-vaqti bilan nazorat qilish va
olsquolchab turish kerak bolsquoladi Maxsulot tarkibidagi namligi asosan absolyut (I) va
nisbiy (U) namlik kolsquorsatgichlari bilan baholanadi
Absolyut namlik quyidagicha ifodalanadi
1000
(227)
Bu yerda M ndash maxsulotdagi namlik massasi
Mo- absolyut quruq maxsulot massasi
Namlik esa quyidagicha aniqlanadi
1000 ММ
МФ (228)
Nisbiy namlik 10м
х
а
аУ (229)
bu yerda ax ndash xaqiqiy absolyut namlik
am ndash maksimal absolyut namlik
272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi
va ish prinsiplari
Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik namlik dachiklari elektrofizikaviy va
elektroparametrik turlariga bolsquolinadi Elektrofizikaviy datchiklar radiatsion va
magnitoyaderli rezonans dachiklarini olsquoz ichiga oladi Radiatsion dachiklarning ish
prinsipi nam muxitnig infraqizil nurlarni yuqori chastotali elektromagnit
tebralishlarni - nurlar va neytron nurlanishlarni qabul qilish darajasini olsquolchashga
60
asoslangan bolsquoladi Magnitoyaderli rezonans datchiklarining ish prinsipi esa
vodorod atomlari yadrosi va namlikning radiochastotali magnit maydonini qabul
qilishi prinsipida ishlaydi
Elektroparametrik datchiklar konduktometrik dielkometrik va gigrometrik
turlarga bolsquolinadi Konduktometrik datchiklar elektrokimyoviy olsquozgartirgichlar
tarkibiga kiradi va ishlash prinsipi muxitning elektr olsquotkazuvchanligini olsquozgarishi
natijasida namlikni aniqlashga asoslangan bolsquoladi Chiqish kolsquorsatgichi bolsquolib
bunda muxit olsquotkazuvchanligi hisoblanadi
Dielkometrik datchiklar dielektrik singdiruvchanlik (E=210 - qattiq jismlar
uchun E=81-suv uchun) yoki dielektrik isrof tangens burchagi qiymatlari bolsquoyicha
namlikni aniqlanadi
Gigrometrik datchiklar elektronli olsquozgartirgichlar guruhiga mansub bolsquolib
ularning ishlash prinsipi qolsquoshimcha gigroskopik zarrachalarning mexanik yoki
elektrik xarakteriskalarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi
Qishloq xolsquojaligi ishlab chiqarishida gazlar va xavo namliklari datchiklari
keng miqyosda qolsquollaniladi Ularning quyidagi turlari mavjud gigrometrik
dilatometrik datchiklar - namlik talsquosirida chiziqli olsquolchamlari olsquozgarishiga
gigristorlar elektropsixrometrlar xarorat - muvozanatli va kondensatsion
datchiklar - qarshilik olsquozgarishiga hamda radioskopik va infraqizil datchiklar - gaz
va xavoning fizikaviy xususiyatlarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi
Хavo namligini aniqlashning psixrometrik usuli quruq va suv bilan
namlangan ikki termometrlarni qolsquollashga asoslangan bolsquoladi Bu prinsipda
namlikni nazorat tizimi datchiklari-elektropsixrometrlar ishlaydi
Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi 223-rasmda keltirilgan
Muvozanatsiz kolsquoprikning ikki yelkasiga ikkita bir hil yarimolsquotkazgichli
termorezistorlar ulangan bolsquolib ular gigroskopik keramik trubkaga joylashtiriladi
Birlamchi trubkanig bir tomoni suvga tushuriladi ikkinchi tomoni esa xavoda
turadi Yalsquoni termorezistor (Rg) quruq trubkada joylashadi va uning xarorati xavo
xaroratiga teng bolsquoladi Suv bilan namlanadigan ikkilamchi trubkadagi
termorezitorning (R n) qarshiligi namning parlanishiga boglsquolik bolsquoladi va
61
buglsquolanish jarayonida xaroratning kamayishi hisobiga uning qarshiligi nisbatan
yuqori bolsquoladi Хavo namligi qanchalik kam bolsquolsa nam trupka sirtidan suvning
parlanishi tezroq bolsquoladi Bunda Rk va Rn orasidagi farq katta bolsquoladi va
olsquozgartirgichdagi (U) chiqish signali kuchliroq bolsquoladi
Rk Rk
Ut
R1 R2
223-rasm Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi
Maxsulotlar namligini aniqlaydigan elektrik datchiklar konduktometrik
(muxitning elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgarishi) dielkometrik (dielektrik
singdiruvchanligi E olsquozgarishi) radioizotopli elektroabsorbsionli ultrotovush va
SVCh (olsquota yuqori chastotali) datchiklarga bolsquolinadi
Konduktometrik va dielkometrik datchiklar silindrik yoki tekis xavo
kondensatorlaridan yasalgan elektrodlardan yoki igolkali elektrodlardan ham
tashkil topgan bolsquoladi Maxsulot kondensatorlar orasiga joylashtirib uning namligi
aniqlanadi
У
62
28 Generator datchiklari
Generator datchiklarida bevosita sezgir elementlar kirish signali (x) chiqish
signaliga (u) olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga
bolsquoladi va chiqish signali elektr yurituvchi kuch kolsquorinishida hosil bolsquoladi Bu
turdagi datchiklar juda sodda tuzilgan bolsquoladi va qolsquoshimcha energiya manbaisiga
ega bolsquolishi shart emas
Generator datchiklari induksion fotoelektrik plsquoezoelektrik va termoelektrik
datchiklari (termoparalar) guruxiga bolsquolinadi
281 Induksion datchiklar
Induksion datchiklarning ish prinsipi elektromagnit induksiya qonuniga
asoslangan bolsquoladi yalsquoni magnit oqimi olsquozgartirilayotgan konturda EYUK ҳosil
bolsquoladi
dt
dФWE 2
(230)
Induksion datchiklar 3 hil kolsquorinishga ega 1 Cholsquolglsquoamli 2 Ferromagnit
detali xarakatlanuvchi 3 Тaxogeneratorli
Induksion datchiklar qishloq va suv xolsquojaligi sohasida keng qolsquollaniladi
Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali uzluksiz
nazorat qilish sxemasi 225-rasmda keltirilgan
Uning ishlash prinsipi quyidagicha Bunkerni (1) donni tolsquolishi va uning
oglsquoirligini olsquozgarishi natijasida prujina (2) siqiladi Magnitlanmagan polsquolat olsquozak
(3) ketma-ket ulangan cholsquolglsquoamlardan (W1 va W2 ) iborat glsquoaltak (4) ichida
xarakatlana boshlaydi Bu ikkita cholsquolglsquoamlar kolsquoprik sxemaning (5) ikki qolsquoshni
yelkasini tashkil etadi Sxemadagi kolsquoprikning bitta diagonaliga olsquolchov asbobi
ulangan ikkinchisiga esa maxsus talsquominlash blokidan olsquozgaruvchan kuchlanish
uzatiladi
63
224-rasm Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali
uzluksiz nazorat qilish sxemasi
282 Fotoelektrik datchiklar
Fotoelektrik datchiklar guruxiga kiruvchi fotodiodlar va ventilli
fotoelementlarning ish prinsipi ichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan bolsquoladi
Ichki fotoelektrik effekt uruglsquolik oqimi talsquosirida erkin elektronlar olsquozining
energetik holatini olsquozgartirib moddaning olsquozida qolishi xodisasi bilan
xarakterlanadi Bunda modda ichida kolsquocha oladigan erkin zaryadlar hosil bolsquoladi
Erkin zaryadlar modda ichida kolsquochganda fotoelektr yurituvchi kuchlarni hosil
qiladi (ichki fotoeffektli fotoelementlar shu prinsipda qurilgan) yoki elektr
olsquotkazuvchanlikni olsquozgartiradi (fotoqarshiliklar shu prinsipda qurilgan)
Ichki fotoeffektli fotoelementlar kolsquopincha ventilli fotoelementlar deb
ataladi Selenli fotoelementlar eng kolsquop tarqalgan fotoelementlar hisoblanadi
Selenli fotoelementning tuzilishi va sxemasi 225 a-rasmda uning xarakteristikasi
esa 225 b-rasmda kolsquorsatilgan
64
Ф
1
2
3
4
а) b)
225-rasm Fotoelement va uning tavsifnomasi
Element (225a-rasm) yupqa oltin qatlami 1 berkituvchi qatlam 2 selenli
qatlam 3 va polsquolat taglik 4 dan iborat Selenning oltin bilan chegarasida berkituvchi
qatlam hosil bolsquoladi bu qatlam detektorlik xususiyatiga ega bolsquolib yoruglsquolik oqimi
bilan urib chiqarilgan elektronlarning orqaga qaytishiga imkon bermaydi
Yoruglsquolik oqimi oltin qatlamidan olsquotib ventilli fotoeffekt hosil qiladi shunda
elektronlar yoritilgan qatlamdan yoritilmagan (izolyatsion berkituvchi qatlam bilan
ajratilgan) qatlamga olsquotadi
2821 Fotorezistorlar
Fotorezistor ndash yarim olsquotkazgich fotoelektrik asbob bolsquolib bunda foto
olsquotkazuvchanlik hodisasi qolsquollaniladi yalsquoni optik nurlanish talsquosirida yarim
olsquotkazgichni elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Fotorezistor tuzilishi quyidagi
rasmda kolsquorsatilgan
226 rasm Fotorezistorning tuzilishi va ulanish sxemasi
1-plyonka yoki plastik 2-dielektrik material
65
Asosiy kattaliklari
ф
IS
ф
i (231)
Qoronglsquoulik qarshiligi ndash yoritilmagan fotorezistorlarning qarshiligi qiymati
teng diapazonga ega Rk =102
109 Om
Ishchi kuchlanishi ndash ishchi kuchlanish qiymati fotorezistor olsquolchamlariga
boglsquoliq yalsquoni elektronlar orasidagi masofaga boglsquoliq ravishda 1-1000 V gacha
tanlanadi
Shuni talsquokidlash kerakki fotorezistorlarning kattaliklari tashqi muhit talsquosirida
olsquozgaradi Fotorezistorlar afzalligi yuqori sezgirligi nurlanishning infraqizil
qismida qolsquollash mumkinligi olsquolchamlari kichikligi va doimiy tok va
olsquozgaruvchan tok zanjirlarida qolsquollash mumkinligi
2822 Fotodiodlar
Fotodiod deb yarim olsquotkazgichli fotoelement asbob bolsquolib bitta elektron-
kovakli olsquotishga va ikkita chiqishga egadir Fotodiodlar ikki xil rejimda ishlashi
mumkin 1) tashqi elektr energiya manbaisiz (fotogenerator rejimida) 2) tashqi
elektr energiya manbai yordamida (fotoolsquozgartgich rejimida)
227 rasm Diodning tuzilishi
66
2823 Optoelektron asboblar
Optoelektron asbob deb elektr signalini optik signalga (nur energiyasi)
olsquozgartiruvchi bu energiyani indekatorlarga yoki fotoelektrik olsquozgartkichlarga
uzatuvchi asboblarga aytiladi
Kolsquop tarqalgan optoelektron asboblardan biri optrondir Optron nurlanish
manbasi va qabul qilgichdan tuzilgan bolsquoladi Bu ikkalasi bir korpusga
joylashtirilgan va bir biri bilan optik va elektr boglsquoliklikka ega bolsquoladi
Elektron qurilmalarni optronlar aloqa elementi funksiyasini bajaradi bunda
malsquolumot optik nurlar orqali uzatiladi Buning hisobiga galvanik boglsquolanish
bolsquolmaydi va elektron uskunalarga salbiy talsquosir etuvchi qayta boglsquolanishlar
bolsquolmaydi
228 rasm Optronni tuzilishi
1- Chiqishlar 2 - Fotoqabul qilgich 3-Korpus 4-Optik muhit 5-Svetodiod
Optronlar malsquolumot tolsquoplash va saqlash qurilmalarida registorlarda va
hisoblash texnikasi qurilmalarida qolsquollaniladi
Zamonaviy optoelektrnonlarda nur chiqaruvchi sifatida svetodiodlar foto
qabul qilgich sifatida esa fotorezistorlar fototiristorlar qolsquollaniladi
Qolsquollanilgan foto qabul qilgich turiga qarab optronlar ndash fotorezistorli
fotodiodli fototranzistorli va fototiristorlilarga bolsquolinadi
67
229- rasm Optronlarning shartli grafik belgilanishi
a) rezistorli b) diodli v) fototranzistorli g) fototiristorli
Fotoelektrik asboblarni belgilash tizimi Fotoelektron asboblar xarf-sonli
kod bilan belgilanadi - birinchi element xarflar asbob guruxini bildiradi frndash
fotorezistorlar fdndashfotodiodlar
- ikkinchi element harflar ndashasbobni tayyorlangan materialini kolsquorsatadi GO ndash
germaniy GB ndash germaniy legirlangan brom GZ ndash germaniy legirlangan
oltingugurt bilan GK ndash germaniy kremniyli birikma K-kremniy KG ndash kremniy
legirlangan geliyli RG- arsenidli galliy va xk
- uchinchi element ndash001 dan 999 gacha sonlar ishlab chiqarish nomeri
- tolsquortinchi element ndash harf yarim olsquotkazgich fotoasboblar podgruppasini
belgilaydi u-Unipolyar fotorezistor B ndash bipolyar fotorezistorlar L ndash kuchkili
fotodiodlar Svsvlvn FDGZ-001K ndash fotodiod germaniyli legirlangan
oltingugurtli ishlab chiqarilgan nomeri 001
Optoelektronik datchiklar qishloq va suv xolsquojaligida va sanoatda keng
qolsquollanilib kelinmoqda 230-rasmda yerga ishlov berish agregatini avtomatik
bajarishda olsquosimliklar qatorini nazorat qilish fatodatchikning sxemasi keltirilgan
230-rasm Yerga ishlov berish agregatini avtomatik boshqarish tizimida
olsquosimliklar qatorini fotodatchik yordamida nazorat qilish sxemasi
12-yoruglsquolik manbai 34-fotoqarshilik
56-kuchaytirgichlar 78-ijro mexanizmlari
a b v g
68
Ushbu datchik ishlov berish agregatining ikki tomonidan joylashtiriladi va
ular yoruglik manbasidan (1 2) fatoqarshilikdan (3 4) kuchaytirgichdan (5 6)
va ijro mexanizmidan (7 8) tashkil topgan Qurilmaning ishlash prinsipi
quyidagicha agregatning chetga chiqishi sodir bolsquolsa yoruglsquolik manbasi bilan (1
yoki 2) fatoqarshilik (3 yoki 4) oraliglsquoini olsquosimlik tolsquosib qoladi va bunda yoruglsquolik
nuri fotorezistorga tushmay qoladi Natijada kuchaytirgich chiqishida (5yoki6)
signal xolati olsquozgaradi va ijro mexanizmini (7 yoki 8) ishlab ketishga sabab
bolsquoladi yani ishlov berish agregati avtomatik ravishda xarakat qilishini tashkil
etadi
Bugungi kunda fotodatchiklar dalalardagi xashoratlar xarakatini va sonini
aniqlashda metroda xarakatlarni nazorat qilishda kolsquocha yorugligini boshqarish
kabi jarayonlarda qolsquollanilib kelinmoqda
283 Prsquoezoelektrik datchiklar
Prsquoezoelektrik datchiklarni (231-rasm) ishlash prinsipi balsquozi kristall
moddalarning mexanik kuch talsquosirida elektr zaryad hosil qilish qobiliyatiga
asoslangan Bu xodisa p yezoeffyekt deb ataladi
Plsquoezoeffekt kvars turmalin segnet tuzi bariy titanat va boshqa moddalar
kristallarida kuzatiladi Bu tipdagi asboblarda kolsquopincha kvars ishlatiladi
Kvarsning plsquoezo elektroeffekti +500deg S gacha bolsquolgan temperaturaga boglsquoliq
emas lekin +570deg S dan oshgan temperaturada bu effekt nolga teng bolsquolib qoladi
Pezoelektrik datchiklarning hosil qiladigan EYUK bosimga proporsional
bolsquolib quyidagi formula orqali aniqlanadi
С
FаU х0 (232)
bu yerda ndash S - datchikning umumiy siglsquoimi
Fx - mexanik bosim
a0 - proporsionallik koeffitsiyenti
69
231-rasm Pezoelektrik datchikning sxemasi
Ushbu datchikning sezgirligi
хF
Uд
К (233)
Kolsquorib chiqilgan prinsipda pezoelektrik manometrlar ishlaydi (232-
rasm)
232-rasm Pezoelektrik manometrning sxemasi
1-bosim memranasi 2 5-metall qistirmalar 3-potensial qistirma
4-izolyatsion olsquotkazgich 6-sharik
Plsquoezokvars manometrning tuzilish sxemasi 4-rasmda keltirilgan
Olsquolchanayotgan bosim membrana 1 orqali kvars plastinkalar 7 ga talsquosir qiladi Bu
plastinkalarning metall kistirma 2 ga tegib turgan ichki tomonida bir hil ishorali
zaryadlar paydo bolsquoladi Plastinkalarning ichki tomonidagi potensial qistirma 3
70
bilan ulangan va izolyatsiyalangan olsquotkazgich 4 orqali olinadi plastinkalarning
ustki tomonidagi potensial esa korpus metall qistirmalar 2 va 5 membrana 1 va
sharik 6 orqali olinadi Olsquolchanayotgan bosimga proporsional bolsquolgan potensiallar
farq plastinalardan olinib kuchaytiruvchi lampa setkasiga uzatiladi
284 Тermoelektrik datchiklar (termoparalar)
Хaroratni olsquolchashning termoelektrik usuli termoelektrik termometrning
(termoparaning) termoelektrik yurituvchi kuchi (termo eyuk) xaroratiga
boglsquolikligiga asoslangan Bu asbob -2000S dan 2500
0S gacha bolsquolgan xaroratlarni
olsquolchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy tekshirish ishlarida keng qolsquollaniladi
Тermoelektrik termometrlar yordamida xaroratni olsquolchash 1821 yilda
Zeebek tomonidan kashf etilgan termoelektrik xodisalarga asoslangan Bu
xodisalarning xaroratlarni olsquolchashda qolsquollanilishi ikki hil metall simdan iborat
zanjirda ularning kavsharlangan joyida xaroratlar farqi hisobiga hosil bolsquoladigan
EYuK effektidan iborat ТEYuK hosil bolsquolishining sababi erkin elektronlar
zichligi kamroq metallga diffuziyasi bilan izoxlanadi Shu paytda ikki xil
metallning birikish joyida paydo bolsquoladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik
kolsquorsatadi Elektronlarning diffuzion olsquotish tezligi paydo bolsquolgan elektr maydon
talsquosiridagi ularning qayta olsquotish tezligiga teng bolsquolganda xarakatli muvozanat
holati olsquornatiladi Bu muvozanatda A va V metallar orasida potensiallar ayirmasi
paydo bolsquoladi Elektronlar diffuziyasining intensivligi olsquotkazgichlar birikkan
joyning xaroratiga ham boglsquoliq bolsquolgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda
hosil bolsquolgan eyuk ham turlicha bolsquoladi
Тermoelektrik termometrlarni yaratish uchun ishlatiladigan termoelektrod
materiallar bir qator xususiyatlarga ega bolsquolishi shart chunonchi issiqqa
chidamlilik va mexanikaviy mustaxkamlik kimeviy inertlik termoelektr bir xillik
stabillik va termoelektr xarakteristikani tiklash teyukning temperaturaga
bolsquolgan (chiziqli xarakteristikasiga yaqin va bir ishorali) boglsquolanishi yuqori
sezgirlik
71
Тermoparalarning quyidagi turlari mavjud
1 Platinarodiy - platina termopara (ТPP)- neytral va oksidlanadigan muxitda
ishonchli ishlaydi ammo tiklanish atmosferasida ayniqsa metall oksidlari
termoparaga yaqin joylashgan yerda tez ishdan chiqadi Metall buglsquolari va uglerod
(ayniqsa uning oksidi) platinaga zararli talsquosir kolsquorsatadi
2 Platinarodiy (30- rodiy)- platinarodiy (6- rodiy) termopara (ТPR-306
tip) Bu termoparalarning asosiy xususiyati 18000S gacha temperaturani olsquolchash
va kichik teyuk ga ega bolsquolishdir
3 Хromel - alyumel (ТХA tip) termopara nodir bolsquolmagan metallardan
tayyorlangan termoparalar orasida eng turglsquouni hisoblanadi Musbat elektrod-
xromel (89 Ni 98 Cr 1 Fe 02 Mn) qotishmadan manfiy elektrod-almel
esa (94 Ni 2 Al 25 Mn 1 Si 05 Fe) qotishmadan iborat ТХA
termopara 1300 0S gacha bolsquolgan temperaturani olsquolchash uchun qolsquollaniladi
4 Хromel-kopel termopara (ТХK)- turli muxitlarning temperaturasini
olsquolchash uchun ishlatiladi Manfiy elektrod - kopel mis va nikel qotishmasidan
(59 Cu 44 Ni) iborat ТХK termopara 800 0
S gacha temperaturani olsquolchash
uchun ishlatiladi uning teyuk boshqa termoparalarnikiga qaraganda ancha katta
5 NK - SA qotishmalaridan tayyorlangan (ТNS tipidagi) termopara erkin
uchining temperaturasiga tuzatish kiritishni talab qilmaydi chunki 200 0
S gacha
temperaturani olsquolchaydigan termoparaning teyuk amalda nolga teng Yuqorigi
temperatura chegarasi 1000 0
S Platina gruppasidagi ТPP va ТPR termoparalari 05
yeki 1mm diametrda tayolsquorlanib chinni munchoq yoki trubka bilan
izolyatsiyalanadi ТХA ТХK va ТNS termoparalar 0732 mm diametrlik simdan
tayyorlanib sopol munchoq bilan izolyatsiya qilinadi
Mexanikaviy tayziq va olsquolchanayotgan muxit talsquosiridan saqlash uchun
termopara elektrodi himoya armaturasi ichiga olinadi
Yuqorida aytilganidek termopara bilan temperaturani olsquolchash paytida
termoparaning erkin uchlaridagi temperaturaning olsquozgarishiga qarab tuzatish
kiritiladi Sanoatda avtomatik ravishda tuzatish kiritish uchun elektr kolsquoprik
sxemalar qolsquollaniladi
72
233-rasm Тermoelektrik termometrning prinsipial sxemasi
a b
v
g
73
3-bob Avtomatika relelari
31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi
Rele deb malsquolum bir kirish signali olsquozgarganda chiqish signali sakrashsimon
olsquozgaruvchi moslamaga aytiladi Rele qishloq xolsquojalik avtomatikasida eng kolsquop
qolsquollaniladigan elementlardan biri hisoblanadi Тalsquosir qiladigan fizik kattaliklariga
qarab ular elektrik mexanik magnit issiqlik optik radioaktiv akustik va kimeviy
relelarga bolsquolinadi
Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik relelar olsquoz navbatida 9-turga bolsquolinadi (31-
rasm)
Avtomatikaning elektrik relelari
Elektromagnit Magnitoelektrik Elektrodinamik
Induksion Ferromagnit Elektron
Ion Elektroissiklik Rezonans
31-rasm Elektrik relelarning klassifikatsiyasi
Elektromagnit relelarida chulglsquoamdan olsquotayotgan tok talsquosirida magnit
maydon xosil bolsquolib yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgartiriladi
Magnitoelektrik relelarda chulglsquoam ramka kurinishida bajarilib olsquozgarmas
magnit maydonida joylashtirilgan Chulglsquoamdan tok utayotganda ramka prujinani
kuchini yengib xarakatga keladi va kontaktlarning xolatini uzgartiradi
74
Elektrodinamik rele ish prinsipi buyicha magnitoelektrik relega olsquoxshash
lekin undagi magnit maydoni maxsus uyglsquootish cholsquolglsquoami bilan hosil etiladi
Induksion relening ish prinsipi relening cholsquolglsquoami hosil qiladigan
olsquozgaruvchan magnit oqimi va xarakatlanuvchan diskda hosil bolsquoladigan tok
olsquozaro talsquosiriga asoslangan
Ferromagnit relelar magnit kattaliklari (magnit oqimi magnit maydoni
kuchlanganligi) yoki ferrodinamik materiallarining magnit tavsifnomalari
olsquozgarilishi talsquosirida ishlaydi
Elektron va ion relelari bevosita kuchlanish yoki tok kuchi natijasida hosil
bolsquoladigan sakrashsimon olsquozgarishlar talsquosirida ishlaydi
Elektroissiqlik relelari xarorat talsquosirida ishlaydi Ularning ish prinsipi
yuqorida kolsquorib chiqilgan bimetalik va bilatomitrik datchiklarning ish prinsipiga
olsquoxshash bolsquoladi
Rezonans relelari ish prinsipi elektrik tebranish tizimlarda hosil bolsquoladigan
rezonasga asoslangan
32 Relelarning asosiy korsquorsatkichlari
1 Ishga tushish kolsquorsatkichi - relelar ishga tushish paytidagi kirish
kattaligining eng kichik qiymati - Хit
2 Qolsquoyib yuborish kolsquorsatkichi-relening oldingi holatiga qaytishi uchun
zarur bolsquolgan kirish kattaligining eng katta qiymati - Хkyu
3 Qaytish koeffitsiyenti-Kk=Хkyu Хit nisbati
4 Ishchi parametri - rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish
kattaligining qiymati (nominal) rejimidagi - Хish
Zahira (zapas) koeffitsiyenti
ishga tushishi
51
тХи
Хиштиз
75
qolsquoyib yuborish 01
шХи
юХкюзк
6 Kuchaytirish koeffitsiyenti - kontaktlardagi quvvatning kirish signalidagi
quvvatga nisbati
Риш
РконтКк
Relelarning yana bir muxim parametrlaridan (32- rasm) biri - ularning ishga
tushish va qolsquoyib yuborish vaqtlari Cholsquolglsquoamga kuchlanish berilganda u shu
vaqtning olsquozida ishga tushmasdan balki bir oz vaqtdan keyin ishga tushadi Ushbu
Т it vaqt ishga tushish vaqti deb ataladi Kuchlanish cholsquolglsquoamidan ajratilganda
ham qolsquoyib yuborish malsquolum bir vaqt ichida amalga oshadi - Тk 10 Bu vaqt quyib
yuborish vaqti deyiladi Ushbu inersionlik chulglsquoamning katta induktivlik bilan
tushuntiriladi Grafikdagi 0 nuqtasi chulglsquoamni manbaga ulanishiga tolsquoglsquori keladi
Т siljish vaqti mobaynida relening xarakatlanuvchi qismlari tinch xolatda bolsquoladi
Тok esa I toki qiymatigacha olsquosadi Т=Т vaqt mobaynida relening xarakatlanuvchi
qismlari bir turglsquoun holatdan ikkinchi turglsquoun holatga olsquotishadi Shundan keyin
tok olsquozining nominal kolsquorsatkichi ndash I n gacha oshadi
Kuchlanish ajratilishi bilan relening toki Т gacha kamayadi Bu vaqtda
yakor olsquozining eski holatiga qaytadi Demak relening ajralishi Т vaqt mobaynida
amalga oshadi
Ishga tushish vaqtiga qarab relelar tez xarakatlanuvchi (Т=50-150 ms) olsquorta
xarakatlanuvchi (Т=1-50 ms) va sekin xarakatlanuvchi (Т=015-1 s) Agar Т = 1
sek bolsquolsa bunday rele vaqt relesi deyiladi
33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari
Relelarning puxtaligi va kontaktlarining kommutatsion xususiyatlari asosan
kontaktlarga boglsquolik Relelarning kontaktlari quyidagi ekspluatatsion kolsquorsatkichlar
bilan tavsiflanadi
Ruxsat etilgan chegaraviy tok ndash I re Bu kolsquorsatkich kontaktlar qizib
olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini yolsquoqotmaydigan xarorat bilan
76
aniqlanadi Ruxsat etilgan chegaraviy tokni oshirish uchun kontaktlarning
qarshiligini kamaytirib ularning sovitish yuzasini oshirish kerak
Ruxsat etilgan chegaraviy kuchlanish-U re Kontaktlar olsquortasidagi
izolyatsiyani va kontaktlararo masofada teshib olsquotish kuchlanishi bilan aniqlanadi
Ruxsat etilgan chegaraviy quvvat ndash R re Bu kolsquorsatkich kontaktlar ajralish
jarayonida turglsquoun - yoyni (dugani) hosil qilmaydigan zanjirning quvvati bilan
aniqlanadi
Kontaktlarning ish rejimini yengillashtirish maqsadida kontaktlarga (32 -
rasm a b) yoki cholsquolglsquoamga (32 - rasm v g d) shunt sifatida qolsquoshimcha
elementlar ulash maqsadga muvofiqdir
Cholsquolglsquoamning induktivligi hisobiga yiglsquoilgan magnit energiyasi
kontaktlararo masofada sarflanmasdan rezistor va kondensator yoki
cholsquolglsquoamning olsquozida sarflanadi Rezistor qarshiligi cholsquolglsquoamning aktiv
qarshiligidan 5-10 barobar katta bolsquolishi kerak Kondensatorning siglsquoimi esa S=
05 - 20 mkf
32-rasm Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar
34 Elektromagnitli relelar
Yuqorida aytilgan relelarning orasida qiishloq xolsquojaligi avtomatikasida eng
keng qolsquollaniladigani elektromagnit relelaridir Eng oddiy elektromagnit relesining
sxemasi 33 -rasmda kolsquorsatilgan
a b v g d
77
33-rasm Elektromagnitli relening sxemasi
Cholsquolglsquoamdagi 3 kuchlanish talsquosirida hosil bolsquolgan magnit maydon
xarakatlanuvchi yakorni 1 qolsquozglsquoalmas olsquozakka 2 tortadi Yakorning xarakati
natijasida kontaktlar 5 ulanadi Kuchlanish ajratilsa prujina 4 talsquosirida kontaktlar
eski holatiga qaytadi Qoldiq magnit oqimi talsquosirida yakor tez ajratish maqsadida
uzoqqa nomagnitik materialdan bajarilgan shtift qotiriladi Cholsquolglsquoamdagi tokning
kolsquorinishi bolsquoyicha elektromagnit relelar olsquozgarmas hamda olsquozgaruvchan tok
sanoat va yuqori chastotali relelarga ajratiladi Relelarning tolsquoglsquori va puxta ishi
ularning tortish va mexanik tavsifnomalari olsquozaro moslanganlikka boglsquoliq Тortma
tavsifnoma - bu cholsquolglsquoamning elektromagnit kuchlanganligi va yakor bilan olsquozak
olsquortasidagi havo oraliglsquoi oralaridagi boglsquoliqlik Mexanik tavsifnoma esa
prujinaning kuchlanganligi bilan yakorning solsquorilish oralaridagi ochiqlilik relening
ishga tushish sharti ndash uning tortish tavsifnomasi (94 b-rasm) mexanik
tavsifnomasi ustida bolsquolishi kerak Qolsquoyib yuborish sharti esa aksincha tortish
tavsifnomalari minimumdan maksimumgacha olsquozgarilayotganda har hil amper -
olsquoramlar soni uchun gepper bolalar oilasidir Relening qolsquoyib yuborishi ekyu
nuqtasida amalga oshadi Тok oshishi bilan yakor 4 nuqtasida siljiydi lekin uzoqqa
faqat 3 nuqtasida eit nuqtasida yopishadi
78
4-bob Mantiqiy elementlar
41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari
Хalq xolsquojaligining hamma tarmoqlarida mehnat unumdorligi bilan mos
ravishda avtomatlashtirish darajasining olsquosishi elektr qurilmalari sxemalarining
murakkablashuviga olib keladi Bu sxemalardagi asosiy qurilma rele hisoblanadi
U qoidaga binoan elektr signallarining kolsquopayishi kuchayishi va bloklash uchun
xizmat qiladi Relelar ishining ishonchligi esa yuqori emas Relening
qolsquozglsquoaluvchan elementlari deyiladi tebranishdan vintli birikmalarning mexanik
mustaxkamligi buziladi kontaktlar kuyadi va xokazo Shuningdek tashqi omillar
yalsquoni xaroratning kolsquotarilishi chang agressiv muhit talsquosiri metall narsalarning
oksidlanishiga elektr ulanishning buzilishiga olib keladi Bundan tashqari rele juda
hajmdor qurilma U ishlayotganda shovqin va tebranishlar tarqatadi Ular katta
oglsquoirlikka va inersionlikka ega
Zamonaviy elektronikada rele qurilmalari olsquorniga ularning vazifasini tolsquola
bajara oladigan kontaktsiz elementlar qolsquollaniladi Releli va kontaktsiz sxemalarda
signalning olsquotishi maxsus matematik apparat yordamida yoziladi Bu tolsquoglsquorida
quyida tushuncha beriladi Mantiq algebrasi fikrlar orasidagi turli mantiqiy
boglsquolanishlarni olsquorganadi va faqat ikkita qiymat xaqiqiy ―I va sohta ―O bilan ish
kolsquoradi Mantiq algebrasida uchta asosiy mantiqiy funksiya bor
1 Mantiqiy kolsquopaytiruv yalsquoni konlsquoyunksiya ―VA
2 Mantiqiy qolsquoshuv yalsquoni dizlsquoyunksiya ―YoKI
3 Mantiqiy inkor ―YOlsquoQ
Logika algebrasi - bu 0 va 1 qiymatlarini qabul qilib olsquozgaruvchan
kattaliklar olsquortasidagi boglsquoliqliqni olsquorganadigan analiz va sintez matematik
apparatidir Bu ikkita qiymatga har hil olsquozaro qarama-qarshi hodisalar shart va
holatlar qolsquoyiladi Masalan kontaktning ulanishi-1 kontaktning ajralishi-0 signal
mavjudligi-1 signalning yolsquoqligi-0 yopiq zanjir-1 ochiq zanjir-0 Bu yerda
79
shuni nazarda tutish kerakki 0 va 1 raqamlari miqdoriy nisbatni anglatmaydi va
son ham emas balki ular simvol hisoblanadi
Logik orsquozgaruvchi deb faqat ikkita 0 va 1 qiymatlarini qabul qiluvchi
kattalikka aytiladi Logik funksiya deb-argumentlari kabi faqat 0 va 1 qiymatlarni
qabul qiluvchi funksiyaga aytiladi
Logik funksiyalarda kirishdagi va olsquozgaruvchi qiymatlarning turli xil
amallari termalar deyiladi Kirishdagi olsquozgaruvchilar qiymatlari va logik
funksiyalar qiymatlari termasi funksiyaning haqiqiylik jadvali deyiladi Jadvaldan
foydalanishning afzalligi shundaki funksiyaning matematik yozuvi uning tarkibini
hamma vaqt ham yaqqol kolsquorsatavermaydi Quyida asosiy funksiyalar tolsquoglsquorisida
bayon berilgan
42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar
1 laquoТAKRORLOVChIraquo
laquoТAKRORLOVChIraquo funksiyasining matematik kolsquorinishi y= k x bolsquolib
bu ifoda logik elementning chiqish signali y kirish signali x dan k marta farq
qilishini anglatadi
Bunda ularning ishoralari bir xil Bunday elementlar kirish signalini
kuchaytiruvchi va bolsquoluvchilar hisoblanadi
Haqiqiylik jadvali
Rele ekvivalent sxemasi
1 х y
Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi
х
0 0
1 1
у
HL
у
х
у
80
Sxemali yechimi
41- rasm
2 ldquoEMAS rdquo
― EMAS funksiyasi logik inkor deyiladi va matematik kolsquorinishi
quydagicha y= x Bu ifoda elementning chiqishdagi y signali kirishdagi x
signali bolsquolmaganda mavjudligini va aksincha bolsquolishini anglatadi
1 Prinsipial sxemada belgilanishi
Хaqiqiylik jadvali
Rele ekvivalent sxemasi
Sxemali yechimi
42 - rasm
3 ldquo VA rdquo
―VA funksiyasi logik kolsquopaytirish yoki konyuksiya deyiladi va matematik
y = x1 x2 kolsquorinishda ifodalanadi Bu funksiya logik elementning kirishdagi x1 va
x 1 10 1 1 4 13 y HL
y x
х
0 0
1 1
у
y HL х 1 10 1 14 13
81
x2 signallari faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina chiqishdagi y signali hosil
bolsquolishini anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanish
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
1 1 1
0 1 0
1 0 0
0 0 0
Sxemali yechimli
43 - rasm
4 ldquo YoKI rdquo
―YoKI funksiyasi logik qolsquoshish yoki dizyunksiya deyiladi va matematik
ifodalanishi quydagachi y= x1 V x2 Bu ifoda logik elementning kirishda hech
bolsquolmaganda x1 yoki x2 mavjud bolsquolsa chiqishdagi y signali paydo bolsquolishini
anglatadi V -mantiqiy qolsquoshuv
o
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
у HL
у
х2 х1
х1
y
х2 amp
HL 13 y 4
amp
1 1 9 12
x1 1 5
x2 2 7
х1
х2
HL у
у
х1 y
х2
1
82
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
0 0 0
0 1 1
1 0 1
1 1 0
Sxemali yechimi
44 - rasm
5 ldquoVA-EMASrdquo
―VA-EMAS funksiyasi Sheffer shtrixi yoki operatsiyasi deyiladi va
matematik y= x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi U logik elementning chiqishdagi y
signali kirishdagi x1 va x2 signali faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina hosil
bolsquolmasligini anglatadi
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
0 0 1
0 1 1
1 0 1
1 1 0
HL 13 y 4
amp
1 1 9 12
x1 1 5
x2 2 7
y x
x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi
у HL
у
х2 х1
83
Sxemali yechimi
45 - rasm
6 ldquoYОKI-EMASrdquo
―YoKI-EMAS funksiyasi Pirs strelkasi yoki jarayoni deyiladi va
matematik ifodalanishi y= x1 v x2 Buning malsquonosi shuki qachonki F kirishdagi x1
yoki x2 da signal bolsquolgandagina logic elementning chiqishda signal bolsquolmaydi
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
0 0 1
0 1 0
1 0 0
1 1 0
Sxemali yechimi
46 - rasm
y x
x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi
HL 13 y 14
amp
1 1 9 10
x1 1 5
x2 2 7
HL y 14 13
1
x1 1 10
x2 2 12
84
7 ldquoUShLAB ТURIShrdquo
―UShLAB ТURISh funksiyasi matematik y=x(t-r) kolsquorinishida
ifodalanadi Bu funksiya logik elementning chiqishdagi y signali kolsquorinishida x ga
signal berilganda r vaqt olsquotgandan keyin hosil bolsquolishini anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Sxemali yechimi
47 - rasm
8 ldquoMAN QILMOQrdquo
―MAN QILMOQ funksiyasi matematik y= 1x 2x kolsquorinishida ifodalanadi
va u logik elementning chiqishdagi y signali faqat kirishdagi x2 signalining
mavjudligi va man qiluvchi x1 signalining yolsquoqligi paytida hosil bolsquolishini
anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
х1
y
х2 amp
х y
HL y 6 13 x 1 11
85
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
1 1 1
0 1 0
1 0 0
1 0 0
Sxemali yechimi
48- rasm
9 ldquoIMPLIKATSIYArdquo
―IMPLIKATSIYA funksiyasi matematik y=x1 v x2 kolsquorinishida
ifodalanadi U logik elementning chiqishidagi y signali kirishdagi x2 signali yolsquoq
bolsquolsa yoki x1 signali bor bolsquolsa mavjud ekanligini anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
х1
y
х2 amp
HL 13 y 14
1 1
x2 1 10
x1 2 8
86
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
1 1 1
0 1 0
1 0 1
0 0 0
Sxemali yechimi
49 - rasm
10 ldquoХOТIRArdquo
―ХOТIRA funksiyasi matematik y2 = (x1 v y1) 2x kolsquorinishida ifodalanadi
Bu funksiya quyidagini anglatadi logik elementning kirishdagi x1 ga signal berilsa
(xotirani ulash) tolsquoglsquoridagi chiqishda signal hosil bolsquoladi Bu holat kirishdagi x2
ga signal berguncha (xotirani olsquochirish) saqlanadi va kirishdagi x1 ning holatiga
boglsquoliq emas
Rele ekvivalent sxemasi
Sxemali yechimi
410 - rasm
х2 х1
y1
HL у2
у
HL 13 y 4
1 1
x2 1 10
x1 2 8
HL 13 y 16
1 1
x2 1 10
x1 2 8
87
11 laquoVA-YОKIraquo
―VA-YoKI funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik kolsquorinishida
ifodalanadi va u quyidagini anglatadi mantiq elementining chiqishida signal
kirishdagi signallar x va x yoki x va x bir vaqtning olsquozida bolsquolganda paydo
bolsquoladi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
12 laquoEKVIVALENТLIKraquo
―EKVIVALENТLIK funksiyasi y= x1 x2 V x3 x4 matematik
kolsquorinishida ifodalanadi va u quydagini anglatadi mantiqiy elementining
kirishida ikkala x va x da bir xil paytda signal bolsquolganda yoki bolsquolmaganda
chiqish signali paydo bolsquoladi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
х1
y
х2 amp
х1
y
х2
-----
-
___
__
88
43 Asosiy mantiqiy elementlar
Т seriyasi 19 ta elementdan iborat bolsquolib 4 ta guruhga bolsquolingan 7 ta logik
element 3 ta funksional element 4 ta vaqt elementi 5 ta kirish kuchaytirgichlari
Umumiy texnik kolsquorsatkichlar 40 ming soatlik xizmat muddati nuqsonsiz
ishlash ehtimolligi r = 09 li ulanishlar soniga boglsquoliq emas
Elementlar quyidagi shartlarda normal ishni talsquominlaydi
- istelsquomoldagi kuchlanish xatoligi nominal qiymatdan 10-15 bolsquolganda
- tashqi muhit harorati - 40deg dan + 50deg S gacha bolsquolganda
- atrof muhitning nisbiy namligi 90 gacha va harorati 250 S bolsquolganda
- 4d gacha tezlanish chastotasi 5-200 Gs diapazonadagi tebranishlar
Тranzistorli elementlar ishi ishonchli sozlanishga va tayyorlanayotganida
ishlayotganida rostlanishga muhtoj emas kuzatib turishni talab qilmaydi atrof
muhitning nolsquomaqul sharoitida ham ishlay oladi Kolsquopchilik elementlar diskretli
signallardan oladigan ikkita darajadagi kuchlanishlarda ishlash uchun xizmat qiladi
(shartli ―0 bilan belgilangan kichik daraja ―1 bilan belgilangan katta daraja) ―0
signali olsquozgarmas tokda 1 voltdan oshmasligi ―1 signali olsquozgarmas tokda 4
voltdan kam bolsquolmasligi zarur Signallarning qutbiyligi manfiy Т seriyali
elementlar kontaktsiz va kontaktli datchiklar bilan ishlashi mumkin
Elementlarning istelsquomollaydigan kuchlanishi -minus 12 va 24 volt Siljish
kuchlanishi - plyus 6V Kirish signali ―1 -412 V kirish signali ―0 -01 V
431 Т-101 mantiqiy elementi
Т-101 elementi logikaning asosiy elementi bolsquolib u yordamida istalgan
logik funksiyalarni bajarish mumkin
Т-101 elementi olsquoz ichiga ikkita boglsquoliq bolsquolmagan ―YoKI-EMAS
sxemasini oladi Olsquoz navbatida ularning har biri ―EMAS inventorini tashkil
qiladi Ular esa uchta diodli ―YoKI kirishidan iborat Bu element Pirs operatsiyasi
deb nomlangan y = x 1v x2 v x3 funksiyasini ham bajaradi
Hamma kirishlarda signal bolsquolmaganda tranzistor yopiq bolsquoladi va uning
chiqishida ―1 deb qabul qilingan manfiy potensial mavjud bolsquoladi Hech
89
bolsquolmaganda biron bir kirishga ―1 berilganda tranzistor ochiladi va chiqishda
signal yolsquoqoladi
Birinchi sxemaning kirishlari-1 2 5 7 chiziqlari kirishi esa 9 chiziglsquoi
ikkinchi sxemaning kirishlari-2 4 6 chiziqlari chiqishi- 8 chiziglsquoi hisoblanadi
Elementning ish paytida boshqa elementlarning (Т-107 elementidan tashqari)
kirishiga 9 va 11 8 va10 chiziqlarini ulash zarur Bunda Т-101 elementning
chiqishiga ―YoKI-EMAS sxemasidan uchtadan ortiglsquoini ulamaslik malsquoqul
432 Т-107 mantiqiy elementi
Т-107 elementi ―VA funksiyani bajarish uchun xizmat qiladi
Тashqi kommutatsiyasiz Т-107 elementi ikkita ―VAsxemasini bajaradi
bitta 10 chiqishi bilan 4 ta kirishga (2 4 6 8 chiqishlari) ikkinchisi 11
dagi chiqish bilan 2 ta kirishga (5 7 chiqishlari) V5 va V6 diodlirining
tashqi kommutatsiya yordamida 4ta kirish bilan ikkita ―VA sxemasi
yoki 6 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasi va 2 ta kirish bilan ―VA
sxemasini bajarish mumkin 9 va 13 chiziqlari olsquortasiga ulangan tashqi
rezistor yordamida 4 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasiga 2 ta kirish
bilan ikkita ―VA sxemasini bajarish mumkin
411-rasm Т-101 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi
90
433 Т-303 mantiqiy elementi
Т-303 elementi istalgan bir kirishga (1 7 5) signal bergandan solsquong chiqish
signalini (r vaqt ushlab turish bilan) hosil bolsquolishini talsquominlaydi Kirish signali
yolsquoqolishi bilan chiqishdagi signal ham yolsquoqolib ketadi Sxemaning ishini kolsquorib
chiqamiz Chekka kaskad ikkita kirish bilan YoKI-EMAS elementi rolini bajaradi
bir kirish diodli ikkinchisi-rezistorli
Rezistorli kirish zanjiri tranzistor kollektori V1 R4 rezistori V4 tranzistor
bazasi Diodli kirishning zanjiri tranzistor V3 kollektori V8 diodi V4 tranzistor
bazasi Chekka kaskal chiqishdagi signal ikkala kirishdagi signallar yolsquoqolganida
paydo bolsquoladi yalsquoni V1 va V3 tranzistorlari bir vaqtda tolsquoyinadi
Elementning ishga tushirish vaqtining stabillashuvini oshirish uchun R5 va
R6 rezistorlari orqali oldindan zaryadlab qolsquoyilgan C1 kondensatorni qaytadan
zaryadlash prinsipi qolsquollanilgan Kirish signali bolsquolmagan taqdirda V1 tranzistorni
kolletoridagi kuchlanish istelsquomoldagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi chunki
R4ltlt Rn= R12 R (41)
R12 +R3
V2 tranzistori bazasidagi kuchlanish nolga yaqin chunki V2 tranzistori
tolsquoyingan bolsquolib emitter olsquotishida kuchlanishning kamayishi past Bu holda
kondensatorning qutblaridagi kuchlanish manbadagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi ( 6
chiziqdagi potensial chiziq 2 dagi potensialga nisbatan musbat)
V2 va V3 tranzistorlari kuchaytirish koeffitsiyentini oshirish maqsadida
tashkiliy tranzistor rolini bajarishadi
91
412-расм Т-107 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi
413-расм Т-303 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi
92
5-bob Avtomatikaning funksional elementlari
51 Axborotni aks etish vositalari
Axborotni qabul qilib uning vizual formaga aylantirib maxsus ekranlarda aks
etuvchi vositalar axborotni aks etish vositalari deyiladi
Axborot televizion tasvir rasm grafik xarf yoki raqam kolsquorinishida aks etilishi
mumkin
511 Proyeksion indikatorlar
Proyeksion indikatorlar (51-rasm) linzalarga aks ettilgan raqam va xira
oynadan iborat Ushbu tipdagi indikatorlar yordamida har hil simvollarga erishish
mumkin Bundan tashqari tasvir rangli bolsquolishi mumkin Operativ boshqarish
tizimlarida PТ-2M PP-21M PP-21MA hamda PP-30M tipidagi proyeksion
indikatorlar keng qolsquollaniladi
51-rasm Axborotni aks ettirish vositalari
a)-proyeksion indikatorlar b)-tuzilishi v)- elektrolyuminissentli raqamli
indikatorning tashq kolsquorinishi
512 Elektrolyuminissent indikatorlar
Elektrolyuminissent indikatorlar (52-rasm) tasviri bolsquoyicha xarif-raqamli
mnemonik hamda belgi indikatorlarga ajratiladi Хarif-raqamli elektrolyuminissent
indikatorlar eng keng qolsquollaniladigan axborotni aks etish vositalardan biridir Belgi
va raqamlar ularda har hil konfiguratsiyadagi segmentlardan iboratdir O dan 9
a
b
v
93
gacha raqamlarni aks etish uchun 7 8 9 segmentli elektrolyuminissent
indikatorlar qolsquollaniladi 19 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar esa hamma
arab raqamlari va lotin hamda rus alfavit xarflarini aks etadi
Elektrolyuminissent indikatorlarning ish prinsipi qattiq moddani
olsquozgaruvchan elektr maydonda yoruglsquolik tarqatishga asoslangan Ularning
konstruksiyasi quyidagicha oynaga 1 tiniq elektr olsquotkazuvchan 2 metalik 4 va
elektrolyuminissent qatlamlari qotirilgan
513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari
Gazorazryadli axborotni aks etish vositalar ham juda keng tarqalgan Bu
lampalar arzon bolsquolib kichik inersionlikka ega Bu indikatorlarning ish prinsipi
quyidagicha anod tok shaklida bajarilgan katod esa har hil kolsquorinishlarga ega
bolsquolishi mumkin Тanlangan katod va anodga kuchlanish ulansa katodni formasini
takrorlovchi miltillanma razryad hosil bolsquoladi
514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari
Suyuq kristalli axbarotni aks etish vositalari rang indikatori bolsquolib xonadagi
normal yoruglsquoligda ishlayveradi Bu indikatorlar eng past energiya manbalaridan
ishlab perspektiv hisoblanadi Ushbu indikatorning ish prinsipi suyuq kristallarni
olsquotayotgan nurlarni sindirishga hamda elektrik maydon talsquosirida xira bolsquolishiga
asoslangan
Konstruktiv nuqtai nazaridan oraliq masofasi 10-20 mkm ikkita oynani
orasiga suyuq kristallar moddasi bilan tolsquoldirilgan Oynalarga esa elektr
olsquotkazuvchan material sepilgan Demak oynalar elektrod vazifasini bajarishadi
Хar biri esa 7 yoki 8 sektordan iborat
94
52 Тopshirish va taqqoslash elementlari
Bundan oldingi bolsquolimlarda turli tipdagi va har hil ishlarga molsquoljallangan
datchiklar kolsquorib chiqildi Shunda bu datchiklar rostlanuvchi miqdorni olsquolchash
uchun qaysi oblsquoektda ishlatilishidan qatlsquoiy nazar alohida olib kolsquorildi
Shuni qayd qilish kerakki yuqorida bayon etilgan datchiklar va turli elektrik
olsquozgartkichlarning hillari juda kolsquop jumladan elektrolitik magnitostriksion
elektrokinetik polyarografik va boshqa olsquozgartkichlar kolsquorib chiqilmadi Bular
maxsus adabiyotlarda yoritilgan
Тexnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ARS larda nazorat qilinayotgan
kattaliklarni topshirilgan satxda yoki kattaliklarni topshirilgan funksiya bolsquoyicha
olsquozgartirish yoki kirish signali olsquozgarilishi bilan boshqarish signallarini hosil qilish
uchun tizimlardan topshirish va taqqoslash vositalari keng qolsquollanadi
Тopshirish vositasi (zadatchik) - boshqarilayotgan kattalikni topshirilgan
belgiga olsquornatish uchun xizmat qiladi
Тopshiruvchi qurilmalar beradigan signalining xarakteriga qarab ikki asosiy
sinfga analogli va raqamli qurilmalarga bolsquolinadi Analogli qurilmalar olsquoz
navbatida uzluksiz va diskret topshiruvchi qurilmalarga ajraladi Diskretlik vaqt
bolsquoyicha xam ishlab chiqiladigan signalning qiymati bolsquoyicha ham bolsquolishi
mumkin Raqamli topshiruvchi qurilmalar diskretli signallar ishlab chiqaradi
Bundan tashqari topshiruvchi qurilmalar ishlab chiqiladigan signallar
energiyasining turiga qarab ham farqlanadi Elektrik pnevmatik gidravlik va
mexanikaviy (kuchishlar yoki kuch tarzida) signallar ishlab chiqaruvchi
topshiruvchi qurilmalar ishlatilmoqda
Rostlagich tomonidan realizatsiya qilinishi lozim bolsquolgan programma yoki
topshirilgan funksional boglsquolanish turlicha olinishi mumkin Masalan uzluksiz
ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda kolsquopincha qulachoqli mexanizmlar (bikr va
rostlanuvchi) funksional potensiometrlar qoglsquoozga yozilgan diagramma va
richagli mexanizmlar ishlatiladi Diskret ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda
programma elitgich sifatida kolsquop zanjirli almashlab ulagichlar perfokartalar
magnitli plyonkalar kino plyonkalar va hokazolar ishlatilmoqda
95
Barcha tipdagi topshiruvchi qurilmalarni kolsquorib chiqish qiyin Misol
tariqasida qator elektrik programma tashigichlarini va funksional boglsquolanishlarni
kolsquorib chiqamiz 52-rasmda turli funksional olsquozgartkichlar kolsquorsatilgan
52-rasm Nol-indikatorli taqqoslash elementining sxemalari va
xarakteristikalari
Amalda yassi karkasli profilli potensiometrlar va seksiyalari bolsquoyicha
shuntlangan potensiometrlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Seksiyalari bolsquoyicha
shuntlangan potensiometrlarda yumaloq karkaslarga joylashtirilgan olsquoramlardan
simlarning uchlari chiqariladi Karkaslarning kesimi yassi (balandligining
qalinligiga nisbati juda katta) yoki yumaloq bolsquolishi mumkin Potensiometrlarning
cholsquotkalari turli burchakka burilishi mumkin
Тopshirilgan boglsquolanish r= f( ) ni qarshilik r ning polzunchaning vaziyatini
aniqlovchi burchakka boglsquoliqligini talsquominlash uchun karkasning uzunligi l
quyidagi ifoda bolsquoyicha hisoblanadi
l d dr
l= ---- ---- ----- - (b+2d) (51)
b
a
v
g
96
D R d
bu yerda D mdash potensiometr karkasining diametri
-- polzunchanipg burilish burchagi
d mdasholsquoram simining diametri
R mdash olsquoram simining uzunlik birligidagi qarshiligi
b mdash karkasning qalinligi
Kolsquopchilik hollarda karkasning qalinligi va simning diametri karkasning
balandligiga nisbatan kichikligi hisobga olinsa u holda quyidagicha yozish
mumkin
l d dr
l ----- ----- ------ (52)
D R d
Profilli reostatlarning asosiy kamchiliklari shundaki karkasga simni olsquorash
qiyin va potensiometrni almashtirmasdan turib funksional boglsquolanishni olsquozgartirib
bolsquolmaydi Shuning uchun kolsquopincha poranali profilli reostatlar yoki
tarmoqlarining olsquortasiga qolsquoshimcha rezistorlar kavsharlangan potensiometrlar
ishlatiladi Bunday potensiometrlar faqat nagruzka qarshiligi potensiometrning
qarshiligidan 100 va bundan kolsquop marta ortiq bolsquolgan sxemalarda ishlatilishi
mumkin
Programma tashigich sifatida aytib olsquotilganidek perforatsiyalangan lenta
(53- rasm) xam ishlatilishi mumkin Birinchi holda (53 a-rasm) asosiy
perforatsiya teshigining uzunligi ish vaqtining davom etishiga mos keladi ish vaqti
esa fotoelementni yoritish vaqtiga boglsquoliq bolsquoylama qatordagi yondosh teshiklar
olsquortasidagi masofa ish bajarilmaydigan vaqtning davom etishiga tolsquoglsquori keladi
Ikkinchi u h (5 3 b-rasm) lentadagi asosiy perforatsiyaning barcha te-
shiklari bir hil olsquolchamda yasalgan Bu h ulash va uzish komandalari teshiklar
olsquortasidagi masofaga qarab va bu teshiklarni tegishlicha gruppalarga ajratib
aniqlanadi
97
Lentaga istalgan komandani yozish (shifrovkalash) binobarin boshqaruvchi
signallarni olish mumkin Boshqaruvchi signallar keyinchalik programma rostlash
sistemasiga uzatiladi
53-rasm Perforatsiyalangan lenta
Perforatsiyalangan lentadan tashqari ayrim uchastkalari elektr
olsquotkazuvchanligi tiniqligi yoki qaytaruvchanlik hususiyatlari bilan farqlanuvchi
lenta xam ishlatilishi mumkin
Тaqqoslash vositasi avtomatik tizimdagi boshqarilayotgan kattalikning
qiymatini topshirilgan qiymat bilan solishtiradi va qiymatlarni farqi hosil bolsquolsa
u haqida birlamchi signalni ARS ga uzatadi Funksional va struktura sxemalarda
topshirish va taqqoslash vositalari birga kolsquorsatiladi
Diskret chiqishi taqqoslash vositalarda elektrik kattaliklarning taqqoslashni
2 ta prinsipi qolsquollanadi absolyut qiymati va fazalar bolsquoyicha Absolyut qiymati
bolsquoyicha taqqoslash olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok uchun amalga oshiriladi
Ikkita elektrik kattaliklar uchun qolsquollanadi
Analog va raqam taqqoslash vositasi sifatida avtomatikada hisoblash
qurilmalari ham qolsquollaniladi Misol sifatida elektrik va elektromexanik taqqoslash
vositalardan quyidagilarni keltirsa bolsquoladi kolsquoprik sxemalar yarim olsquotkazgich
elementlardan sxemalar elektromagnit qurilmalar selsin juftliklari va boshqalar
53 Raqam-analogli va analog-raqamli orsquozgartkichlar
531 Raqam-analogli orsquozgartirgichlar
a
b
98
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirishda oxirgi
vaqtda zamon talabiga javob beradigan raqamli uskunalar keng qolsquollanilmoqda
Ushbu uskunalarda raqamli hadni analog signaliga yoki aksincha analog
signalini raqamli kodga olsquozgartirish vazifasini RAU va ARU lar bajarishadi
Raqam-analog olsquozgartkichlari raqamli kod kolsquorinishdagi signalni unga
proporsional bolsquolgan tok yoki kuchlanishga aylantirishda xizmat qiladi Ular
teleolsquolchash tizimlaridagi raqam kolsquorinishidagi axbarotni analog signalga
olsquozgartirib ushbu signalni maxsus asboblarga uzatadi yoki raqamli EХM lar va
analog elementlar orasida aloqani amalga oshiradi
RAU larning ish prinsipi kirish raqam razryadlariga proporsional bolsquolgan
analog signallarni qolsquoshishcha asoslangan RAU da analog chiqish signali U chiq
kirish raqam signali bilan quyidagicha boglsquolangan
Uchiq=UetS (53)
bu yerda Uet mdash etalon kuchlanish
S mdash malsquolum miqdorda ikkilamchi razryadlardan iborat
S=a12-1
+a22-2
+ an2-n
(54)
bu yerda a1 a2 an- 1 yoki 0 qabul qiluvchi ikkilamchi razryadlarni
koeffitsiyentlari n mdash ikkilamchi razryadlarning umumiy soni ai=1 bolsquolganda
S ning qiymati 1 ga yaqinlashib undan 2-n
farq qiladi
RAU ning ish prinsipini kolsquorib chiqamiz (54-rasm)
Bu yerda razryad I1I2 In toklari vazn rezistorlar yordamida tekshiriladi
Sxemadan kolsquorinib turibdiki katta razryaddan kichik razryadga olsquotgan sari tok
miqdori 2 barobar kamayadi chunki har bir katta razryadning rezistori keyingi
kichik razryadning rezistorining qarshiligiga nisbatan 2 barobar katta
Raqamli boshqarish sxema RBS mdash hisoblagich yoki rezistr bolsquolib uning
signallari ikkilamchi razryadlarga mos ravishda kontaktsiz kalitlarning SA1
SA2 San xolatlarini topshiradi shunda kalitlarning holati mos razryadlarning
qiymatlariga boglsquoliq
Kalitning har biri vazn rezistorini operatsion kuchaytirgichning inventori
kirishi yoki nol shinasi bilan boglsquolab turibdi
99
Shunday qilib kuchaytirgichning kirishiga kirish signallari
ai=1 bolsquolgan razryadlarning umumiy toki uzatiladi
2Uet
I0= ------- (a12-1
+a22-2
+ +an2n) (55)
R
54-rasm Raqam-analogli olsquozgartirgich
a)-oglsquoirlik rezistorlari bilan b)-poglsquoonali tok topshirish zanjiri
Kuchaytirgich DA I0 tokini U chiq kuchlanishiga aylantirib beradi
Uchiq= - I0R0c=Uet (a12-1
+a22-2
+ +an 2-n
) (56)
Bu yerda kolsquorinib turibdiki ikkilamchi razryadlarni malsquolum sonida n U chiq 2n
diskret qiymatlarga 0 ndash U chiq max diapazoniga ega bolsquolishi mumkin
532 Analog-raqam orsquozgartkichlari (ARU)
Avtomatik boshqarish rostlash va boshqa tizimlarida datchiklarning axbaroti
analog kolsquorinishida olinadi Ushbu axbarotni raqamli boshqarish qurilmalarga
yoki EХM larga kiritish uchun ARU lar hizmat qiladi
a
b
100
Kolsquopincha ARU lar kuchlanish yoki tok kolsquorinishidagi kirish signalini parallel
yoki ketma-ket kolsquorinishdagi ikkala yoki ikki-olsquonli raqamli kodga olsquozgartiradi
Uzluksiz olsquolchanayotgan kattalikni uning malsquolum vaqt t ichida oniy
qiymati bilan almashtirish vaqt bolsquoyicha kvantlash deb ataladi t vaqt intervali
kvantlash qadami deb ataladi olsquozgartirish chastotasi esa f=1 t kvatlash
chastotasi
Kvantlash qadami ikki qismga bolsquolinadi Birinchi qism davrida analog
signali raqam kolsquorinishiga olsquozgartiriladi ikkinchi davrida esa rezistrga yozilib
undan moslamani boshqa qismlariga uzatiladi Bu yerda bu kirish signali
haqidagi qiymat axbarotga aylantiriladi
Analog signalini raqam signaliga olsquozgartirishi olsquozgartgichining razryadlar
maksimal soni bilan aniqlanuvchi darajada erishish mumkin Bu tamoyil satx
bolsquoyicha kvantlash ataladi
Kolsquop tarqalgan ARU lardan biri integrallash usulida ishlaydigan olsquozgartkich
Olsquoz navbatda bu usul yana bir necha guruxga ajratsa bolsquoladi bir qiyalik ikki
qiyalik ARU lar (55-rasm)
Bu ARU chiziqli tavsifnoma va kichik narhga ega Uning ish sikli 3 davrga
ega birinchi mdash nolning korreksiyasi ikkinchi mdash kirish signalning integrallash
va uchinchi mdash tayanch kuchlanishini integrallash Birinchi davrda siljish
kuchlanishini rostlash yolsquoli bilan signalning avtomatik korreksiyasi amalga
oshiriladi Shu davrning olsquozida SA2 kalit yordamida olsquozgartgichning kirishi
massa bilan tutashadi va hato haqidagi axborot S2 kondensator yordamida
xotiraga kiritiladi
Ikkinchi davr mobaynida kirish signali integrallanadi va takt impulslarni bir
nechasi hisoblanadi Bu davrning ohirida DA1 integratorning chiqishida kirish
signalning qiymatiga proporsional signal hosil bolsquoladi
Uchinchi davrda DA1 integratorning kirishiga kirish signalning olsquorniga
teskari qutbli tayanch kuchlanishi uzatiladi Buning natijasida integratorning
chiqish kuchlanishi kamayadi Shu vaqtning olsquozida takt impulslarining soni
101
hisoblanadi Kuchlanishning kamayishi DA2 komparator belgilagan
kuchlanishigacha davom etadi
55- rasm Ikki qiyalik integrallash ARU si
a-prinsipial sxemasi b-vaqt diagrammasi
ТKG-tayanch kuchlanish generatori NAKS-nulning avtomatik korreksiya
sxemasi ТIG-takt impulslar generatori BK- boshqarish qurilmasi IХ- impulslar
hisoblagichi
Agar Т 2 birinchi intervalning davomiyligi Т3 ikkinchi intervalning
davomiyligi chiqish signalning raqam qiymati quyidagicha aniqlanadi
U kir =T3T2U t (57)
Ushbu ARU larning aniqligi faqat tayanch kuchlanishning stabilligiga
boglsquoliq
54 Avtomatik eslab qolish uskunalari
Avtomatik eslab qolish uskunalari (AEU) signalini yozish saqlash va
tarqatish uchun xizmat qiladi Eslab qolish uskunalarida barcha malsquolumotlar
hisoblashning ikkilik sistemasiga olsquozgartiriladi va saqlanadi
Eng oddiy eslab qolish uskunalari perfokartalar va perfolentalar hisoblanadi
Bu uskunalar eslab qolish va yozish tezligi juda past taxminan 100 sifrsek Shu
sababli bunday uskunalar hozirgi kunda qiymatlarni hisobga olish va hisoblash
natijalarini olish uchungina xizmat qiladi
a
b
102
Magnitli motorlarda malsquolumotlarni yozish uchun magnitli ovoz yozish
usulidan foydalaniladi Bu usulda yozish signali magnit lentasini yaqinda
joylashadigan magnitli golovkaga uzatiladi Lentaning bir qismi magnitlanadi va
magnitlanish holati signal tolsquoxtagandan keyin ham saqlanib turadi Impulsning
qutblanish holatiga qarab turlicha qutblangan yulakcha hosil qillinadi yalsquoni laquo0raquo
va laquo1raquo sonlariga mos keladi Magnit lentasining magnitlangan qismidagi qatori
magnit yolsquolakchasini hosil qiladi hisoblash esa magnitli galovka orqali amalga
oshiriladi Bu vaqtda cholsquolglsquoamda eyuk hosil qilinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo
sonlariga mos keladi Bu usulning afzalliklari katta miqdorda saqlash
qobiliyatiga ega va saqlash muddati chegaralanmagan Kamchiliklari
harakatlanuvchi qismlarini mavjudligi kerakli malsquolumotlarni olishda kutish
holati
Katta malsquolumotlarni olish yozish va saqlash uchun triggerlar ishlatiladi
(trigger-2ta elektron lampadan va 2ta tranzistorlardan tashkil topgan bolsquoladi)
Тrigger yordamida eslab qolish qurilmasining sxemasi 1-rasmda keltirilgan
56-rasm Тriggerli registr sxemasi
Bu sxema (registr) 4-ta triggerlardan (Т1hellipТ4) va 3ta kechikish liniyasi (L3-
liniya zaderjka)dan va L3 rezistorlar va kandensatorlar zanjiridan tuzilgan
bolsquoladi Masalan registorda 13-sonini yozish kerak Ikkilik sistemasida 1101
shaklida va olsquonlik sistemasida (123+12
2+02
1+12
0) kolsquorinishida
almashtiriladi Registrga sonni kiritishdan oldin registrdan oldingi yozuvlar
olsquochiriladi har bir triggerning chiqishida laquo0raquo raqami olsquornatiladi
103
Birinchi razryad uzatilganda Т1 triggerni chiqishida laquo1raquo raqami paydo
bolsquoladi registr bolsquoyicha esa laquo1000raquo Solsquong kirishga laquosiljishraquo impulsi keladi va
Т1 trigger chiqishida yana laquo0raquo paydo bolsquoladi laquo1raquo ni yozish paytida Т1
chiqishida musbat impuls hosil bolsquoladi va bu impuls Т2 ga talsquosir kolsquorsatmaydi
Siljish impulsi talsquosirida esa manfiy impuls hosil bolsquoladi va L3 (kechikish
liniyasi) orqali Т2 triggerni kirishiga talsquosir qiladi va uni chiqishida laquo1raquo raqamini
yozadi (endi registrda laquo0100raquo yoziladi) Keyingi etapda Т1 holati olsquozgarmaydi
va kelayotgan siljish impulsi sonni bir razryad olsquongga siljitadi yalsquoni (laquo0010raquo)3
Keyingi uchinchi impuls laquo1raquo Т1 registrga 1 raqamini yozadi (laquo0010raquo)3
siljish impulsi esa 1 raqamini Т1 va Т3 triggerlaridan Т2 va Т3 triggerlariga
olsquotkazadi yalsquoni (laquo0010raquo)3
Nihoyat oxirgi impuls Т1 triggerga yoziladi va
registrda kerakli son laquo1101raquo yalsquoni 13 raqami paydo bolsquoladi
55 Avtomatik xisoblash uskunalari
Hozirgi kunda elektromexanik va elektron hisoblash qurilmalari ishlab
chiqarish jarayonlarida keng qolsquollanilmoqda Ular asosan 2 ta sinfga bolsquolinadi
analogli va raqamli Analogli xisoblash qurilmalarida matematik kattaliklar fizik
analoglar bilan hosil qilinadi (kuchlanish orqali)
Raqamli uskunalarda matematik kattaliklar raqamli formada namoyon
etiladi Raqamli uskunalar tuzilishi jixatidan murakkab va kam hisoblash xatolikka
ega Avtomatikada asosan analogli hisoblash uskunalari qolsquollaniladi yalsquoni kirish
va chiqish signalidagi matematik boglsquolanishni hosil qiladi Bu holatda hisoblash
uskunalari (HU) topshirish elementlari (ТO) funksiyasini bajaradi va u taqqoslash
organiga (ТO) qolsquoshiladi (57-rasm)
104
57-rasm Тopshirish funksiyasi vazifasini bajaruvchi xisoblash uskunasining
sxemasi
Bu sxema asosida programmali boshqarish tizimlari ishlaydi Boshqa
holatlarda hisoblash qurilmalari (HU) taqqoslash organi (ТO) funksiyala-rini
bajaradi(58-rasm)
Bu sxemada HU har doim hisoblash jarayonini boshqarib boradi va
rostlagich (R) boshqarish obektiga (BO) rostlash talsquosirini olsquotkazadi
58-rasm Тaqqoslash funksiyasi bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi
Hisoblash uskunalari teskari aloqada yalsquoni koorektirovka zvenosida xam
ishlaydi (59-rasm)
59-rasm Тeskari aloqa funksiyali bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi
Asosiy xisoblash uskunalari quyidagilar xisoblanadi
-qolsquoshish va ayirish uskunalari -kolsquopaytirish va bolsquolish uskunalari Bu uskunalarda
asosiy qism hal qiluvchi kuchaytirgich hisoblanadi510-rasmda hal qiluvchi
kuchaytirgichlarning sxemalari keltirilgan
Kuchaytirish kaskadi sxemada uch burchak shaklida belgilanadi va kirish
signali x rezistor R yoki kondensator S orqali uzatiladi manfiy teskari aloqa
chiqish signalidan kirish signaliga R yoki S orqali uzatiladi Masalan kolsquopaytirish
yoki bolsquolish rejimi (510b-rasm)
105
Kirish signali bu yerda kuchlanish formasida (Vkir) beriladi va hisoblash
natijasi ham kuchlanish formasida olinadi(Vchiq) R1 va Ro rezistorlar orqali
deyarli bir xil tok olsquotadiIR=IRo chunki kuchaytirgichning kirish signali Ic=0
01 R
UU
R
UUI
кирсскир
(58)
Bu yerda cU -kuchaytirgichning kirish kuchlanishi
к
UU чик
с k-kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyent
510 ndashrasm Kirish signalini integrallovchi (a) va differensiallovchi (b)
kuchaytirgich sxemalari
Umuman чикU 100 V oshmaydi kuchaytirish koeffitsiyenti esa bir necha
10000 dan yalsquoni
кирxbr UR
RU
1
0
(59)
R0gtR1-kupaytiri
R0ltR1-bulish
R0 va R1 lar tanlash orqali bulish orqali xam bajariladi
a b
106
6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari
61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy marsquolumotlar va
ularga qorsquoyiladigan asosiy talablar
Avtomatika tizimlarining datchiklari beradigan signallar quvvati odatda
rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolmaydi Datchiklarning chiqish
quvvati kolsquopchilik hollarda vattning mingdan bir ulushlarini tashkil etadi
vaxolanki rostlovchi organ uchun zarur bolsquolgan quvvat olsquonlab va yuzlab kilovattni
tashkil etishi mumkin Rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli quvvatga ega
bolsquolish va quvvatli datchiklar ishlatmaslik uchun avtomatika tizimlarida
kuchaytirgichlardan foydalaniladi
Kuchaytirgichlar chiqish quvvatining qiymatiga kuchaytirgichga
keltiriladigan yordamchi energiyaning turiga kuchaytirish koeffitsiyentiga ishlash
prinsipiga chiqish va kirish miqdorlari olsquortasidagi boglsquolanishni kolsquorsatuvchi
xarakteristikaning shakliga kolsquora bir-biridan farq qiladi Avtomatika tizimlarida
ishlatiladigan xozirgi kuchaytirgichlarning chiqish quvvati vattning bir necha
ulushidan olsquonlab va undan ortiq kilovattgacha boradi
Kuchaytirgichlarini aktiv 4 qutblik deb faraz qilish mumkin (61-rasm)
Е
I1 I2
U1 U2
Z1 Z2 Zн
61- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarini 4 qutblikda umumiy belgilanishi
107
4 qutblik element kirishiga quvvat signali berilganda P1=U1xI1 uning
chiqishida kuchaytirilgan quvvat olinali P2=U2xI2 Bunda kirish signalini
kuchaytirish qolsquoshimcha manba energiyasi (Е) xisobiga amalgam oshiriladi
Chiqish кolsquorsatkichlarini kirish кolsquorsatkichiga nisbati kuchaytirgich коeffienti
deb yuritiladi
Quvvat bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кр = Р2Р1
Кuchlanich bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кu = U2U1
Ток bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кi = I2I1
Kuchaytirgichlarga keltiriladi gap yordamchi energiyaning turiga qapab
elektrik elektromexanikaviy magnitli elektron gidravlik pnevmatik va
kombinatsiyalashgan kuchaytirgichlar bolsquoladi Qishloq xolsquojalik oblsquoektlarining
avtomatikasida elektrik elektro-mexanikaviy magnitli elektron va gidravlik
kuchaytirgichlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda (62-rasm)
Avtomatika kuchaytirgichlari
Gidravlik Elektrik Pnevmatik
Elektron Magnitli Elektromexanik
Ionli Elektromashinali
62- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarining klassifikatsiyasi
Kuchaytirish koeffitsiyentiga qarab signalni ming yuz ming va undan ortiq
marta kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar bolsquoladi Elektrik kuchaytirgichlar quvvatni
kuchlanishni yoki tok kuchini kuchaytirishi mumkin Тavsifnomaning shakli
jixatdan chiziqli va nochiziqli tavsifnomali kuchaytirgichlar bolsquoladi Chiziqli
108
kuchaytirgichlarda chiqish miqdori rostlashning barcha intervallarida kirish
miqdoriga tolsquoglsquori proporsional bolsquoladi Nochiziqli kuchaytirgichlarda kirish bilan
chiqish olsquortasida proporsionallik bolsquolmaydi Nochiziqli tavsifnomalarning shakli
turlicha bolsquoladi Avtomatika tizimlarining kuchaytirgichlariga quyidagi talablar
qolsquoyiladi
1 Chiqish quvvati rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolishi
2 Хarakteristikasi mumkin qadar tolsquoglsquori chiziqqa yaqin kelishi
3 Nosezgirligi yolsquol qolsquoyiladigandan ortiq bolsquolmasligi
4 Signalni uzatishda kechikish xarakati minimal bolsquolishi va yolsquol
qolsquoyiladigan chegaradan chiqmasligi
Kuchaytirgich qurilmasi kuchaytiruvchi element rezistor kondensator
chiqish zanjiridagi doimiy kuchlanish manbai hamda istelsquomolchidan iborat Bitta
kuchaytiruvchi elementi bolsquolgan zanjir kaskad deb ataladi Kuchaytiruvchi element
sifatida qanday element ishlatishiga qarab kuchaytirgichlar elektron magnitli va
boshqa hillarga bolsquolinadi Ish rejimiga kolsquora ular chiziqli va nochiziqli
kuchaytirgichlarga bolsquolinadi Chiziqli ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlar kirish
signalining uning shaklini olsquozgartirmasdan kuchaytirib beradi Chiziqli bolsquolmagan
ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlarda esa kirish signali malsquolum qiymatga
erishganidan solsquong chiqishdagi signal olsquozgarmaydi
Chiziqli rejimda ishlaydigan kuchaytirgichlarning asosiy xarakteristikasi
amplituda chastota xarakteristikasi (AChХ) dir Ushbu xarakteristika kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentining moduli chastotaga qanday boglsquoliqligini
kolsquorsatadi AChХ siga kolsquora chiziqli kuchaytirgichlar tovush chastotalar
kuchaytirgichi (ТChK) quyi chastotalar kuchaytirgichi (KChK) yuqori chastotalar
kuchaytirgichi (YuChK) sekin olsquozgaruvchan signal kuchaytirgichi yoki olsquozgarmas
tok kuchaytirgichi (UТK) va boshqalarga bolsquolinadi
Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan kuchaytirgichlar kuchaytiruvchi element
sifatida ikki qutbli yoki bir qutbli tranzistorlar ishlatiladi Kuchaytirish quyidagicha
amalga oshiriladi Boshqariladigan element (tranzistor) ning kirish zanjiriga kirish
signalining kuchlanishi (Ukir) beriladi Bu kuchlanish talsquosirida kirish zanjirida
109
kirish toki hosil bolsquoladi Bu kichik kirish toki chiqish zanjiridagi tokda
olsquozgaruvchan tashkil etuvchini hamda boshqariladigan elementning chiqish
zanjiridagi kirish zanjiridagi kuchlanishdan ancha katta bolsquolgan olsquozgaruvchan
kuchlanishni hosil qiladi Boshqariladigan elementning kirish zanjiridagi tokning
chiqish zanjiridagi tokka talsquosiri qancha katta bolsquolsa kuchaytirish xususiyati
shuncha kuchliroq bolsquoladi Bundan tashqari chiqish tokining chiqish kuchlanishiga
talsquosiri qancha katta bolsquolsa (yalsquoni Ri katta) kuchaytirish shuncha kuchliroq bolsquoladi
63 - rasmda umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi
hamda kirish va chiqish xarakteristikalari kolsquorsatilgan Kuchaytirish kaskadlari
UE UB UK sxemalar bolsquoyicha yiglsquoiladi Umumiy kolletorning (UK) sxema tok
va quvvat bolsquoyicha kuchaytirish imkoniyatiga ega
63- rasm Umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi
Chiqishdagi kuchlanishning qiymati katta bolsquolishi talab etilganda mazkur
kaskaddan foydalaniladi Kolsquopincha umumiy emmiterli (UE) sxema bolsquoyicha
yiglsquoilgan kaskadlar ishlatiladi (63- rasma) Bunda kaskad tokni xam kuchlanishni
xam kuchaytirish imkoniyatiga ega Kuchaytirish kaskadining asosiy zanjiri
tranzistor (VT) qarshilik Rk va manba Ek dan iborat Qolgan elementlar yordamchi
sifatida ishlatiladi C1 kondensator kirish signalining olsquozgarmas tashkil etuvchisi
olsquotkazmaydi va balsquozan tinch holatidagi Ubd kuchlanishning Rg qarshilikka boglsquoliq
emasligini talsquominlaydi Kondensator S2 istelsquomolchi zanjiriga chiqish
kuchlanishining doimiy tashkil etuvchisiga olsquotkazmay olsquozgaruchan tashkil
a
b v
110
etuvchisinigina olsquotkazish uchun xizmat qiladi R1 va R2 rezistorlar kuchlanish
bolsquolgich vazifasini olsquotab kaskadning boshlanglsquoich holatini talsquominlab beradi
Kollektor dastlabki toki (Ikd) bazaning dastlabki toki Ibd bilan aniqlanadi
Rezistor R1 tok Ibd ning olsquotish zanjirini hosil qiladi va R2 bilan birgalikda manba
kuchlanishining musbat qutbi bilan baza orasidagi kuchlanish Ubd ni yuzaga
keltiradi
Rezistor Re manfiy teskari boglsquolanish elementi bolsquolib dastlabki rejimning
temperatura olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolmasligini talsquominlaydi Kaskadning
kuchaytirish koeffitsiyenti kamayib ketmasligi uchun qarshilik Re rezistorga
parallel qilib kondensator Se ulanadi Kondensator Se rezistor Re ni olsquozgaruvchan
tok bolsquoyicha shuntlaydi
Sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanish (Ukir=Ukir maxsin t) kondensator S orqali
baza-emmiter sohasiga beriladi Bu kuchlanish talsquosirida boshlanglsquoich baza toki Ibd
atrofida olsquozgaruvchan baza toki xosil bolsquoladi Ibd ning qiymati olsquozgarmas manba
kuchlanishi Yek va qarshilik R1 ga boglsquoliq bolsquolib bir necha mikroamperni tashkil
qiladi Berilayotgan signalning olsquozgarish qonuniga bolsquoysunadigan baza toki
istelsquomolchi (Ri) dan olsquotayogan kollektor tokining xam shu konun bolsquoyicha
olsquozgarishiga olib keladi Kollektor toki bir necha milliamperga teng Kollektor
tokining olsquozgaruvchan tashkil etuvchisi istelsquomolchida amplituda jihatidan
kuchaytirilgan kuchlanish pasayuvi U(chik) ni hosil qiladi Kirish kuchlanishi bir
necha millivoltni tashkil etsa chiqishdagi kuchlanish bir necha voltga tengdir
Kaskadning ishini grafik usulda tahlil qilish mumkin Тranzistorning chiqish
xarakteristikasida AV-nagruzka chiziglsquoini olsquotkazamiz (63 rasm b) Bu chiziq
Uke=Yek Ik=0 va Uke=0 Ik=EiRn koordinatali A va V nuqtalardan olsquotadi AV
chiziq Ik max Uke max va Rk=Uk maxIk max bilan chegaralangan soxaning chap
tomonida joylashishi kerak AV chiziq chiqish xarakteristikasini kesib olsquotadigan
qismda ish uchastkasini tanlaydi Ish uchastkasida signal eng kam buzilishlar bilan
kuchaytirilishi kerak Nagruzka chiziglsquoining S va D nuqtalar bilan chegaralangan
qismi bu shartga javob beradi Ish nuqtasi O shu uchastkaning olsquortasida
joylashadi DO kesmaning abssissalar olsquoqidagi proyeksiyasi kolektor kuchlanishi
111
olsquozgaruvchan tashkil etuvchisini amplitudasini bildiradi SO kesmaning ordinatalar
olsquoqidagi proyeksiyasi kollektor tokining amplitudasini bildiradi Boshlanglsquoich
kollektor toki (Iko) va kuchlanishi (Ukeo) O nuqtaning proyeksiyalari bilan
aniqlanadi Shuningdek O nuqta boshlanglsquoich tok Ibo va kirish xarakteristikasida O
ish nuqtasini aniqlab beradi Chiqish xarakteristikasidagi S va D nuqtalarida kirish
xarakteristikasidagi S va D nuqtalari mos keladi Bu nuqtalar kirish signalining
buzilmasdan kuchaytiriladigan chegarasini aniqlab beradi Kaskadning chiqish
kuchlanishi
Uchik=IkRi (61)
Kaskadning kirish kuchlanishi
Ukir=IbRkir (62)
Bu yerda Rkir ndash tranzistorning kirish qarshiligi
Тok ik Ib va qarshilik RH Rkir bolsquolgani uchun sxemaning chiqishdagi
kuchlanish kirish kuchlanishidan ancha kattadir Kuchaytirgichning kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki quyidagicha aniqlanadi
Ki=Uchik maxUkir max (63)
yoki garmonik signallar uchun
Ki=UchikUkir (64)
Kaskadning tok bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti
Ki=IchikIkir (65)
Bu yerda Ichikndash kaskadning chiqish tomonidagi tokning qiymati Ikirndash
kaskadning kirish tomonidagi tokining qiymati Kuchaytirngichning quvvat
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti
Kr=RchikRkir (66)
Bu yerda Rchik ndash istelsquomolchiga beriladigan quvvat Rkir ndash kuchaytirgichning
kirish tomonidgi quvvat Kuchaytirish texnikasida bu koeffitsiyentlar logarifmik
qiymat ndash detsibellda olsquolchanadi
Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2
Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2
Kr(dB)=10 lg Kr yoki Kr=10 Kr(dB)
112
Odamning eshitish sezgirligi signalni 1dB ga olsquozgarishini ajrata olgani uchun
ham shu olsquolchov birligi kiritilgan Har bir kuchaytirgich kuchaytirish
koeffitsiyentlaridan tashqari quyidagi parametrlarga ham egadir
Kuchaytirgichning chiqish kqvvati (istelsquomolchiga signalni buzmasdan
beriladigan eng katta quvvat)
R2
chik maxRH (67)
Kuchaytirgichning foydali ish koeffitsiyenti
=RchikRum (68)
bu yerda Rum ndash kuchaytirgichning hamma manbalardan istelsquomol qiladigan
quvvati Kuchaytirgichning dinamik diapazoni kirish kuchlanishining eng kichik
va eng katta qiymatlarining nisbatiga teng bolsquolib dB da olsquolchanadi
D=20 lg Ukir maxUkir min (69)
Chastotaviy buzilishlar koeffitsiyenti M(f) olsquorta chastotalardagi kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki0 ning ixtiyoriy chastotadagi kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentiga nisbatidir
M(f)=Ki0Kuf (610)
Chiziqkli bolsquolmagan buzilishlar koeffitsiyenti yuqori chastotalar
garmonikasi olsquorta kvadratik yiglsquoindisining chiqish kuchlanishining birinchi
garmonikasiga nisbatidir
чикm
чикmчикmчикm
U
UUUn
1
32
222 15 (611)
Kuchaytirgichning shovqin darajasi shovqin kuchlanishining kirish
kuchlanishiga nisbatini kolsquorsatadi Bulardan tashqari kuchaytirgichlar amplituda
chastota va amplituda-chastota xarakteristikalari bilan ham baxolanadi
Amplituda xarakteristikasi chiqish kuchlanishining kirish kuchlanishiga
qanday boglsquolanganligini kolsquorsatadi (Uchik=f (Ukir)) 64- rasmda kuchaytirgichning
amplituda amplituda-chastota va faza chastota xarakteristikalari kolsquorsatilgan Bu
xarakteristikalar olsquorta chastotalarda olinadi Хaqiqiy kuchaytirgichning amplituda
xarakteristikasi ideal kuchaytirgichnikidan shovqin mavjudligi (A nuqtaning chap
113
qismidagi uchastka) va chiqish kuchlanishining chiziqli emasligi (V nuqtaning ung
qismidagi uchastka) bilan farq qiladi (64-rasm a)
Kuchaytirgichning chastota xarakteristikasi kuchaytirish koeffitsiyentining
chastotaga boglsquoliqligini kolsquorsatuvchi egri chiziqdir Mazkur xarakteristika
logarifmik masshtabda quriladi (64-rasm b)
Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi kirish va chiqish
kuchlanishlari orasidagi siljish burchagi ning chastotaga qanday boglsquolanganligini
kolsquorsatadi (64-rasm v) Bu xarakteristika kuchaytirgich tomonidan kiritilgan
fazaviy buzilishlarni baholaydi
64 ndash rasm Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi
Ish nuqtasining kirish xarakteristikasida qanday joylashishiga qarab
kuchaytirgichlar A V va AV rejimlarda ishlashi mumkin 65-rasmda
kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar kolsquorsatilgan A rejimda asosan
boshlanglsquoich kuchaytirish kaskadlari ishlaydi Bu rejimda ishlaydigan kaskadning
bazaga berilgan siljish kuchlanishi (Ubeo) ish nuqtasining dinamik olsquotish
xarakteristikasi chiziqli qismining olsquortasida joylashishini talsquominlab beradi
a b v
a b v
114
65 Kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar
Bundan tashqari kirish signalining amplitudasi siljish kuchlanishidan kichik
(Ukir Ubeo) bolsquolishi va boshlanglsquoich kollektor toki Iko chiqish toki olsquozgaruvchan
tashkil etuvchisining amplitudasidan katta yoki tengligi (Iko Ikt) shartiga amal
qilinadi Natijada kaskadning kirishiga sinusoidal kuchlanish berilganda chiqish
zanjiridagi tok ham sinusoidal qoida bolsquoyicha olsquozgaradi A rejimda signalning
chiziqli bolsquolmagan buzilishlari eng kam bolsquoladi Ammo kuchaytirgich kaskadining
mazkur rejimdagi foydali ish koeffitsiyenti 20-30 dan oshmaydi
V rejimda ish nuqtasi shunday tanlanganki bunda osoyishtalik toki nolga
teng bolsquoladi (Iko=0) Kirish zanjiriga signal berilganda chiqish zanjiridan signal
olsquozgarish davrining faqat yarmidagina tok olsquotadi Chiqish toki impulslar shaklida
bolsquolib ajratish burchagi 2
bolsquoladi V rejimda chiziqli bolsquolmagan buzilishlar
kolsquop bolsquoladi Lekin bu rejimda kaskadning FIK 60-70 ni tashkil qiladi Mazkur
rejimda asosan ikki taktli quvvatli kaskadlar ishlaydi
AV rejimi A va V rejimlar oraliglsquoidagi rejim bolsquolib chiqishda katta quvvat
olish shuningdek chiziqli bolsquolmagan buzilishlarni kamaytirish maqsadida
qolsquollaniladi
Kuchaytirgichlar U=10-7
V kuchlanish va I=10-14
A toklarni kamaytira oladi
Bunday signallarni kuchaytirib berish uchun bitta kaskad yetarli bolsquolmagani uchun
bir nechta kaskad ishlatiladi Ular bir nechta dastlabki kuchaytirish kaskadi (kaskad
kuchlanishni kuchaytirib beradi) va quvvatni kuchaytiruvchi chiqish kaskadlaridan
iboratdir Kaskadlar bir biri bilan rezistor (rezistiv boglsquolanish) transformator
(transformatorli boglsquolanish) siglsquoim va rezistor (rezistif-siglsquoim boglsquolanish) va
boshqa elementlari yordamida ulanishi mumkin
Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning ishlashi bilan tanishib chiqamiz
Bu kaskadlar keng tarqalgan bolsquolib mikrosxema shaklida ham ishlab chiqariladi
(66-rasm)
115
Kuchaytirgich ikkita umumiy emitterli (UE) kuchaytirish kaskadidan iborat
Bu kaskadlar S kondensator orqali olsquozaro boglsquolangan Mazkur kondensator
tranzistor VT1 ning kollektor zanjiriga tranzistor VT2 ning baza zanjiriga ulangan
U birinchi tranzistordan chiqayotgan signalning olsquozgarmas tashkil etuvchisini
ikkinchi tranzistorga olsquotkazmaydi Тranzistorlarning ish nuqtalarini 1Б
R va
2БR qarshiliklar talsquominlab beradi Ish nuqtalarining stabilligini rezistor va
kondensatorlar (RE1 SE1 va RE2 SE2) talsquominlab beradi
66 Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning tuzilishi
Bir nechta kaskadli kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti xar bir
kaskad kuchaytirish koeffitsiyentlarining kolsquopaytmasiga teng
K=K1 K2 K3 hellip Kn (612)
Kerakli kuchaytirish koeffitsiyentiga kolsquora va xar bir UE li kaskad kuchlanish
bolsquoyicha 10-20 marta quvvat bolsquoyicha esa 100-400 marta kuchaytirib berishini
hisobga olib kaskadlar soni aniqlangandan keyin xar bir kaskad alohida
hisoblanadi Dastlabki kuchaytirish kaskadlari A rejimida ishlaydi Kaskadni
hisoblash quyidagi tartibda bajariladi Manba kuchlanishi Yek va istelsquomolchining
qarshiligiga qarab
116
кjke ЕU )3111( и
чикмахимахkj
R
UII 22 ye
bu yerda kej ndashkollektor-emmiter olsquotishdagi kuchlanishning qiymatidir Ikj-
kollektor zanjiridagi tokning qiymati
Yuqoridagi shartlarni qanoatlantiradigan tranzistor tanlanadi Uning chiqish
xarakteristikasida ish nuqtasi aniqlanadi Shu dastalbki ish nuqtasini talsquominlb
beruvchi baza toki Ibo olsquotish xarakteristikasidan aniqlanadi va Rb qarshilikka
boglsquolik bolsquoladi Bu qarshilk quyidagi ifodadan aniqlanadi
bо
eBкокeb
I
RIIUR
)(1
(613)
Rk va Re qarshilklarni aniqlash uchun chiqish xarakteristikalaridan Rum=Rk+Re
aniqlanadi Rum=YekIk Re=(015-025)Rk deb hisoblab
25111
ум
k
RR (614a)
Re=Rum-Rk (615)
Kaskadning kirish qarshiligi
2
2
бмах
кирмах
кирI
UR (616)
Agar baza toki kuchlanish bolsquolgichi orqali beriladigan bolsquolsa bolsquolgichning
R1 va R2 qarshiliklari quyidagicha aniqlanadi
R12 (812)Rkir va 21
2112
RR
RRR shartlardan
121
1212
121
RR
RRR
RI
RER
Эко
k larni aniklaymiz
Ajratuvchi kondensatorning siglsquoimi quyidagicha aniqlanadi
117
12
1
2
kчикk MRfC (617)
bu yerda Mk ndash quyi chastotalardagi chastotali buzilishlar koeffitsiyenti fk- quyi
chastotalar chegarasi Rchik=Rk+Ri Kondensatorning siglsquoimi quyidagicha
aniqlanadi
2
10
Эk
ЭRf
C (618)
Kaskadning kuchlanish bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti
кирмах
чикмахи
U
UК (619)
Kuchlanishning kaskadi chiqish kaskadidir Kaskadning chiqishdagi signal
transformator orqali kichik qarshilikka ega bolsquolgan istelsquomolchiga uzatiladi
Kollektordagi kuchlanish olsquozinduksiya EYUK hisobiga Yeke dan ikki marta katta
bolsquolishi mumkin Shuning uchun
Yeke Ukej2 (620)
qilib olinadi
Kaskadning chiqishdagi quvvati
Rchikmax=05Uk max Ik max tr (621)
bu yerda tr-transformatorning FIKi
Kirish zanjiridagi quvvat va kuchaytirish koeffitsiyenti
Rkir=05IbmaxUbemax (622)
кир
чикр
Р
РК (623)
118
Тransformator kaskad chiqish qarshiligining istelsquomolchining kirish
qarshiligiga mos tushishini va quvvatning uzatilishi uchun eng yaxshi sharoit
yaratilishini talsquominlaydi Тransformatorning transformatsiya koeffitsiyenti
quyidagicha aniqlanadi
и
чик
R
Rn (624)
Agar kuchaytirgich chiqishidagi quvvat 20Vt dan ortiq bolsquolsa ikki taktli
simmetrik sxemalardan foydalaniladi Bu sxemadagi ikki tranzistorning xar biri V
rejimda ishlaydi Bunday sxemalarning FIKi 70-75 ga yetadi Тinch holatda IB=0
va boshlanglsquoich holatda sxema istelsquomol qiladigan quvvat
R0=2EkeIbo (625)
Birinchi yarim davrda birinchi tranzistor ikkinchi yarim davrda esa ikkinchi
tranzistor ishlaydi Bitta tranzistorning chiqishdagi quvvati
4
)(
2 max kЭkoкmахкmахkчик
EIIIUP (626)
Ikki taktli kaskadning chiqishdagi quvvat
2
)(2 max kokкэчикчик
IIЕРР (627)
Kolsquopincha kuchaytirgichning barqaror ishlashini talsquominlash uchun teskari
boglsquolanishdan foydalaniladi Chunki zanjirdagi signal malsquolum qismining kirish
zanjiriga uzatilishi teskari bogrsquolanish deb ataladi Тeskari boglsquolanish manfiy va
musbat bolsquolishi mumkin Musbat teskari boglsquolanish generator kaskadlarida
qolsquollaniladi Kuchaytirish kaskadlarida manfiy teskari boglsquolanishdan foydalaniladi
(musbat teskari boglsquolanish kuchaytirgichlar uchun zararlidir) Тeskari boglsquolanish
kuchlanishi chiqish kuchlanishining malsquolum qismini tashkil qiladi va teskari
boglsquolanish koeffitsiyenti ( ) bilan xarakteralanadi Тeskari boglsquolanish
kuchaytirgichlarda
119
sign
chiq
U
UK (628)
Usign=Ukir- Utb=Ukir- Uchiq=Ukir(1- K) (629)
DemakК
К
КU
КU
U
КUK
kir
kir
sign
kirтб
1)1( (630)
Тeskari boglsquolanish manfiy bolsquolganda 0 bolsquoladi va К
КKтб
1 yalsquoni
kuchaytirish koeffitsiyenti kamayadi Lekin kuchaytirgichning chastota va faza
buzilishlari kamayadi
Re qarshiligi teskari boglsquolanish zanjiri bolsquolib chiqish zanjiridagi kuchlanishni
qisman kirish zanjiriga uzatadi Shuning hisobiga boshlanglsquoich ish nuqtasining
parametrlari stabillashadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan kaskadlarning barchasi
sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanishni kuchaytirib beradi Ayrim hollarda yolsquonalish
jixatdan olsquozgarmay faqat qiymati sekin olsquozgaruvchi signallarni ham kuchaytirish
talab qilinadi Bunday xollarda galvanik boglsquolangan olsquozgarmas tok
kuchaytirgichlaridan foydalaniladi
Kuchaytirgich uch kaskaddan iborat Хar bir kaskad UE sxema bolsquoyicha
yiglsquoilgan Ajratuvchi kondensatorlar bolsquolmagani uchun xar bir kaskadning
olsquozgarmas tashkil etuvchisi keyingi kaskadning bazasiga uzatiladi va shuning
uchun mazkur tashkil etuvchi kompensatsiyalanishi kerak Oldingi kaskadning
olsquozgarmas tashkil etuvchisini kompensatsiyalash uchun keyingi kaskadning RE
qarshiligidan olinuvchi olsquozgarmas kuchlanishdan foydalaniladi Тranzistorlar (VT2
va VT3) ning baza-emitter normal kuchlanishlarini RE2 va RE3 qarshiliklar
talsquominlab beradi Тranzistor VT1 ning osoyishtalik rejimini R1 va R2 kuchlanish
bolsquolgich va RE1 qarshiliklar talsquominlaydi
Kuchaytirilganda bir xil tranzistorlarni topish juda qiyin Shu sababdan
mikrosxema asosida tuzilgan differensial kuchaytirgich kaskadlaridan
foydalaniladi K118UL1 shunday sxemalarning namunasi bolsquola oladi Olsquozgarmas
tok kuchaytirgichlari asosida turli matematik operatsiyalarni bajaruvchi operatsion
120
kuchaytirgichlar qurish mumkin Operatsion kuchaytirgichlar (OK) yuqori
kuchaytirish koeffitsiyenti katta kirish va chiqish qarshiligi bilan xarakterlanadi
67 - rasm Operatsion kuchaytirgichlarning sxemasi
Operatsion kuchaytirgichlar kirish diffenrensial kuchaytirgichlaridan iboratdir
(67-rasm) Kuchaytirgich inventorlovchi (-) va inversion (+) kirishga egadir
Sxemalarda OK uchburchak tarzidan ifodalanadi (67-rasm a) Signal qaysi
kirishga berilganiga qarab OK inventorlovchi yoki inversion usullarda ulanadi
Inventorlovchi usulda kirish kuchlanishi OK ning inversion kirishiga
beriladi (438-rasm v) inversion kirish esa nol potensialga egadir
Kirish toki
1
0``
Z
UI kir
kir (632)
Chiqish kuchlanishi
`` bogkirchiq ZIU (633)
Kuchlanish uzatish koeffitsiyenti
1
1
`
`)(
Z
Z
ZI
ZI
U
UрК
bog
kir
bogkir
kir
chiq (634)
Bunday uzatish koeffitsiyenti ideallashtirilgan OK ga xosdir Rkir= Rchik=0
va kuchlanshni kuchaytirish koeffitsiyenti K= deb hisoblasak OK
121
ideallashtirilgan bolsquoladi Aslida real OK larning uzatish koeffitsiyenti K(r) ideal
OK ning K(r) idan taxminan 003 ga farq qiladi
OK ning inversion usulda ulanganda kirish kuchlanishi uning inversion
kirishiga beriladi Bunda teskari boglsquolanish kuchlanishi
1
1bog
chiqtbZZ
ZUU (635)
OK ning kirishdagi kuchlanishi
tbkirkir UUU ` (636)
Chiqishdagi kuchlanishi
chiqkirchiq UUКU `( (443) yoki К
КUU kir
chiq1
(637)
Kuchaytirish koeffitsiyenti
КК
К
К
UК
КU
U
UК
kir
kir
kir
chiq
11
11
1
1
1`)1(
` (638) 1К
bolsquolganida 1
`К
OK lar yordamida signallarni qolsquoshish differensiallash integrallash va ular
ustida boshqa matematik operatsiyalar bajarish mumkin Kirish sishnalini
integrallovchi sxemani kolsquorib chiqamiz (439a -rasm) Kirish zanjiriga rezistorni
teskari boglsquolanish zanjiriga esa kondensator ulaymiz Rezistordan olsquotayotgan tok
R
ui kir`
(639)
Bu tok kondensatordan olsquotib uni zaryadlaydi va uc kuchlanishni hosil qiladi
(ushbu kuchlanish chiqish kuchlanishidir)
122
1
0
`1
dtuRC
u kirc (640)
Differensiallovchi kuchaytirgichda kirish zanjiriga kondensator S ni
boglsquolanish zanjiriga rezistor R ni ulaymiz (439b-rasm) Kirish kuchlanishi
kondensatorni zaryadlaydi va undagi kuchlanish kirish kuchlanishiga teng bolsquoladi
uc=u`kir Kondensatordan olsquotayotgan tok
dt
duCi kir`
(641)
Bu tok kuchaytirgichga bormay R qarshilikdan olsquotib unda kuchlanish
pasayuvini hosil qiladi
dt
duRCiRu kir
chiq
` (642)
OK summator sifatida ishlatilganda bir nechta kirish kuchlanishlarining
yiglsquoindisini aniqlash operatsiyasini bajaradi Bunda OK ning inventorlovchi
kirishiga qolsquoshiladigan signallar beriladi chiqishdan esa ularning yiglsquoindisi
olinadi 68-rasmda jamlovchi OK ning sxemasi kolsquorsatilgan Kirxgofning birinchi
qonuniga binoan A tugundagi toklar yiglsquoindisi 0 ga teng
ikir1 +ikir2+ikir3-ikir4=0 (643)
68-rasm jamlovchi OK ning sxemasi
123
Тoklarni kuchlanishlar orqali ifodalasak
043
3
2
2
1
1
R
u
R
u
R
u
R
u chiqkirkirkir (644)
Bundan 4
3
34
2
24
1
1 RR
uR
R
uR
R
uu кirкirkir
chiq (645)
Bundan tashqari OK lar logarifmlash potensirlash va boshqa operatsiyalarni
xam bajara oladi Ular radioelektronika sxemalarida ham keng qolsquollaniladi OK
ning teskari boglsquolanish zanjiriga ikkilangan Т-simon RC-kolsquoprikli zanjir
olsquornatilsa sxema yuqori chastota ajratish xususiyatiga ega bolsquoladi 1560-rasmda
chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarakteristikasi
kolsquorsatilgan Sozlash chastotasi deb ataluvchi RCf
21
0 chastotada kuchlanishni
uzatish koeffitsiyenti kir
chiq
U
U kamayib ketadi Bunda teskari boglsquolanish talsquosiri
kamayib kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti (Ki tb) shu kaskadning
teskari boglsquolanishda bolsquolmagandagi koeffitsiyenti (Ki max) ga tenglashadi
62 GIDRAVLIK KUChAYТIRGIChLAR
Gidravlik kuchaytirgichlar avtomatika tizimlarida keng ishlatilmoqda
Ayniqsa zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichlar eng
kolsquop tarqalgan Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishidagi avtomatika
tizimlarida gidravlik kuchaytirgichlar pnevmatik kuchaytirgichlarda nisbatan
kolsquoproq ishlatiladi Ular mobil mashinalarning avtomatika tizimlarida (olsquornatma
agregatlarni boshqarish uchun) va traktorlar hamda kombaylarni avtomatik
xaydash (boshqarib borish) tizimlarida ishlatilmoqda
Zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichning
prinsipial sxemasi 69 a-rasmda kolsquorsatilgan (odatda porshenli nasoslar ishlatiladi)
Ish suyuqligi yoki temperaturali qovushoqlik koeffitsiyenti kichik bolsquolgan
maxsus suyuqliklarning bosimini hosil qiladi va bu bosimni saqlaydi Bosim
olsquotkazib yuborish klapani bilan rostlanadi Kuch silindri 4 ga birlashtirilgan
124
kanallar neytral vaziyatda tolsquoliq yopilgan bolsquoladi Porshen 5 xarakatlanmaydi
Agar zolotnik 3 ga yuqoriga yolsquonalgan kirish talsquosiri x berilsa u holda zolotnik
yuqoriga xarakatlanib teshiklarni ochadi shunda kuch silindrining yuqori
bolsquoshliglsquoiga bosim ostidagi moy kiradi pastki bushlik esa ayni vaqtda kaytarib
tukish trubasiga tutashadi Nasos 1 ishlab bak 6 dagi moyni kuch silindri ichiga
xaydagani uchun yuqori bushlikdagi bosim oshadi va porshen 5 pastga siljiydi
Porshenning xarakati tezligi - silindrga kelayotgan va undan ketayotgan moy
miqdoriga boglsquolik bu esa olsquoz navbatida teshiklarning ochilish qiymatiga boglsquolik
Gidravlik kuchaytirgichlarnig statikaviy xarakteristikasi 69 b-rasmda
kolsquorsatilgan
69 -rasm Zolotnikli gidravlik kuchaytirgichning sxemasi va uning statik
tavsifnomasi
Хarakteristikada quyidagi zonalar bor 2a ga teng nosezgirlar zonasi Bu
zonaning paydo bolsquolishiga sabab shuki zolotnik belboglsquoining kengligi teshikning
kengligidan bir oz katta - tolsquoyinish zonasi Bu zona zolotnik teshiklarning tolsquoliq
ochilishiga mos bolsquoladi shuning uchun porshening xarakatlanish tezligi bu yerda
endi kattalasha olmaydi Agar zolotnik siljiganda (69-rasm) topshiriqlar tolsquoliq
ochiladigan holatga (Х max) yeta olmasa va nosezgirlik zonasi elsquotiborga olinmasa
statik xarakteristkasini taxminan chiziqli deb hisoblash mumkin (rasmda punktir
bilan kolsquorsatilgan)
125
Gidrokuchaytirgichlar teskari aloqasiz va gidrotsilindr porshenning vaziyati
bolsquoyicha bikr teskari aloqali qilib ishlab chiqariladi Gidrokuchaytirgichlarning
chiqishida katta quvvatlarni olish uchun kaskadli birlashtirish usuli qolsquollaniladi
shunda birinchi kuchaytirgichning ijrochi organi navbatdagisining rostlovchi
organiga talsquosir etadi
Gidrokuchaytirgichlarning chiqish quvvati bir olsquon yuz va bundan ortiq
kilovattni tashkil etishi mumkin kuchaytirish koeffitsenti juda katta (310 ---
310 ) bolsquolib kuchaytirgichi juda tezkor
63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari
Ushbu turdagi kuchaytirgichning sxemasi 610-rasmda kolsquorsatilgan
Mumdshtukdan 3 tezlik bilan oqib chiqarilgan suyuqlikning bosimi uning holati
neytraldan olsquozgartirilganda 4 va 5 quvurchalarda olsquozgaruvchan bosimga
aylantiriladi Oqim quvurchasi 2 olib beruvchi 1 quvurga ulangan Mumdshtukdan
oqib chiqayotgan suyuqlik quvurchalarni birisiga olsquotib tezlikni bosimga
aylantiriladi Mumdushtukni neytral holatida 4 va 5 quvurchalardagi bosim teng va
porshen 7 xarakatlanmaydi Mumdshukni holati olsquozgarilishi bilan quvurchalarni
bittasida bosim oshib ikkinchisidan kamayib ketadi Buning natijasida porshen
xarakatlanib ijro mexanizmni ishga tushiradi
610-rasm Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichning sxemasi
126
7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari
71 Ijro mexanizmlari haqida tushuncha va ularning turkumlanishi
Avtomatik rostlash tizimining ijro mexanizmi deb rostlovchi organi
uzatilayotgan signalga muvofiq xarakatga keltiruvchi moslamaga aytiladi
Rostlovchi organni vazifasini drossellar tolsquosqichlar klapanlar shiberlar bajaradi
Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari chiqish validagi aylanish
momentining nominal qiymati yoki chiquvchi shtokdagi talsquosir etuvchi kuch
aylantiruvchi moment yoki kuchlarning maksimal qiymati nosezgirlik maydoni
inersionlik vaqtini kolsquorsatuvchi vaqt doimiysi ijro mexanizmlarini chiqish valining
aylanish vaqti yoki uning shtokining surilish vaqti
Ijro mexanizmini ishdan tolsquoxtagandan solsquong turglsquounlashgan rejim vaqtida
ishlab turganda chiqish organining surilishi yugurish holati deb ataladi Bu holat
rostlash sifatiga talsquosir kolsquorsatadi
Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari ndash ularning statik va dinamik
tavsifnomalari hisoblanadi Dinamik xususiyatlariga kolsquora ijro mexanizmlari
integrallovchi zvenolar guruxiga kiradi W(p)= 1 Тim r bu yerda Тim ndash
maksimal chiqish signali vaqtida IM chiqish organining tolsquoliq surilish vaqti
Ijro mexanizmlarini quyidagi asosiy belgilariga kolsquora sinflarga ajratish
mumkin foydalanilgan energiya turiga kolsquora chiquvchi organning xarakat
xarakteriga kolsquora foydalanilgan yuritma turiga kolsquora hamda chiquvchi organning
xarakatlanish tezligiga kolsquora
Foydalanilgan energiya turiga kolsquora IM lar elektrik pnevmatik gidravlik
turlariga ajratiladi (71-rasm) Chiquvchi organ xarakat xarakteriga qarab IM lar
aylanuvchan va tolsquoglsquori xarakatlanuvchan guruxlarga ajratiladi Aylanuvchan IM lar
bir marta aylanuvchan va kolsquop marta aylanuvchan bolsquolishi mumkin
Foydalanilgan elektr yuritma kolsquorinishiga qarab IM lar elektr yuritmali
elektromagnitli porshenli va membranali bolsquolishi mumkin
127
Chiquvchi organning xarakatlanish tezligiga kolsquora IM lar doimiy tezlikka
ega bolsquolgan hamda chiquvchi organning surilish tezligi chiquvchi signalga
proporsional bolsquolgan IM larga ajratiladi
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida elektrik IM lar keng tarqalgan
Ularni 2 ta asosiy guruxga ajratish mumkin elektr dvigatelli va elektromagnitli
(72-rasm)
Birinchi guruxga elektr yuritmali IM lar kiradi Elektr yuritmali IM lar
odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil topadi (oxirgisi bolsquolmasligi
ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida yuritma va tormozga beriladi
mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi organni xarakatga keltiradi
Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz mexanizmni tolsquoxtatadi
Ikkinchi guruxga solenoidli IM larni kiritish mumkin Ular turli xil
rostlovchi klapanlar vintellar zolotniklar va boshqa elementlarni boshqarish
uchun qolsquollanilishi mumkin Bu guruxga elektromagnitli muftalarni kiritish
mumkin Solenoidli mexanizmlar odatda faqat ikki pozitsiyali rostlash tizimlarida
qolsquollaniladi
Elektr yuritmali IM lar odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil
topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida
yuritma va tormozga beriladi mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi
organni xarakatga keltiradi Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz
mexanizmni tolsquoxtatadi
71-rasm Ijro mexanizmlarining energiya turiga qarab turlanishi
IJRO MEXANIZMLARI
GIDRAVLIK PNEVMATIK ELEKTRIK
128
72 Elektrik ijro mexanizmlari
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida statsionar qurilmalar va
jarayonlarni avtomatlashtirishda asosan elektrik ijro mexanizmlari xarakatlanuvchi
mashinalarda esa gidravlik va pnevmatik ijro mexanizmlari qolsquollaniladi
Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining
turkumlanish sxemasi 72-rasmda kolsquorsatilgan
72-rasm Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining
turkumlanishi
74 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari
Тakomillashtioilgan elektrik ijro mexnizmlari kolsquop aylanishli quvurli
armaturani distansion boshqaruvi uchun qolsquollanadi Bu ijro mexanizmlari
MABVGD rusumli elektr yuritmalari nomini olgan bolsquolib ular gidromelirrativ
ELEKTRODVIGATELLI ELEKTROMAGNITLI
ELEKTRIK IJRO MEXANIZMLARI
Bir aylanishli
Korsquop aylanishli
Qadamli
Doimiy aylanishli
Sоlenоidli U
zo
q m
ud
datli
tok o
rsquotkazuvch
an
Qis
qa m
ud
datli
tok lsquootk
azuvch
an
Elektromagnitli mufta
129
tizimlarining avtomatlashtirilgan nasos stansiyalarida qolsquollaniladi Ular bir-
biridan maksimal aylanish momenti reduktorining tuzilishi gabarit ulanish
olsquolchamlari va balsquozi konstruktiv elementlari bilan farqlanadi Elektr
yuritmalarining barcha konstruktiv elementlari maksimal darajada
unifiksiyalangan yuritma validagi ruxsat etilgan momentni chegaralovchi maxsus
qurilmalari va boshqaruv sxemalariga ega elektr yuritmalarini ekspluatatsiya
sharoitlariga kolsquora normal holatda ishlashi uchun 7 1-jadvalda ularni tiplariga
kolsquora texnik malsquolumotlar keltirilgan Elektr yuritmalarining normal holatidagi
joylashtirilishi vertikal holat hisoblanadi (yuritma vali vertikal joylashtiriladi)
7 1-jadval
Elektr
motor tipi
Joylashtirilishi Ishchi harorat
oraliglsquoi S
Тashqi muxitning
nisbiy namligi
20 Sda
Moylash
davriyligi
M Хonalardagi va
ochiq havodagi
statsionar
qurilmalar
-20hellip+35 80gacha Uch oyda 1
marta
A - -40hellip+40 95 gacha
BVGD Bir yildan
kam emas
BVGD tipli elektr yuritmalarining ish prinsipi va tuzilishini kolsquorib
chiqamiz
Elektr yuritmaning knematik sxemasi 73 - rasmda keltirilgan Elektr
yuritma quyidagi asosiy elementlar va qismlardan tashkil topgan korpus
chervyakli silindrik reduktor qolsquol dubleri qismi elektr motori yolsquol va moment
olsquochirgichlari qutilari
Yolsquol va moment olsquochirgichlari qutilari korpusga mahkamlanadi Korpusga
podshipniklardagi 46-chervyakli 45 shlikli val montaj qilingan Shirikli valda
aylantiruvchi momentni chegaralovchi mufta joylashgan 6-maxovikli qolsquol
dublerlari sharikli valni oxiriga ulangan Shu yerda bolsquosh qilib kulachokli 4-
silindirik glsquoildirak joylashtirilgan Korpusga xuddi shunday ravishda yolsquol va
moment olsquotkazgichlari qutisiga aylanishni uzatuvchi 43-chervyakli glsquoildirakka
ega bolsquolgan va 40 41-silindrik shestrnyalari bilan plita ulangan
130
73- rasm Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari
(elektr yuritmalar surgichlar)iing knematik sxemasi
Quti quyidagi asosiy elementlarda tashkil topgan 34-chervyakli yolsquol
olsquochirgichlari qismi 33- chervyakli glsquoildirak 2730-kulochoklar2526- moment
olsquotkazgichlari 24 va 36-richaglari purjinalar 22 35-blokirovka kulochoklari
2331- mikroutkazgichlar 2132 shestrnali kolsquorsatkich qismi 1920 strelka 18
17-shestrnyali distansion kolsquorsatkichlar qismi 16-potensioner
Elektr motori ishga tushirilganda elektr yuritma quyidagicha ishlaydi
Aylanma xarakat elektr motoridan 234-silndirik glsquoildirak va 5-kulachokli mufta
orqali 45 sharikli valga uzatiladi 46 chervyak glsquoildirak orqali aylantiruvchi
moment ishchi organning (surglsquoich) yuritma valiga uzatiladi Bundan tashqari
47 chervyak 43 chervyali glsquoildirak 41 va 40- silindirik shestrnalar orqali xarakat
39-vilka 33 va 34 chevyak jufti 019 shestrnya 18 kolsquorsatkich strelkasi va 17
shesterna orqali 16-potensiometr valikiga uzatiladi Elektr motorini ishida
aylanishi momentini maxovikka uzatish mumkin emas chunki maxovikni 7-
kulochokli vtulkasi ajratilgan holatda bolsquoladi Bu vaqtda 5 muftoning kulokchalari
5-silindirli glsquoildirak kulokchalari bilan boglsquolanib qoladi va ular orqali harakat 45
shlitsli valga uzatiladi Elektr motori qolsquoshilganda 6-mufta kulachoklari bilan 4
glsquoildirak kulachoklari birlashadi bu holda 5-mufta 9 shtok orqali 7 vtulkani 45
131
shpitsli val kulachoklaridan bolsquoshatadi Bunday mexanik blokirovka 45 shlitsli
valni birvaqtning olsquozida elektr motori va qolsquol boshqaruvida ishlashini oldiini oladi
Elektr yuritmalar aylanish momentini 3 tomonlama chegaralovchi mufta bilan
ishlab chiqariladi Ularning ish prinsipi quyidagicha maxkamlovchi armatura
ishchi organi uning laquoOchiqraquo va laquoYopiqraquo holatlarining qandaydir Oraliq
holatlarida aylanish momenti maksimal qiymatida bolsquolgan 44 yuritma vali
tolsquoxtaydi Bu vaqtda 46 chervyak 42 chervyakli glsquoildirak olsquoqiga uraladi va buni
natijasida xarakatlanayotgan 1 elektr motori orqali shtitslar bolsquoylab olsquoqning
yolsquonalishida xarakatlana boshlaydi
46 ndash chervyakning oldinga xarakati 10 richag 11 uk 12 ndash tishli sektor 14
va 39 vilkalar 13 15 37 38 ndash silindrli glsquoildiraklar yordamida 25 va 26 moment
kulachoklarining aylanma xarakatiga olsquozgartirib beradi Ular aylanganda 24 va 36
richaglar 21 va 32 mikroalmashlab ulagichlarni quyib yuboradi va elektr motor
zanjiri uziladi M va A tiplaridagi elektr motorlari tuzilishi jixatidan BVG va D
tipidagi elektr motorlaridan farq qiladi Ularda chervyakli reduktor olsquorniga silindrli
reduktor qolsquollaniladi Yana bir qancha kinematik bolsquoglsquoinlarda malsquolumot
olsquozgarishlar bor lekin motorlarining barcha turlarining ish prinsipi bir xil
Maksimal tok relesiga ega bolsquolgan elektr yuritmalar Elektr motorlarni
yuklamalardan ximoyalash va maxkamlovchi armaturani maxkamlab yopish
maqsadida ish tipdagi elektr yuritmalar statorining fazalaridan biriga tok relesi
bilan talsquominlanadi
Elektr motori validagi qarshilik momenti ortishi bilan ishchi tok taxminan
aylanish momenti kavadratiga proporsional ravishda ortadi Shuni hisobga olib
aylanish momentini chegaralovchi mufta olsquorniga tok relesini qolsquollash mumkin Shu
maqsadda elektr motorini talsquominlovchi kuch tarmoglsquoining fazalaridan biriga oniy
xarakatli maksimal tok relesi ulanadi Uning ajratuvchi kontakti esa reversiv
magnit ishga tushirgich glsquoaltagi zanjiriga ulanadi
Maksimal tok relesini qolsquollash elektr yuritma konstruksiyasini
soddalashtirish uning massasi va gabarit olsquolchamlarini kamaytirish imkoniyatini
beradi lekin bu holda boshqaruv sxemasi bir muncha murakkablashadi Maksimal
132
tok relesi bolsquolgan elektr motorlari faqat solsquorglsquoichlarda olsquornatiladi Shpindel
armaturasidagi aylanish momenti siljiganda elektr motori rele yordamida yolsquol
olsquochirgichi bilan xarakatga keladi
75 Elektromagnitli ijro mexanizmlari
Avtomatik rostlash va boshqarish tizimlarida elektr energiyasini ishchi
organning tekis xarakatiga aylantirib beruvchi elektromagnitli uzatmalar IM lar
sifatida qolsquollanishi mumkin Bu elementlar yana solenoidli mexanizmlar deb ham
yuritiladi
Elektromagnitli IM lar tipi tuzilishiga kolsquora chiqish koordinatasi
kolsquorinishlarga ajratilishi mumkinntolsquoglsquori xarakatlanuvchan rostlovchi organga ega
bolsquolgan IM lar uchun siljish tezlik talsquosir qiluvchi kuch aylanuvchan xarakatga
ega bolsquolgan rostlovchi organli IM lar uchun aylanish burchagi aylanish chastotasi
aylanish momenti
Elektromagnitlar olsquozgaruvchan (bir fazali va uch fazali) olsquozgarmas tokli
bolsquolishi mumkin Ularning asosiy tavsifnomasi yakorning surilishi yakorning
surilishi va tortish kuchi orasidagi boglsquolanish yakorning surilishi va
elektroenergiya sarfi ishga tushish vaqti orasidagi boglsquolanish
Yakorning maksimal surilishiga qarab qisqa yurishli va uzun yurishli
elektromagnitlar ajratiladi
Elektromagnitlar qolsquoyidagi talablarga javob berishi kerak
1 Тanlanayotgan konstruksiya siljish uzunligi tortish kuchi va berilgan
tortish tavsifnomasiga mos kelishi kerak
2 Тez xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalangan magnitli olsquotkazgichga
ega bolsquolgan elektromagnitlar sekin xarakatlanuvchan tizimlar uchun
shixtalanmagan magnit olsquotkazgichga ega bolsquolgan hamda massivli mis gilzali
elektromagnitlar qolsquollanilishi mumkin
3 Ishga tushish sikllari soni yolsquol qolsquoyilgandan kam bolsquolishi kerak
133
4 Bir xil mexanik ishlar uchun olsquozgaruvchan tok elektromagnitlari
olsquozgarmas tokda ishlovchi elektromagnitlarga nisbatan kolsquoproq elektroenergiya
talab qiladi
5 Elektromagnitlar ishlatish uchun qulay va oddiy bolsquolishi kerak
Elektromagnitlarni kuchlanish tok va quvvat kattaliklari orqali tanlash
mumkin Elektromagnit tanlangandan solsquong uning cholsquolglsquoamlari qizishga nisbatan
xisoblanadi Bu holda ruxsat etilgan qizish harorati 85900 S xisobida olinadi
76 Elektromagnitli muftalar
Muftalar mdash uzatma va ishchi mexanizmlar orasidagi boglsquolovchi zveno
hisoblanadi Ularning ish prinsipi boglsquolovchi elementlarning elektromagnit
xususiyatlariga asoslangan
Elementlarning boglsquolanishi kolsquorinishiga qarab muftalar funksiyali quruq
ishqalanuvchan qovushoq ishqalanuvchan va siljish muftalarga ajratiladi
Quruq ishqalanish muftasi (74 a-rasm) 3 va 9 vallarga boglsquolangan 5 6 -
ikkita yarim mufta holda 2 xalqa va 4 shetkalardan kuchlanish qabul qiluvchi 1
cholsquolglsquoamdan tashkil topgan 6- yarim muftaning boshqariluvchi qismi 8-
shponkaning olsquoqi bolsquoyicha xarakatlanadi u ishchi mexanizmning 9-vali bilan
boglsquolangan Boshqariluvchi 6 mufta 7 prujina yordamida 5 boshqaruvchi
muftaga nisbatan siqiladi Cholsquolglsquoamlarga elektr toki berilishi bilan hosil
bolsquolgan elektromagnit maydon 7 prujina kuchini yengib boshqariluvchi 6
muftani tortadi Ishqalanish kuchlari hisobiga 5 va 6 yarim muftalarda hosil
bolsquoladigan aylantiruvchi moment boshqaruvchi valdagi boshqariluvchi valiga
olsquotkaziladi Uzatilayotgan aylantiruvchi momentni kattalashtirish uchun
muftalarni kolsquop diskli kolsquorinishda tayyorlanadi
Qovushoq ishqalanuvchi muftalar (74 b-rasm) ferroparo-shakli yoki
magnitli emulsiyali tarkibiga ega bolsquolib boshqariluvchi va boshqaruvchi
elementlarda boglsquolovchi qatlam hosil bolsquoladi Bunday muftalarning xarakterli
tomoni shundaki magnit oqimi ortib borishi bilan uzatiluvchi aylantiriluvchi
moment ortib boradi Bunday muftalar yuklamalarga nisbatan chidamli bolsquolib
134
tez xarakatlanuvchan IM lardan hisoblanadi (vaqt doimiysi Т=0005 0008 s)
ularning uzatish koeffitsiyenti K=3500 Bu muftalar konstruktiv tuzilmasiga
kolsquora glsquoaltaklarning joylashishi soni ishchi yuzasining shakliga tok
olsquotkazgichlarining kolsquorinishi va boshqa belgilariga kolsquora farqlanadi
74-rasm Quruq ishqalanish va qovushoq ishqalanish muftasining
konstruktiv va elektr sxemalari
8-bob Avtomatika rostlagichlari
135
81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari
Avtomatik rostlagichlar sanoatning turli soxalarida texnologik jarayonlarni
avtomatlashtirishda keng ishlatiladigan texnikaviy vositalar hisoblanadi
Rostlagichlarni klassifikatsiyalash rostlanuvchi miqdorning turi rostlagichning ish
usuli ishlatiladigan energiya turi ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga
kolsquorsatiladigan talsquosirning xarakteri rostlagich ishining tavsifnomasi (rostlash
qonuni) kabi xususiyatlarga asoslanadi
Rostlanuvchi miqdorning turiga kolsquora rostlagichlar quyidagilarga bolsquolinadi
bosim sarf satx namlik va kabi rostlagichlar Ishlash usuliga kolsquora bevosita va
bilvosita talsquosir qiluvchi rostlagichlar mavjud Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi
organini ishga tushirish uchun rostlanuvchi oblsquoektdan olingan energiyaning olsquozi
bilan ishlovchi rostlagichlar bevosita tarsquosir qiluvchi rostlagich deb ataladi Agar
ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organini ishga tushirish uchun qolsquoshimcha
energiya kerak bolsquolsa bilvosita tarsquosir qiluvchi rostlagichlar ishlatiladi
Foydalaniladigan energiya turiga kolsquora rostlagichlar elektr pnevmatik gidravlik va
aralash (elektr-pnevmatik pnevmo-gidravlik va xokazo) rostlagichlarga bolsquolinadi
Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga kolsquorsatiladigan talsquosirning
xarakteri jihatidan rostlagichlar uzlukli va uzluksiz ishlovchi bolsquoladi Uzlukli
ishlovchi rostlagichlarda ijro etuvchi mexanizmning faqat rostlovchi organi
rostlanuvchi miqdorning uzluksiz muayyan qiymatida xarakat qiladi Rostlanuvchi
miqdorning olsquozgarishi va rostlovchi talsquosir olsquortasidagi boglsquolanish (yoki ijro etuvchi
mexanizm rostlovchi organining xarakati) yalsquoni rostlash qonuni nazarda tutilgan
ish tavsifnomasiga kolsquora rostlagichlar pozitsion integral (astatik) proporsional
(statik) izodrom (proporsional-integral) proporsional-differitsial (oldindan talsquosir
etuvchi statik) proporsional-integral-differinsial (oldindan talsquosir etuvchi izodrom)
bolsquoladiRostlanuvchi miqdorni vaqt davomida talab qilingan chegarada saqlab
turish jihatidan rostlagichlar stabillovchi programmali va kuzatuvchi
rostlagichlarga bolsquolinadi Stabillovchi rostlagichlar rostlanuvchi miqdorning
136
berilgan qiymatga (malsquolum darajadagi xato bilan) tenglashishini talsquominlaydi
Programmali rostlagichlar maxsus programmali topshiriq bergich yordamida
rostlanuvchi miqdorning vaqt bolsquoyicha avvaldan malsquolum bolsquolgan programma
(qonun) bolsquoyicha olsquozgarishini talsquominlaydi Bu programma texnologik reglament
talablariga muvofiq tuzilgan bolsquoladi Kuzatuvchi rostlagichlarda rostlanuvchi
miqdorning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi rostlagich topshiriq bergichga bilvosita talsquosir
qiluvchi boshqa kattalikning olsquozgarishiga mos bolsquoladi
Avtomatik rostlagichlarning xarorat misolidagi funktsional-strukturabiy
sxemasi 81-rasmda keltirilgan
81-rasmd Xaroratni avtomatik rostlagichlarning funktsional-strukturabiy sxemasi
BО-boshqarish oblsquoekti U-uzgartirgich (хаrorat datchigi) ТО-taqqoslash va
topshirish organi ТА-teskari aloqa КО-kuchaytirish organi ИМ-Ijro mehanizmi
TB-talsquominot bloki
82 Proporsional rostlagichlar
Proporsional rostlagichlar deganda rostlovchi organning rostlanuvchi
parametri va topshirilgan miqdor orasidagi farqqa nisbatan proporsional siljishi
tushuniladi Rostlanuvchi parametrning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi va rostlovchi
organning siljishi bir qonun bolsquoyicha amalga oshadi Rostlanuvchi parametrning
har bir miqdoriga rostlovchi organning malsquolum bir holatiga mos keladi
BО
ИМ
ТА
U
КО
TB
137
PR 25 proporsional rostlagich PR 25 rostlagich rostlanuvchi parametrni
berilgan kattalikda ushlab turish maqsadida chiqishda ijro etuvchi mexanizmga
talsquosir etuvchi uzluksiz signal olish uchun molsquoljallangan Asbob ikkilamchi
asbobning qolsquol bilan topshiriq bergichi yoki standart pnevmatik signalli boshqa
qurilmadan masofadan turib topshiriq oluvchi rostlagichdan iborat (81-rasm)
Rostlagich ikkita taqqoslash elementlari 1va 3 drosselli summator 2 quvvat
kuchaytirgichi 4 uchiruvchi rele 5 qolsquol bilan topshiriq bergich 6 lardan iborat
Тopshiriq bergich va olsquolchov asbobolaridan kelgan Rt va R3 signallar taqqoslash
elementi 1 ning membranalariga talsquosir etadi (manfiy kamera V musbat kamera B)
va teskari aloqa membranalarida havo bosimi hosil qilgan kuch (kamera A) bilan
muvozanatlashadi
81-rasm PR 25 proporsional rostlagichning prinsipial sxemasi
82-rasm Proporsional-integral rostlagichning prinsipial sxemasi
138
83 ndashrasm Avvaldan talsquosir rostlagichi sxemasi ndash PF-21
Тaqqoslash elementi 1 ning R1 chiqish bosim olsquotkazuvchanligi bolsquolgan
drosselli summator 2 ning rostlanuvchi drosseli orqali taqqoslash elementi 3 ning a
kamerasiga boradi xuddi shu kameraga olsquotkazuvchanligi bolsquolgan drosselli
summator 2 ning olsquozgarmas drosseli orqali Rchiq=RIV
chiqish bosimi ham keladi
Тaqqoslash elementi 3 ning chiqish bosimi quvvat kuchaytirgichi yordamida
kuchaytiriladi hamda ikkinchi taqqoslash elementi bilan manfiy teskari aloqada
bolsquoladi Sistemada hosil bolsquoladigan avtotebranishlarni yolsquoqotish maqsadida
taqqoslash elementi 3 ga ikkita teskari aloqa kiritilgan V kameraga manfiy va B
kameraga musbat Sistema muvozanati buzilgan hollarda rolsquoy beradigan
avtotebranishlar musbat teskari aloqa yolsquoliga olsquornatilgan olsquozgarmas drossel bilan
tolsquoxtatiladi Qolsquol bilan boshqarishga olsquotish maqsadida rostlagichni uzish uchun
olsquochiruvchi rele 5 dan foydalaniladi PR25 rostlagich PV101E PV101P
PV102E PV2P PV32 tipidagi ikkilamchi asboblar bilan birgalikda ishlaydi
83 Integral rostlagichlar
Integral (astatik) rostlagichlar deb rostlanayetgan parametr topshirilgan
qiymatdan chetga chiqarish rostlovchi organning rostlanuvchi parametr chetga
chiqishiga proporsional tezlikda xarakat qilishiga aytiladi Astatik rostlagichlar
ishlatilganda rostlanuvchi parmetrning muvozanat qiymati nagruzkaga boglsquoliq
emas va statik xato nolga teng bolsquoladi Agar rostlanayotgan kattalik berilgan
139
qiymatidan chetga chiqsa astatik rostlagich rostlovchi organi rostlanuvchi kattalik
qiymati topshirilgan darajaga yetguncha xarakatga keltirib turadi
Olsquozining dinamik xususiyatlari jihatidan integral rostlagichlar turglsquoun emas
shuning uchun ham ular mustaqil qurilma sifatida ishlab chiqarilmaydi
84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar
PR321 rostlagichning vazifasi PR 25 rostlagichning vazifasiga olsquoxshash U
taqqoslash elementlari I III VI droselli summator II quvvat kuchaytirgich IV
uzuvchi relelar V VII va siglsquoim VIII dan iborat (82- rasm) Bu rostlash bloki
ikkita proporsional va integral qismlardan tuzilgan Ularning kirishiga datchikdan
rostlanayotgan kattalikning pnevmatik signali Rn va ikkilamchi asbobga
olsquornatilgan topshiriq bergichdan rostlanuvchi kattalikning berilgan qiymati kelib
02 1 kgsm2
oraliqda bolsquoladi Blokning proporsional qismi glsquoalayonlanishdan
solsquong xarakatga kelib uning olsquozi esa summator I III va drosselli summator II dan
tuzilgan PR321 rostlovchi blokining integral qismi summator VI va kuchaytirish
koeffitsiyenti K=1 bolsquolgan birinchi darajali aperoidik zvenodan tuzilgan bolsquolib
pnevmatik integrallovchi zvenodan iborat Proporsional va integral qismlarning
chiqish signallari yacheyka II da qolsquoshiladi Buning uchun integrallovchi
zvenoning chiqishi yacheyka II ning I va III summatorlari kirishiga berilishi
lozim
Sozlash parametrlarining (kuchaytirish koeffitsiyenti - Kr izodrom vaqti - Тi)
olsquozaro boglsquoliq emasligi blokning muxim afzalligidir Kuchaytirish koeffitsiyenti
(Kr) drosselli summatordagi olsquozgaruvchi drosselning olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib
olsquornatiladi drossellash diapozoni DD=3000 5 chegarada olsquozgaradi bu esa
kuchaytirish koeffitsiyentining qiymati 003 20 bolsquolishiga mos keladi Izodrom
vaqti Тi aperiodik zveno tarkibiga kirgan olsquozgaruvchi drosselning
olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib olsquornatiladi va u 3 sekunddan 100 minutgacha
bolsquolishi mumkin PR321 rostlagich ham PR25 rostlagichi ishlaydigan ikkilamchi
asboblar bilan birgalikda ishlaydi
140
Maxalliy topshiriq bergich PR322 rostlagichi PR321 dan asbob kirishining
topshiriq liniyasida qolsquol bilan topshiriq bergich borligi bilan farqlanadi
PR326 va PR329 rostlagichlari kerak bolsquolgan drossellash diapozonini olsquornatish
imkonini beruvchi qayta qolsquoshgich bilan talsquominlangan Qayta qolsquoshgichning uchta
qayd qilingan xolati bor
I DD=2 50 II DD=50 200 III DD=200 800
Тi =0025 minutdan gacha olsquozgaradi PR329 rostlagichi PR326 dan maxalliy
topshiriq bergichi borligi bilan farq qiladi
Тolsquoglsquori chiziqli statik tavsifnomali PR321 va PR332 rostlagichlarida
drossellash diapozonini 2 3000 gacha sozlash mumkin
PR323 va PR333 nisbat rostlagichlari ikkita parametr nisbatini ushlab turish
maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish
uchun xizmat qiladi Rostlagichlarda nisbat zvenosi bolsquolib unga doimiy drossel
rostlovchi drossel va topshiriq bergichlar kiradi Nisbatni sozlash chegarasi 11
dan 51 gacha yoki 11 dan 101 gachaPR324 va PR334 nisbat rostlagichlari
ikkita parametr nisbatini uchinchi parametr bolsquoyicha tolsquoglsquorilash bilan ushlab turish
maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish
uchun hizmat qiladi
85 Proporsional-differinsial rostlagichlar
Agar rostlash oblsquoektida yuklanishning olsquozgarishi tez va keskin shuningdek
kechikish katta bolsquolsa izodrom rostlagichlar talab etilgan rostlash sifatini talsquominlay
olmaydi yalsquoni bu holda ularda katta dinamik halsquovo hosil bolsquoladi Rostlash
jarayonini parametrning olsquozgarish tezligiga boglsquoliq bolsquolgan qolsquoshimcha kirish
signali vositasida yaxshilash mumkin Kechikishi sezilarli bolsquolgan oblsquoektlarda
texnalogik jarayonlarni rostlash uchun PD- rostlagichlarni ishlatish maqsadga
muvofiqdir
Agar differinsial qism rostlovchi talsquosirning boshqa qismlariga qolsquoshilsa tolsquoglsquori
(avvaldan talsquosir) ayrilgan holda esa teskari avvaldan talsquosir bolsquoladi Тolsquoglsquori
avvaldan talsquosir rostlagichi PF21 rostlash zanjiriga berilgan kattalikdan
141
parametrning chetga chiqish tezligiga mos talsquosir kiritish uchun molsquoljallangan (83-
rasm)
Siqilgan xajmdagi xavoning kirish signali (rostlagich yoki datchikdan)
taqqoslash elementi IV ning V va G kameralariga boradi hamda inersion zveno
(rostlanuvchi drossel II va siglsquoim III) orqali olsquosha elementning V kamerasiga
berilayotgan talsquominlovchi xavo bosimi bilan muvozanatlashadi Chiqish kamerasi
A kuzatuvchi sistema sxemasi asosida ulangan Agar parametrning chetga chiqish
tezligi nol yoki nola yaqin bolsquolsa taqqoslash elementi IV ning chiqishida kirish
signali Rkir kuzatiladi Agar bosim olsquozgara boshlasa masalan olsquozgarmas tezlikda
ortsa u holda B kameraning oldida drossel-qarshilik II borligi tufayli V va G
kamera membranasidagi bosimlar yiglsquoindisi B va A kameraning membranalaridagi
kuchlanishdan katta bolsquoladi Natijada taqqoslash elementi IV dagi S1 soplo
berkilib A kamerada bosim keskin oshadi Chiqishda kirishdagi bosimdan
ilgarilovchi signal paydo bolsquoladi Ilgarilash kattaligi kirishda bosimning olsquozgarish
tezligi va avvaldan talsquosir drosselining qanchalik ochiqligiga boglsquolik Тaqqoslash
elementi IVdan chiqqan signal element V va quvvat kuchaytirgichi VI dan tashkil
topgan kuchaytirgichning kirishiga boradi U taqqoslash elementi
kuchaytirgichning xatosini yolsquoqotishga xizmat qiladi Uchirish relesi I avvaldan
talsquosir drosselini berkitishga molsquoljallangan Buyruq bosimi Rk=0 bolsquolganda S2
soplo yopiq bolsquolib B kameraga xavo avvaldan talsquosir drosseli orqali olsquotadi
Rostlagichni olsquochirish uchun ikkilamchi asbobdan buyruq bosimi Rk berilib bunda
S2 soplo ochiladi va kirish signali (Rkir) bevosita B kameraga keladi Bu holda
taqqoslash elementi IV ga keluvchi uchala signal olsquozaro teng chiqishdagi bosim
esa kirishdagiga teng bolsquoladi Avvaldan talsquosirni 005 10 minutgacha oraliqda
sozlash mumkin
86 Gidravlik rostlagichlar
Gidravlik rostlagichlarda suvdan olinadigan energiya xisobiga suvni
tarqatish jarayonini avtomatik rostlash va oqimni melsquoyorlashni amalga oshirish
mumkin
142
Suglsquoorish tizimlarida suv tarqatishni avtomatlashtirishda qolsquollanuvchi
zatvor avtomatlarning bir necha turi mavjud sarfni zatvor avtomatik Neyrnikraquo
tipidagi zatvor avtomatlar qilinarli tolsquoglsquori xarakatlanuvchi avtomatik zatvorlar va
boshqalar
laquoNeyrpikraquo tipidagi avtomatik zatvorlarga bir xil xolatga olsquornatilgan
gidravlik zatvor-rostlagichlar bolsquolib bu holda zatvorni xolati rostlanuvchi sathga
mos keluvchi nuqta atrofida bolsquoladi
Bu zatvorlar yordamida 3 xil usulda sathni rostlash mumkin Yuqorida blsquoef
bolsquoyicha rostlashni amalga oshiruvchi avtomat-zatvor pastki belsquof bolsquoyicha
rostlashni amalga oshiruvchi hamda aralash rostlashni amalga oshiruvchi zatvor
avtomatlarni sxemasi 84 - rasmda berilgan
Yuqorida blsquoef bolsquoyicha rostlashda bitta datchik olsquornatilgan bolsquolib
olsquornatilgan sathda zatvor bir tarafdan qarama-qarshi lekin bir biriga tang
momentlar talsquomirida yalsquoni zatvorni oglsquoirligidan hosil bolsquoluvchi moment va
qarshi yuk momenti xisobiga ikkinchi tarafdan sath datchikiga kolsquorsatiluvchi
gidrostatik bosim talsquosirida olsquoz holatida yalsquoni balans holatida bolsquoladi
Agar zatvor oldidagi sath kolsquotarilsa yoki pasaysa tenglik yolsquoqoladi va
zatvor berilgan satx olsquoz holiga qaytishi uchun zarur bolsquolgan kattalikka ochiladi
Rostlash jarayonida turli tebranishlarni yolsquoqotish maqsadida zatvorlar tarkibiga
moyli amortizatorlar kiritiladi
Pastki blsquoef bolsquoyicha sathni stabellash zatvori xam shu tartibda
xarakatlanadi lekin sath datchigi pastki blsquoef tarafidan olsquornatiladi
Aralash rostlovchi avtomat zatvor normal ish jarayonida pastki sath
bolsquoyicha rostlashni amalga oshiradi agar suv sathi yuqori blsquoef bolsquoyicha kolsquotarilib
ketsa yoki suv yetishmasligi natijasida kelsa suv kolsquorib qolishi kuzatilsa avtomatik
ravishda yuqori blsquoef bolsquoyicha rostlash amalga oshiriladi Bunday zatvorlar mahsus
kameraga joylashtirilgan ikkita sath datchigiga (membranali pukak) ega ularning
biri yuqori ikkinchisi pastki blsquoef bilan boglsquolangan Yuqori blsquoef datchigi
belgilangan sath yuqoriga kolsquotarilganda zatvorni ochadi shuningdek sath minimal
143
qiymatga erishganda uni yopadi Bir vaqtni olsquozida pastki blsquoef kamerasidagi datchik
uning belgilangan sathini ushlab turadi
84-rasm Suv sarfini avtomatik tolsquosqichi
sxemasi a) bitta tusqichli b) qushaloq
tusqichli 1- suv chiqaruvchi qisim 2-
suv tagidagi devorlar 3- qolsquoshaloq
egilgan kaziroklar 4- kolsquotaruvchi
mexanizim 5- suriluvchi tolsquosqich
85-rasm Suvni sathini
melsquoyorlovchi laquoNeyrpikraquo tipidagi
gidravlik tolsquosqichlarning sxemasi a)
yuqori bef bolsquoyicha b) pastki bef
bolsquoyicha v) aralash rostlovchi 1-
qalqovich 2- tolsquosqich 3- aylanish
olsquoqi 4- qarshi yuk
GТIlarni avtomatlashtirishda suvni sathini tekis zatvorlar yordamida pastki
blsquoef bolsquoyicha stabilovchi regulyatorning tarkibiy sxemasini kolsquorib chiqamiz (86-
rasm) Suvni berilgan sathi 1-topshiriq bergach (zadatchik) yordamida belgiladi va
2-elementda amalda mavjud sath bilan solishtiriladi
Agar belgilangan sathdan chetga chiqish mavjud bolsquolsa 2-solishtirish
elementi 3-kuchaytirish bloki (nol-organ) yordamida 5-ishga tushirgich orqali 6-
elektr yuritilgani xarakatga keltiradi Buni natijasida sath olsquozgarishi qiymati
ishorasiga kolsquora 7-zatvor tengsizlik yolsquoqotilguncha va belgilangan sath
olsquornatilguncha ochiladi yoki yopiladi
Sxemadan kolsquorinadiki yopiq zanjirli rostlash tizimi tarkibiga kanalning
olsquolchash va rostlash elementlari 8-sath datchigi va 7-zatvor orasidagi masofaga
ega bolsquolgan qismi kiradi Bu masofa bir necha un yoki yuzlab metr masofani olsquoz
ichiga olishi mumkin Shuning uchun bu holda 8-datchik oraligi bilan olsquolchangan
masofa bilan 7-zatvor oraliglsquoidagi boshlanglsquoich masofa oraliglsquoida kechikish vaqti
paydo bolsquoladi va rostlash sxemasiga proporsional-impulsli rostlovchi organ ndash 4
b
b
a
v
144
kiritilishi maqsadga muvofiqdir Bu rostlagich rostlash vaqtida kechikish vaqtini
yolsquoqotishga xizmat qiladi Bunday oraliqda rostlash jarayoni tolsquoxtatiladi va
zatvorning elektr yuritmasi olsquochiriladi Bunday rostlagich proporsional - integral
rostlagich deb yuritiladi chunki bu xolda berilgan impulslar vaqti kelishmaslik
vaqtiga proporsional ravishda olsquozgaradi
86 ndash rasm Suvni satxi pastki bef bolsquoyicha stabillovchi regulyatorning tartibiy
sxemasi
Shunday qilib bunday suv tarqatishni avtomatik boshqaruv tizimlarida
boshqaruv oblsquoekti sof kechikish vaqtiga ega bolsquolgani uchun impulsli ARSlarini
qolsquollash maqsadga muvofiqdir
87-rasm Kanaldagi suglsquoorish tizimi rostlanuvchi parametrining olsquozgarish
tavsifnomasi
Suglsquoorish kanali boshqaruv oblsquoekti sifatida sof kechikishdan tashqari
inersion kechikishga ega Shuning uchun u kechikish vaqtiga ega bolsquolgan davriy
v
a
b
145
inersion bolsquoglsquoin kolsquorinishida berilishi mumkin (Т - vaqt doimisi) Bu holda vaqti
tavsifnomalari kanalni sathini rostlash tizimi uchun 87 - rasmda keltirilgan
kolsquorinishda berilishi mumkin Agar n-kirish kattaligi noldan birgacha sakrashsimon
ravishda olsquozgarsa 2-chiqish signali ham toza kechikish vaqti bilan sakrashsimon
tarzda olsquozgaradi ( t - vaqti bilan) (87-rasm a b) Umumiy rostlash vaqti t u kirish
signalining olsquornatilgan vaqtigacha bolsquolgan kattalikni olsquoz ichiga oladi (v) t+(3hellip5)
Т bu yerda ikkinchi qolsquoshiluvchi inersion kechikish vaqti xisoblanadi
146
9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik vositalarining puxtaligi
91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga tarsquosir qiladigan
kattaliklar
Parametrlarnig kolsquozda tutilmagan nominaldan oglsquoishi va ayniqsa roslash
tarkibidagi xech bolsquolmaganda bir elementning ishdan chiqishi ARS ning nominal
ishini izidan chiqaradi kolsquopincha butun sistemani ishdan chiqaradi Elementar
parametrlarning olsquozgarish sabablari har hil Хar bir elemen malsquolum material va
malsquolum (nominal) ish sharoiti uchun hisoblanadi shuning uchun elementar
parametrlarning olinadigan qiymatlari ayrim shartlarni hisobga olmaganda aniq va
bir hil bolsquoladi Ammo elementarni tayyorlash jarayonida elementlarning xaqiqiy
parametrlari hisoblangan qiymatlardan farq qiladi bu esa parametrdagi nomoslik
sababi bolsquoladi Ayniqsa elementarlarni ishlatish vaqtida katta oglsquoishlar paydo
bolsquolish mumkin bu oglsquoishlarning qiymati shunchalik katta bolsquolishi mumkinki
normal ish nuqtai nazaridan yolsquol qolsquoyilgan chegaradan chiqadi
Masalan ARS ga kiradigan kuchaytirgichning kuchaytirishi koeffitsiyentining
kamayishi statik xatoning kattalashishiga sabab bolsquoladi va aksincha kuchaytirish
koeffitsenti ortiqcha kattalashganda turglsquounlikning yolsquoqolishiga va xatto rostlash
sifatining yomonlashuviga olib keladi
Elementlar parametrlarning sochilish sabablari texnologik va ekspluatatsion
sabablariga bolsquolinadi
Тexnologik sabablarga turli ruxsatlar tufayli kelib chiqqan chetga chiqishlar
kiradi 1) element tayyorlagan materialning xossalari tufayli bolsquolgan ruxsat
masalan olsquotkazgichning solishtirma qarshiligi yoki ferromagnit materialning
magnit kirituvchanligi malsquolum qiymatga ega bolsquola olmaydi Ular odatda
nominaldan ortiq yoki kam tomonga ruxsat bilan beriladi 2) elementar
detallarning olsquolchamlariga beriladigan ruxsat masalan mexanikaviy zvenolar
srasidagi bolsquoshliklarga beriladigan ruxsat va xokazo
Kolsquorsatilgan sabalarning talsquosirini kamaytirish uchun elementlarning
konstruksiyasida rostlash moslamalari (olsquozgaruvchan qarshiliklar siglsquoim va
147
xokazolar) bolsquolishi mumkin bular elementning parametrlarini malsquolum chegarada
olsquozgartirish va zarur qiymatni olsquornatishga imkon beradi Shunisi muximki
sistemani bunday rostlash parametrlarga bolsquolgan ruxsatlarni faqat malsquolum tashqi
sharoitlardagina qisqartira oladi
Ekspluatatsion sabablarga tashqi muxitning talsquosiri energiya manbai xolatinig
talsquosiri xizmat kolsquorsatish sifati eskirish va yoyilish kiradi
Тashqi muxit ayniqsa qishloq xolsquojalik ishlab chiqarishida elementlarni va
butun sistemani ishlatish vaqtida muxit xarorati xavoning zichligi namligi gaz
tarkibi olsquozgaradi Bularning xammasi avvalo alohida detallar va butun element
parametrlaning (olsquotkazgichlar solishtirma qarshiligining ish suyuqligi
qovushoqligining va xokazolarning) olsquozgarishiga sabab bolsquoladi
Sistemani talsquominlovchi energiya manbaining holati xam element
parametrlariga jiddiy talsquosir etadi Masalan manba kuchlanishining kolsquotarilishi
relening yoki magnit ishga tushurgichning ishga tushish vaqtini qisqartiradi
suyuqlik bosimining oshuvi esa gidravlik kuchaytirgich porshening siljish tezligini
oshiradi
Avtomatik sistemalarning elementlarini tolsquoglsquori ishlatish uchun yuqori
malakali xizmat kolsquorsatuvchi xodimlar talab etiladi
Elementlarning parametrlari ularning eskirishi va yeyilishi natijasida ham
nominaldan chetga chiqadi Detallar nisbatan sekin eskiradi va yeyiladi Elementlar
ishlatishning boshlanglsquoich davrida eskiradi shuning uchun turli vazifalarni
bajaruvchi muxim dettallar (masalan elektron lampalar) zavvodan chiqarilishidan
oldin sunlsquoiy eskirtiriladi
Хar bir elementga kafolatli ishlash muddati belgilanadi bu muddat tugagach
eskirish tezlashadi va u xaqiqiy holati qandayligidan qatlsquoy nazar almashtirilishi
lozim
148
92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini
oshirish yorsquollari
Element yoki detalning puxtaliligi deyilganda element detalning malsquolum
davr ichida (masalan profilaktik remontlararo davrda) buzilmay (radsiz) ishlash
extimolligi tushiniladi Elemetlarning va butun ARS ning puxtaligi umuman
quyidagi miqdorlar ishlamay qolsquoyish xavfi olsquortacha ish vaqti ikki rad orasidagi
olsquortacha ish vaqti radsiz ishlash extimoli bilan xarakterlanadi Rad deganda
element yoki detal parametrlarning yolsquol qolsquoyilgan chegaradan kutilmaganda chetga
chiqishi yoki ularning tolsquola ishdan chiqishi tushuniladi
Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt
intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay
ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi
Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan
rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish
nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni
nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmasdan qolib sistema normal
ishlaydi t 3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va
eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi
Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi Yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt
intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay
ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi
Yi = (ni )(N0 ndash ni)xt1 (91)
Bunda n1 ndash vaqt intervalida rad etgan detallar soni
N0 ndash detallarning dastlabki soni
N0 ndash ni ndash kolsquorib chiqilayotgan vaqt intervali boshlanganda tuzukligicha qolgan
detallar soni
Elementlar rad etish xavfliligi Yi ning vaqt t ga boglsquoliqligi 191-rasmda
ifodalangan
149
Y
t1 t2 t3
t
91-rasm Elementlar rad etish xavfliligining boglsquolanish grafigi
Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan
rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish
nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni
nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmas qolib sistema normal ishlaydi
t3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi
tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi
Хar qaysining uzilma ishlash vaqti t1 t2hellip tr bulgan R detallarning
olsquortacha buzilmay ishlash vaqti quyidigicha aniqlanadi
turt = (t1+t2+t3+tn)P (92)
Rad etishlarning xaqliyligi bilan ikkinchi davr uchun olsquortachaa buzilmay ishlash
vaqti orasida quyidigi boglsquolanishni yozish mumkin ( = const deb hisoblanadi)
Qolsquoshni ikki rad etish orasidagi olsquortacha vaqt quyidagicha aniqlanadi
turt = (t1+t2+t3+tn)n (93)
bunda t1 - birinchi rad etishgacha ishlash vaqti
t2 - birinchi va ikkinchi rad etishlar orasida ishlash vaqti
tn - n-1va n - rad etishlar orasida ishlash vaqti
n - rad etishlarning umumiy soni
150
Buzilmay ishlash extimolligi deganda sistema (detal element) belgilangan
davr ichida malsquolum rejim sharoitida ishlatilganda rad etishning sodir bolsquolmaslik
extimolligi tushuniladi
Ayrim detallarning puxtaligini ularning yuklamasi (elektrik mexanikaviy
termik yuklamasini) kamaytirish hisobiga xam takomillashgan materiallar
texnologiyadan foydalanish va tayyor buyumlarni sinchiklab nazorat qilish
hisobiga xam oshirish mumkin Bu tadbirlar yoki gabaritlarni kattalashtirish bilan
yoxud narxni ancha oshirish bilan boglsquoliq Puxtalilikni oshirishning ikkinchi yolsquoli
rezervlashdir Umumiy va ayrim rezervlash bolsquoladi
Umumiy rezervlashda har qaysi rostlagich yoki uning biror qismi xuddi
shunday rostlagich yoki uning qismi bilan rezervlanadi Rezerv rostlagichlar soni
rostlagichning vazifsiga qarab istalgancha bolsquolishi mumkin Rezerv rostlagichni
ishga tushirish uchun avtomatik qurilma bolsquolishi shart Asosiy rostlagich ishdan
chiqqanda bu qurilma avtomatik tarzda ishga tushishi lozim
Ayrim rezervlashda rostlagich elementlarining har biri yoki uning qismlari
xuddi shunday elementlar bilan mustaqil rezervlanadi
Sistemaning puxtaliligini oshirishda avtomatikaning elektr sxemalarni
takomillashtirish va soddalashtirish xam muxim axamiyat kasb etadi Bu usul keng
qolsquollaniladi chunki qurilmalarning puxtaliligini oshiradi vaznini gabaritlarini va
narxini kamaytiradi Muxim ARS larda rad etishlarning oqibatini cheklovchi
sxemalar qolsquollaniladi shuning uchun xar qanday element ishdan chiqqanda ham
avariya sodir bolsquolmaydi
151
AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI fanidan
ТESТ savollari
1 Тexnika tarixida barinchi malsquolum bolsquolgan avtomatik qurilma kim tomonidan va
qachon yaratilgan
a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y
d) Popov 1904y e) Sharl 1878y
2 Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplari kim tomonidan va qachon yaratilgan
a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y
d) Popov1904y e) Sharl1878y
3 Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish jarayoni nechta davrga bolsquolinadi
a) 1 b) 2 c) 3 d) 4 e) 5
4 Avtomatikaning funksional sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni
boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar
orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini
5 Avtomatikaning strukturaviy sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni
boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar
orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini
6 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
ТE
7 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
БК ИМ БО
БУ
W1 W2 W3
W4
152
8 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
F
HТOP H
u q
H
9 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
10 Avtomatik nazorat qilinadigan teploenergetik kolsquorsatgichlarga qanday
kattaliklar kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik
11 Avtomatik nazorat qilinadigan elektroenergetik kolsquorsatgichlarga qanday
kattaliklar kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik
12 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
WКЭ(S)=
Кk
Wбэ(S)=
Кb
Wим(S)=
КbS
Wбо(S)=
КоTоS+1
153
Kirish A
24 V V
yuklamaga
S
Olsquozgartgich
signali
chiqish 0hellip12 V
3 50 Gs
380 V
Rk
13 Avtomatikaning texnologik sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini
b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini
c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini
d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni
e) qurilmaning ketma-ketligini
14 Avtomatikaning prinsipial sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini
b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini
c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini
d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni
e) qurilmaning ketma-ketligini
15 Avtomatikaning montaj sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini
b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini
c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglanishini
d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni
e) qurilmaning ketma-ketligini
16 Avtomatik nazorat qilinadigan mexanik kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar
kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
10
9
8
7
6
5
4
3
2
20
19
18
17
16
15
14
13
12
154
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik
17 Avtomatik nazorat qilinadigan kimyoviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar
kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik
18 Avtomatik nazorat qilinadigan fizikaviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar
kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik
19 Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar nechta guruxga
bolsquolinadi
a) 2 b) 4 c) 6 d) 8 e) 10
20 Aniqliq darajasi bolsquoyicha datchiklar qanday sinflarga muvofik bolsquoladi
a) 01-02-05-07-09-11
b) 024-04-06-1-15-25-4
c) 05-12-2-3-5-7
d) 05-07-08-09-11-13
e) 03-07-11-16-18-2-3
21 Datchik deb qanday vositaga aytiladi
a) nazorat qilinayotgan kattalikni elektr signaliga aylantirib beruvchi
b) boshqarilayotgan kattalikni talab qilingan kattalikka olsquozgartiradigan
c) kirish signalini fizik tabiatini olsquozgartirmay kuchaytirib beriladigan
d) chiqish kattaligini bir xilda ushlab turadigan vosita
e) fizik xolatini olsquozgartiradigan vosita
22 Тenzodatchik qaysi pritsip asosida ishlaydi
a) deformatsiyaga boglsquoliq ravishda ichki karshiligi olsquozgarishi asosida
b) xajmning olsquozgarishi asosida
c) induktivlikning olsquozgarishi asosida
d) siglsquoimning olsquozgarishi asosida
e) isiqqlik tasirida ichki qarshiligini olsquozgarishi asosida
23 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) kolsquomir c) magnitoelastik d) siglsquoim
e) tenzometrik
155
24 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik
25 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik
26 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) elektromagnitli b) potensiometrik c) kontaktli d) sigim
e) tenzometrik
a b
g d e
v
156
27 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv monometrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim
e) tenzometrik
28 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim
e) tenzometrik
29 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) Хoll elementi c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
v g
d e
a b
157
30 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
31 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) xarorat e) tenzometrik
32 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) dilotometrik va bimetallik c) magnitoelastik d) sigim
e) tenzometrik
a b
a g b v
d
v b a
158
33 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) satx e) tenzometrik
34 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) manometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik
35 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) bosim
e) tenzometrik
36 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sarf e) tenzometrik
a b v
a b
v
g d e
159
37 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) burchak tezligi
e) tenzometrik
38 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) elektrik-tezlik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
39 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) namlik b) xarorat c) bosim d) sigim e) tenzometrik
d j
e
v
a b
160
Rk Rk
Ut
R1 R2
40 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) fotoelektrik c) magnitoelastik d) siglsquoim
e) tenzometrik
Ф
1
2
3
4
41 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) fotoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) fotorezistorli
42 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
У
161
43 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion e) pezoelektrik
44 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) termoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion
e) pezoelektrik
45 Potensiometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx sarf b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
46 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
47 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
48 Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
a b v
g
162
49 Induktiv datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tebranish b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
50 Тenzometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
51 Тermorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
52 Siglsquoim datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish kuch tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
53 Fotorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
54 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish moment tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
55 Elektron datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
56 Induksion datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) tezlanish bosim tebranish
57 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat namlik zichlik c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
58 Хoll datchiklari qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
59Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
60Monometrik xarorat datchiklari qanday prinsipda ishlaydi
a) material qarshiligi uning deformatsiyasiga boglsquoliq
b) gaz yoki suyuklik temperaturasiga boglsquoliq
c) magnit sistemasida induktivlik olsquozgarishi xolatiga boglsquoliq
d) materialning elektr qarshiligi uning temperaturasiga boglsquoliq
e) elektr olsquotkazuvchanlikga boglsquoliq
61 Bosim kattaligini olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) mexanik gidravlik siglsquoim
d) kolsquomir termorezistorli induksion
e) fotoelektrik termoelektrik fotorezistorli
163
62 Namlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kolsquomir termorezistorli induksion
d) mexanik gidravlik siglsquoim
e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik
63 Тezlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kolsquomir termorezistorli induksion
d) mexanik gidravlik siglsquoim
e) termorezistorli siglsquoim fotoelektrik
64 Тezlanishni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kolsquomir termorezistorli induksion
d) mexanik tenzometrik pelsquozoelektrik
e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik
65 Хaroratni ulchash uchun qanday turdagi datchiklar kullaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kumir termorezistorli induksion
d) mexanik gidravlik sigim
e) termorezistorli sigim termoelektrik
66 Quyidagi rasmda qanday turdagi rele kolsquorsatilgan
a) magnitoelektrik b) induksion c)ferrodinamik d) elektromagnitli e)elektron-ion
67 Quyidagi rasmda qanday sxemalar keltirilgan
a) Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar b) datchik kontaktlari ishini
yengillashtiruvchi sxemalar c) kuchaytirgich kontaktlari ishini yengillashtiruvchi
sxemalar d) mantiqiy element kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar
e) ijro mexanizlari kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar
164
68 Elektromagnitli relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
69 Magnitoelektrik relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
70 Induksion relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
71 Ferrodinamik relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
72 Elektron-ion relelari qanday prinsipda ishlaydi
a) sakrashsimon olsquozgarishlar tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
73 Rezonans relelari qanday prinsipda ishlaydi
a) elektrik tebranish tizimlarida xosil bolsquoladigan rezonans tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
165
74 Relelarning ishga tushish kolsquorsatgichi qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chiqish kuchlanishiga nisbati
75 Relelarning quyib yuborish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati
76 Relelarning kaytish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kuyib yuborish kursatgichini ishga tushish kursatgichiga nisbati
77 Relelarning ishchi parametri qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati
78 Relelarning kuchaytirish koeffitsiyenti qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati
79 Vaqt relesining ishga tushish vaqtini aniklang
a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s
80 Тez xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang
a) Т=50-150 ms c) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s
81 Urta xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang
a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s
82 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
HL
у
х
у
166
83 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
84 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
85 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
86 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
87 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
88 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
HL
у
х
у
у HL
у
х2 х1
х1
х2
HL у
у
yacute
у
х2 х1
HL
у HL
у
х2 х1
167
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―UShLAB
ТURISh
89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―MAN QILMOQ
90 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) ―IMPLIKATSIYa c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) ―ХOТIRA
e) ―MAN QILMOQ
91 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan
a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy
e) xotria va eslab kolish
y
у
х2 x1
HL
х2 х1
y1
HL
у2
у
168
92 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan
a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy
e) xotira va eslab qolish
93 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan
a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) rakam-analogli d) mayetikiy
e) xotria va eslab qolish
94 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan
a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali
kuchaytirgich e) rostlagich
a
a
b
a
v
b
b
169
96 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan
a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali
kuchaytirgich e) rostlagich
97 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral
e) gidravlik
98 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral
e) gidravlik
170
99 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi
d) integral e) gidravlik
100 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi
d) integral e) gidravlik
171
Test savollariga javoblar
Savol Javob Savol Javob Savol Javob Savol Javob
1 a 26 a 51 b 76 e
2 b 27 a 52 a 77 c
3 c 28 c 53 c 78 d
4 b 29 b 54 a 79 e
5 a 30 d 55 a 80 a
6 a 31 d 56 - 81 b
7 b 32 b 57 b 82 c
8 b 33 d 58 - 83 c
9 c 34 b 59 a 84 b
10 a 35 d 60 b 85 d
11 b 36 d 61 c 86 e
12 d 37 d 62 e 87 e
13 d 38 a 63 d 88 b
14 c 39 a 64 d 89 e
15 d 40 b 65 - 90 -
16 c 41 e 66 d 91 a
17 d 42 a 67 a 92 e
18 e 43 e 68 d 93 c
19 c 44 a 69 b 94 c
20 b 45 a 70 c 95 -
21 a 46 b 71 b 96 d
22 a 47 b 72 e 97 a
23 b 48 a 73 a 98 b
24 e 49 c 74 b 99 c
25 b 50 c 75 c 100 e
Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati
1 I Karimov Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi Olsquozbekiston sharoitida uni
betaraf etishning yolsquollari ndash Toshken Olsquoqituvchi 2009
2 Miraxmedov DA Avtomatik boshqarish nazariyasi Oliy texnika olsquoquv yurti
talabalari uchun darslik - Тoshkent Olsquoqituvchi 1993 - 285 b
3 Borodin IF Osnovi avtomatiki ndash M Kolos 1987 320 s
172
4 Borodin IF Nedilko NM Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov - M
Agropromizdat 1986 -386 s
5 Martinenko II i dr Avtomatika i avtomatizatsiya proizvodstvennix protsessov
- M Agropromizdat 1985 - 335 s
6 Borodin IF Andrev SA Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov i
sistemi avtomaticheskogo upravleniya ndash Moskva Kolos 2006 g 352 s
7 Borodin IF Тexnicheskiye sredstva avtomatiki ndash M Agropromizdat 1982
303 s
8 Kolesov LV va boshqalar Qishloq xolsquojalik agregatlari hamda ustanovkalarining
elektrik jixozlari va avtomatlashtirish - Тoshkent Olsquoqituvchi 1989
9 Boxan NI i dr Sredstva avtomatiki i telemexaniki ndash M Agropromizdat
1992
10Boxan NI Nagorskiy Avtomatizatsiya mexanizirovannix protsessov v
rasteniyevodstve -M Kolos 1982 176 s
11 Teoriya avtomaticheskogo upravleniya Pod redaksii VV Yakovleva ndash
Moskva Visshaya shkola 2005 g 567 s
12 D Frayden Sovremennie datchiki Spravochnik ndash Moskva Texnosfera 2006
g 590 s
13 Yastrebenskiy MA Nadejnost texnicheskix sredstv v ASU
texnologicheskimi protsessami ndash M Energoizdat 1982 232 s
173
M U N D A R I J A
Kirish 6
1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional
elementlari haqida umumiy tushunchalar
10
11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar haqida tushuncha 10
12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy kolsquorsatkichlari 12
13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari 16
14 Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini
avtomatlashtirish xususiyatlari
19
2-bob Avtomatika datchiklari 21
21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 21
22 Datchiklarning asosiy kolsquorsatkichlari 24
23 Rezistiv datchiklar 25
231 Potensiometrik datchiklar 25
232 Kolsquomir (kontaktli) datchiklari 27
233 Тenzometrik datchiklar 28
24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari 30
241 Induktiv va transformator datchiklari 30
242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi 33
223 Siglsquoim datchiklari va ularning qolsquollanish soxalari 35
25 Хarorat datchiklari 36
251 Suyuklik datchiklari 37
252 Dilatometrik va bimetallik va datchiklar 38
253 Manometrik datchiklar 40
254 Тermoqarshiliklar 41
26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari 43
261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari 43
262 Bosim datchiklari 47
263 Sarf datchiklar 49
264 Burchak tezligi datchiklari 50
27 Namlik datchiklari 53
271 Namlik kolsquorsatgichlari xaqida tushuncha 53
272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi va ish prinsiplari 53
28 Generator datchiklari 56
281 Induksion datchiklar 56
282 Fotoelektrik datchiklar 57
2821 Fotorezistorlar 58
2822 Fotodiodlar 59
2823 Optoelektron asboblar 60
283 Plsquoezoelektrik datchiklar 62
284 Тermoelektrik (termoparalar) datchiklar 64
3-bob Avtomatika relelari 67
174
31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 67
32 Relelarning asosiy kolsquorsatkichlari 68
33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari 69
34 Elektromagnitli relelar 70
4-bob Mantiqiy elementlar 72
41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari 72
42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar 73
43 Asosiy mantiqiy elementlar 81
431 Т-107 mantiqiy elementi 82
432 Т-101 mantiqiy elementi 82
433 Т-303 mantiqiy elementi 83
5-bob Avtomatikaning funksional elementlari 86
51 Axborotni aks etish vositalari 86
52 Тopshirish va taqqoslash elementlari 87
53 Raqam-analogli va analog-raqamli olsquozgartkichlar 91
531 Raqam-analogli olsquozgartirgichlar 91
532 Analog- raqamli olsquozgartirgichlar 93
54 Avtomatik eslab qolish uskunalari 95
55 Avtomatik xisoblash uskunalari 97
6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari 100
61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy malsquolumotlar va
ularga qolsquoyiladigan asosiy talablar
100
62 Gidravlik kuchaytirgichlar 117
63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari 119
7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari 120
71 Ijro mexanizmlari xaqida tushuncha va ularning turkumlanishi 120
72 Elektrik ijro mexanizmlari 122
73 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari 122
74 Elektromagnitli ijro mexanizmlari 126
75 Elektromagnitli muftalar 127
8-bob Avtomatika rostlagichlari 130
81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari 130
82 Proporsional rostlagichlar 131
83 Integral rostlagichlar 133
84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar 133
85 Proporsional-differensial rostlagichlar 135
86 Gidravlik rostlagichlar 136
9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik
vositalarining puxtaligi
140
91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga talsquosir qiladigan kattaliklar 141
92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish
yolsquollari
142
Avtomatikaning texnik vositalari fanidan ТESТ
savollari
145
Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati 165
175
C O N T E N T S
Introduction 6
Chapter I About general means of automation and about
their functional means
10
11 About means of automatic control value 10
12 Elements of automation and their general parameters 12
13 Automatic control schemes 16
14 General properties of automation and processing agricultural and
irrigation
19
Chapter II Automatic datchics 21
21 Main idea about datchices and their classification 21
22 Main parameters of datchics 24
23 Rezitional datchics 25
231 Potentiometer datchics 25
232 Coal datchics 27
233 Tenzometr datchics 28
24 Electromagnetic and capacity datchics 30
241 Induction and transformation datchics 30
242 Magneto elastic datchics and elements of Hull 33
243 Capacity datchics and their usage 35
25 Datchies of temperature 36
251 Datchics of liquid 37
252 Dilatometer and bimetal datchics 38
253 Manometer datchics 40
254 Termoresista 41
26 Speeds of level pressure and angle datchics 43
261 Level datchics and their principles 43
262 Pressure datchics 47
263 Expenditure datchics 49
264 Angle speed datchies 50
27 Damp datchics 53
271 Damp indexes 53
272 Classification of damp datchics and their principles 53
28 Generator datchics 56
281 Induction datchics 56
282 Photoelectric datchics 57
2821 Photo resistors 58
2822 Photodiodes 59
2823 Opto electric datchics 60
283 Pero electrical datchics 62
284 Termo electric datchics 64
Chapter III Reels of automatiration 67
176
31 Main idea about rile and their classification 67
32 General indexes of reels 68
33 Contacts of rile and their expluatation 69
34 Electromagnetic rile 70
Chapter IV logical elements 72
41 Main idea about logics 72
42 Functions of logical elements 73
43 Main logical elements 81
431 T-101 logical element 82
432 T- 107 logical element 82
433 T- 103 logical element 83
Chapter V Functional elements of automatisation 86
51 Means of visualization 86
52 Elements of compare 87
53 Numeral-analogue and analogue-numeral elements 91
531 Elements of numeral analogue 91
532 Analogue numeral elements 93
54 Automatic remember functions 95
55 Automatic 97
Chapter VI Automatic motors 100
61 Main ideas about automatic motors and their general principles 100
62 Gidravlic motors 117
63 liquid channel gidravlic motors 119
Chapter VII Role mechanisms of automatic 120
71 Main idea of role mechanisms and their varicosity 120
72 Electric role mechanisms 122
73 Modern electro role mechanisms 122
74 Electromagnetic role mechanisms 126
75 Electromagnetic drivers 127
Chapter VIII Automatic regulators 130
81 Main idea about automatic regulators 130
82 Proportional regulators 131
83 Integral regulators 133
84 Proportional integral regulators 133
85 Proportional diferensional regulators 135
86 Gidravlic regulators 136
Chapter IXAutomatic regulation systems and technical
principles
140
91 Main idea about quantity and their value 141
92 Value of elements and finding new quantities 142
Test variants about technical means of autoimmunization 145
Literature 165
177
O G L A V L YE N I YE
Vvedeniye 6
1- chast Obщiye ponyatiya o texnicheskix sredstvax
avtomatiki i funksionalnix elementax
10
11 Ponyatiya o velichinax avtomaticheskogo kontrolya 10
12 Elementi avtomatiki i ix osnovnie parametric 12
13 Sxemi avtomaticheskogo kontrolya 16
14 Osobennosti avtomatizatsii selskogo i vodnogo xozyaystva
19
2- chast Datchiki avtomatiki 21
21 Ponyatiya o datchikax i ix klassifikatsiya 21
22 Osnovnie parametri datchikovhellip 24
23 Rezistivnie datchiki 25
231 Potensiometricheskiye datchiki 25
232 Ugolnie (kontaktnie) datchiki 27
233 Тenzometricheskiye datchikihellip 28
24 Elektromagnitnie i yemkostnie datchiki 30
241 Induktivnie i transformatornie datchiki 30
242 Magnitoelasticheskiye datchiki I element Хolla 33
243 Yemkostnie datchiki i ix primeneniye v razlichnix traslyax 35
25 Datchiki temperature 36
251 Jidkostnie datchiki 37
252 Dilatometricheskiye i bimetallicheskiye datchiki 38
253 Manometricheskiye datchiki 40
254 Тermosoprotivleniya 41
26 Datchiki urovnya davleniya i uglovoy skorosti 43
261 Prinsip raboti datchikov urovnya 43
262 Datchiki avleniya 47
263 Datchiki rasxoda 49
264 Datchiki uglovoy skorosti 50
27 Datchiki vlajnosti 53
271 Ponyatiya o parametrax vlajnosti 53
272 Prinsip raboti datchikov vlajnosti i ix klassifikatsiya 53
28 Generatornie datchiki 56
281 Induksionnie datchiki 56
282 Fotoelektricheskiye datchiki 57
282 1Fotorezistori 58
2822 Fotodiodi 59
2823 Optoelektronnie pribori 60
283 Plsquoezoelektricheskiye datchiki 62
284 Тermoelektricheskiye (termopara) datchiki 64
3 ndashchast Rele avtomatiki 67
31 Ponyatiya o rele i ix klassifikatsiya 67
32 Osnovnie parametri rele 68
178
33 Ekspluatatsionnie velichini kontaktov rele 69
34 Elektromagnitnie rele 70
4- chast Logicheskiye elementi 72
41 Osnovnie ponyatiya o algebrelogiki 72
42 Funksii vipolnyayemie logicheskimi elementami 73
43 Osnovnie logicheskiye elementi 81
431 Logicheskiye elementi Т-101 82
432 Logicheskiye elementi Т-107 82
433 Logicheskiye elementi Т-303 83
5 ndash chast Funksionalnie elementi avtomatiki 86
51 Sredstva vidachi informatsii 86
52 Zadayuiye sravnivayushiye elementi 87
53 Sifrovie ndash analogovie i analogo-sifrovie preobrazovateli 91
531 Sifrovie - analogovie preobrazovateli 91
532 Analogo - sifrovie preobrazovateli 93
54 Ustroystva xraneniya informatsii 95
55 Avtomaticheskiye schetnie ustroystva 97
6 ndash chast Usiliteli avtomatiki 100
61 Svedeniya o avtomaticheskix usilitelyax i trebovaniya
predlsquoyavlyayemie k nim
100
62 Gidravlicheskiye usiliteli Zolotnikovie 117
63 Gidravlicheskiye usiliteli So struynoy trubkoy 119
7 ndash chast Ispolnitelnie elementi avtomatiki 120
71 Ponyatiya o ispolnitelnix elementax avtomatiki 120
72 Elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122
73 Slojnie elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122
74 Elektromagnitnie ispolnitelnie mexanizmi 126
75 Elektromagnitnie mufti 127
8-chast Regulyatori avtomatiki 130
81 Obshiye ponyatiya i vidi regulyatorov avtomatiki 130
82 Proporsionalnie regulyatori 131
83 Integralnie regulyatori 133
84 Proporsionalno-integralnie regulyatori 133
85 Proporsionalno-differensialnie regulyatori 135
86 Gidravlicheskiye regulyatori 136
9-chast Nadejnost texnicheskix sredstv i avtomaticheskix
sistem upravleniya
140
91 Ponyatiye nadejnosti i vliyayuщiye na nadyojnost velichini 141
92 Opredeleniye i povisheniye nadejnosti elementov 142
Тestovie voprosi po predmetu laquoТexnicheskiye sredstva
avtomatikiraquo
145
Spisok ispolzuyemoy literature 165
7
AХVаxidov DAAbdullayeva
avтomaтikaning тeхnik vosiтalari
Oliy olsquoquv yurtlari uchun olsquoquv qolsquollanma
Olsquoquv qolsquollanma Olsquozbekiston Respublikasi Oliy va olsquorta maxsus talsquolim
vazirligi oliy olsquoquv yurtlararo ilmiy-uslubiy birlashmasi faoliyatini
Muvоfiqlashtiruvchi kengash tomonidan nashrga tavsiya etilgan
ТOShKENТ- 2012 y
8
OlsquoZBEKISТON RESPUBLIKASI OLIY VA OlsquoRТA
MAHSUS ТAlsquoLIM VAZIRLIGI
ТOShKENТ IRRIGATSIYА VA MELIORATSIYА
INSТIТUТI
Vаxidov Abdunabi Хudoyberdiyevich
Abdullayeva Dilbaroy Amanbayevna
AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI
Тoshkent - 2012
9
VАХIDOV AХ ABDULLAYEVA DA
Mavjud olsquoquv qolsquollanma 5521800- laquo Avtomatlashtirish va boshqaruvraquo (suv
xolsquojaligida) 5520200 ndash laquoElektroenergetikaraquo (suv xolsquojaligida) va 5630200 ndash
laquoQishloq xolsquojaligidagini еlektrlashtirish va аvtomatlashtirishraquo yolsquonalishlariga
laquoAvtomatikani texnik vositalariraquo fanini olsquorganish uchun taqdim etiladi
Malsquolumki turli xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda faqatgina
alohida texnik vositalar olsquortasidagi boglsquolanishlarni elsquotiborga olish zarur shundan
solsquong esa umumlashgan fizik kattaliklarni olsquozgartirish mumkin Avtomatik
boshqarish qurilmasidagi har bir vosita alohida olsquozining funksiyasini bajaradi
Bunday avtomatik vositalarlarga avtomatika datchiklari avtomatika
kuchaytirgichlari mantiqiy va funksional vositalar elektrik relelar rostlashning
rostlagich va mikroprotsessorli rostlagichlarni va ijrochi mexanizmlarni misol
keltirish mumkin Bu olsquoquv qolsquollanmada avtomatikaning texnik vositalarini
olsquorganish qolsquollanish sohalari va texnik tavsiflari keltirilgan
Тaqrizchilar prof Amirov SF dots Raxmatov AD
VOХIDOV AХ ABDULLAYEVA DA
Nastoyashee uchebnoye posobiye prednaznacheno dlya izucheniya disiplini
laquoТexnicheskiye sredstva avtomatikiraquo dlya napravleniy bakalavriata 5521800-
laquoAvtomatizatsiya i upravleniyeraquo (vodnogo xozyaystva) a takje 5520200-
laquoElektroenergetikaraquo (vodnogo xozyaystva)
Kak izvestno avtomatizatsiya razlichnix texnologicheskix protcessov vozmojna
tolko pri nalichii otdelnix svyazannix mejdu soboy texnicheskix sredstv v kotorix
proisxodit kolichestvennoye i kachestvennoye preobrazovaniye fizicheskix
velichin Kajdoye iz etix sredstv vipolnyayet svoyu funksiyu v sostave
avtomaticheskogo upravlyayushego ustroystva K takim sredstvam avtomatiki
sleduyet otnesti datchiki avtomatiki usiliteli avtomatiki logicheskiye i
funksionalnie sredstva elektricheskiye rele regulyatori i mikroprotsessornie
sredstva regulirovaniya ispolnitelnie mexanizmi Izucheniyu etix sredstv
10
avtomatiki i ix pravilnoy v dalneyshem texnicheskoy otsenke posvyashena eta
kniga
RETSENZENТI professor AMIROV SF dotsent RAХMAТOV AD
Vohidov AH Abdullaeva DA
This book intended for studding the following disciplines Technical means of
automation go the bachelors course 5521800 - Automation and management
(control) and also 5520200 - Electroenergetics(control)
We know that automation of different technological processes is possible only in
the presence of separate technical means incident between each other inside of
which there is quantitative and quantitative transformation of physical manipulate
Each of this means implements its ows function consisting of automatic
management of device To such means of automation we should refer transmitters
of automation amplifiers of automation means electrical relay regulators and
microprocessor ndash based means of regulation exciter mechanisms
This book is devoted to study of this means of automation and their correct further
technical valuation
References prof Amirov S F doc Rahmatov A D
11
Kirish
Qishloq va suv xolsquojaligidagi kolsquoplab tarmoqlarda qolsquollanilayotgan ilglsquoor
texnologiyalar ishlab chiqarishning avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlaridan
foydalanishni talab qiladi Shuning uchun soha bolsquoyicha tayyorlanayotgan
mutaxassislar avtomatikaning texnik vositalari avtomatik nazorat avtomatik
rostlash avtomatik boshqaruv tizimlari operativ xizmat tarmoglsquoi haqida maxsus
bilimga ega bolsquolishlari zarur
Olsquozbekiston Respublikasining ―Тalsquolim tolsquoglsquorisidagi qonuni va ―Kadrlar
tayyorlash Milliy dasturi mamlakatimizda talsquolim tizimini isloh qilishning asosini
yaratib berdi Bu esa Oliy talsquolim dargohlarida sifat jihatdan yangi raqobatbardosh
milliy kadrlarni tayyorlashda negiz hisoblanadi Kolsquorsatilgan masalalarni hal
qilishda Oliy olsquoquv yurtlarining ―Eektroenergetika ―Avtomatlashtirish va
boshqarish va ―Qishloq xolsquojaligidagini еlektrlashtirish va аvtomatlashtirish
talsquolim yolsquonalishlari uchun ―Avtomatikaning texnik vositalari fani kiritilgan
Avtomatika - fan va texnikaning alohida sohasi bolsquolib bu soha avtomatik
boshqarish nazariyasi avtomatik tizimlar yaratish prinsiplari va bu tizimlarda
qolsquollaniladigan texnik vositalar bilan shuglsquoullanadi Avtomatika solsquozi grekcha
solsquozdan olingan bolsquolib olsquozi xarakatlanuvchan moslamani anglatadi Avtomatika
fan sifatida 18-asrning ikkinchi yarmida yalsquoni ip-yigiruv tikuv stanoklari va buglsquo
mashinalari kabi birinchi murakkab mashina - qurilmalarining paydo bolsquolish
davrida ishlatila boshlandi
Тexnika tarixida birinchi malsquolum bolsquolgan avtomatik qurilma Polzunov buglsquo
mashinasi (1765 y) hisoblanadi Bu mashina oddiy shamol va gidravlik
dvigatellarning olsquorniga ishlatilgan va odam ishtirokisiz suvning sathini rostlagan
Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplarini ingliz olimi F Maksvell tomonidan
1868 yilda ishlab chiqildi
Тexnikaning rivojlanishi va odamlarning oglsquoir qolsquol mexnatidan bolsquoshashiga
qaramasdan ish jarayonlari va mehnat qurollarini boshqarish kengayib va
murakkablashib bordi Ayrim holatlarda esa maxsus qolsquoshimcha elementlarsiz
12
mexanizatsiyalashgan ishlab chiqarishni boshqarish imkoniyatlari murakkablashdi
Bu esa olsquoz navbatida avtomatikaning muhimligini va uni rivojlantirish kerakligini
isbotladi
Avtomatika - mashina texnikasi rivojlanishining yuqori poglsquoonasi
hisoblanadi Bunda odamlar nafaqat jismoniy mehnatdan balki mashina
qurilmalar va ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilish va ularni boshqarishdan
holis bolsquoladilar Avtomatika mexnat unumdorligini oshirish ish sharoitlarini
yaxshilash jismoniy va aqliy mexnatni bir-biriga yaqinlashtirish kabi kolsquoplab
jarayonlar uchun hizmat qiladi
Bugungi kunda avtomatika alohida fan sifatida olsquoz yolsquonalishlariga ega Bu
fan avtomatik boshqarish tizimlarining nazariyasi va uning tuzilish tamoillari bilan
shuglsquoullanadi
Нozirgi davrda fan texnika taraqqiyoti shunday ilgari surildiki mavjud
texnika va texnologiyalar ishlab chiqarishda yangi har taraflama zamon talabiga
javob beradigan texnik vositalar bilan talsquominlash zaruriyati tuglsquoildi Хorijiy
mamalakatlardan keltirilayotgan yangi texnika va texnologiyalarni olsquozlashtirish esa
yuqori bilim va malaka talab etadi
Qishloq va suv xolsquojaligini ishlab chiqarishda avtomatik boshqarish
tizimlarini qolsquollash yuqori samaradorlikka ega chunki kolsquop bosqichli ishlab
chiqarish jarayonlarda iqtisodiy samaradorlikka erishish uchun imkon boricha
mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish vositalaridan keng foydalanish talab
qilinadi
Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish asosan sanoatdagi texnologik
jarayonlarni avtomatlashtirishdagi tajribalarga asoslanadi Shu bilan birga qishloq
va suv xolsquojaligidagi texnologik jarayonlar shu jumladan gidrotexnik inshootlari
nasos stansiyalari suvni hisobga olish kabi sohalar olsquozining shunday maxsus
xususiyatlariga egaki bu holda tanlangan texnik vositalar va elementlar malsquolum
texnologik talablarga javob berishi kerak
Qishloq va suv xolsquojaligida ish unumdorligini oshirishning asosiy yolsquollaridan
biri dexqonchilik jarayonlarini avtomatlashtirish hisoblanadi Dehqonchilik
13
sohasida mexanizatsiyalash jarayonlari yetarli darajada rivojlanish
kolsquorsatkichlariga ega bolsquolsada lekin ularni avtomatlashtirish sohasi xaligacha
oqsoqlab kelmoqda Buning asosiy sabablari birinchi navbatda dehqonchilik
jarayonlarining murakkabligi yer va suv sharoitlarining xilma-hilligidir jumladan
a) jarayonlarni xarakatlanuvchan agregatlar bajarishi tuproq va olsquosimlikni
esa qolsquozglsquoalmasligi
b) agregatning xar hil ob-havo sharoitida ishlashi
v) materialning bir jinsli bolsquolmasligi (hosildorligi namlik ifloslik hamda
kutilmagan faktorlar)
g) relefning murakkabligi (pastlik - balandlik chuqurlik)
Yuqorida aytilganlardan kolsquorinib turibdiki bolsquolajak elektromexanik
mutaxassislari oldida qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida avtomatik
boshqarish va rostlash tizimlari hamda avtomatikaning texnik vositalarini qolsquollash
kabi olsquota dolzarb masalalar turibdi
Fanning maqsadi talabalarda avtomatik boshqarish va rostlash tizimlari va
texnik vositalarni tahlil qilish hamda ularni qishloq va suv xolsquojaligi sohalarida
foydalanish bolsquoyicha nazariy va amaliy bilimlarni shakllantirishdan iborat
Avtomatikaning texnik vositalariga nazorat axborotlarini qabul qiluvchi
uzatuvchi olsquozgartiruvchi saqlaguvchi programmalashtirilgan axborot bilan
solishtiruvchi buyruq axborotini shakllantiruvchi hamda texnologik jarayonga
talsquosir kolsquorsatuvchi quyidagi uskunalar va texnik qurilmalar kiradi datchiklar
relelar kuchaytirgichlar logik (mantiqiy) elementlar rostlagichlar stabilizatorlar
ijro mexanizmlari va boshqalar Bunday texnik vositalar avtomatikada olsquolchash
olsquozgartkichlari deb ham yuritiladi
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirish jarayoni
umuman olganda uch davrga bolsquolinadi
Birinchi davr - ayrim texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish Jarayonning
ayrim parametrlari avtomatlashtirilgan agregat yaqinida olsquornatilgan yirik olsquolchamli
asboblarning kolsquorsatishiga muvofiq ravishda rostlanadi Bunda asboblarni mashina
va uskunalar yaqiniga joylashtirish deyarli qiyinchiliklar tuglsquodirmaydi
14
Avtomatlashtirishning bu davrida shkalasi yaxshi kolsquorsatadigan yirik olsquolchamli
asboblar ishlatiladi Bunda bir korpusga olsquolchash asbobi rostlagich va topshirgich
joylashtiriladi
Ikkinchi davr - ayrim jarayonlarning kompleks avtomatlashtrish Bunda
rostlash alohida shchitga olsquornatilgan asboblar bolsquoyicha olib boriladi Yirik
olsquolchamli asboblardan foydalanish bu shchitni bir necha metrga cholsquozilib ketishiga
olib keladi va shchitni nazorat qilish qiyinlashadi Avtomatlashtirishning bu
davrida shchitdagi asboblarni hajmini kichiklashtirish zarurati paydo bolsquoladi Bu
masalani hal qilish uchun kichik olsquolchamli ikkilamchi asboblar ishlatiladi
Uchinchi davr - tolsquoliq avtomatlashtirish davri Bu davrning xarakterli
xususiyati shundaki barcha jarayonlar yagona dispetcherlik punktiga
markazlashtiriladi Shu bilan birga mitti ikkilamchi asboblarni ishlatish extiyoji
paydo bolsquoladi Doimiy nazoratni talab qilmaydigan olsquolchash va rostlash asboblari
(yirik gabaritli) shchitdan tashqariga olsquornatiladi
15
1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional
elementlari xaqida umumiy tushunchalar
11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar xaqida tushuncha
Нozirgi davrda xalq xolsquojaligi sohalarini avtomatlashtirish jarayonlarida 3000
dan ortiq fizik kattaliklar va texnologik kolsquorsatkichlarni nazorat qilish kerak
bolsquoladi Qishloq xolsquojaligini avtomatlashtirishda barcha nazorat qilinadigan
kattaliklar va kolsquorsatkichlar asosan besh guruxga bolsquolinadi teploenergetik
kolsquorsatkichlar elektroenergetik kolsquorsatkichlar mexanik kolsquorsatkichlar kimyoviy
tarkibi va fizikaviy tuzilishi
Тeploenergetik kolsquorsatkichlarga xarorat bosim satx va sarf kabi kattaliklar
elektroenergetik kolsquorsatkichlarga olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok va kuchlanish
aktiv reaktiv va tolsquola quvvat quvvat koeffitsiyenti chastota izolatsiya qarshilig
mexanik kolsquorsatkichlar burchak tezlanish deformatsiya kuch aylanish
momentlari detallar soni materiallar qattiqligi tebranish massa kimyoviy
kolsquorsatkichlar konsentratsiya kimyoviy tuzilishi va tarkibi va fizikaviy kattaliklar
namlik elektr olsquotkazuvchanlik zichlik yumshoqlik yoritilganlik va kabilar
kiradi
Nazorat qilinadigan kattaliklar bilan olsquozgartirgichlar va signallarning
strukturaviy boglsquolanish sxemasi 11- rasmda keltirilgan
Bajariladigan vazifalariga qarab avtomatlashtirishni quyidagilarga ajratish
mumkin avtomatik nazorat avtomatik ximoya avtomatik boshqarish
avtomatik rostlash
Avtomatik nazorat olsquoz navbatida avtomatik signalizatsiya avtomatik
olsquolchash avtomatik saralash va avtomatik axborotni yiglsquoishga ajratiladi
Avtomatik signalizatsiya xizmatchilarni texnologik jarayon kolsquorsatkichlari
chegaraviy kolsquorsatkichlarga yaqinlashganlik haqida axborot beradi Avtomatik
olsquolchash texnologik jarayonni asosiy kolsquorsatkichlarini maxsus asboblarga uzatib
berishga xizmat qiladi Avtomatik saralash maxsulotni oglsquoirlik olsquolchamlari rangi
16
va boshqa fiziko-mexanikaviy xususiyatlariga qarab ajratishga xizmat qiladi
Avtomatik axborotni yiglsquoish texnologik jarayon olsquotishi maxsulotni sifati soni va
boshqa kolsquorsatkichlari xaqida malsquolumot yiglsquoishda xizmat qiladi
Avtomatik ximoya normal va xalokat xolatlarida qolsquollaniladi Bu holda
himoya vositalari jarayonni tolsquoxtatib yoki avtomatik ravishda ushbu xolatlarni
chetlashtirishga xizmat qiladi
Тeploenergetik
kolsquorsatkichlar
Тabiiy chiqish
signali
Olsquolchash olsquozgartirkichlar
11- rasm Olsquolchash olsquozgartirgichlarining strukturaviy
boglsquolanish sxemasi
Mexanik korsquorsatkichlar
Кimyoviy korsquorsatkichlar
Fizik korsquorsatkichlar
Теploenergetik korsquorsatkichlar
Elektronika korsquorsatkichlar
Birla
mch
i
orsquoz
ga
rtg
ich
lar
Оra
liq
orsquoz
ga
rtg
ich
lar
Takomillashgan chiqish signali
Pn
evm
atik
ele
ktr
ik
Diskretli chiqish signali
17
12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy
korsquorsatkichlari
Avtomatika elementi deb olsquolchanayotgan fizik kattalikni birlamchi
olsquozgartiruvchi moslamaga aytiladi Avtomatika elementlari tolsquort xil strukturaviy
belgilanish sxemalaridan iborat bolsquoladi (11- jadval)
a) oddiy bir martali (birlamchi) tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish
b) ketma-ketli tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish
v) differensial sxemali
g) kompensatsion sxemali
Oddiy olsquolchash olsquozgartirgichlari (a) bir dona elementdan tashkil topgan
bolsquoladi Ketma-ketli olsquozgartgichlarda esa (b) oldindagi olsquozgartirgichning kirish
kolsquorsatgichi keyindagi olsquozgartgichning chiqishi hisoblanadi Odatda birlamchi
olsquozgartirgich sezgirlik elementi (SE) ohirgi (keyingi) olsquozgartirgich esa chiqish
elementi deb yuritiladi Olsquozgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali
olsquozgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bolsquolgan sharoitda qolsquollaniladi
Differensial sxemali olsquolchash olsquozgartirgichlari nazorat qilinayotgan
kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bolsquolganda qolsquollaniladi
Kompensatsion sxemali olsquozgartirgichlar usuli esa yuqori aniqlik bilan
ishlashi universalligi hamda olsquozgartirish koeffitsiyentining tashqi talsquosirlarga
deyarli boglsquolik emasligi bilan ajralib turadi
Avtomatika elementlari tizimning eng asosiy qismi bolsquolib quyidagi
funksiyalardan birini bajaradi
- nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni qulay kolsquorinishdagi signalga
olsquozgartirish (birlamchi olsquozgartgich - datchiklar)
- bir energiya kolsquorinishidagi signalni boshqa energiya kolsquorinishdagi signalga
olsquozgartirish (elektromexanik termoelektrik pnevmoelektrik fotoelektrik va
xakozo olsquozgartgichlari)
18
- signal tabiatini olsquozgartirmasdan uning kattaliklarini olsquozgartirish
(kuchaytirgichlar)
- signalning kolsquorinishini olsquozgartirish (analog-raqam raqam analog
olsquozgartkichlari)
- signalning formasini olsquozgartirish (taqqoslash vositalari)
- mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar)
- signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar)
- signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari)
- programmali signallarni hosil qilish (programmali elementlar)
- bevosita jarayonga talsquosir qiluvchi vositalar (ijrochi elementlar)
Avtomatika elementlarining funksiyalari xar hil bolsquolganiga qaramay
ularning parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi
- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari
- uzatish koeffitsiyenti (sezgirlik kuchaytirish va stabilizatsiya
koeffitsiyentlari)
- xatolik (nostabillik)
- sezgirlik chegarasi
Хar bir avtomatika elementi uchun turglsquounlashgan rejimda kirish Х va
chiqish signallari U orasida u=f(x) boglsquoliqlik mavjud Ushbu boglsquoliqlik
elementning statik tavsifnomasi deyiladi
Kolsquorinish bolsquoyicha (12-rasm) avtomatika elementlarining statik
tavsifnomalari uch guruxga ajratiladi a) chiziqli b) uzluksiz nochiziqli v)
nochiziq uzlukli
Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turglsquounlashmagan yalsquoni Х va U
qiymatlari vaqt davomida olsquozgarilayotgan payti dinamik rejim deyiladi Chiqish
qiymatining vaqt davomida olsquozgarishi esa dinamik tavsifnomasi deyiladi
19
11-jadval
Avtomatika elementlarining strukturaviy belgilanish sxemalari
Strukturaviy belgilanish sxemalari
Olsquozgartirish
koeffitsiyenti
Chetga chiqish
1
Х У Х Z У
К = К1
δ=δі
2
Х У Yn-1 Уn N
К=П Ki
i=1
n
δ=sumδ1
i=1
3
То
δ1 Y
δ2
K=K1+K2
δ=δ1k1(k1+k2)
+δ2(k1+k2)
4
То
х Yпр Y
δ1
δ2
К=К1(1+К1К2)
δ=δ1(1+К1+К
1К2)-
δ2[1+1(К1+К1)
]
Izox x - olsquolchanayotgan (kirish) kolsquorsatkichi u - olsquolchash
olsquozgartirgichining chiqish signali z- qolsquoshimcha energiya manbaisi
Avtomatika elementlari malsquolum inersionlikka ega yalsquoni chiqish signali
kirish signaliga nisbatan kechikishi bilan olsquozgariladi Elementlarning bu
xususiyatlari avtomatik tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi
Хar bir elementning umumiy va asosiy xarakteristikasi uning olsquozgartirish
koeffitsiyenti yalsquoni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bolsquolgan
nisbatiga teng Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat olsquozgartirishlarni
bajaradi Miqdor olsquozgartirishlar kuchaytirish stabillash va boshqa
koeffitsiyentlarni nazarda tutadi Sifat olsquozgartirishda bir fizikaviy kattalik
К1 К1
К1 Кi
К1
К2
К1
К2
20
ikkinchisiga olsquotadi Bu holda olsquozgartirish koeffitsiyenti element sezgirligi
deyiladi
U U U
Х Х1 Х Х
a) b) v)
12- rasm Avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari
a) - chiziqli Ks= Kg= const b) - uzluksiz nochiziqli Ks Kg const v)- nochiziq
uzlukli Ks Kq const F
Avtomatika elementining yana bir muhim tavsifnomasi ndash element (kirish
kattaligi olsquozgarishiga boglsquolik bolsquolmagan) chiqish kattaligining olsquozgarishidan hosil
bolsquolgan olsquozgartirish xatosidir Bu xatoga sabab atrof-muhit xaroratining
talsquominlash kuchlanishining olsquozgarishi va kabilar bolsquolishi mumkin Element
xarakteristikalarining olsquozgarishi natijasida paydo bolsquoladigan hato nostabillik deb
ataladi
Balsquozi elementlarning chiqish va kirish kattaliklari olsquortasida kolsquop qiymatli
boglsquolanish mavjud Bunga quruq ishqalanish gisterezis va boshqalar sabab bolsquolishi
mumkin Bunda kattalikning xar bir kirish qiymatiga uning bir necha chiqish
qiymatlari mos keladi Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa bilan boglsquoliq
Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada
olsquozgartirish qobiliyatiga ega bolsquolgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi
Avtomatika elementlari mustahkamlik bilan xam xarakterlanadi Elementlarning
sanoat ekspluatatsiyasida olsquoz parametrlarini yolsquol qolsquoyiladigan chegarada saqlash
qobiliyatiga mustahkamlik deb ataladi Mustahkamlik elementni loyihalash
21
vaqtida hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan solsquong ekspluatatsiya jarayonida
sinaladi
13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari
Avtomatik tizimlar elementlar va moslamalarning montaj sozlash rostlash
ekspluatatsiya qilish kabi ish jarayonlarni bajarish maqsadida avtomatik
sxemalardan foydalinadi Avtomatika sxemalari asosiy hujjat hisoblanadi va ular
funksional strukturaviy prinsipial va montaj sxemalariga bolsquolinadi
Funksional sxemalar moslamalarni elementlarni vositalarni olsquozaro
boglsquolanishlarini va xarakatlanishlarini ifodalaydi Elementlar sxemada
tolsquortburchak shaklida belgilinadi ularning orasidagi aloqalar esa strelkali chiziqlar
bilan belgilanadi Strelkaning yolsquonalishi signalning olsquotishini kolsquorsatadi (13 -
rasm)
ТE
13- rasm Avtomatikaning funksional sxemasi
ТE - topshirish elementi BK-boshqarish va qabul qilish elementi IM - ijro
mexanizmi BО-boshqarish овекti BU - birlamchi olsquozgartirgich
Strukturaviy sxema avtomatik tizimni tashkiliy qismlarining olsquozaro
boglsquolanishlarini kolsquorsatib ularning dinamik xususiyatlarini tavsiflaydi
Strukturaviy sxemalar funksional va prinsipial sxemalar asosida ishlanadi
Strukturaviy sxemada aniq vosita rostlagich element kolsquorsatilmasdan balki
olsquotayotgan fizikaviy jarayonning matematik modeli kolsquorsatiladi Strukturaviy
BK IM ВО
BU
22
sxemada elementlar tolsquortburchak shaklida ifodalanadi va ularning ichida
elementning matematik modeli yoziladi (14- rasm)
ТE
14 - rasm Avtomatikaning strukturaviy sxemasi
Avtomatik rostlash tizimining keyingi tahlili elementlarning dinamik
xarakteristikalarini aniqlash va tizimning strukturaviy sxemasini yaratishdan
iborat bolsquoladi Bu tizimning strukturaviy sxemasi 15 - rasmda keltirilgan
F
HТOP H
u q
H
15 - rasm Хaydov chuqurligini avtomatik rostlashning strukturaviy
sxemasi
Prinsipial sxemalar elementlarning olsquozaro elektrik ulanishlarni ifodalaydi
Ushbu sxemada avtomatika elementlari davlat standartlariga binoan belgilanadi
Prinsipial sxemadagi shartli belgilar butun mosmlamani tizimning ish prinsipini
tushunishga yordam beradi (16- rasm)
W1 W2 W3
W4
WКЭ(S)=
КК
Wбэ(S)=
Кб
Wим(S)=
КбS
Wбо(S)=
КоTоS+1
23
16- rasm Avtomatikaning prinsipial sxemasi
Montaj sxemalar moslamalar orasidagi tashqi ulanishlarni yoki moslama
ichidagi elementlarni olsquozaro ulanishlarni ifodalaydi Ushbu sxemalar montaj
ishlarini bajarayotganda ishchi chizmalar sifatida qolsquollanadi (17- rasm)
Kirish A
24 V V
yuklamaga
S
Olsquozgartgich
signali
chiqish 0hellip12
V
3 50 Gs
380 V
Rk
17- rasm Avtomatikaning montaj sxemasi
10
9
8
7
6
5
4
3
2
20
19
18
17
16
15
14
13
12
24
14 Qishlok va suv xorsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini
avtomatlashtirish xususiyatlari
Qishloq va suv xolsquojaligidagi ishlab chiqarish jarayonlari murakkab axborot
almashinuvi va jarayonlariga ega bolsquolib ular turli kolsquorinishlarda berilishi mumkin
Bu esa shu sohada qolsquollanuvchi mashina va uskunalarning maxsus ish rejimlariga
mos tushmay qolishi oqim liniyalardagi ishlab chiqarish jarayonlarini tolsquoxtab
qolishi suv xolsquojalik mashinalarining ish rejimlari bir-biriga mos tushmay qolishiga
olib kelishi mumkin
Qishloq va suv xolsquojaligining yana bir muhim xususiyatlardan biri ulardagi
texnika va qurilmalarning katta maydonlarda joylashgani va talsquomirlash bazasidan
uzoqligi uskunalarning kichik quvvatga ega ekanligi ish jarayonining
mavsumiyligi hisoblanadi Jarayonlar xar kuni malsquolum sikl bolsquoyicha qaytarilishiga
qaramay mashinalarning umumiy ish soatlari nisbatan kam hisoblanadi Demak
bu sohada qolsquollanuvchi avtomatlashtirish vositalari turli kolsquorinishlarga ega bolsquolib
nisbatan arzon tuzilishi jihatidan sodda ishlatishga qulay va ishonchli bolsquolishi
kerak Bunday sharoitda avtomatlashtirish vositalari aniq va ishonchli ishlashi
lozim chunki bunday jarayonni tabiatan tolsquoxtatib uzib qolsquoyib bolsquolmaydi Misol
uchun gidromelioratsiya tizimlarida avtomatlashtirish vositalari tabiiy sharoit
olsquozgarishiga qaramay sutka davomida texnologik operatsiyalarning davomiyligini
talsquominlab berishi zarur
Qishloq va suv xolsquojaligida tashqi tasodifiy talsquosirlar turli kolsquorinishlarda
olsquozgarishi bilan xarakterlanadi Qishloq va suv xolsquojaligi avtomatikasidagi kolsquopgina
oblsquoektlar texnologik maydoni yoki katta hajmda vaqt kolsquorsatkichlariga ega Misol
uchun nasos agregatlarida oblsquoekt bolsquoyicha kattaliklarni nazorat qilish va
boshqarish kerak bolsquoladi (suv sathi bosim ish unumdorligi xajmi va h k)
Bunday oblsquoektlar uchun avtomatlashtirish tizimlarida birlamchi
olsquozgartkichlar ijrochi mexanizmlarning optimal miqdoriga ega bolsquolib
boshqariluvchi kolsquorsatkichlarning qiymatini belgilangan aniqlikda va ishonchli
ravishda saqlash katta ahamiyatga ega
25
Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollanuvchi qurilma va uskunalarning
kolsquopchiligiga xos bolsquolgan xususiyatlardan biri ularning tashqi muhit bilan boglsquoliq
holda ochiq havoda ishlashidir namlik va haroratni keng maydonda olsquozgarishi
turli aralashmalar chang qum agressiv gazlar hamda sezilarli tebranishlarning
mavjudligi Qishloq va suv xolsquojaligida sanoatdan farqli ravishda yuqoridagi
talablardan kelib chiqib avtomatlashtirish vositalari tashqi talsquosirlarga chidamli
parametrlarini keng diapazonda olsquozgaruvchi qilib ishlanishi zarur
Bu esa loyihalashtirilayotgan oblsquoektdagi texnik vositalarning ishdan
chiqishini kamaytirish yuqori aniqlikda ishlashini talsquominlash imkoniyatini beradi
Kolsquorsatilgan xususiyatlar eng avval tashqi muhit bilan boglsquoliq sharoitda ishlovchi
mashinalarda olsquornatilgan birlamchi olsquozgartkichlar ijro mexanizmlari nazorat
asboblari va boshqa texnik vositalarga talsquosir etadi Qolgan avtomatlashtirish
vositalarini alohida xonalar yoki tashqi muxitga chidamli bolsquolgan maxsus
shkaflarda olsquornatish mumkin
26
2-bob Avtomatika datchiklari
21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi
Хar xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ularning kolsquorsatkichlari
xaqida malsquolumot olish zarur hisoblanadi Bu maqsadda birlamchi olsquozgartirgichlar
(yoki datchiklar) keng qolsquollaniladi Datchik deb nazorat qilinayotgan yoki
rostlanayotgan kattalikni kerakli yoki avtomatika tizimining keyingi elementlarida
qolsquollash uchun qulay qiymatga olsquozgartiradigan vositaga aytiladi
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar
asosan olti guruxga bolsquolinadi mexanik elektromexanik issiqlik
elektrokimyoviy optik va elektron - ion
Mexanik olsquozgartirgichlar mexanik kirish kolsquorsatkichlarni (bosim kuch
tezlik sarf va xk) mexanik chiqish kolsquorsatkichlarga ( aylanish chastotasi bosim
va xk) olsquozgartirib berish bilan xarakterlanadi Bunday olsquozgartirgichlarning
sezgirlik elementi sifatida elastik elementlar (membrana prujini balka kabilar)
poplavoklar krilchatkalar va drosselli qurilmalar ishlatiladi
Elektromexanik birlamchi olsquozgartirgichlar (yoki elektrik datchiklar) kirish
mexanik kolsquorsatkichlarni (bosim kuch sarf kabilar) chiqish elektrik
kolsquorsatkichlarga (kuchlanish tok qarshilik induktivlik va kabilar) olsquozgartirib
berish uchun xizmat qiladi Elektromexanik olsquozgartirgichlar parametrik va
generator olsquozgartirgichlarga (yoki datchiklarga) bolsquolinadi
Parametrik datchiklarda chiqish kolsquorsatkichini elektr zanjir kattaliklari
(qarshilik induktivlik olsquozaro induktivlik elektr siglsquoimi va kabilar) tashkil topadi
Bunday turdagi datchiklarda elektr toki va kuchlanishi sifatida chiqish signalini
olish uchun ularni maxsus elektr sxemalariga (kolsquoprikli differensialli) ulash hamda
allohida energiya manbasiga ega bolsquolishi kerak
Generator datchiklarida bevosita sezgir elementda kirish signali Х chiqish
signali U olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga
27
bolsquoladi va chiqish signali EYUK kolsquorinishida hosil bolsquoladi Generator datchiklari
juda oddiy bolsquoladi chunki ular qolsquoshimcha energiya manbaisiz ulanadi
Aniqlik darajasi bolsquoyicha datchiklar 024 04 06 1 15 25 4 aniqlik
sinflariga muvofiq bolsquolishlari lozim Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik datchiklar
rezistivli elektromagnitli siglsquoimli va taxometrik (generatorli) kolsquorinishlarga ega
bolsquoladi (21-rasm)
21-rasm Elektrik datchiklarning turlanishi
ELEKТRIK DAТChIKLAR
Pаrаmetrik datchiklar Generator
datchiklari
Rezistiv Elektromagnitli Siglsquoim
Ind
uktiv
Tra
nsfо
rma
torli
Ma
gn
ito
еla
stik
Yu
zasi orsquoz
garu
vch
an
Ma
so
fasi o
rsquozg
aru
vch
an
Die
lektr
ik s
ing
diru
vchan
lik
Ind
uksio
n
Fo
toe
lektr
ik
Prsquoe
zo
-ele
ktr
ik
Po
tensio
me
trik
Ko
nta
ktli (k
orsquom
ir)
(кум
ир
Te
nzo
me
trik
28
21 ndash JADVAL
DAТChIKLAR VA ULAR NAZORAТ QILADIGAN
KAТТALIKLAR
Nazorat
qilinadigan
kattaliklar
DAТChIKLAR ТURLARI M
exa
nik
ELEKТRIK DAТChIKLAR P
ote
nsi
om
etri
k
Тen
zom
etri
k
Ind
uk
tiv
Тer
mo
rezi
torl
i
Sig
lsquoim
Fo
tore
zist
orl
i
Ele
ktr
on
Ind
uk
sion
Plsquoe
zoel
ektr
ik
Тer
mo
elek
tri
Хo
ll d
atch
ikla
ri
Fo
toel
ektr
ik
gid
ravli
k
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
1 Siljish + + + + - + - + - - - + + +
2 Satx + + - + - - - - - - - - - +
3 Тezlik + - - - + + - - + - - - + +
4 Тezlanish + - + - - - - - + + - - - -
5 Kuch + + + + - + + + + + - + - -
6 Bosim + - + + - + - + - + - + - +
7 Moment - + + + - + + - - - - - + +
8 Namlik - - - - + + - - - - + - - -
9 Хarorat - - - - + + - - - - + - - -
10 Sarf - + - + - - + - + - - - - +
11 Тebranish - + + + - + - - + + - + - -
29
22 Datchiklarning asosiy korsquorsatkichlari
Datchiklarning turlari kolsquop bolsquolishiga qaramay ular bir hildagi bir necha
asosiy kolsquorsatkichlarga ega
1 Statik tavsifnomasi - chiqish kattaligini kirish kattaligiga boglsquolikligi
(22-rasm) Statik tavsifnomasi chiziqli datchiklar (22-rasm a) uchun sezgirlik
koeffityenti olsquozgarmaydi
b
U
U a
U
Х Х Х
22-rasm Datchiklarning statik tavsifnomalari
Statik tavsifnomasi nochiziqli datchiklar uchun sezgirlik koeffitsiyenti xar
hil nuqtalarda (22-rasm v) xar hil bolsquoladi va bu kattatik differensial sezgirlik
deyiladi Uni aniqlash uchun quyidagi formula qolsquollanadi
Kc=dydx= ydx (21)
2 Datchikning absolyut xatoligi - datchikning chiqish signalining xaqiqiy u1 va
uning hisoblangan u2 qiymatlarning farqi yalsquoni
U = U 1- U 2 (22)
U2
3 Datchikning nisbiy xatoligi - = -------- 100 (23)
U1
30
4 Datchikning dinamik tavsifnomasi - chiqish signalining vaqt mobaynida
olsquozgarilishini kolsquorsatadi
5Datchikning dinamik tavsifnomasi chiqish signalining vaqt mobaynida
olsquozgarishini kolsquorsatadi
23 Rezistiv datchiklar
Rezistiv datchiklar chiziq va burchak xarakatlarni kuch va momentlar
tebranish va vibratsiyalar xarakat va yoruglik kabi noelektrik kattaliklarni nazorat
qilish va olsquolchash jarayonlarida qolsquollaniladi
Rezistiv datchiklar guruxiga potensiometrik korsquomir (kontaktli)
tenzometrik kabi datchiklar (fotorezistiv termorezistiv) kiradi Bunday turdagi
datchiklarning ish prinsipi nazorat qilinayotgan kattalikning talsquosirida uning aktiv
qarshiligi olsquozgarilishiga asoslangan bolsquoladi
231 Potensiometrik datchiklar
Potensiometrik datchiklarda nazorat qilinayotgan xarakat sezgir elementga
uzatilib uning qarshiligi hisobiga olsquozgaruvchan yoki olsquozgarmas kuchlanishga
aylantiriladi (23- rasm)
Potensiometrning xarakatlanuvchi kontakti nazorat qilinayotgan xarakatga
boglsquolangan bolsquolib oblsquoektning holati olsquozgarilganda uning qarshiligi ham va
ikkilamchi asbobdagi kolsquorsatgich olsquozgariladi Ikkilamchi asbob esa nazorat
qilinayotgan parametrlar birligida darajalangan Kuchlanishning tebranishlarini
talsquosirini yolsquoqotish maqsadida stabillashgan manbalardan foydalanish tavsiflanadi
31
23-rasm Potensiometrik datchiklar va ularning tavsifnomalari
Potensiometrik datchikning statik tavsifnomasini chiziqlikga yaqinlashtirish
maqsadida unga muvofiq ish rejimini (23-rasm b g) topshirishadi yoki reostatni
olsquorash usulini olsquozgartiradi
Agar chiqish tok yoki kuchlanish belgisi xarakat yolsquonalishiga muvofiqligi
kerak bolsquolsa unda olsquorta nuqtali potensiometrdan foydalanishadi (23-rasm в)
Uning tavsifnomasi rasmda keltirilgan (23- rasm g)
Burchak xarakatlarini nazorat qilish uchun halqasimon potensiometrik
datchiklar qolsquollanadi (23-rasm d) Kontaktsiz datchiklar sifatida suyuqlik
potensiometrik datchiklar qolsquollanadi (23-rasm e)
Potensiometrik datchikning tavsifnomalari va sezgirligi analitik usulda
hisoblanadi Kolsquorsatilgan sxema uchun quyidagi tenglamani tuzsa bolsquoladi
Rx X Ix Ra
------ = ---- - ----- = -------- (24)
R l Ia Rx
I= Ix+Ia Uct=I(R-Rx)+IaRa (25)
Potensiometrik datchiklar yuqori darajadagi aniqlik va tavsifnomalari
olsquozgarmas sodda kichik gabaritlari va arzonligi bilan ajralib turadi Bundan
tashqari ulardan foydalanilayotganda qolsquoshimcha kuchaytirigichlarni ishlatishni
e
a b v
g d
32
xojati yolsquoq chunki ularning chiqish quvvati ikkilamchi asboblar uchun yetarli
Lekin xarakatlanuvchi kontaktning mavjudligi ularning puxtaligini pasaytiradi
232 Korsquomir (kontaktli) datchiklari
Kolsquomir datchiklarining ish prinsipi olsquozining ichki elektr qarshiligi
keltirilgan kuchlar talsquosirida olsquozgarishiga asoslangan Bu turdagi eng sodda datchik
(24-rasm a) grafit disklardan yiglsquoilgan kolsquomir ustindan iborat Disklar orasiga esa
kontaktli shaybalar olsquornatilgan Kolsquomir ustunning qarshiligi grafit disklarning
kichik qarshiligi va disk-shayba olsquotishi asosiy qarshiliklar yiglsquoindisiga teng
Disk-shayba olsquotishning qarshiligi esa olsquoz navbatida disk va shaybalar
zichligiga yalsquoni bosish kuchiga boglsquoliq
Kolsquomir datchigining qarshiligi
a
R= Ro+ ------ (26)
F
ikkilamchi asbobdagi tok esa
Uct
Iolsquozg= ------------ (27)
Rolsquozg+R0+aF
bu yerda Rolsquozg+ Ro - kontakt qarshiligi Om
a - kontaktning olsquozgarmas koeffitsiyenti Om N
F - kuch H
R0- asbob qarshiligi Om
Kolsquomir datchikning sezgirligi (OmH)
dR
Kq= ------- = aF2 (28)
dF
33
24 - rasm Kolsquomir datchiklarning sxemalari va tavsifnomalari
Kolsquomir datchiklarining sezgirligini oshirish maqsadida kolsquopriksimon
ulanish sxemalardan foydalaniladi (24-rasm в) F kirish kuchi talsquosirida
kolsquoprik sxemasining yelkasidagi R1 qarshiligi kamayadi ikkinchi yelkadagi
R2 esa oshadi Bunday datchiklar ndash differensial datchiklar deyiladi Kolsquomir
datchiklarining afzalliklari sodda olsquolchamlari kichik arzon
Kamchiliklari qarshilikning nostabilligi gisterezis mavjudligi va
tavsifnomasi nochiziqliligi Oddiy kolsquomir datchikning statik
tavsifnomasidan kolsquorinib turibdiki (24 -rasm b) nochiziqlilik kichik
kuchlar chegarasiga tolsquoglsquori keladi Differensial datchiklarning statik
tavsifnomasi esa chiziqlilikka yaqin
233 Тenzometrik datchiklar
Тenzometrik datchiklarning ish prinsipi tenzoeffekt xodisasiga
asoslangan bolsquoladi yalsquoni elastik deformatsiya talsquosirida uning qarshiligi
olsquozgaradi Тenzodatchik malsquolum usulda olsquoralgan va ikkala tomоnidan
maxsus plenka yopishtirilgan yupqa simdan iborat Тenzodatchik
deformatsiyasi nazorat qilinayotgan detalga maxsus yelim bilan puxta
yopishtiriladi Detalning deformatsiyasi natijasida simning geometrik
olsquolchamlari olsquozgarilib qarshiligi olsquozgaradi Тenzometrik datchiklarning
tavsifnomasi chiziqli bolsquoladi va shu sababli ularning sezgirligi deyarli
olsquozgarmaydi
a b v
34
Тenzometrik datchiklarning asosiy kolsquorsatkichi tenzosezgirlik
hisoblanadi va u quyidagicha ifodalanadi
RRс
(29)
Bu yerda ΔRR - materialning deformatsiya paytida solishtirma qarshiligi
- elastiklik moduli
25-rasm Тenzometrik datchikning tuzilishi va tavsifnomasi
Тenzodatchiklarning afzalliklari ular juda sodda ixcham va arzon
Kamchiliklari kichik sezgirlik olsquolchov natijalari xaroratga boglsquoliq
Sanoatda 3 xil tenzometrik datchiklar chiqariladi simli qoglsquooz (2PKB
turida) va plyonka (2 PKB turida) asosida folgali (2FPKP turi) va yarim
olsquotkazgichli (KТD KТDM KТE turlari) Simli tenzorezistorlar uchun
nominal ish toki In = 05 A tashkil etadi
a b
35
24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari
241 Induktiv va transformator datchiklari
Elektromagnitli datchiklar sodda tuzilishi va puxtaligi bilan avtomatika
tizimlarida keng miqyosda qolsquollanib kelinmoqda Elektromagnitli datchiklar kirish
kattaligini olsquozgarishi bolsquoyicha induktiv transformator va magnitoelastik turlariga
bolsquolinadi
Induktiv va transformator datchiklarning (26 - rasm) ish prinsipi polsquolat
yakorning holati olsquozgarilganda polsquolat olsquozakli cholsquolglsquoamning induktivligi
olsquozgarishiga asoslangan
Induktiv va transformator datchiklari olsquozgaruvchan tok zanjirlarida ishlab
mikronning undan bir qismidan to bir necha santimetrgacha bolsquolgan xarakatlarni
olsquolchaydi va ularni nazorat qiladi
Oddiy induktiv datchikning sxemasi va uning statik tavsifnomasi -
rasmda kolsquorsatilgan Datchikning kirish kattaligi havo bolsquoshliglsquoi bolsquolib chiqish
kattaligi Ia ikkilamchi asbobdagi tok bolsquoladi Ia qiymati cholsquolglsquoamning induktiv
qarshiligi hamda olsquolchov asbobining aktiv qarshiligiga boglsquoliq Cholsquolglsquoamning
induktivligi ikkita havo bolsquoshliglsquoni hisobga olgan holda quyidagi tenglama
orqali ifodalanadi
L=22S10
-7 (27)
chiqishdagi tok esa Iorsquozg=UZ=U R2+( L)
2 (210)
bu yerda R=Rch+Rolsquozg - cholsquolglsquoamning va olsquolchov asbobi qarshiliklarining
yiglsquoindisi Om
L - cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi Om
- cholsquolglsquoamning olsquoramlar soni
S - magnit olsquotkazgichning kesim yuzasi m2
- xavo bolsquoshliglsquoi m
36
Datchikning sezgirligi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi
Kd=dIorsquozgd =U 1072
2S (211)
Differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish
signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi
Тransformator datchiklarda (26- rasm) kirish signali plunjer yoki
yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi
bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini
bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi
olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan
I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish
yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi
Тransformator datchikning sxemasi 26d ndash rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda
kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi
asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda
EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi
yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan
cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib
ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok
oqib olsquota boshlaydi
Kolsquorib chiqilgan prinsip asosida amalda kolsquopgina olsquolchov asboblari
jumladan misol sifatida induktiv manometr shu prinsip asosida ishlaydi (27-
rasm)
Induktiv manometr sezgir element 3 unga biriktirilgan yakor 6 va polsquolat
olsquozakli cholsquolglsquoamdan iborat Olsquolchanayotgan bosim quvurcha 1 orqali bolsquoshliq 2
ga kelib membrana 3 ni bukadi natijada olsquozak 6 cholsquolglsquoam olsquozagi 4 ga qarab
xarakatlanadi Demak cholsquolglsquoamning induktivligi olsquolchanayotgan bosimga
proporsional olsquozgariladi Chiqish signali esa 8 klemmalardan 5 olinadi Bunday
datchikarning statik tavsifnomasi kichik qismda chiziqli bolsquolganligi tufayli ular
qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida juda kam qolsquollaniladi Bunday
kamchiliklar differensial datchiklarda bartaraf qilingan Bundan tashqari
37
differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish
signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi
Тransformator datchiklarda (26 b - rasm) kirish signali plunjer yoki
yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi
bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini
bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi
olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan
I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish
yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi
Тransformator datchikning sxemasi 27 d - rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda
kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi
asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda
EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi
yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan
cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib
ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok
oqib olsquota boshlaydi
38
26- rasm Induktiv va transformator datchiklarining sxemalari va ularning
tavsifnomalari
27-rasm Induktiv manometrning sxemasi
242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi
Magnitoelastik datchiklarning ish prinsipi ferromagnit materiallarni yoki
mehanik kuchlar talsquosirida magnit singdiruvchanligi olsquozgarishiga asoslangan
a b
v g
d e
39
Ushbu datchiklar har hil kolsquorinishdagi olsquozaklar va ularga olsquoralgan bitta yoki bir
necha cholsquolglsquoamlardan iborat (28-rasm) F kuchi talsquosirida bir vaqtning olsquozida
olsquozakning geometrik olsquolchamlari hamda magnit singdiruvchanligi olsquozgariladi
28- rasm Magnitoelastikli datchikning sxemasi va tavsifnomasi
28 b-rasmda kolsquorsatilganidek magnitoelastik datchiklarning statik
tavsifnomalari katta qismda nochiziqli Shuning uchun ular ish diapazonining 15-
20 ishlatiladi Bundan tashqari cholsquolglsquoamning toki haroratga boglsquoliq va temir -
nikel eritmalardagi qoldiq deformatsiyaga ega
Хoll elementi yoki Хoll datchigi magnit maydonga joylashtirilgan tolsquort
chiqish klemmalariga ega bolsquolgan yarim olsquotkazgich plastinadan iborat (29 -
rasm)
29- rasm Хoll elementining sxemasi
Хoll elementining ish prinsipi quyidagicha Ikkita chiqish klemmalariga tok
uzatiladi Magnit maydon olsquozgarishi bilan elektronlar xarakat yolsquonalishini
a b
40
olsquozgartirib qolgan ikkita chiqishda kuchlanishni hosil qiladi Shunday qilib kirish
kattaligi bolsquolib mexanik talsquosirda hosil bolsquoladigan magnit maydoni olsquozgarilishi
chiqish kattaligi kuchlanishining olsquozgartirilishi bolsquoladi
Chiqishdagi kuchlanish
Ux=kIBh (212)
bu yerda K - Хoll koeffitsiyenti har hil yarim olsquotkazgich materiallar
uchun K= 10-2
hellip 9x10-9
m3A s
h - plastina qalinligi m
B - magnit induksiyasi Tl
I - plastinaga uzatilgan tok A
Ushbu datchikalar kirish va chiqish qarshiliklari katta diapazoni
ixchamligi yuqori darajadagi vibroturglsquounlik va uzoq muddatli hizmat davri
tufayli keng qolsquollanadi
41
243 Sigrsquoim datchiklari va ularning qorsquollanish sohalari
Siglsquoim datchiklarida xilma-xil kirish kattaliklarni (chiziqli va burchak
xarakatlarni mexanik kuchlanish satx va kabilar) siglsquoim olsquozgarilishiga
aylantiriladi Amalda siglsquoim datchiklari kondensatorlardan yasaladi Olsquolchaydigan
kattaliklariga qarab siglsquoim datchiklari (210-rasm) yuzasi olsquozgaruvchan oraliq
masofasi olsquozgaruvchan va dielektrik singdiruvchanligi olsquozgaruvchan turlariga
bolsquolinadi
210- rasm Siglsquoim datchiklarining turlari
Тekis kondensatorning siglsquoimi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi
C= 0 S (213)
bu yerda 0=885 10-12
Fm - vakuumning dielektrik singdiruvchanligi -
kondensatorning plastinalararo muhitining dielektrik singdiruvchanligi S -
plastinalarning yuzasi - plastinalararo masofa
Oraliq masofasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 a-rasm) 01001 mkm
aniqliqda chiziqli xarakatlarni yuzasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 б-rasm)
chiziqli va burchak xarakatlarni nazoratida va dielektrik singdiruvchanligi
olsquozgaruvchan (210 в - rasm) namlik sath kimyoviy tarkib kabi kattaliklarni
olsquolchashda qolsquollaniladi Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida
siglsquoim datchiklari kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan
prinsip asosida siglsquoim manometrlari ishlaydi
a b
42
Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida siglsquoim datchiklari
kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan prinsip asosida siglsquoim
manometrlari ishlaydi (211-rasm)
Olsquolchanayotgan bosim asbobga quvur 1 orqali uzatilib membrana 2 orqali
qabul qilinadi Membrana olsquoz navbatida plastina 3 bilan kondensatorni hosil
qiladi Kondensator sxemaga klemma 4 lar yordamida ulanadi Bosim talsquosirida
membrana egilib plastinaga yaqinlashadi va kondensatorning siglsquoimini
olsquozgartiradi Shunday qilib kondensator siglsquoimi olsquolchanayotgan bosimga
proporsionaldir
211-rasm Siglsquoim manometrining sxemasi
Siglsquoim datchiklarining afzalliklari soddaligi ixchamligi arzonligi va kichik
inersionligi Kamchiliklari chiqish signalining quvvati pastligi olsquolchov natijalari
atrof muhit kolsquorsatkichlariga boglsquoliqligi ulaydigan simlar va qurilma metall
qismlarning siglsquoimlari turlicha talsquosir qilib detallarning olsquozaro joylashishiga
boglsquoliq
25 Хarorat datchiklari
Хarorat barcha texnalogik jarayonlarning muxim kolsquorsatkichlaridan biridir
Qishloq va suv xolsquojaligida kolsquopgina texnologik jarayonlar ular olsquotayotgan sharoit
xaroratiga boglsquoliq Jism suyuqlik yoki gazning xarorati nazorat qilayotgan
43
muxitning yoki u bilan issiqlik kontaktida bolsquolgan mahsus elementning xaroratini
olsquolchab aniqlanadi
Amalda xarorat datchiklarining sezgir elementlari sifatida issiqlik tasirida
olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini keng diapazonda olsquozgartirib boshqa
kattaliklar (namlik muxitning tarkibi xavo bosimi talsquosirida xususiyatlarini
olsquozgartirmaydigan materiallardan foydalaniladi Хarorat datchiklarining sezgir
elementlari issiqliqga kengayish koeffensenti maksimal kolsquorsatkichiga ega bolsquolishi
kerak
Ishlash prinsipi jihatdan xarorat datchiklari suyuqlik bimetallik va
dilatometrik datchiklariga hamda termoparalar va termorezistorlarga bolsquolinadi
251 Suyuqlik datchiklari
Suyuqlik datchiklari -2000S dan +750
0 C gacha oraliglsquoidagi xaroratni
olsquolchashda ishlatiladi Shisha termometrlarning ishlatish usuli sodda aniqligi
yetarli darajada yuqori va arzon bolsquolganligi sababli sanoatda keng tarqalgan
Suyuqlikli termometrlarning ishlash prinsipi termometr suyuqligining xajmi
xarorat kolsquotarilishi yoki pasayishi tufayli olsquozgarilishiga asoslangan Shishali
termometrning suyuqligi sifatida simob toluol etil spirti efir va boshqalar
ishlatiladi Suyuqlikli datchiklarning kirish signali xarorat olsquozgarilishi t bolsquolib
chiqish signali kapilyardagi ustunning balandligi bolsquoladi
ΔH=ΔVS (214)
bu yerda ΔV=V(B-3ΔQ) - suyuqlik xajmining olsquozgarilishi
S- kapilyarning kesim yuzasi
B- suyuqlikning issiqlikka kengayish koeffitsiyenti
V- suyuqlikning boshlanglsquoich hajmi
I- kapilyar materialining issiqlikga kengayish koeffitsiyenti
Suyuqlik termometrlariga qolsquoshimcha elementlar kiritish natijasida ular
avtomatika tizimlarida qolsquollanish imkoniyatiga ega bolsquoladilar (212-rasm)
44
Тakomillashtirish natijasida suyuqlikli datchiklarning chiqishida xarorat
olsquozgarilishi bilan aktiv induktiv siglsquoim qarshiliklari yoki nurlar intensivligi
olsquozgartiriladi
212-rasm Suyuqlik datchiklarining turlari
a ndash kontaktli b ndash aktiv qarshilikli v ndash induktiv qarshilikli g ndash sigim
qashilikli d ndash nurlar intensivligi
252 Dilatometrik va bimetallik datchiklar
Dilatometrik va bimetallik datchiklarning ishlash prinsipi xarorat
olsquozgarishidagi qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishiga asoslangan Хarorat
olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolgan qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishi
quyidagicha ifodalanadi
Lt=L0(1+Bt) (215)
bu yerda Lt ― xaroratdagi qattiq jismning uzunligi
L0 ― shu jismning 00S dagi uzunligi
B ―chiziqli kengayishning olsquortacha koeffitsiyenti (00S
dan t0S gacha bolsquolgan xaroratlar intervalida)
213-rasmda dilatometrik termometrning tuzilish sxemasi tasvirlangan
Dilatometrik termometrda (213 a-rasm) sezgir element sifatida chiziqli
kengayishning katta xarorat koeffitsiyentiga ega bolsquolgan materialdan (jez va mis)
d a b
v g
45
tayyorlangan quvurcha qolsquollanilgan Korpusga kavsharlangan quvurcha ichida
olsquozak joylashgan Olsquozak chiziqli kengayish koeffitsiyenti kichik bolsquolgan
materialdan (masalan invar) ishlangan Olsquolchanayotgan muxitning xarorati
kolsquotarilishi bilan birga quvurcha uzayadi Bu hol olsquozakning uzayishiga olib keladi
Shunda prujina shaynning bolsquosh tomonini pastga tushiradi olsquoz navbatida u tortqi
va tishli sektor orqali strelkani uning olsquoqi atrofida aylantiradi Strelka esa shkalada
olsquolchanayotgan xarorat qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan xolatda kontaktlarni
ulaydi
Dilatometrik termometrlar suyuliqlar xaroratini olsquolchashda ham xaroratni
malsquolum darajada avtomatik ravishda saqlash uchun va signalizatsiyada
qolsquollaniladi Dilatometrik termometrlar 15 va 25 aniqlik klassida chiqariladi
ularning yuqori olsquolchash chegarasi 5000S gacha bolsquoladi 150
0S dan oshmagan
xaroratlar uchun quvurchalar jezdan olsquozaklar esa invardan ishlanadi undan
yuqori xaroratlar uchun quvurchalar zanglamas polsquolatdan olsquozaklar esa kvarsdan
ishlanadi
213-rasm Dilatometrik va bimetallik datchiklarning sxemalari
Afzalliklari ishonchlilik va sezgirlik kolsquorsatkichlari yuqori
Kamchiliklari asbob olsquolchamlarining katta xajmligi xaroratning bir
nuqtada emas xajmda olsquolchanishi issiqlik inersiyasining kattaligi kolsquorsatkichlarni
masofaga uzatish imkoniyati yolsquoqligi kabilar
Bimetalli termometrlarning sezgir elementi ikki kavsharlangan plastinkadan
tayyorlangan prujinadan iborat Bu plastinkalarning issiqlikdan kengayish xarorat
a b v
46
koeffitsiyenti turlicha bolsquolgan metallardan tayyorlanadi Хaroratning olsquozgarishi
plastinkalarning uzayishiga olib keladi Plastinkalar bir-biriga nisbatan siljiy
olmaganligi sababli prujina issiqlikdan kengayish xarorat koeffitsiyenti kam
bolsquolgan plastinka tomon oglsquoadi Plastinkalar uzayishining xarorat koeffitsiyenti
farqi qancha katta bolsquolsa prujinaning xarorat olsquozgarishidagi oglsquoishi shuncha kolsquop
bolsquoladi
213-rasmda yassi plastinkali bimetalli termometrning tuzilish sxemasi
kolsquorsatilgan Хarorat olsquozgarishi bilan bimetall prujina pastga egiladi Тortqi
strelkani olsquoq atrofida aylantiradi Strelka shkalada olsquolchanayetgan xarorat
qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan kolsquorsatkichda kontaktlarning holatini
olsquozgartiradi Sezgir elementlar sifatida yoysimon yoki vintsimon spirallar
qolsquollaniladi Bimetalli termometrlar bilan xaroratni olsquolchash chegarasi -1500S
dan 700 0S gacha xatosi - 115
Bu turdagi termometrlar xaroratni malsquolum darajada avtomatik saqlash va
signalizatsiya uchun qolsquollaniladi
Bimetalli termometrlarning kamchiliklari ―charchash hollari
(daradalanishining olsquozgarishi hatto metallarning ajralishi) issiqlik inersiyasining
kattaligi maxalliy sanoq
253 Manometrik datchiklar
Sezgir elementining turiga qarab manometrik datchiklarni quyidagilarga
ajratiladi manometrik silfonli va membranali (214-rasm)
214 - rasm Manometrik datchiklarning turlari
a b v
47
a - membranali b - silfonli v - manometrik
Manometrik termometrlar texnikaviy asbob bolsquolib termotizmning ish
moddasi jihatidan gazli suyuqlikli va kondensasion turlariga ajratiladi Bu
asboblar -1500S dan 600
0S gacha bolsquolgan suyuliq va gazsimon muhitlar
xaroratini olsquolchash uchun qolsquollaniladi Maxsus tolsquoldirgichli termometrlar esa
1000S dan 1000
0S gacha bolsquolgan xaroratlarga molsquoljallangan
Asbobning tizimi (termobalon kapilyar siglsquoimlari ish moddasi) asosan
gaz (gazli asboblarda) va suyuqlik (suyuqli asboblarda) bilan boshlanglsquoich
bosimda tolsquoldiriladi Тermobalon isishi bilan ishchi moddaning bosimi oshadi
Buning natijasida asboblardagi membranalar silfonlar manometrik quvurchalar
xarakatlanishi boshlanadi Sezgir elementlar xolati olsquozgarilishi natijasida ularga
ulangan strelkalar xolatini olsquozgartirib kontaktlarni ishga tushiradi Ushbu
datchiklarning olsquolchash chegaralari ishchi moddaning qaynash va qotish
xaroratlari bilan cheklanadi
Gazli manometrik termodatchiklarning olsquoziga hos kamchiliklaridan biri
issiqlik inersiyasining kattaligidir Buning sababi termobalon devorlari bilan uni
tolsquoldirgan gaz olsquortasidagi issiqlik almashish koeffitsiyentining kichikligi va
gazning olsquotkazish qobiliyatining pastligi
254 Тermoqarshiliklar
Тermoqarshiliklar xaroratni qarshilik termometrlari bilan olsquolchash xarorat
olsquozgarishi bilan olsquotkazgichlar qarshiligining olsquozgarish xususiyatiga asoslangan
Demak olsquotkazgich yoki yarim olsquotkazgichning omik qarshiligi uning xarorati
funksiyasidan iborat yalsquoni R=f(t) Bu funksiyaning kolsquorinishi termometr qarshiligi
materialining xossalariga boglsquoliq Kolsquopchilik toza metallarning elektr qarshiliklari
xarorat kolsquotarilishi bilan ortadi metall oksidlar (yarim olsquotkazkichlar) ning
qarshiligi esa kamayadi Qarshilik termometrini tayerlashda quyidagi talablarga
javob beruvchi toza metallar qolsquollaniladi
48
1 Metall olsquolchanayotgan muxitda oksidlanmasligi va uning ximiyaviy tarkibi
olsquozgarmasligi kerak
2 Metallning xarorat qarshilik koeffitsiyenti yetarli darajada katta va
stabillashgan bolsquolishi lozim
3 Qarshilik xarorat olsquozgarishi bilan tolsquoglsquori yoki ravon egri chiziqli keskin
chetlanishlar va gisterezis xolatlarisiz olsquozgarishi kerak
4 Solishtirma elektr qarshilik deyarli katta bolsquolishi kerak Malsquolum xaroratlar
intervalida yuqoridagi talablarga platina mis nikel temir volfram kabi metallar
javob beradi
Qarshilik termometrining issiqlik sezgir elementi diametri 005007 mm ga
teng platina simdan (ТSP) yoki diametri 01mm ga teng toza mis elektrolit simdan
(ТSM) ishlanadi Sanoat ishlab chiqaradigan platinali qarshilik termometrlari -200
0S dan + 650
0S gacha bolsquolgan xaroratlarni olsquolchashga molsquoljallangan Platina sim
(55-rasm) chetlari tishli slyuda plastinaga induksiyasiz (biflar) olsquoraladi Plastinaga
olsquoralgan platina sim uning izolyatsiyasi va mexanikaviy mustaxkamligini
talsquominlash uchun ikki tarafidan slyuda qoplagichlar bilan berkitiladi Uchala
slyuda detal (platina va koplagichlar) kumush lenta bilan paket hosil qilgan
Misli qarshilik termometrlarini sanoatda -50 0
S dan + 180 0
S gacha
xaroratlarni olsquolchash uchun chiqariladi Standart misli qarshilik termometrining
emal simi bir necha qavat qilib silindr shaklidagi plastmassa sterjenga olsquoraladi
Sim lak bilan qoplangan
215-rasm Тermoqarshilikning sezgirlik elementi
49
26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari
261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari
Qishloq va suv xolsquojaligida suyuqliq va maxsulotlar satxini aniqlash
maqsadida qalqovichli (polsquokakli yoki paplavkali) gidrostatik va elektrodli satx
datchiklari qolsquollaniladi
Qalqovichli datchiklar suyuqlik satxi olsquozgarishini qabul qiladigan
qalqovichdan va chiqish elektr signaliga olsquozgartiradigan elementdan tashkil topgan
bolsquoladi Olsquozgartirgichlar sifatida aktiv yoki induktiv datchiklar ishlatiladi 216 a -
rasmda potensiometrik olsquozgartirgichli qalqovichli satx datchigining sxemasi
kolsquorsatilgan Yengil qalqovichli (1) bilan potensiometrik datchikning (3)
boglsquolanishi blok (4) orqali olsquotkazilgan tros (2) yordamida amalga oshiriladi
Qalqovichning oglsquoirligi yuk (5) bilan moslashtirib boriladi Suyuqlik satxining xar
qanday olsquozgarishi satx olsquolchov birligiga moslangan ikkilamchi olsquolchov asbobidagi
(UA) kuchlanish olsquozgarishiga proporsional ravishda talsquosir qiladi Qalqovichli satx
datchiklari suyuqlik satxining katta katta miqdorda olsquozgarishlarini olsquolchash uchun
xizmat qiladi Ularning asosiy kamchiligi qalqovichning xarakatlanib turishidir
Gidrostatik datchiklarda suyuqlik satxini nazorat qilish maxsus silindrik
idishdagi suyuqlikning gidrostatik oglsquoirligi olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi (216
b-rasm) Suyuliq bosimi satxini (h) proporsional bolsquolib membranani (1) egilishga
talsquosir qiladi va maxsus kolsquomir ustun (2) yordamida elektr signalga olsquozgartiriladiBu
signalni satx birligiga mos ravishda olsquolchov asbobi (P) yordamida olsquolchab boriladi
Qalqovichli (poplovikli) va gidrostatik datchiklar suyuqlikning satxi bolsquoyicha
emas aslida uning massasi bolsquoyicha olsquolchaydi shuning uchun haroratning va
suyuqlik tarkibining olsquozgarishi natijasida olsquolchov xatoliklari kelib chiqadi
Elektrodli datchiklar suyuqlik ichiga tushiriladigan bir va bir necha
elektrodlardan tashkil topgan bolsquoladi Bunday turdagi datchiklarda suyuqlik
satxining olsquozgarishi natijasida elektrodlar orasidagi muxitning aktiv va siglsquoim
50
olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Suyuqlik muxitining aktiv olsquotkazuvchanligi
olsquozgarishiga asoslangan elektrodli satx datchigining sxemasi 216 v-rasmda
keltirilgan
a) b) v)
216-rasm Qalqovichli (a) gidrostatik (b) va elektrodli (v) satx datchiklari
Sochiluvchan maxsulotlarni shu jumladan don maxsulotlarining satxini
nazorat qilish suyuqlik satxini nazorat qilishga nisbatan anchagina
murakkabrokdir chunki bu maxsulotlar anchagina elektr qarshiligiga ega hamda
ular don bunkeri tolsquolishi bilan gorizontal tekislik hosil qilmaydi Bundan tashqari
bunkerlarni don bilan tolsquolishida datchiklarning sezgirlik elementlari shikastlanishi
mumkin
Don satxini elektrodli datchik yordamida nazorat qilishning prinsipial
sxemasi 217 b-rasmda keltirilgan Bunday datchikning ishlash pritsipi
quyidagicha elektrodlararo oraliqning (E) don bilan tulishi natijasida elektrodlar
orasidagi olsquotkazuvchanlik oshadi natijada gazorazryadli lampa (YeL) yonadi va
releni (R) ishga tushiradi hamda don uzatish liniyasiga signalni uzatadi Sxemaga
R3 va R2 rezistorlardan tashkil topgan kuchlanish taqsimlagichi orqali 220 V
olsquozgaruvchan kuchlanish beriladi Bunday datchiklar namligi 13 foizdan yuqori
bolsquolgan donlar uchun qolsquollaniladi
51
217-rasm Elektrodli satx datchigining prinsipial sxemasi
laquoRUSraquo sath orsquolchagichi elektr olsquotkazuvchan va elektr
olsquotkazmaydigan suyuqliklarning sathini uzluksiz ravishda uzoq masofadan
olsquolchash va uni chiqishda olsquozgarmas tok signali kolsquorinishiga keltirish uchun
molsquoljallangan
Bu asbob agressiv va portlash hususiyatiga ega bolsquolgan suyuqliklar
muhitida ham ishlashi mumkin laquoRUSraquo sath olsquolchagichi gidromelioratsiya
oblsquoektlarida texnologik jarayonlarni nazorat qilish va boshqarish
shuningdek ochiq kanallarda sath olsquolchash datchigi sifatida ham qolsquollaniladi
laquoRUSraquo sath olsquolchagichi melioratsiya sohasida keng qolsquollanilayotgan
datchiklardan hisoblanadi chunki bu asbob yordamida olingan chiqish
signali olsquozgarmas tok signaliga aylantirilib uni uzoq masofaga uzatish
imkonini beradi Olingan tok signali statsionar olsquozgartkich orqali chastotaviy
yoki kodlashtirilgan signalga aylantirilib telemexanik sistema orqali
dispecher punktiga uzatilishi mumkin Ye-832 olsquozgartkichi shunday
elementlardan biri hisoblanib u olsquozgarmas tok signalini chastotaga aylantirib
beradi Ushbu olsquozgartkich bilan laboratoriya ishini bajarayotganda tanishish
mumkin Sath olsquolchagich tarkibiga birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) va uzatuvchi
olsquolchov olsquozgartgichi (OlsquoOlsquo) kiradi
laquoRUSraquo qurilmasining tarkibiy tuzilish sxemasi 218 - rasmda kolsquorsatilgan
Birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) quyidagi elementlardan tashkil topgan
52
siglsquoimli sezgir element I (yuqori karroziyaga qarshi xususiyatga ega bolsquolgan
fotoplastik izolyatsiyali PNFD nikelli olsquotkazgich) siglsquoimli generator -
olsquozgartkich 3 kalibrli siglsquoimlar batareyasi 2 va olsquozgarmas tok kolsquoprik
sxemasi (4) dan tashkil topgan elektron blok
Sezgir elementning olsquolchash uchun ajratilgan qismigacha bolsquolgan
siglsquoim quyidagicha aniqlanadi
Sn=Son+khH (216)
bu yerda SON - olsquolchov qismining boshlanglsquoich siglsquoimi
K ndash proporsionallik koeffitsiyenti (sezgir elementning konstruksiyasi va
tekshirilayotgan muhit bilan xarakterlanadi)
h ndash sathning olsquozgarayotgan qiymati
H ndash olsquolchov diapazon
Birlamchi olsquozgartkich tekshirilayotgan suyuqlik sathini olsquozgarishini
elektr siglsquoimga (S) aylantirib solsquongra yana bu signalni olsquozgarmas tokli
kuchlanishga olsquozgartirib berish uchun xizmat qiladi
Uzatuvchi olsquolchov olsquozgartkichi (OlsquoOlsquo) olsquozgarmas tok kuchaytirgichi 5 va
chiqish signalini bir melsquoyorga keltiruvchi kuchaytirgich 6 dan tashkil topgan
Bu olsquozgartkichning vazifasi
h-sath olsquolchagichning barcha qismlarini stabil olsquozgarmas kuchlanish bilan
talsquominlash
H-qayta boglsquolanish signalini hosil qilish
- bir hil qiymatga ega bolsquolgan olsquozgarmas tokning chiqish signalini hosil
qilish
Sxemadagi qayta boglsquolanish chiqishdagi tok signalining
olsquolchanayotgan suyuqlikning sathiga nisbatan chiziqli boglsquolanishini hosil
qiladi Chiqish signalini bir mеlsquoyorga keltiruvchi 6 kuchaytirgichdan olingan
signal suyuqlik sathining h holatiga tolsquoglsquori proporsional bolsquolib sath
kolsquorsatkichi hisoblanadi
53
218-rasm laquoRUSraquo sath olsquolchagichining tarkibiy sxemasi
262 Bosim datchiklari
Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan bosim datchiklarining turlari kolsquop
bolsquolib ular suyuqlik va gazlar bosimini olsquolchash uchun xizmat qiladi Kolsquopchilik
bosim datchiklarining ish prinsiplari bosim kuchini mexanik kuchlarga aylantirib
berish prinsipiga asoslangan bolsquoladi Bunday datchiklarning qabul qiluvchi
elementlari olsquolchanayotgan bosim talsquosirida bolsquoladi Yuqori bosimlarni olsquolchashda
bosim talsquosirida olsquotkazgichning elektr qarshiligi olsquozgarishi xodisasiga asoslangan
datchiklar qolsquollaniladi Gazlarning kichik bosimlarini nazorat qiladigan
datchiklarda esa ularning issiqlik olsquotkazuvchanligi yumshoqligi ionlanish darajasi
kabilar xisobga olinadi
Qishloq va suv xolsquojaligida mexanik qabul qilish elementiga ega bolsquolgan
suyuqlikli porshenli membranali hamda silfonli datchiklar qolsquollanilib kelinmoqda
Suyuqlikli bosim datchiklarining U-shaklli (219 a-rasm) qolsquonglsquoiroqchali
(219b-rasm) gidrostatik (219v-rasm) membranali (219 g-rasm) silfonli (219
d-rasm) manometrik trubkali (219 ye-rasm) turlari mavjud
U-shaklli suyuqlik datchiklarida bosimlar farqi F = F1 ndash F2 suyuqlik ustuni
oglsquoirligi bilan muvozanatlashadi
∆F = ήh (217)
Bu yerda ή- suyuqlikning solishtirma oglsquoirligi
54
Qolsquonglsquoiroqchali tizimlarda bosimlar farqi ∆F = F1 ndash F2 qolsquonglsquoiroqchani
aralashuvini hosil qiladi va natijada F1 bosimni aniqlash imkoniyati tuglsquoiladi
Gidostatik tizimlarda xalqali tarozili kameraning burilish burchagi bosimlar
farqi ∆F = F1 ndash F2 ga proporsional bolsquoladi
219-rasm Suyuqlikli bosim datchiklarining turlari
a) ndash U-shaklli b) ndash qolsquongiroqchali v) ndash gidrostatik g) ndash membranali d) ndash
silfonli e) ndash manometrik trubkali
Suyuqlikli bosim datchiklari aniq va bir melsquoyorda ishlashi bilan bir qatorda
ularning ekspluatatsion noqulayliklari (kichik oraliqlarda olsquolchash sharoitlari
faqatgina vertikal holatda ishlashi katta olsquolchamlarga ega bolsquolganligi kabilar)
sababli oxirgi paytlarda ularni olsquornini takomillashgan datchiklar egallamoqda
Membranali datchiklarda (219a-rasm) elastik plastina (membrana) nazorat
qilinayotgan muxit bosimi talsquosirida bolsquoladi va kontaktli tizim bilan mustaxkam
boglsquolangan shtokka talsquosir kolsquorsatadi Bunday turdagi datchiklar sodda tuzilishi
puxtaligi olsquolchovlarni yetarlicha aniqlik bilan olsquolchashi sababli ularni qolsquollash yil
sayin kolsquopayib bormoqda
Silfonli datchiklar (219b-rasm) egiluvchan materialdan yasalgan
gofrirovanli yupqa devorli trubkadan tashkil topgan bolsquoladi Тashqi va ichki
bosimlar farqini unga talsquosir qilayotgan kuch hosil qiladi Bu kuch talsquosirida
silfonning cholsquozilishi va qisilishi hosil bolsquoladi Silfonning bolsquosh uchini siljishi
kolsquorsatkich strelkasi va xarakatlanuvchan kontaktlari orqali amalga oshiriladi
a b v
g d e
55
263 Sarf datchiklari
Sarf datchiklarini qolsquollashda turli xil fizikaviy prinsiplardan foydalaniladi
Uzluksiz oquvchan suyuqliklar va gazlarning sarfini aniqlashning eng kolsquop
tarqalgani drosselli qurilmalarda bosimning olsquozgarishi bolsquoyicha olsquolchash usuli
hisoblanadi (220-rasm) Drosselli qurilmalar sifatida diafragmalar sopla va
Venturi trubkalari qolsquollaniladi
Drossel-diafragmali suyuqlik datchiklarida (220a-rasm) unga olsquornatilgan
trubkaning 1 ikkala tomonida 2 impulsli trubkalar joylashgan bolsquoladi Rezistor R
suyuqlik bilan shuntlanadi hamda bosim va tok olsquozgarishini proporsionalligini
talsquominlaydi Ikkilamchi jihozdagi tok I u quyidagicha aniqlanadi
Iu = a (P1 ndash P2) = a P (218)
220-rasm Sarf datchiklari
a) ndash drossel-diafragmali b) ndash vertikal qanotli tezlik v) ndash spiral-qanotchali
Bosim olsquozgarishi ∆R (Nm ) va sarf Q (m s) orsidagi boglsquolanish quyidagi
tenglik bilan ifodalanadi
Q =αs S0αg20
(219)
a b
v
56
Bu yerdaSp-diafragma teshigi yuzasim2 αs ndash sarf koeffitsiyenti
α-proporsionallik koeffitsiyenti ∆P-bosim olsquozgarishi Nm2 g-erkin tushish
tezlanishims2 ή-muxitning zichligikgm
3
Sarfni olsquolchovchi tezlik datchiklari suv suyuq yoqilglsquoi gaz va boshqa
moddalarni aniqlash schyotchiklarida qolsquollanilib kelinmoqda
Vertikal qanotli tezlik datchiklarida (220b-rasm) ular orqali olsquotadigan
suyuqlik vertushkani 2 aylanishiga sababchi bolsquoladi Bunda oqim tezligiga
propotsional bolsquolgan aylanish chastotasi quyidagicha bolsquoladi
n = av = aQS (220)
bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti aylmin
v ndash suyuqlik tezligigims
Q ndash suyuqlik sarfi m3s
S ndash datchikning ishchi yuzasi m2
Spiral vertushkali datchiklar (220v-rasm) suyuqlikni katta sarflarini
aniqlashda ishlatiladi Bunday turdagi datchiklar boshqa turdagi datchiklardan
farqli olsquolaroq truboprovodlarning notekis joylarida ham ishlash qobiliyatiga ega
Spiral vertushkaning aylanish chastotasi n (ayls) sarfga Q (m s) tolsquoglsquori
proporsional va qanot qadamiga l (m) teskari proporsional bolsquoladi
n = a Q S∆l (221)
264 Burchak tezligi datchiklari
Burchak tezligi datchiklari asosan 3 guruhga bolsquolinadi mexanik gidravlik
va elektrik
Burchak tezligining mexanik markazdan qochma datchigining kinematik
sxemasi 221a-rasmda kolsquorsatilgan Bunda yuklanma 1 markazdan qochma kuch
Fs = amw r talsquosirida prujinani 2 siqadi va valning aylanishi bolsquoyicha 5 muftani 3
siljitadi Muftaning siljishi induktiv olsquozgartirkichga uzatiladi va aylanish tezligi
hisoblanadi
57
Datchikning sezgirligi quyidagicha aniqlanadi
Kd = dFsdw = 2amwr (222)
bu yerda m - aylanayotgan yuklarning massasi r - yuklarning aylanish
radiusi w ndash aylanish burchak tezligi
Mexanik markazdan qochma datchiklar katta xatoliklarga ega va tezlikni
faqatgina kichik oraliqlarda olsquolchashga molsquoljallangan bolsquoladi
Gidravlik datchiklar (221b-rasm) asosan aylanish chastotasini proporsional
ravishda suyuqlik bosimga yoki sarf olsquozgarishiga aylantirib berish uchun hizmat
qiladi Bunday turdagi datchiklar nasosdan 1 suyuqlik bosimi olsquozgarishini qabul
qiluvchi prujinali porshendan 2 hamda aylanish chastotasini ulab boradigan
shkalalardan tashkil topgan bolsquoladi Bu turdagi datchiklarning amalda qolsquollanilishi
ularning murakkab tuzilishi va olsquolchovlarni yuqori darajada emasligi sababli
anchagina chegaralangan
Хozirgi davrda elektrik datchiklarning qolsquollanilishi keskin ravishda kolsquopayib
bormoqda Bunday datchiklar odatda olsquozgarmas yoki olsquozgaruvchan tokli
mikrogeneratorlar (taxogeneratorlar) shaklida bajarilgan bolsquoladi
a) b)
221-rasm Mexanik (a) va gidravlik (b) burchak tezligi datchiklari
Ularning chiqish kuchlanishi U aylanish chastotasiga proporsional bolsquoladi
U = a w (223)
bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti
58
Datchikning sezgirligi esa quyidagicha ifodalanadi
Kd = dUdw (224)
Chastotali elektrik tezlik datchiklari aylanish tezligini chastotaga yoki tok
va kuchlanish amplitudasiga olsquozgartirib beradi
Vaqt-impulsli datchiklarida (222a-rasm) elektr olsquotkazuvchan qatlam bilan
qoplangan 2 izolyatsion barabanning 1 aylanishi natijasida chap yotka navbati
bilan elektr zanjirini qolsquoshib va ochib turadi Natijada impulslar hosil qilinadi va
ularni ikkilamchi asbob A yozib boradi Impulslar soni quyidagicha topiladi
N = a w (225)
Bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti
Datchikning sezgirligi (imp srad) esa quyidagicha ifodaladi
Kd = dNdw (226)
Vaqt-impulsli datchiklarining asosiy kamchiligi ndash ularning
kontaklarini tez ishdan chiqib turishidir
Induksion tezlik datchiklarida (222b-rasm) olsquozgarmas magnitning 2
aylanishi natijasida cholsquolglsquoamda 2 olsquozgaruvchan (impulsli) kuchlanish hosil
qilinadi va u valning aylanish tezligiga proporsional bolsquoladi
222-rasm Elektrik tezlik datchiklari
d) - vaqt -impulsli e va j) ndash induksion
d e
j
59
27 Namlik datchiklari
271 Namlik korsquorsatgichlari xaqida tushuncha
Maxsulotlar va muxit namliklari asosiy kolsquorsatgich bolsquolib ularni texnologik
jarayonlarni avtomatlashtirishda boshqarish va vaqti-vaqti bilan nazorat qilish va
olsquolchab turish kerak bolsquoladi Maxsulot tarkibidagi namligi asosan absolyut (I) va
nisbiy (U) namlik kolsquorsatgichlari bilan baholanadi
Absolyut namlik quyidagicha ifodalanadi
1000
(227)
Bu yerda M ndash maxsulotdagi namlik massasi
Mo- absolyut quruq maxsulot massasi
Namlik esa quyidagicha aniqlanadi
1000 ММ
МФ (228)
Nisbiy namlik 10м
х
а
аУ (229)
bu yerda ax ndash xaqiqiy absolyut namlik
am ndash maksimal absolyut namlik
272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi
va ish prinsiplari
Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik namlik dachiklari elektrofizikaviy va
elektroparametrik turlariga bolsquolinadi Elektrofizikaviy datchiklar radiatsion va
magnitoyaderli rezonans dachiklarini olsquoz ichiga oladi Radiatsion dachiklarning ish
prinsipi nam muxitnig infraqizil nurlarni yuqori chastotali elektromagnit
tebralishlarni - nurlar va neytron nurlanishlarni qabul qilish darajasini olsquolchashga
60
asoslangan bolsquoladi Magnitoyaderli rezonans datchiklarining ish prinsipi esa
vodorod atomlari yadrosi va namlikning radiochastotali magnit maydonini qabul
qilishi prinsipida ishlaydi
Elektroparametrik datchiklar konduktometrik dielkometrik va gigrometrik
turlarga bolsquolinadi Konduktometrik datchiklar elektrokimyoviy olsquozgartirgichlar
tarkibiga kiradi va ishlash prinsipi muxitning elektr olsquotkazuvchanligini olsquozgarishi
natijasida namlikni aniqlashga asoslangan bolsquoladi Chiqish kolsquorsatgichi bolsquolib
bunda muxit olsquotkazuvchanligi hisoblanadi
Dielkometrik datchiklar dielektrik singdiruvchanlik (E=210 - qattiq jismlar
uchun E=81-suv uchun) yoki dielektrik isrof tangens burchagi qiymatlari bolsquoyicha
namlikni aniqlanadi
Gigrometrik datchiklar elektronli olsquozgartirgichlar guruhiga mansub bolsquolib
ularning ishlash prinsipi qolsquoshimcha gigroskopik zarrachalarning mexanik yoki
elektrik xarakteriskalarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi
Qishloq xolsquojaligi ishlab chiqarishida gazlar va xavo namliklari datchiklari
keng miqyosda qolsquollaniladi Ularning quyidagi turlari mavjud gigrometrik
dilatometrik datchiklar - namlik talsquosirida chiziqli olsquolchamlari olsquozgarishiga
gigristorlar elektropsixrometrlar xarorat - muvozanatli va kondensatsion
datchiklar - qarshilik olsquozgarishiga hamda radioskopik va infraqizil datchiklar - gaz
va xavoning fizikaviy xususiyatlarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi
Хavo namligini aniqlashning psixrometrik usuli quruq va suv bilan
namlangan ikki termometrlarni qolsquollashga asoslangan bolsquoladi Bu prinsipda
namlikni nazorat tizimi datchiklari-elektropsixrometrlar ishlaydi
Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi 223-rasmda keltirilgan
Muvozanatsiz kolsquoprikning ikki yelkasiga ikkita bir hil yarimolsquotkazgichli
termorezistorlar ulangan bolsquolib ular gigroskopik keramik trubkaga joylashtiriladi
Birlamchi trubkanig bir tomoni suvga tushuriladi ikkinchi tomoni esa xavoda
turadi Yalsquoni termorezistor (Rg) quruq trubkada joylashadi va uning xarorati xavo
xaroratiga teng bolsquoladi Suv bilan namlanadigan ikkilamchi trubkadagi
termorezitorning (R n) qarshiligi namning parlanishiga boglsquolik bolsquoladi va
61
buglsquolanish jarayonida xaroratning kamayishi hisobiga uning qarshiligi nisbatan
yuqori bolsquoladi Хavo namligi qanchalik kam bolsquolsa nam trupka sirtidan suvning
parlanishi tezroq bolsquoladi Bunda Rk va Rn orasidagi farq katta bolsquoladi va
olsquozgartirgichdagi (U) chiqish signali kuchliroq bolsquoladi
Rk Rk
Ut
R1 R2
223-rasm Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi
Maxsulotlar namligini aniqlaydigan elektrik datchiklar konduktometrik
(muxitning elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgarishi) dielkometrik (dielektrik
singdiruvchanligi E olsquozgarishi) radioizotopli elektroabsorbsionli ultrotovush va
SVCh (olsquota yuqori chastotali) datchiklarga bolsquolinadi
Konduktometrik va dielkometrik datchiklar silindrik yoki tekis xavo
kondensatorlaridan yasalgan elektrodlardan yoki igolkali elektrodlardan ham
tashkil topgan bolsquoladi Maxsulot kondensatorlar orasiga joylashtirib uning namligi
aniqlanadi
У
62
28 Generator datchiklari
Generator datchiklarida bevosita sezgir elementlar kirish signali (x) chiqish
signaliga (u) olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga
bolsquoladi va chiqish signali elektr yurituvchi kuch kolsquorinishida hosil bolsquoladi Bu
turdagi datchiklar juda sodda tuzilgan bolsquoladi va qolsquoshimcha energiya manbaisiga
ega bolsquolishi shart emas
Generator datchiklari induksion fotoelektrik plsquoezoelektrik va termoelektrik
datchiklari (termoparalar) guruxiga bolsquolinadi
281 Induksion datchiklar
Induksion datchiklarning ish prinsipi elektromagnit induksiya qonuniga
asoslangan bolsquoladi yalsquoni magnit oqimi olsquozgartirilayotgan konturda EYUK ҳosil
bolsquoladi
dt
dФWE 2
(230)
Induksion datchiklar 3 hil kolsquorinishga ega 1 Cholsquolglsquoamli 2 Ferromagnit
detali xarakatlanuvchi 3 Тaxogeneratorli
Induksion datchiklar qishloq va suv xolsquojaligi sohasida keng qolsquollaniladi
Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali uzluksiz
nazorat qilish sxemasi 225-rasmda keltirilgan
Uning ishlash prinsipi quyidagicha Bunkerni (1) donni tolsquolishi va uning
oglsquoirligini olsquozgarishi natijasida prujina (2) siqiladi Magnitlanmagan polsquolat olsquozak
(3) ketma-ket ulangan cholsquolglsquoamlardan (W1 va W2 ) iborat glsquoaltak (4) ichida
xarakatlana boshlaydi Bu ikkita cholsquolglsquoamlar kolsquoprik sxemaning (5) ikki qolsquoshni
yelkasini tashkil etadi Sxemadagi kolsquoprikning bitta diagonaliga olsquolchov asbobi
ulangan ikkinchisiga esa maxsus talsquominlash blokidan olsquozgaruvchan kuchlanish
uzatiladi
63
224-rasm Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali
uzluksiz nazorat qilish sxemasi
282 Fotoelektrik datchiklar
Fotoelektrik datchiklar guruxiga kiruvchi fotodiodlar va ventilli
fotoelementlarning ish prinsipi ichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan bolsquoladi
Ichki fotoelektrik effekt uruglsquolik oqimi talsquosirida erkin elektronlar olsquozining
energetik holatini olsquozgartirib moddaning olsquozida qolishi xodisasi bilan
xarakterlanadi Bunda modda ichida kolsquocha oladigan erkin zaryadlar hosil bolsquoladi
Erkin zaryadlar modda ichida kolsquochganda fotoelektr yurituvchi kuchlarni hosil
qiladi (ichki fotoeffektli fotoelementlar shu prinsipda qurilgan) yoki elektr
olsquotkazuvchanlikni olsquozgartiradi (fotoqarshiliklar shu prinsipda qurilgan)
Ichki fotoeffektli fotoelementlar kolsquopincha ventilli fotoelementlar deb
ataladi Selenli fotoelementlar eng kolsquop tarqalgan fotoelementlar hisoblanadi
Selenli fotoelementning tuzilishi va sxemasi 225 a-rasmda uning xarakteristikasi
esa 225 b-rasmda kolsquorsatilgan
64
Ф
1
2
3
4
а) b)
225-rasm Fotoelement va uning tavsifnomasi
Element (225a-rasm) yupqa oltin qatlami 1 berkituvchi qatlam 2 selenli
qatlam 3 va polsquolat taglik 4 dan iborat Selenning oltin bilan chegarasida berkituvchi
qatlam hosil bolsquoladi bu qatlam detektorlik xususiyatiga ega bolsquolib yoruglsquolik oqimi
bilan urib chiqarilgan elektronlarning orqaga qaytishiga imkon bermaydi
Yoruglsquolik oqimi oltin qatlamidan olsquotib ventilli fotoeffekt hosil qiladi shunda
elektronlar yoritilgan qatlamdan yoritilmagan (izolyatsion berkituvchi qatlam bilan
ajratilgan) qatlamga olsquotadi
2821 Fotorezistorlar
Fotorezistor ndash yarim olsquotkazgich fotoelektrik asbob bolsquolib bunda foto
olsquotkazuvchanlik hodisasi qolsquollaniladi yalsquoni optik nurlanish talsquosirida yarim
olsquotkazgichni elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Fotorezistor tuzilishi quyidagi
rasmda kolsquorsatilgan
226 rasm Fotorezistorning tuzilishi va ulanish sxemasi
1-plyonka yoki plastik 2-dielektrik material
65
Asosiy kattaliklari
ф
IS
ф
i (231)
Qoronglsquoulik qarshiligi ndash yoritilmagan fotorezistorlarning qarshiligi qiymati
teng diapazonga ega Rk =102
109 Om
Ishchi kuchlanishi ndash ishchi kuchlanish qiymati fotorezistor olsquolchamlariga
boglsquoliq yalsquoni elektronlar orasidagi masofaga boglsquoliq ravishda 1-1000 V gacha
tanlanadi
Shuni talsquokidlash kerakki fotorezistorlarning kattaliklari tashqi muhit talsquosirida
olsquozgaradi Fotorezistorlar afzalligi yuqori sezgirligi nurlanishning infraqizil
qismida qolsquollash mumkinligi olsquolchamlari kichikligi va doimiy tok va
olsquozgaruvchan tok zanjirlarida qolsquollash mumkinligi
2822 Fotodiodlar
Fotodiod deb yarim olsquotkazgichli fotoelement asbob bolsquolib bitta elektron-
kovakli olsquotishga va ikkita chiqishga egadir Fotodiodlar ikki xil rejimda ishlashi
mumkin 1) tashqi elektr energiya manbaisiz (fotogenerator rejimida) 2) tashqi
elektr energiya manbai yordamida (fotoolsquozgartgich rejimida)
227 rasm Diodning tuzilishi
66
2823 Optoelektron asboblar
Optoelektron asbob deb elektr signalini optik signalga (nur energiyasi)
olsquozgartiruvchi bu energiyani indekatorlarga yoki fotoelektrik olsquozgartkichlarga
uzatuvchi asboblarga aytiladi
Kolsquop tarqalgan optoelektron asboblardan biri optrondir Optron nurlanish
manbasi va qabul qilgichdan tuzilgan bolsquoladi Bu ikkalasi bir korpusga
joylashtirilgan va bir biri bilan optik va elektr boglsquoliklikka ega bolsquoladi
Elektron qurilmalarni optronlar aloqa elementi funksiyasini bajaradi bunda
malsquolumot optik nurlar orqali uzatiladi Buning hisobiga galvanik boglsquolanish
bolsquolmaydi va elektron uskunalarga salbiy talsquosir etuvchi qayta boglsquolanishlar
bolsquolmaydi
228 rasm Optronni tuzilishi
1- Chiqishlar 2 - Fotoqabul qilgich 3-Korpus 4-Optik muhit 5-Svetodiod
Optronlar malsquolumot tolsquoplash va saqlash qurilmalarida registorlarda va
hisoblash texnikasi qurilmalarida qolsquollaniladi
Zamonaviy optoelektrnonlarda nur chiqaruvchi sifatida svetodiodlar foto
qabul qilgich sifatida esa fotorezistorlar fototiristorlar qolsquollaniladi
Qolsquollanilgan foto qabul qilgich turiga qarab optronlar ndash fotorezistorli
fotodiodli fototranzistorli va fototiristorlilarga bolsquolinadi
67
229- rasm Optronlarning shartli grafik belgilanishi
a) rezistorli b) diodli v) fototranzistorli g) fototiristorli
Fotoelektrik asboblarni belgilash tizimi Fotoelektron asboblar xarf-sonli
kod bilan belgilanadi - birinchi element xarflar asbob guruxini bildiradi frndash
fotorezistorlar fdndashfotodiodlar
- ikkinchi element harflar ndashasbobni tayyorlangan materialini kolsquorsatadi GO ndash
germaniy GB ndash germaniy legirlangan brom GZ ndash germaniy legirlangan
oltingugurt bilan GK ndash germaniy kremniyli birikma K-kremniy KG ndash kremniy
legirlangan geliyli RG- arsenidli galliy va xk
- uchinchi element ndash001 dan 999 gacha sonlar ishlab chiqarish nomeri
- tolsquortinchi element ndash harf yarim olsquotkazgich fotoasboblar podgruppasini
belgilaydi u-Unipolyar fotorezistor B ndash bipolyar fotorezistorlar L ndash kuchkili
fotodiodlar Svsvlvn FDGZ-001K ndash fotodiod germaniyli legirlangan
oltingugurtli ishlab chiqarilgan nomeri 001
Optoelektronik datchiklar qishloq va suv xolsquojaligida va sanoatda keng
qolsquollanilib kelinmoqda 230-rasmda yerga ishlov berish agregatini avtomatik
bajarishda olsquosimliklar qatorini nazorat qilish fatodatchikning sxemasi keltirilgan
230-rasm Yerga ishlov berish agregatini avtomatik boshqarish tizimida
olsquosimliklar qatorini fotodatchik yordamida nazorat qilish sxemasi
12-yoruglsquolik manbai 34-fotoqarshilik
56-kuchaytirgichlar 78-ijro mexanizmlari
a b v g
68
Ushbu datchik ishlov berish agregatining ikki tomonidan joylashtiriladi va
ular yoruglik manbasidan (1 2) fatoqarshilikdan (3 4) kuchaytirgichdan (5 6)
va ijro mexanizmidan (7 8) tashkil topgan Qurilmaning ishlash prinsipi
quyidagicha agregatning chetga chiqishi sodir bolsquolsa yoruglsquolik manbasi bilan (1
yoki 2) fatoqarshilik (3 yoki 4) oraliglsquoini olsquosimlik tolsquosib qoladi va bunda yoruglsquolik
nuri fotorezistorga tushmay qoladi Natijada kuchaytirgich chiqishida (5yoki6)
signal xolati olsquozgaradi va ijro mexanizmini (7 yoki 8) ishlab ketishga sabab
bolsquoladi yani ishlov berish agregati avtomatik ravishda xarakat qilishini tashkil
etadi
Bugungi kunda fotodatchiklar dalalardagi xashoratlar xarakatini va sonini
aniqlashda metroda xarakatlarni nazorat qilishda kolsquocha yorugligini boshqarish
kabi jarayonlarda qolsquollanilib kelinmoqda
283 Prsquoezoelektrik datchiklar
Prsquoezoelektrik datchiklarni (231-rasm) ishlash prinsipi balsquozi kristall
moddalarning mexanik kuch talsquosirida elektr zaryad hosil qilish qobiliyatiga
asoslangan Bu xodisa p yezoeffyekt deb ataladi
Plsquoezoeffekt kvars turmalin segnet tuzi bariy titanat va boshqa moddalar
kristallarida kuzatiladi Bu tipdagi asboblarda kolsquopincha kvars ishlatiladi
Kvarsning plsquoezo elektroeffekti +500deg S gacha bolsquolgan temperaturaga boglsquoliq
emas lekin +570deg S dan oshgan temperaturada bu effekt nolga teng bolsquolib qoladi
Pezoelektrik datchiklarning hosil qiladigan EYUK bosimga proporsional
bolsquolib quyidagi formula orqali aniqlanadi
С
FаU х0 (232)
bu yerda ndash S - datchikning umumiy siglsquoimi
Fx - mexanik bosim
a0 - proporsionallik koeffitsiyenti
69
231-rasm Pezoelektrik datchikning sxemasi
Ushbu datchikning sezgirligi
хF
Uд
К (233)
Kolsquorib chiqilgan prinsipda pezoelektrik manometrlar ishlaydi (232-
rasm)
232-rasm Pezoelektrik manometrning sxemasi
1-bosim memranasi 2 5-metall qistirmalar 3-potensial qistirma
4-izolyatsion olsquotkazgich 6-sharik
Plsquoezokvars manometrning tuzilish sxemasi 4-rasmda keltirilgan
Olsquolchanayotgan bosim membrana 1 orqali kvars plastinkalar 7 ga talsquosir qiladi Bu
plastinkalarning metall kistirma 2 ga tegib turgan ichki tomonida bir hil ishorali
zaryadlar paydo bolsquoladi Plastinkalarning ichki tomonidagi potensial qistirma 3
70
bilan ulangan va izolyatsiyalangan olsquotkazgich 4 orqali olinadi plastinkalarning
ustki tomonidagi potensial esa korpus metall qistirmalar 2 va 5 membrana 1 va
sharik 6 orqali olinadi Olsquolchanayotgan bosimga proporsional bolsquolgan potensiallar
farq plastinalardan olinib kuchaytiruvchi lampa setkasiga uzatiladi
284 Тermoelektrik datchiklar (termoparalar)
Хaroratni olsquolchashning termoelektrik usuli termoelektrik termometrning
(termoparaning) termoelektrik yurituvchi kuchi (termo eyuk) xaroratiga
boglsquolikligiga asoslangan Bu asbob -2000S dan 2500
0S gacha bolsquolgan xaroratlarni
olsquolchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy tekshirish ishlarida keng qolsquollaniladi
Тermoelektrik termometrlar yordamida xaroratni olsquolchash 1821 yilda
Zeebek tomonidan kashf etilgan termoelektrik xodisalarga asoslangan Bu
xodisalarning xaroratlarni olsquolchashda qolsquollanilishi ikki hil metall simdan iborat
zanjirda ularning kavsharlangan joyida xaroratlar farqi hisobiga hosil bolsquoladigan
EYuK effektidan iborat ТEYuK hosil bolsquolishining sababi erkin elektronlar
zichligi kamroq metallga diffuziyasi bilan izoxlanadi Shu paytda ikki xil
metallning birikish joyida paydo bolsquoladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik
kolsquorsatadi Elektronlarning diffuzion olsquotish tezligi paydo bolsquolgan elektr maydon
talsquosiridagi ularning qayta olsquotish tezligiga teng bolsquolganda xarakatli muvozanat
holati olsquornatiladi Bu muvozanatda A va V metallar orasida potensiallar ayirmasi
paydo bolsquoladi Elektronlar diffuziyasining intensivligi olsquotkazgichlar birikkan
joyning xaroratiga ham boglsquoliq bolsquolgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda
hosil bolsquolgan eyuk ham turlicha bolsquoladi
Тermoelektrik termometrlarni yaratish uchun ishlatiladigan termoelektrod
materiallar bir qator xususiyatlarga ega bolsquolishi shart chunonchi issiqqa
chidamlilik va mexanikaviy mustaxkamlik kimeviy inertlik termoelektr bir xillik
stabillik va termoelektr xarakteristikani tiklash teyukning temperaturaga
bolsquolgan (chiziqli xarakteristikasiga yaqin va bir ishorali) boglsquolanishi yuqori
sezgirlik
71
Тermoparalarning quyidagi turlari mavjud
1 Platinarodiy - platina termopara (ТPP)- neytral va oksidlanadigan muxitda
ishonchli ishlaydi ammo tiklanish atmosferasida ayniqsa metall oksidlari
termoparaga yaqin joylashgan yerda tez ishdan chiqadi Metall buglsquolari va uglerod
(ayniqsa uning oksidi) platinaga zararli talsquosir kolsquorsatadi
2 Platinarodiy (30- rodiy)- platinarodiy (6- rodiy) termopara (ТPR-306
tip) Bu termoparalarning asosiy xususiyati 18000S gacha temperaturani olsquolchash
va kichik teyuk ga ega bolsquolishdir
3 Хromel - alyumel (ТХA tip) termopara nodir bolsquolmagan metallardan
tayyorlangan termoparalar orasida eng turglsquouni hisoblanadi Musbat elektrod-
xromel (89 Ni 98 Cr 1 Fe 02 Mn) qotishmadan manfiy elektrod-almel
esa (94 Ni 2 Al 25 Mn 1 Si 05 Fe) qotishmadan iborat ТХA
termopara 1300 0S gacha bolsquolgan temperaturani olsquolchash uchun qolsquollaniladi
4 Хromel-kopel termopara (ТХK)- turli muxitlarning temperaturasini
olsquolchash uchun ishlatiladi Manfiy elektrod - kopel mis va nikel qotishmasidan
(59 Cu 44 Ni) iborat ТХK termopara 800 0
S gacha temperaturani olsquolchash
uchun ishlatiladi uning teyuk boshqa termoparalarnikiga qaraganda ancha katta
5 NK - SA qotishmalaridan tayyorlangan (ТNS tipidagi) termopara erkin
uchining temperaturasiga tuzatish kiritishni talab qilmaydi chunki 200 0
S gacha
temperaturani olsquolchaydigan termoparaning teyuk amalda nolga teng Yuqorigi
temperatura chegarasi 1000 0
S Platina gruppasidagi ТPP va ТPR termoparalari 05
yeki 1mm diametrda tayolsquorlanib chinni munchoq yoki trubka bilan
izolyatsiyalanadi ТХA ТХK va ТNS termoparalar 0732 mm diametrlik simdan
tayyorlanib sopol munchoq bilan izolyatsiya qilinadi
Mexanikaviy tayziq va olsquolchanayotgan muxit talsquosiridan saqlash uchun
termopara elektrodi himoya armaturasi ichiga olinadi
Yuqorida aytilganidek termopara bilan temperaturani olsquolchash paytida
termoparaning erkin uchlaridagi temperaturaning olsquozgarishiga qarab tuzatish
kiritiladi Sanoatda avtomatik ravishda tuzatish kiritish uchun elektr kolsquoprik
sxemalar qolsquollaniladi
72
233-rasm Тermoelektrik termometrning prinsipial sxemasi
a b
v
g
73
3-bob Avtomatika relelari
31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi
Rele deb malsquolum bir kirish signali olsquozgarganda chiqish signali sakrashsimon
olsquozgaruvchi moslamaga aytiladi Rele qishloq xolsquojalik avtomatikasida eng kolsquop
qolsquollaniladigan elementlardan biri hisoblanadi Тalsquosir qiladigan fizik kattaliklariga
qarab ular elektrik mexanik magnit issiqlik optik radioaktiv akustik va kimeviy
relelarga bolsquolinadi
Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik relelar olsquoz navbatida 9-turga bolsquolinadi (31-
rasm)
Avtomatikaning elektrik relelari
Elektromagnit Magnitoelektrik Elektrodinamik
Induksion Ferromagnit Elektron
Ion Elektroissiklik Rezonans
31-rasm Elektrik relelarning klassifikatsiyasi
Elektromagnit relelarida chulglsquoamdan olsquotayotgan tok talsquosirida magnit
maydon xosil bolsquolib yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgartiriladi
Magnitoelektrik relelarda chulglsquoam ramka kurinishida bajarilib olsquozgarmas
magnit maydonida joylashtirilgan Chulglsquoamdan tok utayotganda ramka prujinani
kuchini yengib xarakatga keladi va kontaktlarning xolatini uzgartiradi
74
Elektrodinamik rele ish prinsipi buyicha magnitoelektrik relega olsquoxshash
lekin undagi magnit maydoni maxsus uyglsquootish cholsquolglsquoami bilan hosil etiladi
Induksion relening ish prinsipi relening cholsquolglsquoami hosil qiladigan
olsquozgaruvchan magnit oqimi va xarakatlanuvchan diskda hosil bolsquoladigan tok
olsquozaro talsquosiriga asoslangan
Ferromagnit relelar magnit kattaliklari (magnit oqimi magnit maydoni
kuchlanganligi) yoki ferrodinamik materiallarining magnit tavsifnomalari
olsquozgarilishi talsquosirida ishlaydi
Elektron va ion relelari bevosita kuchlanish yoki tok kuchi natijasida hosil
bolsquoladigan sakrashsimon olsquozgarishlar talsquosirida ishlaydi
Elektroissiqlik relelari xarorat talsquosirida ishlaydi Ularning ish prinsipi
yuqorida kolsquorib chiqilgan bimetalik va bilatomitrik datchiklarning ish prinsipiga
olsquoxshash bolsquoladi
Rezonans relelari ish prinsipi elektrik tebranish tizimlarda hosil bolsquoladigan
rezonasga asoslangan
32 Relelarning asosiy korsquorsatkichlari
1 Ishga tushish kolsquorsatkichi - relelar ishga tushish paytidagi kirish
kattaligining eng kichik qiymati - Хit
2 Qolsquoyib yuborish kolsquorsatkichi-relening oldingi holatiga qaytishi uchun
zarur bolsquolgan kirish kattaligining eng katta qiymati - Хkyu
3 Qaytish koeffitsiyenti-Kk=Хkyu Хit nisbati
4 Ishchi parametri - rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish
kattaligining qiymati (nominal) rejimidagi - Хish
Zahira (zapas) koeffitsiyenti
ishga tushishi
51
тХи
Хиштиз
75
qolsquoyib yuborish 01
шХи
юХкюзк
6 Kuchaytirish koeffitsiyenti - kontaktlardagi quvvatning kirish signalidagi
quvvatga nisbati
Риш
РконтКк
Relelarning yana bir muxim parametrlaridan (32- rasm) biri - ularning ishga
tushish va qolsquoyib yuborish vaqtlari Cholsquolglsquoamga kuchlanish berilganda u shu
vaqtning olsquozida ishga tushmasdan balki bir oz vaqtdan keyin ishga tushadi Ushbu
Т it vaqt ishga tushish vaqti deb ataladi Kuchlanish cholsquolglsquoamidan ajratilganda
ham qolsquoyib yuborish malsquolum bir vaqt ichida amalga oshadi - Тk 10 Bu vaqt quyib
yuborish vaqti deyiladi Ushbu inersionlik chulglsquoamning katta induktivlik bilan
tushuntiriladi Grafikdagi 0 nuqtasi chulglsquoamni manbaga ulanishiga tolsquoglsquori keladi
Т siljish vaqti mobaynida relening xarakatlanuvchi qismlari tinch xolatda bolsquoladi
Тok esa I toki qiymatigacha olsquosadi Т=Т vaqt mobaynida relening xarakatlanuvchi
qismlari bir turglsquoun holatdan ikkinchi turglsquoun holatga olsquotishadi Shundan keyin
tok olsquozining nominal kolsquorsatkichi ndash I n gacha oshadi
Kuchlanish ajratilishi bilan relening toki Т gacha kamayadi Bu vaqtda
yakor olsquozining eski holatiga qaytadi Demak relening ajralishi Т vaqt mobaynida
amalga oshadi
Ishga tushish vaqtiga qarab relelar tez xarakatlanuvchi (Т=50-150 ms) olsquorta
xarakatlanuvchi (Т=1-50 ms) va sekin xarakatlanuvchi (Т=015-1 s) Agar Т = 1
sek bolsquolsa bunday rele vaqt relesi deyiladi
33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari
Relelarning puxtaligi va kontaktlarining kommutatsion xususiyatlari asosan
kontaktlarga boglsquolik Relelarning kontaktlari quyidagi ekspluatatsion kolsquorsatkichlar
bilan tavsiflanadi
Ruxsat etilgan chegaraviy tok ndash I re Bu kolsquorsatkich kontaktlar qizib
olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini yolsquoqotmaydigan xarorat bilan
76
aniqlanadi Ruxsat etilgan chegaraviy tokni oshirish uchun kontaktlarning
qarshiligini kamaytirib ularning sovitish yuzasini oshirish kerak
Ruxsat etilgan chegaraviy kuchlanish-U re Kontaktlar olsquortasidagi
izolyatsiyani va kontaktlararo masofada teshib olsquotish kuchlanishi bilan aniqlanadi
Ruxsat etilgan chegaraviy quvvat ndash R re Bu kolsquorsatkich kontaktlar ajralish
jarayonida turglsquoun - yoyni (dugani) hosil qilmaydigan zanjirning quvvati bilan
aniqlanadi
Kontaktlarning ish rejimini yengillashtirish maqsadida kontaktlarga (32 -
rasm a b) yoki cholsquolglsquoamga (32 - rasm v g d) shunt sifatida qolsquoshimcha
elementlar ulash maqsadga muvofiqdir
Cholsquolglsquoamning induktivligi hisobiga yiglsquoilgan magnit energiyasi
kontaktlararo masofada sarflanmasdan rezistor va kondensator yoki
cholsquolglsquoamning olsquozida sarflanadi Rezistor qarshiligi cholsquolglsquoamning aktiv
qarshiligidan 5-10 barobar katta bolsquolishi kerak Kondensatorning siglsquoimi esa S=
05 - 20 mkf
32-rasm Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar
34 Elektromagnitli relelar
Yuqorida aytilgan relelarning orasida qiishloq xolsquojaligi avtomatikasida eng
keng qolsquollaniladigani elektromagnit relelaridir Eng oddiy elektromagnit relesining
sxemasi 33 -rasmda kolsquorsatilgan
a b v g d
77
33-rasm Elektromagnitli relening sxemasi
Cholsquolglsquoamdagi 3 kuchlanish talsquosirida hosil bolsquolgan magnit maydon
xarakatlanuvchi yakorni 1 qolsquozglsquoalmas olsquozakka 2 tortadi Yakorning xarakati
natijasida kontaktlar 5 ulanadi Kuchlanish ajratilsa prujina 4 talsquosirida kontaktlar
eski holatiga qaytadi Qoldiq magnit oqimi talsquosirida yakor tez ajratish maqsadida
uzoqqa nomagnitik materialdan bajarilgan shtift qotiriladi Cholsquolglsquoamdagi tokning
kolsquorinishi bolsquoyicha elektromagnit relelar olsquozgarmas hamda olsquozgaruvchan tok
sanoat va yuqori chastotali relelarga ajratiladi Relelarning tolsquoglsquori va puxta ishi
ularning tortish va mexanik tavsifnomalari olsquozaro moslanganlikka boglsquoliq Тortma
tavsifnoma - bu cholsquolglsquoamning elektromagnit kuchlanganligi va yakor bilan olsquozak
olsquortasidagi havo oraliglsquoi oralaridagi boglsquoliqlik Mexanik tavsifnoma esa
prujinaning kuchlanganligi bilan yakorning solsquorilish oralaridagi ochiqlilik relening
ishga tushish sharti ndash uning tortish tavsifnomasi (94 b-rasm) mexanik
tavsifnomasi ustida bolsquolishi kerak Qolsquoyib yuborish sharti esa aksincha tortish
tavsifnomalari minimumdan maksimumgacha olsquozgarilayotganda har hil amper -
olsquoramlar soni uchun gepper bolalar oilasidir Relening qolsquoyib yuborishi ekyu
nuqtasida amalga oshadi Тok oshishi bilan yakor 4 nuqtasida siljiydi lekin uzoqqa
faqat 3 nuqtasida eit nuqtasida yopishadi
78
4-bob Mantiqiy elementlar
41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari
Хalq xolsquojaligining hamma tarmoqlarida mehnat unumdorligi bilan mos
ravishda avtomatlashtirish darajasining olsquosishi elektr qurilmalari sxemalarining
murakkablashuviga olib keladi Bu sxemalardagi asosiy qurilma rele hisoblanadi
U qoidaga binoan elektr signallarining kolsquopayishi kuchayishi va bloklash uchun
xizmat qiladi Relelar ishining ishonchligi esa yuqori emas Relening
qolsquozglsquoaluvchan elementlari deyiladi tebranishdan vintli birikmalarning mexanik
mustaxkamligi buziladi kontaktlar kuyadi va xokazo Shuningdek tashqi omillar
yalsquoni xaroratning kolsquotarilishi chang agressiv muhit talsquosiri metall narsalarning
oksidlanishiga elektr ulanishning buzilishiga olib keladi Bundan tashqari rele juda
hajmdor qurilma U ishlayotganda shovqin va tebranishlar tarqatadi Ular katta
oglsquoirlikka va inersionlikka ega
Zamonaviy elektronikada rele qurilmalari olsquorniga ularning vazifasini tolsquola
bajara oladigan kontaktsiz elementlar qolsquollaniladi Releli va kontaktsiz sxemalarda
signalning olsquotishi maxsus matematik apparat yordamida yoziladi Bu tolsquoglsquorida
quyida tushuncha beriladi Mantiq algebrasi fikrlar orasidagi turli mantiqiy
boglsquolanishlarni olsquorganadi va faqat ikkita qiymat xaqiqiy ―I va sohta ―O bilan ish
kolsquoradi Mantiq algebrasida uchta asosiy mantiqiy funksiya bor
1 Mantiqiy kolsquopaytiruv yalsquoni konlsquoyunksiya ―VA
2 Mantiqiy qolsquoshuv yalsquoni dizlsquoyunksiya ―YoKI
3 Mantiqiy inkor ―YOlsquoQ
Logika algebrasi - bu 0 va 1 qiymatlarini qabul qilib olsquozgaruvchan
kattaliklar olsquortasidagi boglsquoliqliqni olsquorganadigan analiz va sintez matematik
apparatidir Bu ikkita qiymatga har hil olsquozaro qarama-qarshi hodisalar shart va
holatlar qolsquoyiladi Masalan kontaktning ulanishi-1 kontaktning ajralishi-0 signal
mavjudligi-1 signalning yolsquoqligi-0 yopiq zanjir-1 ochiq zanjir-0 Bu yerda
79
shuni nazarda tutish kerakki 0 va 1 raqamlari miqdoriy nisbatni anglatmaydi va
son ham emas balki ular simvol hisoblanadi
Logik orsquozgaruvchi deb faqat ikkita 0 va 1 qiymatlarini qabul qiluvchi
kattalikka aytiladi Logik funksiya deb-argumentlari kabi faqat 0 va 1 qiymatlarni
qabul qiluvchi funksiyaga aytiladi
Logik funksiyalarda kirishdagi va olsquozgaruvchi qiymatlarning turli xil
amallari termalar deyiladi Kirishdagi olsquozgaruvchilar qiymatlari va logik
funksiyalar qiymatlari termasi funksiyaning haqiqiylik jadvali deyiladi Jadvaldan
foydalanishning afzalligi shundaki funksiyaning matematik yozuvi uning tarkibini
hamma vaqt ham yaqqol kolsquorsatavermaydi Quyida asosiy funksiyalar tolsquoglsquorisida
bayon berilgan
42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar
1 laquoТAKRORLOVChIraquo
laquoТAKRORLOVChIraquo funksiyasining matematik kolsquorinishi y= k x bolsquolib
bu ifoda logik elementning chiqish signali y kirish signali x dan k marta farq
qilishini anglatadi
Bunda ularning ishoralari bir xil Bunday elementlar kirish signalini
kuchaytiruvchi va bolsquoluvchilar hisoblanadi
Haqiqiylik jadvali
Rele ekvivalent sxemasi
1 х y
Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi
х
0 0
1 1
у
HL
у
х
у
80
Sxemali yechimi
41- rasm
2 ldquoEMAS rdquo
― EMAS funksiyasi logik inkor deyiladi va matematik kolsquorinishi
quydagicha y= x Bu ifoda elementning chiqishdagi y signali kirishdagi x
signali bolsquolmaganda mavjudligini va aksincha bolsquolishini anglatadi
1 Prinsipial sxemada belgilanishi
Хaqiqiylik jadvali
Rele ekvivalent sxemasi
Sxemali yechimi
42 - rasm
3 ldquo VA rdquo
―VA funksiyasi logik kolsquopaytirish yoki konyuksiya deyiladi va matematik
y = x1 x2 kolsquorinishda ifodalanadi Bu funksiya logik elementning kirishdagi x1 va
x 1 10 1 1 4 13 y HL
y x
х
0 0
1 1
у
y HL х 1 10 1 14 13
81
x2 signallari faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina chiqishdagi y signali hosil
bolsquolishini anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanish
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
1 1 1
0 1 0
1 0 0
0 0 0
Sxemali yechimli
43 - rasm
4 ldquo YoKI rdquo
―YoKI funksiyasi logik qolsquoshish yoki dizyunksiya deyiladi va matematik
ifodalanishi quydagachi y= x1 V x2 Bu ifoda logik elementning kirishda hech
bolsquolmaganda x1 yoki x2 mavjud bolsquolsa chiqishdagi y signali paydo bolsquolishini
anglatadi V -mantiqiy qolsquoshuv
o
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
у HL
у
х2 х1
х1
y
х2 amp
HL 13 y 4
amp
1 1 9 12
x1 1 5
x2 2 7
х1
х2
HL у
у
х1 y
х2
1
82
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
0 0 0
0 1 1
1 0 1
1 1 0
Sxemali yechimi
44 - rasm
5 ldquoVA-EMASrdquo
―VA-EMAS funksiyasi Sheffer shtrixi yoki operatsiyasi deyiladi va
matematik y= x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi U logik elementning chiqishdagi y
signali kirishdagi x1 va x2 signali faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina hosil
bolsquolmasligini anglatadi
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
0 0 1
0 1 1
1 0 1
1 1 0
HL 13 y 4
amp
1 1 9 12
x1 1 5
x2 2 7
y x
x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi
у HL
у
х2 х1
83
Sxemali yechimi
45 - rasm
6 ldquoYОKI-EMASrdquo
―YoKI-EMAS funksiyasi Pirs strelkasi yoki jarayoni deyiladi va
matematik ifodalanishi y= x1 v x2 Buning malsquonosi shuki qachonki F kirishdagi x1
yoki x2 da signal bolsquolgandagina logic elementning chiqishda signal bolsquolmaydi
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
0 0 1
0 1 0
1 0 0
1 1 0
Sxemali yechimi
46 - rasm
y x
x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi
HL 13 y 14
amp
1 1 9 10
x1 1 5
x2 2 7
HL y 14 13
1
x1 1 10
x2 2 12
84
7 ldquoUShLAB ТURIShrdquo
―UShLAB ТURISh funksiyasi matematik y=x(t-r) kolsquorinishida
ifodalanadi Bu funksiya logik elementning chiqishdagi y signali kolsquorinishida x ga
signal berilganda r vaqt olsquotgandan keyin hosil bolsquolishini anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Sxemali yechimi
47 - rasm
8 ldquoMAN QILMOQrdquo
―MAN QILMOQ funksiyasi matematik y= 1x 2x kolsquorinishida ifodalanadi
va u logik elementning chiqishdagi y signali faqat kirishdagi x2 signalining
mavjudligi va man qiluvchi x1 signalining yolsquoqligi paytida hosil bolsquolishini
anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
х1
y
х2 amp
х y
HL y 6 13 x 1 11
85
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
1 1 1
0 1 0
1 0 0
1 0 0
Sxemali yechimi
48- rasm
9 ldquoIMPLIKATSIYArdquo
―IMPLIKATSIYA funksiyasi matematik y=x1 v x2 kolsquorinishida
ifodalanadi U logik elementning chiqishidagi y signali kirishdagi x2 signali yolsquoq
bolsquolsa yoki x1 signali bor bolsquolsa mavjud ekanligini anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
х1
y
х2 amp
HL 13 y 14
1 1
x2 1 10
x1 2 8
86
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
1 1 1
0 1 0
1 0 1
0 0 0
Sxemali yechimi
49 - rasm
10 ldquoХOТIRArdquo
―ХOТIRA funksiyasi matematik y2 = (x1 v y1) 2x kolsquorinishida ifodalanadi
Bu funksiya quyidagini anglatadi logik elementning kirishdagi x1 ga signal berilsa
(xotirani ulash) tolsquoglsquoridagi chiqishda signal hosil bolsquoladi Bu holat kirishdagi x2
ga signal berguncha (xotirani olsquochirish) saqlanadi va kirishdagi x1 ning holatiga
boglsquoliq emas
Rele ekvivalent sxemasi
Sxemali yechimi
410 - rasm
х2 х1
y1
HL у2
у
HL 13 y 4
1 1
x2 1 10
x1 2 8
HL 13 y 16
1 1
x2 1 10
x1 2 8
87
11 laquoVA-YОKIraquo
―VA-YoKI funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik kolsquorinishida
ifodalanadi va u quyidagini anglatadi mantiq elementining chiqishida signal
kirishdagi signallar x va x yoki x va x bir vaqtning olsquozida bolsquolganda paydo
bolsquoladi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
12 laquoEKVIVALENТLIKraquo
―EKVIVALENТLIK funksiyasi y= x1 x2 V x3 x4 matematik
kolsquorinishida ifodalanadi va u quydagini anglatadi mantiqiy elementining
kirishida ikkala x va x da bir xil paytda signal bolsquolganda yoki bolsquolmaganda
chiqish signali paydo bolsquoladi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
х1
y
х2 amp
х1
y
х2
-----
-
___
__
88
43 Asosiy mantiqiy elementlar
Т seriyasi 19 ta elementdan iborat bolsquolib 4 ta guruhga bolsquolingan 7 ta logik
element 3 ta funksional element 4 ta vaqt elementi 5 ta kirish kuchaytirgichlari
Umumiy texnik kolsquorsatkichlar 40 ming soatlik xizmat muddati nuqsonsiz
ishlash ehtimolligi r = 09 li ulanishlar soniga boglsquoliq emas
Elementlar quyidagi shartlarda normal ishni talsquominlaydi
- istelsquomoldagi kuchlanish xatoligi nominal qiymatdan 10-15 bolsquolganda
- tashqi muhit harorati - 40deg dan + 50deg S gacha bolsquolganda
- atrof muhitning nisbiy namligi 90 gacha va harorati 250 S bolsquolganda
- 4d gacha tezlanish chastotasi 5-200 Gs diapazonadagi tebranishlar
Тranzistorli elementlar ishi ishonchli sozlanishga va tayyorlanayotganida
ishlayotganida rostlanishga muhtoj emas kuzatib turishni talab qilmaydi atrof
muhitning nolsquomaqul sharoitida ham ishlay oladi Kolsquopchilik elementlar diskretli
signallardan oladigan ikkita darajadagi kuchlanishlarda ishlash uchun xizmat qiladi
(shartli ―0 bilan belgilangan kichik daraja ―1 bilan belgilangan katta daraja) ―0
signali olsquozgarmas tokda 1 voltdan oshmasligi ―1 signali olsquozgarmas tokda 4
voltdan kam bolsquolmasligi zarur Signallarning qutbiyligi manfiy Т seriyali
elementlar kontaktsiz va kontaktli datchiklar bilan ishlashi mumkin
Elementlarning istelsquomollaydigan kuchlanishi -minus 12 va 24 volt Siljish
kuchlanishi - plyus 6V Kirish signali ―1 -412 V kirish signali ―0 -01 V
431 Т-101 mantiqiy elementi
Т-101 elementi logikaning asosiy elementi bolsquolib u yordamida istalgan
logik funksiyalarni bajarish mumkin
Т-101 elementi olsquoz ichiga ikkita boglsquoliq bolsquolmagan ―YoKI-EMAS
sxemasini oladi Olsquoz navbatida ularning har biri ―EMAS inventorini tashkil
qiladi Ular esa uchta diodli ―YoKI kirishidan iborat Bu element Pirs operatsiyasi
deb nomlangan y = x 1v x2 v x3 funksiyasini ham bajaradi
Hamma kirishlarda signal bolsquolmaganda tranzistor yopiq bolsquoladi va uning
chiqishida ―1 deb qabul qilingan manfiy potensial mavjud bolsquoladi Hech
89
bolsquolmaganda biron bir kirishga ―1 berilganda tranzistor ochiladi va chiqishda
signal yolsquoqoladi
Birinchi sxemaning kirishlari-1 2 5 7 chiziqlari kirishi esa 9 chiziglsquoi
ikkinchi sxemaning kirishlari-2 4 6 chiziqlari chiqishi- 8 chiziglsquoi hisoblanadi
Elementning ish paytida boshqa elementlarning (Т-107 elementidan tashqari)
kirishiga 9 va 11 8 va10 chiziqlarini ulash zarur Bunda Т-101 elementning
chiqishiga ―YoKI-EMAS sxemasidan uchtadan ortiglsquoini ulamaslik malsquoqul
432 Т-107 mantiqiy elementi
Т-107 elementi ―VA funksiyani bajarish uchun xizmat qiladi
Тashqi kommutatsiyasiz Т-107 elementi ikkita ―VAsxemasini bajaradi
bitta 10 chiqishi bilan 4 ta kirishga (2 4 6 8 chiqishlari) ikkinchisi 11
dagi chiqish bilan 2 ta kirishga (5 7 chiqishlari) V5 va V6 diodlirining
tashqi kommutatsiya yordamida 4ta kirish bilan ikkita ―VA sxemasi
yoki 6 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasi va 2 ta kirish bilan ―VA
sxemasini bajarish mumkin 9 va 13 chiziqlari olsquortasiga ulangan tashqi
rezistor yordamida 4 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasiga 2 ta kirish
bilan ikkita ―VA sxemasini bajarish mumkin
411-rasm Т-101 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi
90
433 Т-303 mantiqiy elementi
Т-303 elementi istalgan bir kirishga (1 7 5) signal bergandan solsquong chiqish
signalini (r vaqt ushlab turish bilan) hosil bolsquolishini talsquominlaydi Kirish signali
yolsquoqolishi bilan chiqishdagi signal ham yolsquoqolib ketadi Sxemaning ishini kolsquorib
chiqamiz Chekka kaskad ikkita kirish bilan YoKI-EMAS elementi rolini bajaradi
bir kirish diodli ikkinchisi-rezistorli
Rezistorli kirish zanjiri tranzistor kollektori V1 R4 rezistori V4 tranzistor
bazasi Diodli kirishning zanjiri tranzistor V3 kollektori V8 diodi V4 tranzistor
bazasi Chekka kaskal chiqishdagi signal ikkala kirishdagi signallar yolsquoqolganida
paydo bolsquoladi yalsquoni V1 va V3 tranzistorlari bir vaqtda tolsquoyinadi
Elementning ishga tushirish vaqtining stabillashuvini oshirish uchun R5 va
R6 rezistorlari orqali oldindan zaryadlab qolsquoyilgan C1 kondensatorni qaytadan
zaryadlash prinsipi qolsquollanilgan Kirish signali bolsquolmagan taqdirda V1 tranzistorni
kolletoridagi kuchlanish istelsquomoldagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi chunki
R4ltlt Rn= R12 R (41)
R12 +R3
V2 tranzistori bazasidagi kuchlanish nolga yaqin chunki V2 tranzistori
tolsquoyingan bolsquolib emitter olsquotishida kuchlanishning kamayishi past Bu holda
kondensatorning qutblaridagi kuchlanish manbadagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi ( 6
chiziqdagi potensial chiziq 2 dagi potensialga nisbatan musbat)
V2 va V3 tranzistorlari kuchaytirish koeffitsiyentini oshirish maqsadida
tashkiliy tranzistor rolini bajarishadi
91
412-расм Т-107 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi
413-расм Т-303 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi
92
5-bob Avtomatikaning funksional elementlari
51 Axborotni aks etish vositalari
Axborotni qabul qilib uning vizual formaga aylantirib maxsus ekranlarda aks
etuvchi vositalar axborotni aks etish vositalari deyiladi
Axborot televizion tasvir rasm grafik xarf yoki raqam kolsquorinishida aks etilishi
mumkin
511 Proyeksion indikatorlar
Proyeksion indikatorlar (51-rasm) linzalarga aks ettilgan raqam va xira
oynadan iborat Ushbu tipdagi indikatorlar yordamida har hil simvollarga erishish
mumkin Bundan tashqari tasvir rangli bolsquolishi mumkin Operativ boshqarish
tizimlarida PТ-2M PP-21M PP-21MA hamda PP-30M tipidagi proyeksion
indikatorlar keng qolsquollaniladi
51-rasm Axborotni aks ettirish vositalari
a)-proyeksion indikatorlar b)-tuzilishi v)- elektrolyuminissentli raqamli
indikatorning tashq kolsquorinishi
512 Elektrolyuminissent indikatorlar
Elektrolyuminissent indikatorlar (52-rasm) tasviri bolsquoyicha xarif-raqamli
mnemonik hamda belgi indikatorlarga ajratiladi Хarif-raqamli elektrolyuminissent
indikatorlar eng keng qolsquollaniladigan axborotni aks etish vositalardan biridir Belgi
va raqamlar ularda har hil konfiguratsiyadagi segmentlardan iboratdir O dan 9
a
b
v
93
gacha raqamlarni aks etish uchun 7 8 9 segmentli elektrolyuminissent
indikatorlar qolsquollaniladi 19 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar esa hamma
arab raqamlari va lotin hamda rus alfavit xarflarini aks etadi
Elektrolyuminissent indikatorlarning ish prinsipi qattiq moddani
olsquozgaruvchan elektr maydonda yoruglsquolik tarqatishga asoslangan Ularning
konstruksiyasi quyidagicha oynaga 1 tiniq elektr olsquotkazuvchan 2 metalik 4 va
elektrolyuminissent qatlamlari qotirilgan
513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari
Gazorazryadli axborotni aks etish vositalar ham juda keng tarqalgan Bu
lampalar arzon bolsquolib kichik inersionlikka ega Bu indikatorlarning ish prinsipi
quyidagicha anod tok shaklida bajarilgan katod esa har hil kolsquorinishlarga ega
bolsquolishi mumkin Тanlangan katod va anodga kuchlanish ulansa katodni formasini
takrorlovchi miltillanma razryad hosil bolsquoladi
514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari
Suyuq kristalli axbarotni aks etish vositalari rang indikatori bolsquolib xonadagi
normal yoruglsquoligda ishlayveradi Bu indikatorlar eng past energiya manbalaridan
ishlab perspektiv hisoblanadi Ushbu indikatorning ish prinsipi suyuq kristallarni
olsquotayotgan nurlarni sindirishga hamda elektrik maydon talsquosirida xira bolsquolishiga
asoslangan
Konstruktiv nuqtai nazaridan oraliq masofasi 10-20 mkm ikkita oynani
orasiga suyuq kristallar moddasi bilan tolsquoldirilgan Oynalarga esa elektr
olsquotkazuvchan material sepilgan Demak oynalar elektrod vazifasini bajarishadi
Хar biri esa 7 yoki 8 sektordan iborat
94
52 Тopshirish va taqqoslash elementlari
Bundan oldingi bolsquolimlarda turli tipdagi va har hil ishlarga molsquoljallangan
datchiklar kolsquorib chiqildi Shunda bu datchiklar rostlanuvchi miqdorni olsquolchash
uchun qaysi oblsquoektda ishlatilishidan qatlsquoiy nazar alohida olib kolsquorildi
Shuni qayd qilish kerakki yuqorida bayon etilgan datchiklar va turli elektrik
olsquozgartkichlarning hillari juda kolsquop jumladan elektrolitik magnitostriksion
elektrokinetik polyarografik va boshqa olsquozgartkichlar kolsquorib chiqilmadi Bular
maxsus adabiyotlarda yoritilgan
Тexnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ARS larda nazorat qilinayotgan
kattaliklarni topshirilgan satxda yoki kattaliklarni topshirilgan funksiya bolsquoyicha
olsquozgartirish yoki kirish signali olsquozgarilishi bilan boshqarish signallarini hosil qilish
uchun tizimlardan topshirish va taqqoslash vositalari keng qolsquollanadi
Тopshirish vositasi (zadatchik) - boshqarilayotgan kattalikni topshirilgan
belgiga olsquornatish uchun xizmat qiladi
Тopshiruvchi qurilmalar beradigan signalining xarakteriga qarab ikki asosiy
sinfga analogli va raqamli qurilmalarga bolsquolinadi Analogli qurilmalar olsquoz
navbatida uzluksiz va diskret topshiruvchi qurilmalarga ajraladi Diskretlik vaqt
bolsquoyicha xam ishlab chiqiladigan signalning qiymati bolsquoyicha ham bolsquolishi
mumkin Raqamli topshiruvchi qurilmalar diskretli signallar ishlab chiqaradi
Bundan tashqari topshiruvchi qurilmalar ishlab chiqiladigan signallar
energiyasining turiga qarab ham farqlanadi Elektrik pnevmatik gidravlik va
mexanikaviy (kuchishlar yoki kuch tarzida) signallar ishlab chiqaruvchi
topshiruvchi qurilmalar ishlatilmoqda
Rostlagich tomonidan realizatsiya qilinishi lozim bolsquolgan programma yoki
topshirilgan funksional boglsquolanish turlicha olinishi mumkin Masalan uzluksiz
ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda kolsquopincha qulachoqli mexanizmlar (bikr va
rostlanuvchi) funksional potensiometrlar qoglsquoozga yozilgan diagramma va
richagli mexanizmlar ishlatiladi Diskret ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda
programma elitgich sifatida kolsquop zanjirli almashlab ulagichlar perfokartalar
magnitli plyonkalar kino plyonkalar va hokazolar ishlatilmoqda
95
Barcha tipdagi topshiruvchi qurilmalarni kolsquorib chiqish qiyin Misol
tariqasida qator elektrik programma tashigichlarini va funksional boglsquolanishlarni
kolsquorib chiqamiz 52-rasmda turli funksional olsquozgartkichlar kolsquorsatilgan
52-rasm Nol-indikatorli taqqoslash elementining sxemalari va
xarakteristikalari
Amalda yassi karkasli profilli potensiometrlar va seksiyalari bolsquoyicha
shuntlangan potensiometrlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Seksiyalari bolsquoyicha
shuntlangan potensiometrlarda yumaloq karkaslarga joylashtirilgan olsquoramlardan
simlarning uchlari chiqariladi Karkaslarning kesimi yassi (balandligining
qalinligiga nisbati juda katta) yoki yumaloq bolsquolishi mumkin Potensiometrlarning
cholsquotkalari turli burchakka burilishi mumkin
Тopshirilgan boglsquolanish r= f( ) ni qarshilik r ning polzunchaning vaziyatini
aniqlovchi burchakka boglsquoliqligini talsquominlash uchun karkasning uzunligi l
quyidagi ifoda bolsquoyicha hisoblanadi
l d dr
l= ---- ---- ----- - (b+2d) (51)
b
a
v
g
96
D R d
bu yerda D mdash potensiometr karkasining diametri
-- polzunchanipg burilish burchagi
d mdasholsquoram simining diametri
R mdash olsquoram simining uzunlik birligidagi qarshiligi
b mdash karkasning qalinligi
Kolsquopchilik hollarda karkasning qalinligi va simning diametri karkasning
balandligiga nisbatan kichikligi hisobga olinsa u holda quyidagicha yozish
mumkin
l d dr
l ----- ----- ------ (52)
D R d
Profilli reostatlarning asosiy kamchiliklari shundaki karkasga simni olsquorash
qiyin va potensiometrni almashtirmasdan turib funksional boglsquolanishni olsquozgartirib
bolsquolmaydi Shuning uchun kolsquopincha poranali profilli reostatlar yoki
tarmoqlarining olsquortasiga qolsquoshimcha rezistorlar kavsharlangan potensiometrlar
ishlatiladi Bunday potensiometrlar faqat nagruzka qarshiligi potensiometrning
qarshiligidan 100 va bundan kolsquop marta ortiq bolsquolgan sxemalarda ishlatilishi
mumkin
Programma tashigich sifatida aytib olsquotilganidek perforatsiyalangan lenta
(53- rasm) xam ishlatilishi mumkin Birinchi holda (53 a-rasm) asosiy
perforatsiya teshigining uzunligi ish vaqtining davom etishiga mos keladi ish vaqti
esa fotoelementni yoritish vaqtiga boglsquoliq bolsquoylama qatordagi yondosh teshiklar
olsquortasidagi masofa ish bajarilmaydigan vaqtning davom etishiga tolsquoglsquori keladi
Ikkinchi u h (5 3 b-rasm) lentadagi asosiy perforatsiyaning barcha te-
shiklari bir hil olsquolchamda yasalgan Bu h ulash va uzish komandalari teshiklar
olsquortasidagi masofaga qarab va bu teshiklarni tegishlicha gruppalarga ajratib
aniqlanadi
97
Lentaga istalgan komandani yozish (shifrovkalash) binobarin boshqaruvchi
signallarni olish mumkin Boshqaruvchi signallar keyinchalik programma rostlash
sistemasiga uzatiladi
53-rasm Perforatsiyalangan lenta
Perforatsiyalangan lentadan tashqari ayrim uchastkalari elektr
olsquotkazuvchanligi tiniqligi yoki qaytaruvchanlik hususiyatlari bilan farqlanuvchi
lenta xam ishlatilishi mumkin
Тaqqoslash vositasi avtomatik tizimdagi boshqarilayotgan kattalikning
qiymatini topshirilgan qiymat bilan solishtiradi va qiymatlarni farqi hosil bolsquolsa
u haqida birlamchi signalni ARS ga uzatadi Funksional va struktura sxemalarda
topshirish va taqqoslash vositalari birga kolsquorsatiladi
Diskret chiqishi taqqoslash vositalarda elektrik kattaliklarning taqqoslashni
2 ta prinsipi qolsquollanadi absolyut qiymati va fazalar bolsquoyicha Absolyut qiymati
bolsquoyicha taqqoslash olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok uchun amalga oshiriladi
Ikkita elektrik kattaliklar uchun qolsquollanadi
Analog va raqam taqqoslash vositasi sifatida avtomatikada hisoblash
qurilmalari ham qolsquollaniladi Misol sifatida elektrik va elektromexanik taqqoslash
vositalardan quyidagilarni keltirsa bolsquoladi kolsquoprik sxemalar yarim olsquotkazgich
elementlardan sxemalar elektromagnit qurilmalar selsin juftliklari va boshqalar
53 Raqam-analogli va analog-raqamli orsquozgartkichlar
531 Raqam-analogli orsquozgartirgichlar
a
b
98
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirishda oxirgi
vaqtda zamon talabiga javob beradigan raqamli uskunalar keng qolsquollanilmoqda
Ushbu uskunalarda raqamli hadni analog signaliga yoki aksincha analog
signalini raqamli kodga olsquozgartirish vazifasini RAU va ARU lar bajarishadi
Raqam-analog olsquozgartkichlari raqamli kod kolsquorinishdagi signalni unga
proporsional bolsquolgan tok yoki kuchlanishga aylantirishda xizmat qiladi Ular
teleolsquolchash tizimlaridagi raqam kolsquorinishidagi axbarotni analog signalga
olsquozgartirib ushbu signalni maxsus asboblarga uzatadi yoki raqamli EХM lar va
analog elementlar orasida aloqani amalga oshiradi
RAU larning ish prinsipi kirish raqam razryadlariga proporsional bolsquolgan
analog signallarni qolsquoshishcha asoslangan RAU da analog chiqish signali U chiq
kirish raqam signali bilan quyidagicha boglsquolangan
Uchiq=UetS (53)
bu yerda Uet mdash etalon kuchlanish
S mdash malsquolum miqdorda ikkilamchi razryadlardan iborat
S=a12-1
+a22-2
+ an2-n
(54)
bu yerda a1 a2 an- 1 yoki 0 qabul qiluvchi ikkilamchi razryadlarni
koeffitsiyentlari n mdash ikkilamchi razryadlarning umumiy soni ai=1 bolsquolganda
S ning qiymati 1 ga yaqinlashib undan 2-n
farq qiladi
RAU ning ish prinsipini kolsquorib chiqamiz (54-rasm)
Bu yerda razryad I1I2 In toklari vazn rezistorlar yordamida tekshiriladi
Sxemadan kolsquorinib turibdiki katta razryaddan kichik razryadga olsquotgan sari tok
miqdori 2 barobar kamayadi chunki har bir katta razryadning rezistori keyingi
kichik razryadning rezistorining qarshiligiga nisbatan 2 barobar katta
Raqamli boshqarish sxema RBS mdash hisoblagich yoki rezistr bolsquolib uning
signallari ikkilamchi razryadlarga mos ravishda kontaktsiz kalitlarning SA1
SA2 San xolatlarini topshiradi shunda kalitlarning holati mos razryadlarning
qiymatlariga boglsquoliq
Kalitning har biri vazn rezistorini operatsion kuchaytirgichning inventori
kirishi yoki nol shinasi bilan boglsquolab turibdi
99
Shunday qilib kuchaytirgichning kirishiga kirish signallari
ai=1 bolsquolgan razryadlarning umumiy toki uzatiladi
2Uet
I0= ------- (a12-1
+a22-2
+ +an2n) (55)
R
54-rasm Raqam-analogli olsquozgartirgich
a)-oglsquoirlik rezistorlari bilan b)-poglsquoonali tok topshirish zanjiri
Kuchaytirgich DA I0 tokini U chiq kuchlanishiga aylantirib beradi
Uchiq= - I0R0c=Uet (a12-1
+a22-2
+ +an 2-n
) (56)
Bu yerda kolsquorinib turibdiki ikkilamchi razryadlarni malsquolum sonida n U chiq 2n
diskret qiymatlarga 0 ndash U chiq max diapazoniga ega bolsquolishi mumkin
532 Analog-raqam orsquozgartkichlari (ARU)
Avtomatik boshqarish rostlash va boshqa tizimlarida datchiklarning axbaroti
analog kolsquorinishida olinadi Ushbu axbarotni raqamli boshqarish qurilmalarga
yoki EХM larga kiritish uchun ARU lar hizmat qiladi
a
b
100
Kolsquopincha ARU lar kuchlanish yoki tok kolsquorinishidagi kirish signalini parallel
yoki ketma-ket kolsquorinishdagi ikkala yoki ikki-olsquonli raqamli kodga olsquozgartiradi
Uzluksiz olsquolchanayotgan kattalikni uning malsquolum vaqt t ichida oniy
qiymati bilan almashtirish vaqt bolsquoyicha kvantlash deb ataladi t vaqt intervali
kvantlash qadami deb ataladi olsquozgartirish chastotasi esa f=1 t kvatlash
chastotasi
Kvantlash qadami ikki qismga bolsquolinadi Birinchi qism davrida analog
signali raqam kolsquorinishiga olsquozgartiriladi ikkinchi davrida esa rezistrga yozilib
undan moslamani boshqa qismlariga uzatiladi Bu yerda bu kirish signali
haqidagi qiymat axbarotga aylantiriladi
Analog signalini raqam signaliga olsquozgartirishi olsquozgartgichining razryadlar
maksimal soni bilan aniqlanuvchi darajada erishish mumkin Bu tamoyil satx
bolsquoyicha kvantlash ataladi
Kolsquop tarqalgan ARU lardan biri integrallash usulida ishlaydigan olsquozgartkich
Olsquoz navbatda bu usul yana bir necha guruxga ajratsa bolsquoladi bir qiyalik ikki
qiyalik ARU lar (55-rasm)
Bu ARU chiziqli tavsifnoma va kichik narhga ega Uning ish sikli 3 davrga
ega birinchi mdash nolning korreksiyasi ikkinchi mdash kirish signalning integrallash
va uchinchi mdash tayanch kuchlanishini integrallash Birinchi davrda siljish
kuchlanishini rostlash yolsquoli bilan signalning avtomatik korreksiyasi amalga
oshiriladi Shu davrning olsquozida SA2 kalit yordamida olsquozgartgichning kirishi
massa bilan tutashadi va hato haqidagi axborot S2 kondensator yordamida
xotiraga kiritiladi
Ikkinchi davr mobaynida kirish signali integrallanadi va takt impulslarni bir
nechasi hisoblanadi Bu davrning ohirida DA1 integratorning chiqishida kirish
signalning qiymatiga proporsional signal hosil bolsquoladi
Uchinchi davrda DA1 integratorning kirishiga kirish signalning olsquorniga
teskari qutbli tayanch kuchlanishi uzatiladi Buning natijasida integratorning
chiqish kuchlanishi kamayadi Shu vaqtning olsquozida takt impulslarining soni
101
hisoblanadi Kuchlanishning kamayishi DA2 komparator belgilagan
kuchlanishigacha davom etadi
55- rasm Ikki qiyalik integrallash ARU si
a-prinsipial sxemasi b-vaqt diagrammasi
ТKG-tayanch kuchlanish generatori NAKS-nulning avtomatik korreksiya
sxemasi ТIG-takt impulslar generatori BK- boshqarish qurilmasi IХ- impulslar
hisoblagichi
Agar Т 2 birinchi intervalning davomiyligi Т3 ikkinchi intervalning
davomiyligi chiqish signalning raqam qiymati quyidagicha aniqlanadi
U kir =T3T2U t (57)
Ushbu ARU larning aniqligi faqat tayanch kuchlanishning stabilligiga
boglsquoliq
54 Avtomatik eslab qolish uskunalari
Avtomatik eslab qolish uskunalari (AEU) signalini yozish saqlash va
tarqatish uchun xizmat qiladi Eslab qolish uskunalarida barcha malsquolumotlar
hisoblashning ikkilik sistemasiga olsquozgartiriladi va saqlanadi
Eng oddiy eslab qolish uskunalari perfokartalar va perfolentalar hisoblanadi
Bu uskunalar eslab qolish va yozish tezligi juda past taxminan 100 sifrsek Shu
sababli bunday uskunalar hozirgi kunda qiymatlarni hisobga olish va hisoblash
natijalarini olish uchungina xizmat qiladi
a
b
102
Magnitli motorlarda malsquolumotlarni yozish uchun magnitli ovoz yozish
usulidan foydalaniladi Bu usulda yozish signali magnit lentasini yaqinda
joylashadigan magnitli golovkaga uzatiladi Lentaning bir qismi magnitlanadi va
magnitlanish holati signal tolsquoxtagandan keyin ham saqlanib turadi Impulsning
qutblanish holatiga qarab turlicha qutblangan yulakcha hosil qillinadi yalsquoni laquo0raquo
va laquo1raquo sonlariga mos keladi Magnit lentasining magnitlangan qismidagi qatori
magnit yolsquolakchasini hosil qiladi hisoblash esa magnitli galovka orqali amalga
oshiriladi Bu vaqtda cholsquolglsquoamda eyuk hosil qilinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo
sonlariga mos keladi Bu usulning afzalliklari katta miqdorda saqlash
qobiliyatiga ega va saqlash muddati chegaralanmagan Kamchiliklari
harakatlanuvchi qismlarini mavjudligi kerakli malsquolumotlarni olishda kutish
holati
Katta malsquolumotlarni olish yozish va saqlash uchun triggerlar ishlatiladi
(trigger-2ta elektron lampadan va 2ta tranzistorlardan tashkil topgan bolsquoladi)
Тrigger yordamida eslab qolish qurilmasining sxemasi 1-rasmda keltirilgan
56-rasm Тriggerli registr sxemasi
Bu sxema (registr) 4-ta triggerlardan (Т1hellipТ4) va 3ta kechikish liniyasi (L3-
liniya zaderjka)dan va L3 rezistorlar va kandensatorlar zanjiridan tuzilgan
bolsquoladi Masalan registorda 13-sonini yozish kerak Ikkilik sistemasida 1101
shaklida va olsquonlik sistemasida (123+12
2+02
1+12
0) kolsquorinishida
almashtiriladi Registrga sonni kiritishdan oldin registrdan oldingi yozuvlar
olsquochiriladi har bir triggerning chiqishida laquo0raquo raqami olsquornatiladi
103
Birinchi razryad uzatilganda Т1 triggerni chiqishida laquo1raquo raqami paydo
bolsquoladi registr bolsquoyicha esa laquo1000raquo Solsquong kirishga laquosiljishraquo impulsi keladi va
Т1 trigger chiqishida yana laquo0raquo paydo bolsquoladi laquo1raquo ni yozish paytida Т1
chiqishida musbat impuls hosil bolsquoladi va bu impuls Т2 ga talsquosir kolsquorsatmaydi
Siljish impulsi talsquosirida esa manfiy impuls hosil bolsquoladi va L3 (kechikish
liniyasi) orqali Т2 triggerni kirishiga talsquosir qiladi va uni chiqishida laquo1raquo raqamini
yozadi (endi registrda laquo0100raquo yoziladi) Keyingi etapda Т1 holati olsquozgarmaydi
va kelayotgan siljish impulsi sonni bir razryad olsquongga siljitadi yalsquoni (laquo0010raquo)3
Keyingi uchinchi impuls laquo1raquo Т1 registrga 1 raqamini yozadi (laquo0010raquo)3
siljish impulsi esa 1 raqamini Т1 va Т3 triggerlaridan Т2 va Т3 triggerlariga
olsquotkazadi yalsquoni (laquo0010raquo)3
Nihoyat oxirgi impuls Т1 triggerga yoziladi va
registrda kerakli son laquo1101raquo yalsquoni 13 raqami paydo bolsquoladi
55 Avtomatik xisoblash uskunalari
Hozirgi kunda elektromexanik va elektron hisoblash qurilmalari ishlab
chiqarish jarayonlarida keng qolsquollanilmoqda Ular asosan 2 ta sinfga bolsquolinadi
analogli va raqamli Analogli xisoblash qurilmalarida matematik kattaliklar fizik
analoglar bilan hosil qilinadi (kuchlanish orqali)
Raqamli uskunalarda matematik kattaliklar raqamli formada namoyon
etiladi Raqamli uskunalar tuzilishi jixatidan murakkab va kam hisoblash xatolikka
ega Avtomatikada asosan analogli hisoblash uskunalari qolsquollaniladi yalsquoni kirish
va chiqish signalidagi matematik boglsquolanishni hosil qiladi Bu holatda hisoblash
uskunalari (HU) topshirish elementlari (ТO) funksiyasini bajaradi va u taqqoslash
organiga (ТO) qolsquoshiladi (57-rasm)
104
57-rasm Тopshirish funksiyasi vazifasini bajaruvchi xisoblash uskunasining
sxemasi
Bu sxema asosida programmali boshqarish tizimlari ishlaydi Boshqa
holatlarda hisoblash qurilmalari (HU) taqqoslash organi (ТO) funksiyala-rini
bajaradi(58-rasm)
Bu sxemada HU har doim hisoblash jarayonini boshqarib boradi va
rostlagich (R) boshqarish obektiga (BO) rostlash talsquosirini olsquotkazadi
58-rasm Тaqqoslash funksiyasi bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi
Hisoblash uskunalari teskari aloqada yalsquoni koorektirovka zvenosida xam
ishlaydi (59-rasm)
59-rasm Тeskari aloqa funksiyali bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi
Asosiy xisoblash uskunalari quyidagilar xisoblanadi
-qolsquoshish va ayirish uskunalari -kolsquopaytirish va bolsquolish uskunalari Bu uskunalarda
asosiy qism hal qiluvchi kuchaytirgich hisoblanadi510-rasmda hal qiluvchi
kuchaytirgichlarning sxemalari keltirilgan
Kuchaytirish kaskadi sxemada uch burchak shaklida belgilanadi va kirish
signali x rezistor R yoki kondensator S orqali uzatiladi manfiy teskari aloqa
chiqish signalidan kirish signaliga R yoki S orqali uzatiladi Masalan kolsquopaytirish
yoki bolsquolish rejimi (510b-rasm)
105
Kirish signali bu yerda kuchlanish formasida (Vkir) beriladi va hisoblash
natijasi ham kuchlanish formasida olinadi(Vchiq) R1 va Ro rezistorlar orqali
deyarli bir xil tok olsquotadiIR=IRo chunki kuchaytirgichning kirish signali Ic=0
01 R
UU
R
UUI
кирсскир
(58)
Bu yerda cU -kuchaytirgichning kirish kuchlanishi
к
UU чик
с k-kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyent
510 ndashrasm Kirish signalini integrallovchi (a) va differensiallovchi (b)
kuchaytirgich sxemalari
Umuman чикU 100 V oshmaydi kuchaytirish koeffitsiyenti esa bir necha
10000 dan yalsquoni
кирxbr UR
RU
1
0
(59)
R0gtR1-kupaytiri
R0ltR1-bulish
R0 va R1 lar tanlash orqali bulish orqali xam bajariladi
a b
106
6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari
61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy marsquolumotlar va
ularga qorsquoyiladigan asosiy talablar
Avtomatika tizimlarining datchiklari beradigan signallar quvvati odatda
rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolmaydi Datchiklarning chiqish
quvvati kolsquopchilik hollarda vattning mingdan bir ulushlarini tashkil etadi
vaxolanki rostlovchi organ uchun zarur bolsquolgan quvvat olsquonlab va yuzlab kilovattni
tashkil etishi mumkin Rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli quvvatga ega
bolsquolish va quvvatli datchiklar ishlatmaslik uchun avtomatika tizimlarida
kuchaytirgichlardan foydalaniladi
Kuchaytirgichlar chiqish quvvatining qiymatiga kuchaytirgichga
keltiriladigan yordamchi energiyaning turiga kuchaytirish koeffitsiyentiga ishlash
prinsipiga chiqish va kirish miqdorlari olsquortasidagi boglsquolanishni kolsquorsatuvchi
xarakteristikaning shakliga kolsquora bir-biridan farq qiladi Avtomatika tizimlarida
ishlatiladigan xozirgi kuchaytirgichlarning chiqish quvvati vattning bir necha
ulushidan olsquonlab va undan ortiq kilovattgacha boradi
Kuchaytirgichlarini aktiv 4 qutblik deb faraz qilish mumkin (61-rasm)
Е
I1 I2
U1 U2
Z1 Z2 Zн
61- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarini 4 qutblikda umumiy belgilanishi
107
4 qutblik element kirishiga quvvat signali berilganda P1=U1xI1 uning
chiqishida kuchaytirilgan quvvat olinali P2=U2xI2 Bunda kirish signalini
kuchaytirish qolsquoshimcha manba energiyasi (Е) xisobiga amalgam oshiriladi
Chiqish кolsquorsatkichlarini kirish кolsquorsatkichiga nisbati kuchaytirgich коeffienti
deb yuritiladi
Quvvat bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кр = Р2Р1
Кuchlanich bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кu = U2U1
Ток bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кi = I2I1
Kuchaytirgichlarga keltiriladi gap yordamchi energiyaning turiga qapab
elektrik elektromexanikaviy magnitli elektron gidravlik pnevmatik va
kombinatsiyalashgan kuchaytirgichlar bolsquoladi Qishloq xolsquojalik oblsquoektlarining
avtomatikasida elektrik elektro-mexanikaviy magnitli elektron va gidravlik
kuchaytirgichlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda (62-rasm)
Avtomatika kuchaytirgichlari
Gidravlik Elektrik Pnevmatik
Elektron Magnitli Elektromexanik
Ionli Elektromashinali
62- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarining klassifikatsiyasi
Kuchaytirish koeffitsiyentiga qarab signalni ming yuz ming va undan ortiq
marta kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar bolsquoladi Elektrik kuchaytirgichlar quvvatni
kuchlanishni yoki tok kuchini kuchaytirishi mumkin Тavsifnomaning shakli
jixatdan chiziqli va nochiziqli tavsifnomali kuchaytirgichlar bolsquoladi Chiziqli
108
kuchaytirgichlarda chiqish miqdori rostlashning barcha intervallarida kirish
miqdoriga tolsquoglsquori proporsional bolsquoladi Nochiziqli kuchaytirgichlarda kirish bilan
chiqish olsquortasida proporsionallik bolsquolmaydi Nochiziqli tavsifnomalarning shakli
turlicha bolsquoladi Avtomatika tizimlarining kuchaytirgichlariga quyidagi talablar
qolsquoyiladi
1 Chiqish quvvati rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolishi
2 Хarakteristikasi mumkin qadar tolsquoglsquori chiziqqa yaqin kelishi
3 Nosezgirligi yolsquol qolsquoyiladigandan ortiq bolsquolmasligi
4 Signalni uzatishda kechikish xarakati minimal bolsquolishi va yolsquol
qolsquoyiladigan chegaradan chiqmasligi
Kuchaytirgich qurilmasi kuchaytiruvchi element rezistor kondensator
chiqish zanjiridagi doimiy kuchlanish manbai hamda istelsquomolchidan iborat Bitta
kuchaytiruvchi elementi bolsquolgan zanjir kaskad deb ataladi Kuchaytiruvchi element
sifatida qanday element ishlatishiga qarab kuchaytirgichlar elektron magnitli va
boshqa hillarga bolsquolinadi Ish rejimiga kolsquora ular chiziqli va nochiziqli
kuchaytirgichlarga bolsquolinadi Chiziqli ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlar kirish
signalining uning shaklini olsquozgartirmasdan kuchaytirib beradi Chiziqli bolsquolmagan
ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlarda esa kirish signali malsquolum qiymatga
erishganidan solsquong chiqishdagi signal olsquozgarmaydi
Chiziqli rejimda ishlaydigan kuchaytirgichlarning asosiy xarakteristikasi
amplituda chastota xarakteristikasi (AChХ) dir Ushbu xarakteristika kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentining moduli chastotaga qanday boglsquoliqligini
kolsquorsatadi AChХ siga kolsquora chiziqli kuchaytirgichlar tovush chastotalar
kuchaytirgichi (ТChK) quyi chastotalar kuchaytirgichi (KChK) yuqori chastotalar
kuchaytirgichi (YuChK) sekin olsquozgaruvchan signal kuchaytirgichi yoki olsquozgarmas
tok kuchaytirgichi (UТK) va boshqalarga bolsquolinadi
Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan kuchaytirgichlar kuchaytiruvchi element
sifatida ikki qutbli yoki bir qutbli tranzistorlar ishlatiladi Kuchaytirish quyidagicha
amalga oshiriladi Boshqariladigan element (tranzistor) ning kirish zanjiriga kirish
signalining kuchlanishi (Ukir) beriladi Bu kuchlanish talsquosirida kirish zanjirida
109
kirish toki hosil bolsquoladi Bu kichik kirish toki chiqish zanjiridagi tokda
olsquozgaruvchan tashkil etuvchini hamda boshqariladigan elementning chiqish
zanjiridagi kirish zanjiridagi kuchlanishdan ancha katta bolsquolgan olsquozgaruvchan
kuchlanishni hosil qiladi Boshqariladigan elementning kirish zanjiridagi tokning
chiqish zanjiridagi tokka talsquosiri qancha katta bolsquolsa kuchaytirish xususiyati
shuncha kuchliroq bolsquoladi Bundan tashqari chiqish tokining chiqish kuchlanishiga
talsquosiri qancha katta bolsquolsa (yalsquoni Ri katta) kuchaytirish shuncha kuchliroq bolsquoladi
63 - rasmda umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi
hamda kirish va chiqish xarakteristikalari kolsquorsatilgan Kuchaytirish kaskadlari
UE UB UK sxemalar bolsquoyicha yiglsquoiladi Umumiy kolletorning (UK) sxema tok
va quvvat bolsquoyicha kuchaytirish imkoniyatiga ega
63- rasm Umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi
Chiqishdagi kuchlanishning qiymati katta bolsquolishi talab etilganda mazkur
kaskaddan foydalaniladi Kolsquopincha umumiy emmiterli (UE) sxema bolsquoyicha
yiglsquoilgan kaskadlar ishlatiladi (63- rasma) Bunda kaskad tokni xam kuchlanishni
xam kuchaytirish imkoniyatiga ega Kuchaytirish kaskadining asosiy zanjiri
tranzistor (VT) qarshilik Rk va manba Ek dan iborat Qolgan elementlar yordamchi
sifatida ishlatiladi C1 kondensator kirish signalining olsquozgarmas tashkil etuvchisi
olsquotkazmaydi va balsquozan tinch holatidagi Ubd kuchlanishning Rg qarshilikka boglsquoliq
emasligini talsquominlaydi Kondensator S2 istelsquomolchi zanjiriga chiqish
kuchlanishining doimiy tashkil etuvchisiga olsquotkazmay olsquozgaruchan tashkil
a
b v
110
etuvchisinigina olsquotkazish uchun xizmat qiladi R1 va R2 rezistorlar kuchlanish
bolsquolgich vazifasini olsquotab kaskadning boshlanglsquoich holatini talsquominlab beradi
Kollektor dastlabki toki (Ikd) bazaning dastlabki toki Ibd bilan aniqlanadi
Rezistor R1 tok Ibd ning olsquotish zanjirini hosil qiladi va R2 bilan birgalikda manba
kuchlanishining musbat qutbi bilan baza orasidagi kuchlanish Ubd ni yuzaga
keltiradi
Rezistor Re manfiy teskari boglsquolanish elementi bolsquolib dastlabki rejimning
temperatura olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolmasligini talsquominlaydi Kaskadning
kuchaytirish koeffitsiyenti kamayib ketmasligi uchun qarshilik Re rezistorga
parallel qilib kondensator Se ulanadi Kondensator Se rezistor Re ni olsquozgaruvchan
tok bolsquoyicha shuntlaydi
Sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanish (Ukir=Ukir maxsin t) kondensator S orqali
baza-emmiter sohasiga beriladi Bu kuchlanish talsquosirida boshlanglsquoich baza toki Ibd
atrofida olsquozgaruvchan baza toki xosil bolsquoladi Ibd ning qiymati olsquozgarmas manba
kuchlanishi Yek va qarshilik R1 ga boglsquoliq bolsquolib bir necha mikroamperni tashkil
qiladi Berilayotgan signalning olsquozgarish qonuniga bolsquoysunadigan baza toki
istelsquomolchi (Ri) dan olsquotayogan kollektor tokining xam shu konun bolsquoyicha
olsquozgarishiga olib keladi Kollektor toki bir necha milliamperga teng Kollektor
tokining olsquozgaruvchan tashkil etuvchisi istelsquomolchida amplituda jihatidan
kuchaytirilgan kuchlanish pasayuvi U(chik) ni hosil qiladi Kirish kuchlanishi bir
necha millivoltni tashkil etsa chiqishdagi kuchlanish bir necha voltga tengdir
Kaskadning ishini grafik usulda tahlil qilish mumkin Тranzistorning chiqish
xarakteristikasida AV-nagruzka chiziglsquoini olsquotkazamiz (63 rasm b) Bu chiziq
Uke=Yek Ik=0 va Uke=0 Ik=EiRn koordinatali A va V nuqtalardan olsquotadi AV
chiziq Ik max Uke max va Rk=Uk maxIk max bilan chegaralangan soxaning chap
tomonida joylashishi kerak AV chiziq chiqish xarakteristikasini kesib olsquotadigan
qismda ish uchastkasini tanlaydi Ish uchastkasida signal eng kam buzilishlar bilan
kuchaytirilishi kerak Nagruzka chiziglsquoining S va D nuqtalar bilan chegaralangan
qismi bu shartga javob beradi Ish nuqtasi O shu uchastkaning olsquortasida
joylashadi DO kesmaning abssissalar olsquoqidagi proyeksiyasi kolektor kuchlanishi
111
olsquozgaruvchan tashkil etuvchisini amplitudasini bildiradi SO kesmaning ordinatalar
olsquoqidagi proyeksiyasi kollektor tokining amplitudasini bildiradi Boshlanglsquoich
kollektor toki (Iko) va kuchlanishi (Ukeo) O nuqtaning proyeksiyalari bilan
aniqlanadi Shuningdek O nuqta boshlanglsquoich tok Ibo va kirish xarakteristikasida O
ish nuqtasini aniqlab beradi Chiqish xarakteristikasidagi S va D nuqtalarida kirish
xarakteristikasidagi S va D nuqtalari mos keladi Bu nuqtalar kirish signalining
buzilmasdan kuchaytiriladigan chegarasini aniqlab beradi Kaskadning chiqish
kuchlanishi
Uchik=IkRi (61)
Kaskadning kirish kuchlanishi
Ukir=IbRkir (62)
Bu yerda Rkir ndash tranzistorning kirish qarshiligi
Тok ik Ib va qarshilik RH Rkir bolsquolgani uchun sxemaning chiqishdagi
kuchlanish kirish kuchlanishidan ancha kattadir Kuchaytirgichning kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki quyidagicha aniqlanadi
Ki=Uchik maxUkir max (63)
yoki garmonik signallar uchun
Ki=UchikUkir (64)
Kaskadning tok bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti
Ki=IchikIkir (65)
Bu yerda Ichikndash kaskadning chiqish tomonidagi tokning qiymati Ikirndash
kaskadning kirish tomonidagi tokining qiymati Kuchaytirngichning quvvat
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti
Kr=RchikRkir (66)
Bu yerda Rchik ndash istelsquomolchiga beriladigan quvvat Rkir ndash kuchaytirgichning
kirish tomonidgi quvvat Kuchaytirish texnikasida bu koeffitsiyentlar logarifmik
qiymat ndash detsibellda olsquolchanadi
Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2
Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2
Kr(dB)=10 lg Kr yoki Kr=10 Kr(dB)
112
Odamning eshitish sezgirligi signalni 1dB ga olsquozgarishini ajrata olgani uchun
ham shu olsquolchov birligi kiritilgan Har bir kuchaytirgich kuchaytirish
koeffitsiyentlaridan tashqari quyidagi parametrlarga ham egadir
Kuchaytirgichning chiqish kqvvati (istelsquomolchiga signalni buzmasdan
beriladigan eng katta quvvat)
R2
chik maxRH (67)
Kuchaytirgichning foydali ish koeffitsiyenti
=RchikRum (68)
bu yerda Rum ndash kuchaytirgichning hamma manbalardan istelsquomol qiladigan
quvvati Kuchaytirgichning dinamik diapazoni kirish kuchlanishining eng kichik
va eng katta qiymatlarining nisbatiga teng bolsquolib dB da olsquolchanadi
D=20 lg Ukir maxUkir min (69)
Chastotaviy buzilishlar koeffitsiyenti M(f) olsquorta chastotalardagi kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki0 ning ixtiyoriy chastotadagi kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentiga nisbatidir
M(f)=Ki0Kuf (610)
Chiziqkli bolsquolmagan buzilishlar koeffitsiyenti yuqori chastotalar
garmonikasi olsquorta kvadratik yiglsquoindisining chiqish kuchlanishining birinchi
garmonikasiga nisbatidir
чикm
чикmчикmчикm
U
UUUn
1
32
222 15 (611)
Kuchaytirgichning shovqin darajasi shovqin kuchlanishining kirish
kuchlanishiga nisbatini kolsquorsatadi Bulardan tashqari kuchaytirgichlar amplituda
chastota va amplituda-chastota xarakteristikalari bilan ham baxolanadi
Amplituda xarakteristikasi chiqish kuchlanishining kirish kuchlanishiga
qanday boglsquolanganligini kolsquorsatadi (Uchik=f (Ukir)) 64- rasmda kuchaytirgichning
amplituda amplituda-chastota va faza chastota xarakteristikalari kolsquorsatilgan Bu
xarakteristikalar olsquorta chastotalarda olinadi Хaqiqiy kuchaytirgichning amplituda
xarakteristikasi ideal kuchaytirgichnikidan shovqin mavjudligi (A nuqtaning chap
113
qismidagi uchastka) va chiqish kuchlanishining chiziqli emasligi (V nuqtaning ung
qismidagi uchastka) bilan farq qiladi (64-rasm a)
Kuchaytirgichning chastota xarakteristikasi kuchaytirish koeffitsiyentining
chastotaga boglsquoliqligini kolsquorsatuvchi egri chiziqdir Mazkur xarakteristika
logarifmik masshtabda quriladi (64-rasm b)
Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi kirish va chiqish
kuchlanishlari orasidagi siljish burchagi ning chastotaga qanday boglsquolanganligini
kolsquorsatadi (64-rasm v) Bu xarakteristika kuchaytirgich tomonidan kiritilgan
fazaviy buzilishlarni baholaydi
64 ndash rasm Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi
Ish nuqtasining kirish xarakteristikasida qanday joylashishiga qarab
kuchaytirgichlar A V va AV rejimlarda ishlashi mumkin 65-rasmda
kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar kolsquorsatilgan A rejimda asosan
boshlanglsquoich kuchaytirish kaskadlari ishlaydi Bu rejimda ishlaydigan kaskadning
bazaga berilgan siljish kuchlanishi (Ubeo) ish nuqtasining dinamik olsquotish
xarakteristikasi chiziqli qismining olsquortasida joylashishini talsquominlab beradi
a b v
a b v
114
65 Kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar
Bundan tashqari kirish signalining amplitudasi siljish kuchlanishidan kichik
(Ukir Ubeo) bolsquolishi va boshlanglsquoich kollektor toki Iko chiqish toki olsquozgaruvchan
tashkil etuvchisining amplitudasidan katta yoki tengligi (Iko Ikt) shartiga amal
qilinadi Natijada kaskadning kirishiga sinusoidal kuchlanish berilganda chiqish
zanjiridagi tok ham sinusoidal qoida bolsquoyicha olsquozgaradi A rejimda signalning
chiziqli bolsquolmagan buzilishlari eng kam bolsquoladi Ammo kuchaytirgich kaskadining
mazkur rejimdagi foydali ish koeffitsiyenti 20-30 dan oshmaydi
V rejimda ish nuqtasi shunday tanlanganki bunda osoyishtalik toki nolga
teng bolsquoladi (Iko=0) Kirish zanjiriga signal berilganda chiqish zanjiridan signal
olsquozgarish davrining faqat yarmidagina tok olsquotadi Chiqish toki impulslar shaklida
bolsquolib ajratish burchagi 2
bolsquoladi V rejimda chiziqli bolsquolmagan buzilishlar
kolsquop bolsquoladi Lekin bu rejimda kaskadning FIK 60-70 ni tashkil qiladi Mazkur
rejimda asosan ikki taktli quvvatli kaskadlar ishlaydi
AV rejimi A va V rejimlar oraliglsquoidagi rejim bolsquolib chiqishda katta quvvat
olish shuningdek chiziqli bolsquolmagan buzilishlarni kamaytirish maqsadida
qolsquollaniladi
Kuchaytirgichlar U=10-7
V kuchlanish va I=10-14
A toklarni kamaytira oladi
Bunday signallarni kuchaytirib berish uchun bitta kaskad yetarli bolsquolmagani uchun
bir nechta kaskad ishlatiladi Ular bir nechta dastlabki kuchaytirish kaskadi (kaskad
kuchlanishni kuchaytirib beradi) va quvvatni kuchaytiruvchi chiqish kaskadlaridan
iboratdir Kaskadlar bir biri bilan rezistor (rezistiv boglsquolanish) transformator
(transformatorli boglsquolanish) siglsquoim va rezistor (rezistif-siglsquoim boglsquolanish) va
boshqa elementlari yordamida ulanishi mumkin
Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning ishlashi bilan tanishib chiqamiz
Bu kaskadlar keng tarqalgan bolsquolib mikrosxema shaklida ham ishlab chiqariladi
(66-rasm)
115
Kuchaytirgich ikkita umumiy emitterli (UE) kuchaytirish kaskadidan iborat
Bu kaskadlar S kondensator orqali olsquozaro boglsquolangan Mazkur kondensator
tranzistor VT1 ning kollektor zanjiriga tranzistor VT2 ning baza zanjiriga ulangan
U birinchi tranzistordan chiqayotgan signalning olsquozgarmas tashkil etuvchisini
ikkinchi tranzistorga olsquotkazmaydi Тranzistorlarning ish nuqtalarini 1Б
R va
2БR qarshiliklar talsquominlab beradi Ish nuqtalarining stabilligini rezistor va
kondensatorlar (RE1 SE1 va RE2 SE2) talsquominlab beradi
66 Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning tuzilishi
Bir nechta kaskadli kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti xar bir
kaskad kuchaytirish koeffitsiyentlarining kolsquopaytmasiga teng
K=K1 K2 K3 hellip Kn (612)
Kerakli kuchaytirish koeffitsiyentiga kolsquora va xar bir UE li kaskad kuchlanish
bolsquoyicha 10-20 marta quvvat bolsquoyicha esa 100-400 marta kuchaytirib berishini
hisobga olib kaskadlar soni aniqlangandan keyin xar bir kaskad alohida
hisoblanadi Dastlabki kuchaytirish kaskadlari A rejimida ishlaydi Kaskadni
hisoblash quyidagi tartibda bajariladi Manba kuchlanishi Yek va istelsquomolchining
qarshiligiga qarab
116
кjke ЕU )3111( и
чикмахимахkj
R
UII 22 ye
bu yerda kej ndashkollektor-emmiter olsquotishdagi kuchlanishning qiymatidir Ikj-
kollektor zanjiridagi tokning qiymati
Yuqoridagi shartlarni qanoatlantiradigan tranzistor tanlanadi Uning chiqish
xarakteristikasida ish nuqtasi aniqlanadi Shu dastalbki ish nuqtasini talsquominlb
beruvchi baza toki Ibo olsquotish xarakteristikasidan aniqlanadi va Rb qarshilikka
boglsquolik bolsquoladi Bu qarshilk quyidagi ifodadan aniqlanadi
bо
eBкокeb
I
RIIUR
)(1
(613)
Rk va Re qarshilklarni aniqlash uchun chiqish xarakteristikalaridan Rum=Rk+Re
aniqlanadi Rum=YekIk Re=(015-025)Rk deb hisoblab
25111
ум
k
RR (614a)
Re=Rum-Rk (615)
Kaskadning kirish qarshiligi
2
2
бмах
кирмах
кирI
UR (616)
Agar baza toki kuchlanish bolsquolgichi orqali beriladigan bolsquolsa bolsquolgichning
R1 va R2 qarshiliklari quyidagicha aniqlanadi
R12 (812)Rkir va 21
2112
RR
RRR shartlardan
121
1212
121
RR
RRR
RI
RER
Эко
k larni aniklaymiz
Ajratuvchi kondensatorning siglsquoimi quyidagicha aniqlanadi
117
12
1
2
kчикk MRfC (617)
bu yerda Mk ndash quyi chastotalardagi chastotali buzilishlar koeffitsiyenti fk- quyi
chastotalar chegarasi Rchik=Rk+Ri Kondensatorning siglsquoimi quyidagicha
aniqlanadi
2
10
Эk
ЭRf
C (618)
Kaskadning kuchlanish bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti
кирмах
чикмахи
U
UК (619)
Kuchlanishning kaskadi chiqish kaskadidir Kaskadning chiqishdagi signal
transformator orqali kichik qarshilikka ega bolsquolgan istelsquomolchiga uzatiladi
Kollektordagi kuchlanish olsquozinduksiya EYUK hisobiga Yeke dan ikki marta katta
bolsquolishi mumkin Shuning uchun
Yeke Ukej2 (620)
qilib olinadi
Kaskadning chiqishdagi quvvati
Rchikmax=05Uk max Ik max tr (621)
bu yerda tr-transformatorning FIKi
Kirish zanjiridagi quvvat va kuchaytirish koeffitsiyenti
Rkir=05IbmaxUbemax (622)
кир
чикр
Р
РК (623)
118
Тransformator kaskad chiqish qarshiligining istelsquomolchining kirish
qarshiligiga mos tushishini va quvvatning uzatilishi uchun eng yaxshi sharoit
yaratilishini talsquominlaydi Тransformatorning transformatsiya koeffitsiyenti
quyidagicha aniqlanadi
и
чик
R
Rn (624)
Agar kuchaytirgich chiqishidagi quvvat 20Vt dan ortiq bolsquolsa ikki taktli
simmetrik sxemalardan foydalaniladi Bu sxemadagi ikki tranzistorning xar biri V
rejimda ishlaydi Bunday sxemalarning FIKi 70-75 ga yetadi Тinch holatda IB=0
va boshlanglsquoich holatda sxema istelsquomol qiladigan quvvat
R0=2EkeIbo (625)
Birinchi yarim davrda birinchi tranzistor ikkinchi yarim davrda esa ikkinchi
tranzistor ishlaydi Bitta tranzistorning chiqishdagi quvvati
4
)(
2 max kЭkoкmахкmахkчик
EIIIUP (626)
Ikki taktli kaskadning chiqishdagi quvvat
2
)(2 max kokкэчикчик
IIЕРР (627)
Kolsquopincha kuchaytirgichning barqaror ishlashini talsquominlash uchun teskari
boglsquolanishdan foydalaniladi Chunki zanjirdagi signal malsquolum qismining kirish
zanjiriga uzatilishi teskari bogrsquolanish deb ataladi Тeskari boglsquolanish manfiy va
musbat bolsquolishi mumkin Musbat teskari boglsquolanish generator kaskadlarida
qolsquollaniladi Kuchaytirish kaskadlarida manfiy teskari boglsquolanishdan foydalaniladi
(musbat teskari boglsquolanish kuchaytirgichlar uchun zararlidir) Тeskari boglsquolanish
kuchlanishi chiqish kuchlanishining malsquolum qismini tashkil qiladi va teskari
boglsquolanish koeffitsiyenti ( ) bilan xarakteralanadi Тeskari boglsquolanish
kuchaytirgichlarda
119
sign
chiq
U
UK (628)
Usign=Ukir- Utb=Ukir- Uchiq=Ukir(1- K) (629)
DemakК
К
КU
КU
U
КUK
kir
kir
sign
kirтб
1)1( (630)
Тeskari boglsquolanish manfiy bolsquolganda 0 bolsquoladi va К
КKтб
1 yalsquoni
kuchaytirish koeffitsiyenti kamayadi Lekin kuchaytirgichning chastota va faza
buzilishlari kamayadi
Re qarshiligi teskari boglsquolanish zanjiri bolsquolib chiqish zanjiridagi kuchlanishni
qisman kirish zanjiriga uzatadi Shuning hisobiga boshlanglsquoich ish nuqtasining
parametrlari stabillashadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan kaskadlarning barchasi
sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanishni kuchaytirib beradi Ayrim hollarda yolsquonalish
jixatdan olsquozgarmay faqat qiymati sekin olsquozgaruvchi signallarni ham kuchaytirish
talab qilinadi Bunday xollarda galvanik boglsquolangan olsquozgarmas tok
kuchaytirgichlaridan foydalaniladi
Kuchaytirgich uch kaskaddan iborat Хar bir kaskad UE sxema bolsquoyicha
yiglsquoilgan Ajratuvchi kondensatorlar bolsquolmagani uchun xar bir kaskadning
olsquozgarmas tashkil etuvchisi keyingi kaskadning bazasiga uzatiladi va shuning
uchun mazkur tashkil etuvchi kompensatsiyalanishi kerak Oldingi kaskadning
olsquozgarmas tashkil etuvchisini kompensatsiyalash uchun keyingi kaskadning RE
qarshiligidan olinuvchi olsquozgarmas kuchlanishdan foydalaniladi Тranzistorlar (VT2
va VT3) ning baza-emitter normal kuchlanishlarini RE2 va RE3 qarshiliklar
talsquominlab beradi Тranzistor VT1 ning osoyishtalik rejimini R1 va R2 kuchlanish
bolsquolgich va RE1 qarshiliklar talsquominlaydi
Kuchaytirilganda bir xil tranzistorlarni topish juda qiyin Shu sababdan
mikrosxema asosida tuzilgan differensial kuchaytirgich kaskadlaridan
foydalaniladi K118UL1 shunday sxemalarning namunasi bolsquola oladi Olsquozgarmas
tok kuchaytirgichlari asosida turli matematik operatsiyalarni bajaruvchi operatsion
120
kuchaytirgichlar qurish mumkin Operatsion kuchaytirgichlar (OK) yuqori
kuchaytirish koeffitsiyenti katta kirish va chiqish qarshiligi bilan xarakterlanadi
67 - rasm Operatsion kuchaytirgichlarning sxemasi
Operatsion kuchaytirgichlar kirish diffenrensial kuchaytirgichlaridan iboratdir
(67-rasm) Kuchaytirgich inventorlovchi (-) va inversion (+) kirishga egadir
Sxemalarda OK uchburchak tarzidan ifodalanadi (67-rasm a) Signal qaysi
kirishga berilganiga qarab OK inventorlovchi yoki inversion usullarda ulanadi
Inventorlovchi usulda kirish kuchlanishi OK ning inversion kirishiga
beriladi (438-rasm v) inversion kirish esa nol potensialga egadir
Kirish toki
1
0``
Z
UI kir
kir (632)
Chiqish kuchlanishi
`` bogkirchiq ZIU (633)
Kuchlanish uzatish koeffitsiyenti
1
1
`
`)(
Z
Z
ZI
ZI
U
UрК
bog
kir
bogkir
kir
chiq (634)
Bunday uzatish koeffitsiyenti ideallashtirilgan OK ga xosdir Rkir= Rchik=0
va kuchlanshni kuchaytirish koeffitsiyenti K= deb hisoblasak OK
121
ideallashtirilgan bolsquoladi Aslida real OK larning uzatish koeffitsiyenti K(r) ideal
OK ning K(r) idan taxminan 003 ga farq qiladi
OK ning inversion usulda ulanganda kirish kuchlanishi uning inversion
kirishiga beriladi Bunda teskari boglsquolanish kuchlanishi
1
1bog
chiqtbZZ
ZUU (635)
OK ning kirishdagi kuchlanishi
tbkirkir UUU ` (636)
Chiqishdagi kuchlanishi
chiqkirchiq UUКU `( (443) yoki К
КUU kir
chiq1
(637)
Kuchaytirish koeffitsiyenti
КК
К
К
UК
КU
U
UК
kir
kir
kir
chiq
11
11
1
1
1`)1(
` (638) 1К
bolsquolganida 1
`К
OK lar yordamida signallarni qolsquoshish differensiallash integrallash va ular
ustida boshqa matematik operatsiyalar bajarish mumkin Kirish sishnalini
integrallovchi sxemani kolsquorib chiqamiz (439a -rasm) Kirish zanjiriga rezistorni
teskari boglsquolanish zanjiriga esa kondensator ulaymiz Rezistordan olsquotayotgan tok
R
ui kir`
(639)
Bu tok kondensatordan olsquotib uni zaryadlaydi va uc kuchlanishni hosil qiladi
(ushbu kuchlanish chiqish kuchlanishidir)
122
1
0
`1
dtuRC
u kirc (640)
Differensiallovchi kuchaytirgichda kirish zanjiriga kondensator S ni
boglsquolanish zanjiriga rezistor R ni ulaymiz (439b-rasm) Kirish kuchlanishi
kondensatorni zaryadlaydi va undagi kuchlanish kirish kuchlanishiga teng bolsquoladi
uc=u`kir Kondensatordan olsquotayotgan tok
dt
duCi kir`
(641)
Bu tok kuchaytirgichga bormay R qarshilikdan olsquotib unda kuchlanish
pasayuvini hosil qiladi
dt
duRCiRu kir
chiq
` (642)
OK summator sifatida ishlatilganda bir nechta kirish kuchlanishlarining
yiglsquoindisini aniqlash operatsiyasini bajaradi Bunda OK ning inventorlovchi
kirishiga qolsquoshiladigan signallar beriladi chiqishdan esa ularning yiglsquoindisi
olinadi 68-rasmda jamlovchi OK ning sxemasi kolsquorsatilgan Kirxgofning birinchi
qonuniga binoan A tugundagi toklar yiglsquoindisi 0 ga teng
ikir1 +ikir2+ikir3-ikir4=0 (643)
68-rasm jamlovchi OK ning sxemasi
123
Тoklarni kuchlanishlar orqali ifodalasak
043
3
2
2
1
1
R
u
R
u
R
u
R
u chiqkirkirkir (644)
Bundan 4
3
34
2
24
1
1 RR
uR
R
uR
R
uu кirкirkir
chiq (645)
Bundan tashqari OK lar logarifmlash potensirlash va boshqa operatsiyalarni
xam bajara oladi Ular radioelektronika sxemalarida ham keng qolsquollaniladi OK
ning teskari boglsquolanish zanjiriga ikkilangan Т-simon RC-kolsquoprikli zanjir
olsquornatilsa sxema yuqori chastota ajratish xususiyatiga ega bolsquoladi 1560-rasmda
chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarakteristikasi
kolsquorsatilgan Sozlash chastotasi deb ataluvchi RCf
21
0 chastotada kuchlanishni
uzatish koeffitsiyenti kir
chiq
U
U kamayib ketadi Bunda teskari boglsquolanish talsquosiri
kamayib kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti (Ki tb) shu kaskadning
teskari boglsquolanishda bolsquolmagandagi koeffitsiyenti (Ki max) ga tenglashadi
62 GIDRAVLIK KUChAYТIRGIChLAR
Gidravlik kuchaytirgichlar avtomatika tizimlarida keng ishlatilmoqda
Ayniqsa zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichlar eng
kolsquop tarqalgan Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishidagi avtomatika
tizimlarida gidravlik kuchaytirgichlar pnevmatik kuchaytirgichlarda nisbatan
kolsquoproq ishlatiladi Ular mobil mashinalarning avtomatika tizimlarida (olsquornatma
agregatlarni boshqarish uchun) va traktorlar hamda kombaylarni avtomatik
xaydash (boshqarib borish) tizimlarida ishlatilmoqda
Zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichning
prinsipial sxemasi 69 a-rasmda kolsquorsatilgan (odatda porshenli nasoslar ishlatiladi)
Ish suyuqligi yoki temperaturali qovushoqlik koeffitsiyenti kichik bolsquolgan
maxsus suyuqliklarning bosimini hosil qiladi va bu bosimni saqlaydi Bosim
olsquotkazib yuborish klapani bilan rostlanadi Kuch silindri 4 ga birlashtirilgan
124
kanallar neytral vaziyatda tolsquoliq yopilgan bolsquoladi Porshen 5 xarakatlanmaydi
Agar zolotnik 3 ga yuqoriga yolsquonalgan kirish talsquosiri x berilsa u holda zolotnik
yuqoriga xarakatlanib teshiklarni ochadi shunda kuch silindrining yuqori
bolsquoshliglsquoiga bosim ostidagi moy kiradi pastki bushlik esa ayni vaqtda kaytarib
tukish trubasiga tutashadi Nasos 1 ishlab bak 6 dagi moyni kuch silindri ichiga
xaydagani uchun yuqori bushlikdagi bosim oshadi va porshen 5 pastga siljiydi
Porshenning xarakati tezligi - silindrga kelayotgan va undan ketayotgan moy
miqdoriga boglsquolik bu esa olsquoz navbatida teshiklarning ochilish qiymatiga boglsquolik
Gidravlik kuchaytirgichlarnig statikaviy xarakteristikasi 69 b-rasmda
kolsquorsatilgan
69 -rasm Zolotnikli gidravlik kuchaytirgichning sxemasi va uning statik
tavsifnomasi
Хarakteristikada quyidagi zonalar bor 2a ga teng nosezgirlar zonasi Bu
zonaning paydo bolsquolishiga sabab shuki zolotnik belboglsquoining kengligi teshikning
kengligidan bir oz katta - tolsquoyinish zonasi Bu zona zolotnik teshiklarning tolsquoliq
ochilishiga mos bolsquoladi shuning uchun porshening xarakatlanish tezligi bu yerda
endi kattalasha olmaydi Agar zolotnik siljiganda (69-rasm) topshiriqlar tolsquoliq
ochiladigan holatga (Х max) yeta olmasa va nosezgirlik zonasi elsquotiborga olinmasa
statik xarakteristkasini taxminan chiziqli deb hisoblash mumkin (rasmda punktir
bilan kolsquorsatilgan)
125
Gidrokuchaytirgichlar teskari aloqasiz va gidrotsilindr porshenning vaziyati
bolsquoyicha bikr teskari aloqali qilib ishlab chiqariladi Gidrokuchaytirgichlarning
chiqishida katta quvvatlarni olish uchun kaskadli birlashtirish usuli qolsquollaniladi
shunda birinchi kuchaytirgichning ijrochi organi navbatdagisining rostlovchi
organiga talsquosir etadi
Gidrokuchaytirgichlarning chiqish quvvati bir olsquon yuz va bundan ortiq
kilovattni tashkil etishi mumkin kuchaytirish koeffitsenti juda katta (310 ---
310 ) bolsquolib kuchaytirgichi juda tezkor
63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari
Ushbu turdagi kuchaytirgichning sxemasi 610-rasmda kolsquorsatilgan
Mumdshtukdan 3 tezlik bilan oqib chiqarilgan suyuqlikning bosimi uning holati
neytraldan olsquozgartirilganda 4 va 5 quvurchalarda olsquozgaruvchan bosimga
aylantiriladi Oqim quvurchasi 2 olib beruvchi 1 quvurga ulangan Mumdshtukdan
oqib chiqayotgan suyuqlik quvurchalarni birisiga olsquotib tezlikni bosimga
aylantiriladi Mumdushtukni neytral holatida 4 va 5 quvurchalardagi bosim teng va
porshen 7 xarakatlanmaydi Mumdshukni holati olsquozgarilishi bilan quvurchalarni
bittasida bosim oshib ikkinchisidan kamayib ketadi Buning natijasida porshen
xarakatlanib ijro mexanizmni ishga tushiradi
610-rasm Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichning sxemasi
126
7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari
71 Ijro mexanizmlari haqida tushuncha va ularning turkumlanishi
Avtomatik rostlash tizimining ijro mexanizmi deb rostlovchi organi
uzatilayotgan signalga muvofiq xarakatga keltiruvchi moslamaga aytiladi
Rostlovchi organni vazifasini drossellar tolsquosqichlar klapanlar shiberlar bajaradi
Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari chiqish validagi aylanish
momentining nominal qiymati yoki chiquvchi shtokdagi talsquosir etuvchi kuch
aylantiruvchi moment yoki kuchlarning maksimal qiymati nosezgirlik maydoni
inersionlik vaqtini kolsquorsatuvchi vaqt doimiysi ijro mexanizmlarini chiqish valining
aylanish vaqti yoki uning shtokining surilish vaqti
Ijro mexanizmini ishdan tolsquoxtagandan solsquong turglsquounlashgan rejim vaqtida
ishlab turganda chiqish organining surilishi yugurish holati deb ataladi Bu holat
rostlash sifatiga talsquosir kolsquorsatadi
Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari ndash ularning statik va dinamik
tavsifnomalari hisoblanadi Dinamik xususiyatlariga kolsquora ijro mexanizmlari
integrallovchi zvenolar guruxiga kiradi W(p)= 1 Тim r bu yerda Тim ndash
maksimal chiqish signali vaqtida IM chiqish organining tolsquoliq surilish vaqti
Ijro mexanizmlarini quyidagi asosiy belgilariga kolsquora sinflarga ajratish
mumkin foydalanilgan energiya turiga kolsquora chiquvchi organning xarakat
xarakteriga kolsquora foydalanilgan yuritma turiga kolsquora hamda chiquvchi organning
xarakatlanish tezligiga kolsquora
Foydalanilgan energiya turiga kolsquora IM lar elektrik pnevmatik gidravlik
turlariga ajratiladi (71-rasm) Chiquvchi organ xarakat xarakteriga qarab IM lar
aylanuvchan va tolsquoglsquori xarakatlanuvchan guruxlarga ajratiladi Aylanuvchan IM lar
bir marta aylanuvchan va kolsquop marta aylanuvchan bolsquolishi mumkin
Foydalanilgan elektr yuritma kolsquorinishiga qarab IM lar elektr yuritmali
elektromagnitli porshenli va membranali bolsquolishi mumkin
127
Chiquvchi organning xarakatlanish tezligiga kolsquora IM lar doimiy tezlikka
ega bolsquolgan hamda chiquvchi organning surilish tezligi chiquvchi signalga
proporsional bolsquolgan IM larga ajratiladi
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida elektrik IM lar keng tarqalgan
Ularni 2 ta asosiy guruxga ajratish mumkin elektr dvigatelli va elektromagnitli
(72-rasm)
Birinchi guruxga elektr yuritmali IM lar kiradi Elektr yuritmali IM lar
odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil topadi (oxirgisi bolsquolmasligi
ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida yuritma va tormozga beriladi
mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi organni xarakatga keltiradi
Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz mexanizmni tolsquoxtatadi
Ikkinchi guruxga solenoidli IM larni kiritish mumkin Ular turli xil
rostlovchi klapanlar vintellar zolotniklar va boshqa elementlarni boshqarish
uchun qolsquollanilishi mumkin Bu guruxga elektromagnitli muftalarni kiritish
mumkin Solenoidli mexanizmlar odatda faqat ikki pozitsiyali rostlash tizimlarida
qolsquollaniladi
Elektr yuritmali IM lar odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil
topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida
yuritma va tormozga beriladi mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi
organni xarakatga keltiradi Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz
mexanizmni tolsquoxtatadi
71-rasm Ijro mexanizmlarining energiya turiga qarab turlanishi
IJRO MEXANIZMLARI
GIDRAVLIK PNEVMATIK ELEKTRIK
128
72 Elektrik ijro mexanizmlari
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida statsionar qurilmalar va
jarayonlarni avtomatlashtirishda asosan elektrik ijro mexanizmlari xarakatlanuvchi
mashinalarda esa gidravlik va pnevmatik ijro mexanizmlari qolsquollaniladi
Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining
turkumlanish sxemasi 72-rasmda kolsquorsatilgan
72-rasm Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining
turkumlanishi
74 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari
Тakomillashtioilgan elektrik ijro mexnizmlari kolsquop aylanishli quvurli
armaturani distansion boshqaruvi uchun qolsquollanadi Bu ijro mexanizmlari
MABVGD rusumli elektr yuritmalari nomini olgan bolsquolib ular gidromelirrativ
ELEKTRODVIGATELLI ELEKTROMAGNITLI
ELEKTRIK IJRO MEXANIZMLARI
Bir aylanishli
Korsquop aylanishli
Qadamli
Doimiy aylanishli
Sоlenоidli U
zo
q m
ud
datli
tok o
rsquotkazuvch
an
Qis
qa m
ud
datli
tok lsquootk
azuvch
an
Elektromagnitli mufta
129
tizimlarining avtomatlashtirilgan nasos stansiyalarida qolsquollaniladi Ular bir-
biridan maksimal aylanish momenti reduktorining tuzilishi gabarit ulanish
olsquolchamlari va balsquozi konstruktiv elementlari bilan farqlanadi Elektr
yuritmalarining barcha konstruktiv elementlari maksimal darajada
unifiksiyalangan yuritma validagi ruxsat etilgan momentni chegaralovchi maxsus
qurilmalari va boshqaruv sxemalariga ega elektr yuritmalarini ekspluatatsiya
sharoitlariga kolsquora normal holatda ishlashi uchun 7 1-jadvalda ularni tiplariga
kolsquora texnik malsquolumotlar keltirilgan Elektr yuritmalarining normal holatidagi
joylashtirilishi vertikal holat hisoblanadi (yuritma vali vertikal joylashtiriladi)
7 1-jadval
Elektr
motor tipi
Joylashtirilishi Ishchi harorat
oraliglsquoi S
Тashqi muxitning
nisbiy namligi
20 Sda
Moylash
davriyligi
M Хonalardagi va
ochiq havodagi
statsionar
qurilmalar
-20hellip+35 80gacha Uch oyda 1
marta
A - -40hellip+40 95 gacha
BVGD Bir yildan
kam emas
BVGD tipli elektr yuritmalarining ish prinsipi va tuzilishini kolsquorib
chiqamiz
Elektr yuritmaning knematik sxemasi 73 - rasmda keltirilgan Elektr
yuritma quyidagi asosiy elementlar va qismlardan tashkil topgan korpus
chervyakli silindrik reduktor qolsquol dubleri qismi elektr motori yolsquol va moment
olsquochirgichlari qutilari
Yolsquol va moment olsquochirgichlari qutilari korpusga mahkamlanadi Korpusga
podshipniklardagi 46-chervyakli 45 shlikli val montaj qilingan Shirikli valda
aylantiruvchi momentni chegaralovchi mufta joylashgan 6-maxovikli qolsquol
dublerlari sharikli valni oxiriga ulangan Shu yerda bolsquosh qilib kulachokli 4-
silindirik glsquoildirak joylashtirilgan Korpusga xuddi shunday ravishda yolsquol va
moment olsquotkazgichlari qutisiga aylanishni uzatuvchi 43-chervyakli glsquoildirakka
ega bolsquolgan va 40 41-silindrik shestrnyalari bilan plita ulangan
130
73- rasm Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari
(elektr yuritmalar surgichlar)iing knematik sxemasi
Quti quyidagi asosiy elementlarda tashkil topgan 34-chervyakli yolsquol
olsquochirgichlari qismi 33- chervyakli glsquoildirak 2730-kulochoklar2526- moment
olsquotkazgichlari 24 va 36-richaglari purjinalar 22 35-blokirovka kulochoklari
2331- mikroutkazgichlar 2132 shestrnali kolsquorsatkich qismi 1920 strelka 18
17-shestrnyali distansion kolsquorsatkichlar qismi 16-potensioner
Elektr motori ishga tushirilganda elektr yuritma quyidagicha ishlaydi
Aylanma xarakat elektr motoridan 234-silndirik glsquoildirak va 5-kulachokli mufta
orqali 45 sharikli valga uzatiladi 46 chervyak glsquoildirak orqali aylantiruvchi
moment ishchi organning (surglsquoich) yuritma valiga uzatiladi Bundan tashqari
47 chervyak 43 chervyali glsquoildirak 41 va 40- silindirik shestrnalar orqali xarakat
39-vilka 33 va 34 chevyak jufti 019 shestrnya 18 kolsquorsatkich strelkasi va 17
shesterna orqali 16-potensiometr valikiga uzatiladi Elektr motorini ishida
aylanishi momentini maxovikka uzatish mumkin emas chunki maxovikni 7-
kulochokli vtulkasi ajratilgan holatda bolsquoladi Bu vaqtda 5 muftoning kulokchalari
5-silindirli glsquoildirak kulokchalari bilan boglsquolanib qoladi va ular orqali harakat 45
shlitsli valga uzatiladi Elektr motori qolsquoshilganda 6-mufta kulachoklari bilan 4
glsquoildirak kulachoklari birlashadi bu holda 5-mufta 9 shtok orqali 7 vtulkani 45
131
shpitsli val kulachoklaridan bolsquoshatadi Bunday mexanik blokirovka 45 shlitsli
valni birvaqtning olsquozida elektr motori va qolsquol boshqaruvida ishlashini oldiini oladi
Elektr yuritmalar aylanish momentini 3 tomonlama chegaralovchi mufta bilan
ishlab chiqariladi Ularning ish prinsipi quyidagicha maxkamlovchi armatura
ishchi organi uning laquoOchiqraquo va laquoYopiqraquo holatlarining qandaydir Oraliq
holatlarida aylanish momenti maksimal qiymatida bolsquolgan 44 yuritma vali
tolsquoxtaydi Bu vaqtda 46 chervyak 42 chervyakli glsquoildirak olsquoqiga uraladi va buni
natijasida xarakatlanayotgan 1 elektr motori orqali shtitslar bolsquoylab olsquoqning
yolsquonalishida xarakatlana boshlaydi
46 ndash chervyakning oldinga xarakati 10 richag 11 uk 12 ndash tishli sektor 14
va 39 vilkalar 13 15 37 38 ndash silindrli glsquoildiraklar yordamida 25 va 26 moment
kulachoklarining aylanma xarakatiga olsquozgartirib beradi Ular aylanganda 24 va 36
richaglar 21 va 32 mikroalmashlab ulagichlarni quyib yuboradi va elektr motor
zanjiri uziladi M va A tiplaridagi elektr motorlari tuzilishi jixatidan BVG va D
tipidagi elektr motorlaridan farq qiladi Ularda chervyakli reduktor olsquorniga silindrli
reduktor qolsquollaniladi Yana bir qancha kinematik bolsquoglsquoinlarda malsquolumot
olsquozgarishlar bor lekin motorlarining barcha turlarining ish prinsipi bir xil
Maksimal tok relesiga ega bolsquolgan elektr yuritmalar Elektr motorlarni
yuklamalardan ximoyalash va maxkamlovchi armaturani maxkamlab yopish
maqsadida ish tipdagi elektr yuritmalar statorining fazalaridan biriga tok relesi
bilan talsquominlanadi
Elektr motori validagi qarshilik momenti ortishi bilan ishchi tok taxminan
aylanish momenti kavadratiga proporsional ravishda ortadi Shuni hisobga olib
aylanish momentini chegaralovchi mufta olsquorniga tok relesini qolsquollash mumkin Shu
maqsadda elektr motorini talsquominlovchi kuch tarmoglsquoining fazalaridan biriga oniy
xarakatli maksimal tok relesi ulanadi Uning ajratuvchi kontakti esa reversiv
magnit ishga tushirgich glsquoaltagi zanjiriga ulanadi
Maksimal tok relesini qolsquollash elektr yuritma konstruksiyasini
soddalashtirish uning massasi va gabarit olsquolchamlarini kamaytirish imkoniyatini
beradi lekin bu holda boshqaruv sxemasi bir muncha murakkablashadi Maksimal
132
tok relesi bolsquolgan elektr motorlari faqat solsquorglsquoichlarda olsquornatiladi Shpindel
armaturasidagi aylanish momenti siljiganda elektr motori rele yordamida yolsquol
olsquochirgichi bilan xarakatga keladi
75 Elektromagnitli ijro mexanizmlari
Avtomatik rostlash va boshqarish tizimlarida elektr energiyasini ishchi
organning tekis xarakatiga aylantirib beruvchi elektromagnitli uzatmalar IM lar
sifatida qolsquollanishi mumkin Bu elementlar yana solenoidli mexanizmlar deb ham
yuritiladi
Elektromagnitli IM lar tipi tuzilishiga kolsquora chiqish koordinatasi
kolsquorinishlarga ajratilishi mumkinntolsquoglsquori xarakatlanuvchan rostlovchi organga ega
bolsquolgan IM lar uchun siljish tezlik talsquosir qiluvchi kuch aylanuvchan xarakatga
ega bolsquolgan rostlovchi organli IM lar uchun aylanish burchagi aylanish chastotasi
aylanish momenti
Elektromagnitlar olsquozgaruvchan (bir fazali va uch fazali) olsquozgarmas tokli
bolsquolishi mumkin Ularning asosiy tavsifnomasi yakorning surilishi yakorning
surilishi va tortish kuchi orasidagi boglsquolanish yakorning surilishi va
elektroenergiya sarfi ishga tushish vaqti orasidagi boglsquolanish
Yakorning maksimal surilishiga qarab qisqa yurishli va uzun yurishli
elektromagnitlar ajratiladi
Elektromagnitlar qolsquoyidagi talablarga javob berishi kerak
1 Тanlanayotgan konstruksiya siljish uzunligi tortish kuchi va berilgan
tortish tavsifnomasiga mos kelishi kerak
2 Тez xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalangan magnitli olsquotkazgichga
ega bolsquolgan elektromagnitlar sekin xarakatlanuvchan tizimlar uchun
shixtalanmagan magnit olsquotkazgichga ega bolsquolgan hamda massivli mis gilzali
elektromagnitlar qolsquollanilishi mumkin
3 Ishga tushish sikllari soni yolsquol qolsquoyilgandan kam bolsquolishi kerak
133
4 Bir xil mexanik ishlar uchun olsquozgaruvchan tok elektromagnitlari
olsquozgarmas tokda ishlovchi elektromagnitlarga nisbatan kolsquoproq elektroenergiya
talab qiladi
5 Elektromagnitlar ishlatish uchun qulay va oddiy bolsquolishi kerak
Elektromagnitlarni kuchlanish tok va quvvat kattaliklari orqali tanlash
mumkin Elektromagnit tanlangandan solsquong uning cholsquolglsquoamlari qizishga nisbatan
xisoblanadi Bu holda ruxsat etilgan qizish harorati 85900 S xisobida olinadi
76 Elektromagnitli muftalar
Muftalar mdash uzatma va ishchi mexanizmlar orasidagi boglsquolovchi zveno
hisoblanadi Ularning ish prinsipi boglsquolovchi elementlarning elektromagnit
xususiyatlariga asoslangan
Elementlarning boglsquolanishi kolsquorinishiga qarab muftalar funksiyali quruq
ishqalanuvchan qovushoq ishqalanuvchan va siljish muftalarga ajratiladi
Quruq ishqalanish muftasi (74 a-rasm) 3 va 9 vallarga boglsquolangan 5 6 -
ikkita yarim mufta holda 2 xalqa va 4 shetkalardan kuchlanish qabul qiluvchi 1
cholsquolglsquoamdan tashkil topgan 6- yarim muftaning boshqariluvchi qismi 8-
shponkaning olsquoqi bolsquoyicha xarakatlanadi u ishchi mexanizmning 9-vali bilan
boglsquolangan Boshqariluvchi 6 mufta 7 prujina yordamida 5 boshqaruvchi
muftaga nisbatan siqiladi Cholsquolglsquoamlarga elektr toki berilishi bilan hosil
bolsquolgan elektromagnit maydon 7 prujina kuchini yengib boshqariluvchi 6
muftani tortadi Ishqalanish kuchlari hisobiga 5 va 6 yarim muftalarda hosil
bolsquoladigan aylantiruvchi moment boshqaruvchi valdagi boshqariluvchi valiga
olsquotkaziladi Uzatilayotgan aylantiruvchi momentni kattalashtirish uchun
muftalarni kolsquop diskli kolsquorinishda tayyorlanadi
Qovushoq ishqalanuvchi muftalar (74 b-rasm) ferroparo-shakli yoki
magnitli emulsiyali tarkibiga ega bolsquolib boshqariluvchi va boshqaruvchi
elementlarda boglsquolovchi qatlam hosil bolsquoladi Bunday muftalarning xarakterli
tomoni shundaki magnit oqimi ortib borishi bilan uzatiluvchi aylantiriluvchi
moment ortib boradi Bunday muftalar yuklamalarga nisbatan chidamli bolsquolib
134
tez xarakatlanuvchan IM lardan hisoblanadi (vaqt doimiysi Т=0005 0008 s)
ularning uzatish koeffitsiyenti K=3500 Bu muftalar konstruktiv tuzilmasiga
kolsquora glsquoaltaklarning joylashishi soni ishchi yuzasining shakliga tok
olsquotkazgichlarining kolsquorinishi va boshqa belgilariga kolsquora farqlanadi
74-rasm Quruq ishqalanish va qovushoq ishqalanish muftasining
konstruktiv va elektr sxemalari
8-bob Avtomatika rostlagichlari
135
81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari
Avtomatik rostlagichlar sanoatning turli soxalarida texnologik jarayonlarni
avtomatlashtirishda keng ishlatiladigan texnikaviy vositalar hisoblanadi
Rostlagichlarni klassifikatsiyalash rostlanuvchi miqdorning turi rostlagichning ish
usuli ishlatiladigan energiya turi ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga
kolsquorsatiladigan talsquosirning xarakteri rostlagich ishining tavsifnomasi (rostlash
qonuni) kabi xususiyatlarga asoslanadi
Rostlanuvchi miqdorning turiga kolsquora rostlagichlar quyidagilarga bolsquolinadi
bosim sarf satx namlik va kabi rostlagichlar Ishlash usuliga kolsquora bevosita va
bilvosita talsquosir qiluvchi rostlagichlar mavjud Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi
organini ishga tushirish uchun rostlanuvchi oblsquoektdan olingan energiyaning olsquozi
bilan ishlovchi rostlagichlar bevosita tarsquosir qiluvchi rostlagich deb ataladi Agar
ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organini ishga tushirish uchun qolsquoshimcha
energiya kerak bolsquolsa bilvosita tarsquosir qiluvchi rostlagichlar ishlatiladi
Foydalaniladigan energiya turiga kolsquora rostlagichlar elektr pnevmatik gidravlik va
aralash (elektr-pnevmatik pnevmo-gidravlik va xokazo) rostlagichlarga bolsquolinadi
Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga kolsquorsatiladigan talsquosirning
xarakteri jihatidan rostlagichlar uzlukli va uzluksiz ishlovchi bolsquoladi Uzlukli
ishlovchi rostlagichlarda ijro etuvchi mexanizmning faqat rostlovchi organi
rostlanuvchi miqdorning uzluksiz muayyan qiymatida xarakat qiladi Rostlanuvchi
miqdorning olsquozgarishi va rostlovchi talsquosir olsquortasidagi boglsquolanish (yoki ijro etuvchi
mexanizm rostlovchi organining xarakati) yalsquoni rostlash qonuni nazarda tutilgan
ish tavsifnomasiga kolsquora rostlagichlar pozitsion integral (astatik) proporsional
(statik) izodrom (proporsional-integral) proporsional-differitsial (oldindan talsquosir
etuvchi statik) proporsional-integral-differinsial (oldindan talsquosir etuvchi izodrom)
bolsquoladiRostlanuvchi miqdorni vaqt davomida talab qilingan chegarada saqlab
turish jihatidan rostlagichlar stabillovchi programmali va kuzatuvchi
rostlagichlarga bolsquolinadi Stabillovchi rostlagichlar rostlanuvchi miqdorning
136
berilgan qiymatga (malsquolum darajadagi xato bilan) tenglashishini talsquominlaydi
Programmali rostlagichlar maxsus programmali topshiriq bergich yordamida
rostlanuvchi miqdorning vaqt bolsquoyicha avvaldan malsquolum bolsquolgan programma
(qonun) bolsquoyicha olsquozgarishini talsquominlaydi Bu programma texnologik reglament
talablariga muvofiq tuzilgan bolsquoladi Kuzatuvchi rostlagichlarda rostlanuvchi
miqdorning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi rostlagich topshiriq bergichga bilvosita talsquosir
qiluvchi boshqa kattalikning olsquozgarishiga mos bolsquoladi
Avtomatik rostlagichlarning xarorat misolidagi funktsional-strukturabiy
sxemasi 81-rasmda keltirilgan
81-rasmd Xaroratni avtomatik rostlagichlarning funktsional-strukturabiy sxemasi
BО-boshqarish oblsquoekti U-uzgartirgich (хаrorat datchigi) ТО-taqqoslash va
topshirish organi ТА-teskari aloqa КО-kuchaytirish organi ИМ-Ijro mehanizmi
TB-talsquominot bloki
82 Proporsional rostlagichlar
Proporsional rostlagichlar deganda rostlovchi organning rostlanuvchi
parametri va topshirilgan miqdor orasidagi farqqa nisbatan proporsional siljishi
tushuniladi Rostlanuvchi parametrning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi va rostlovchi
organning siljishi bir qonun bolsquoyicha amalga oshadi Rostlanuvchi parametrning
har bir miqdoriga rostlovchi organning malsquolum bir holatiga mos keladi
BО
ИМ
ТА
U
КО
TB
137
PR 25 proporsional rostlagich PR 25 rostlagich rostlanuvchi parametrni
berilgan kattalikda ushlab turish maqsadida chiqishda ijro etuvchi mexanizmga
talsquosir etuvchi uzluksiz signal olish uchun molsquoljallangan Asbob ikkilamchi
asbobning qolsquol bilan topshiriq bergichi yoki standart pnevmatik signalli boshqa
qurilmadan masofadan turib topshiriq oluvchi rostlagichdan iborat (81-rasm)
Rostlagich ikkita taqqoslash elementlari 1va 3 drosselli summator 2 quvvat
kuchaytirgichi 4 uchiruvchi rele 5 qolsquol bilan topshiriq bergich 6 lardan iborat
Тopshiriq bergich va olsquolchov asbobolaridan kelgan Rt va R3 signallar taqqoslash
elementi 1 ning membranalariga talsquosir etadi (manfiy kamera V musbat kamera B)
va teskari aloqa membranalarida havo bosimi hosil qilgan kuch (kamera A) bilan
muvozanatlashadi
81-rasm PR 25 proporsional rostlagichning prinsipial sxemasi
82-rasm Proporsional-integral rostlagichning prinsipial sxemasi
138
83 ndashrasm Avvaldan talsquosir rostlagichi sxemasi ndash PF-21
Тaqqoslash elementi 1 ning R1 chiqish bosim olsquotkazuvchanligi bolsquolgan
drosselli summator 2 ning rostlanuvchi drosseli orqali taqqoslash elementi 3 ning a
kamerasiga boradi xuddi shu kameraga olsquotkazuvchanligi bolsquolgan drosselli
summator 2 ning olsquozgarmas drosseli orqali Rchiq=RIV
chiqish bosimi ham keladi
Тaqqoslash elementi 3 ning chiqish bosimi quvvat kuchaytirgichi yordamida
kuchaytiriladi hamda ikkinchi taqqoslash elementi bilan manfiy teskari aloqada
bolsquoladi Sistemada hosil bolsquoladigan avtotebranishlarni yolsquoqotish maqsadida
taqqoslash elementi 3 ga ikkita teskari aloqa kiritilgan V kameraga manfiy va B
kameraga musbat Sistema muvozanati buzilgan hollarda rolsquoy beradigan
avtotebranishlar musbat teskari aloqa yolsquoliga olsquornatilgan olsquozgarmas drossel bilan
tolsquoxtatiladi Qolsquol bilan boshqarishga olsquotish maqsadida rostlagichni uzish uchun
olsquochiruvchi rele 5 dan foydalaniladi PR25 rostlagich PV101E PV101P
PV102E PV2P PV32 tipidagi ikkilamchi asboblar bilan birgalikda ishlaydi
83 Integral rostlagichlar
Integral (astatik) rostlagichlar deb rostlanayetgan parametr topshirilgan
qiymatdan chetga chiqarish rostlovchi organning rostlanuvchi parametr chetga
chiqishiga proporsional tezlikda xarakat qilishiga aytiladi Astatik rostlagichlar
ishlatilganda rostlanuvchi parmetrning muvozanat qiymati nagruzkaga boglsquoliq
emas va statik xato nolga teng bolsquoladi Agar rostlanayotgan kattalik berilgan
139
qiymatidan chetga chiqsa astatik rostlagich rostlovchi organi rostlanuvchi kattalik
qiymati topshirilgan darajaga yetguncha xarakatga keltirib turadi
Olsquozining dinamik xususiyatlari jihatidan integral rostlagichlar turglsquoun emas
shuning uchun ham ular mustaqil qurilma sifatida ishlab chiqarilmaydi
84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar
PR321 rostlagichning vazifasi PR 25 rostlagichning vazifasiga olsquoxshash U
taqqoslash elementlari I III VI droselli summator II quvvat kuchaytirgich IV
uzuvchi relelar V VII va siglsquoim VIII dan iborat (82- rasm) Bu rostlash bloki
ikkita proporsional va integral qismlardan tuzilgan Ularning kirishiga datchikdan
rostlanayotgan kattalikning pnevmatik signali Rn va ikkilamchi asbobga
olsquornatilgan topshiriq bergichdan rostlanuvchi kattalikning berilgan qiymati kelib
02 1 kgsm2
oraliqda bolsquoladi Blokning proporsional qismi glsquoalayonlanishdan
solsquong xarakatga kelib uning olsquozi esa summator I III va drosselli summator II dan
tuzilgan PR321 rostlovchi blokining integral qismi summator VI va kuchaytirish
koeffitsiyenti K=1 bolsquolgan birinchi darajali aperoidik zvenodan tuzilgan bolsquolib
pnevmatik integrallovchi zvenodan iborat Proporsional va integral qismlarning
chiqish signallari yacheyka II da qolsquoshiladi Buning uchun integrallovchi
zvenoning chiqishi yacheyka II ning I va III summatorlari kirishiga berilishi
lozim
Sozlash parametrlarining (kuchaytirish koeffitsiyenti - Kr izodrom vaqti - Тi)
olsquozaro boglsquoliq emasligi blokning muxim afzalligidir Kuchaytirish koeffitsiyenti
(Kr) drosselli summatordagi olsquozgaruvchi drosselning olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib
olsquornatiladi drossellash diapozoni DD=3000 5 chegarada olsquozgaradi bu esa
kuchaytirish koeffitsiyentining qiymati 003 20 bolsquolishiga mos keladi Izodrom
vaqti Тi aperiodik zveno tarkibiga kirgan olsquozgaruvchi drosselning
olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib olsquornatiladi va u 3 sekunddan 100 minutgacha
bolsquolishi mumkin PR321 rostlagich ham PR25 rostlagichi ishlaydigan ikkilamchi
asboblar bilan birgalikda ishlaydi
140
Maxalliy topshiriq bergich PR322 rostlagichi PR321 dan asbob kirishining
topshiriq liniyasida qolsquol bilan topshiriq bergich borligi bilan farqlanadi
PR326 va PR329 rostlagichlari kerak bolsquolgan drossellash diapozonini olsquornatish
imkonini beruvchi qayta qolsquoshgich bilan talsquominlangan Qayta qolsquoshgichning uchta
qayd qilingan xolati bor
I DD=2 50 II DD=50 200 III DD=200 800
Тi =0025 minutdan gacha olsquozgaradi PR329 rostlagichi PR326 dan maxalliy
topshiriq bergichi borligi bilan farq qiladi
Тolsquoglsquori chiziqli statik tavsifnomali PR321 va PR332 rostlagichlarida
drossellash diapozonini 2 3000 gacha sozlash mumkin
PR323 va PR333 nisbat rostlagichlari ikkita parametr nisbatini ushlab turish
maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish
uchun xizmat qiladi Rostlagichlarda nisbat zvenosi bolsquolib unga doimiy drossel
rostlovchi drossel va topshiriq bergichlar kiradi Nisbatni sozlash chegarasi 11
dan 51 gacha yoki 11 dan 101 gachaPR324 va PR334 nisbat rostlagichlari
ikkita parametr nisbatini uchinchi parametr bolsquoyicha tolsquoglsquorilash bilan ushlab turish
maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish
uchun hizmat qiladi
85 Proporsional-differinsial rostlagichlar
Agar rostlash oblsquoektida yuklanishning olsquozgarishi tez va keskin shuningdek
kechikish katta bolsquolsa izodrom rostlagichlar talab etilgan rostlash sifatini talsquominlay
olmaydi yalsquoni bu holda ularda katta dinamik halsquovo hosil bolsquoladi Rostlash
jarayonini parametrning olsquozgarish tezligiga boglsquoliq bolsquolgan qolsquoshimcha kirish
signali vositasida yaxshilash mumkin Kechikishi sezilarli bolsquolgan oblsquoektlarda
texnalogik jarayonlarni rostlash uchun PD- rostlagichlarni ishlatish maqsadga
muvofiqdir
Agar differinsial qism rostlovchi talsquosirning boshqa qismlariga qolsquoshilsa tolsquoglsquori
(avvaldan talsquosir) ayrilgan holda esa teskari avvaldan talsquosir bolsquoladi Тolsquoglsquori
avvaldan talsquosir rostlagichi PF21 rostlash zanjiriga berilgan kattalikdan
141
parametrning chetga chiqish tezligiga mos talsquosir kiritish uchun molsquoljallangan (83-
rasm)
Siqilgan xajmdagi xavoning kirish signali (rostlagich yoki datchikdan)
taqqoslash elementi IV ning V va G kameralariga boradi hamda inersion zveno
(rostlanuvchi drossel II va siglsquoim III) orqali olsquosha elementning V kamerasiga
berilayotgan talsquominlovchi xavo bosimi bilan muvozanatlashadi Chiqish kamerasi
A kuzatuvchi sistema sxemasi asosida ulangan Agar parametrning chetga chiqish
tezligi nol yoki nola yaqin bolsquolsa taqqoslash elementi IV ning chiqishida kirish
signali Rkir kuzatiladi Agar bosim olsquozgara boshlasa masalan olsquozgarmas tezlikda
ortsa u holda B kameraning oldida drossel-qarshilik II borligi tufayli V va G
kamera membranasidagi bosimlar yiglsquoindisi B va A kameraning membranalaridagi
kuchlanishdan katta bolsquoladi Natijada taqqoslash elementi IV dagi S1 soplo
berkilib A kamerada bosim keskin oshadi Chiqishda kirishdagi bosimdan
ilgarilovchi signal paydo bolsquoladi Ilgarilash kattaligi kirishda bosimning olsquozgarish
tezligi va avvaldan talsquosir drosselining qanchalik ochiqligiga boglsquolik Тaqqoslash
elementi IVdan chiqqan signal element V va quvvat kuchaytirgichi VI dan tashkil
topgan kuchaytirgichning kirishiga boradi U taqqoslash elementi
kuchaytirgichning xatosini yolsquoqotishga xizmat qiladi Uchirish relesi I avvaldan
talsquosir drosselini berkitishga molsquoljallangan Buyruq bosimi Rk=0 bolsquolganda S2
soplo yopiq bolsquolib B kameraga xavo avvaldan talsquosir drosseli orqali olsquotadi
Rostlagichni olsquochirish uchun ikkilamchi asbobdan buyruq bosimi Rk berilib bunda
S2 soplo ochiladi va kirish signali (Rkir) bevosita B kameraga keladi Bu holda
taqqoslash elementi IV ga keluvchi uchala signal olsquozaro teng chiqishdagi bosim
esa kirishdagiga teng bolsquoladi Avvaldan talsquosirni 005 10 minutgacha oraliqda
sozlash mumkin
86 Gidravlik rostlagichlar
Gidravlik rostlagichlarda suvdan olinadigan energiya xisobiga suvni
tarqatish jarayonini avtomatik rostlash va oqimni melsquoyorlashni amalga oshirish
mumkin
142
Suglsquoorish tizimlarida suv tarqatishni avtomatlashtirishda qolsquollanuvchi
zatvor avtomatlarning bir necha turi mavjud sarfni zatvor avtomatik Neyrnikraquo
tipidagi zatvor avtomatlar qilinarli tolsquoglsquori xarakatlanuvchi avtomatik zatvorlar va
boshqalar
laquoNeyrpikraquo tipidagi avtomatik zatvorlarga bir xil xolatga olsquornatilgan
gidravlik zatvor-rostlagichlar bolsquolib bu holda zatvorni xolati rostlanuvchi sathga
mos keluvchi nuqta atrofida bolsquoladi
Bu zatvorlar yordamida 3 xil usulda sathni rostlash mumkin Yuqorida blsquoef
bolsquoyicha rostlashni amalga oshiruvchi avtomat-zatvor pastki belsquof bolsquoyicha
rostlashni amalga oshiruvchi hamda aralash rostlashni amalga oshiruvchi zatvor
avtomatlarni sxemasi 84 - rasmda berilgan
Yuqorida blsquoef bolsquoyicha rostlashda bitta datchik olsquornatilgan bolsquolib
olsquornatilgan sathda zatvor bir tarafdan qarama-qarshi lekin bir biriga tang
momentlar talsquomirida yalsquoni zatvorni oglsquoirligidan hosil bolsquoluvchi moment va
qarshi yuk momenti xisobiga ikkinchi tarafdan sath datchikiga kolsquorsatiluvchi
gidrostatik bosim talsquosirida olsquoz holatida yalsquoni balans holatida bolsquoladi
Agar zatvor oldidagi sath kolsquotarilsa yoki pasaysa tenglik yolsquoqoladi va
zatvor berilgan satx olsquoz holiga qaytishi uchun zarur bolsquolgan kattalikka ochiladi
Rostlash jarayonida turli tebranishlarni yolsquoqotish maqsadida zatvorlar tarkibiga
moyli amortizatorlar kiritiladi
Pastki blsquoef bolsquoyicha sathni stabellash zatvori xam shu tartibda
xarakatlanadi lekin sath datchigi pastki blsquoef tarafidan olsquornatiladi
Aralash rostlovchi avtomat zatvor normal ish jarayonida pastki sath
bolsquoyicha rostlashni amalga oshiradi agar suv sathi yuqori blsquoef bolsquoyicha kolsquotarilib
ketsa yoki suv yetishmasligi natijasida kelsa suv kolsquorib qolishi kuzatilsa avtomatik
ravishda yuqori blsquoef bolsquoyicha rostlash amalga oshiriladi Bunday zatvorlar mahsus
kameraga joylashtirilgan ikkita sath datchigiga (membranali pukak) ega ularning
biri yuqori ikkinchisi pastki blsquoef bilan boglsquolangan Yuqori blsquoef datchigi
belgilangan sath yuqoriga kolsquotarilganda zatvorni ochadi shuningdek sath minimal
143
qiymatga erishganda uni yopadi Bir vaqtni olsquozida pastki blsquoef kamerasidagi datchik
uning belgilangan sathini ushlab turadi
84-rasm Suv sarfini avtomatik tolsquosqichi
sxemasi a) bitta tusqichli b) qushaloq
tusqichli 1- suv chiqaruvchi qisim 2-
suv tagidagi devorlar 3- qolsquoshaloq
egilgan kaziroklar 4- kolsquotaruvchi
mexanizim 5- suriluvchi tolsquosqich
85-rasm Suvni sathini
melsquoyorlovchi laquoNeyrpikraquo tipidagi
gidravlik tolsquosqichlarning sxemasi a)
yuqori bef bolsquoyicha b) pastki bef
bolsquoyicha v) aralash rostlovchi 1-
qalqovich 2- tolsquosqich 3- aylanish
olsquoqi 4- qarshi yuk
GТIlarni avtomatlashtirishda suvni sathini tekis zatvorlar yordamida pastki
blsquoef bolsquoyicha stabilovchi regulyatorning tarkibiy sxemasini kolsquorib chiqamiz (86-
rasm) Suvni berilgan sathi 1-topshiriq bergach (zadatchik) yordamida belgiladi va
2-elementda amalda mavjud sath bilan solishtiriladi
Agar belgilangan sathdan chetga chiqish mavjud bolsquolsa 2-solishtirish
elementi 3-kuchaytirish bloki (nol-organ) yordamida 5-ishga tushirgich orqali 6-
elektr yuritilgani xarakatga keltiradi Buni natijasida sath olsquozgarishi qiymati
ishorasiga kolsquora 7-zatvor tengsizlik yolsquoqotilguncha va belgilangan sath
olsquornatilguncha ochiladi yoki yopiladi
Sxemadan kolsquorinadiki yopiq zanjirli rostlash tizimi tarkibiga kanalning
olsquolchash va rostlash elementlari 8-sath datchigi va 7-zatvor orasidagi masofaga
ega bolsquolgan qismi kiradi Bu masofa bir necha un yoki yuzlab metr masofani olsquoz
ichiga olishi mumkin Shuning uchun bu holda 8-datchik oraligi bilan olsquolchangan
masofa bilan 7-zatvor oraliglsquoidagi boshlanglsquoich masofa oraliglsquoida kechikish vaqti
paydo bolsquoladi va rostlash sxemasiga proporsional-impulsli rostlovchi organ ndash 4
b
b
a
v
144
kiritilishi maqsadga muvofiqdir Bu rostlagich rostlash vaqtida kechikish vaqtini
yolsquoqotishga xizmat qiladi Bunday oraliqda rostlash jarayoni tolsquoxtatiladi va
zatvorning elektr yuritmasi olsquochiriladi Bunday rostlagich proporsional - integral
rostlagich deb yuritiladi chunki bu xolda berilgan impulslar vaqti kelishmaslik
vaqtiga proporsional ravishda olsquozgaradi
86 ndash rasm Suvni satxi pastki bef bolsquoyicha stabillovchi regulyatorning tartibiy
sxemasi
Shunday qilib bunday suv tarqatishni avtomatik boshqaruv tizimlarida
boshqaruv oblsquoekti sof kechikish vaqtiga ega bolsquolgani uchun impulsli ARSlarini
qolsquollash maqsadga muvofiqdir
87-rasm Kanaldagi suglsquoorish tizimi rostlanuvchi parametrining olsquozgarish
tavsifnomasi
Suglsquoorish kanali boshqaruv oblsquoekti sifatida sof kechikishdan tashqari
inersion kechikishga ega Shuning uchun u kechikish vaqtiga ega bolsquolgan davriy
v
a
b
145
inersion bolsquoglsquoin kolsquorinishida berilishi mumkin (Т - vaqt doimisi) Bu holda vaqti
tavsifnomalari kanalni sathini rostlash tizimi uchun 87 - rasmda keltirilgan
kolsquorinishda berilishi mumkin Agar n-kirish kattaligi noldan birgacha sakrashsimon
ravishda olsquozgarsa 2-chiqish signali ham toza kechikish vaqti bilan sakrashsimon
tarzda olsquozgaradi ( t - vaqti bilan) (87-rasm a b) Umumiy rostlash vaqti t u kirish
signalining olsquornatilgan vaqtigacha bolsquolgan kattalikni olsquoz ichiga oladi (v) t+(3hellip5)
Т bu yerda ikkinchi qolsquoshiluvchi inersion kechikish vaqti xisoblanadi
146
9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik vositalarining puxtaligi
91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga tarsquosir qiladigan
kattaliklar
Parametrlarnig kolsquozda tutilmagan nominaldan oglsquoishi va ayniqsa roslash
tarkibidagi xech bolsquolmaganda bir elementning ishdan chiqishi ARS ning nominal
ishini izidan chiqaradi kolsquopincha butun sistemani ishdan chiqaradi Elementar
parametrlarning olsquozgarish sabablari har hil Хar bir elemen malsquolum material va
malsquolum (nominal) ish sharoiti uchun hisoblanadi shuning uchun elementar
parametrlarning olinadigan qiymatlari ayrim shartlarni hisobga olmaganda aniq va
bir hil bolsquoladi Ammo elementarni tayyorlash jarayonida elementlarning xaqiqiy
parametrlari hisoblangan qiymatlardan farq qiladi bu esa parametrdagi nomoslik
sababi bolsquoladi Ayniqsa elementarlarni ishlatish vaqtida katta oglsquoishlar paydo
bolsquolish mumkin bu oglsquoishlarning qiymati shunchalik katta bolsquolishi mumkinki
normal ish nuqtai nazaridan yolsquol qolsquoyilgan chegaradan chiqadi
Masalan ARS ga kiradigan kuchaytirgichning kuchaytirishi koeffitsiyentining
kamayishi statik xatoning kattalashishiga sabab bolsquoladi va aksincha kuchaytirish
koeffitsenti ortiqcha kattalashganda turglsquounlikning yolsquoqolishiga va xatto rostlash
sifatining yomonlashuviga olib keladi
Elementlar parametrlarning sochilish sabablari texnologik va ekspluatatsion
sabablariga bolsquolinadi
Тexnologik sabablarga turli ruxsatlar tufayli kelib chiqqan chetga chiqishlar
kiradi 1) element tayyorlagan materialning xossalari tufayli bolsquolgan ruxsat
masalan olsquotkazgichning solishtirma qarshiligi yoki ferromagnit materialning
magnit kirituvchanligi malsquolum qiymatga ega bolsquola olmaydi Ular odatda
nominaldan ortiq yoki kam tomonga ruxsat bilan beriladi 2) elementar
detallarning olsquolchamlariga beriladigan ruxsat masalan mexanikaviy zvenolar
srasidagi bolsquoshliklarga beriladigan ruxsat va xokazo
Kolsquorsatilgan sabalarning talsquosirini kamaytirish uchun elementlarning
konstruksiyasida rostlash moslamalari (olsquozgaruvchan qarshiliklar siglsquoim va
147
xokazolar) bolsquolishi mumkin bular elementning parametrlarini malsquolum chegarada
olsquozgartirish va zarur qiymatni olsquornatishga imkon beradi Shunisi muximki
sistemani bunday rostlash parametrlarga bolsquolgan ruxsatlarni faqat malsquolum tashqi
sharoitlardagina qisqartira oladi
Ekspluatatsion sabablarga tashqi muxitning talsquosiri energiya manbai xolatinig
talsquosiri xizmat kolsquorsatish sifati eskirish va yoyilish kiradi
Тashqi muxit ayniqsa qishloq xolsquojalik ishlab chiqarishida elementlarni va
butun sistemani ishlatish vaqtida muxit xarorati xavoning zichligi namligi gaz
tarkibi olsquozgaradi Bularning xammasi avvalo alohida detallar va butun element
parametrlaning (olsquotkazgichlar solishtirma qarshiligining ish suyuqligi
qovushoqligining va xokazolarning) olsquozgarishiga sabab bolsquoladi
Sistemani talsquominlovchi energiya manbaining holati xam element
parametrlariga jiddiy talsquosir etadi Masalan manba kuchlanishining kolsquotarilishi
relening yoki magnit ishga tushurgichning ishga tushish vaqtini qisqartiradi
suyuqlik bosimining oshuvi esa gidravlik kuchaytirgich porshening siljish tezligini
oshiradi
Avtomatik sistemalarning elementlarini tolsquoglsquori ishlatish uchun yuqori
malakali xizmat kolsquorsatuvchi xodimlar talab etiladi
Elementlarning parametrlari ularning eskirishi va yeyilishi natijasida ham
nominaldan chetga chiqadi Detallar nisbatan sekin eskiradi va yeyiladi Elementlar
ishlatishning boshlanglsquoich davrida eskiradi shuning uchun turli vazifalarni
bajaruvchi muxim dettallar (masalan elektron lampalar) zavvodan chiqarilishidan
oldin sunlsquoiy eskirtiriladi
Хar bir elementga kafolatli ishlash muddati belgilanadi bu muddat tugagach
eskirish tezlashadi va u xaqiqiy holati qandayligidan qatlsquoy nazar almashtirilishi
lozim
148
92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini
oshirish yorsquollari
Element yoki detalning puxtaliligi deyilganda element detalning malsquolum
davr ichida (masalan profilaktik remontlararo davrda) buzilmay (radsiz) ishlash
extimolligi tushiniladi Elemetlarning va butun ARS ning puxtaligi umuman
quyidagi miqdorlar ishlamay qolsquoyish xavfi olsquortacha ish vaqti ikki rad orasidagi
olsquortacha ish vaqti radsiz ishlash extimoli bilan xarakterlanadi Rad deganda
element yoki detal parametrlarning yolsquol qolsquoyilgan chegaradan kutilmaganda chetga
chiqishi yoki ularning tolsquola ishdan chiqishi tushuniladi
Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt
intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay
ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi
Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan
rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish
nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni
nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmasdan qolib sistema normal
ishlaydi t 3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va
eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi
Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi Yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt
intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay
ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi
Yi = (ni )(N0 ndash ni)xt1 (91)
Bunda n1 ndash vaqt intervalida rad etgan detallar soni
N0 ndash detallarning dastlabki soni
N0 ndash ni ndash kolsquorib chiqilayotgan vaqt intervali boshlanganda tuzukligicha qolgan
detallar soni
Elementlar rad etish xavfliligi Yi ning vaqt t ga boglsquoliqligi 191-rasmda
ifodalangan
149
Y
t1 t2 t3
t
91-rasm Elementlar rad etish xavfliligining boglsquolanish grafigi
Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan
rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish
nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni
nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmas qolib sistema normal ishlaydi
t3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi
tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi
Хar qaysining uzilma ishlash vaqti t1 t2hellip tr bulgan R detallarning
olsquortacha buzilmay ishlash vaqti quyidigicha aniqlanadi
turt = (t1+t2+t3+tn)P (92)
Rad etishlarning xaqliyligi bilan ikkinchi davr uchun olsquortachaa buzilmay ishlash
vaqti orasida quyidigi boglsquolanishni yozish mumkin ( = const deb hisoblanadi)
Qolsquoshni ikki rad etish orasidagi olsquortacha vaqt quyidagicha aniqlanadi
turt = (t1+t2+t3+tn)n (93)
bunda t1 - birinchi rad etishgacha ishlash vaqti
t2 - birinchi va ikkinchi rad etishlar orasida ishlash vaqti
tn - n-1va n - rad etishlar orasida ishlash vaqti
n - rad etishlarning umumiy soni
150
Buzilmay ishlash extimolligi deganda sistema (detal element) belgilangan
davr ichida malsquolum rejim sharoitida ishlatilganda rad etishning sodir bolsquolmaslik
extimolligi tushuniladi
Ayrim detallarning puxtaligini ularning yuklamasi (elektrik mexanikaviy
termik yuklamasini) kamaytirish hisobiga xam takomillashgan materiallar
texnologiyadan foydalanish va tayyor buyumlarni sinchiklab nazorat qilish
hisobiga xam oshirish mumkin Bu tadbirlar yoki gabaritlarni kattalashtirish bilan
yoxud narxni ancha oshirish bilan boglsquoliq Puxtalilikni oshirishning ikkinchi yolsquoli
rezervlashdir Umumiy va ayrim rezervlash bolsquoladi
Umumiy rezervlashda har qaysi rostlagich yoki uning biror qismi xuddi
shunday rostlagich yoki uning qismi bilan rezervlanadi Rezerv rostlagichlar soni
rostlagichning vazifsiga qarab istalgancha bolsquolishi mumkin Rezerv rostlagichni
ishga tushirish uchun avtomatik qurilma bolsquolishi shart Asosiy rostlagich ishdan
chiqqanda bu qurilma avtomatik tarzda ishga tushishi lozim
Ayrim rezervlashda rostlagich elementlarining har biri yoki uning qismlari
xuddi shunday elementlar bilan mustaqil rezervlanadi
Sistemaning puxtaliligini oshirishda avtomatikaning elektr sxemalarni
takomillashtirish va soddalashtirish xam muxim axamiyat kasb etadi Bu usul keng
qolsquollaniladi chunki qurilmalarning puxtaliligini oshiradi vaznini gabaritlarini va
narxini kamaytiradi Muxim ARS larda rad etishlarning oqibatini cheklovchi
sxemalar qolsquollaniladi shuning uchun xar qanday element ishdan chiqqanda ham
avariya sodir bolsquolmaydi
151
AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI fanidan
ТESТ savollari
1 Тexnika tarixida barinchi malsquolum bolsquolgan avtomatik qurilma kim tomonidan va
qachon yaratilgan
a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y
d) Popov 1904y e) Sharl 1878y
2 Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplari kim tomonidan va qachon yaratilgan
a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y
d) Popov1904y e) Sharl1878y
3 Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish jarayoni nechta davrga bolsquolinadi
a) 1 b) 2 c) 3 d) 4 e) 5
4 Avtomatikaning funksional sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni
boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar
orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini
5 Avtomatikaning strukturaviy sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni
boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar
orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini
6 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
ТE
7 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
БК ИМ БО
БУ
W1 W2 W3
W4
152
8 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
F
HТOP H
u q
H
9 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
10 Avtomatik nazorat qilinadigan teploenergetik kolsquorsatgichlarga qanday
kattaliklar kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik
11 Avtomatik nazorat qilinadigan elektroenergetik kolsquorsatgichlarga qanday
kattaliklar kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik
12 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
WКЭ(S)=
Кk
Wбэ(S)=
Кb
Wим(S)=
КbS
Wбо(S)=
КоTоS+1
153
Kirish A
24 V V
yuklamaga
S
Olsquozgartgich
signali
chiqish 0hellip12 V
3 50 Gs
380 V
Rk
13 Avtomatikaning texnologik sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini
b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini
c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini
d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni
e) qurilmaning ketma-ketligini
14 Avtomatikaning prinsipial sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini
b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini
c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini
d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni
e) qurilmaning ketma-ketligini
15 Avtomatikaning montaj sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini
b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini
c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglanishini
d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni
e) qurilmaning ketma-ketligini
16 Avtomatik nazorat qilinadigan mexanik kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar
kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
10
9
8
7
6
5
4
3
2
20
19
18
17
16
15
14
13
12
154
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik
17 Avtomatik nazorat qilinadigan kimyoviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar
kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik
18 Avtomatik nazorat qilinadigan fizikaviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar
kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik
19 Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar nechta guruxga
bolsquolinadi
a) 2 b) 4 c) 6 d) 8 e) 10
20 Aniqliq darajasi bolsquoyicha datchiklar qanday sinflarga muvofik bolsquoladi
a) 01-02-05-07-09-11
b) 024-04-06-1-15-25-4
c) 05-12-2-3-5-7
d) 05-07-08-09-11-13
e) 03-07-11-16-18-2-3
21 Datchik deb qanday vositaga aytiladi
a) nazorat qilinayotgan kattalikni elektr signaliga aylantirib beruvchi
b) boshqarilayotgan kattalikni talab qilingan kattalikka olsquozgartiradigan
c) kirish signalini fizik tabiatini olsquozgartirmay kuchaytirib beriladigan
d) chiqish kattaligini bir xilda ushlab turadigan vosita
e) fizik xolatini olsquozgartiradigan vosita
22 Тenzodatchik qaysi pritsip asosida ishlaydi
a) deformatsiyaga boglsquoliq ravishda ichki karshiligi olsquozgarishi asosida
b) xajmning olsquozgarishi asosida
c) induktivlikning olsquozgarishi asosida
d) siglsquoimning olsquozgarishi asosida
e) isiqqlik tasirida ichki qarshiligini olsquozgarishi asosida
23 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) kolsquomir c) magnitoelastik d) siglsquoim
e) tenzometrik
155
24 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik
25 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik
26 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) elektromagnitli b) potensiometrik c) kontaktli d) sigim
e) tenzometrik
a b
g d e
v
156
27 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv monometrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim
e) tenzometrik
28 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim
e) tenzometrik
29 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) Хoll elementi c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
v g
d e
a b
157
30 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
31 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) xarorat e) tenzometrik
32 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) dilotometrik va bimetallik c) magnitoelastik d) sigim
e) tenzometrik
a b
a g b v
d
v b a
158
33 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) satx e) tenzometrik
34 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) manometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik
35 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) bosim
e) tenzometrik
36 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sarf e) tenzometrik
a b v
a b
v
g d e
159
37 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) burchak tezligi
e) tenzometrik
38 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) elektrik-tezlik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
39 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) namlik b) xarorat c) bosim d) sigim e) tenzometrik
d j
e
v
a b
160
Rk Rk
Ut
R1 R2
40 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) fotoelektrik c) magnitoelastik d) siglsquoim
e) tenzometrik
Ф
1
2
3
4
41 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) fotoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) fotorezistorli
42 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
У
161
43 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion e) pezoelektrik
44 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) termoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion
e) pezoelektrik
45 Potensiometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx sarf b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
46 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
47 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
48 Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
a b v
g
162
49 Induktiv datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tebranish b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
50 Тenzometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
51 Тermorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
52 Siglsquoim datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish kuch tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
53 Fotorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
54 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish moment tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
55 Elektron datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
56 Induksion datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) tezlanish bosim tebranish
57 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat namlik zichlik c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
58 Хoll datchiklari qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
59Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
60Monometrik xarorat datchiklari qanday prinsipda ishlaydi
a) material qarshiligi uning deformatsiyasiga boglsquoliq
b) gaz yoki suyuklik temperaturasiga boglsquoliq
c) magnit sistemasida induktivlik olsquozgarishi xolatiga boglsquoliq
d) materialning elektr qarshiligi uning temperaturasiga boglsquoliq
e) elektr olsquotkazuvchanlikga boglsquoliq
61 Bosim kattaligini olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) mexanik gidravlik siglsquoim
d) kolsquomir termorezistorli induksion
e) fotoelektrik termoelektrik fotorezistorli
163
62 Namlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kolsquomir termorezistorli induksion
d) mexanik gidravlik siglsquoim
e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik
63 Тezlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kolsquomir termorezistorli induksion
d) mexanik gidravlik siglsquoim
e) termorezistorli siglsquoim fotoelektrik
64 Тezlanishni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kolsquomir termorezistorli induksion
d) mexanik tenzometrik pelsquozoelektrik
e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik
65 Хaroratni ulchash uchun qanday turdagi datchiklar kullaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kumir termorezistorli induksion
d) mexanik gidravlik sigim
e) termorezistorli sigim termoelektrik
66 Quyidagi rasmda qanday turdagi rele kolsquorsatilgan
a) magnitoelektrik b) induksion c)ferrodinamik d) elektromagnitli e)elektron-ion
67 Quyidagi rasmda qanday sxemalar keltirilgan
a) Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar b) datchik kontaktlari ishini
yengillashtiruvchi sxemalar c) kuchaytirgich kontaktlari ishini yengillashtiruvchi
sxemalar d) mantiqiy element kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar
e) ijro mexanizlari kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar
164
68 Elektromagnitli relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
69 Magnitoelektrik relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
70 Induksion relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
71 Ferrodinamik relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
72 Elektron-ion relelari qanday prinsipda ishlaydi
a) sakrashsimon olsquozgarishlar tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
73 Rezonans relelari qanday prinsipda ishlaydi
a) elektrik tebranish tizimlarida xosil bolsquoladigan rezonans tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
165
74 Relelarning ishga tushish kolsquorsatgichi qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chiqish kuchlanishiga nisbati
75 Relelarning quyib yuborish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati
76 Relelarning kaytish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kuyib yuborish kursatgichini ishga tushish kursatgichiga nisbati
77 Relelarning ishchi parametri qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati
78 Relelarning kuchaytirish koeffitsiyenti qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati
79 Vaqt relesining ishga tushish vaqtini aniklang
a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s
80 Тez xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang
a) Т=50-150 ms c) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s
81 Urta xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang
a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s
82 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
HL
у
х
у
166
83 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
84 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
85 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
86 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
87 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
88 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
HL
у
х
у
у HL
у
х2 х1
х1
х2
HL у
у
yacute
у
х2 х1
HL
у HL
у
х2 х1
167
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―UShLAB
ТURISh
89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―MAN QILMOQ
90 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) ―IMPLIKATSIYa c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) ―ХOТIRA
e) ―MAN QILMOQ
91 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan
a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy
e) xotria va eslab kolish
y
у
х2 x1
HL
х2 х1
y1
HL
у2
у
168
92 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan
a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy
e) xotira va eslab qolish
93 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan
a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) rakam-analogli d) mayetikiy
e) xotria va eslab qolish
94 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan
a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali
kuchaytirgich e) rostlagich
a
a
b
a
v
b
b
169
96 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan
a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali
kuchaytirgich e) rostlagich
97 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral
e) gidravlik
98 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral
e) gidravlik
170
99 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi
d) integral e) gidravlik
100 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi
d) integral e) gidravlik
171
Test savollariga javoblar
Savol Javob Savol Javob Savol Javob Savol Javob
1 a 26 a 51 b 76 e
2 b 27 a 52 a 77 c
3 c 28 c 53 c 78 d
4 b 29 b 54 a 79 e
5 a 30 d 55 a 80 a
6 a 31 d 56 - 81 b
7 b 32 b 57 b 82 c
8 b 33 d 58 - 83 c
9 c 34 b 59 a 84 b
10 a 35 d 60 b 85 d
11 b 36 d 61 c 86 e
12 d 37 d 62 e 87 e
13 d 38 a 63 d 88 b
14 c 39 a 64 d 89 e
15 d 40 b 65 - 90 -
16 c 41 e 66 d 91 a
17 d 42 a 67 a 92 e
18 e 43 e 68 d 93 c
19 c 44 a 69 b 94 c
20 b 45 a 70 c 95 -
21 a 46 b 71 b 96 d
22 a 47 b 72 e 97 a
23 b 48 a 73 a 98 b
24 e 49 c 74 b 99 c
25 b 50 c 75 c 100 e
Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati
1 I Karimov Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi Olsquozbekiston sharoitida uni
betaraf etishning yolsquollari ndash Toshken Olsquoqituvchi 2009
2 Miraxmedov DA Avtomatik boshqarish nazariyasi Oliy texnika olsquoquv yurti
talabalari uchun darslik - Тoshkent Olsquoqituvchi 1993 - 285 b
3 Borodin IF Osnovi avtomatiki ndash M Kolos 1987 320 s
172
4 Borodin IF Nedilko NM Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov - M
Agropromizdat 1986 -386 s
5 Martinenko II i dr Avtomatika i avtomatizatsiya proizvodstvennix protsessov
- M Agropromizdat 1985 - 335 s
6 Borodin IF Andrev SA Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov i
sistemi avtomaticheskogo upravleniya ndash Moskva Kolos 2006 g 352 s
7 Borodin IF Тexnicheskiye sredstva avtomatiki ndash M Agropromizdat 1982
303 s
8 Kolesov LV va boshqalar Qishloq xolsquojalik agregatlari hamda ustanovkalarining
elektrik jixozlari va avtomatlashtirish - Тoshkent Olsquoqituvchi 1989
9 Boxan NI i dr Sredstva avtomatiki i telemexaniki ndash M Agropromizdat
1992
10Boxan NI Nagorskiy Avtomatizatsiya mexanizirovannix protsessov v
rasteniyevodstve -M Kolos 1982 176 s
11 Teoriya avtomaticheskogo upravleniya Pod redaksii VV Yakovleva ndash
Moskva Visshaya shkola 2005 g 567 s
12 D Frayden Sovremennie datchiki Spravochnik ndash Moskva Texnosfera 2006
g 590 s
13 Yastrebenskiy MA Nadejnost texnicheskix sredstv v ASU
texnologicheskimi protsessami ndash M Energoizdat 1982 232 s
173
M U N D A R I J A
Kirish 6
1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional
elementlari haqida umumiy tushunchalar
10
11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar haqida tushuncha 10
12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy kolsquorsatkichlari 12
13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari 16
14 Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini
avtomatlashtirish xususiyatlari
19
2-bob Avtomatika datchiklari 21
21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 21
22 Datchiklarning asosiy kolsquorsatkichlari 24
23 Rezistiv datchiklar 25
231 Potensiometrik datchiklar 25
232 Kolsquomir (kontaktli) datchiklari 27
233 Тenzometrik datchiklar 28
24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari 30
241 Induktiv va transformator datchiklari 30
242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi 33
223 Siglsquoim datchiklari va ularning qolsquollanish soxalari 35
25 Хarorat datchiklari 36
251 Suyuklik datchiklari 37
252 Dilatometrik va bimetallik va datchiklar 38
253 Manometrik datchiklar 40
254 Тermoqarshiliklar 41
26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari 43
261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari 43
262 Bosim datchiklari 47
263 Sarf datchiklar 49
264 Burchak tezligi datchiklari 50
27 Namlik datchiklari 53
271 Namlik kolsquorsatgichlari xaqida tushuncha 53
272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi va ish prinsiplari 53
28 Generator datchiklari 56
281 Induksion datchiklar 56
282 Fotoelektrik datchiklar 57
2821 Fotorezistorlar 58
2822 Fotodiodlar 59
2823 Optoelektron asboblar 60
283 Plsquoezoelektrik datchiklar 62
284 Тermoelektrik (termoparalar) datchiklar 64
3-bob Avtomatika relelari 67
174
31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 67
32 Relelarning asosiy kolsquorsatkichlari 68
33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari 69
34 Elektromagnitli relelar 70
4-bob Mantiqiy elementlar 72
41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari 72
42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar 73
43 Asosiy mantiqiy elementlar 81
431 Т-107 mantiqiy elementi 82
432 Т-101 mantiqiy elementi 82
433 Т-303 mantiqiy elementi 83
5-bob Avtomatikaning funksional elementlari 86
51 Axborotni aks etish vositalari 86
52 Тopshirish va taqqoslash elementlari 87
53 Raqam-analogli va analog-raqamli olsquozgartkichlar 91
531 Raqam-analogli olsquozgartirgichlar 91
532 Analog- raqamli olsquozgartirgichlar 93
54 Avtomatik eslab qolish uskunalari 95
55 Avtomatik xisoblash uskunalari 97
6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari 100
61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy malsquolumotlar va
ularga qolsquoyiladigan asosiy talablar
100
62 Gidravlik kuchaytirgichlar 117
63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari 119
7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari 120
71 Ijro mexanizmlari xaqida tushuncha va ularning turkumlanishi 120
72 Elektrik ijro mexanizmlari 122
73 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari 122
74 Elektromagnitli ijro mexanizmlari 126
75 Elektromagnitli muftalar 127
8-bob Avtomatika rostlagichlari 130
81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari 130
82 Proporsional rostlagichlar 131
83 Integral rostlagichlar 133
84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar 133
85 Proporsional-differensial rostlagichlar 135
86 Gidravlik rostlagichlar 136
9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik
vositalarining puxtaligi
140
91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga talsquosir qiladigan kattaliklar 141
92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish
yolsquollari
142
Avtomatikaning texnik vositalari fanidan ТESТ
savollari
145
Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati 165
175
C O N T E N T S
Introduction 6
Chapter I About general means of automation and about
their functional means
10
11 About means of automatic control value 10
12 Elements of automation and their general parameters 12
13 Automatic control schemes 16
14 General properties of automation and processing agricultural and
irrigation
19
Chapter II Automatic datchics 21
21 Main idea about datchices and their classification 21
22 Main parameters of datchics 24
23 Rezitional datchics 25
231 Potentiometer datchics 25
232 Coal datchics 27
233 Tenzometr datchics 28
24 Electromagnetic and capacity datchics 30
241 Induction and transformation datchics 30
242 Magneto elastic datchics and elements of Hull 33
243 Capacity datchics and their usage 35
25 Datchies of temperature 36
251 Datchics of liquid 37
252 Dilatometer and bimetal datchics 38
253 Manometer datchics 40
254 Termoresista 41
26 Speeds of level pressure and angle datchics 43
261 Level datchics and their principles 43
262 Pressure datchics 47
263 Expenditure datchics 49
264 Angle speed datchies 50
27 Damp datchics 53
271 Damp indexes 53
272 Classification of damp datchics and their principles 53
28 Generator datchics 56
281 Induction datchics 56
282 Photoelectric datchics 57
2821 Photo resistors 58
2822 Photodiodes 59
2823 Opto electric datchics 60
283 Pero electrical datchics 62
284 Termo electric datchics 64
Chapter III Reels of automatiration 67
176
31 Main idea about rile and their classification 67
32 General indexes of reels 68
33 Contacts of rile and their expluatation 69
34 Electromagnetic rile 70
Chapter IV logical elements 72
41 Main idea about logics 72
42 Functions of logical elements 73
43 Main logical elements 81
431 T-101 logical element 82
432 T- 107 logical element 82
433 T- 103 logical element 83
Chapter V Functional elements of automatisation 86
51 Means of visualization 86
52 Elements of compare 87
53 Numeral-analogue and analogue-numeral elements 91
531 Elements of numeral analogue 91
532 Analogue numeral elements 93
54 Automatic remember functions 95
55 Automatic 97
Chapter VI Automatic motors 100
61 Main ideas about automatic motors and their general principles 100
62 Gidravlic motors 117
63 liquid channel gidravlic motors 119
Chapter VII Role mechanisms of automatic 120
71 Main idea of role mechanisms and their varicosity 120
72 Electric role mechanisms 122
73 Modern electro role mechanisms 122
74 Electromagnetic role mechanisms 126
75 Electromagnetic drivers 127
Chapter VIII Automatic regulators 130
81 Main idea about automatic regulators 130
82 Proportional regulators 131
83 Integral regulators 133
84 Proportional integral regulators 133
85 Proportional diferensional regulators 135
86 Gidravlic regulators 136
Chapter IXAutomatic regulation systems and technical
principles
140
91 Main idea about quantity and their value 141
92 Value of elements and finding new quantities 142
Test variants about technical means of autoimmunization 145
Literature 165
177
O G L A V L YE N I YE
Vvedeniye 6
1- chast Obщiye ponyatiya o texnicheskix sredstvax
avtomatiki i funksionalnix elementax
10
11 Ponyatiya o velichinax avtomaticheskogo kontrolya 10
12 Elementi avtomatiki i ix osnovnie parametric 12
13 Sxemi avtomaticheskogo kontrolya 16
14 Osobennosti avtomatizatsii selskogo i vodnogo xozyaystva
19
2- chast Datchiki avtomatiki 21
21 Ponyatiya o datchikax i ix klassifikatsiya 21
22 Osnovnie parametri datchikovhellip 24
23 Rezistivnie datchiki 25
231 Potensiometricheskiye datchiki 25
232 Ugolnie (kontaktnie) datchiki 27
233 Тenzometricheskiye datchikihellip 28
24 Elektromagnitnie i yemkostnie datchiki 30
241 Induktivnie i transformatornie datchiki 30
242 Magnitoelasticheskiye datchiki I element Хolla 33
243 Yemkostnie datchiki i ix primeneniye v razlichnix traslyax 35
25 Datchiki temperature 36
251 Jidkostnie datchiki 37
252 Dilatometricheskiye i bimetallicheskiye datchiki 38
253 Manometricheskiye datchiki 40
254 Тermosoprotivleniya 41
26 Datchiki urovnya davleniya i uglovoy skorosti 43
261 Prinsip raboti datchikov urovnya 43
262 Datchiki avleniya 47
263 Datchiki rasxoda 49
264 Datchiki uglovoy skorosti 50
27 Datchiki vlajnosti 53
271 Ponyatiya o parametrax vlajnosti 53
272 Prinsip raboti datchikov vlajnosti i ix klassifikatsiya 53
28 Generatornie datchiki 56
281 Induksionnie datchiki 56
282 Fotoelektricheskiye datchiki 57
282 1Fotorezistori 58
2822 Fotodiodi 59
2823 Optoelektronnie pribori 60
283 Plsquoezoelektricheskiye datchiki 62
284 Тermoelektricheskiye (termopara) datchiki 64
3 ndashchast Rele avtomatiki 67
31 Ponyatiya o rele i ix klassifikatsiya 67
32 Osnovnie parametri rele 68
178
33 Ekspluatatsionnie velichini kontaktov rele 69
34 Elektromagnitnie rele 70
4- chast Logicheskiye elementi 72
41 Osnovnie ponyatiya o algebrelogiki 72
42 Funksii vipolnyayemie logicheskimi elementami 73
43 Osnovnie logicheskiye elementi 81
431 Logicheskiye elementi Т-101 82
432 Logicheskiye elementi Т-107 82
433 Logicheskiye elementi Т-303 83
5 ndash chast Funksionalnie elementi avtomatiki 86
51 Sredstva vidachi informatsii 86
52 Zadayuiye sravnivayushiye elementi 87
53 Sifrovie ndash analogovie i analogo-sifrovie preobrazovateli 91
531 Sifrovie - analogovie preobrazovateli 91
532 Analogo - sifrovie preobrazovateli 93
54 Ustroystva xraneniya informatsii 95
55 Avtomaticheskiye schetnie ustroystva 97
6 ndash chast Usiliteli avtomatiki 100
61 Svedeniya o avtomaticheskix usilitelyax i trebovaniya
predlsquoyavlyayemie k nim
100
62 Gidravlicheskiye usiliteli Zolotnikovie 117
63 Gidravlicheskiye usiliteli So struynoy trubkoy 119
7 ndash chast Ispolnitelnie elementi avtomatiki 120
71 Ponyatiya o ispolnitelnix elementax avtomatiki 120
72 Elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122
73 Slojnie elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122
74 Elektromagnitnie ispolnitelnie mexanizmi 126
75 Elektromagnitnie mufti 127
8-chast Regulyatori avtomatiki 130
81 Obshiye ponyatiya i vidi regulyatorov avtomatiki 130
82 Proporsionalnie regulyatori 131
83 Integralnie regulyatori 133
84 Proporsionalno-integralnie regulyatori 133
85 Proporsionalno-differensialnie regulyatori 135
86 Gidravlicheskiye regulyatori 136
9-chast Nadejnost texnicheskix sredstv i avtomaticheskix
sistem upravleniya
140
91 Ponyatiye nadejnosti i vliyayuщiye na nadyojnost velichini 141
92 Opredeleniye i povisheniye nadejnosti elementov 142
Тestovie voprosi po predmetu laquoТexnicheskiye sredstva
avtomatikiraquo
145
Spisok ispolzuyemoy literature 165
8
OlsquoZBEKISТON RESPUBLIKASI OLIY VA OlsquoRТA
MAHSUS ТAlsquoLIM VAZIRLIGI
ТOShKENТ IRRIGATSIYА VA MELIORATSIYА
INSТIТUТI
Vаxidov Abdunabi Хudoyberdiyevich
Abdullayeva Dilbaroy Amanbayevna
AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI
Тoshkent - 2012
9
VАХIDOV AХ ABDULLAYEVA DA
Mavjud olsquoquv qolsquollanma 5521800- laquo Avtomatlashtirish va boshqaruvraquo (suv
xolsquojaligida) 5520200 ndash laquoElektroenergetikaraquo (suv xolsquojaligida) va 5630200 ndash
laquoQishloq xolsquojaligidagini еlektrlashtirish va аvtomatlashtirishraquo yolsquonalishlariga
laquoAvtomatikani texnik vositalariraquo fanini olsquorganish uchun taqdim etiladi
Malsquolumki turli xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda faqatgina
alohida texnik vositalar olsquortasidagi boglsquolanishlarni elsquotiborga olish zarur shundan
solsquong esa umumlashgan fizik kattaliklarni olsquozgartirish mumkin Avtomatik
boshqarish qurilmasidagi har bir vosita alohida olsquozining funksiyasini bajaradi
Bunday avtomatik vositalarlarga avtomatika datchiklari avtomatika
kuchaytirgichlari mantiqiy va funksional vositalar elektrik relelar rostlashning
rostlagich va mikroprotsessorli rostlagichlarni va ijrochi mexanizmlarni misol
keltirish mumkin Bu olsquoquv qolsquollanmada avtomatikaning texnik vositalarini
olsquorganish qolsquollanish sohalari va texnik tavsiflari keltirilgan
Тaqrizchilar prof Amirov SF dots Raxmatov AD
VOХIDOV AХ ABDULLAYEVA DA
Nastoyashee uchebnoye posobiye prednaznacheno dlya izucheniya disiplini
laquoТexnicheskiye sredstva avtomatikiraquo dlya napravleniy bakalavriata 5521800-
laquoAvtomatizatsiya i upravleniyeraquo (vodnogo xozyaystva) a takje 5520200-
laquoElektroenergetikaraquo (vodnogo xozyaystva)
Kak izvestno avtomatizatsiya razlichnix texnologicheskix protcessov vozmojna
tolko pri nalichii otdelnix svyazannix mejdu soboy texnicheskix sredstv v kotorix
proisxodit kolichestvennoye i kachestvennoye preobrazovaniye fizicheskix
velichin Kajdoye iz etix sredstv vipolnyayet svoyu funksiyu v sostave
avtomaticheskogo upravlyayushego ustroystva K takim sredstvam avtomatiki
sleduyet otnesti datchiki avtomatiki usiliteli avtomatiki logicheskiye i
funksionalnie sredstva elektricheskiye rele regulyatori i mikroprotsessornie
sredstva regulirovaniya ispolnitelnie mexanizmi Izucheniyu etix sredstv
10
avtomatiki i ix pravilnoy v dalneyshem texnicheskoy otsenke posvyashena eta
kniga
RETSENZENТI professor AMIROV SF dotsent RAХMAТOV AD
Vohidov AH Abdullaeva DA
This book intended for studding the following disciplines Technical means of
automation go the bachelors course 5521800 - Automation and management
(control) and also 5520200 - Electroenergetics(control)
We know that automation of different technological processes is possible only in
the presence of separate technical means incident between each other inside of
which there is quantitative and quantitative transformation of physical manipulate
Each of this means implements its ows function consisting of automatic
management of device To such means of automation we should refer transmitters
of automation amplifiers of automation means electrical relay regulators and
microprocessor ndash based means of regulation exciter mechanisms
This book is devoted to study of this means of automation and their correct further
technical valuation
References prof Amirov S F doc Rahmatov A D
11
Kirish
Qishloq va suv xolsquojaligidagi kolsquoplab tarmoqlarda qolsquollanilayotgan ilglsquoor
texnologiyalar ishlab chiqarishning avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlaridan
foydalanishni talab qiladi Shuning uchun soha bolsquoyicha tayyorlanayotgan
mutaxassislar avtomatikaning texnik vositalari avtomatik nazorat avtomatik
rostlash avtomatik boshqaruv tizimlari operativ xizmat tarmoglsquoi haqida maxsus
bilimga ega bolsquolishlari zarur
Olsquozbekiston Respublikasining ―Тalsquolim tolsquoglsquorisidagi qonuni va ―Kadrlar
tayyorlash Milliy dasturi mamlakatimizda talsquolim tizimini isloh qilishning asosini
yaratib berdi Bu esa Oliy talsquolim dargohlarida sifat jihatdan yangi raqobatbardosh
milliy kadrlarni tayyorlashda negiz hisoblanadi Kolsquorsatilgan masalalarni hal
qilishda Oliy olsquoquv yurtlarining ―Eektroenergetika ―Avtomatlashtirish va
boshqarish va ―Qishloq xolsquojaligidagini еlektrlashtirish va аvtomatlashtirish
talsquolim yolsquonalishlari uchun ―Avtomatikaning texnik vositalari fani kiritilgan
Avtomatika - fan va texnikaning alohida sohasi bolsquolib bu soha avtomatik
boshqarish nazariyasi avtomatik tizimlar yaratish prinsiplari va bu tizimlarda
qolsquollaniladigan texnik vositalar bilan shuglsquoullanadi Avtomatika solsquozi grekcha
solsquozdan olingan bolsquolib olsquozi xarakatlanuvchan moslamani anglatadi Avtomatika
fan sifatida 18-asrning ikkinchi yarmida yalsquoni ip-yigiruv tikuv stanoklari va buglsquo
mashinalari kabi birinchi murakkab mashina - qurilmalarining paydo bolsquolish
davrida ishlatila boshlandi
Тexnika tarixida birinchi malsquolum bolsquolgan avtomatik qurilma Polzunov buglsquo
mashinasi (1765 y) hisoblanadi Bu mashina oddiy shamol va gidravlik
dvigatellarning olsquorniga ishlatilgan va odam ishtirokisiz suvning sathini rostlagan
Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplarini ingliz olimi F Maksvell tomonidan
1868 yilda ishlab chiqildi
Тexnikaning rivojlanishi va odamlarning oglsquoir qolsquol mexnatidan bolsquoshashiga
qaramasdan ish jarayonlari va mehnat qurollarini boshqarish kengayib va
murakkablashib bordi Ayrim holatlarda esa maxsus qolsquoshimcha elementlarsiz
12
mexanizatsiyalashgan ishlab chiqarishni boshqarish imkoniyatlari murakkablashdi
Bu esa olsquoz navbatida avtomatikaning muhimligini va uni rivojlantirish kerakligini
isbotladi
Avtomatika - mashina texnikasi rivojlanishining yuqori poglsquoonasi
hisoblanadi Bunda odamlar nafaqat jismoniy mehnatdan balki mashina
qurilmalar va ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilish va ularni boshqarishdan
holis bolsquoladilar Avtomatika mexnat unumdorligini oshirish ish sharoitlarini
yaxshilash jismoniy va aqliy mexnatni bir-biriga yaqinlashtirish kabi kolsquoplab
jarayonlar uchun hizmat qiladi
Bugungi kunda avtomatika alohida fan sifatida olsquoz yolsquonalishlariga ega Bu
fan avtomatik boshqarish tizimlarining nazariyasi va uning tuzilish tamoillari bilan
shuglsquoullanadi
Нozirgi davrda fan texnika taraqqiyoti shunday ilgari surildiki mavjud
texnika va texnologiyalar ishlab chiqarishda yangi har taraflama zamon talabiga
javob beradigan texnik vositalar bilan talsquominlash zaruriyati tuglsquoildi Хorijiy
mamalakatlardan keltirilayotgan yangi texnika va texnologiyalarni olsquozlashtirish esa
yuqori bilim va malaka talab etadi
Qishloq va suv xolsquojaligini ishlab chiqarishda avtomatik boshqarish
tizimlarini qolsquollash yuqori samaradorlikka ega chunki kolsquop bosqichli ishlab
chiqarish jarayonlarda iqtisodiy samaradorlikka erishish uchun imkon boricha
mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish vositalaridan keng foydalanish talab
qilinadi
Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish asosan sanoatdagi texnologik
jarayonlarni avtomatlashtirishdagi tajribalarga asoslanadi Shu bilan birga qishloq
va suv xolsquojaligidagi texnologik jarayonlar shu jumladan gidrotexnik inshootlari
nasos stansiyalari suvni hisobga olish kabi sohalar olsquozining shunday maxsus
xususiyatlariga egaki bu holda tanlangan texnik vositalar va elementlar malsquolum
texnologik talablarga javob berishi kerak
Qishloq va suv xolsquojaligida ish unumdorligini oshirishning asosiy yolsquollaridan
biri dexqonchilik jarayonlarini avtomatlashtirish hisoblanadi Dehqonchilik
13
sohasida mexanizatsiyalash jarayonlari yetarli darajada rivojlanish
kolsquorsatkichlariga ega bolsquolsada lekin ularni avtomatlashtirish sohasi xaligacha
oqsoqlab kelmoqda Buning asosiy sabablari birinchi navbatda dehqonchilik
jarayonlarining murakkabligi yer va suv sharoitlarining xilma-hilligidir jumladan
a) jarayonlarni xarakatlanuvchan agregatlar bajarishi tuproq va olsquosimlikni
esa qolsquozglsquoalmasligi
b) agregatning xar hil ob-havo sharoitida ishlashi
v) materialning bir jinsli bolsquolmasligi (hosildorligi namlik ifloslik hamda
kutilmagan faktorlar)
g) relefning murakkabligi (pastlik - balandlik chuqurlik)
Yuqorida aytilganlardan kolsquorinib turibdiki bolsquolajak elektromexanik
mutaxassislari oldida qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida avtomatik
boshqarish va rostlash tizimlari hamda avtomatikaning texnik vositalarini qolsquollash
kabi olsquota dolzarb masalalar turibdi
Fanning maqsadi talabalarda avtomatik boshqarish va rostlash tizimlari va
texnik vositalarni tahlil qilish hamda ularni qishloq va suv xolsquojaligi sohalarida
foydalanish bolsquoyicha nazariy va amaliy bilimlarni shakllantirishdan iborat
Avtomatikaning texnik vositalariga nazorat axborotlarini qabul qiluvchi
uzatuvchi olsquozgartiruvchi saqlaguvchi programmalashtirilgan axborot bilan
solishtiruvchi buyruq axborotini shakllantiruvchi hamda texnologik jarayonga
talsquosir kolsquorsatuvchi quyidagi uskunalar va texnik qurilmalar kiradi datchiklar
relelar kuchaytirgichlar logik (mantiqiy) elementlar rostlagichlar stabilizatorlar
ijro mexanizmlari va boshqalar Bunday texnik vositalar avtomatikada olsquolchash
olsquozgartkichlari deb ham yuritiladi
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirish jarayoni
umuman olganda uch davrga bolsquolinadi
Birinchi davr - ayrim texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish Jarayonning
ayrim parametrlari avtomatlashtirilgan agregat yaqinida olsquornatilgan yirik olsquolchamli
asboblarning kolsquorsatishiga muvofiq ravishda rostlanadi Bunda asboblarni mashina
va uskunalar yaqiniga joylashtirish deyarli qiyinchiliklar tuglsquodirmaydi
14
Avtomatlashtirishning bu davrida shkalasi yaxshi kolsquorsatadigan yirik olsquolchamli
asboblar ishlatiladi Bunda bir korpusga olsquolchash asbobi rostlagich va topshirgich
joylashtiriladi
Ikkinchi davr - ayrim jarayonlarning kompleks avtomatlashtrish Bunda
rostlash alohida shchitga olsquornatilgan asboblar bolsquoyicha olib boriladi Yirik
olsquolchamli asboblardan foydalanish bu shchitni bir necha metrga cholsquozilib ketishiga
olib keladi va shchitni nazorat qilish qiyinlashadi Avtomatlashtirishning bu
davrida shchitdagi asboblarni hajmini kichiklashtirish zarurati paydo bolsquoladi Bu
masalani hal qilish uchun kichik olsquolchamli ikkilamchi asboblar ishlatiladi
Uchinchi davr - tolsquoliq avtomatlashtirish davri Bu davrning xarakterli
xususiyati shundaki barcha jarayonlar yagona dispetcherlik punktiga
markazlashtiriladi Shu bilan birga mitti ikkilamchi asboblarni ishlatish extiyoji
paydo bolsquoladi Doimiy nazoratni talab qilmaydigan olsquolchash va rostlash asboblari
(yirik gabaritli) shchitdan tashqariga olsquornatiladi
15
1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional
elementlari xaqida umumiy tushunchalar
11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar xaqida tushuncha
Нozirgi davrda xalq xolsquojaligi sohalarini avtomatlashtirish jarayonlarida 3000
dan ortiq fizik kattaliklar va texnologik kolsquorsatkichlarni nazorat qilish kerak
bolsquoladi Qishloq xolsquojaligini avtomatlashtirishda barcha nazorat qilinadigan
kattaliklar va kolsquorsatkichlar asosan besh guruxga bolsquolinadi teploenergetik
kolsquorsatkichlar elektroenergetik kolsquorsatkichlar mexanik kolsquorsatkichlar kimyoviy
tarkibi va fizikaviy tuzilishi
Тeploenergetik kolsquorsatkichlarga xarorat bosim satx va sarf kabi kattaliklar
elektroenergetik kolsquorsatkichlarga olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok va kuchlanish
aktiv reaktiv va tolsquola quvvat quvvat koeffitsiyenti chastota izolatsiya qarshilig
mexanik kolsquorsatkichlar burchak tezlanish deformatsiya kuch aylanish
momentlari detallar soni materiallar qattiqligi tebranish massa kimyoviy
kolsquorsatkichlar konsentratsiya kimyoviy tuzilishi va tarkibi va fizikaviy kattaliklar
namlik elektr olsquotkazuvchanlik zichlik yumshoqlik yoritilganlik va kabilar
kiradi
Nazorat qilinadigan kattaliklar bilan olsquozgartirgichlar va signallarning
strukturaviy boglsquolanish sxemasi 11- rasmda keltirilgan
Bajariladigan vazifalariga qarab avtomatlashtirishni quyidagilarga ajratish
mumkin avtomatik nazorat avtomatik ximoya avtomatik boshqarish
avtomatik rostlash
Avtomatik nazorat olsquoz navbatida avtomatik signalizatsiya avtomatik
olsquolchash avtomatik saralash va avtomatik axborotni yiglsquoishga ajratiladi
Avtomatik signalizatsiya xizmatchilarni texnologik jarayon kolsquorsatkichlari
chegaraviy kolsquorsatkichlarga yaqinlashganlik haqida axborot beradi Avtomatik
olsquolchash texnologik jarayonni asosiy kolsquorsatkichlarini maxsus asboblarga uzatib
berishga xizmat qiladi Avtomatik saralash maxsulotni oglsquoirlik olsquolchamlari rangi
16
va boshqa fiziko-mexanikaviy xususiyatlariga qarab ajratishga xizmat qiladi
Avtomatik axborotni yiglsquoish texnologik jarayon olsquotishi maxsulotni sifati soni va
boshqa kolsquorsatkichlari xaqida malsquolumot yiglsquoishda xizmat qiladi
Avtomatik ximoya normal va xalokat xolatlarida qolsquollaniladi Bu holda
himoya vositalari jarayonni tolsquoxtatib yoki avtomatik ravishda ushbu xolatlarni
chetlashtirishga xizmat qiladi
Тeploenergetik
kolsquorsatkichlar
Тabiiy chiqish
signali
Olsquolchash olsquozgartirkichlar
11- rasm Olsquolchash olsquozgartirgichlarining strukturaviy
boglsquolanish sxemasi
Mexanik korsquorsatkichlar
Кimyoviy korsquorsatkichlar
Fizik korsquorsatkichlar
Теploenergetik korsquorsatkichlar
Elektronika korsquorsatkichlar
Birla
mch
i
orsquoz
ga
rtg
ich
lar
Оra
liq
orsquoz
ga
rtg
ich
lar
Takomillashgan chiqish signali
Pn
evm
atik
ele
ktr
ik
Diskretli chiqish signali
17
12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy
korsquorsatkichlari
Avtomatika elementi deb olsquolchanayotgan fizik kattalikni birlamchi
olsquozgartiruvchi moslamaga aytiladi Avtomatika elementlari tolsquort xil strukturaviy
belgilanish sxemalaridan iborat bolsquoladi (11- jadval)
a) oddiy bir martali (birlamchi) tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish
b) ketma-ketli tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish
v) differensial sxemali
g) kompensatsion sxemali
Oddiy olsquolchash olsquozgartirgichlari (a) bir dona elementdan tashkil topgan
bolsquoladi Ketma-ketli olsquozgartgichlarda esa (b) oldindagi olsquozgartirgichning kirish
kolsquorsatgichi keyindagi olsquozgartgichning chiqishi hisoblanadi Odatda birlamchi
olsquozgartirgich sezgirlik elementi (SE) ohirgi (keyingi) olsquozgartirgich esa chiqish
elementi deb yuritiladi Olsquozgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali
olsquozgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bolsquolgan sharoitda qolsquollaniladi
Differensial sxemali olsquolchash olsquozgartirgichlari nazorat qilinayotgan
kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bolsquolganda qolsquollaniladi
Kompensatsion sxemali olsquozgartirgichlar usuli esa yuqori aniqlik bilan
ishlashi universalligi hamda olsquozgartirish koeffitsiyentining tashqi talsquosirlarga
deyarli boglsquolik emasligi bilan ajralib turadi
Avtomatika elementlari tizimning eng asosiy qismi bolsquolib quyidagi
funksiyalardan birini bajaradi
- nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni qulay kolsquorinishdagi signalga
olsquozgartirish (birlamchi olsquozgartgich - datchiklar)
- bir energiya kolsquorinishidagi signalni boshqa energiya kolsquorinishdagi signalga
olsquozgartirish (elektromexanik termoelektrik pnevmoelektrik fotoelektrik va
xakozo olsquozgartgichlari)
18
- signal tabiatini olsquozgartirmasdan uning kattaliklarini olsquozgartirish
(kuchaytirgichlar)
- signalning kolsquorinishini olsquozgartirish (analog-raqam raqam analog
olsquozgartkichlari)
- signalning formasini olsquozgartirish (taqqoslash vositalari)
- mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar)
- signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar)
- signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari)
- programmali signallarni hosil qilish (programmali elementlar)
- bevosita jarayonga talsquosir qiluvchi vositalar (ijrochi elementlar)
Avtomatika elementlarining funksiyalari xar hil bolsquolganiga qaramay
ularning parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi
- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari
- uzatish koeffitsiyenti (sezgirlik kuchaytirish va stabilizatsiya
koeffitsiyentlari)
- xatolik (nostabillik)
- sezgirlik chegarasi
Хar bir avtomatika elementi uchun turglsquounlashgan rejimda kirish Х va
chiqish signallari U orasida u=f(x) boglsquoliqlik mavjud Ushbu boglsquoliqlik
elementning statik tavsifnomasi deyiladi
Kolsquorinish bolsquoyicha (12-rasm) avtomatika elementlarining statik
tavsifnomalari uch guruxga ajratiladi a) chiziqli b) uzluksiz nochiziqli v)
nochiziq uzlukli
Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turglsquounlashmagan yalsquoni Х va U
qiymatlari vaqt davomida olsquozgarilayotgan payti dinamik rejim deyiladi Chiqish
qiymatining vaqt davomida olsquozgarishi esa dinamik tavsifnomasi deyiladi
19
11-jadval
Avtomatika elementlarining strukturaviy belgilanish sxemalari
Strukturaviy belgilanish sxemalari
Olsquozgartirish
koeffitsiyenti
Chetga chiqish
1
Х У Х Z У
К = К1
δ=δі
2
Х У Yn-1 Уn N
К=П Ki
i=1
n
δ=sumδ1
i=1
3
То
δ1 Y
δ2
K=K1+K2
δ=δ1k1(k1+k2)
+δ2(k1+k2)
4
То
х Yпр Y
δ1
δ2
К=К1(1+К1К2)
δ=δ1(1+К1+К
1К2)-
δ2[1+1(К1+К1)
]
Izox x - olsquolchanayotgan (kirish) kolsquorsatkichi u - olsquolchash
olsquozgartirgichining chiqish signali z- qolsquoshimcha energiya manbaisi
Avtomatika elementlari malsquolum inersionlikka ega yalsquoni chiqish signali
kirish signaliga nisbatan kechikishi bilan olsquozgariladi Elementlarning bu
xususiyatlari avtomatik tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi
Хar bir elementning umumiy va asosiy xarakteristikasi uning olsquozgartirish
koeffitsiyenti yalsquoni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bolsquolgan
nisbatiga teng Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat olsquozgartirishlarni
bajaradi Miqdor olsquozgartirishlar kuchaytirish stabillash va boshqa
koeffitsiyentlarni nazarda tutadi Sifat olsquozgartirishda bir fizikaviy kattalik
К1 К1
К1 Кi
К1
К2
К1
К2
20
ikkinchisiga olsquotadi Bu holda olsquozgartirish koeffitsiyenti element sezgirligi
deyiladi
U U U
Х Х1 Х Х
a) b) v)
12- rasm Avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari
a) - chiziqli Ks= Kg= const b) - uzluksiz nochiziqli Ks Kg const v)- nochiziq
uzlukli Ks Kq const F
Avtomatika elementining yana bir muhim tavsifnomasi ndash element (kirish
kattaligi olsquozgarishiga boglsquolik bolsquolmagan) chiqish kattaligining olsquozgarishidan hosil
bolsquolgan olsquozgartirish xatosidir Bu xatoga sabab atrof-muhit xaroratining
talsquominlash kuchlanishining olsquozgarishi va kabilar bolsquolishi mumkin Element
xarakteristikalarining olsquozgarishi natijasida paydo bolsquoladigan hato nostabillik deb
ataladi
Balsquozi elementlarning chiqish va kirish kattaliklari olsquortasida kolsquop qiymatli
boglsquolanish mavjud Bunga quruq ishqalanish gisterezis va boshqalar sabab bolsquolishi
mumkin Bunda kattalikning xar bir kirish qiymatiga uning bir necha chiqish
qiymatlari mos keladi Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa bilan boglsquoliq
Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada
olsquozgartirish qobiliyatiga ega bolsquolgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi
Avtomatika elementlari mustahkamlik bilan xam xarakterlanadi Elementlarning
sanoat ekspluatatsiyasida olsquoz parametrlarini yolsquol qolsquoyiladigan chegarada saqlash
qobiliyatiga mustahkamlik deb ataladi Mustahkamlik elementni loyihalash
21
vaqtida hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan solsquong ekspluatatsiya jarayonida
sinaladi
13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari
Avtomatik tizimlar elementlar va moslamalarning montaj sozlash rostlash
ekspluatatsiya qilish kabi ish jarayonlarni bajarish maqsadida avtomatik
sxemalardan foydalinadi Avtomatika sxemalari asosiy hujjat hisoblanadi va ular
funksional strukturaviy prinsipial va montaj sxemalariga bolsquolinadi
Funksional sxemalar moslamalarni elementlarni vositalarni olsquozaro
boglsquolanishlarini va xarakatlanishlarini ifodalaydi Elementlar sxemada
tolsquortburchak shaklida belgilinadi ularning orasidagi aloqalar esa strelkali chiziqlar
bilan belgilanadi Strelkaning yolsquonalishi signalning olsquotishini kolsquorsatadi (13 -
rasm)
ТE
13- rasm Avtomatikaning funksional sxemasi
ТE - topshirish elementi BK-boshqarish va qabul qilish elementi IM - ijro
mexanizmi BО-boshqarish овекti BU - birlamchi olsquozgartirgich
Strukturaviy sxema avtomatik tizimni tashkiliy qismlarining olsquozaro
boglsquolanishlarini kolsquorsatib ularning dinamik xususiyatlarini tavsiflaydi
Strukturaviy sxemalar funksional va prinsipial sxemalar asosida ishlanadi
Strukturaviy sxemada aniq vosita rostlagich element kolsquorsatilmasdan balki
olsquotayotgan fizikaviy jarayonning matematik modeli kolsquorsatiladi Strukturaviy
BK IM ВО
BU
22
sxemada elementlar tolsquortburchak shaklida ifodalanadi va ularning ichida
elementning matematik modeli yoziladi (14- rasm)
ТE
14 - rasm Avtomatikaning strukturaviy sxemasi
Avtomatik rostlash tizimining keyingi tahlili elementlarning dinamik
xarakteristikalarini aniqlash va tizimning strukturaviy sxemasini yaratishdan
iborat bolsquoladi Bu tizimning strukturaviy sxemasi 15 - rasmda keltirilgan
F
HТOP H
u q
H
15 - rasm Хaydov chuqurligini avtomatik rostlashning strukturaviy
sxemasi
Prinsipial sxemalar elementlarning olsquozaro elektrik ulanishlarni ifodalaydi
Ushbu sxemada avtomatika elementlari davlat standartlariga binoan belgilanadi
Prinsipial sxemadagi shartli belgilar butun mosmlamani tizimning ish prinsipini
tushunishga yordam beradi (16- rasm)
W1 W2 W3
W4
WКЭ(S)=
КК
Wбэ(S)=
Кб
Wим(S)=
КбS
Wбо(S)=
КоTоS+1
23
16- rasm Avtomatikaning prinsipial sxemasi
Montaj sxemalar moslamalar orasidagi tashqi ulanishlarni yoki moslama
ichidagi elementlarni olsquozaro ulanishlarni ifodalaydi Ushbu sxemalar montaj
ishlarini bajarayotganda ishchi chizmalar sifatida qolsquollanadi (17- rasm)
Kirish A
24 V V
yuklamaga
S
Olsquozgartgich
signali
chiqish 0hellip12
V
3 50 Gs
380 V
Rk
17- rasm Avtomatikaning montaj sxemasi
10
9
8
7
6
5
4
3
2
20
19
18
17
16
15
14
13
12
24
14 Qishlok va suv xorsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini
avtomatlashtirish xususiyatlari
Qishloq va suv xolsquojaligidagi ishlab chiqarish jarayonlari murakkab axborot
almashinuvi va jarayonlariga ega bolsquolib ular turli kolsquorinishlarda berilishi mumkin
Bu esa shu sohada qolsquollanuvchi mashina va uskunalarning maxsus ish rejimlariga
mos tushmay qolishi oqim liniyalardagi ishlab chiqarish jarayonlarini tolsquoxtab
qolishi suv xolsquojalik mashinalarining ish rejimlari bir-biriga mos tushmay qolishiga
olib kelishi mumkin
Qishloq va suv xolsquojaligining yana bir muhim xususiyatlardan biri ulardagi
texnika va qurilmalarning katta maydonlarda joylashgani va talsquomirlash bazasidan
uzoqligi uskunalarning kichik quvvatga ega ekanligi ish jarayonining
mavsumiyligi hisoblanadi Jarayonlar xar kuni malsquolum sikl bolsquoyicha qaytarilishiga
qaramay mashinalarning umumiy ish soatlari nisbatan kam hisoblanadi Demak
bu sohada qolsquollanuvchi avtomatlashtirish vositalari turli kolsquorinishlarga ega bolsquolib
nisbatan arzon tuzilishi jihatidan sodda ishlatishga qulay va ishonchli bolsquolishi
kerak Bunday sharoitda avtomatlashtirish vositalari aniq va ishonchli ishlashi
lozim chunki bunday jarayonni tabiatan tolsquoxtatib uzib qolsquoyib bolsquolmaydi Misol
uchun gidromelioratsiya tizimlarida avtomatlashtirish vositalari tabiiy sharoit
olsquozgarishiga qaramay sutka davomida texnologik operatsiyalarning davomiyligini
talsquominlab berishi zarur
Qishloq va suv xolsquojaligida tashqi tasodifiy talsquosirlar turli kolsquorinishlarda
olsquozgarishi bilan xarakterlanadi Qishloq va suv xolsquojaligi avtomatikasidagi kolsquopgina
oblsquoektlar texnologik maydoni yoki katta hajmda vaqt kolsquorsatkichlariga ega Misol
uchun nasos agregatlarida oblsquoekt bolsquoyicha kattaliklarni nazorat qilish va
boshqarish kerak bolsquoladi (suv sathi bosim ish unumdorligi xajmi va h k)
Bunday oblsquoektlar uchun avtomatlashtirish tizimlarida birlamchi
olsquozgartkichlar ijrochi mexanizmlarning optimal miqdoriga ega bolsquolib
boshqariluvchi kolsquorsatkichlarning qiymatini belgilangan aniqlikda va ishonchli
ravishda saqlash katta ahamiyatga ega
25
Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollanuvchi qurilma va uskunalarning
kolsquopchiligiga xos bolsquolgan xususiyatlardan biri ularning tashqi muhit bilan boglsquoliq
holda ochiq havoda ishlashidir namlik va haroratni keng maydonda olsquozgarishi
turli aralashmalar chang qum agressiv gazlar hamda sezilarli tebranishlarning
mavjudligi Qishloq va suv xolsquojaligida sanoatdan farqli ravishda yuqoridagi
talablardan kelib chiqib avtomatlashtirish vositalari tashqi talsquosirlarga chidamli
parametrlarini keng diapazonda olsquozgaruvchi qilib ishlanishi zarur
Bu esa loyihalashtirilayotgan oblsquoektdagi texnik vositalarning ishdan
chiqishini kamaytirish yuqori aniqlikda ishlashini talsquominlash imkoniyatini beradi
Kolsquorsatilgan xususiyatlar eng avval tashqi muhit bilan boglsquoliq sharoitda ishlovchi
mashinalarda olsquornatilgan birlamchi olsquozgartkichlar ijro mexanizmlari nazorat
asboblari va boshqa texnik vositalarga talsquosir etadi Qolgan avtomatlashtirish
vositalarini alohida xonalar yoki tashqi muxitga chidamli bolsquolgan maxsus
shkaflarda olsquornatish mumkin
26
2-bob Avtomatika datchiklari
21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi
Хar xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ularning kolsquorsatkichlari
xaqida malsquolumot olish zarur hisoblanadi Bu maqsadda birlamchi olsquozgartirgichlar
(yoki datchiklar) keng qolsquollaniladi Datchik deb nazorat qilinayotgan yoki
rostlanayotgan kattalikni kerakli yoki avtomatika tizimining keyingi elementlarida
qolsquollash uchun qulay qiymatga olsquozgartiradigan vositaga aytiladi
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar
asosan olti guruxga bolsquolinadi mexanik elektromexanik issiqlik
elektrokimyoviy optik va elektron - ion
Mexanik olsquozgartirgichlar mexanik kirish kolsquorsatkichlarni (bosim kuch
tezlik sarf va xk) mexanik chiqish kolsquorsatkichlarga ( aylanish chastotasi bosim
va xk) olsquozgartirib berish bilan xarakterlanadi Bunday olsquozgartirgichlarning
sezgirlik elementi sifatida elastik elementlar (membrana prujini balka kabilar)
poplavoklar krilchatkalar va drosselli qurilmalar ishlatiladi
Elektromexanik birlamchi olsquozgartirgichlar (yoki elektrik datchiklar) kirish
mexanik kolsquorsatkichlarni (bosim kuch sarf kabilar) chiqish elektrik
kolsquorsatkichlarga (kuchlanish tok qarshilik induktivlik va kabilar) olsquozgartirib
berish uchun xizmat qiladi Elektromexanik olsquozgartirgichlar parametrik va
generator olsquozgartirgichlarga (yoki datchiklarga) bolsquolinadi
Parametrik datchiklarda chiqish kolsquorsatkichini elektr zanjir kattaliklari
(qarshilik induktivlik olsquozaro induktivlik elektr siglsquoimi va kabilar) tashkil topadi
Bunday turdagi datchiklarda elektr toki va kuchlanishi sifatida chiqish signalini
olish uchun ularni maxsus elektr sxemalariga (kolsquoprikli differensialli) ulash hamda
allohida energiya manbasiga ega bolsquolishi kerak
Generator datchiklarida bevosita sezgir elementda kirish signali Х chiqish
signali U olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga
27
bolsquoladi va chiqish signali EYUK kolsquorinishida hosil bolsquoladi Generator datchiklari
juda oddiy bolsquoladi chunki ular qolsquoshimcha energiya manbaisiz ulanadi
Aniqlik darajasi bolsquoyicha datchiklar 024 04 06 1 15 25 4 aniqlik
sinflariga muvofiq bolsquolishlari lozim Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik datchiklar
rezistivli elektromagnitli siglsquoimli va taxometrik (generatorli) kolsquorinishlarga ega
bolsquoladi (21-rasm)
21-rasm Elektrik datchiklarning turlanishi
ELEKТRIK DAТChIKLAR
Pаrаmetrik datchiklar Generator
datchiklari
Rezistiv Elektromagnitli Siglsquoim
Ind
uktiv
Tra
nsfо
rma
torli
Ma
gn
ito
еla
stik
Yu
zasi orsquoz
garu
vch
an
Ma
so
fasi o
rsquozg
aru
vch
an
Die
lektr
ik s
ing
diru
vchan
lik
Ind
uksio
n
Fo
toe
lektr
ik
Prsquoe
zo
-ele
ktr
ik
Po
tensio
me
trik
Ko
nta
ktli (k
orsquom
ir)
(кум
ир
Te
nzo
me
trik
28
21 ndash JADVAL
DAТChIKLAR VA ULAR NAZORAТ QILADIGAN
KAТТALIKLAR
Nazorat
qilinadigan
kattaliklar
DAТChIKLAR ТURLARI M
exa
nik
ELEKТRIK DAТChIKLAR P
ote
nsi
om
etri
k
Тen
zom
etri
k
Ind
uk
tiv
Тer
mo
rezi
torl
i
Sig
lsquoim
Fo
tore
zist
orl
i
Ele
ktr
on
Ind
uk
sion
Plsquoe
zoel
ektr
ik
Тer
mo
elek
tri
Хo
ll d
atch
ikla
ri
Fo
toel
ektr
ik
gid
ravli
k
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
1 Siljish + + + + - + - + - - - + + +
2 Satx + + - + - - - - - - - - - +
3 Тezlik + - - - + + - - + - - - + +
4 Тezlanish + - + - - - - - + + - - - -
5 Kuch + + + + - + + + + + - + - -
6 Bosim + - + + - + - + - + - + - +
7 Moment - + + + - + + - - - - - + +
8 Namlik - - - - + + - - - - + - - -
9 Хarorat - - - - + + - - - - + - - -
10 Sarf - + - + - - + - + - - - - +
11 Тebranish - + + + - + - - + + - + - -
29
22 Datchiklarning asosiy korsquorsatkichlari
Datchiklarning turlari kolsquop bolsquolishiga qaramay ular bir hildagi bir necha
asosiy kolsquorsatkichlarga ega
1 Statik tavsifnomasi - chiqish kattaligini kirish kattaligiga boglsquolikligi
(22-rasm) Statik tavsifnomasi chiziqli datchiklar (22-rasm a) uchun sezgirlik
koeffityenti olsquozgarmaydi
b
U
U a
U
Х Х Х
22-rasm Datchiklarning statik tavsifnomalari
Statik tavsifnomasi nochiziqli datchiklar uchun sezgirlik koeffitsiyenti xar
hil nuqtalarda (22-rasm v) xar hil bolsquoladi va bu kattatik differensial sezgirlik
deyiladi Uni aniqlash uchun quyidagi formula qolsquollanadi
Kc=dydx= ydx (21)
2 Datchikning absolyut xatoligi - datchikning chiqish signalining xaqiqiy u1 va
uning hisoblangan u2 qiymatlarning farqi yalsquoni
U = U 1- U 2 (22)
U2
3 Datchikning nisbiy xatoligi - = -------- 100 (23)
U1
30
4 Datchikning dinamik tavsifnomasi - chiqish signalining vaqt mobaynida
olsquozgarilishini kolsquorsatadi
5Datchikning dinamik tavsifnomasi chiqish signalining vaqt mobaynida
olsquozgarishini kolsquorsatadi
23 Rezistiv datchiklar
Rezistiv datchiklar chiziq va burchak xarakatlarni kuch va momentlar
tebranish va vibratsiyalar xarakat va yoruglik kabi noelektrik kattaliklarni nazorat
qilish va olsquolchash jarayonlarida qolsquollaniladi
Rezistiv datchiklar guruxiga potensiometrik korsquomir (kontaktli)
tenzometrik kabi datchiklar (fotorezistiv termorezistiv) kiradi Bunday turdagi
datchiklarning ish prinsipi nazorat qilinayotgan kattalikning talsquosirida uning aktiv
qarshiligi olsquozgarilishiga asoslangan bolsquoladi
231 Potensiometrik datchiklar
Potensiometrik datchiklarda nazorat qilinayotgan xarakat sezgir elementga
uzatilib uning qarshiligi hisobiga olsquozgaruvchan yoki olsquozgarmas kuchlanishga
aylantiriladi (23- rasm)
Potensiometrning xarakatlanuvchi kontakti nazorat qilinayotgan xarakatga
boglsquolangan bolsquolib oblsquoektning holati olsquozgarilganda uning qarshiligi ham va
ikkilamchi asbobdagi kolsquorsatgich olsquozgariladi Ikkilamchi asbob esa nazorat
qilinayotgan parametrlar birligida darajalangan Kuchlanishning tebranishlarini
talsquosirini yolsquoqotish maqsadida stabillashgan manbalardan foydalanish tavsiflanadi
31
23-rasm Potensiometrik datchiklar va ularning tavsifnomalari
Potensiometrik datchikning statik tavsifnomasini chiziqlikga yaqinlashtirish
maqsadida unga muvofiq ish rejimini (23-rasm b g) topshirishadi yoki reostatni
olsquorash usulini olsquozgartiradi
Agar chiqish tok yoki kuchlanish belgisi xarakat yolsquonalishiga muvofiqligi
kerak bolsquolsa unda olsquorta nuqtali potensiometrdan foydalanishadi (23-rasm в)
Uning tavsifnomasi rasmda keltirilgan (23- rasm g)
Burchak xarakatlarini nazorat qilish uchun halqasimon potensiometrik
datchiklar qolsquollanadi (23-rasm d) Kontaktsiz datchiklar sifatida suyuqlik
potensiometrik datchiklar qolsquollanadi (23-rasm e)
Potensiometrik datchikning tavsifnomalari va sezgirligi analitik usulda
hisoblanadi Kolsquorsatilgan sxema uchun quyidagi tenglamani tuzsa bolsquoladi
Rx X Ix Ra
------ = ---- - ----- = -------- (24)
R l Ia Rx
I= Ix+Ia Uct=I(R-Rx)+IaRa (25)
Potensiometrik datchiklar yuqori darajadagi aniqlik va tavsifnomalari
olsquozgarmas sodda kichik gabaritlari va arzonligi bilan ajralib turadi Bundan
tashqari ulardan foydalanilayotganda qolsquoshimcha kuchaytirigichlarni ishlatishni
e
a b v
g d
32
xojati yolsquoq chunki ularning chiqish quvvati ikkilamchi asboblar uchun yetarli
Lekin xarakatlanuvchi kontaktning mavjudligi ularning puxtaligini pasaytiradi
232 Korsquomir (kontaktli) datchiklari
Kolsquomir datchiklarining ish prinsipi olsquozining ichki elektr qarshiligi
keltirilgan kuchlar talsquosirida olsquozgarishiga asoslangan Bu turdagi eng sodda datchik
(24-rasm a) grafit disklardan yiglsquoilgan kolsquomir ustindan iborat Disklar orasiga esa
kontaktli shaybalar olsquornatilgan Kolsquomir ustunning qarshiligi grafit disklarning
kichik qarshiligi va disk-shayba olsquotishi asosiy qarshiliklar yiglsquoindisiga teng
Disk-shayba olsquotishning qarshiligi esa olsquoz navbatida disk va shaybalar
zichligiga yalsquoni bosish kuchiga boglsquoliq
Kolsquomir datchigining qarshiligi
a
R= Ro+ ------ (26)
F
ikkilamchi asbobdagi tok esa
Uct
Iolsquozg= ------------ (27)
Rolsquozg+R0+aF
bu yerda Rolsquozg+ Ro - kontakt qarshiligi Om
a - kontaktning olsquozgarmas koeffitsiyenti Om N
F - kuch H
R0- asbob qarshiligi Om
Kolsquomir datchikning sezgirligi (OmH)
dR
Kq= ------- = aF2 (28)
dF
33
24 - rasm Kolsquomir datchiklarning sxemalari va tavsifnomalari
Kolsquomir datchiklarining sezgirligini oshirish maqsadida kolsquopriksimon
ulanish sxemalardan foydalaniladi (24-rasm в) F kirish kuchi talsquosirida
kolsquoprik sxemasining yelkasidagi R1 qarshiligi kamayadi ikkinchi yelkadagi
R2 esa oshadi Bunday datchiklar ndash differensial datchiklar deyiladi Kolsquomir
datchiklarining afzalliklari sodda olsquolchamlari kichik arzon
Kamchiliklari qarshilikning nostabilligi gisterezis mavjudligi va
tavsifnomasi nochiziqliligi Oddiy kolsquomir datchikning statik
tavsifnomasidan kolsquorinib turibdiki (24 -rasm b) nochiziqlilik kichik
kuchlar chegarasiga tolsquoglsquori keladi Differensial datchiklarning statik
tavsifnomasi esa chiziqlilikka yaqin
233 Тenzometrik datchiklar
Тenzometrik datchiklarning ish prinsipi tenzoeffekt xodisasiga
asoslangan bolsquoladi yalsquoni elastik deformatsiya talsquosirida uning qarshiligi
olsquozgaradi Тenzodatchik malsquolum usulda olsquoralgan va ikkala tomоnidan
maxsus plenka yopishtirilgan yupqa simdan iborat Тenzodatchik
deformatsiyasi nazorat qilinayotgan detalga maxsus yelim bilan puxta
yopishtiriladi Detalning deformatsiyasi natijasida simning geometrik
olsquolchamlari olsquozgarilib qarshiligi olsquozgaradi Тenzometrik datchiklarning
tavsifnomasi chiziqli bolsquoladi va shu sababli ularning sezgirligi deyarli
olsquozgarmaydi
a b v
34
Тenzometrik datchiklarning asosiy kolsquorsatkichi tenzosezgirlik
hisoblanadi va u quyidagicha ifodalanadi
RRс
(29)
Bu yerda ΔRR - materialning deformatsiya paytida solishtirma qarshiligi
- elastiklik moduli
25-rasm Тenzometrik datchikning tuzilishi va tavsifnomasi
Тenzodatchiklarning afzalliklari ular juda sodda ixcham va arzon
Kamchiliklari kichik sezgirlik olsquolchov natijalari xaroratga boglsquoliq
Sanoatda 3 xil tenzometrik datchiklar chiqariladi simli qoglsquooz (2PKB
turida) va plyonka (2 PKB turida) asosida folgali (2FPKP turi) va yarim
olsquotkazgichli (KТD KТDM KТE turlari) Simli tenzorezistorlar uchun
nominal ish toki In = 05 A tashkil etadi
a b
35
24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari
241 Induktiv va transformator datchiklari
Elektromagnitli datchiklar sodda tuzilishi va puxtaligi bilan avtomatika
tizimlarida keng miqyosda qolsquollanib kelinmoqda Elektromagnitli datchiklar kirish
kattaligini olsquozgarishi bolsquoyicha induktiv transformator va magnitoelastik turlariga
bolsquolinadi
Induktiv va transformator datchiklarning (26 - rasm) ish prinsipi polsquolat
yakorning holati olsquozgarilganda polsquolat olsquozakli cholsquolglsquoamning induktivligi
olsquozgarishiga asoslangan
Induktiv va transformator datchiklari olsquozgaruvchan tok zanjirlarida ishlab
mikronning undan bir qismidan to bir necha santimetrgacha bolsquolgan xarakatlarni
olsquolchaydi va ularni nazorat qiladi
Oddiy induktiv datchikning sxemasi va uning statik tavsifnomasi -
rasmda kolsquorsatilgan Datchikning kirish kattaligi havo bolsquoshliglsquoi bolsquolib chiqish
kattaligi Ia ikkilamchi asbobdagi tok bolsquoladi Ia qiymati cholsquolglsquoamning induktiv
qarshiligi hamda olsquolchov asbobining aktiv qarshiligiga boglsquoliq Cholsquolglsquoamning
induktivligi ikkita havo bolsquoshliglsquoni hisobga olgan holda quyidagi tenglama
orqali ifodalanadi
L=22S10
-7 (27)
chiqishdagi tok esa Iorsquozg=UZ=U R2+( L)
2 (210)
bu yerda R=Rch+Rolsquozg - cholsquolglsquoamning va olsquolchov asbobi qarshiliklarining
yiglsquoindisi Om
L - cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi Om
- cholsquolglsquoamning olsquoramlar soni
S - magnit olsquotkazgichning kesim yuzasi m2
- xavo bolsquoshliglsquoi m
36
Datchikning sezgirligi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi
Kd=dIorsquozgd =U 1072
2S (211)
Differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish
signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi
Тransformator datchiklarda (26- rasm) kirish signali plunjer yoki
yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi
bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini
bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi
olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan
I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish
yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi
Тransformator datchikning sxemasi 26d ndash rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda
kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi
asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda
EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi
yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan
cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib
ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok
oqib olsquota boshlaydi
Kolsquorib chiqilgan prinsip asosida amalda kolsquopgina olsquolchov asboblari
jumladan misol sifatida induktiv manometr shu prinsip asosida ishlaydi (27-
rasm)
Induktiv manometr sezgir element 3 unga biriktirilgan yakor 6 va polsquolat
olsquozakli cholsquolglsquoamdan iborat Olsquolchanayotgan bosim quvurcha 1 orqali bolsquoshliq 2
ga kelib membrana 3 ni bukadi natijada olsquozak 6 cholsquolglsquoam olsquozagi 4 ga qarab
xarakatlanadi Demak cholsquolglsquoamning induktivligi olsquolchanayotgan bosimga
proporsional olsquozgariladi Chiqish signali esa 8 klemmalardan 5 olinadi Bunday
datchikarning statik tavsifnomasi kichik qismda chiziqli bolsquolganligi tufayli ular
qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida juda kam qolsquollaniladi Bunday
kamchiliklar differensial datchiklarda bartaraf qilingan Bundan tashqari
37
differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish
signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi
Тransformator datchiklarda (26 b - rasm) kirish signali plunjer yoki
yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi
bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini
bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi
olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan
I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish
yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi
Тransformator datchikning sxemasi 27 d - rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda
kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi
asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda
EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi
yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan
cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib
ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok
oqib olsquota boshlaydi
38
26- rasm Induktiv va transformator datchiklarining sxemalari va ularning
tavsifnomalari
27-rasm Induktiv manometrning sxemasi
242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi
Magnitoelastik datchiklarning ish prinsipi ferromagnit materiallarni yoki
mehanik kuchlar talsquosirida magnit singdiruvchanligi olsquozgarishiga asoslangan
a b
v g
d e
39
Ushbu datchiklar har hil kolsquorinishdagi olsquozaklar va ularga olsquoralgan bitta yoki bir
necha cholsquolglsquoamlardan iborat (28-rasm) F kuchi talsquosirida bir vaqtning olsquozida
olsquozakning geometrik olsquolchamlari hamda magnit singdiruvchanligi olsquozgariladi
28- rasm Magnitoelastikli datchikning sxemasi va tavsifnomasi
28 b-rasmda kolsquorsatilganidek magnitoelastik datchiklarning statik
tavsifnomalari katta qismda nochiziqli Shuning uchun ular ish diapazonining 15-
20 ishlatiladi Bundan tashqari cholsquolglsquoamning toki haroratga boglsquoliq va temir -
nikel eritmalardagi qoldiq deformatsiyaga ega
Хoll elementi yoki Хoll datchigi magnit maydonga joylashtirilgan tolsquort
chiqish klemmalariga ega bolsquolgan yarim olsquotkazgich plastinadan iborat (29 -
rasm)
29- rasm Хoll elementining sxemasi
Хoll elementining ish prinsipi quyidagicha Ikkita chiqish klemmalariga tok
uzatiladi Magnit maydon olsquozgarishi bilan elektronlar xarakat yolsquonalishini
a b
40
olsquozgartirib qolgan ikkita chiqishda kuchlanishni hosil qiladi Shunday qilib kirish
kattaligi bolsquolib mexanik talsquosirda hosil bolsquoladigan magnit maydoni olsquozgarilishi
chiqish kattaligi kuchlanishining olsquozgartirilishi bolsquoladi
Chiqishdagi kuchlanish
Ux=kIBh (212)
bu yerda K - Хoll koeffitsiyenti har hil yarim olsquotkazgich materiallar
uchun K= 10-2
hellip 9x10-9
m3A s
h - plastina qalinligi m
B - magnit induksiyasi Tl
I - plastinaga uzatilgan tok A
Ushbu datchikalar kirish va chiqish qarshiliklari katta diapazoni
ixchamligi yuqori darajadagi vibroturglsquounlik va uzoq muddatli hizmat davri
tufayli keng qolsquollanadi
41
243 Sigrsquoim datchiklari va ularning qorsquollanish sohalari
Siglsquoim datchiklarida xilma-xil kirish kattaliklarni (chiziqli va burchak
xarakatlarni mexanik kuchlanish satx va kabilar) siglsquoim olsquozgarilishiga
aylantiriladi Amalda siglsquoim datchiklari kondensatorlardan yasaladi Olsquolchaydigan
kattaliklariga qarab siglsquoim datchiklari (210-rasm) yuzasi olsquozgaruvchan oraliq
masofasi olsquozgaruvchan va dielektrik singdiruvchanligi olsquozgaruvchan turlariga
bolsquolinadi
210- rasm Siglsquoim datchiklarining turlari
Тekis kondensatorning siglsquoimi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi
C= 0 S (213)
bu yerda 0=885 10-12
Fm - vakuumning dielektrik singdiruvchanligi -
kondensatorning plastinalararo muhitining dielektrik singdiruvchanligi S -
plastinalarning yuzasi - plastinalararo masofa
Oraliq masofasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 a-rasm) 01001 mkm
aniqliqda chiziqli xarakatlarni yuzasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 б-rasm)
chiziqli va burchak xarakatlarni nazoratida va dielektrik singdiruvchanligi
olsquozgaruvchan (210 в - rasm) namlik sath kimyoviy tarkib kabi kattaliklarni
olsquolchashda qolsquollaniladi Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida
siglsquoim datchiklari kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan
prinsip asosida siglsquoim manometrlari ishlaydi
a b
42
Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida siglsquoim datchiklari
kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan prinsip asosida siglsquoim
manometrlari ishlaydi (211-rasm)
Olsquolchanayotgan bosim asbobga quvur 1 orqali uzatilib membrana 2 orqali
qabul qilinadi Membrana olsquoz navbatida plastina 3 bilan kondensatorni hosil
qiladi Kondensator sxemaga klemma 4 lar yordamida ulanadi Bosim talsquosirida
membrana egilib plastinaga yaqinlashadi va kondensatorning siglsquoimini
olsquozgartiradi Shunday qilib kondensator siglsquoimi olsquolchanayotgan bosimga
proporsionaldir
211-rasm Siglsquoim manometrining sxemasi
Siglsquoim datchiklarining afzalliklari soddaligi ixchamligi arzonligi va kichik
inersionligi Kamchiliklari chiqish signalining quvvati pastligi olsquolchov natijalari
atrof muhit kolsquorsatkichlariga boglsquoliqligi ulaydigan simlar va qurilma metall
qismlarning siglsquoimlari turlicha talsquosir qilib detallarning olsquozaro joylashishiga
boglsquoliq
25 Хarorat datchiklari
Хarorat barcha texnalogik jarayonlarning muxim kolsquorsatkichlaridan biridir
Qishloq va suv xolsquojaligida kolsquopgina texnologik jarayonlar ular olsquotayotgan sharoit
xaroratiga boglsquoliq Jism suyuqlik yoki gazning xarorati nazorat qilayotgan
43
muxitning yoki u bilan issiqlik kontaktida bolsquolgan mahsus elementning xaroratini
olsquolchab aniqlanadi
Amalda xarorat datchiklarining sezgir elementlari sifatida issiqlik tasirida
olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini keng diapazonda olsquozgartirib boshqa
kattaliklar (namlik muxitning tarkibi xavo bosimi talsquosirida xususiyatlarini
olsquozgartirmaydigan materiallardan foydalaniladi Хarorat datchiklarining sezgir
elementlari issiqliqga kengayish koeffensenti maksimal kolsquorsatkichiga ega bolsquolishi
kerak
Ishlash prinsipi jihatdan xarorat datchiklari suyuqlik bimetallik va
dilatometrik datchiklariga hamda termoparalar va termorezistorlarga bolsquolinadi
251 Suyuqlik datchiklari
Suyuqlik datchiklari -2000S dan +750
0 C gacha oraliglsquoidagi xaroratni
olsquolchashda ishlatiladi Shisha termometrlarning ishlatish usuli sodda aniqligi
yetarli darajada yuqori va arzon bolsquolganligi sababli sanoatda keng tarqalgan
Suyuqlikli termometrlarning ishlash prinsipi termometr suyuqligining xajmi
xarorat kolsquotarilishi yoki pasayishi tufayli olsquozgarilishiga asoslangan Shishali
termometrning suyuqligi sifatida simob toluol etil spirti efir va boshqalar
ishlatiladi Suyuqlikli datchiklarning kirish signali xarorat olsquozgarilishi t bolsquolib
chiqish signali kapilyardagi ustunning balandligi bolsquoladi
ΔH=ΔVS (214)
bu yerda ΔV=V(B-3ΔQ) - suyuqlik xajmining olsquozgarilishi
S- kapilyarning kesim yuzasi
B- suyuqlikning issiqlikka kengayish koeffitsiyenti
V- suyuqlikning boshlanglsquoich hajmi
I- kapilyar materialining issiqlikga kengayish koeffitsiyenti
Suyuqlik termometrlariga qolsquoshimcha elementlar kiritish natijasida ular
avtomatika tizimlarida qolsquollanish imkoniyatiga ega bolsquoladilar (212-rasm)
44
Тakomillashtirish natijasida suyuqlikli datchiklarning chiqishida xarorat
olsquozgarilishi bilan aktiv induktiv siglsquoim qarshiliklari yoki nurlar intensivligi
olsquozgartiriladi
212-rasm Suyuqlik datchiklarining turlari
a ndash kontaktli b ndash aktiv qarshilikli v ndash induktiv qarshilikli g ndash sigim
qashilikli d ndash nurlar intensivligi
252 Dilatometrik va bimetallik datchiklar
Dilatometrik va bimetallik datchiklarning ishlash prinsipi xarorat
olsquozgarishidagi qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishiga asoslangan Хarorat
olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolgan qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishi
quyidagicha ifodalanadi
Lt=L0(1+Bt) (215)
bu yerda Lt ― xaroratdagi qattiq jismning uzunligi
L0 ― shu jismning 00S dagi uzunligi
B ―chiziqli kengayishning olsquortacha koeffitsiyenti (00S
dan t0S gacha bolsquolgan xaroratlar intervalida)
213-rasmda dilatometrik termometrning tuzilish sxemasi tasvirlangan
Dilatometrik termometrda (213 a-rasm) sezgir element sifatida chiziqli
kengayishning katta xarorat koeffitsiyentiga ega bolsquolgan materialdan (jez va mis)
d a b
v g
45
tayyorlangan quvurcha qolsquollanilgan Korpusga kavsharlangan quvurcha ichida
olsquozak joylashgan Olsquozak chiziqli kengayish koeffitsiyenti kichik bolsquolgan
materialdan (masalan invar) ishlangan Olsquolchanayotgan muxitning xarorati
kolsquotarilishi bilan birga quvurcha uzayadi Bu hol olsquozakning uzayishiga olib keladi
Shunda prujina shaynning bolsquosh tomonini pastga tushiradi olsquoz navbatida u tortqi
va tishli sektor orqali strelkani uning olsquoqi atrofida aylantiradi Strelka esa shkalada
olsquolchanayotgan xarorat qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan xolatda kontaktlarni
ulaydi
Dilatometrik termometrlar suyuliqlar xaroratini olsquolchashda ham xaroratni
malsquolum darajada avtomatik ravishda saqlash uchun va signalizatsiyada
qolsquollaniladi Dilatometrik termometrlar 15 va 25 aniqlik klassida chiqariladi
ularning yuqori olsquolchash chegarasi 5000S gacha bolsquoladi 150
0S dan oshmagan
xaroratlar uchun quvurchalar jezdan olsquozaklar esa invardan ishlanadi undan
yuqori xaroratlar uchun quvurchalar zanglamas polsquolatdan olsquozaklar esa kvarsdan
ishlanadi
213-rasm Dilatometrik va bimetallik datchiklarning sxemalari
Afzalliklari ishonchlilik va sezgirlik kolsquorsatkichlari yuqori
Kamchiliklari asbob olsquolchamlarining katta xajmligi xaroratning bir
nuqtada emas xajmda olsquolchanishi issiqlik inersiyasining kattaligi kolsquorsatkichlarni
masofaga uzatish imkoniyati yolsquoqligi kabilar
Bimetalli termometrlarning sezgir elementi ikki kavsharlangan plastinkadan
tayyorlangan prujinadan iborat Bu plastinkalarning issiqlikdan kengayish xarorat
a b v
46
koeffitsiyenti turlicha bolsquolgan metallardan tayyorlanadi Хaroratning olsquozgarishi
plastinkalarning uzayishiga olib keladi Plastinkalar bir-biriga nisbatan siljiy
olmaganligi sababli prujina issiqlikdan kengayish xarorat koeffitsiyenti kam
bolsquolgan plastinka tomon oglsquoadi Plastinkalar uzayishining xarorat koeffitsiyenti
farqi qancha katta bolsquolsa prujinaning xarorat olsquozgarishidagi oglsquoishi shuncha kolsquop
bolsquoladi
213-rasmda yassi plastinkali bimetalli termometrning tuzilish sxemasi
kolsquorsatilgan Хarorat olsquozgarishi bilan bimetall prujina pastga egiladi Тortqi
strelkani olsquoq atrofida aylantiradi Strelka shkalada olsquolchanayetgan xarorat
qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan kolsquorsatkichda kontaktlarning holatini
olsquozgartiradi Sezgir elementlar sifatida yoysimon yoki vintsimon spirallar
qolsquollaniladi Bimetalli termometrlar bilan xaroratni olsquolchash chegarasi -1500S
dan 700 0S gacha xatosi - 115
Bu turdagi termometrlar xaroratni malsquolum darajada avtomatik saqlash va
signalizatsiya uchun qolsquollaniladi
Bimetalli termometrlarning kamchiliklari ―charchash hollari
(daradalanishining olsquozgarishi hatto metallarning ajralishi) issiqlik inersiyasining
kattaligi maxalliy sanoq
253 Manometrik datchiklar
Sezgir elementining turiga qarab manometrik datchiklarni quyidagilarga
ajratiladi manometrik silfonli va membranali (214-rasm)
214 - rasm Manometrik datchiklarning turlari
a b v
47
a - membranali b - silfonli v - manometrik
Manometrik termometrlar texnikaviy asbob bolsquolib termotizmning ish
moddasi jihatidan gazli suyuqlikli va kondensasion turlariga ajratiladi Bu
asboblar -1500S dan 600
0S gacha bolsquolgan suyuliq va gazsimon muhitlar
xaroratini olsquolchash uchun qolsquollaniladi Maxsus tolsquoldirgichli termometrlar esa
1000S dan 1000
0S gacha bolsquolgan xaroratlarga molsquoljallangan
Asbobning tizimi (termobalon kapilyar siglsquoimlari ish moddasi) asosan
gaz (gazli asboblarda) va suyuqlik (suyuqli asboblarda) bilan boshlanglsquoich
bosimda tolsquoldiriladi Тermobalon isishi bilan ishchi moddaning bosimi oshadi
Buning natijasida asboblardagi membranalar silfonlar manometrik quvurchalar
xarakatlanishi boshlanadi Sezgir elementlar xolati olsquozgarilishi natijasida ularga
ulangan strelkalar xolatini olsquozgartirib kontaktlarni ishga tushiradi Ushbu
datchiklarning olsquolchash chegaralari ishchi moddaning qaynash va qotish
xaroratlari bilan cheklanadi
Gazli manometrik termodatchiklarning olsquoziga hos kamchiliklaridan biri
issiqlik inersiyasining kattaligidir Buning sababi termobalon devorlari bilan uni
tolsquoldirgan gaz olsquortasidagi issiqlik almashish koeffitsiyentining kichikligi va
gazning olsquotkazish qobiliyatining pastligi
254 Тermoqarshiliklar
Тermoqarshiliklar xaroratni qarshilik termometrlari bilan olsquolchash xarorat
olsquozgarishi bilan olsquotkazgichlar qarshiligining olsquozgarish xususiyatiga asoslangan
Demak olsquotkazgich yoki yarim olsquotkazgichning omik qarshiligi uning xarorati
funksiyasidan iborat yalsquoni R=f(t) Bu funksiyaning kolsquorinishi termometr qarshiligi
materialining xossalariga boglsquoliq Kolsquopchilik toza metallarning elektr qarshiliklari
xarorat kolsquotarilishi bilan ortadi metall oksidlar (yarim olsquotkazkichlar) ning
qarshiligi esa kamayadi Qarshilik termometrini tayerlashda quyidagi talablarga
javob beruvchi toza metallar qolsquollaniladi
48
1 Metall olsquolchanayotgan muxitda oksidlanmasligi va uning ximiyaviy tarkibi
olsquozgarmasligi kerak
2 Metallning xarorat qarshilik koeffitsiyenti yetarli darajada katta va
stabillashgan bolsquolishi lozim
3 Qarshilik xarorat olsquozgarishi bilan tolsquoglsquori yoki ravon egri chiziqli keskin
chetlanishlar va gisterezis xolatlarisiz olsquozgarishi kerak
4 Solishtirma elektr qarshilik deyarli katta bolsquolishi kerak Malsquolum xaroratlar
intervalida yuqoridagi talablarga platina mis nikel temir volfram kabi metallar
javob beradi
Qarshilik termometrining issiqlik sezgir elementi diametri 005007 mm ga
teng platina simdan (ТSP) yoki diametri 01mm ga teng toza mis elektrolit simdan
(ТSM) ishlanadi Sanoat ishlab chiqaradigan platinali qarshilik termometrlari -200
0S dan + 650
0S gacha bolsquolgan xaroratlarni olsquolchashga molsquoljallangan Platina sim
(55-rasm) chetlari tishli slyuda plastinaga induksiyasiz (biflar) olsquoraladi Plastinaga
olsquoralgan platina sim uning izolyatsiyasi va mexanikaviy mustaxkamligini
talsquominlash uchun ikki tarafidan slyuda qoplagichlar bilan berkitiladi Uchala
slyuda detal (platina va koplagichlar) kumush lenta bilan paket hosil qilgan
Misli qarshilik termometrlarini sanoatda -50 0
S dan + 180 0
S gacha
xaroratlarni olsquolchash uchun chiqariladi Standart misli qarshilik termometrining
emal simi bir necha qavat qilib silindr shaklidagi plastmassa sterjenga olsquoraladi
Sim lak bilan qoplangan
215-rasm Тermoqarshilikning sezgirlik elementi
49
26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari
261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari
Qishloq va suv xolsquojaligida suyuqliq va maxsulotlar satxini aniqlash
maqsadida qalqovichli (polsquokakli yoki paplavkali) gidrostatik va elektrodli satx
datchiklari qolsquollaniladi
Qalqovichli datchiklar suyuqlik satxi olsquozgarishini qabul qiladigan
qalqovichdan va chiqish elektr signaliga olsquozgartiradigan elementdan tashkil topgan
bolsquoladi Olsquozgartirgichlar sifatida aktiv yoki induktiv datchiklar ishlatiladi 216 a -
rasmda potensiometrik olsquozgartirgichli qalqovichli satx datchigining sxemasi
kolsquorsatilgan Yengil qalqovichli (1) bilan potensiometrik datchikning (3)
boglsquolanishi blok (4) orqali olsquotkazilgan tros (2) yordamida amalga oshiriladi
Qalqovichning oglsquoirligi yuk (5) bilan moslashtirib boriladi Suyuqlik satxining xar
qanday olsquozgarishi satx olsquolchov birligiga moslangan ikkilamchi olsquolchov asbobidagi
(UA) kuchlanish olsquozgarishiga proporsional ravishda talsquosir qiladi Qalqovichli satx
datchiklari suyuqlik satxining katta katta miqdorda olsquozgarishlarini olsquolchash uchun
xizmat qiladi Ularning asosiy kamchiligi qalqovichning xarakatlanib turishidir
Gidrostatik datchiklarda suyuqlik satxini nazorat qilish maxsus silindrik
idishdagi suyuqlikning gidrostatik oglsquoirligi olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi (216
b-rasm) Suyuliq bosimi satxini (h) proporsional bolsquolib membranani (1) egilishga
talsquosir qiladi va maxsus kolsquomir ustun (2) yordamida elektr signalga olsquozgartiriladiBu
signalni satx birligiga mos ravishda olsquolchov asbobi (P) yordamida olsquolchab boriladi
Qalqovichli (poplovikli) va gidrostatik datchiklar suyuqlikning satxi bolsquoyicha
emas aslida uning massasi bolsquoyicha olsquolchaydi shuning uchun haroratning va
suyuqlik tarkibining olsquozgarishi natijasida olsquolchov xatoliklari kelib chiqadi
Elektrodli datchiklar suyuqlik ichiga tushiriladigan bir va bir necha
elektrodlardan tashkil topgan bolsquoladi Bunday turdagi datchiklarda suyuqlik
satxining olsquozgarishi natijasida elektrodlar orasidagi muxitning aktiv va siglsquoim
50
olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Suyuqlik muxitining aktiv olsquotkazuvchanligi
olsquozgarishiga asoslangan elektrodli satx datchigining sxemasi 216 v-rasmda
keltirilgan
a) b) v)
216-rasm Qalqovichli (a) gidrostatik (b) va elektrodli (v) satx datchiklari
Sochiluvchan maxsulotlarni shu jumladan don maxsulotlarining satxini
nazorat qilish suyuqlik satxini nazorat qilishga nisbatan anchagina
murakkabrokdir chunki bu maxsulotlar anchagina elektr qarshiligiga ega hamda
ular don bunkeri tolsquolishi bilan gorizontal tekislik hosil qilmaydi Bundan tashqari
bunkerlarni don bilan tolsquolishida datchiklarning sezgirlik elementlari shikastlanishi
mumkin
Don satxini elektrodli datchik yordamida nazorat qilishning prinsipial
sxemasi 217 b-rasmda keltirilgan Bunday datchikning ishlash pritsipi
quyidagicha elektrodlararo oraliqning (E) don bilan tulishi natijasida elektrodlar
orasidagi olsquotkazuvchanlik oshadi natijada gazorazryadli lampa (YeL) yonadi va
releni (R) ishga tushiradi hamda don uzatish liniyasiga signalni uzatadi Sxemaga
R3 va R2 rezistorlardan tashkil topgan kuchlanish taqsimlagichi orqali 220 V
olsquozgaruvchan kuchlanish beriladi Bunday datchiklar namligi 13 foizdan yuqori
bolsquolgan donlar uchun qolsquollaniladi
51
217-rasm Elektrodli satx datchigining prinsipial sxemasi
laquoRUSraquo sath orsquolchagichi elektr olsquotkazuvchan va elektr
olsquotkazmaydigan suyuqliklarning sathini uzluksiz ravishda uzoq masofadan
olsquolchash va uni chiqishda olsquozgarmas tok signali kolsquorinishiga keltirish uchun
molsquoljallangan
Bu asbob agressiv va portlash hususiyatiga ega bolsquolgan suyuqliklar
muhitida ham ishlashi mumkin laquoRUSraquo sath olsquolchagichi gidromelioratsiya
oblsquoektlarida texnologik jarayonlarni nazorat qilish va boshqarish
shuningdek ochiq kanallarda sath olsquolchash datchigi sifatida ham qolsquollaniladi
laquoRUSraquo sath olsquolchagichi melioratsiya sohasida keng qolsquollanilayotgan
datchiklardan hisoblanadi chunki bu asbob yordamida olingan chiqish
signali olsquozgarmas tok signaliga aylantirilib uni uzoq masofaga uzatish
imkonini beradi Olingan tok signali statsionar olsquozgartkich orqali chastotaviy
yoki kodlashtirilgan signalga aylantirilib telemexanik sistema orqali
dispecher punktiga uzatilishi mumkin Ye-832 olsquozgartkichi shunday
elementlardan biri hisoblanib u olsquozgarmas tok signalini chastotaga aylantirib
beradi Ushbu olsquozgartkich bilan laboratoriya ishini bajarayotganda tanishish
mumkin Sath olsquolchagich tarkibiga birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) va uzatuvchi
olsquolchov olsquozgartgichi (OlsquoOlsquo) kiradi
laquoRUSraquo qurilmasining tarkibiy tuzilish sxemasi 218 - rasmda kolsquorsatilgan
Birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) quyidagi elementlardan tashkil topgan
52
siglsquoimli sezgir element I (yuqori karroziyaga qarshi xususiyatga ega bolsquolgan
fotoplastik izolyatsiyali PNFD nikelli olsquotkazgich) siglsquoimli generator -
olsquozgartkich 3 kalibrli siglsquoimlar batareyasi 2 va olsquozgarmas tok kolsquoprik
sxemasi (4) dan tashkil topgan elektron blok
Sezgir elementning olsquolchash uchun ajratilgan qismigacha bolsquolgan
siglsquoim quyidagicha aniqlanadi
Sn=Son+khH (216)
bu yerda SON - olsquolchov qismining boshlanglsquoich siglsquoimi
K ndash proporsionallik koeffitsiyenti (sezgir elementning konstruksiyasi va
tekshirilayotgan muhit bilan xarakterlanadi)
h ndash sathning olsquozgarayotgan qiymati
H ndash olsquolchov diapazon
Birlamchi olsquozgartkich tekshirilayotgan suyuqlik sathini olsquozgarishini
elektr siglsquoimga (S) aylantirib solsquongra yana bu signalni olsquozgarmas tokli
kuchlanishga olsquozgartirib berish uchun xizmat qiladi
Uzatuvchi olsquolchov olsquozgartkichi (OlsquoOlsquo) olsquozgarmas tok kuchaytirgichi 5 va
chiqish signalini bir melsquoyorga keltiruvchi kuchaytirgich 6 dan tashkil topgan
Bu olsquozgartkichning vazifasi
h-sath olsquolchagichning barcha qismlarini stabil olsquozgarmas kuchlanish bilan
talsquominlash
H-qayta boglsquolanish signalini hosil qilish
- bir hil qiymatga ega bolsquolgan olsquozgarmas tokning chiqish signalini hosil
qilish
Sxemadagi qayta boglsquolanish chiqishdagi tok signalining
olsquolchanayotgan suyuqlikning sathiga nisbatan chiziqli boglsquolanishini hosil
qiladi Chiqish signalini bir mеlsquoyorga keltiruvchi 6 kuchaytirgichdan olingan
signal suyuqlik sathining h holatiga tolsquoglsquori proporsional bolsquolib sath
kolsquorsatkichi hisoblanadi
53
218-rasm laquoRUSraquo sath olsquolchagichining tarkibiy sxemasi
262 Bosim datchiklari
Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan bosim datchiklarining turlari kolsquop
bolsquolib ular suyuqlik va gazlar bosimini olsquolchash uchun xizmat qiladi Kolsquopchilik
bosim datchiklarining ish prinsiplari bosim kuchini mexanik kuchlarga aylantirib
berish prinsipiga asoslangan bolsquoladi Bunday datchiklarning qabul qiluvchi
elementlari olsquolchanayotgan bosim talsquosirida bolsquoladi Yuqori bosimlarni olsquolchashda
bosim talsquosirida olsquotkazgichning elektr qarshiligi olsquozgarishi xodisasiga asoslangan
datchiklar qolsquollaniladi Gazlarning kichik bosimlarini nazorat qiladigan
datchiklarda esa ularning issiqlik olsquotkazuvchanligi yumshoqligi ionlanish darajasi
kabilar xisobga olinadi
Qishloq va suv xolsquojaligida mexanik qabul qilish elementiga ega bolsquolgan
suyuqlikli porshenli membranali hamda silfonli datchiklar qolsquollanilib kelinmoqda
Suyuqlikli bosim datchiklarining U-shaklli (219 a-rasm) qolsquonglsquoiroqchali
(219b-rasm) gidrostatik (219v-rasm) membranali (219 g-rasm) silfonli (219
d-rasm) manometrik trubkali (219 ye-rasm) turlari mavjud
U-shaklli suyuqlik datchiklarida bosimlar farqi F = F1 ndash F2 suyuqlik ustuni
oglsquoirligi bilan muvozanatlashadi
∆F = ήh (217)
Bu yerda ή- suyuqlikning solishtirma oglsquoirligi
54
Qolsquonglsquoiroqchali tizimlarda bosimlar farqi ∆F = F1 ndash F2 qolsquonglsquoiroqchani
aralashuvini hosil qiladi va natijada F1 bosimni aniqlash imkoniyati tuglsquoiladi
Gidostatik tizimlarda xalqali tarozili kameraning burilish burchagi bosimlar
farqi ∆F = F1 ndash F2 ga proporsional bolsquoladi
219-rasm Suyuqlikli bosim datchiklarining turlari
a) ndash U-shaklli b) ndash qolsquongiroqchali v) ndash gidrostatik g) ndash membranali d) ndash
silfonli e) ndash manometrik trubkali
Suyuqlikli bosim datchiklari aniq va bir melsquoyorda ishlashi bilan bir qatorda
ularning ekspluatatsion noqulayliklari (kichik oraliqlarda olsquolchash sharoitlari
faqatgina vertikal holatda ishlashi katta olsquolchamlarga ega bolsquolganligi kabilar)
sababli oxirgi paytlarda ularni olsquornini takomillashgan datchiklar egallamoqda
Membranali datchiklarda (219a-rasm) elastik plastina (membrana) nazorat
qilinayotgan muxit bosimi talsquosirida bolsquoladi va kontaktli tizim bilan mustaxkam
boglsquolangan shtokka talsquosir kolsquorsatadi Bunday turdagi datchiklar sodda tuzilishi
puxtaligi olsquolchovlarni yetarlicha aniqlik bilan olsquolchashi sababli ularni qolsquollash yil
sayin kolsquopayib bormoqda
Silfonli datchiklar (219b-rasm) egiluvchan materialdan yasalgan
gofrirovanli yupqa devorli trubkadan tashkil topgan bolsquoladi Тashqi va ichki
bosimlar farqini unga talsquosir qilayotgan kuch hosil qiladi Bu kuch talsquosirida
silfonning cholsquozilishi va qisilishi hosil bolsquoladi Silfonning bolsquosh uchini siljishi
kolsquorsatkich strelkasi va xarakatlanuvchan kontaktlari orqali amalga oshiriladi
a b v
g d e
55
263 Sarf datchiklari
Sarf datchiklarini qolsquollashda turli xil fizikaviy prinsiplardan foydalaniladi
Uzluksiz oquvchan suyuqliklar va gazlarning sarfini aniqlashning eng kolsquop
tarqalgani drosselli qurilmalarda bosimning olsquozgarishi bolsquoyicha olsquolchash usuli
hisoblanadi (220-rasm) Drosselli qurilmalar sifatida diafragmalar sopla va
Venturi trubkalari qolsquollaniladi
Drossel-diafragmali suyuqlik datchiklarida (220a-rasm) unga olsquornatilgan
trubkaning 1 ikkala tomonida 2 impulsli trubkalar joylashgan bolsquoladi Rezistor R
suyuqlik bilan shuntlanadi hamda bosim va tok olsquozgarishini proporsionalligini
talsquominlaydi Ikkilamchi jihozdagi tok I u quyidagicha aniqlanadi
Iu = a (P1 ndash P2) = a P (218)
220-rasm Sarf datchiklari
a) ndash drossel-diafragmali b) ndash vertikal qanotli tezlik v) ndash spiral-qanotchali
Bosim olsquozgarishi ∆R (Nm ) va sarf Q (m s) orsidagi boglsquolanish quyidagi
tenglik bilan ifodalanadi
Q =αs S0αg20
(219)
a b
v
56
Bu yerdaSp-diafragma teshigi yuzasim2 αs ndash sarf koeffitsiyenti
α-proporsionallik koeffitsiyenti ∆P-bosim olsquozgarishi Nm2 g-erkin tushish
tezlanishims2 ή-muxitning zichligikgm
3
Sarfni olsquolchovchi tezlik datchiklari suv suyuq yoqilglsquoi gaz va boshqa
moddalarni aniqlash schyotchiklarida qolsquollanilib kelinmoqda
Vertikal qanotli tezlik datchiklarida (220b-rasm) ular orqali olsquotadigan
suyuqlik vertushkani 2 aylanishiga sababchi bolsquoladi Bunda oqim tezligiga
propotsional bolsquolgan aylanish chastotasi quyidagicha bolsquoladi
n = av = aQS (220)
bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti aylmin
v ndash suyuqlik tezligigims
Q ndash suyuqlik sarfi m3s
S ndash datchikning ishchi yuzasi m2
Spiral vertushkali datchiklar (220v-rasm) suyuqlikni katta sarflarini
aniqlashda ishlatiladi Bunday turdagi datchiklar boshqa turdagi datchiklardan
farqli olsquolaroq truboprovodlarning notekis joylarida ham ishlash qobiliyatiga ega
Spiral vertushkaning aylanish chastotasi n (ayls) sarfga Q (m s) tolsquoglsquori
proporsional va qanot qadamiga l (m) teskari proporsional bolsquoladi
n = a Q S∆l (221)
264 Burchak tezligi datchiklari
Burchak tezligi datchiklari asosan 3 guruhga bolsquolinadi mexanik gidravlik
va elektrik
Burchak tezligining mexanik markazdan qochma datchigining kinematik
sxemasi 221a-rasmda kolsquorsatilgan Bunda yuklanma 1 markazdan qochma kuch
Fs = amw r talsquosirida prujinani 2 siqadi va valning aylanishi bolsquoyicha 5 muftani 3
siljitadi Muftaning siljishi induktiv olsquozgartirkichga uzatiladi va aylanish tezligi
hisoblanadi
57
Datchikning sezgirligi quyidagicha aniqlanadi
Kd = dFsdw = 2amwr (222)
bu yerda m - aylanayotgan yuklarning massasi r - yuklarning aylanish
radiusi w ndash aylanish burchak tezligi
Mexanik markazdan qochma datchiklar katta xatoliklarga ega va tezlikni
faqatgina kichik oraliqlarda olsquolchashga molsquoljallangan bolsquoladi
Gidravlik datchiklar (221b-rasm) asosan aylanish chastotasini proporsional
ravishda suyuqlik bosimga yoki sarf olsquozgarishiga aylantirib berish uchun hizmat
qiladi Bunday turdagi datchiklar nasosdan 1 suyuqlik bosimi olsquozgarishini qabul
qiluvchi prujinali porshendan 2 hamda aylanish chastotasini ulab boradigan
shkalalardan tashkil topgan bolsquoladi Bu turdagi datchiklarning amalda qolsquollanilishi
ularning murakkab tuzilishi va olsquolchovlarni yuqori darajada emasligi sababli
anchagina chegaralangan
Хozirgi davrda elektrik datchiklarning qolsquollanilishi keskin ravishda kolsquopayib
bormoqda Bunday datchiklar odatda olsquozgarmas yoki olsquozgaruvchan tokli
mikrogeneratorlar (taxogeneratorlar) shaklida bajarilgan bolsquoladi
a) b)
221-rasm Mexanik (a) va gidravlik (b) burchak tezligi datchiklari
Ularning chiqish kuchlanishi U aylanish chastotasiga proporsional bolsquoladi
U = a w (223)
bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti
58
Datchikning sezgirligi esa quyidagicha ifodalanadi
Kd = dUdw (224)
Chastotali elektrik tezlik datchiklari aylanish tezligini chastotaga yoki tok
va kuchlanish amplitudasiga olsquozgartirib beradi
Vaqt-impulsli datchiklarida (222a-rasm) elektr olsquotkazuvchan qatlam bilan
qoplangan 2 izolyatsion barabanning 1 aylanishi natijasida chap yotka navbati
bilan elektr zanjirini qolsquoshib va ochib turadi Natijada impulslar hosil qilinadi va
ularni ikkilamchi asbob A yozib boradi Impulslar soni quyidagicha topiladi
N = a w (225)
Bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti
Datchikning sezgirligi (imp srad) esa quyidagicha ifodaladi
Kd = dNdw (226)
Vaqt-impulsli datchiklarining asosiy kamchiligi ndash ularning
kontaklarini tez ishdan chiqib turishidir
Induksion tezlik datchiklarida (222b-rasm) olsquozgarmas magnitning 2
aylanishi natijasida cholsquolglsquoamda 2 olsquozgaruvchan (impulsli) kuchlanish hosil
qilinadi va u valning aylanish tezligiga proporsional bolsquoladi
222-rasm Elektrik tezlik datchiklari
d) - vaqt -impulsli e va j) ndash induksion
d e
j
59
27 Namlik datchiklari
271 Namlik korsquorsatgichlari xaqida tushuncha
Maxsulotlar va muxit namliklari asosiy kolsquorsatgich bolsquolib ularni texnologik
jarayonlarni avtomatlashtirishda boshqarish va vaqti-vaqti bilan nazorat qilish va
olsquolchab turish kerak bolsquoladi Maxsulot tarkibidagi namligi asosan absolyut (I) va
nisbiy (U) namlik kolsquorsatgichlari bilan baholanadi
Absolyut namlik quyidagicha ifodalanadi
1000
(227)
Bu yerda M ndash maxsulotdagi namlik massasi
Mo- absolyut quruq maxsulot massasi
Namlik esa quyidagicha aniqlanadi
1000 ММ
МФ (228)
Nisbiy namlik 10м
х
а
аУ (229)
bu yerda ax ndash xaqiqiy absolyut namlik
am ndash maksimal absolyut namlik
272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi
va ish prinsiplari
Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik namlik dachiklari elektrofizikaviy va
elektroparametrik turlariga bolsquolinadi Elektrofizikaviy datchiklar radiatsion va
magnitoyaderli rezonans dachiklarini olsquoz ichiga oladi Radiatsion dachiklarning ish
prinsipi nam muxitnig infraqizil nurlarni yuqori chastotali elektromagnit
tebralishlarni - nurlar va neytron nurlanishlarni qabul qilish darajasini olsquolchashga
60
asoslangan bolsquoladi Magnitoyaderli rezonans datchiklarining ish prinsipi esa
vodorod atomlari yadrosi va namlikning radiochastotali magnit maydonini qabul
qilishi prinsipida ishlaydi
Elektroparametrik datchiklar konduktometrik dielkometrik va gigrometrik
turlarga bolsquolinadi Konduktometrik datchiklar elektrokimyoviy olsquozgartirgichlar
tarkibiga kiradi va ishlash prinsipi muxitning elektr olsquotkazuvchanligini olsquozgarishi
natijasida namlikni aniqlashga asoslangan bolsquoladi Chiqish kolsquorsatgichi bolsquolib
bunda muxit olsquotkazuvchanligi hisoblanadi
Dielkometrik datchiklar dielektrik singdiruvchanlik (E=210 - qattiq jismlar
uchun E=81-suv uchun) yoki dielektrik isrof tangens burchagi qiymatlari bolsquoyicha
namlikni aniqlanadi
Gigrometrik datchiklar elektronli olsquozgartirgichlar guruhiga mansub bolsquolib
ularning ishlash prinsipi qolsquoshimcha gigroskopik zarrachalarning mexanik yoki
elektrik xarakteriskalarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi
Qishloq xolsquojaligi ishlab chiqarishida gazlar va xavo namliklari datchiklari
keng miqyosda qolsquollaniladi Ularning quyidagi turlari mavjud gigrometrik
dilatometrik datchiklar - namlik talsquosirida chiziqli olsquolchamlari olsquozgarishiga
gigristorlar elektropsixrometrlar xarorat - muvozanatli va kondensatsion
datchiklar - qarshilik olsquozgarishiga hamda radioskopik va infraqizil datchiklar - gaz
va xavoning fizikaviy xususiyatlarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi
Хavo namligini aniqlashning psixrometrik usuli quruq va suv bilan
namlangan ikki termometrlarni qolsquollashga asoslangan bolsquoladi Bu prinsipda
namlikni nazorat tizimi datchiklari-elektropsixrometrlar ishlaydi
Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi 223-rasmda keltirilgan
Muvozanatsiz kolsquoprikning ikki yelkasiga ikkita bir hil yarimolsquotkazgichli
termorezistorlar ulangan bolsquolib ular gigroskopik keramik trubkaga joylashtiriladi
Birlamchi trubkanig bir tomoni suvga tushuriladi ikkinchi tomoni esa xavoda
turadi Yalsquoni termorezistor (Rg) quruq trubkada joylashadi va uning xarorati xavo
xaroratiga teng bolsquoladi Suv bilan namlanadigan ikkilamchi trubkadagi
termorezitorning (R n) qarshiligi namning parlanishiga boglsquolik bolsquoladi va
61
buglsquolanish jarayonida xaroratning kamayishi hisobiga uning qarshiligi nisbatan
yuqori bolsquoladi Хavo namligi qanchalik kam bolsquolsa nam trupka sirtidan suvning
parlanishi tezroq bolsquoladi Bunda Rk va Rn orasidagi farq katta bolsquoladi va
olsquozgartirgichdagi (U) chiqish signali kuchliroq bolsquoladi
Rk Rk
Ut
R1 R2
223-rasm Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi
Maxsulotlar namligini aniqlaydigan elektrik datchiklar konduktometrik
(muxitning elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgarishi) dielkometrik (dielektrik
singdiruvchanligi E olsquozgarishi) radioizotopli elektroabsorbsionli ultrotovush va
SVCh (olsquota yuqori chastotali) datchiklarga bolsquolinadi
Konduktometrik va dielkometrik datchiklar silindrik yoki tekis xavo
kondensatorlaridan yasalgan elektrodlardan yoki igolkali elektrodlardan ham
tashkil topgan bolsquoladi Maxsulot kondensatorlar orasiga joylashtirib uning namligi
aniqlanadi
У
62
28 Generator datchiklari
Generator datchiklarida bevosita sezgir elementlar kirish signali (x) chiqish
signaliga (u) olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga
bolsquoladi va chiqish signali elektr yurituvchi kuch kolsquorinishida hosil bolsquoladi Bu
turdagi datchiklar juda sodda tuzilgan bolsquoladi va qolsquoshimcha energiya manbaisiga
ega bolsquolishi shart emas
Generator datchiklari induksion fotoelektrik plsquoezoelektrik va termoelektrik
datchiklari (termoparalar) guruxiga bolsquolinadi
281 Induksion datchiklar
Induksion datchiklarning ish prinsipi elektromagnit induksiya qonuniga
asoslangan bolsquoladi yalsquoni magnit oqimi olsquozgartirilayotgan konturda EYUK ҳosil
bolsquoladi
dt
dФWE 2
(230)
Induksion datchiklar 3 hil kolsquorinishga ega 1 Cholsquolglsquoamli 2 Ferromagnit
detali xarakatlanuvchi 3 Тaxogeneratorli
Induksion datchiklar qishloq va suv xolsquojaligi sohasida keng qolsquollaniladi
Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali uzluksiz
nazorat qilish sxemasi 225-rasmda keltirilgan
Uning ishlash prinsipi quyidagicha Bunkerni (1) donni tolsquolishi va uning
oglsquoirligini olsquozgarishi natijasida prujina (2) siqiladi Magnitlanmagan polsquolat olsquozak
(3) ketma-ket ulangan cholsquolglsquoamlardan (W1 va W2 ) iborat glsquoaltak (4) ichida
xarakatlana boshlaydi Bu ikkita cholsquolglsquoamlar kolsquoprik sxemaning (5) ikki qolsquoshni
yelkasini tashkil etadi Sxemadagi kolsquoprikning bitta diagonaliga olsquolchov asbobi
ulangan ikkinchisiga esa maxsus talsquominlash blokidan olsquozgaruvchan kuchlanish
uzatiladi
63
224-rasm Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali
uzluksiz nazorat qilish sxemasi
282 Fotoelektrik datchiklar
Fotoelektrik datchiklar guruxiga kiruvchi fotodiodlar va ventilli
fotoelementlarning ish prinsipi ichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan bolsquoladi
Ichki fotoelektrik effekt uruglsquolik oqimi talsquosirida erkin elektronlar olsquozining
energetik holatini olsquozgartirib moddaning olsquozida qolishi xodisasi bilan
xarakterlanadi Bunda modda ichida kolsquocha oladigan erkin zaryadlar hosil bolsquoladi
Erkin zaryadlar modda ichida kolsquochganda fotoelektr yurituvchi kuchlarni hosil
qiladi (ichki fotoeffektli fotoelementlar shu prinsipda qurilgan) yoki elektr
olsquotkazuvchanlikni olsquozgartiradi (fotoqarshiliklar shu prinsipda qurilgan)
Ichki fotoeffektli fotoelementlar kolsquopincha ventilli fotoelementlar deb
ataladi Selenli fotoelementlar eng kolsquop tarqalgan fotoelementlar hisoblanadi
Selenli fotoelementning tuzilishi va sxemasi 225 a-rasmda uning xarakteristikasi
esa 225 b-rasmda kolsquorsatilgan
64
Ф
1
2
3
4
а) b)
225-rasm Fotoelement va uning tavsifnomasi
Element (225a-rasm) yupqa oltin qatlami 1 berkituvchi qatlam 2 selenli
qatlam 3 va polsquolat taglik 4 dan iborat Selenning oltin bilan chegarasida berkituvchi
qatlam hosil bolsquoladi bu qatlam detektorlik xususiyatiga ega bolsquolib yoruglsquolik oqimi
bilan urib chiqarilgan elektronlarning orqaga qaytishiga imkon bermaydi
Yoruglsquolik oqimi oltin qatlamidan olsquotib ventilli fotoeffekt hosil qiladi shunda
elektronlar yoritilgan qatlamdan yoritilmagan (izolyatsion berkituvchi qatlam bilan
ajratilgan) qatlamga olsquotadi
2821 Fotorezistorlar
Fotorezistor ndash yarim olsquotkazgich fotoelektrik asbob bolsquolib bunda foto
olsquotkazuvchanlik hodisasi qolsquollaniladi yalsquoni optik nurlanish talsquosirida yarim
olsquotkazgichni elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Fotorezistor tuzilishi quyidagi
rasmda kolsquorsatilgan
226 rasm Fotorezistorning tuzilishi va ulanish sxemasi
1-plyonka yoki plastik 2-dielektrik material
65
Asosiy kattaliklari
ф
IS
ф
i (231)
Qoronglsquoulik qarshiligi ndash yoritilmagan fotorezistorlarning qarshiligi qiymati
teng diapazonga ega Rk =102
109 Om
Ishchi kuchlanishi ndash ishchi kuchlanish qiymati fotorezistor olsquolchamlariga
boglsquoliq yalsquoni elektronlar orasidagi masofaga boglsquoliq ravishda 1-1000 V gacha
tanlanadi
Shuni talsquokidlash kerakki fotorezistorlarning kattaliklari tashqi muhit talsquosirida
olsquozgaradi Fotorezistorlar afzalligi yuqori sezgirligi nurlanishning infraqizil
qismida qolsquollash mumkinligi olsquolchamlari kichikligi va doimiy tok va
olsquozgaruvchan tok zanjirlarida qolsquollash mumkinligi
2822 Fotodiodlar
Fotodiod deb yarim olsquotkazgichli fotoelement asbob bolsquolib bitta elektron-
kovakli olsquotishga va ikkita chiqishga egadir Fotodiodlar ikki xil rejimda ishlashi
mumkin 1) tashqi elektr energiya manbaisiz (fotogenerator rejimida) 2) tashqi
elektr energiya manbai yordamida (fotoolsquozgartgich rejimida)
227 rasm Diodning tuzilishi
66
2823 Optoelektron asboblar
Optoelektron asbob deb elektr signalini optik signalga (nur energiyasi)
olsquozgartiruvchi bu energiyani indekatorlarga yoki fotoelektrik olsquozgartkichlarga
uzatuvchi asboblarga aytiladi
Kolsquop tarqalgan optoelektron asboblardan biri optrondir Optron nurlanish
manbasi va qabul qilgichdan tuzilgan bolsquoladi Bu ikkalasi bir korpusga
joylashtirilgan va bir biri bilan optik va elektr boglsquoliklikka ega bolsquoladi
Elektron qurilmalarni optronlar aloqa elementi funksiyasini bajaradi bunda
malsquolumot optik nurlar orqali uzatiladi Buning hisobiga galvanik boglsquolanish
bolsquolmaydi va elektron uskunalarga salbiy talsquosir etuvchi qayta boglsquolanishlar
bolsquolmaydi
228 rasm Optronni tuzilishi
1- Chiqishlar 2 - Fotoqabul qilgich 3-Korpus 4-Optik muhit 5-Svetodiod
Optronlar malsquolumot tolsquoplash va saqlash qurilmalarida registorlarda va
hisoblash texnikasi qurilmalarida qolsquollaniladi
Zamonaviy optoelektrnonlarda nur chiqaruvchi sifatida svetodiodlar foto
qabul qilgich sifatida esa fotorezistorlar fototiristorlar qolsquollaniladi
Qolsquollanilgan foto qabul qilgich turiga qarab optronlar ndash fotorezistorli
fotodiodli fototranzistorli va fototiristorlilarga bolsquolinadi
67
229- rasm Optronlarning shartli grafik belgilanishi
a) rezistorli b) diodli v) fototranzistorli g) fototiristorli
Fotoelektrik asboblarni belgilash tizimi Fotoelektron asboblar xarf-sonli
kod bilan belgilanadi - birinchi element xarflar asbob guruxini bildiradi frndash
fotorezistorlar fdndashfotodiodlar
- ikkinchi element harflar ndashasbobni tayyorlangan materialini kolsquorsatadi GO ndash
germaniy GB ndash germaniy legirlangan brom GZ ndash germaniy legirlangan
oltingugurt bilan GK ndash germaniy kremniyli birikma K-kremniy KG ndash kremniy
legirlangan geliyli RG- arsenidli galliy va xk
- uchinchi element ndash001 dan 999 gacha sonlar ishlab chiqarish nomeri
- tolsquortinchi element ndash harf yarim olsquotkazgich fotoasboblar podgruppasini
belgilaydi u-Unipolyar fotorezistor B ndash bipolyar fotorezistorlar L ndash kuchkili
fotodiodlar Svsvlvn FDGZ-001K ndash fotodiod germaniyli legirlangan
oltingugurtli ishlab chiqarilgan nomeri 001
Optoelektronik datchiklar qishloq va suv xolsquojaligida va sanoatda keng
qolsquollanilib kelinmoqda 230-rasmda yerga ishlov berish agregatini avtomatik
bajarishda olsquosimliklar qatorini nazorat qilish fatodatchikning sxemasi keltirilgan
230-rasm Yerga ishlov berish agregatini avtomatik boshqarish tizimida
olsquosimliklar qatorini fotodatchik yordamida nazorat qilish sxemasi
12-yoruglsquolik manbai 34-fotoqarshilik
56-kuchaytirgichlar 78-ijro mexanizmlari
a b v g
68
Ushbu datchik ishlov berish agregatining ikki tomonidan joylashtiriladi va
ular yoruglik manbasidan (1 2) fatoqarshilikdan (3 4) kuchaytirgichdan (5 6)
va ijro mexanizmidan (7 8) tashkil topgan Qurilmaning ishlash prinsipi
quyidagicha agregatning chetga chiqishi sodir bolsquolsa yoruglsquolik manbasi bilan (1
yoki 2) fatoqarshilik (3 yoki 4) oraliglsquoini olsquosimlik tolsquosib qoladi va bunda yoruglsquolik
nuri fotorezistorga tushmay qoladi Natijada kuchaytirgich chiqishida (5yoki6)
signal xolati olsquozgaradi va ijro mexanizmini (7 yoki 8) ishlab ketishga sabab
bolsquoladi yani ishlov berish agregati avtomatik ravishda xarakat qilishini tashkil
etadi
Bugungi kunda fotodatchiklar dalalardagi xashoratlar xarakatini va sonini
aniqlashda metroda xarakatlarni nazorat qilishda kolsquocha yorugligini boshqarish
kabi jarayonlarda qolsquollanilib kelinmoqda
283 Prsquoezoelektrik datchiklar
Prsquoezoelektrik datchiklarni (231-rasm) ishlash prinsipi balsquozi kristall
moddalarning mexanik kuch talsquosirida elektr zaryad hosil qilish qobiliyatiga
asoslangan Bu xodisa p yezoeffyekt deb ataladi
Plsquoezoeffekt kvars turmalin segnet tuzi bariy titanat va boshqa moddalar
kristallarida kuzatiladi Bu tipdagi asboblarda kolsquopincha kvars ishlatiladi
Kvarsning plsquoezo elektroeffekti +500deg S gacha bolsquolgan temperaturaga boglsquoliq
emas lekin +570deg S dan oshgan temperaturada bu effekt nolga teng bolsquolib qoladi
Pezoelektrik datchiklarning hosil qiladigan EYUK bosimga proporsional
bolsquolib quyidagi formula orqali aniqlanadi
С
FаU х0 (232)
bu yerda ndash S - datchikning umumiy siglsquoimi
Fx - mexanik bosim
a0 - proporsionallik koeffitsiyenti
69
231-rasm Pezoelektrik datchikning sxemasi
Ushbu datchikning sezgirligi
хF
Uд
К (233)
Kolsquorib chiqilgan prinsipda pezoelektrik manometrlar ishlaydi (232-
rasm)
232-rasm Pezoelektrik manometrning sxemasi
1-bosim memranasi 2 5-metall qistirmalar 3-potensial qistirma
4-izolyatsion olsquotkazgich 6-sharik
Plsquoezokvars manometrning tuzilish sxemasi 4-rasmda keltirilgan
Olsquolchanayotgan bosim membrana 1 orqali kvars plastinkalar 7 ga talsquosir qiladi Bu
plastinkalarning metall kistirma 2 ga tegib turgan ichki tomonida bir hil ishorali
zaryadlar paydo bolsquoladi Plastinkalarning ichki tomonidagi potensial qistirma 3
70
bilan ulangan va izolyatsiyalangan olsquotkazgich 4 orqali olinadi plastinkalarning
ustki tomonidagi potensial esa korpus metall qistirmalar 2 va 5 membrana 1 va
sharik 6 orqali olinadi Olsquolchanayotgan bosimga proporsional bolsquolgan potensiallar
farq plastinalardan olinib kuchaytiruvchi lampa setkasiga uzatiladi
284 Тermoelektrik datchiklar (termoparalar)
Хaroratni olsquolchashning termoelektrik usuli termoelektrik termometrning
(termoparaning) termoelektrik yurituvchi kuchi (termo eyuk) xaroratiga
boglsquolikligiga asoslangan Bu asbob -2000S dan 2500
0S gacha bolsquolgan xaroratlarni
olsquolchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy tekshirish ishlarida keng qolsquollaniladi
Тermoelektrik termometrlar yordamida xaroratni olsquolchash 1821 yilda
Zeebek tomonidan kashf etilgan termoelektrik xodisalarga asoslangan Bu
xodisalarning xaroratlarni olsquolchashda qolsquollanilishi ikki hil metall simdan iborat
zanjirda ularning kavsharlangan joyida xaroratlar farqi hisobiga hosil bolsquoladigan
EYuK effektidan iborat ТEYuK hosil bolsquolishining sababi erkin elektronlar
zichligi kamroq metallga diffuziyasi bilan izoxlanadi Shu paytda ikki xil
metallning birikish joyida paydo bolsquoladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik
kolsquorsatadi Elektronlarning diffuzion olsquotish tezligi paydo bolsquolgan elektr maydon
talsquosiridagi ularning qayta olsquotish tezligiga teng bolsquolganda xarakatli muvozanat
holati olsquornatiladi Bu muvozanatda A va V metallar orasida potensiallar ayirmasi
paydo bolsquoladi Elektronlar diffuziyasining intensivligi olsquotkazgichlar birikkan
joyning xaroratiga ham boglsquoliq bolsquolgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda
hosil bolsquolgan eyuk ham turlicha bolsquoladi
Тermoelektrik termometrlarni yaratish uchun ishlatiladigan termoelektrod
materiallar bir qator xususiyatlarga ega bolsquolishi shart chunonchi issiqqa
chidamlilik va mexanikaviy mustaxkamlik kimeviy inertlik termoelektr bir xillik
stabillik va termoelektr xarakteristikani tiklash teyukning temperaturaga
bolsquolgan (chiziqli xarakteristikasiga yaqin va bir ishorali) boglsquolanishi yuqori
sezgirlik
71
Тermoparalarning quyidagi turlari mavjud
1 Platinarodiy - platina termopara (ТPP)- neytral va oksidlanadigan muxitda
ishonchli ishlaydi ammo tiklanish atmosferasida ayniqsa metall oksidlari
termoparaga yaqin joylashgan yerda tez ishdan chiqadi Metall buglsquolari va uglerod
(ayniqsa uning oksidi) platinaga zararli talsquosir kolsquorsatadi
2 Platinarodiy (30- rodiy)- platinarodiy (6- rodiy) termopara (ТPR-306
tip) Bu termoparalarning asosiy xususiyati 18000S gacha temperaturani olsquolchash
va kichik teyuk ga ega bolsquolishdir
3 Хromel - alyumel (ТХA tip) termopara nodir bolsquolmagan metallardan
tayyorlangan termoparalar orasida eng turglsquouni hisoblanadi Musbat elektrod-
xromel (89 Ni 98 Cr 1 Fe 02 Mn) qotishmadan manfiy elektrod-almel
esa (94 Ni 2 Al 25 Mn 1 Si 05 Fe) qotishmadan iborat ТХA
termopara 1300 0S gacha bolsquolgan temperaturani olsquolchash uchun qolsquollaniladi
4 Хromel-kopel termopara (ТХK)- turli muxitlarning temperaturasini
olsquolchash uchun ishlatiladi Manfiy elektrod - kopel mis va nikel qotishmasidan
(59 Cu 44 Ni) iborat ТХK termopara 800 0
S gacha temperaturani olsquolchash
uchun ishlatiladi uning teyuk boshqa termoparalarnikiga qaraganda ancha katta
5 NK - SA qotishmalaridan tayyorlangan (ТNS tipidagi) termopara erkin
uchining temperaturasiga tuzatish kiritishni talab qilmaydi chunki 200 0
S gacha
temperaturani olsquolchaydigan termoparaning teyuk amalda nolga teng Yuqorigi
temperatura chegarasi 1000 0
S Platina gruppasidagi ТPP va ТPR termoparalari 05
yeki 1mm diametrda tayolsquorlanib chinni munchoq yoki trubka bilan
izolyatsiyalanadi ТХA ТХK va ТNS termoparalar 0732 mm diametrlik simdan
tayyorlanib sopol munchoq bilan izolyatsiya qilinadi
Mexanikaviy tayziq va olsquolchanayotgan muxit talsquosiridan saqlash uchun
termopara elektrodi himoya armaturasi ichiga olinadi
Yuqorida aytilganidek termopara bilan temperaturani olsquolchash paytida
termoparaning erkin uchlaridagi temperaturaning olsquozgarishiga qarab tuzatish
kiritiladi Sanoatda avtomatik ravishda tuzatish kiritish uchun elektr kolsquoprik
sxemalar qolsquollaniladi
72
233-rasm Тermoelektrik termometrning prinsipial sxemasi
a b
v
g
73
3-bob Avtomatika relelari
31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi
Rele deb malsquolum bir kirish signali olsquozgarganda chiqish signali sakrashsimon
olsquozgaruvchi moslamaga aytiladi Rele qishloq xolsquojalik avtomatikasida eng kolsquop
qolsquollaniladigan elementlardan biri hisoblanadi Тalsquosir qiladigan fizik kattaliklariga
qarab ular elektrik mexanik magnit issiqlik optik radioaktiv akustik va kimeviy
relelarga bolsquolinadi
Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik relelar olsquoz navbatida 9-turga bolsquolinadi (31-
rasm)
Avtomatikaning elektrik relelari
Elektromagnit Magnitoelektrik Elektrodinamik
Induksion Ferromagnit Elektron
Ion Elektroissiklik Rezonans
31-rasm Elektrik relelarning klassifikatsiyasi
Elektromagnit relelarida chulglsquoamdan olsquotayotgan tok talsquosirida magnit
maydon xosil bolsquolib yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgartiriladi
Magnitoelektrik relelarda chulglsquoam ramka kurinishida bajarilib olsquozgarmas
magnit maydonida joylashtirilgan Chulglsquoamdan tok utayotganda ramka prujinani
kuchini yengib xarakatga keladi va kontaktlarning xolatini uzgartiradi
74
Elektrodinamik rele ish prinsipi buyicha magnitoelektrik relega olsquoxshash
lekin undagi magnit maydoni maxsus uyglsquootish cholsquolglsquoami bilan hosil etiladi
Induksion relening ish prinsipi relening cholsquolglsquoami hosil qiladigan
olsquozgaruvchan magnit oqimi va xarakatlanuvchan diskda hosil bolsquoladigan tok
olsquozaro talsquosiriga asoslangan
Ferromagnit relelar magnit kattaliklari (magnit oqimi magnit maydoni
kuchlanganligi) yoki ferrodinamik materiallarining magnit tavsifnomalari
olsquozgarilishi talsquosirida ishlaydi
Elektron va ion relelari bevosita kuchlanish yoki tok kuchi natijasida hosil
bolsquoladigan sakrashsimon olsquozgarishlar talsquosirida ishlaydi
Elektroissiqlik relelari xarorat talsquosirida ishlaydi Ularning ish prinsipi
yuqorida kolsquorib chiqilgan bimetalik va bilatomitrik datchiklarning ish prinsipiga
olsquoxshash bolsquoladi
Rezonans relelari ish prinsipi elektrik tebranish tizimlarda hosil bolsquoladigan
rezonasga asoslangan
32 Relelarning asosiy korsquorsatkichlari
1 Ishga tushish kolsquorsatkichi - relelar ishga tushish paytidagi kirish
kattaligining eng kichik qiymati - Хit
2 Qolsquoyib yuborish kolsquorsatkichi-relening oldingi holatiga qaytishi uchun
zarur bolsquolgan kirish kattaligining eng katta qiymati - Хkyu
3 Qaytish koeffitsiyenti-Kk=Хkyu Хit nisbati
4 Ishchi parametri - rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish
kattaligining qiymati (nominal) rejimidagi - Хish
Zahira (zapas) koeffitsiyenti
ishga tushishi
51
тХи
Хиштиз
75
qolsquoyib yuborish 01
шХи
юХкюзк
6 Kuchaytirish koeffitsiyenti - kontaktlardagi quvvatning kirish signalidagi
quvvatga nisbati
Риш
РконтКк
Relelarning yana bir muxim parametrlaridan (32- rasm) biri - ularning ishga
tushish va qolsquoyib yuborish vaqtlari Cholsquolglsquoamga kuchlanish berilganda u shu
vaqtning olsquozida ishga tushmasdan balki bir oz vaqtdan keyin ishga tushadi Ushbu
Т it vaqt ishga tushish vaqti deb ataladi Kuchlanish cholsquolglsquoamidan ajratilganda
ham qolsquoyib yuborish malsquolum bir vaqt ichida amalga oshadi - Тk 10 Bu vaqt quyib
yuborish vaqti deyiladi Ushbu inersionlik chulglsquoamning katta induktivlik bilan
tushuntiriladi Grafikdagi 0 nuqtasi chulglsquoamni manbaga ulanishiga tolsquoglsquori keladi
Т siljish vaqti mobaynida relening xarakatlanuvchi qismlari tinch xolatda bolsquoladi
Тok esa I toki qiymatigacha olsquosadi Т=Т vaqt mobaynida relening xarakatlanuvchi
qismlari bir turglsquoun holatdan ikkinchi turglsquoun holatga olsquotishadi Shundan keyin
tok olsquozining nominal kolsquorsatkichi ndash I n gacha oshadi
Kuchlanish ajratilishi bilan relening toki Т gacha kamayadi Bu vaqtda
yakor olsquozining eski holatiga qaytadi Demak relening ajralishi Т vaqt mobaynida
amalga oshadi
Ishga tushish vaqtiga qarab relelar tez xarakatlanuvchi (Т=50-150 ms) olsquorta
xarakatlanuvchi (Т=1-50 ms) va sekin xarakatlanuvchi (Т=015-1 s) Agar Т = 1
sek bolsquolsa bunday rele vaqt relesi deyiladi
33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari
Relelarning puxtaligi va kontaktlarining kommutatsion xususiyatlari asosan
kontaktlarga boglsquolik Relelarning kontaktlari quyidagi ekspluatatsion kolsquorsatkichlar
bilan tavsiflanadi
Ruxsat etilgan chegaraviy tok ndash I re Bu kolsquorsatkich kontaktlar qizib
olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini yolsquoqotmaydigan xarorat bilan
76
aniqlanadi Ruxsat etilgan chegaraviy tokni oshirish uchun kontaktlarning
qarshiligini kamaytirib ularning sovitish yuzasini oshirish kerak
Ruxsat etilgan chegaraviy kuchlanish-U re Kontaktlar olsquortasidagi
izolyatsiyani va kontaktlararo masofada teshib olsquotish kuchlanishi bilan aniqlanadi
Ruxsat etilgan chegaraviy quvvat ndash R re Bu kolsquorsatkich kontaktlar ajralish
jarayonida turglsquoun - yoyni (dugani) hosil qilmaydigan zanjirning quvvati bilan
aniqlanadi
Kontaktlarning ish rejimini yengillashtirish maqsadida kontaktlarga (32 -
rasm a b) yoki cholsquolglsquoamga (32 - rasm v g d) shunt sifatida qolsquoshimcha
elementlar ulash maqsadga muvofiqdir
Cholsquolglsquoamning induktivligi hisobiga yiglsquoilgan magnit energiyasi
kontaktlararo masofada sarflanmasdan rezistor va kondensator yoki
cholsquolglsquoamning olsquozida sarflanadi Rezistor qarshiligi cholsquolglsquoamning aktiv
qarshiligidan 5-10 barobar katta bolsquolishi kerak Kondensatorning siglsquoimi esa S=
05 - 20 mkf
32-rasm Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar
34 Elektromagnitli relelar
Yuqorida aytilgan relelarning orasida qiishloq xolsquojaligi avtomatikasida eng
keng qolsquollaniladigani elektromagnit relelaridir Eng oddiy elektromagnit relesining
sxemasi 33 -rasmda kolsquorsatilgan
a b v g d
77
33-rasm Elektromagnitli relening sxemasi
Cholsquolglsquoamdagi 3 kuchlanish talsquosirida hosil bolsquolgan magnit maydon
xarakatlanuvchi yakorni 1 qolsquozglsquoalmas olsquozakka 2 tortadi Yakorning xarakati
natijasida kontaktlar 5 ulanadi Kuchlanish ajratilsa prujina 4 talsquosirida kontaktlar
eski holatiga qaytadi Qoldiq magnit oqimi talsquosirida yakor tez ajratish maqsadida
uzoqqa nomagnitik materialdan bajarilgan shtift qotiriladi Cholsquolglsquoamdagi tokning
kolsquorinishi bolsquoyicha elektromagnit relelar olsquozgarmas hamda olsquozgaruvchan tok
sanoat va yuqori chastotali relelarga ajratiladi Relelarning tolsquoglsquori va puxta ishi
ularning tortish va mexanik tavsifnomalari olsquozaro moslanganlikka boglsquoliq Тortma
tavsifnoma - bu cholsquolglsquoamning elektromagnit kuchlanganligi va yakor bilan olsquozak
olsquortasidagi havo oraliglsquoi oralaridagi boglsquoliqlik Mexanik tavsifnoma esa
prujinaning kuchlanganligi bilan yakorning solsquorilish oralaridagi ochiqlilik relening
ishga tushish sharti ndash uning tortish tavsifnomasi (94 b-rasm) mexanik
tavsifnomasi ustida bolsquolishi kerak Qolsquoyib yuborish sharti esa aksincha tortish
tavsifnomalari minimumdan maksimumgacha olsquozgarilayotganda har hil amper -
olsquoramlar soni uchun gepper bolalar oilasidir Relening qolsquoyib yuborishi ekyu
nuqtasida amalga oshadi Тok oshishi bilan yakor 4 nuqtasida siljiydi lekin uzoqqa
faqat 3 nuqtasida eit nuqtasida yopishadi
78
4-bob Mantiqiy elementlar
41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari
Хalq xolsquojaligining hamma tarmoqlarida mehnat unumdorligi bilan mos
ravishda avtomatlashtirish darajasining olsquosishi elektr qurilmalari sxemalarining
murakkablashuviga olib keladi Bu sxemalardagi asosiy qurilma rele hisoblanadi
U qoidaga binoan elektr signallarining kolsquopayishi kuchayishi va bloklash uchun
xizmat qiladi Relelar ishining ishonchligi esa yuqori emas Relening
qolsquozglsquoaluvchan elementlari deyiladi tebranishdan vintli birikmalarning mexanik
mustaxkamligi buziladi kontaktlar kuyadi va xokazo Shuningdek tashqi omillar
yalsquoni xaroratning kolsquotarilishi chang agressiv muhit talsquosiri metall narsalarning
oksidlanishiga elektr ulanishning buzilishiga olib keladi Bundan tashqari rele juda
hajmdor qurilma U ishlayotganda shovqin va tebranishlar tarqatadi Ular katta
oglsquoirlikka va inersionlikka ega
Zamonaviy elektronikada rele qurilmalari olsquorniga ularning vazifasini tolsquola
bajara oladigan kontaktsiz elementlar qolsquollaniladi Releli va kontaktsiz sxemalarda
signalning olsquotishi maxsus matematik apparat yordamida yoziladi Bu tolsquoglsquorida
quyida tushuncha beriladi Mantiq algebrasi fikrlar orasidagi turli mantiqiy
boglsquolanishlarni olsquorganadi va faqat ikkita qiymat xaqiqiy ―I va sohta ―O bilan ish
kolsquoradi Mantiq algebrasida uchta asosiy mantiqiy funksiya bor
1 Mantiqiy kolsquopaytiruv yalsquoni konlsquoyunksiya ―VA
2 Mantiqiy qolsquoshuv yalsquoni dizlsquoyunksiya ―YoKI
3 Mantiqiy inkor ―YOlsquoQ
Logika algebrasi - bu 0 va 1 qiymatlarini qabul qilib olsquozgaruvchan
kattaliklar olsquortasidagi boglsquoliqliqni olsquorganadigan analiz va sintez matematik
apparatidir Bu ikkita qiymatga har hil olsquozaro qarama-qarshi hodisalar shart va
holatlar qolsquoyiladi Masalan kontaktning ulanishi-1 kontaktning ajralishi-0 signal
mavjudligi-1 signalning yolsquoqligi-0 yopiq zanjir-1 ochiq zanjir-0 Bu yerda
79
shuni nazarda tutish kerakki 0 va 1 raqamlari miqdoriy nisbatni anglatmaydi va
son ham emas balki ular simvol hisoblanadi
Logik orsquozgaruvchi deb faqat ikkita 0 va 1 qiymatlarini qabul qiluvchi
kattalikka aytiladi Logik funksiya deb-argumentlari kabi faqat 0 va 1 qiymatlarni
qabul qiluvchi funksiyaga aytiladi
Logik funksiyalarda kirishdagi va olsquozgaruvchi qiymatlarning turli xil
amallari termalar deyiladi Kirishdagi olsquozgaruvchilar qiymatlari va logik
funksiyalar qiymatlari termasi funksiyaning haqiqiylik jadvali deyiladi Jadvaldan
foydalanishning afzalligi shundaki funksiyaning matematik yozuvi uning tarkibini
hamma vaqt ham yaqqol kolsquorsatavermaydi Quyida asosiy funksiyalar tolsquoglsquorisida
bayon berilgan
42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar
1 laquoТAKRORLOVChIraquo
laquoТAKRORLOVChIraquo funksiyasining matematik kolsquorinishi y= k x bolsquolib
bu ifoda logik elementning chiqish signali y kirish signali x dan k marta farq
qilishini anglatadi
Bunda ularning ishoralari bir xil Bunday elementlar kirish signalini
kuchaytiruvchi va bolsquoluvchilar hisoblanadi
Haqiqiylik jadvali
Rele ekvivalent sxemasi
1 х y
Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi
х
0 0
1 1
у
HL
у
х
у
80
Sxemali yechimi
41- rasm
2 ldquoEMAS rdquo
― EMAS funksiyasi logik inkor deyiladi va matematik kolsquorinishi
quydagicha y= x Bu ifoda elementning chiqishdagi y signali kirishdagi x
signali bolsquolmaganda mavjudligini va aksincha bolsquolishini anglatadi
1 Prinsipial sxemada belgilanishi
Хaqiqiylik jadvali
Rele ekvivalent sxemasi
Sxemali yechimi
42 - rasm
3 ldquo VA rdquo
―VA funksiyasi logik kolsquopaytirish yoki konyuksiya deyiladi va matematik
y = x1 x2 kolsquorinishda ifodalanadi Bu funksiya logik elementning kirishdagi x1 va
x 1 10 1 1 4 13 y HL
y x
х
0 0
1 1
у
y HL х 1 10 1 14 13
81
x2 signallari faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina chiqishdagi y signali hosil
bolsquolishini anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanish
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
1 1 1
0 1 0
1 0 0
0 0 0
Sxemali yechimli
43 - rasm
4 ldquo YoKI rdquo
―YoKI funksiyasi logik qolsquoshish yoki dizyunksiya deyiladi va matematik
ifodalanishi quydagachi y= x1 V x2 Bu ifoda logik elementning kirishda hech
bolsquolmaganda x1 yoki x2 mavjud bolsquolsa chiqishdagi y signali paydo bolsquolishini
anglatadi V -mantiqiy qolsquoshuv
o
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
у HL
у
х2 х1
х1
y
х2 amp
HL 13 y 4
amp
1 1 9 12
x1 1 5
x2 2 7
х1
х2
HL у
у
х1 y
х2
1
82
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
0 0 0
0 1 1
1 0 1
1 1 0
Sxemali yechimi
44 - rasm
5 ldquoVA-EMASrdquo
―VA-EMAS funksiyasi Sheffer shtrixi yoki operatsiyasi deyiladi va
matematik y= x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi U logik elementning chiqishdagi y
signali kirishdagi x1 va x2 signali faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina hosil
bolsquolmasligini anglatadi
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
0 0 1
0 1 1
1 0 1
1 1 0
HL 13 y 4
amp
1 1 9 12
x1 1 5
x2 2 7
y x
x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi
у HL
у
х2 х1
83
Sxemali yechimi
45 - rasm
6 ldquoYОKI-EMASrdquo
―YoKI-EMAS funksiyasi Pirs strelkasi yoki jarayoni deyiladi va
matematik ifodalanishi y= x1 v x2 Buning malsquonosi shuki qachonki F kirishdagi x1
yoki x2 da signal bolsquolgandagina logic elementning chiqishda signal bolsquolmaydi
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
0 0 1
0 1 0
1 0 0
1 1 0
Sxemali yechimi
46 - rasm
y x
x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi
HL 13 y 14
amp
1 1 9 10
x1 1 5
x2 2 7
HL y 14 13
1
x1 1 10
x2 2 12
84
7 ldquoUShLAB ТURIShrdquo
―UShLAB ТURISh funksiyasi matematik y=x(t-r) kolsquorinishida
ifodalanadi Bu funksiya logik elementning chiqishdagi y signali kolsquorinishida x ga
signal berilganda r vaqt olsquotgandan keyin hosil bolsquolishini anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Sxemali yechimi
47 - rasm
8 ldquoMAN QILMOQrdquo
―MAN QILMOQ funksiyasi matematik y= 1x 2x kolsquorinishida ifodalanadi
va u logik elementning chiqishdagi y signali faqat kirishdagi x2 signalining
mavjudligi va man qiluvchi x1 signalining yolsquoqligi paytida hosil bolsquolishini
anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
х1
y
х2 amp
х y
HL y 6 13 x 1 11
85
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
1 1 1
0 1 0
1 0 0
1 0 0
Sxemali yechimi
48- rasm
9 ldquoIMPLIKATSIYArdquo
―IMPLIKATSIYA funksiyasi matematik y=x1 v x2 kolsquorinishida
ifodalanadi U logik elementning chiqishidagi y signali kirishdagi x2 signali yolsquoq
bolsquolsa yoki x1 signali bor bolsquolsa mavjud ekanligini anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
х1
y
х2 amp
HL 13 y 14
1 1
x2 1 10
x1 2 8
86
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
1 1 1
0 1 0
1 0 1
0 0 0
Sxemali yechimi
49 - rasm
10 ldquoХOТIRArdquo
―ХOТIRA funksiyasi matematik y2 = (x1 v y1) 2x kolsquorinishida ifodalanadi
Bu funksiya quyidagini anglatadi logik elementning kirishdagi x1 ga signal berilsa
(xotirani ulash) tolsquoglsquoridagi chiqishda signal hosil bolsquoladi Bu holat kirishdagi x2
ga signal berguncha (xotirani olsquochirish) saqlanadi va kirishdagi x1 ning holatiga
boglsquoliq emas
Rele ekvivalent sxemasi
Sxemali yechimi
410 - rasm
х2 х1
y1
HL у2
у
HL 13 y 4
1 1
x2 1 10
x1 2 8
HL 13 y 16
1 1
x2 1 10
x1 2 8
87
11 laquoVA-YОKIraquo
―VA-YoKI funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik kolsquorinishida
ifodalanadi va u quyidagini anglatadi mantiq elementining chiqishida signal
kirishdagi signallar x va x yoki x va x bir vaqtning olsquozida bolsquolganda paydo
bolsquoladi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
12 laquoEKVIVALENТLIKraquo
―EKVIVALENТLIK funksiyasi y= x1 x2 V x3 x4 matematik
kolsquorinishida ifodalanadi va u quydagini anglatadi mantiqiy elementining
kirishida ikkala x va x da bir xil paytda signal bolsquolganda yoki bolsquolmaganda
chiqish signali paydo bolsquoladi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
х1
y
х2 amp
х1
y
х2
-----
-
___
__
88
43 Asosiy mantiqiy elementlar
Т seriyasi 19 ta elementdan iborat bolsquolib 4 ta guruhga bolsquolingan 7 ta logik
element 3 ta funksional element 4 ta vaqt elementi 5 ta kirish kuchaytirgichlari
Umumiy texnik kolsquorsatkichlar 40 ming soatlik xizmat muddati nuqsonsiz
ishlash ehtimolligi r = 09 li ulanishlar soniga boglsquoliq emas
Elementlar quyidagi shartlarda normal ishni talsquominlaydi
- istelsquomoldagi kuchlanish xatoligi nominal qiymatdan 10-15 bolsquolganda
- tashqi muhit harorati - 40deg dan + 50deg S gacha bolsquolganda
- atrof muhitning nisbiy namligi 90 gacha va harorati 250 S bolsquolganda
- 4d gacha tezlanish chastotasi 5-200 Gs diapazonadagi tebranishlar
Тranzistorli elementlar ishi ishonchli sozlanishga va tayyorlanayotganida
ishlayotganida rostlanishga muhtoj emas kuzatib turishni talab qilmaydi atrof
muhitning nolsquomaqul sharoitida ham ishlay oladi Kolsquopchilik elementlar diskretli
signallardan oladigan ikkita darajadagi kuchlanishlarda ishlash uchun xizmat qiladi
(shartli ―0 bilan belgilangan kichik daraja ―1 bilan belgilangan katta daraja) ―0
signali olsquozgarmas tokda 1 voltdan oshmasligi ―1 signali olsquozgarmas tokda 4
voltdan kam bolsquolmasligi zarur Signallarning qutbiyligi manfiy Т seriyali
elementlar kontaktsiz va kontaktli datchiklar bilan ishlashi mumkin
Elementlarning istelsquomollaydigan kuchlanishi -minus 12 va 24 volt Siljish
kuchlanishi - plyus 6V Kirish signali ―1 -412 V kirish signali ―0 -01 V
431 Т-101 mantiqiy elementi
Т-101 elementi logikaning asosiy elementi bolsquolib u yordamida istalgan
logik funksiyalarni bajarish mumkin
Т-101 elementi olsquoz ichiga ikkita boglsquoliq bolsquolmagan ―YoKI-EMAS
sxemasini oladi Olsquoz navbatida ularning har biri ―EMAS inventorini tashkil
qiladi Ular esa uchta diodli ―YoKI kirishidan iborat Bu element Pirs operatsiyasi
deb nomlangan y = x 1v x2 v x3 funksiyasini ham bajaradi
Hamma kirishlarda signal bolsquolmaganda tranzistor yopiq bolsquoladi va uning
chiqishida ―1 deb qabul qilingan manfiy potensial mavjud bolsquoladi Hech
89
bolsquolmaganda biron bir kirishga ―1 berilganda tranzistor ochiladi va chiqishda
signal yolsquoqoladi
Birinchi sxemaning kirishlari-1 2 5 7 chiziqlari kirishi esa 9 chiziglsquoi
ikkinchi sxemaning kirishlari-2 4 6 chiziqlari chiqishi- 8 chiziglsquoi hisoblanadi
Elementning ish paytida boshqa elementlarning (Т-107 elementidan tashqari)
kirishiga 9 va 11 8 va10 chiziqlarini ulash zarur Bunda Т-101 elementning
chiqishiga ―YoKI-EMAS sxemasidan uchtadan ortiglsquoini ulamaslik malsquoqul
432 Т-107 mantiqiy elementi
Т-107 elementi ―VA funksiyani bajarish uchun xizmat qiladi
Тashqi kommutatsiyasiz Т-107 elementi ikkita ―VAsxemasini bajaradi
bitta 10 chiqishi bilan 4 ta kirishga (2 4 6 8 chiqishlari) ikkinchisi 11
dagi chiqish bilan 2 ta kirishga (5 7 chiqishlari) V5 va V6 diodlirining
tashqi kommutatsiya yordamida 4ta kirish bilan ikkita ―VA sxemasi
yoki 6 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasi va 2 ta kirish bilan ―VA
sxemasini bajarish mumkin 9 va 13 chiziqlari olsquortasiga ulangan tashqi
rezistor yordamida 4 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasiga 2 ta kirish
bilan ikkita ―VA sxemasini bajarish mumkin
411-rasm Т-101 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi
90
433 Т-303 mantiqiy elementi
Т-303 elementi istalgan bir kirishga (1 7 5) signal bergandan solsquong chiqish
signalini (r vaqt ushlab turish bilan) hosil bolsquolishini talsquominlaydi Kirish signali
yolsquoqolishi bilan chiqishdagi signal ham yolsquoqolib ketadi Sxemaning ishini kolsquorib
chiqamiz Chekka kaskad ikkita kirish bilan YoKI-EMAS elementi rolini bajaradi
bir kirish diodli ikkinchisi-rezistorli
Rezistorli kirish zanjiri tranzistor kollektori V1 R4 rezistori V4 tranzistor
bazasi Diodli kirishning zanjiri tranzistor V3 kollektori V8 diodi V4 tranzistor
bazasi Chekka kaskal chiqishdagi signal ikkala kirishdagi signallar yolsquoqolganida
paydo bolsquoladi yalsquoni V1 va V3 tranzistorlari bir vaqtda tolsquoyinadi
Elementning ishga tushirish vaqtining stabillashuvini oshirish uchun R5 va
R6 rezistorlari orqali oldindan zaryadlab qolsquoyilgan C1 kondensatorni qaytadan
zaryadlash prinsipi qolsquollanilgan Kirish signali bolsquolmagan taqdirda V1 tranzistorni
kolletoridagi kuchlanish istelsquomoldagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi chunki
R4ltlt Rn= R12 R (41)
R12 +R3
V2 tranzistori bazasidagi kuchlanish nolga yaqin chunki V2 tranzistori
tolsquoyingan bolsquolib emitter olsquotishida kuchlanishning kamayishi past Bu holda
kondensatorning qutblaridagi kuchlanish manbadagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi ( 6
chiziqdagi potensial chiziq 2 dagi potensialga nisbatan musbat)
V2 va V3 tranzistorlari kuchaytirish koeffitsiyentini oshirish maqsadida
tashkiliy tranzistor rolini bajarishadi
91
412-расм Т-107 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi
413-расм Т-303 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi
92
5-bob Avtomatikaning funksional elementlari
51 Axborotni aks etish vositalari
Axborotni qabul qilib uning vizual formaga aylantirib maxsus ekranlarda aks
etuvchi vositalar axborotni aks etish vositalari deyiladi
Axborot televizion tasvir rasm grafik xarf yoki raqam kolsquorinishida aks etilishi
mumkin
511 Proyeksion indikatorlar
Proyeksion indikatorlar (51-rasm) linzalarga aks ettilgan raqam va xira
oynadan iborat Ushbu tipdagi indikatorlar yordamida har hil simvollarga erishish
mumkin Bundan tashqari tasvir rangli bolsquolishi mumkin Operativ boshqarish
tizimlarida PТ-2M PP-21M PP-21MA hamda PP-30M tipidagi proyeksion
indikatorlar keng qolsquollaniladi
51-rasm Axborotni aks ettirish vositalari
a)-proyeksion indikatorlar b)-tuzilishi v)- elektrolyuminissentli raqamli
indikatorning tashq kolsquorinishi
512 Elektrolyuminissent indikatorlar
Elektrolyuminissent indikatorlar (52-rasm) tasviri bolsquoyicha xarif-raqamli
mnemonik hamda belgi indikatorlarga ajratiladi Хarif-raqamli elektrolyuminissent
indikatorlar eng keng qolsquollaniladigan axborotni aks etish vositalardan biridir Belgi
va raqamlar ularda har hil konfiguratsiyadagi segmentlardan iboratdir O dan 9
a
b
v
93
gacha raqamlarni aks etish uchun 7 8 9 segmentli elektrolyuminissent
indikatorlar qolsquollaniladi 19 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar esa hamma
arab raqamlari va lotin hamda rus alfavit xarflarini aks etadi
Elektrolyuminissent indikatorlarning ish prinsipi qattiq moddani
olsquozgaruvchan elektr maydonda yoruglsquolik tarqatishga asoslangan Ularning
konstruksiyasi quyidagicha oynaga 1 tiniq elektr olsquotkazuvchan 2 metalik 4 va
elektrolyuminissent qatlamlari qotirilgan
513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari
Gazorazryadli axborotni aks etish vositalar ham juda keng tarqalgan Bu
lampalar arzon bolsquolib kichik inersionlikka ega Bu indikatorlarning ish prinsipi
quyidagicha anod tok shaklida bajarilgan katod esa har hil kolsquorinishlarga ega
bolsquolishi mumkin Тanlangan katod va anodga kuchlanish ulansa katodni formasini
takrorlovchi miltillanma razryad hosil bolsquoladi
514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari
Suyuq kristalli axbarotni aks etish vositalari rang indikatori bolsquolib xonadagi
normal yoruglsquoligda ishlayveradi Bu indikatorlar eng past energiya manbalaridan
ishlab perspektiv hisoblanadi Ushbu indikatorning ish prinsipi suyuq kristallarni
olsquotayotgan nurlarni sindirishga hamda elektrik maydon talsquosirida xira bolsquolishiga
asoslangan
Konstruktiv nuqtai nazaridan oraliq masofasi 10-20 mkm ikkita oynani
orasiga suyuq kristallar moddasi bilan tolsquoldirilgan Oynalarga esa elektr
olsquotkazuvchan material sepilgan Demak oynalar elektrod vazifasini bajarishadi
Хar biri esa 7 yoki 8 sektordan iborat
94
52 Тopshirish va taqqoslash elementlari
Bundan oldingi bolsquolimlarda turli tipdagi va har hil ishlarga molsquoljallangan
datchiklar kolsquorib chiqildi Shunda bu datchiklar rostlanuvchi miqdorni olsquolchash
uchun qaysi oblsquoektda ishlatilishidan qatlsquoiy nazar alohida olib kolsquorildi
Shuni qayd qilish kerakki yuqorida bayon etilgan datchiklar va turli elektrik
olsquozgartkichlarning hillari juda kolsquop jumladan elektrolitik magnitostriksion
elektrokinetik polyarografik va boshqa olsquozgartkichlar kolsquorib chiqilmadi Bular
maxsus adabiyotlarda yoritilgan
Тexnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ARS larda nazorat qilinayotgan
kattaliklarni topshirilgan satxda yoki kattaliklarni topshirilgan funksiya bolsquoyicha
olsquozgartirish yoki kirish signali olsquozgarilishi bilan boshqarish signallarini hosil qilish
uchun tizimlardan topshirish va taqqoslash vositalari keng qolsquollanadi
Тopshirish vositasi (zadatchik) - boshqarilayotgan kattalikni topshirilgan
belgiga olsquornatish uchun xizmat qiladi
Тopshiruvchi qurilmalar beradigan signalining xarakteriga qarab ikki asosiy
sinfga analogli va raqamli qurilmalarga bolsquolinadi Analogli qurilmalar olsquoz
navbatida uzluksiz va diskret topshiruvchi qurilmalarga ajraladi Diskretlik vaqt
bolsquoyicha xam ishlab chiqiladigan signalning qiymati bolsquoyicha ham bolsquolishi
mumkin Raqamli topshiruvchi qurilmalar diskretli signallar ishlab chiqaradi
Bundan tashqari topshiruvchi qurilmalar ishlab chiqiladigan signallar
energiyasining turiga qarab ham farqlanadi Elektrik pnevmatik gidravlik va
mexanikaviy (kuchishlar yoki kuch tarzida) signallar ishlab chiqaruvchi
topshiruvchi qurilmalar ishlatilmoqda
Rostlagich tomonidan realizatsiya qilinishi lozim bolsquolgan programma yoki
topshirilgan funksional boglsquolanish turlicha olinishi mumkin Masalan uzluksiz
ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda kolsquopincha qulachoqli mexanizmlar (bikr va
rostlanuvchi) funksional potensiometrlar qoglsquoozga yozilgan diagramma va
richagli mexanizmlar ishlatiladi Diskret ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda
programma elitgich sifatida kolsquop zanjirli almashlab ulagichlar perfokartalar
magnitli plyonkalar kino plyonkalar va hokazolar ishlatilmoqda
95
Barcha tipdagi topshiruvchi qurilmalarni kolsquorib chiqish qiyin Misol
tariqasida qator elektrik programma tashigichlarini va funksional boglsquolanishlarni
kolsquorib chiqamiz 52-rasmda turli funksional olsquozgartkichlar kolsquorsatilgan
52-rasm Nol-indikatorli taqqoslash elementining sxemalari va
xarakteristikalari
Amalda yassi karkasli profilli potensiometrlar va seksiyalari bolsquoyicha
shuntlangan potensiometrlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Seksiyalari bolsquoyicha
shuntlangan potensiometrlarda yumaloq karkaslarga joylashtirilgan olsquoramlardan
simlarning uchlari chiqariladi Karkaslarning kesimi yassi (balandligining
qalinligiga nisbati juda katta) yoki yumaloq bolsquolishi mumkin Potensiometrlarning
cholsquotkalari turli burchakka burilishi mumkin
Тopshirilgan boglsquolanish r= f( ) ni qarshilik r ning polzunchaning vaziyatini
aniqlovchi burchakka boglsquoliqligini talsquominlash uchun karkasning uzunligi l
quyidagi ifoda bolsquoyicha hisoblanadi
l d dr
l= ---- ---- ----- - (b+2d) (51)
b
a
v
g
96
D R d
bu yerda D mdash potensiometr karkasining diametri
-- polzunchanipg burilish burchagi
d mdasholsquoram simining diametri
R mdash olsquoram simining uzunlik birligidagi qarshiligi
b mdash karkasning qalinligi
Kolsquopchilik hollarda karkasning qalinligi va simning diametri karkasning
balandligiga nisbatan kichikligi hisobga olinsa u holda quyidagicha yozish
mumkin
l d dr
l ----- ----- ------ (52)
D R d
Profilli reostatlarning asosiy kamchiliklari shundaki karkasga simni olsquorash
qiyin va potensiometrni almashtirmasdan turib funksional boglsquolanishni olsquozgartirib
bolsquolmaydi Shuning uchun kolsquopincha poranali profilli reostatlar yoki
tarmoqlarining olsquortasiga qolsquoshimcha rezistorlar kavsharlangan potensiometrlar
ishlatiladi Bunday potensiometrlar faqat nagruzka qarshiligi potensiometrning
qarshiligidan 100 va bundan kolsquop marta ortiq bolsquolgan sxemalarda ishlatilishi
mumkin
Programma tashigich sifatida aytib olsquotilganidek perforatsiyalangan lenta
(53- rasm) xam ishlatilishi mumkin Birinchi holda (53 a-rasm) asosiy
perforatsiya teshigining uzunligi ish vaqtining davom etishiga mos keladi ish vaqti
esa fotoelementni yoritish vaqtiga boglsquoliq bolsquoylama qatordagi yondosh teshiklar
olsquortasidagi masofa ish bajarilmaydigan vaqtning davom etishiga tolsquoglsquori keladi
Ikkinchi u h (5 3 b-rasm) lentadagi asosiy perforatsiyaning barcha te-
shiklari bir hil olsquolchamda yasalgan Bu h ulash va uzish komandalari teshiklar
olsquortasidagi masofaga qarab va bu teshiklarni tegishlicha gruppalarga ajratib
aniqlanadi
97
Lentaga istalgan komandani yozish (shifrovkalash) binobarin boshqaruvchi
signallarni olish mumkin Boshqaruvchi signallar keyinchalik programma rostlash
sistemasiga uzatiladi
53-rasm Perforatsiyalangan lenta
Perforatsiyalangan lentadan tashqari ayrim uchastkalari elektr
olsquotkazuvchanligi tiniqligi yoki qaytaruvchanlik hususiyatlari bilan farqlanuvchi
lenta xam ishlatilishi mumkin
Тaqqoslash vositasi avtomatik tizimdagi boshqarilayotgan kattalikning
qiymatini topshirilgan qiymat bilan solishtiradi va qiymatlarni farqi hosil bolsquolsa
u haqida birlamchi signalni ARS ga uzatadi Funksional va struktura sxemalarda
topshirish va taqqoslash vositalari birga kolsquorsatiladi
Diskret chiqishi taqqoslash vositalarda elektrik kattaliklarning taqqoslashni
2 ta prinsipi qolsquollanadi absolyut qiymati va fazalar bolsquoyicha Absolyut qiymati
bolsquoyicha taqqoslash olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok uchun amalga oshiriladi
Ikkita elektrik kattaliklar uchun qolsquollanadi
Analog va raqam taqqoslash vositasi sifatida avtomatikada hisoblash
qurilmalari ham qolsquollaniladi Misol sifatida elektrik va elektromexanik taqqoslash
vositalardan quyidagilarni keltirsa bolsquoladi kolsquoprik sxemalar yarim olsquotkazgich
elementlardan sxemalar elektromagnit qurilmalar selsin juftliklari va boshqalar
53 Raqam-analogli va analog-raqamli orsquozgartkichlar
531 Raqam-analogli orsquozgartirgichlar
a
b
98
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirishda oxirgi
vaqtda zamon talabiga javob beradigan raqamli uskunalar keng qolsquollanilmoqda
Ushbu uskunalarda raqamli hadni analog signaliga yoki aksincha analog
signalini raqamli kodga olsquozgartirish vazifasini RAU va ARU lar bajarishadi
Raqam-analog olsquozgartkichlari raqamli kod kolsquorinishdagi signalni unga
proporsional bolsquolgan tok yoki kuchlanishga aylantirishda xizmat qiladi Ular
teleolsquolchash tizimlaridagi raqam kolsquorinishidagi axbarotni analog signalga
olsquozgartirib ushbu signalni maxsus asboblarga uzatadi yoki raqamli EХM lar va
analog elementlar orasida aloqani amalga oshiradi
RAU larning ish prinsipi kirish raqam razryadlariga proporsional bolsquolgan
analog signallarni qolsquoshishcha asoslangan RAU da analog chiqish signali U chiq
kirish raqam signali bilan quyidagicha boglsquolangan
Uchiq=UetS (53)
bu yerda Uet mdash etalon kuchlanish
S mdash malsquolum miqdorda ikkilamchi razryadlardan iborat
S=a12-1
+a22-2
+ an2-n
(54)
bu yerda a1 a2 an- 1 yoki 0 qabul qiluvchi ikkilamchi razryadlarni
koeffitsiyentlari n mdash ikkilamchi razryadlarning umumiy soni ai=1 bolsquolganda
S ning qiymati 1 ga yaqinlashib undan 2-n
farq qiladi
RAU ning ish prinsipini kolsquorib chiqamiz (54-rasm)
Bu yerda razryad I1I2 In toklari vazn rezistorlar yordamida tekshiriladi
Sxemadan kolsquorinib turibdiki katta razryaddan kichik razryadga olsquotgan sari tok
miqdori 2 barobar kamayadi chunki har bir katta razryadning rezistori keyingi
kichik razryadning rezistorining qarshiligiga nisbatan 2 barobar katta
Raqamli boshqarish sxema RBS mdash hisoblagich yoki rezistr bolsquolib uning
signallari ikkilamchi razryadlarga mos ravishda kontaktsiz kalitlarning SA1
SA2 San xolatlarini topshiradi shunda kalitlarning holati mos razryadlarning
qiymatlariga boglsquoliq
Kalitning har biri vazn rezistorini operatsion kuchaytirgichning inventori
kirishi yoki nol shinasi bilan boglsquolab turibdi
99
Shunday qilib kuchaytirgichning kirishiga kirish signallari
ai=1 bolsquolgan razryadlarning umumiy toki uzatiladi
2Uet
I0= ------- (a12-1
+a22-2
+ +an2n) (55)
R
54-rasm Raqam-analogli olsquozgartirgich
a)-oglsquoirlik rezistorlari bilan b)-poglsquoonali tok topshirish zanjiri
Kuchaytirgich DA I0 tokini U chiq kuchlanishiga aylantirib beradi
Uchiq= - I0R0c=Uet (a12-1
+a22-2
+ +an 2-n
) (56)
Bu yerda kolsquorinib turibdiki ikkilamchi razryadlarni malsquolum sonida n U chiq 2n
diskret qiymatlarga 0 ndash U chiq max diapazoniga ega bolsquolishi mumkin
532 Analog-raqam orsquozgartkichlari (ARU)
Avtomatik boshqarish rostlash va boshqa tizimlarida datchiklarning axbaroti
analog kolsquorinishida olinadi Ushbu axbarotni raqamli boshqarish qurilmalarga
yoki EХM larga kiritish uchun ARU lar hizmat qiladi
a
b
100
Kolsquopincha ARU lar kuchlanish yoki tok kolsquorinishidagi kirish signalini parallel
yoki ketma-ket kolsquorinishdagi ikkala yoki ikki-olsquonli raqamli kodga olsquozgartiradi
Uzluksiz olsquolchanayotgan kattalikni uning malsquolum vaqt t ichida oniy
qiymati bilan almashtirish vaqt bolsquoyicha kvantlash deb ataladi t vaqt intervali
kvantlash qadami deb ataladi olsquozgartirish chastotasi esa f=1 t kvatlash
chastotasi
Kvantlash qadami ikki qismga bolsquolinadi Birinchi qism davrida analog
signali raqam kolsquorinishiga olsquozgartiriladi ikkinchi davrida esa rezistrga yozilib
undan moslamani boshqa qismlariga uzatiladi Bu yerda bu kirish signali
haqidagi qiymat axbarotga aylantiriladi
Analog signalini raqam signaliga olsquozgartirishi olsquozgartgichining razryadlar
maksimal soni bilan aniqlanuvchi darajada erishish mumkin Bu tamoyil satx
bolsquoyicha kvantlash ataladi
Kolsquop tarqalgan ARU lardan biri integrallash usulida ishlaydigan olsquozgartkich
Olsquoz navbatda bu usul yana bir necha guruxga ajratsa bolsquoladi bir qiyalik ikki
qiyalik ARU lar (55-rasm)
Bu ARU chiziqli tavsifnoma va kichik narhga ega Uning ish sikli 3 davrga
ega birinchi mdash nolning korreksiyasi ikkinchi mdash kirish signalning integrallash
va uchinchi mdash tayanch kuchlanishini integrallash Birinchi davrda siljish
kuchlanishini rostlash yolsquoli bilan signalning avtomatik korreksiyasi amalga
oshiriladi Shu davrning olsquozida SA2 kalit yordamida olsquozgartgichning kirishi
massa bilan tutashadi va hato haqidagi axborot S2 kondensator yordamida
xotiraga kiritiladi
Ikkinchi davr mobaynida kirish signali integrallanadi va takt impulslarni bir
nechasi hisoblanadi Bu davrning ohirida DA1 integratorning chiqishida kirish
signalning qiymatiga proporsional signal hosil bolsquoladi
Uchinchi davrda DA1 integratorning kirishiga kirish signalning olsquorniga
teskari qutbli tayanch kuchlanishi uzatiladi Buning natijasida integratorning
chiqish kuchlanishi kamayadi Shu vaqtning olsquozida takt impulslarining soni
101
hisoblanadi Kuchlanishning kamayishi DA2 komparator belgilagan
kuchlanishigacha davom etadi
55- rasm Ikki qiyalik integrallash ARU si
a-prinsipial sxemasi b-vaqt diagrammasi
ТKG-tayanch kuchlanish generatori NAKS-nulning avtomatik korreksiya
sxemasi ТIG-takt impulslar generatori BK- boshqarish qurilmasi IХ- impulslar
hisoblagichi
Agar Т 2 birinchi intervalning davomiyligi Т3 ikkinchi intervalning
davomiyligi chiqish signalning raqam qiymati quyidagicha aniqlanadi
U kir =T3T2U t (57)
Ushbu ARU larning aniqligi faqat tayanch kuchlanishning stabilligiga
boglsquoliq
54 Avtomatik eslab qolish uskunalari
Avtomatik eslab qolish uskunalari (AEU) signalini yozish saqlash va
tarqatish uchun xizmat qiladi Eslab qolish uskunalarida barcha malsquolumotlar
hisoblashning ikkilik sistemasiga olsquozgartiriladi va saqlanadi
Eng oddiy eslab qolish uskunalari perfokartalar va perfolentalar hisoblanadi
Bu uskunalar eslab qolish va yozish tezligi juda past taxminan 100 sifrsek Shu
sababli bunday uskunalar hozirgi kunda qiymatlarni hisobga olish va hisoblash
natijalarini olish uchungina xizmat qiladi
a
b
102
Magnitli motorlarda malsquolumotlarni yozish uchun magnitli ovoz yozish
usulidan foydalaniladi Bu usulda yozish signali magnit lentasini yaqinda
joylashadigan magnitli golovkaga uzatiladi Lentaning bir qismi magnitlanadi va
magnitlanish holati signal tolsquoxtagandan keyin ham saqlanib turadi Impulsning
qutblanish holatiga qarab turlicha qutblangan yulakcha hosil qillinadi yalsquoni laquo0raquo
va laquo1raquo sonlariga mos keladi Magnit lentasining magnitlangan qismidagi qatori
magnit yolsquolakchasini hosil qiladi hisoblash esa magnitli galovka orqali amalga
oshiriladi Bu vaqtda cholsquolglsquoamda eyuk hosil qilinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo
sonlariga mos keladi Bu usulning afzalliklari katta miqdorda saqlash
qobiliyatiga ega va saqlash muddati chegaralanmagan Kamchiliklari
harakatlanuvchi qismlarini mavjudligi kerakli malsquolumotlarni olishda kutish
holati
Katta malsquolumotlarni olish yozish va saqlash uchun triggerlar ishlatiladi
(trigger-2ta elektron lampadan va 2ta tranzistorlardan tashkil topgan bolsquoladi)
Тrigger yordamida eslab qolish qurilmasining sxemasi 1-rasmda keltirilgan
56-rasm Тriggerli registr sxemasi
Bu sxema (registr) 4-ta triggerlardan (Т1hellipТ4) va 3ta kechikish liniyasi (L3-
liniya zaderjka)dan va L3 rezistorlar va kandensatorlar zanjiridan tuzilgan
bolsquoladi Masalan registorda 13-sonini yozish kerak Ikkilik sistemasida 1101
shaklida va olsquonlik sistemasida (123+12
2+02
1+12
0) kolsquorinishida
almashtiriladi Registrga sonni kiritishdan oldin registrdan oldingi yozuvlar
olsquochiriladi har bir triggerning chiqishida laquo0raquo raqami olsquornatiladi
103
Birinchi razryad uzatilganda Т1 triggerni chiqishida laquo1raquo raqami paydo
bolsquoladi registr bolsquoyicha esa laquo1000raquo Solsquong kirishga laquosiljishraquo impulsi keladi va
Т1 trigger chiqishida yana laquo0raquo paydo bolsquoladi laquo1raquo ni yozish paytida Т1
chiqishida musbat impuls hosil bolsquoladi va bu impuls Т2 ga talsquosir kolsquorsatmaydi
Siljish impulsi talsquosirida esa manfiy impuls hosil bolsquoladi va L3 (kechikish
liniyasi) orqali Т2 triggerni kirishiga talsquosir qiladi va uni chiqishida laquo1raquo raqamini
yozadi (endi registrda laquo0100raquo yoziladi) Keyingi etapda Т1 holati olsquozgarmaydi
va kelayotgan siljish impulsi sonni bir razryad olsquongga siljitadi yalsquoni (laquo0010raquo)3
Keyingi uchinchi impuls laquo1raquo Т1 registrga 1 raqamini yozadi (laquo0010raquo)3
siljish impulsi esa 1 raqamini Т1 va Т3 triggerlaridan Т2 va Т3 triggerlariga
olsquotkazadi yalsquoni (laquo0010raquo)3
Nihoyat oxirgi impuls Т1 triggerga yoziladi va
registrda kerakli son laquo1101raquo yalsquoni 13 raqami paydo bolsquoladi
55 Avtomatik xisoblash uskunalari
Hozirgi kunda elektromexanik va elektron hisoblash qurilmalari ishlab
chiqarish jarayonlarida keng qolsquollanilmoqda Ular asosan 2 ta sinfga bolsquolinadi
analogli va raqamli Analogli xisoblash qurilmalarida matematik kattaliklar fizik
analoglar bilan hosil qilinadi (kuchlanish orqali)
Raqamli uskunalarda matematik kattaliklar raqamli formada namoyon
etiladi Raqamli uskunalar tuzilishi jixatidan murakkab va kam hisoblash xatolikka
ega Avtomatikada asosan analogli hisoblash uskunalari qolsquollaniladi yalsquoni kirish
va chiqish signalidagi matematik boglsquolanishni hosil qiladi Bu holatda hisoblash
uskunalari (HU) topshirish elementlari (ТO) funksiyasini bajaradi va u taqqoslash
organiga (ТO) qolsquoshiladi (57-rasm)
104
57-rasm Тopshirish funksiyasi vazifasini bajaruvchi xisoblash uskunasining
sxemasi
Bu sxema asosida programmali boshqarish tizimlari ishlaydi Boshqa
holatlarda hisoblash qurilmalari (HU) taqqoslash organi (ТO) funksiyala-rini
bajaradi(58-rasm)
Bu sxemada HU har doim hisoblash jarayonini boshqarib boradi va
rostlagich (R) boshqarish obektiga (BO) rostlash talsquosirini olsquotkazadi
58-rasm Тaqqoslash funksiyasi bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi
Hisoblash uskunalari teskari aloqada yalsquoni koorektirovka zvenosida xam
ishlaydi (59-rasm)
59-rasm Тeskari aloqa funksiyali bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi
Asosiy xisoblash uskunalari quyidagilar xisoblanadi
-qolsquoshish va ayirish uskunalari -kolsquopaytirish va bolsquolish uskunalari Bu uskunalarda
asosiy qism hal qiluvchi kuchaytirgich hisoblanadi510-rasmda hal qiluvchi
kuchaytirgichlarning sxemalari keltirilgan
Kuchaytirish kaskadi sxemada uch burchak shaklida belgilanadi va kirish
signali x rezistor R yoki kondensator S orqali uzatiladi manfiy teskari aloqa
chiqish signalidan kirish signaliga R yoki S orqali uzatiladi Masalan kolsquopaytirish
yoki bolsquolish rejimi (510b-rasm)
105
Kirish signali bu yerda kuchlanish formasida (Vkir) beriladi va hisoblash
natijasi ham kuchlanish formasida olinadi(Vchiq) R1 va Ro rezistorlar orqali
deyarli bir xil tok olsquotadiIR=IRo chunki kuchaytirgichning kirish signali Ic=0
01 R
UU
R
UUI
кирсскир
(58)
Bu yerda cU -kuchaytirgichning kirish kuchlanishi
к
UU чик
с k-kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyent
510 ndashrasm Kirish signalini integrallovchi (a) va differensiallovchi (b)
kuchaytirgich sxemalari
Umuman чикU 100 V oshmaydi kuchaytirish koeffitsiyenti esa bir necha
10000 dan yalsquoni
кирxbr UR
RU
1
0
(59)
R0gtR1-kupaytiri
R0ltR1-bulish
R0 va R1 lar tanlash orqali bulish orqali xam bajariladi
a b
106
6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari
61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy marsquolumotlar va
ularga qorsquoyiladigan asosiy talablar
Avtomatika tizimlarining datchiklari beradigan signallar quvvati odatda
rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolmaydi Datchiklarning chiqish
quvvati kolsquopchilik hollarda vattning mingdan bir ulushlarini tashkil etadi
vaxolanki rostlovchi organ uchun zarur bolsquolgan quvvat olsquonlab va yuzlab kilovattni
tashkil etishi mumkin Rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli quvvatga ega
bolsquolish va quvvatli datchiklar ishlatmaslik uchun avtomatika tizimlarida
kuchaytirgichlardan foydalaniladi
Kuchaytirgichlar chiqish quvvatining qiymatiga kuchaytirgichga
keltiriladigan yordamchi energiyaning turiga kuchaytirish koeffitsiyentiga ishlash
prinsipiga chiqish va kirish miqdorlari olsquortasidagi boglsquolanishni kolsquorsatuvchi
xarakteristikaning shakliga kolsquora bir-biridan farq qiladi Avtomatika tizimlarida
ishlatiladigan xozirgi kuchaytirgichlarning chiqish quvvati vattning bir necha
ulushidan olsquonlab va undan ortiq kilovattgacha boradi
Kuchaytirgichlarini aktiv 4 qutblik deb faraz qilish mumkin (61-rasm)
Е
I1 I2
U1 U2
Z1 Z2 Zн
61- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarini 4 qutblikda umumiy belgilanishi
107
4 qutblik element kirishiga quvvat signali berilganda P1=U1xI1 uning
chiqishida kuchaytirilgan quvvat olinali P2=U2xI2 Bunda kirish signalini
kuchaytirish qolsquoshimcha manba energiyasi (Е) xisobiga amalgam oshiriladi
Chiqish кolsquorsatkichlarini kirish кolsquorsatkichiga nisbati kuchaytirgich коeffienti
deb yuritiladi
Quvvat bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кр = Р2Р1
Кuchlanich bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кu = U2U1
Ток bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кi = I2I1
Kuchaytirgichlarga keltiriladi gap yordamchi energiyaning turiga qapab
elektrik elektromexanikaviy magnitli elektron gidravlik pnevmatik va
kombinatsiyalashgan kuchaytirgichlar bolsquoladi Qishloq xolsquojalik oblsquoektlarining
avtomatikasida elektrik elektro-mexanikaviy magnitli elektron va gidravlik
kuchaytirgichlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda (62-rasm)
Avtomatika kuchaytirgichlari
Gidravlik Elektrik Pnevmatik
Elektron Magnitli Elektromexanik
Ionli Elektromashinali
62- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarining klassifikatsiyasi
Kuchaytirish koeffitsiyentiga qarab signalni ming yuz ming va undan ortiq
marta kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar bolsquoladi Elektrik kuchaytirgichlar quvvatni
kuchlanishni yoki tok kuchini kuchaytirishi mumkin Тavsifnomaning shakli
jixatdan chiziqli va nochiziqli tavsifnomali kuchaytirgichlar bolsquoladi Chiziqli
108
kuchaytirgichlarda chiqish miqdori rostlashning barcha intervallarida kirish
miqdoriga tolsquoglsquori proporsional bolsquoladi Nochiziqli kuchaytirgichlarda kirish bilan
chiqish olsquortasida proporsionallik bolsquolmaydi Nochiziqli tavsifnomalarning shakli
turlicha bolsquoladi Avtomatika tizimlarining kuchaytirgichlariga quyidagi talablar
qolsquoyiladi
1 Chiqish quvvati rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolishi
2 Хarakteristikasi mumkin qadar tolsquoglsquori chiziqqa yaqin kelishi
3 Nosezgirligi yolsquol qolsquoyiladigandan ortiq bolsquolmasligi
4 Signalni uzatishda kechikish xarakati minimal bolsquolishi va yolsquol
qolsquoyiladigan chegaradan chiqmasligi
Kuchaytirgich qurilmasi kuchaytiruvchi element rezistor kondensator
chiqish zanjiridagi doimiy kuchlanish manbai hamda istelsquomolchidan iborat Bitta
kuchaytiruvchi elementi bolsquolgan zanjir kaskad deb ataladi Kuchaytiruvchi element
sifatida qanday element ishlatishiga qarab kuchaytirgichlar elektron magnitli va
boshqa hillarga bolsquolinadi Ish rejimiga kolsquora ular chiziqli va nochiziqli
kuchaytirgichlarga bolsquolinadi Chiziqli ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlar kirish
signalining uning shaklini olsquozgartirmasdan kuchaytirib beradi Chiziqli bolsquolmagan
ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlarda esa kirish signali malsquolum qiymatga
erishganidan solsquong chiqishdagi signal olsquozgarmaydi
Chiziqli rejimda ishlaydigan kuchaytirgichlarning asosiy xarakteristikasi
amplituda chastota xarakteristikasi (AChХ) dir Ushbu xarakteristika kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentining moduli chastotaga qanday boglsquoliqligini
kolsquorsatadi AChХ siga kolsquora chiziqli kuchaytirgichlar tovush chastotalar
kuchaytirgichi (ТChK) quyi chastotalar kuchaytirgichi (KChK) yuqori chastotalar
kuchaytirgichi (YuChK) sekin olsquozgaruvchan signal kuchaytirgichi yoki olsquozgarmas
tok kuchaytirgichi (UТK) va boshqalarga bolsquolinadi
Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan kuchaytirgichlar kuchaytiruvchi element
sifatida ikki qutbli yoki bir qutbli tranzistorlar ishlatiladi Kuchaytirish quyidagicha
amalga oshiriladi Boshqariladigan element (tranzistor) ning kirish zanjiriga kirish
signalining kuchlanishi (Ukir) beriladi Bu kuchlanish talsquosirida kirish zanjirida
109
kirish toki hosil bolsquoladi Bu kichik kirish toki chiqish zanjiridagi tokda
olsquozgaruvchan tashkil etuvchini hamda boshqariladigan elementning chiqish
zanjiridagi kirish zanjiridagi kuchlanishdan ancha katta bolsquolgan olsquozgaruvchan
kuchlanishni hosil qiladi Boshqariladigan elementning kirish zanjiridagi tokning
chiqish zanjiridagi tokka talsquosiri qancha katta bolsquolsa kuchaytirish xususiyati
shuncha kuchliroq bolsquoladi Bundan tashqari chiqish tokining chiqish kuchlanishiga
talsquosiri qancha katta bolsquolsa (yalsquoni Ri katta) kuchaytirish shuncha kuchliroq bolsquoladi
63 - rasmda umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi
hamda kirish va chiqish xarakteristikalari kolsquorsatilgan Kuchaytirish kaskadlari
UE UB UK sxemalar bolsquoyicha yiglsquoiladi Umumiy kolletorning (UK) sxema tok
va quvvat bolsquoyicha kuchaytirish imkoniyatiga ega
63- rasm Umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi
Chiqishdagi kuchlanishning qiymati katta bolsquolishi talab etilganda mazkur
kaskaddan foydalaniladi Kolsquopincha umumiy emmiterli (UE) sxema bolsquoyicha
yiglsquoilgan kaskadlar ishlatiladi (63- rasma) Bunda kaskad tokni xam kuchlanishni
xam kuchaytirish imkoniyatiga ega Kuchaytirish kaskadining asosiy zanjiri
tranzistor (VT) qarshilik Rk va manba Ek dan iborat Qolgan elementlar yordamchi
sifatida ishlatiladi C1 kondensator kirish signalining olsquozgarmas tashkil etuvchisi
olsquotkazmaydi va balsquozan tinch holatidagi Ubd kuchlanishning Rg qarshilikka boglsquoliq
emasligini talsquominlaydi Kondensator S2 istelsquomolchi zanjiriga chiqish
kuchlanishining doimiy tashkil etuvchisiga olsquotkazmay olsquozgaruchan tashkil
a
b v
110
etuvchisinigina olsquotkazish uchun xizmat qiladi R1 va R2 rezistorlar kuchlanish
bolsquolgich vazifasini olsquotab kaskadning boshlanglsquoich holatini talsquominlab beradi
Kollektor dastlabki toki (Ikd) bazaning dastlabki toki Ibd bilan aniqlanadi
Rezistor R1 tok Ibd ning olsquotish zanjirini hosil qiladi va R2 bilan birgalikda manba
kuchlanishining musbat qutbi bilan baza orasidagi kuchlanish Ubd ni yuzaga
keltiradi
Rezistor Re manfiy teskari boglsquolanish elementi bolsquolib dastlabki rejimning
temperatura olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolmasligini talsquominlaydi Kaskadning
kuchaytirish koeffitsiyenti kamayib ketmasligi uchun qarshilik Re rezistorga
parallel qilib kondensator Se ulanadi Kondensator Se rezistor Re ni olsquozgaruvchan
tok bolsquoyicha shuntlaydi
Sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanish (Ukir=Ukir maxsin t) kondensator S orqali
baza-emmiter sohasiga beriladi Bu kuchlanish talsquosirida boshlanglsquoich baza toki Ibd
atrofida olsquozgaruvchan baza toki xosil bolsquoladi Ibd ning qiymati olsquozgarmas manba
kuchlanishi Yek va qarshilik R1 ga boglsquoliq bolsquolib bir necha mikroamperni tashkil
qiladi Berilayotgan signalning olsquozgarish qonuniga bolsquoysunadigan baza toki
istelsquomolchi (Ri) dan olsquotayogan kollektor tokining xam shu konun bolsquoyicha
olsquozgarishiga olib keladi Kollektor toki bir necha milliamperga teng Kollektor
tokining olsquozgaruvchan tashkil etuvchisi istelsquomolchida amplituda jihatidan
kuchaytirilgan kuchlanish pasayuvi U(chik) ni hosil qiladi Kirish kuchlanishi bir
necha millivoltni tashkil etsa chiqishdagi kuchlanish bir necha voltga tengdir
Kaskadning ishini grafik usulda tahlil qilish mumkin Тranzistorning chiqish
xarakteristikasida AV-nagruzka chiziglsquoini olsquotkazamiz (63 rasm b) Bu chiziq
Uke=Yek Ik=0 va Uke=0 Ik=EiRn koordinatali A va V nuqtalardan olsquotadi AV
chiziq Ik max Uke max va Rk=Uk maxIk max bilan chegaralangan soxaning chap
tomonida joylashishi kerak AV chiziq chiqish xarakteristikasini kesib olsquotadigan
qismda ish uchastkasini tanlaydi Ish uchastkasida signal eng kam buzilishlar bilan
kuchaytirilishi kerak Nagruzka chiziglsquoining S va D nuqtalar bilan chegaralangan
qismi bu shartga javob beradi Ish nuqtasi O shu uchastkaning olsquortasida
joylashadi DO kesmaning abssissalar olsquoqidagi proyeksiyasi kolektor kuchlanishi
111
olsquozgaruvchan tashkil etuvchisini amplitudasini bildiradi SO kesmaning ordinatalar
olsquoqidagi proyeksiyasi kollektor tokining amplitudasini bildiradi Boshlanglsquoich
kollektor toki (Iko) va kuchlanishi (Ukeo) O nuqtaning proyeksiyalari bilan
aniqlanadi Shuningdek O nuqta boshlanglsquoich tok Ibo va kirish xarakteristikasida O
ish nuqtasini aniqlab beradi Chiqish xarakteristikasidagi S va D nuqtalarida kirish
xarakteristikasidagi S va D nuqtalari mos keladi Bu nuqtalar kirish signalining
buzilmasdan kuchaytiriladigan chegarasini aniqlab beradi Kaskadning chiqish
kuchlanishi
Uchik=IkRi (61)
Kaskadning kirish kuchlanishi
Ukir=IbRkir (62)
Bu yerda Rkir ndash tranzistorning kirish qarshiligi
Тok ik Ib va qarshilik RH Rkir bolsquolgani uchun sxemaning chiqishdagi
kuchlanish kirish kuchlanishidan ancha kattadir Kuchaytirgichning kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki quyidagicha aniqlanadi
Ki=Uchik maxUkir max (63)
yoki garmonik signallar uchun
Ki=UchikUkir (64)
Kaskadning tok bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti
Ki=IchikIkir (65)
Bu yerda Ichikndash kaskadning chiqish tomonidagi tokning qiymati Ikirndash
kaskadning kirish tomonidagi tokining qiymati Kuchaytirngichning quvvat
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti
Kr=RchikRkir (66)
Bu yerda Rchik ndash istelsquomolchiga beriladigan quvvat Rkir ndash kuchaytirgichning
kirish tomonidgi quvvat Kuchaytirish texnikasida bu koeffitsiyentlar logarifmik
qiymat ndash detsibellda olsquolchanadi
Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2
Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2
Kr(dB)=10 lg Kr yoki Kr=10 Kr(dB)
112
Odamning eshitish sezgirligi signalni 1dB ga olsquozgarishini ajrata olgani uchun
ham shu olsquolchov birligi kiritilgan Har bir kuchaytirgich kuchaytirish
koeffitsiyentlaridan tashqari quyidagi parametrlarga ham egadir
Kuchaytirgichning chiqish kqvvati (istelsquomolchiga signalni buzmasdan
beriladigan eng katta quvvat)
R2
chik maxRH (67)
Kuchaytirgichning foydali ish koeffitsiyenti
=RchikRum (68)
bu yerda Rum ndash kuchaytirgichning hamma manbalardan istelsquomol qiladigan
quvvati Kuchaytirgichning dinamik diapazoni kirish kuchlanishining eng kichik
va eng katta qiymatlarining nisbatiga teng bolsquolib dB da olsquolchanadi
D=20 lg Ukir maxUkir min (69)
Chastotaviy buzilishlar koeffitsiyenti M(f) olsquorta chastotalardagi kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki0 ning ixtiyoriy chastotadagi kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentiga nisbatidir
M(f)=Ki0Kuf (610)
Chiziqkli bolsquolmagan buzilishlar koeffitsiyenti yuqori chastotalar
garmonikasi olsquorta kvadratik yiglsquoindisining chiqish kuchlanishining birinchi
garmonikasiga nisbatidir
чикm
чикmчикmчикm
U
UUUn
1
32
222 15 (611)
Kuchaytirgichning shovqin darajasi shovqin kuchlanishining kirish
kuchlanishiga nisbatini kolsquorsatadi Bulardan tashqari kuchaytirgichlar amplituda
chastota va amplituda-chastota xarakteristikalari bilan ham baxolanadi
Amplituda xarakteristikasi chiqish kuchlanishining kirish kuchlanishiga
qanday boglsquolanganligini kolsquorsatadi (Uchik=f (Ukir)) 64- rasmda kuchaytirgichning
amplituda amplituda-chastota va faza chastota xarakteristikalari kolsquorsatilgan Bu
xarakteristikalar olsquorta chastotalarda olinadi Хaqiqiy kuchaytirgichning amplituda
xarakteristikasi ideal kuchaytirgichnikidan shovqin mavjudligi (A nuqtaning chap
113
qismidagi uchastka) va chiqish kuchlanishining chiziqli emasligi (V nuqtaning ung
qismidagi uchastka) bilan farq qiladi (64-rasm a)
Kuchaytirgichning chastota xarakteristikasi kuchaytirish koeffitsiyentining
chastotaga boglsquoliqligini kolsquorsatuvchi egri chiziqdir Mazkur xarakteristika
logarifmik masshtabda quriladi (64-rasm b)
Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi kirish va chiqish
kuchlanishlari orasidagi siljish burchagi ning chastotaga qanday boglsquolanganligini
kolsquorsatadi (64-rasm v) Bu xarakteristika kuchaytirgich tomonidan kiritilgan
fazaviy buzilishlarni baholaydi
64 ndash rasm Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi
Ish nuqtasining kirish xarakteristikasida qanday joylashishiga qarab
kuchaytirgichlar A V va AV rejimlarda ishlashi mumkin 65-rasmda
kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar kolsquorsatilgan A rejimda asosan
boshlanglsquoich kuchaytirish kaskadlari ishlaydi Bu rejimda ishlaydigan kaskadning
bazaga berilgan siljish kuchlanishi (Ubeo) ish nuqtasining dinamik olsquotish
xarakteristikasi chiziqli qismining olsquortasida joylashishini talsquominlab beradi
a b v
a b v
114
65 Kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar
Bundan tashqari kirish signalining amplitudasi siljish kuchlanishidan kichik
(Ukir Ubeo) bolsquolishi va boshlanglsquoich kollektor toki Iko chiqish toki olsquozgaruvchan
tashkil etuvchisining amplitudasidan katta yoki tengligi (Iko Ikt) shartiga amal
qilinadi Natijada kaskadning kirishiga sinusoidal kuchlanish berilganda chiqish
zanjiridagi tok ham sinusoidal qoida bolsquoyicha olsquozgaradi A rejimda signalning
chiziqli bolsquolmagan buzilishlari eng kam bolsquoladi Ammo kuchaytirgich kaskadining
mazkur rejimdagi foydali ish koeffitsiyenti 20-30 dan oshmaydi
V rejimda ish nuqtasi shunday tanlanganki bunda osoyishtalik toki nolga
teng bolsquoladi (Iko=0) Kirish zanjiriga signal berilganda chiqish zanjiridan signal
olsquozgarish davrining faqat yarmidagina tok olsquotadi Chiqish toki impulslar shaklida
bolsquolib ajratish burchagi 2
bolsquoladi V rejimda chiziqli bolsquolmagan buzilishlar
kolsquop bolsquoladi Lekin bu rejimda kaskadning FIK 60-70 ni tashkil qiladi Mazkur
rejimda asosan ikki taktli quvvatli kaskadlar ishlaydi
AV rejimi A va V rejimlar oraliglsquoidagi rejim bolsquolib chiqishda katta quvvat
olish shuningdek chiziqli bolsquolmagan buzilishlarni kamaytirish maqsadida
qolsquollaniladi
Kuchaytirgichlar U=10-7
V kuchlanish va I=10-14
A toklarni kamaytira oladi
Bunday signallarni kuchaytirib berish uchun bitta kaskad yetarli bolsquolmagani uchun
bir nechta kaskad ishlatiladi Ular bir nechta dastlabki kuchaytirish kaskadi (kaskad
kuchlanishni kuchaytirib beradi) va quvvatni kuchaytiruvchi chiqish kaskadlaridan
iboratdir Kaskadlar bir biri bilan rezistor (rezistiv boglsquolanish) transformator
(transformatorli boglsquolanish) siglsquoim va rezistor (rezistif-siglsquoim boglsquolanish) va
boshqa elementlari yordamida ulanishi mumkin
Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning ishlashi bilan tanishib chiqamiz
Bu kaskadlar keng tarqalgan bolsquolib mikrosxema shaklida ham ishlab chiqariladi
(66-rasm)
115
Kuchaytirgich ikkita umumiy emitterli (UE) kuchaytirish kaskadidan iborat
Bu kaskadlar S kondensator orqali olsquozaro boglsquolangan Mazkur kondensator
tranzistor VT1 ning kollektor zanjiriga tranzistor VT2 ning baza zanjiriga ulangan
U birinchi tranzistordan chiqayotgan signalning olsquozgarmas tashkil etuvchisini
ikkinchi tranzistorga olsquotkazmaydi Тranzistorlarning ish nuqtalarini 1Б
R va
2БR qarshiliklar talsquominlab beradi Ish nuqtalarining stabilligini rezistor va
kondensatorlar (RE1 SE1 va RE2 SE2) talsquominlab beradi
66 Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning tuzilishi
Bir nechta kaskadli kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti xar bir
kaskad kuchaytirish koeffitsiyentlarining kolsquopaytmasiga teng
K=K1 K2 K3 hellip Kn (612)
Kerakli kuchaytirish koeffitsiyentiga kolsquora va xar bir UE li kaskad kuchlanish
bolsquoyicha 10-20 marta quvvat bolsquoyicha esa 100-400 marta kuchaytirib berishini
hisobga olib kaskadlar soni aniqlangandan keyin xar bir kaskad alohida
hisoblanadi Dastlabki kuchaytirish kaskadlari A rejimida ishlaydi Kaskadni
hisoblash quyidagi tartibda bajariladi Manba kuchlanishi Yek va istelsquomolchining
qarshiligiga qarab
116
кjke ЕU )3111( и
чикмахимахkj
R
UII 22 ye
bu yerda kej ndashkollektor-emmiter olsquotishdagi kuchlanishning qiymatidir Ikj-
kollektor zanjiridagi tokning qiymati
Yuqoridagi shartlarni qanoatlantiradigan tranzistor tanlanadi Uning chiqish
xarakteristikasida ish nuqtasi aniqlanadi Shu dastalbki ish nuqtasini talsquominlb
beruvchi baza toki Ibo olsquotish xarakteristikasidan aniqlanadi va Rb qarshilikka
boglsquolik bolsquoladi Bu qarshilk quyidagi ifodadan aniqlanadi
bо
eBкокeb
I
RIIUR
)(1
(613)
Rk va Re qarshilklarni aniqlash uchun chiqish xarakteristikalaridan Rum=Rk+Re
aniqlanadi Rum=YekIk Re=(015-025)Rk deb hisoblab
25111
ум
k
RR (614a)
Re=Rum-Rk (615)
Kaskadning kirish qarshiligi
2
2
бмах
кирмах
кирI
UR (616)
Agar baza toki kuchlanish bolsquolgichi orqali beriladigan bolsquolsa bolsquolgichning
R1 va R2 qarshiliklari quyidagicha aniqlanadi
R12 (812)Rkir va 21
2112
RR
RRR shartlardan
121
1212
121
RR
RRR
RI
RER
Эко
k larni aniklaymiz
Ajratuvchi kondensatorning siglsquoimi quyidagicha aniqlanadi
117
12
1
2
kчикk MRfC (617)
bu yerda Mk ndash quyi chastotalardagi chastotali buzilishlar koeffitsiyenti fk- quyi
chastotalar chegarasi Rchik=Rk+Ri Kondensatorning siglsquoimi quyidagicha
aniqlanadi
2
10
Эk
ЭRf
C (618)
Kaskadning kuchlanish bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti
кирмах
чикмахи
U
UК (619)
Kuchlanishning kaskadi chiqish kaskadidir Kaskadning chiqishdagi signal
transformator orqali kichik qarshilikka ega bolsquolgan istelsquomolchiga uzatiladi
Kollektordagi kuchlanish olsquozinduksiya EYUK hisobiga Yeke dan ikki marta katta
bolsquolishi mumkin Shuning uchun
Yeke Ukej2 (620)
qilib olinadi
Kaskadning chiqishdagi quvvati
Rchikmax=05Uk max Ik max tr (621)
bu yerda tr-transformatorning FIKi
Kirish zanjiridagi quvvat va kuchaytirish koeffitsiyenti
Rkir=05IbmaxUbemax (622)
кир
чикр
Р
РК (623)
118
Тransformator kaskad chiqish qarshiligining istelsquomolchining kirish
qarshiligiga mos tushishini va quvvatning uzatilishi uchun eng yaxshi sharoit
yaratilishini talsquominlaydi Тransformatorning transformatsiya koeffitsiyenti
quyidagicha aniqlanadi
и
чик
R
Rn (624)
Agar kuchaytirgich chiqishidagi quvvat 20Vt dan ortiq bolsquolsa ikki taktli
simmetrik sxemalardan foydalaniladi Bu sxemadagi ikki tranzistorning xar biri V
rejimda ishlaydi Bunday sxemalarning FIKi 70-75 ga yetadi Тinch holatda IB=0
va boshlanglsquoich holatda sxema istelsquomol qiladigan quvvat
R0=2EkeIbo (625)
Birinchi yarim davrda birinchi tranzistor ikkinchi yarim davrda esa ikkinchi
tranzistor ishlaydi Bitta tranzistorning chiqishdagi quvvati
4
)(
2 max kЭkoкmахкmахkчик
EIIIUP (626)
Ikki taktli kaskadning chiqishdagi quvvat
2
)(2 max kokкэчикчик
IIЕРР (627)
Kolsquopincha kuchaytirgichning barqaror ishlashini talsquominlash uchun teskari
boglsquolanishdan foydalaniladi Chunki zanjirdagi signal malsquolum qismining kirish
zanjiriga uzatilishi teskari bogrsquolanish deb ataladi Тeskari boglsquolanish manfiy va
musbat bolsquolishi mumkin Musbat teskari boglsquolanish generator kaskadlarida
qolsquollaniladi Kuchaytirish kaskadlarida manfiy teskari boglsquolanishdan foydalaniladi
(musbat teskari boglsquolanish kuchaytirgichlar uchun zararlidir) Тeskari boglsquolanish
kuchlanishi chiqish kuchlanishining malsquolum qismini tashkil qiladi va teskari
boglsquolanish koeffitsiyenti ( ) bilan xarakteralanadi Тeskari boglsquolanish
kuchaytirgichlarda
119
sign
chiq
U
UK (628)
Usign=Ukir- Utb=Ukir- Uchiq=Ukir(1- K) (629)
DemakК
К
КU
КU
U
КUK
kir
kir
sign
kirтб
1)1( (630)
Тeskari boglsquolanish manfiy bolsquolganda 0 bolsquoladi va К
КKтб
1 yalsquoni
kuchaytirish koeffitsiyenti kamayadi Lekin kuchaytirgichning chastota va faza
buzilishlari kamayadi
Re qarshiligi teskari boglsquolanish zanjiri bolsquolib chiqish zanjiridagi kuchlanishni
qisman kirish zanjiriga uzatadi Shuning hisobiga boshlanglsquoich ish nuqtasining
parametrlari stabillashadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan kaskadlarning barchasi
sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanishni kuchaytirib beradi Ayrim hollarda yolsquonalish
jixatdan olsquozgarmay faqat qiymati sekin olsquozgaruvchi signallarni ham kuchaytirish
talab qilinadi Bunday xollarda galvanik boglsquolangan olsquozgarmas tok
kuchaytirgichlaridan foydalaniladi
Kuchaytirgich uch kaskaddan iborat Хar bir kaskad UE sxema bolsquoyicha
yiglsquoilgan Ajratuvchi kondensatorlar bolsquolmagani uchun xar bir kaskadning
olsquozgarmas tashkil etuvchisi keyingi kaskadning bazasiga uzatiladi va shuning
uchun mazkur tashkil etuvchi kompensatsiyalanishi kerak Oldingi kaskadning
olsquozgarmas tashkil etuvchisini kompensatsiyalash uchun keyingi kaskadning RE
qarshiligidan olinuvchi olsquozgarmas kuchlanishdan foydalaniladi Тranzistorlar (VT2
va VT3) ning baza-emitter normal kuchlanishlarini RE2 va RE3 qarshiliklar
talsquominlab beradi Тranzistor VT1 ning osoyishtalik rejimini R1 va R2 kuchlanish
bolsquolgich va RE1 qarshiliklar talsquominlaydi
Kuchaytirilganda bir xil tranzistorlarni topish juda qiyin Shu sababdan
mikrosxema asosida tuzilgan differensial kuchaytirgich kaskadlaridan
foydalaniladi K118UL1 shunday sxemalarning namunasi bolsquola oladi Olsquozgarmas
tok kuchaytirgichlari asosida turli matematik operatsiyalarni bajaruvchi operatsion
120
kuchaytirgichlar qurish mumkin Operatsion kuchaytirgichlar (OK) yuqori
kuchaytirish koeffitsiyenti katta kirish va chiqish qarshiligi bilan xarakterlanadi
67 - rasm Operatsion kuchaytirgichlarning sxemasi
Operatsion kuchaytirgichlar kirish diffenrensial kuchaytirgichlaridan iboratdir
(67-rasm) Kuchaytirgich inventorlovchi (-) va inversion (+) kirishga egadir
Sxemalarda OK uchburchak tarzidan ifodalanadi (67-rasm a) Signal qaysi
kirishga berilganiga qarab OK inventorlovchi yoki inversion usullarda ulanadi
Inventorlovchi usulda kirish kuchlanishi OK ning inversion kirishiga
beriladi (438-rasm v) inversion kirish esa nol potensialga egadir
Kirish toki
1
0``
Z
UI kir
kir (632)
Chiqish kuchlanishi
`` bogkirchiq ZIU (633)
Kuchlanish uzatish koeffitsiyenti
1
1
`
`)(
Z
Z
ZI
ZI
U
UрК
bog
kir
bogkir
kir
chiq (634)
Bunday uzatish koeffitsiyenti ideallashtirilgan OK ga xosdir Rkir= Rchik=0
va kuchlanshni kuchaytirish koeffitsiyenti K= deb hisoblasak OK
121
ideallashtirilgan bolsquoladi Aslida real OK larning uzatish koeffitsiyenti K(r) ideal
OK ning K(r) idan taxminan 003 ga farq qiladi
OK ning inversion usulda ulanganda kirish kuchlanishi uning inversion
kirishiga beriladi Bunda teskari boglsquolanish kuchlanishi
1
1bog
chiqtbZZ
ZUU (635)
OK ning kirishdagi kuchlanishi
tbkirkir UUU ` (636)
Chiqishdagi kuchlanishi
chiqkirchiq UUКU `( (443) yoki К
КUU kir
chiq1
(637)
Kuchaytirish koeffitsiyenti
КК
К
К
UК
КU
U
UК
kir
kir
kir
chiq
11
11
1
1
1`)1(
` (638) 1К
bolsquolganida 1
`К
OK lar yordamida signallarni qolsquoshish differensiallash integrallash va ular
ustida boshqa matematik operatsiyalar bajarish mumkin Kirish sishnalini
integrallovchi sxemani kolsquorib chiqamiz (439a -rasm) Kirish zanjiriga rezistorni
teskari boglsquolanish zanjiriga esa kondensator ulaymiz Rezistordan olsquotayotgan tok
R
ui kir`
(639)
Bu tok kondensatordan olsquotib uni zaryadlaydi va uc kuchlanishni hosil qiladi
(ushbu kuchlanish chiqish kuchlanishidir)
122
1
0
`1
dtuRC
u kirc (640)
Differensiallovchi kuchaytirgichda kirish zanjiriga kondensator S ni
boglsquolanish zanjiriga rezistor R ni ulaymiz (439b-rasm) Kirish kuchlanishi
kondensatorni zaryadlaydi va undagi kuchlanish kirish kuchlanishiga teng bolsquoladi
uc=u`kir Kondensatordan olsquotayotgan tok
dt
duCi kir`
(641)
Bu tok kuchaytirgichga bormay R qarshilikdan olsquotib unda kuchlanish
pasayuvini hosil qiladi
dt
duRCiRu kir
chiq
` (642)
OK summator sifatida ishlatilganda bir nechta kirish kuchlanishlarining
yiglsquoindisini aniqlash operatsiyasini bajaradi Bunda OK ning inventorlovchi
kirishiga qolsquoshiladigan signallar beriladi chiqishdan esa ularning yiglsquoindisi
olinadi 68-rasmda jamlovchi OK ning sxemasi kolsquorsatilgan Kirxgofning birinchi
qonuniga binoan A tugundagi toklar yiglsquoindisi 0 ga teng
ikir1 +ikir2+ikir3-ikir4=0 (643)
68-rasm jamlovchi OK ning sxemasi
123
Тoklarni kuchlanishlar orqali ifodalasak
043
3
2
2
1
1
R
u
R
u
R
u
R
u chiqkirkirkir (644)
Bundan 4
3
34
2
24
1
1 RR
uR
R
uR
R
uu кirкirkir
chiq (645)
Bundan tashqari OK lar logarifmlash potensirlash va boshqa operatsiyalarni
xam bajara oladi Ular radioelektronika sxemalarida ham keng qolsquollaniladi OK
ning teskari boglsquolanish zanjiriga ikkilangan Т-simon RC-kolsquoprikli zanjir
olsquornatilsa sxema yuqori chastota ajratish xususiyatiga ega bolsquoladi 1560-rasmda
chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarakteristikasi
kolsquorsatilgan Sozlash chastotasi deb ataluvchi RCf
21
0 chastotada kuchlanishni
uzatish koeffitsiyenti kir
chiq
U
U kamayib ketadi Bunda teskari boglsquolanish talsquosiri
kamayib kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti (Ki tb) shu kaskadning
teskari boglsquolanishda bolsquolmagandagi koeffitsiyenti (Ki max) ga tenglashadi
62 GIDRAVLIK KUChAYТIRGIChLAR
Gidravlik kuchaytirgichlar avtomatika tizimlarida keng ishlatilmoqda
Ayniqsa zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichlar eng
kolsquop tarqalgan Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishidagi avtomatika
tizimlarida gidravlik kuchaytirgichlar pnevmatik kuchaytirgichlarda nisbatan
kolsquoproq ishlatiladi Ular mobil mashinalarning avtomatika tizimlarida (olsquornatma
agregatlarni boshqarish uchun) va traktorlar hamda kombaylarni avtomatik
xaydash (boshqarib borish) tizimlarida ishlatilmoqda
Zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichning
prinsipial sxemasi 69 a-rasmda kolsquorsatilgan (odatda porshenli nasoslar ishlatiladi)
Ish suyuqligi yoki temperaturali qovushoqlik koeffitsiyenti kichik bolsquolgan
maxsus suyuqliklarning bosimini hosil qiladi va bu bosimni saqlaydi Bosim
olsquotkazib yuborish klapani bilan rostlanadi Kuch silindri 4 ga birlashtirilgan
124
kanallar neytral vaziyatda tolsquoliq yopilgan bolsquoladi Porshen 5 xarakatlanmaydi
Agar zolotnik 3 ga yuqoriga yolsquonalgan kirish talsquosiri x berilsa u holda zolotnik
yuqoriga xarakatlanib teshiklarni ochadi shunda kuch silindrining yuqori
bolsquoshliglsquoiga bosim ostidagi moy kiradi pastki bushlik esa ayni vaqtda kaytarib
tukish trubasiga tutashadi Nasos 1 ishlab bak 6 dagi moyni kuch silindri ichiga
xaydagani uchun yuqori bushlikdagi bosim oshadi va porshen 5 pastga siljiydi
Porshenning xarakati tezligi - silindrga kelayotgan va undan ketayotgan moy
miqdoriga boglsquolik bu esa olsquoz navbatida teshiklarning ochilish qiymatiga boglsquolik
Gidravlik kuchaytirgichlarnig statikaviy xarakteristikasi 69 b-rasmda
kolsquorsatilgan
69 -rasm Zolotnikli gidravlik kuchaytirgichning sxemasi va uning statik
tavsifnomasi
Хarakteristikada quyidagi zonalar bor 2a ga teng nosezgirlar zonasi Bu
zonaning paydo bolsquolishiga sabab shuki zolotnik belboglsquoining kengligi teshikning
kengligidan bir oz katta - tolsquoyinish zonasi Bu zona zolotnik teshiklarning tolsquoliq
ochilishiga mos bolsquoladi shuning uchun porshening xarakatlanish tezligi bu yerda
endi kattalasha olmaydi Agar zolotnik siljiganda (69-rasm) topshiriqlar tolsquoliq
ochiladigan holatga (Х max) yeta olmasa va nosezgirlik zonasi elsquotiborga olinmasa
statik xarakteristkasini taxminan chiziqli deb hisoblash mumkin (rasmda punktir
bilan kolsquorsatilgan)
125
Gidrokuchaytirgichlar teskari aloqasiz va gidrotsilindr porshenning vaziyati
bolsquoyicha bikr teskari aloqali qilib ishlab chiqariladi Gidrokuchaytirgichlarning
chiqishida katta quvvatlarni olish uchun kaskadli birlashtirish usuli qolsquollaniladi
shunda birinchi kuchaytirgichning ijrochi organi navbatdagisining rostlovchi
organiga talsquosir etadi
Gidrokuchaytirgichlarning chiqish quvvati bir olsquon yuz va bundan ortiq
kilovattni tashkil etishi mumkin kuchaytirish koeffitsenti juda katta (310 ---
310 ) bolsquolib kuchaytirgichi juda tezkor
63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari
Ushbu turdagi kuchaytirgichning sxemasi 610-rasmda kolsquorsatilgan
Mumdshtukdan 3 tezlik bilan oqib chiqarilgan suyuqlikning bosimi uning holati
neytraldan olsquozgartirilganda 4 va 5 quvurchalarda olsquozgaruvchan bosimga
aylantiriladi Oqim quvurchasi 2 olib beruvchi 1 quvurga ulangan Mumdshtukdan
oqib chiqayotgan suyuqlik quvurchalarni birisiga olsquotib tezlikni bosimga
aylantiriladi Mumdushtukni neytral holatida 4 va 5 quvurchalardagi bosim teng va
porshen 7 xarakatlanmaydi Mumdshukni holati olsquozgarilishi bilan quvurchalarni
bittasida bosim oshib ikkinchisidan kamayib ketadi Buning natijasida porshen
xarakatlanib ijro mexanizmni ishga tushiradi
610-rasm Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichning sxemasi
126
7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari
71 Ijro mexanizmlari haqida tushuncha va ularning turkumlanishi
Avtomatik rostlash tizimining ijro mexanizmi deb rostlovchi organi
uzatilayotgan signalga muvofiq xarakatga keltiruvchi moslamaga aytiladi
Rostlovchi organni vazifasini drossellar tolsquosqichlar klapanlar shiberlar bajaradi
Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari chiqish validagi aylanish
momentining nominal qiymati yoki chiquvchi shtokdagi talsquosir etuvchi kuch
aylantiruvchi moment yoki kuchlarning maksimal qiymati nosezgirlik maydoni
inersionlik vaqtini kolsquorsatuvchi vaqt doimiysi ijro mexanizmlarini chiqish valining
aylanish vaqti yoki uning shtokining surilish vaqti
Ijro mexanizmini ishdan tolsquoxtagandan solsquong turglsquounlashgan rejim vaqtida
ishlab turganda chiqish organining surilishi yugurish holati deb ataladi Bu holat
rostlash sifatiga talsquosir kolsquorsatadi
Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari ndash ularning statik va dinamik
tavsifnomalari hisoblanadi Dinamik xususiyatlariga kolsquora ijro mexanizmlari
integrallovchi zvenolar guruxiga kiradi W(p)= 1 Тim r bu yerda Тim ndash
maksimal chiqish signali vaqtida IM chiqish organining tolsquoliq surilish vaqti
Ijro mexanizmlarini quyidagi asosiy belgilariga kolsquora sinflarga ajratish
mumkin foydalanilgan energiya turiga kolsquora chiquvchi organning xarakat
xarakteriga kolsquora foydalanilgan yuritma turiga kolsquora hamda chiquvchi organning
xarakatlanish tezligiga kolsquora
Foydalanilgan energiya turiga kolsquora IM lar elektrik pnevmatik gidravlik
turlariga ajratiladi (71-rasm) Chiquvchi organ xarakat xarakteriga qarab IM lar
aylanuvchan va tolsquoglsquori xarakatlanuvchan guruxlarga ajratiladi Aylanuvchan IM lar
bir marta aylanuvchan va kolsquop marta aylanuvchan bolsquolishi mumkin
Foydalanilgan elektr yuritma kolsquorinishiga qarab IM lar elektr yuritmali
elektromagnitli porshenli va membranali bolsquolishi mumkin
127
Chiquvchi organning xarakatlanish tezligiga kolsquora IM lar doimiy tezlikka
ega bolsquolgan hamda chiquvchi organning surilish tezligi chiquvchi signalga
proporsional bolsquolgan IM larga ajratiladi
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida elektrik IM lar keng tarqalgan
Ularni 2 ta asosiy guruxga ajratish mumkin elektr dvigatelli va elektromagnitli
(72-rasm)
Birinchi guruxga elektr yuritmali IM lar kiradi Elektr yuritmali IM lar
odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil topadi (oxirgisi bolsquolmasligi
ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida yuritma va tormozga beriladi
mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi organni xarakatga keltiradi
Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz mexanizmni tolsquoxtatadi
Ikkinchi guruxga solenoidli IM larni kiritish mumkin Ular turli xil
rostlovchi klapanlar vintellar zolotniklar va boshqa elementlarni boshqarish
uchun qolsquollanilishi mumkin Bu guruxga elektromagnitli muftalarni kiritish
mumkin Solenoidli mexanizmlar odatda faqat ikki pozitsiyali rostlash tizimlarida
qolsquollaniladi
Elektr yuritmali IM lar odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil
topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida
yuritma va tormozga beriladi mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi
organni xarakatga keltiradi Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz
mexanizmni tolsquoxtatadi
71-rasm Ijro mexanizmlarining energiya turiga qarab turlanishi
IJRO MEXANIZMLARI
GIDRAVLIK PNEVMATIK ELEKTRIK
128
72 Elektrik ijro mexanizmlari
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida statsionar qurilmalar va
jarayonlarni avtomatlashtirishda asosan elektrik ijro mexanizmlari xarakatlanuvchi
mashinalarda esa gidravlik va pnevmatik ijro mexanizmlari qolsquollaniladi
Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining
turkumlanish sxemasi 72-rasmda kolsquorsatilgan
72-rasm Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining
turkumlanishi
74 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari
Тakomillashtioilgan elektrik ijro mexnizmlari kolsquop aylanishli quvurli
armaturani distansion boshqaruvi uchun qolsquollanadi Bu ijro mexanizmlari
MABVGD rusumli elektr yuritmalari nomini olgan bolsquolib ular gidromelirrativ
ELEKTRODVIGATELLI ELEKTROMAGNITLI
ELEKTRIK IJRO MEXANIZMLARI
Bir aylanishli
Korsquop aylanishli
Qadamli
Doimiy aylanishli
Sоlenоidli U
zo
q m
ud
datli
tok o
rsquotkazuvch
an
Qis
qa m
ud
datli
tok lsquootk
azuvch
an
Elektromagnitli mufta
129
tizimlarining avtomatlashtirilgan nasos stansiyalarida qolsquollaniladi Ular bir-
biridan maksimal aylanish momenti reduktorining tuzilishi gabarit ulanish
olsquolchamlari va balsquozi konstruktiv elementlari bilan farqlanadi Elektr
yuritmalarining barcha konstruktiv elementlari maksimal darajada
unifiksiyalangan yuritma validagi ruxsat etilgan momentni chegaralovchi maxsus
qurilmalari va boshqaruv sxemalariga ega elektr yuritmalarini ekspluatatsiya
sharoitlariga kolsquora normal holatda ishlashi uchun 7 1-jadvalda ularni tiplariga
kolsquora texnik malsquolumotlar keltirilgan Elektr yuritmalarining normal holatidagi
joylashtirilishi vertikal holat hisoblanadi (yuritma vali vertikal joylashtiriladi)
7 1-jadval
Elektr
motor tipi
Joylashtirilishi Ishchi harorat
oraliglsquoi S
Тashqi muxitning
nisbiy namligi
20 Sda
Moylash
davriyligi
M Хonalardagi va
ochiq havodagi
statsionar
qurilmalar
-20hellip+35 80gacha Uch oyda 1
marta
A - -40hellip+40 95 gacha
BVGD Bir yildan
kam emas
BVGD tipli elektr yuritmalarining ish prinsipi va tuzilishini kolsquorib
chiqamiz
Elektr yuritmaning knematik sxemasi 73 - rasmda keltirilgan Elektr
yuritma quyidagi asosiy elementlar va qismlardan tashkil topgan korpus
chervyakli silindrik reduktor qolsquol dubleri qismi elektr motori yolsquol va moment
olsquochirgichlari qutilari
Yolsquol va moment olsquochirgichlari qutilari korpusga mahkamlanadi Korpusga
podshipniklardagi 46-chervyakli 45 shlikli val montaj qilingan Shirikli valda
aylantiruvchi momentni chegaralovchi mufta joylashgan 6-maxovikli qolsquol
dublerlari sharikli valni oxiriga ulangan Shu yerda bolsquosh qilib kulachokli 4-
silindirik glsquoildirak joylashtirilgan Korpusga xuddi shunday ravishda yolsquol va
moment olsquotkazgichlari qutisiga aylanishni uzatuvchi 43-chervyakli glsquoildirakka
ega bolsquolgan va 40 41-silindrik shestrnyalari bilan plita ulangan
130
73- rasm Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari
(elektr yuritmalar surgichlar)iing knematik sxemasi
Quti quyidagi asosiy elementlarda tashkil topgan 34-chervyakli yolsquol
olsquochirgichlari qismi 33- chervyakli glsquoildirak 2730-kulochoklar2526- moment
olsquotkazgichlari 24 va 36-richaglari purjinalar 22 35-blokirovka kulochoklari
2331- mikroutkazgichlar 2132 shestrnali kolsquorsatkich qismi 1920 strelka 18
17-shestrnyali distansion kolsquorsatkichlar qismi 16-potensioner
Elektr motori ishga tushirilganda elektr yuritma quyidagicha ishlaydi
Aylanma xarakat elektr motoridan 234-silndirik glsquoildirak va 5-kulachokli mufta
orqali 45 sharikli valga uzatiladi 46 chervyak glsquoildirak orqali aylantiruvchi
moment ishchi organning (surglsquoich) yuritma valiga uzatiladi Bundan tashqari
47 chervyak 43 chervyali glsquoildirak 41 va 40- silindirik shestrnalar orqali xarakat
39-vilka 33 va 34 chevyak jufti 019 shestrnya 18 kolsquorsatkich strelkasi va 17
shesterna orqali 16-potensiometr valikiga uzatiladi Elektr motorini ishida
aylanishi momentini maxovikka uzatish mumkin emas chunki maxovikni 7-
kulochokli vtulkasi ajratilgan holatda bolsquoladi Bu vaqtda 5 muftoning kulokchalari
5-silindirli glsquoildirak kulokchalari bilan boglsquolanib qoladi va ular orqali harakat 45
shlitsli valga uzatiladi Elektr motori qolsquoshilganda 6-mufta kulachoklari bilan 4
glsquoildirak kulachoklari birlashadi bu holda 5-mufta 9 shtok orqali 7 vtulkani 45
131
shpitsli val kulachoklaridan bolsquoshatadi Bunday mexanik blokirovka 45 shlitsli
valni birvaqtning olsquozida elektr motori va qolsquol boshqaruvida ishlashini oldiini oladi
Elektr yuritmalar aylanish momentini 3 tomonlama chegaralovchi mufta bilan
ishlab chiqariladi Ularning ish prinsipi quyidagicha maxkamlovchi armatura
ishchi organi uning laquoOchiqraquo va laquoYopiqraquo holatlarining qandaydir Oraliq
holatlarida aylanish momenti maksimal qiymatida bolsquolgan 44 yuritma vali
tolsquoxtaydi Bu vaqtda 46 chervyak 42 chervyakli glsquoildirak olsquoqiga uraladi va buni
natijasida xarakatlanayotgan 1 elektr motori orqali shtitslar bolsquoylab olsquoqning
yolsquonalishida xarakatlana boshlaydi
46 ndash chervyakning oldinga xarakati 10 richag 11 uk 12 ndash tishli sektor 14
va 39 vilkalar 13 15 37 38 ndash silindrli glsquoildiraklar yordamida 25 va 26 moment
kulachoklarining aylanma xarakatiga olsquozgartirib beradi Ular aylanganda 24 va 36
richaglar 21 va 32 mikroalmashlab ulagichlarni quyib yuboradi va elektr motor
zanjiri uziladi M va A tiplaridagi elektr motorlari tuzilishi jixatidan BVG va D
tipidagi elektr motorlaridan farq qiladi Ularda chervyakli reduktor olsquorniga silindrli
reduktor qolsquollaniladi Yana bir qancha kinematik bolsquoglsquoinlarda malsquolumot
olsquozgarishlar bor lekin motorlarining barcha turlarining ish prinsipi bir xil
Maksimal tok relesiga ega bolsquolgan elektr yuritmalar Elektr motorlarni
yuklamalardan ximoyalash va maxkamlovchi armaturani maxkamlab yopish
maqsadida ish tipdagi elektr yuritmalar statorining fazalaridan biriga tok relesi
bilan talsquominlanadi
Elektr motori validagi qarshilik momenti ortishi bilan ishchi tok taxminan
aylanish momenti kavadratiga proporsional ravishda ortadi Shuni hisobga olib
aylanish momentini chegaralovchi mufta olsquorniga tok relesini qolsquollash mumkin Shu
maqsadda elektr motorini talsquominlovchi kuch tarmoglsquoining fazalaridan biriga oniy
xarakatli maksimal tok relesi ulanadi Uning ajratuvchi kontakti esa reversiv
magnit ishga tushirgich glsquoaltagi zanjiriga ulanadi
Maksimal tok relesini qolsquollash elektr yuritma konstruksiyasini
soddalashtirish uning massasi va gabarit olsquolchamlarini kamaytirish imkoniyatini
beradi lekin bu holda boshqaruv sxemasi bir muncha murakkablashadi Maksimal
132
tok relesi bolsquolgan elektr motorlari faqat solsquorglsquoichlarda olsquornatiladi Shpindel
armaturasidagi aylanish momenti siljiganda elektr motori rele yordamida yolsquol
olsquochirgichi bilan xarakatga keladi
75 Elektromagnitli ijro mexanizmlari
Avtomatik rostlash va boshqarish tizimlarida elektr energiyasini ishchi
organning tekis xarakatiga aylantirib beruvchi elektromagnitli uzatmalar IM lar
sifatida qolsquollanishi mumkin Bu elementlar yana solenoidli mexanizmlar deb ham
yuritiladi
Elektromagnitli IM lar tipi tuzilishiga kolsquora chiqish koordinatasi
kolsquorinishlarga ajratilishi mumkinntolsquoglsquori xarakatlanuvchan rostlovchi organga ega
bolsquolgan IM lar uchun siljish tezlik talsquosir qiluvchi kuch aylanuvchan xarakatga
ega bolsquolgan rostlovchi organli IM lar uchun aylanish burchagi aylanish chastotasi
aylanish momenti
Elektromagnitlar olsquozgaruvchan (bir fazali va uch fazali) olsquozgarmas tokli
bolsquolishi mumkin Ularning asosiy tavsifnomasi yakorning surilishi yakorning
surilishi va tortish kuchi orasidagi boglsquolanish yakorning surilishi va
elektroenergiya sarfi ishga tushish vaqti orasidagi boglsquolanish
Yakorning maksimal surilishiga qarab qisqa yurishli va uzun yurishli
elektromagnitlar ajratiladi
Elektromagnitlar qolsquoyidagi talablarga javob berishi kerak
1 Тanlanayotgan konstruksiya siljish uzunligi tortish kuchi va berilgan
tortish tavsifnomasiga mos kelishi kerak
2 Тez xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalangan magnitli olsquotkazgichga
ega bolsquolgan elektromagnitlar sekin xarakatlanuvchan tizimlar uchun
shixtalanmagan magnit olsquotkazgichga ega bolsquolgan hamda massivli mis gilzali
elektromagnitlar qolsquollanilishi mumkin
3 Ishga tushish sikllari soni yolsquol qolsquoyilgandan kam bolsquolishi kerak
133
4 Bir xil mexanik ishlar uchun olsquozgaruvchan tok elektromagnitlari
olsquozgarmas tokda ishlovchi elektromagnitlarga nisbatan kolsquoproq elektroenergiya
talab qiladi
5 Elektromagnitlar ishlatish uchun qulay va oddiy bolsquolishi kerak
Elektromagnitlarni kuchlanish tok va quvvat kattaliklari orqali tanlash
mumkin Elektromagnit tanlangandan solsquong uning cholsquolglsquoamlari qizishga nisbatan
xisoblanadi Bu holda ruxsat etilgan qizish harorati 85900 S xisobida olinadi
76 Elektromagnitli muftalar
Muftalar mdash uzatma va ishchi mexanizmlar orasidagi boglsquolovchi zveno
hisoblanadi Ularning ish prinsipi boglsquolovchi elementlarning elektromagnit
xususiyatlariga asoslangan
Elementlarning boglsquolanishi kolsquorinishiga qarab muftalar funksiyali quruq
ishqalanuvchan qovushoq ishqalanuvchan va siljish muftalarga ajratiladi
Quruq ishqalanish muftasi (74 a-rasm) 3 va 9 vallarga boglsquolangan 5 6 -
ikkita yarim mufta holda 2 xalqa va 4 shetkalardan kuchlanish qabul qiluvchi 1
cholsquolglsquoamdan tashkil topgan 6- yarim muftaning boshqariluvchi qismi 8-
shponkaning olsquoqi bolsquoyicha xarakatlanadi u ishchi mexanizmning 9-vali bilan
boglsquolangan Boshqariluvchi 6 mufta 7 prujina yordamida 5 boshqaruvchi
muftaga nisbatan siqiladi Cholsquolglsquoamlarga elektr toki berilishi bilan hosil
bolsquolgan elektromagnit maydon 7 prujina kuchini yengib boshqariluvchi 6
muftani tortadi Ishqalanish kuchlari hisobiga 5 va 6 yarim muftalarda hosil
bolsquoladigan aylantiruvchi moment boshqaruvchi valdagi boshqariluvchi valiga
olsquotkaziladi Uzatilayotgan aylantiruvchi momentni kattalashtirish uchun
muftalarni kolsquop diskli kolsquorinishda tayyorlanadi
Qovushoq ishqalanuvchi muftalar (74 b-rasm) ferroparo-shakli yoki
magnitli emulsiyali tarkibiga ega bolsquolib boshqariluvchi va boshqaruvchi
elementlarda boglsquolovchi qatlam hosil bolsquoladi Bunday muftalarning xarakterli
tomoni shundaki magnit oqimi ortib borishi bilan uzatiluvchi aylantiriluvchi
moment ortib boradi Bunday muftalar yuklamalarga nisbatan chidamli bolsquolib
134
tez xarakatlanuvchan IM lardan hisoblanadi (vaqt doimiysi Т=0005 0008 s)
ularning uzatish koeffitsiyenti K=3500 Bu muftalar konstruktiv tuzilmasiga
kolsquora glsquoaltaklarning joylashishi soni ishchi yuzasining shakliga tok
olsquotkazgichlarining kolsquorinishi va boshqa belgilariga kolsquora farqlanadi
74-rasm Quruq ishqalanish va qovushoq ishqalanish muftasining
konstruktiv va elektr sxemalari
8-bob Avtomatika rostlagichlari
135
81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari
Avtomatik rostlagichlar sanoatning turli soxalarida texnologik jarayonlarni
avtomatlashtirishda keng ishlatiladigan texnikaviy vositalar hisoblanadi
Rostlagichlarni klassifikatsiyalash rostlanuvchi miqdorning turi rostlagichning ish
usuli ishlatiladigan energiya turi ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga
kolsquorsatiladigan talsquosirning xarakteri rostlagich ishining tavsifnomasi (rostlash
qonuni) kabi xususiyatlarga asoslanadi
Rostlanuvchi miqdorning turiga kolsquora rostlagichlar quyidagilarga bolsquolinadi
bosim sarf satx namlik va kabi rostlagichlar Ishlash usuliga kolsquora bevosita va
bilvosita talsquosir qiluvchi rostlagichlar mavjud Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi
organini ishga tushirish uchun rostlanuvchi oblsquoektdan olingan energiyaning olsquozi
bilan ishlovchi rostlagichlar bevosita tarsquosir qiluvchi rostlagich deb ataladi Agar
ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organini ishga tushirish uchun qolsquoshimcha
energiya kerak bolsquolsa bilvosita tarsquosir qiluvchi rostlagichlar ishlatiladi
Foydalaniladigan energiya turiga kolsquora rostlagichlar elektr pnevmatik gidravlik va
aralash (elektr-pnevmatik pnevmo-gidravlik va xokazo) rostlagichlarga bolsquolinadi
Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga kolsquorsatiladigan talsquosirning
xarakteri jihatidan rostlagichlar uzlukli va uzluksiz ishlovchi bolsquoladi Uzlukli
ishlovchi rostlagichlarda ijro etuvchi mexanizmning faqat rostlovchi organi
rostlanuvchi miqdorning uzluksiz muayyan qiymatida xarakat qiladi Rostlanuvchi
miqdorning olsquozgarishi va rostlovchi talsquosir olsquortasidagi boglsquolanish (yoki ijro etuvchi
mexanizm rostlovchi organining xarakati) yalsquoni rostlash qonuni nazarda tutilgan
ish tavsifnomasiga kolsquora rostlagichlar pozitsion integral (astatik) proporsional
(statik) izodrom (proporsional-integral) proporsional-differitsial (oldindan talsquosir
etuvchi statik) proporsional-integral-differinsial (oldindan talsquosir etuvchi izodrom)
bolsquoladiRostlanuvchi miqdorni vaqt davomida talab qilingan chegarada saqlab
turish jihatidan rostlagichlar stabillovchi programmali va kuzatuvchi
rostlagichlarga bolsquolinadi Stabillovchi rostlagichlar rostlanuvchi miqdorning
136
berilgan qiymatga (malsquolum darajadagi xato bilan) tenglashishini talsquominlaydi
Programmali rostlagichlar maxsus programmali topshiriq bergich yordamida
rostlanuvchi miqdorning vaqt bolsquoyicha avvaldan malsquolum bolsquolgan programma
(qonun) bolsquoyicha olsquozgarishini talsquominlaydi Bu programma texnologik reglament
talablariga muvofiq tuzilgan bolsquoladi Kuzatuvchi rostlagichlarda rostlanuvchi
miqdorning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi rostlagich topshiriq bergichga bilvosita talsquosir
qiluvchi boshqa kattalikning olsquozgarishiga mos bolsquoladi
Avtomatik rostlagichlarning xarorat misolidagi funktsional-strukturabiy
sxemasi 81-rasmda keltirilgan
81-rasmd Xaroratni avtomatik rostlagichlarning funktsional-strukturabiy sxemasi
BО-boshqarish oblsquoekti U-uzgartirgich (хаrorat datchigi) ТО-taqqoslash va
topshirish organi ТА-teskari aloqa КО-kuchaytirish organi ИМ-Ijro mehanizmi
TB-talsquominot bloki
82 Proporsional rostlagichlar
Proporsional rostlagichlar deganda rostlovchi organning rostlanuvchi
parametri va topshirilgan miqdor orasidagi farqqa nisbatan proporsional siljishi
tushuniladi Rostlanuvchi parametrning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi va rostlovchi
organning siljishi bir qonun bolsquoyicha amalga oshadi Rostlanuvchi parametrning
har bir miqdoriga rostlovchi organning malsquolum bir holatiga mos keladi
BО
ИМ
ТА
U
КО
TB
137
PR 25 proporsional rostlagich PR 25 rostlagich rostlanuvchi parametrni
berilgan kattalikda ushlab turish maqsadida chiqishda ijro etuvchi mexanizmga
talsquosir etuvchi uzluksiz signal olish uchun molsquoljallangan Asbob ikkilamchi
asbobning qolsquol bilan topshiriq bergichi yoki standart pnevmatik signalli boshqa
qurilmadan masofadan turib topshiriq oluvchi rostlagichdan iborat (81-rasm)
Rostlagich ikkita taqqoslash elementlari 1va 3 drosselli summator 2 quvvat
kuchaytirgichi 4 uchiruvchi rele 5 qolsquol bilan topshiriq bergich 6 lardan iborat
Тopshiriq bergich va olsquolchov asbobolaridan kelgan Rt va R3 signallar taqqoslash
elementi 1 ning membranalariga talsquosir etadi (manfiy kamera V musbat kamera B)
va teskari aloqa membranalarida havo bosimi hosil qilgan kuch (kamera A) bilan
muvozanatlashadi
81-rasm PR 25 proporsional rostlagichning prinsipial sxemasi
82-rasm Proporsional-integral rostlagichning prinsipial sxemasi
138
83 ndashrasm Avvaldan talsquosir rostlagichi sxemasi ndash PF-21
Тaqqoslash elementi 1 ning R1 chiqish bosim olsquotkazuvchanligi bolsquolgan
drosselli summator 2 ning rostlanuvchi drosseli orqali taqqoslash elementi 3 ning a
kamerasiga boradi xuddi shu kameraga olsquotkazuvchanligi bolsquolgan drosselli
summator 2 ning olsquozgarmas drosseli orqali Rchiq=RIV
chiqish bosimi ham keladi
Тaqqoslash elementi 3 ning chiqish bosimi quvvat kuchaytirgichi yordamida
kuchaytiriladi hamda ikkinchi taqqoslash elementi bilan manfiy teskari aloqada
bolsquoladi Sistemada hosil bolsquoladigan avtotebranishlarni yolsquoqotish maqsadida
taqqoslash elementi 3 ga ikkita teskari aloqa kiritilgan V kameraga manfiy va B
kameraga musbat Sistema muvozanati buzilgan hollarda rolsquoy beradigan
avtotebranishlar musbat teskari aloqa yolsquoliga olsquornatilgan olsquozgarmas drossel bilan
tolsquoxtatiladi Qolsquol bilan boshqarishga olsquotish maqsadida rostlagichni uzish uchun
olsquochiruvchi rele 5 dan foydalaniladi PR25 rostlagich PV101E PV101P
PV102E PV2P PV32 tipidagi ikkilamchi asboblar bilan birgalikda ishlaydi
83 Integral rostlagichlar
Integral (astatik) rostlagichlar deb rostlanayetgan parametr topshirilgan
qiymatdan chetga chiqarish rostlovchi organning rostlanuvchi parametr chetga
chiqishiga proporsional tezlikda xarakat qilishiga aytiladi Astatik rostlagichlar
ishlatilganda rostlanuvchi parmetrning muvozanat qiymati nagruzkaga boglsquoliq
emas va statik xato nolga teng bolsquoladi Agar rostlanayotgan kattalik berilgan
139
qiymatidan chetga chiqsa astatik rostlagich rostlovchi organi rostlanuvchi kattalik
qiymati topshirilgan darajaga yetguncha xarakatga keltirib turadi
Olsquozining dinamik xususiyatlari jihatidan integral rostlagichlar turglsquoun emas
shuning uchun ham ular mustaqil qurilma sifatida ishlab chiqarilmaydi
84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar
PR321 rostlagichning vazifasi PR 25 rostlagichning vazifasiga olsquoxshash U
taqqoslash elementlari I III VI droselli summator II quvvat kuchaytirgich IV
uzuvchi relelar V VII va siglsquoim VIII dan iborat (82- rasm) Bu rostlash bloki
ikkita proporsional va integral qismlardan tuzilgan Ularning kirishiga datchikdan
rostlanayotgan kattalikning pnevmatik signali Rn va ikkilamchi asbobga
olsquornatilgan topshiriq bergichdan rostlanuvchi kattalikning berilgan qiymati kelib
02 1 kgsm2
oraliqda bolsquoladi Blokning proporsional qismi glsquoalayonlanishdan
solsquong xarakatga kelib uning olsquozi esa summator I III va drosselli summator II dan
tuzilgan PR321 rostlovchi blokining integral qismi summator VI va kuchaytirish
koeffitsiyenti K=1 bolsquolgan birinchi darajali aperoidik zvenodan tuzilgan bolsquolib
pnevmatik integrallovchi zvenodan iborat Proporsional va integral qismlarning
chiqish signallari yacheyka II da qolsquoshiladi Buning uchun integrallovchi
zvenoning chiqishi yacheyka II ning I va III summatorlari kirishiga berilishi
lozim
Sozlash parametrlarining (kuchaytirish koeffitsiyenti - Kr izodrom vaqti - Тi)
olsquozaro boglsquoliq emasligi blokning muxim afzalligidir Kuchaytirish koeffitsiyenti
(Kr) drosselli summatordagi olsquozgaruvchi drosselning olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib
olsquornatiladi drossellash diapozoni DD=3000 5 chegarada olsquozgaradi bu esa
kuchaytirish koeffitsiyentining qiymati 003 20 bolsquolishiga mos keladi Izodrom
vaqti Тi aperiodik zveno tarkibiga kirgan olsquozgaruvchi drosselning
olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib olsquornatiladi va u 3 sekunddan 100 minutgacha
bolsquolishi mumkin PR321 rostlagich ham PR25 rostlagichi ishlaydigan ikkilamchi
asboblar bilan birgalikda ishlaydi
140
Maxalliy topshiriq bergich PR322 rostlagichi PR321 dan asbob kirishining
topshiriq liniyasida qolsquol bilan topshiriq bergich borligi bilan farqlanadi
PR326 va PR329 rostlagichlari kerak bolsquolgan drossellash diapozonini olsquornatish
imkonini beruvchi qayta qolsquoshgich bilan talsquominlangan Qayta qolsquoshgichning uchta
qayd qilingan xolati bor
I DD=2 50 II DD=50 200 III DD=200 800
Тi =0025 minutdan gacha olsquozgaradi PR329 rostlagichi PR326 dan maxalliy
topshiriq bergichi borligi bilan farq qiladi
Тolsquoglsquori chiziqli statik tavsifnomali PR321 va PR332 rostlagichlarida
drossellash diapozonini 2 3000 gacha sozlash mumkin
PR323 va PR333 nisbat rostlagichlari ikkita parametr nisbatini ushlab turish
maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish
uchun xizmat qiladi Rostlagichlarda nisbat zvenosi bolsquolib unga doimiy drossel
rostlovchi drossel va topshiriq bergichlar kiradi Nisbatni sozlash chegarasi 11
dan 51 gacha yoki 11 dan 101 gachaPR324 va PR334 nisbat rostlagichlari
ikkita parametr nisbatini uchinchi parametr bolsquoyicha tolsquoglsquorilash bilan ushlab turish
maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish
uchun hizmat qiladi
85 Proporsional-differinsial rostlagichlar
Agar rostlash oblsquoektida yuklanishning olsquozgarishi tez va keskin shuningdek
kechikish katta bolsquolsa izodrom rostlagichlar talab etilgan rostlash sifatini talsquominlay
olmaydi yalsquoni bu holda ularda katta dinamik halsquovo hosil bolsquoladi Rostlash
jarayonini parametrning olsquozgarish tezligiga boglsquoliq bolsquolgan qolsquoshimcha kirish
signali vositasida yaxshilash mumkin Kechikishi sezilarli bolsquolgan oblsquoektlarda
texnalogik jarayonlarni rostlash uchun PD- rostlagichlarni ishlatish maqsadga
muvofiqdir
Agar differinsial qism rostlovchi talsquosirning boshqa qismlariga qolsquoshilsa tolsquoglsquori
(avvaldan talsquosir) ayrilgan holda esa teskari avvaldan talsquosir bolsquoladi Тolsquoglsquori
avvaldan talsquosir rostlagichi PF21 rostlash zanjiriga berilgan kattalikdan
141
parametrning chetga chiqish tezligiga mos talsquosir kiritish uchun molsquoljallangan (83-
rasm)
Siqilgan xajmdagi xavoning kirish signali (rostlagich yoki datchikdan)
taqqoslash elementi IV ning V va G kameralariga boradi hamda inersion zveno
(rostlanuvchi drossel II va siglsquoim III) orqali olsquosha elementning V kamerasiga
berilayotgan talsquominlovchi xavo bosimi bilan muvozanatlashadi Chiqish kamerasi
A kuzatuvchi sistema sxemasi asosida ulangan Agar parametrning chetga chiqish
tezligi nol yoki nola yaqin bolsquolsa taqqoslash elementi IV ning chiqishida kirish
signali Rkir kuzatiladi Agar bosim olsquozgara boshlasa masalan olsquozgarmas tezlikda
ortsa u holda B kameraning oldida drossel-qarshilik II borligi tufayli V va G
kamera membranasidagi bosimlar yiglsquoindisi B va A kameraning membranalaridagi
kuchlanishdan katta bolsquoladi Natijada taqqoslash elementi IV dagi S1 soplo
berkilib A kamerada bosim keskin oshadi Chiqishda kirishdagi bosimdan
ilgarilovchi signal paydo bolsquoladi Ilgarilash kattaligi kirishda bosimning olsquozgarish
tezligi va avvaldan talsquosir drosselining qanchalik ochiqligiga boglsquolik Тaqqoslash
elementi IVdan chiqqan signal element V va quvvat kuchaytirgichi VI dan tashkil
topgan kuchaytirgichning kirishiga boradi U taqqoslash elementi
kuchaytirgichning xatosini yolsquoqotishga xizmat qiladi Uchirish relesi I avvaldan
talsquosir drosselini berkitishga molsquoljallangan Buyruq bosimi Rk=0 bolsquolganda S2
soplo yopiq bolsquolib B kameraga xavo avvaldan talsquosir drosseli orqali olsquotadi
Rostlagichni olsquochirish uchun ikkilamchi asbobdan buyruq bosimi Rk berilib bunda
S2 soplo ochiladi va kirish signali (Rkir) bevosita B kameraga keladi Bu holda
taqqoslash elementi IV ga keluvchi uchala signal olsquozaro teng chiqishdagi bosim
esa kirishdagiga teng bolsquoladi Avvaldan talsquosirni 005 10 minutgacha oraliqda
sozlash mumkin
86 Gidravlik rostlagichlar
Gidravlik rostlagichlarda suvdan olinadigan energiya xisobiga suvni
tarqatish jarayonini avtomatik rostlash va oqimni melsquoyorlashni amalga oshirish
mumkin
142
Suglsquoorish tizimlarida suv tarqatishni avtomatlashtirishda qolsquollanuvchi
zatvor avtomatlarning bir necha turi mavjud sarfni zatvor avtomatik Neyrnikraquo
tipidagi zatvor avtomatlar qilinarli tolsquoglsquori xarakatlanuvchi avtomatik zatvorlar va
boshqalar
laquoNeyrpikraquo tipidagi avtomatik zatvorlarga bir xil xolatga olsquornatilgan
gidravlik zatvor-rostlagichlar bolsquolib bu holda zatvorni xolati rostlanuvchi sathga
mos keluvchi nuqta atrofida bolsquoladi
Bu zatvorlar yordamida 3 xil usulda sathni rostlash mumkin Yuqorida blsquoef
bolsquoyicha rostlashni amalga oshiruvchi avtomat-zatvor pastki belsquof bolsquoyicha
rostlashni amalga oshiruvchi hamda aralash rostlashni amalga oshiruvchi zatvor
avtomatlarni sxemasi 84 - rasmda berilgan
Yuqorida blsquoef bolsquoyicha rostlashda bitta datchik olsquornatilgan bolsquolib
olsquornatilgan sathda zatvor bir tarafdan qarama-qarshi lekin bir biriga tang
momentlar talsquomirida yalsquoni zatvorni oglsquoirligidan hosil bolsquoluvchi moment va
qarshi yuk momenti xisobiga ikkinchi tarafdan sath datchikiga kolsquorsatiluvchi
gidrostatik bosim talsquosirida olsquoz holatida yalsquoni balans holatida bolsquoladi
Agar zatvor oldidagi sath kolsquotarilsa yoki pasaysa tenglik yolsquoqoladi va
zatvor berilgan satx olsquoz holiga qaytishi uchun zarur bolsquolgan kattalikka ochiladi
Rostlash jarayonida turli tebranishlarni yolsquoqotish maqsadida zatvorlar tarkibiga
moyli amortizatorlar kiritiladi
Pastki blsquoef bolsquoyicha sathni stabellash zatvori xam shu tartibda
xarakatlanadi lekin sath datchigi pastki blsquoef tarafidan olsquornatiladi
Aralash rostlovchi avtomat zatvor normal ish jarayonida pastki sath
bolsquoyicha rostlashni amalga oshiradi agar suv sathi yuqori blsquoef bolsquoyicha kolsquotarilib
ketsa yoki suv yetishmasligi natijasida kelsa suv kolsquorib qolishi kuzatilsa avtomatik
ravishda yuqori blsquoef bolsquoyicha rostlash amalga oshiriladi Bunday zatvorlar mahsus
kameraga joylashtirilgan ikkita sath datchigiga (membranali pukak) ega ularning
biri yuqori ikkinchisi pastki blsquoef bilan boglsquolangan Yuqori blsquoef datchigi
belgilangan sath yuqoriga kolsquotarilganda zatvorni ochadi shuningdek sath minimal
143
qiymatga erishganda uni yopadi Bir vaqtni olsquozida pastki blsquoef kamerasidagi datchik
uning belgilangan sathini ushlab turadi
84-rasm Suv sarfini avtomatik tolsquosqichi
sxemasi a) bitta tusqichli b) qushaloq
tusqichli 1- suv chiqaruvchi qisim 2-
suv tagidagi devorlar 3- qolsquoshaloq
egilgan kaziroklar 4- kolsquotaruvchi
mexanizim 5- suriluvchi tolsquosqich
85-rasm Suvni sathini
melsquoyorlovchi laquoNeyrpikraquo tipidagi
gidravlik tolsquosqichlarning sxemasi a)
yuqori bef bolsquoyicha b) pastki bef
bolsquoyicha v) aralash rostlovchi 1-
qalqovich 2- tolsquosqich 3- aylanish
olsquoqi 4- qarshi yuk
GТIlarni avtomatlashtirishda suvni sathini tekis zatvorlar yordamida pastki
blsquoef bolsquoyicha stabilovchi regulyatorning tarkibiy sxemasini kolsquorib chiqamiz (86-
rasm) Suvni berilgan sathi 1-topshiriq bergach (zadatchik) yordamida belgiladi va
2-elementda amalda mavjud sath bilan solishtiriladi
Agar belgilangan sathdan chetga chiqish mavjud bolsquolsa 2-solishtirish
elementi 3-kuchaytirish bloki (nol-organ) yordamida 5-ishga tushirgich orqali 6-
elektr yuritilgani xarakatga keltiradi Buni natijasida sath olsquozgarishi qiymati
ishorasiga kolsquora 7-zatvor tengsizlik yolsquoqotilguncha va belgilangan sath
olsquornatilguncha ochiladi yoki yopiladi
Sxemadan kolsquorinadiki yopiq zanjirli rostlash tizimi tarkibiga kanalning
olsquolchash va rostlash elementlari 8-sath datchigi va 7-zatvor orasidagi masofaga
ega bolsquolgan qismi kiradi Bu masofa bir necha un yoki yuzlab metr masofani olsquoz
ichiga olishi mumkin Shuning uchun bu holda 8-datchik oraligi bilan olsquolchangan
masofa bilan 7-zatvor oraliglsquoidagi boshlanglsquoich masofa oraliglsquoida kechikish vaqti
paydo bolsquoladi va rostlash sxemasiga proporsional-impulsli rostlovchi organ ndash 4
b
b
a
v
144
kiritilishi maqsadga muvofiqdir Bu rostlagich rostlash vaqtida kechikish vaqtini
yolsquoqotishga xizmat qiladi Bunday oraliqda rostlash jarayoni tolsquoxtatiladi va
zatvorning elektr yuritmasi olsquochiriladi Bunday rostlagich proporsional - integral
rostlagich deb yuritiladi chunki bu xolda berilgan impulslar vaqti kelishmaslik
vaqtiga proporsional ravishda olsquozgaradi
86 ndash rasm Suvni satxi pastki bef bolsquoyicha stabillovchi regulyatorning tartibiy
sxemasi
Shunday qilib bunday suv tarqatishni avtomatik boshqaruv tizimlarida
boshqaruv oblsquoekti sof kechikish vaqtiga ega bolsquolgani uchun impulsli ARSlarini
qolsquollash maqsadga muvofiqdir
87-rasm Kanaldagi suglsquoorish tizimi rostlanuvchi parametrining olsquozgarish
tavsifnomasi
Suglsquoorish kanali boshqaruv oblsquoekti sifatida sof kechikishdan tashqari
inersion kechikishga ega Shuning uchun u kechikish vaqtiga ega bolsquolgan davriy
v
a
b
145
inersion bolsquoglsquoin kolsquorinishida berilishi mumkin (Т - vaqt doimisi) Bu holda vaqti
tavsifnomalari kanalni sathini rostlash tizimi uchun 87 - rasmda keltirilgan
kolsquorinishda berilishi mumkin Agar n-kirish kattaligi noldan birgacha sakrashsimon
ravishda olsquozgarsa 2-chiqish signali ham toza kechikish vaqti bilan sakrashsimon
tarzda olsquozgaradi ( t - vaqti bilan) (87-rasm a b) Umumiy rostlash vaqti t u kirish
signalining olsquornatilgan vaqtigacha bolsquolgan kattalikni olsquoz ichiga oladi (v) t+(3hellip5)
Т bu yerda ikkinchi qolsquoshiluvchi inersion kechikish vaqti xisoblanadi
146
9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik vositalarining puxtaligi
91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga tarsquosir qiladigan
kattaliklar
Parametrlarnig kolsquozda tutilmagan nominaldan oglsquoishi va ayniqsa roslash
tarkibidagi xech bolsquolmaganda bir elementning ishdan chiqishi ARS ning nominal
ishini izidan chiqaradi kolsquopincha butun sistemani ishdan chiqaradi Elementar
parametrlarning olsquozgarish sabablari har hil Хar bir elemen malsquolum material va
malsquolum (nominal) ish sharoiti uchun hisoblanadi shuning uchun elementar
parametrlarning olinadigan qiymatlari ayrim shartlarni hisobga olmaganda aniq va
bir hil bolsquoladi Ammo elementarni tayyorlash jarayonida elementlarning xaqiqiy
parametrlari hisoblangan qiymatlardan farq qiladi bu esa parametrdagi nomoslik
sababi bolsquoladi Ayniqsa elementarlarni ishlatish vaqtida katta oglsquoishlar paydo
bolsquolish mumkin bu oglsquoishlarning qiymati shunchalik katta bolsquolishi mumkinki
normal ish nuqtai nazaridan yolsquol qolsquoyilgan chegaradan chiqadi
Masalan ARS ga kiradigan kuchaytirgichning kuchaytirishi koeffitsiyentining
kamayishi statik xatoning kattalashishiga sabab bolsquoladi va aksincha kuchaytirish
koeffitsenti ortiqcha kattalashganda turglsquounlikning yolsquoqolishiga va xatto rostlash
sifatining yomonlashuviga olib keladi
Elementlar parametrlarning sochilish sabablari texnologik va ekspluatatsion
sabablariga bolsquolinadi
Тexnologik sabablarga turli ruxsatlar tufayli kelib chiqqan chetga chiqishlar
kiradi 1) element tayyorlagan materialning xossalari tufayli bolsquolgan ruxsat
masalan olsquotkazgichning solishtirma qarshiligi yoki ferromagnit materialning
magnit kirituvchanligi malsquolum qiymatga ega bolsquola olmaydi Ular odatda
nominaldan ortiq yoki kam tomonga ruxsat bilan beriladi 2) elementar
detallarning olsquolchamlariga beriladigan ruxsat masalan mexanikaviy zvenolar
srasidagi bolsquoshliklarga beriladigan ruxsat va xokazo
Kolsquorsatilgan sabalarning talsquosirini kamaytirish uchun elementlarning
konstruksiyasida rostlash moslamalari (olsquozgaruvchan qarshiliklar siglsquoim va
147
xokazolar) bolsquolishi mumkin bular elementning parametrlarini malsquolum chegarada
olsquozgartirish va zarur qiymatni olsquornatishga imkon beradi Shunisi muximki
sistemani bunday rostlash parametrlarga bolsquolgan ruxsatlarni faqat malsquolum tashqi
sharoitlardagina qisqartira oladi
Ekspluatatsion sabablarga tashqi muxitning talsquosiri energiya manbai xolatinig
talsquosiri xizmat kolsquorsatish sifati eskirish va yoyilish kiradi
Тashqi muxit ayniqsa qishloq xolsquojalik ishlab chiqarishida elementlarni va
butun sistemani ishlatish vaqtida muxit xarorati xavoning zichligi namligi gaz
tarkibi olsquozgaradi Bularning xammasi avvalo alohida detallar va butun element
parametrlaning (olsquotkazgichlar solishtirma qarshiligining ish suyuqligi
qovushoqligining va xokazolarning) olsquozgarishiga sabab bolsquoladi
Sistemani talsquominlovchi energiya manbaining holati xam element
parametrlariga jiddiy talsquosir etadi Masalan manba kuchlanishining kolsquotarilishi
relening yoki magnit ishga tushurgichning ishga tushish vaqtini qisqartiradi
suyuqlik bosimining oshuvi esa gidravlik kuchaytirgich porshening siljish tezligini
oshiradi
Avtomatik sistemalarning elementlarini tolsquoglsquori ishlatish uchun yuqori
malakali xizmat kolsquorsatuvchi xodimlar talab etiladi
Elementlarning parametrlari ularning eskirishi va yeyilishi natijasida ham
nominaldan chetga chiqadi Detallar nisbatan sekin eskiradi va yeyiladi Elementlar
ishlatishning boshlanglsquoich davrida eskiradi shuning uchun turli vazifalarni
bajaruvchi muxim dettallar (masalan elektron lampalar) zavvodan chiqarilishidan
oldin sunlsquoiy eskirtiriladi
Хar bir elementga kafolatli ishlash muddati belgilanadi bu muddat tugagach
eskirish tezlashadi va u xaqiqiy holati qandayligidan qatlsquoy nazar almashtirilishi
lozim
148
92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini
oshirish yorsquollari
Element yoki detalning puxtaliligi deyilganda element detalning malsquolum
davr ichida (masalan profilaktik remontlararo davrda) buzilmay (radsiz) ishlash
extimolligi tushiniladi Elemetlarning va butun ARS ning puxtaligi umuman
quyidagi miqdorlar ishlamay qolsquoyish xavfi olsquortacha ish vaqti ikki rad orasidagi
olsquortacha ish vaqti radsiz ishlash extimoli bilan xarakterlanadi Rad deganda
element yoki detal parametrlarning yolsquol qolsquoyilgan chegaradan kutilmaganda chetga
chiqishi yoki ularning tolsquola ishdan chiqishi tushuniladi
Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt
intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay
ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi
Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan
rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish
nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni
nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmasdan qolib sistema normal
ishlaydi t 3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va
eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi
Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi Yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt
intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay
ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi
Yi = (ni )(N0 ndash ni)xt1 (91)
Bunda n1 ndash vaqt intervalida rad etgan detallar soni
N0 ndash detallarning dastlabki soni
N0 ndash ni ndash kolsquorib chiqilayotgan vaqt intervali boshlanganda tuzukligicha qolgan
detallar soni
Elementlar rad etish xavfliligi Yi ning vaqt t ga boglsquoliqligi 191-rasmda
ifodalangan
149
Y
t1 t2 t3
t
91-rasm Elementlar rad etish xavfliligining boglsquolanish grafigi
Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan
rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish
nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni
nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmas qolib sistema normal ishlaydi
t3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi
tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi
Хar qaysining uzilma ishlash vaqti t1 t2hellip tr bulgan R detallarning
olsquortacha buzilmay ishlash vaqti quyidigicha aniqlanadi
turt = (t1+t2+t3+tn)P (92)
Rad etishlarning xaqliyligi bilan ikkinchi davr uchun olsquortachaa buzilmay ishlash
vaqti orasida quyidigi boglsquolanishni yozish mumkin ( = const deb hisoblanadi)
Qolsquoshni ikki rad etish orasidagi olsquortacha vaqt quyidagicha aniqlanadi
turt = (t1+t2+t3+tn)n (93)
bunda t1 - birinchi rad etishgacha ishlash vaqti
t2 - birinchi va ikkinchi rad etishlar orasida ishlash vaqti
tn - n-1va n - rad etishlar orasida ishlash vaqti
n - rad etishlarning umumiy soni
150
Buzilmay ishlash extimolligi deganda sistema (detal element) belgilangan
davr ichida malsquolum rejim sharoitida ishlatilganda rad etishning sodir bolsquolmaslik
extimolligi tushuniladi
Ayrim detallarning puxtaligini ularning yuklamasi (elektrik mexanikaviy
termik yuklamasini) kamaytirish hisobiga xam takomillashgan materiallar
texnologiyadan foydalanish va tayyor buyumlarni sinchiklab nazorat qilish
hisobiga xam oshirish mumkin Bu tadbirlar yoki gabaritlarni kattalashtirish bilan
yoxud narxni ancha oshirish bilan boglsquoliq Puxtalilikni oshirishning ikkinchi yolsquoli
rezervlashdir Umumiy va ayrim rezervlash bolsquoladi
Umumiy rezervlashda har qaysi rostlagich yoki uning biror qismi xuddi
shunday rostlagich yoki uning qismi bilan rezervlanadi Rezerv rostlagichlar soni
rostlagichning vazifsiga qarab istalgancha bolsquolishi mumkin Rezerv rostlagichni
ishga tushirish uchun avtomatik qurilma bolsquolishi shart Asosiy rostlagich ishdan
chiqqanda bu qurilma avtomatik tarzda ishga tushishi lozim
Ayrim rezervlashda rostlagich elementlarining har biri yoki uning qismlari
xuddi shunday elementlar bilan mustaqil rezervlanadi
Sistemaning puxtaliligini oshirishda avtomatikaning elektr sxemalarni
takomillashtirish va soddalashtirish xam muxim axamiyat kasb etadi Bu usul keng
qolsquollaniladi chunki qurilmalarning puxtaliligini oshiradi vaznini gabaritlarini va
narxini kamaytiradi Muxim ARS larda rad etishlarning oqibatini cheklovchi
sxemalar qolsquollaniladi shuning uchun xar qanday element ishdan chiqqanda ham
avariya sodir bolsquolmaydi
151
AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI fanidan
ТESТ savollari
1 Тexnika tarixida barinchi malsquolum bolsquolgan avtomatik qurilma kim tomonidan va
qachon yaratilgan
a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y
d) Popov 1904y e) Sharl 1878y
2 Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplari kim tomonidan va qachon yaratilgan
a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y
d) Popov1904y e) Sharl1878y
3 Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish jarayoni nechta davrga bolsquolinadi
a) 1 b) 2 c) 3 d) 4 e) 5
4 Avtomatikaning funksional sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni
boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar
orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini
5 Avtomatikaning strukturaviy sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni
boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar
orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini
6 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
ТE
7 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
БК ИМ БО
БУ
W1 W2 W3
W4
152
8 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
F
HТOP H
u q
H
9 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
10 Avtomatik nazorat qilinadigan teploenergetik kolsquorsatgichlarga qanday
kattaliklar kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik
11 Avtomatik nazorat qilinadigan elektroenergetik kolsquorsatgichlarga qanday
kattaliklar kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik
12 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
WКЭ(S)=
Кk
Wбэ(S)=
Кb
Wим(S)=
КbS
Wбо(S)=
КоTоS+1
153
Kirish A
24 V V
yuklamaga
S
Olsquozgartgich
signali
chiqish 0hellip12 V
3 50 Gs
380 V
Rk
13 Avtomatikaning texnologik sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini
b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini
c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini
d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni
e) qurilmaning ketma-ketligini
14 Avtomatikaning prinsipial sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini
b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini
c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini
d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni
e) qurilmaning ketma-ketligini
15 Avtomatikaning montaj sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini
b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini
c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglanishini
d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni
e) qurilmaning ketma-ketligini
16 Avtomatik nazorat qilinadigan mexanik kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar
kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
10
9
8
7
6
5
4
3
2
20
19
18
17
16
15
14
13
12
154
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik
17 Avtomatik nazorat qilinadigan kimyoviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar
kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik
18 Avtomatik nazorat qilinadigan fizikaviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar
kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik
19 Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar nechta guruxga
bolsquolinadi
a) 2 b) 4 c) 6 d) 8 e) 10
20 Aniqliq darajasi bolsquoyicha datchiklar qanday sinflarga muvofik bolsquoladi
a) 01-02-05-07-09-11
b) 024-04-06-1-15-25-4
c) 05-12-2-3-5-7
d) 05-07-08-09-11-13
e) 03-07-11-16-18-2-3
21 Datchik deb qanday vositaga aytiladi
a) nazorat qilinayotgan kattalikni elektr signaliga aylantirib beruvchi
b) boshqarilayotgan kattalikni talab qilingan kattalikka olsquozgartiradigan
c) kirish signalini fizik tabiatini olsquozgartirmay kuchaytirib beriladigan
d) chiqish kattaligini bir xilda ushlab turadigan vosita
e) fizik xolatini olsquozgartiradigan vosita
22 Тenzodatchik qaysi pritsip asosida ishlaydi
a) deformatsiyaga boglsquoliq ravishda ichki karshiligi olsquozgarishi asosida
b) xajmning olsquozgarishi asosida
c) induktivlikning olsquozgarishi asosida
d) siglsquoimning olsquozgarishi asosida
e) isiqqlik tasirida ichki qarshiligini olsquozgarishi asosida
23 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) kolsquomir c) magnitoelastik d) siglsquoim
e) tenzometrik
155
24 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik
25 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik
26 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) elektromagnitli b) potensiometrik c) kontaktli d) sigim
e) tenzometrik
a b
g d e
v
156
27 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv monometrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim
e) tenzometrik
28 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim
e) tenzometrik
29 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) Хoll elementi c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
v g
d e
a b
157
30 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
31 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) xarorat e) tenzometrik
32 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) dilotometrik va bimetallik c) magnitoelastik d) sigim
e) tenzometrik
a b
a g b v
d
v b a
158
33 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) satx e) tenzometrik
34 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) manometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik
35 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) bosim
e) tenzometrik
36 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sarf e) tenzometrik
a b v
a b
v
g d e
159
37 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) burchak tezligi
e) tenzometrik
38 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) elektrik-tezlik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
39 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) namlik b) xarorat c) bosim d) sigim e) tenzometrik
d j
e
v
a b
160
Rk Rk
Ut
R1 R2
40 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) fotoelektrik c) magnitoelastik d) siglsquoim
e) tenzometrik
Ф
1
2
3
4
41 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) fotoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) fotorezistorli
42 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
У
161
43 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion e) pezoelektrik
44 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) termoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion
e) pezoelektrik
45 Potensiometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx sarf b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
46 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
47 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
48 Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
a b v
g
162
49 Induktiv datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tebranish b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
50 Тenzometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
51 Тermorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
52 Siglsquoim datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish kuch tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
53 Fotorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
54 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish moment tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
55 Elektron datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
56 Induksion datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) tezlanish bosim tebranish
57 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat namlik zichlik c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
58 Хoll datchiklari qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
59Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
60Monometrik xarorat datchiklari qanday prinsipda ishlaydi
a) material qarshiligi uning deformatsiyasiga boglsquoliq
b) gaz yoki suyuklik temperaturasiga boglsquoliq
c) magnit sistemasida induktivlik olsquozgarishi xolatiga boglsquoliq
d) materialning elektr qarshiligi uning temperaturasiga boglsquoliq
e) elektr olsquotkazuvchanlikga boglsquoliq
61 Bosim kattaligini olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) mexanik gidravlik siglsquoim
d) kolsquomir termorezistorli induksion
e) fotoelektrik termoelektrik fotorezistorli
163
62 Namlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kolsquomir termorezistorli induksion
d) mexanik gidravlik siglsquoim
e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik
63 Тezlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kolsquomir termorezistorli induksion
d) mexanik gidravlik siglsquoim
e) termorezistorli siglsquoim fotoelektrik
64 Тezlanishni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kolsquomir termorezistorli induksion
d) mexanik tenzometrik pelsquozoelektrik
e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik
65 Хaroratni ulchash uchun qanday turdagi datchiklar kullaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kumir termorezistorli induksion
d) mexanik gidravlik sigim
e) termorezistorli sigim termoelektrik
66 Quyidagi rasmda qanday turdagi rele kolsquorsatilgan
a) magnitoelektrik b) induksion c)ferrodinamik d) elektromagnitli e)elektron-ion
67 Quyidagi rasmda qanday sxemalar keltirilgan
a) Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar b) datchik kontaktlari ishini
yengillashtiruvchi sxemalar c) kuchaytirgich kontaktlari ishini yengillashtiruvchi
sxemalar d) mantiqiy element kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar
e) ijro mexanizlari kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar
164
68 Elektromagnitli relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
69 Magnitoelektrik relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
70 Induksion relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
71 Ferrodinamik relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
72 Elektron-ion relelari qanday prinsipda ishlaydi
a) sakrashsimon olsquozgarishlar tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
73 Rezonans relelari qanday prinsipda ishlaydi
a) elektrik tebranish tizimlarida xosil bolsquoladigan rezonans tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
165
74 Relelarning ishga tushish kolsquorsatgichi qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chiqish kuchlanishiga nisbati
75 Relelarning quyib yuborish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati
76 Relelarning kaytish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kuyib yuborish kursatgichini ishga tushish kursatgichiga nisbati
77 Relelarning ishchi parametri qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati
78 Relelarning kuchaytirish koeffitsiyenti qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati
79 Vaqt relesining ishga tushish vaqtini aniklang
a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s
80 Тez xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang
a) Т=50-150 ms c) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s
81 Urta xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang
a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s
82 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
HL
у
х
у
166
83 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
84 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
85 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
86 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
87 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
88 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
HL
у
х
у
у HL
у
х2 х1
х1
х2
HL у
у
yacute
у
х2 х1
HL
у HL
у
х2 х1
167
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―UShLAB
ТURISh
89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―MAN QILMOQ
90 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) ―IMPLIKATSIYa c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) ―ХOТIRA
e) ―MAN QILMOQ
91 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan
a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy
e) xotria va eslab kolish
y
у
х2 x1
HL
х2 х1
y1
HL
у2
у
168
92 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan
a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy
e) xotira va eslab qolish
93 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan
a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) rakam-analogli d) mayetikiy
e) xotria va eslab qolish
94 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan
a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali
kuchaytirgich e) rostlagich
a
a
b
a
v
b
b
169
96 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan
a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali
kuchaytirgich e) rostlagich
97 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral
e) gidravlik
98 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral
e) gidravlik
170
99 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi
d) integral e) gidravlik
100 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi
d) integral e) gidravlik
171
Test savollariga javoblar
Savol Javob Savol Javob Savol Javob Savol Javob
1 a 26 a 51 b 76 e
2 b 27 a 52 a 77 c
3 c 28 c 53 c 78 d
4 b 29 b 54 a 79 e
5 a 30 d 55 a 80 a
6 a 31 d 56 - 81 b
7 b 32 b 57 b 82 c
8 b 33 d 58 - 83 c
9 c 34 b 59 a 84 b
10 a 35 d 60 b 85 d
11 b 36 d 61 c 86 e
12 d 37 d 62 e 87 e
13 d 38 a 63 d 88 b
14 c 39 a 64 d 89 e
15 d 40 b 65 - 90 -
16 c 41 e 66 d 91 a
17 d 42 a 67 a 92 e
18 e 43 e 68 d 93 c
19 c 44 a 69 b 94 c
20 b 45 a 70 c 95 -
21 a 46 b 71 b 96 d
22 a 47 b 72 e 97 a
23 b 48 a 73 a 98 b
24 e 49 c 74 b 99 c
25 b 50 c 75 c 100 e
Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati
1 I Karimov Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi Olsquozbekiston sharoitida uni
betaraf etishning yolsquollari ndash Toshken Olsquoqituvchi 2009
2 Miraxmedov DA Avtomatik boshqarish nazariyasi Oliy texnika olsquoquv yurti
talabalari uchun darslik - Тoshkent Olsquoqituvchi 1993 - 285 b
3 Borodin IF Osnovi avtomatiki ndash M Kolos 1987 320 s
172
4 Borodin IF Nedilko NM Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov - M
Agropromizdat 1986 -386 s
5 Martinenko II i dr Avtomatika i avtomatizatsiya proizvodstvennix protsessov
- M Agropromizdat 1985 - 335 s
6 Borodin IF Andrev SA Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov i
sistemi avtomaticheskogo upravleniya ndash Moskva Kolos 2006 g 352 s
7 Borodin IF Тexnicheskiye sredstva avtomatiki ndash M Agropromizdat 1982
303 s
8 Kolesov LV va boshqalar Qishloq xolsquojalik agregatlari hamda ustanovkalarining
elektrik jixozlari va avtomatlashtirish - Тoshkent Olsquoqituvchi 1989
9 Boxan NI i dr Sredstva avtomatiki i telemexaniki ndash M Agropromizdat
1992
10Boxan NI Nagorskiy Avtomatizatsiya mexanizirovannix protsessov v
rasteniyevodstve -M Kolos 1982 176 s
11 Teoriya avtomaticheskogo upravleniya Pod redaksii VV Yakovleva ndash
Moskva Visshaya shkola 2005 g 567 s
12 D Frayden Sovremennie datchiki Spravochnik ndash Moskva Texnosfera 2006
g 590 s
13 Yastrebenskiy MA Nadejnost texnicheskix sredstv v ASU
texnologicheskimi protsessami ndash M Energoizdat 1982 232 s
173
M U N D A R I J A
Kirish 6
1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional
elementlari haqida umumiy tushunchalar
10
11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar haqida tushuncha 10
12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy kolsquorsatkichlari 12
13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari 16
14 Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini
avtomatlashtirish xususiyatlari
19
2-bob Avtomatika datchiklari 21
21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 21
22 Datchiklarning asosiy kolsquorsatkichlari 24
23 Rezistiv datchiklar 25
231 Potensiometrik datchiklar 25
232 Kolsquomir (kontaktli) datchiklari 27
233 Тenzometrik datchiklar 28
24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari 30
241 Induktiv va transformator datchiklari 30
242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi 33
223 Siglsquoim datchiklari va ularning qolsquollanish soxalari 35
25 Хarorat datchiklari 36
251 Suyuklik datchiklari 37
252 Dilatometrik va bimetallik va datchiklar 38
253 Manometrik datchiklar 40
254 Тermoqarshiliklar 41
26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari 43
261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari 43
262 Bosim datchiklari 47
263 Sarf datchiklar 49
264 Burchak tezligi datchiklari 50
27 Namlik datchiklari 53
271 Namlik kolsquorsatgichlari xaqida tushuncha 53
272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi va ish prinsiplari 53
28 Generator datchiklari 56
281 Induksion datchiklar 56
282 Fotoelektrik datchiklar 57
2821 Fotorezistorlar 58
2822 Fotodiodlar 59
2823 Optoelektron asboblar 60
283 Plsquoezoelektrik datchiklar 62
284 Тermoelektrik (termoparalar) datchiklar 64
3-bob Avtomatika relelari 67
174
31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 67
32 Relelarning asosiy kolsquorsatkichlari 68
33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari 69
34 Elektromagnitli relelar 70
4-bob Mantiqiy elementlar 72
41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari 72
42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar 73
43 Asosiy mantiqiy elementlar 81
431 Т-107 mantiqiy elementi 82
432 Т-101 mantiqiy elementi 82
433 Т-303 mantiqiy elementi 83
5-bob Avtomatikaning funksional elementlari 86
51 Axborotni aks etish vositalari 86
52 Тopshirish va taqqoslash elementlari 87
53 Raqam-analogli va analog-raqamli olsquozgartkichlar 91
531 Raqam-analogli olsquozgartirgichlar 91
532 Analog- raqamli olsquozgartirgichlar 93
54 Avtomatik eslab qolish uskunalari 95
55 Avtomatik xisoblash uskunalari 97
6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari 100
61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy malsquolumotlar va
ularga qolsquoyiladigan asosiy talablar
100
62 Gidravlik kuchaytirgichlar 117
63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari 119
7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari 120
71 Ijro mexanizmlari xaqida tushuncha va ularning turkumlanishi 120
72 Elektrik ijro mexanizmlari 122
73 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari 122
74 Elektromagnitli ijro mexanizmlari 126
75 Elektromagnitli muftalar 127
8-bob Avtomatika rostlagichlari 130
81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari 130
82 Proporsional rostlagichlar 131
83 Integral rostlagichlar 133
84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar 133
85 Proporsional-differensial rostlagichlar 135
86 Gidravlik rostlagichlar 136
9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik
vositalarining puxtaligi
140
91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga talsquosir qiladigan kattaliklar 141
92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish
yolsquollari
142
Avtomatikaning texnik vositalari fanidan ТESТ
savollari
145
Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati 165
175
C O N T E N T S
Introduction 6
Chapter I About general means of automation and about
their functional means
10
11 About means of automatic control value 10
12 Elements of automation and their general parameters 12
13 Automatic control schemes 16
14 General properties of automation and processing agricultural and
irrigation
19
Chapter II Automatic datchics 21
21 Main idea about datchices and their classification 21
22 Main parameters of datchics 24
23 Rezitional datchics 25
231 Potentiometer datchics 25
232 Coal datchics 27
233 Tenzometr datchics 28
24 Electromagnetic and capacity datchics 30
241 Induction and transformation datchics 30
242 Magneto elastic datchics and elements of Hull 33
243 Capacity datchics and their usage 35
25 Datchies of temperature 36
251 Datchics of liquid 37
252 Dilatometer and bimetal datchics 38
253 Manometer datchics 40
254 Termoresista 41
26 Speeds of level pressure and angle datchics 43
261 Level datchics and their principles 43
262 Pressure datchics 47
263 Expenditure datchics 49
264 Angle speed datchies 50
27 Damp datchics 53
271 Damp indexes 53
272 Classification of damp datchics and their principles 53
28 Generator datchics 56
281 Induction datchics 56
282 Photoelectric datchics 57
2821 Photo resistors 58
2822 Photodiodes 59
2823 Opto electric datchics 60
283 Pero electrical datchics 62
284 Termo electric datchics 64
Chapter III Reels of automatiration 67
176
31 Main idea about rile and their classification 67
32 General indexes of reels 68
33 Contacts of rile and their expluatation 69
34 Electromagnetic rile 70
Chapter IV logical elements 72
41 Main idea about logics 72
42 Functions of logical elements 73
43 Main logical elements 81
431 T-101 logical element 82
432 T- 107 logical element 82
433 T- 103 logical element 83
Chapter V Functional elements of automatisation 86
51 Means of visualization 86
52 Elements of compare 87
53 Numeral-analogue and analogue-numeral elements 91
531 Elements of numeral analogue 91
532 Analogue numeral elements 93
54 Automatic remember functions 95
55 Automatic 97
Chapter VI Automatic motors 100
61 Main ideas about automatic motors and their general principles 100
62 Gidravlic motors 117
63 liquid channel gidravlic motors 119
Chapter VII Role mechanisms of automatic 120
71 Main idea of role mechanisms and their varicosity 120
72 Electric role mechanisms 122
73 Modern electro role mechanisms 122
74 Electromagnetic role mechanisms 126
75 Electromagnetic drivers 127
Chapter VIII Automatic regulators 130
81 Main idea about automatic regulators 130
82 Proportional regulators 131
83 Integral regulators 133
84 Proportional integral regulators 133
85 Proportional diferensional regulators 135
86 Gidravlic regulators 136
Chapter IXAutomatic regulation systems and technical
principles
140
91 Main idea about quantity and their value 141
92 Value of elements and finding new quantities 142
Test variants about technical means of autoimmunization 145
Literature 165
177
O G L A V L YE N I YE
Vvedeniye 6
1- chast Obщiye ponyatiya o texnicheskix sredstvax
avtomatiki i funksionalnix elementax
10
11 Ponyatiya o velichinax avtomaticheskogo kontrolya 10
12 Elementi avtomatiki i ix osnovnie parametric 12
13 Sxemi avtomaticheskogo kontrolya 16
14 Osobennosti avtomatizatsii selskogo i vodnogo xozyaystva
19
2- chast Datchiki avtomatiki 21
21 Ponyatiya o datchikax i ix klassifikatsiya 21
22 Osnovnie parametri datchikovhellip 24
23 Rezistivnie datchiki 25
231 Potensiometricheskiye datchiki 25
232 Ugolnie (kontaktnie) datchiki 27
233 Тenzometricheskiye datchikihellip 28
24 Elektromagnitnie i yemkostnie datchiki 30
241 Induktivnie i transformatornie datchiki 30
242 Magnitoelasticheskiye datchiki I element Хolla 33
243 Yemkostnie datchiki i ix primeneniye v razlichnix traslyax 35
25 Datchiki temperature 36
251 Jidkostnie datchiki 37
252 Dilatometricheskiye i bimetallicheskiye datchiki 38
253 Manometricheskiye datchiki 40
254 Тermosoprotivleniya 41
26 Datchiki urovnya davleniya i uglovoy skorosti 43
261 Prinsip raboti datchikov urovnya 43
262 Datchiki avleniya 47
263 Datchiki rasxoda 49
264 Datchiki uglovoy skorosti 50
27 Datchiki vlajnosti 53
271 Ponyatiya o parametrax vlajnosti 53
272 Prinsip raboti datchikov vlajnosti i ix klassifikatsiya 53
28 Generatornie datchiki 56
281 Induksionnie datchiki 56
282 Fotoelektricheskiye datchiki 57
282 1Fotorezistori 58
2822 Fotodiodi 59
2823 Optoelektronnie pribori 60
283 Plsquoezoelektricheskiye datchiki 62
284 Тermoelektricheskiye (termopara) datchiki 64
3 ndashchast Rele avtomatiki 67
31 Ponyatiya o rele i ix klassifikatsiya 67
32 Osnovnie parametri rele 68
178
33 Ekspluatatsionnie velichini kontaktov rele 69
34 Elektromagnitnie rele 70
4- chast Logicheskiye elementi 72
41 Osnovnie ponyatiya o algebrelogiki 72
42 Funksii vipolnyayemie logicheskimi elementami 73
43 Osnovnie logicheskiye elementi 81
431 Logicheskiye elementi Т-101 82
432 Logicheskiye elementi Т-107 82
433 Logicheskiye elementi Т-303 83
5 ndash chast Funksionalnie elementi avtomatiki 86
51 Sredstva vidachi informatsii 86
52 Zadayuiye sravnivayushiye elementi 87
53 Sifrovie ndash analogovie i analogo-sifrovie preobrazovateli 91
531 Sifrovie - analogovie preobrazovateli 91
532 Analogo - sifrovie preobrazovateli 93
54 Ustroystva xraneniya informatsii 95
55 Avtomaticheskiye schetnie ustroystva 97
6 ndash chast Usiliteli avtomatiki 100
61 Svedeniya o avtomaticheskix usilitelyax i trebovaniya
predlsquoyavlyayemie k nim
100
62 Gidravlicheskiye usiliteli Zolotnikovie 117
63 Gidravlicheskiye usiliteli So struynoy trubkoy 119
7 ndash chast Ispolnitelnie elementi avtomatiki 120
71 Ponyatiya o ispolnitelnix elementax avtomatiki 120
72 Elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122
73 Slojnie elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122
74 Elektromagnitnie ispolnitelnie mexanizmi 126
75 Elektromagnitnie mufti 127
8-chast Regulyatori avtomatiki 130
81 Obshiye ponyatiya i vidi regulyatorov avtomatiki 130
82 Proporsionalnie regulyatori 131
83 Integralnie regulyatori 133
84 Proporsionalno-integralnie regulyatori 133
85 Proporsionalno-differensialnie regulyatori 135
86 Gidravlicheskiye regulyatori 136
9-chast Nadejnost texnicheskix sredstv i avtomaticheskix
sistem upravleniya
140
91 Ponyatiye nadejnosti i vliyayuщiye na nadyojnost velichini 141
92 Opredeleniye i povisheniye nadejnosti elementov 142
Тestovie voprosi po predmetu laquoТexnicheskiye sredstva
avtomatikiraquo
145
Spisok ispolzuyemoy literature 165
9
VАХIDOV AХ ABDULLAYEVA DA
Mavjud olsquoquv qolsquollanma 5521800- laquo Avtomatlashtirish va boshqaruvraquo (suv
xolsquojaligida) 5520200 ndash laquoElektroenergetikaraquo (suv xolsquojaligida) va 5630200 ndash
laquoQishloq xolsquojaligidagini еlektrlashtirish va аvtomatlashtirishraquo yolsquonalishlariga
laquoAvtomatikani texnik vositalariraquo fanini olsquorganish uchun taqdim etiladi
Malsquolumki turli xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda faqatgina
alohida texnik vositalar olsquortasidagi boglsquolanishlarni elsquotiborga olish zarur shundan
solsquong esa umumlashgan fizik kattaliklarni olsquozgartirish mumkin Avtomatik
boshqarish qurilmasidagi har bir vosita alohida olsquozining funksiyasini bajaradi
Bunday avtomatik vositalarlarga avtomatika datchiklari avtomatika
kuchaytirgichlari mantiqiy va funksional vositalar elektrik relelar rostlashning
rostlagich va mikroprotsessorli rostlagichlarni va ijrochi mexanizmlarni misol
keltirish mumkin Bu olsquoquv qolsquollanmada avtomatikaning texnik vositalarini
olsquorganish qolsquollanish sohalari va texnik tavsiflari keltirilgan
Тaqrizchilar prof Amirov SF dots Raxmatov AD
VOХIDOV AХ ABDULLAYEVA DA
Nastoyashee uchebnoye posobiye prednaznacheno dlya izucheniya disiplini
laquoТexnicheskiye sredstva avtomatikiraquo dlya napravleniy bakalavriata 5521800-
laquoAvtomatizatsiya i upravleniyeraquo (vodnogo xozyaystva) a takje 5520200-
laquoElektroenergetikaraquo (vodnogo xozyaystva)
Kak izvestno avtomatizatsiya razlichnix texnologicheskix protcessov vozmojna
tolko pri nalichii otdelnix svyazannix mejdu soboy texnicheskix sredstv v kotorix
proisxodit kolichestvennoye i kachestvennoye preobrazovaniye fizicheskix
velichin Kajdoye iz etix sredstv vipolnyayet svoyu funksiyu v sostave
avtomaticheskogo upravlyayushego ustroystva K takim sredstvam avtomatiki
sleduyet otnesti datchiki avtomatiki usiliteli avtomatiki logicheskiye i
funksionalnie sredstva elektricheskiye rele regulyatori i mikroprotsessornie
sredstva regulirovaniya ispolnitelnie mexanizmi Izucheniyu etix sredstv
10
avtomatiki i ix pravilnoy v dalneyshem texnicheskoy otsenke posvyashena eta
kniga
RETSENZENТI professor AMIROV SF dotsent RAХMAТOV AD
Vohidov AH Abdullaeva DA
This book intended for studding the following disciplines Technical means of
automation go the bachelors course 5521800 - Automation and management
(control) and also 5520200 - Electroenergetics(control)
We know that automation of different technological processes is possible only in
the presence of separate technical means incident between each other inside of
which there is quantitative and quantitative transformation of physical manipulate
Each of this means implements its ows function consisting of automatic
management of device To such means of automation we should refer transmitters
of automation amplifiers of automation means electrical relay regulators and
microprocessor ndash based means of regulation exciter mechanisms
This book is devoted to study of this means of automation and their correct further
technical valuation
References prof Amirov S F doc Rahmatov A D
11
Kirish
Qishloq va suv xolsquojaligidagi kolsquoplab tarmoqlarda qolsquollanilayotgan ilglsquoor
texnologiyalar ishlab chiqarishning avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlaridan
foydalanishni talab qiladi Shuning uchun soha bolsquoyicha tayyorlanayotgan
mutaxassislar avtomatikaning texnik vositalari avtomatik nazorat avtomatik
rostlash avtomatik boshqaruv tizimlari operativ xizmat tarmoglsquoi haqida maxsus
bilimga ega bolsquolishlari zarur
Olsquozbekiston Respublikasining ―Тalsquolim tolsquoglsquorisidagi qonuni va ―Kadrlar
tayyorlash Milliy dasturi mamlakatimizda talsquolim tizimini isloh qilishning asosini
yaratib berdi Bu esa Oliy talsquolim dargohlarida sifat jihatdan yangi raqobatbardosh
milliy kadrlarni tayyorlashda negiz hisoblanadi Kolsquorsatilgan masalalarni hal
qilishda Oliy olsquoquv yurtlarining ―Eektroenergetika ―Avtomatlashtirish va
boshqarish va ―Qishloq xolsquojaligidagini еlektrlashtirish va аvtomatlashtirish
talsquolim yolsquonalishlari uchun ―Avtomatikaning texnik vositalari fani kiritilgan
Avtomatika - fan va texnikaning alohida sohasi bolsquolib bu soha avtomatik
boshqarish nazariyasi avtomatik tizimlar yaratish prinsiplari va bu tizimlarda
qolsquollaniladigan texnik vositalar bilan shuglsquoullanadi Avtomatika solsquozi grekcha
solsquozdan olingan bolsquolib olsquozi xarakatlanuvchan moslamani anglatadi Avtomatika
fan sifatida 18-asrning ikkinchi yarmida yalsquoni ip-yigiruv tikuv stanoklari va buglsquo
mashinalari kabi birinchi murakkab mashina - qurilmalarining paydo bolsquolish
davrida ishlatila boshlandi
Тexnika tarixida birinchi malsquolum bolsquolgan avtomatik qurilma Polzunov buglsquo
mashinasi (1765 y) hisoblanadi Bu mashina oddiy shamol va gidravlik
dvigatellarning olsquorniga ishlatilgan va odam ishtirokisiz suvning sathini rostlagan
Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplarini ingliz olimi F Maksvell tomonidan
1868 yilda ishlab chiqildi
Тexnikaning rivojlanishi va odamlarning oglsquoir qolsquol mexnatidan bolsquoshashiga
qaramasdan ish jarayonlari va mehnat qurollarini boshqarish kengayib va
murakkablashib bordi Ayrim holatlarda esa maxsus qolsquoshimcha elementlarsiz
12
mexanizatsiyalashgan ishlab chiqarishni boshqarish imkoniyatlari murakkablashdi
Bu esa olsquoz navbatida avtomatikaning muhimligini va uni rivojlantirish kerakligini
isbotladi
Avtomatika - mashina texnikasi rivojlanishining yuqori poglsquoonasi
hisoblanadi Bunda odamlar nafaqat jismoniy mehnatdan balki mashina
qurilmalar va ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilish va ularni boshqarishdan
holis bolsquoladilar Avtomatika mexnat unumdorligini oshirish ish sharoitlarini
yaxshilash jismoniy va aqliy mexnatni bir-biriga yaqinlashtirish kabi kolsquoplab
jarayonlar uchun hizmat qiladi
Bugungi kunda avtomatika alohida fan sifatida olsquoz yolsquonalishlariga ega Bu
fan avtomatik boshqarish tizimlarining nazariyasi va uning tuzilish tamoillari bilan
shuglsquoullanadi
Нozirgi davrda fan texnika taraqqiyoti shunday ilgari surildiki mavjud
texnika va texnologiyalar ishlab chiqarishda yangi har taraflama zamon talabiga
javob beradigan texnik vositalar bilan talsquominlash zaruriyati tuglsquoildi Хorijiy
mamalakatlardan keltirilayotgan yangi texnika va texnologiyalarni olsquozlashtirish esa
yuqori bilim va malaka talab etadi
Qishloq va suv xolsquojaligini ishlab chiqarishda avtomatik boshqarish
tizimlarini qolsquollash yuqori samaradorlikka ega chunki kolsquop bosqichli ishlab
chiqarish jarayonlarda iqtisodiy samaradorlikka erishish uchun imkon boricha
mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish vositalaridan keng foydalanish talab
qilinadi
Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish asosan sanoatdagi texnologik
jarayonlarni avtomatlashtirishdagi tajribalarga asoslanadi Shu bilan birga qishloq
va suv xolsquojaligidagi texnologik jarayonlar shu jumladan gidrotexnik inshootlari
nasos stansiyalari suvni hisobga olish kabi sohalar olsquozining shunday maxsus
xususiyatlariga egaki bu holda tanlangan texnik vositalar va elementlar malsquolum
texnologik talablarga javob berishi kerak
Qishloq va suv xolsquojaligida ish unumdorligini oshirishning asosiy yolsquollaridan
biri dexqonchilik jarayonlarini avtomatlashtirish hisoblanadi Dehqonchilik
13
sohasida mexanizatsiyalash jarayonlari yetarli darajada rivojlanish
kolsquorsatkichlariga ega bolsquolsada lekin ularni avtomatlashtirish sohasi xaligacha
oqsoqlab kelmoqda Buning asosiy sabablari birinchi navbatda dehqonchilik
jarayonlarining murakkabligi yer va suv sharoitlarining xilma-hilligidir jumladan
a) jarayonlarni xarakatlanuvchan agregatlar bajarishi tuproq va olsquosimlikni
esa qolsquozglsquoalmasligi
b) agregatning xar hil ob-havo sharoitida ishlashi
v) materialning bir jinsli bolsquolmasligi (hosildorligi namlik ifloslik hamda
kutilmagan faktorlar)
g) relefning murakkabligi (pastlik - balandlik chuqurlik)
Yuqorida aytilganlardan kolsquorinib turibdiki bolsquolajak elektromexanik
mutaxassislari oldida qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida avtomatik
boshqarish va rostlash tizimlari hamda avtomatikaning texnik vositalarini qolsquollash
kabi olsquota dolzarb masalalar turibdi
Fanning maqsadi talabalarda avtomatik boshqarish va rostlash tizimlari va
texnik vositalarni tahlil qilish hamda ularni qishloq va suv xolsquojaligi sohalarida
foydalanish bolsquoyicha nazariy va amaliy bilimlarni shakllantirishdan iborat
Avtomatikaning texnik vositalariga nazorat axborotlarini qabul qiluvchi
uzatuvchi olsquozgartiruvchi saqlaguvchi programmalashtirilgan axborot bilan
solishtiruvchi buyruq axborotini shakllantiruvchi hamda texnologik jarayonga
talsquosir kolsquorsatuvchi quyidagi uskunalar va texnik qurilmalar kiradi datchiklar
relelar kuchaytirgichlar logik (mantiqiy) elementlar rostlagichlar stabilizatorlar
ijro mexanizmlari va boshqalar Bunday texnik vositalar avtomatikada olsquolchash
olsquozgartkichlari deb ham yuritiladi
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirish jarayoni
umuman olganda uch davrga bolsquolinadi
Birinchi davr - ayrim texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish Jarayonning
ayrim parametrlari avtomatlashtirilgan agregat yaqinida olsquornatilgan yirik olsquolchamli
asboblarning kolsquorsatishiga muvofiq ravishda rostlanadi Bunda asboblarni mashina
va uskunalar yaqiniga joylashtirish deyarli qiyinchiliklar tuglsquodirmaydi
14
Avtomatlashtirishning bu davrida shkalasi yaxshi kolsquorsatadigan yirik olsquolchamli
asboblar ishlatiladi Bunda bir korpusga olsquolchash asbobi rostlagich va topshirgich
joylashtiriladi
Ikkinchi davr - ayrim jarayonlarning kompleks avtomatlashtrish Bunda
rostlash alohida shchitga olsquornatilgan asboblar bolsquoyicha olib boriladi Yirik
olsquolchamli asboblardan foydalanish bu shchitni bir necha metrga cholsquozilib ketishiga
olib keladi va shchitni nazorat qilish qiyinlashadi Avtomatlashtirishning bu
davrida shchitdagi asboblarni hajmini kichiklashtirish zarurati paydo bolsquoladi Bu
masalani hal qilish uchun kichik olsquolchamli ikkilamchi asboblar ishlatiladi
Uchinchi davr - tolsquoliq avtomatlashtirish davri Bu davrning xarakterli
xususiyati shundaki barcha jarayonlar yagona dispetcherlik punktiga
markazlashtiriladi Shu bilan birga mitti ikkilamchi asboblarni ishlatish extiyoji
paydo bolsquoladi Doimiy nazoratni talab qilmaydigan olsquolchash va rostlash asboblari
(yirik gabaritli) shchitdan tashqariga olsquornatiladi
15
1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional
elementlari xaqida umumiy tushunchalar
11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar xaqida tushuncha
Нozirgi davrda xalq xolsquojaligi sohalarini avtomatlashtirish jarayonlarida 3000
dan ortiq fizik kattaliklar va texnologik kolsquorsatkichlarni nazorat qilish kerak
bolsquoladi Qishloq xolsquojaligini avtomatlashtirishda barcha nazorat qilinadigan
kattaliklar va kolsquorsatkichlar asosan besh guruxga bolsquolinadi teploenergetik
kolsquorsatkichlar elektroenergetik kolsquorsatkichlar mexanik kolsquorsatkichlar kimyoviy
tarkibi va fizikaviy tuzilishi
Тeploenergetik kolsquorsatkichlarga xarorat bosim satx va sarf kabi kattaliklar
elektroenergetik kolsquorsatkichlarga olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok va kuchlanish
aktiv reaktiv va tolsquola quvvat quvvat koeffitsiyenti chastota izolatsiya qarshilig
mexanik kolsquorsatkichlar burchak tezlanish deformatsiya kuch aylanish
momentlari detallar soni materiallar qattiqligi tebranish massa kimyoviy
kolsquorsatkichlar konsentratsiya kimyoviy tuzilishi va tarkibi va fizikaviy kattaliklar
namlik elektr olsquotkazuvchanlik zichlik yumshoqlik yoritilganlik va kabilar
kiradi
Nazorat qilinadigan kattaliklar bilan olsquozgartirgichlar va signallarning
strukturaviy boglsquolanish sxemasi 11- rasmda keltirilgan
Bajariladigan vazifalariga qarab avtomatlashtirishni quyidagilarga ajratish
mumkin avtomatik nazorat avtomatik ximoya avtomatik boshqarish
avtomatik rostlash
Avtomatik nazorat olsquoz navbatida avtomatik signalizatsiya avtomatik
olsquolchash avtomatik saralash va avtomatik axborotni yiglsquoishga ajratiladi
Avtomatik signalizatsiya xizmatchilarni texnologik jarayon kolsquorsatkichlari
chegaraviy kolsquorsatkichlarga yaqinlashganlik haqida axborot beradi Avtomatik
olsquolchash texnologik jarayonni asosiy kolsquorsatkichlarini maxsus asboblarga uzatib
berishga xizmat qiladi Avtomatik saralash maxsulotni oglsquoirlik olsquolchamlari rangi
16
va boshqa fiziko-mexanikaviy xususiyatlariga qarab ajratishga xizmat qiladi
Avtomatik axborotni yiglsquoish texnologik jarayon olsquotishi maxsulotni sifati soni va
boshqa kolsquorsatkichlari xaqida malsquolumot yiglsquoishda xizmat qiladi
Avtomatik ximoya normal va xalokat xolatlarida qolsquollaniladi Bu holda
himoya vositalari jarayonni tolsquoxtatib yoki avtomatik ravishda ushbu xolatlarni
chetlashtirishga xizmat qiladi
Тeploenergetik
kolsquorsatkichlar
Тabiiy chiqish
signali
Olsquolchash olsquozgartirkichlar
11- rasm Olsquolchash olsquozgartirgichlarining strukturaviy
boglsquolanish sxemasi
Mexanik korsquorsatkichlar
Кimyoviy korsquorsatkichlar
Fizik korsquorsatkichlar
Теploenergetik korsquorsatkichlar
Elektronika korsquorsatkichlar
Birla
mch
i
orsquoz
ga
rtg
ich
lar
Оra
liq
orsquoz
ga
rtg
ich
lar
Takomillashgan chiqish signali
Pn
evm
atik
ele
ktr
ik
Diskretli chiqish signali
17
12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy
korsquorsatkichlari
Avtomatika elementi deb olsquolchanayotgan fizik kattalikni birlamchi
olsquozgartiruvchi moslamaga aytiladi Avtomatika elementlari tolsquort xil strukturaviy
belgilanish sxemalaridan iborat bolsquoladi (11- jadval)
a) oddiy bir martali (birlamchi) tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish
b) ketma-ketli tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish
v) differensial sxemali
g) kompensatsion sxemali
Oddiy olsquolchash olsquozgartirgichlari (a) bir dona elementdan tashkil topgan
bolsquoladi Ketma-ketli olsquozgartgichlarda esa (b) oldindagi olsquozgartirgichning kirish
kolsquorsatgichi keyindagi olsquozgartgichning chiqishi hisoblanadi Odatda birlamchi
olsquozgartirgich sezgirlik elementi (SE) ohirgi (keyingi) olsquozgartirgich esa chiqish
elementi deb yuritiladi Olsquozgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali
olsquozgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bolsquolgan sharoitda qolsquollaniladi
Differensial sxemali olsquolchash olsquozgartirgichlari nazorat qilinayotgan
kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bolsquolganda qolsquollaniladi
Kompensatsion sxemali olsquozgartirgichlar usuli esa yuqori aniqlik bilan
ishlashi universalligi hamda olsquozgartirish koeffitsiyentining tashqi talsquosirlarga
deyarli boglsquolik emasligi bilan ajralib turadi
Avtomatika elementlari tizimning eng asosiy qismi bolsquolib quyidagi
funksiyalardan birini bajaradi
- nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni qulay kolsquorinishdagi signalga
olsquozgartirish (birlamchi olsquozgartgich - datchiklar)
- bir energiya kolsquorinishidagi signalni boshqa energiya kolsquorinishdagi signalga
olsquozgartirish (elektromexanik termoelektrik pnevmoelektrik fotoelektrik va
xakozo olsquozgartgichlari)
18
- signal tabiatini olsquozgartirmasdan uning kattaliklarini olsquozgartirish
(kuchaytirgichlar)
- signalning kolsquorinishini olsquozgartirish (analog-raqam raqam analog
olsquozgartkichlari)
- signalning formasini olsquozgartirish (taqqoslash vositalari)
- mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar)
- signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar)
- signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari)
- programmali signallarni hosil qilish (programmali elementlar)
- bevosita jarayonga talsquosir qiluvchi vositalar (ijrochi elementlar)
Avtomatika elementlarining funksiyalari xar hil bolsquolganiga qaramay
ularning parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi
- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari
- uzatish koeffitsiyenti (sezgirlik kuchaytirish va stabilizatsiya
koeffitsiyentlari)
- xatolik (nostabillik)
- sezgirlik chegarasi
Хar bir avtomatika elementi uchun turglsquounlashgan rejimda kirish Х va
chiqish signallari U orasida u=f(x) boglsquoliqlik mavjud Ushbu boglsquoliqlik
elementning statik tavsifnomasi deyiladi
Kolsquorinish bolsquoyicha (12-rasm) avtomatika elementlarining statik
tavsifnomalari uch guruxga ajratiladi a) chiziqli b) uzluksiz nochiziqli v)
nochiziq uzlukli
Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turglsquounlashmagan yalsquoni Х va U
qiymatlari vaqt davomida olsquozgarilayotgan payti dinamik rejim deyiladi Chiqish
qiymatining vaqt davomida olsquozgarishi esa dinamik tavsifnomasi deyiladi
19
11-jadval
Avtomatika elementlarining strukturaviy belgilanish sxemalari
Strukturaviy belgilanish sxemalari
Olsquozgartirish
koeffitsiyenti
Chetga chiqish
1
Х У Х Z У
К = К1
δ=δі
2
Х У Yn-1 Уn N
К=П Ki
i=1
n
δ=sumδ1
i=1
3
То
δ1 Y
δ2
K=K1+K2
δ=δ1k1(k1+k2)
+δ2(k1+k2)
4
То
х Yпр Y
δ1
δ2
К=К1(1+К1К2)
δ=δ1(1+К1+К
1К2)-
δ2[1+1(К1+К1)
]
Izox x - olsquolchanayotgan (kirish) kolsquorsatkichi u - olsquolchash
olsquozgartirgichining chiqish signali z- qolsquoshimcha energiya manbaisi
Avtomatika elementlari malsquolum inersionlikka ega yalsquoni chiqish signali
kirish signaliga nisbatan kechikishi bilan olsquozgariladi Elementlarning bu
xususiyatlari avtomatik tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi
Хar bir elementning umumiy va asosiy xarakteristikasi uning olsquozgartirish
koeffitsiyenti yalsquoni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bolsquolgan
nisbatiga teng Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat olsquozgartirishlarni
bajaradi Miqdor olsquozgartirishlar kuchaytirish stabillash va boshqa
koeffitsiyentlarni nazarda tutadi Sifat olsquozgartirishda bir fizikaviy kattalik
К1 К1
К1 Кi
К1
К2
К1
К2
20
ikkinchisiga olsquotadi Bu holda olsquozgartirish koeffitsiyenti element sezgirligi
deyiladi
U U U
Х Х1 Х Х
a) b) v)
12- rasm Avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari
a) - chiziqli Ks= Kg= const b) - uzluksiz nochiziqli Ks Kg const v)- nochiziq
uzlukli Ks Kq const F
Avtomatika elementining yana bir muhim tavsifnomasi ndash element (kirish
kattaligi olsquozgarishiga boglsquolik bolsquolmagan) chiqish kattaligining olsquozgarishidan hosil
bolsquolgan olsquozgartirish xatosidir Bu xatoga sabab atrof-muhit xaroratining
talsquominlash kuchlanishining olsquozgarishi va kabilar bolsquolishi mumkin Element
xarakteristikalarining olsquozgarishi natijasida paydo bolsquoladigan hato nostabillik deb
ataladi
Balsquozi elementlarning chiqish va kirish kattaliklari olsquortasida kolsquop qiymatli
boglsquolanish mavjud Bunga quruq ishqalanish gisterezis va boshqalar sabab bolsquolishi
mumkin Bunda kattalikning xar bir kirish qiymatiga uning bir necha chiqish
qiymatlari mos keladi Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa bilan boglsquoliq
Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada
olsquozgartirish qobiliyatiga ega bolsquolgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi
Avtomatika elementlari mustahkamlik bilan xam xarakterlanadi Elementlarning
sanoat ekspluatatsiyasida olsquoz parametrlarini yolsquol qolsquoyiladigan chegarada saqlash
qobiliyatiga mustahkamlik deb ataladi Mustahkamlik elementni loyihalash
21
vaqtida hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan solsquong ekspluatatsiya jarayonida
sinaladi
13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari
Avtomatik tizimlar elementlar va moslamalarning montaj sozlash rostlash
ekspluatatsiya qilish kabi ish jarayonlarni bajarish maqsadida avtomatik
sxemalardan foydalinadi Avtomatika sxemalari asosiy hujjat hisoblanadi va ular
funksional strukturaviy prinsipial va montaj sxemalariga bolsquolinadi
Funksional sxemalar moslamalarni elementlarni vositalarni olsquozaro
boglsquolanishlarini va xarakatlanishlarini ifodalaydi Elementlar sxemada
tolsquortburchak shaklida belgilinadi ularning orasidagi aloqalar esa strelkali chiziqlar
bilan belgilanadi Strelkaning yolsquonalishi signalning olsquotishini kolsquorsatadi (13 -
rasm)
ТE
13- rasm Avtomatikaning funksional sxemasi
ТE - topshirish elementi BK-boshqarish va qabul qilish elementi IM - ijro
mexanizmi BО-boshqarish овекti BU - birlamchi olsquozgartirgich
Strukturaviy sxema avtomatik tizimni tashkiliy qismlarining olsquozaro
boglsquolanishlarini kolsquorsatib ularning dinamik xususiyatlarini tavsiflaydi
Strukturaviy sxemalar funksional va prinsipial sxemalar asosida ishlanadi
Strukturaviy sxemada aniq vosita rostlagich element kolsquorsatilmasdan balki
olsquotayotgan fizikaviy jarayonning matematik modeli kolsquorsatiladi Strukturaviy
BK IM ВО
BU
22
sxemada elementlar tolsquortburchak shaklida ifodalanadi va ularning ichida
elementning matematik modeli yoziladi (14- rasm)
ТE
14 - rasm Avtomatikaning strukturaviy sxemasi
Avtomatik rostlash tizimining keyingi tahlili elementlarning dinamik
xarakteristikalarini aniqlash va tizimning strukturaviy sxemasini yaratishdan
iborat bolsquoladi Bu tizimning strukturaviy sxemasi 15 - rasmda keltirilgan
F
HТOP H
u q
H
15 - rasm Хaydov chuqurligini avtomatik rostlashning strukturaviy
sxemasi
Prinsipial sxemalar elementlarning olsquozaro elektrik ulanishlarni ifodalaydi
Ushbu sxemada avtomatika elementlari davlat standartlariga binoan belgilanadi
Prinsipial sxemadagi shartli belgilar butun mosmlamani tizimning ish prinsipini
tushunishga yordam beradi (16- rasm)
W1 W2 W3
W4
WКЭ(S)=
КК
Wбэ(S)=
Кб
Wим(S)=
КбS
Wбо(S)=
КоTоS+1
23
16- rasm Avtomatikaning prinsipial sxemasi
Montaj sxemalar moslamalar orasidagi tashqi ulanishlarni yoki moslama
ichidagi elementlarni olsquozaro ulanishlarni ifodalaydi Ushbu sxemalar montaj
ishlarini bajarayotganda ishchi chizmalar sifatida qolsquollanadi (17- rasm)
Kirish A
24 V V
yuklamaga
S
Olsquozgartgich
signali
chiqish 0hellip12
V
3 50 Gs
380 V
Rk
17- rasm Avtomatikaning montaj sxemasi
10
9
8
7
6
5
4
3
2
20
19
18
17
16
15
14
13
12
24
14 Qishlok va suv xorsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini
avtomatlashtirish xususiyatlari
Qishloq va suv xolsquojaligidagi ishlab chiqarish jarayonlari murakkab axborot
almashinuvi va jarayonlariga ega bolsquolib ular turli kolsquorinishlarda berilishi mumkin
Bu esa shu sohada qolsquollanuvchi mashina va uskunalarning maxsus ish rejimlariga
mos tushmay qolishi oqim liniyalardagi ishlab chiqarish jarayonlarini tolsquoxtab
qolishi suv xolsquojalik mashinalarining ish rejimlari bir-biriga mos tushmay qolishiga
olib kelishi mumkin
Qishloq va suv xolsquojaligining yana bir muhim xususiyatlardan biri ulardagi
texnika va qurilmalarning katta maydonlarda joylashgani va talsquomirlash bazasidan
uzoqligi uskunalarning kichik quvvatga ega ekanligi ish jarayonining
mavsumiyligi hisoblanadi Jarayonlar xar kuni malsquolum sikl bolsquoyicha qaytarilishiga
qaramay mashinalarning umumiy ish soatlari nisbatan kam hisoblanadi Demak
bu sohada qolsquollanuvchi avtomatlashtirish vositalari turli kolsquorinishlarga ega bolsquolib
nisbatan arzon tuzilishi jihatidan sodda ishlatishga qulay va ishonchli bolsquolishi
kerak Bunday sharoitda avtomatlashtirish vositalari aniq va ishonchli ishlashi
lozim chunki bunday jarayonni tabiatan tolsquoxtatib uzib qolsquoyib bolsquolmaydi Misol
uchun gidromelioratsiya tizimlarida avtomatlashtirish vositalari tabiiy sharoit
olsquozgarishiga qaramay sutka davomida texnologik operatsiyalarning davomiyligini
talsquominlab berishi zarur
Qishloq va suv xolsquojaligida tashqi tasodifiy talsquosirlar turli kolsquorinishlarda
olsquozgarishi bilan xarakterlanadi Qishloq va suv xolsquojaligi avtomatikasidagi kolsquopgina
oblsquoektlar texnologik maydoni yoki katta hajmda vaqt kolsquorsatkichlariga ega Misol
uchun nasos agregatlarida oblsquoekt bolsquoyicha kattaliklarni nazorat qilish va
boshqarish kerak bolsquoladi (suv sathi bosim ish unumdorligi xajmi va h k)
Bunday oblsquoektlar uchun avtomatlashtirish tizimlarida birlamchi
olsquozgartkichlar ijrochi mexanizmlarning optimal miqdoriga ega bolsquolib
boshqariluvchi kolsquorsatkichlarning qiymatini belgilangan aniqlikda va ishonchli
ravishda saqlash katta ahamiyatga ega
25
Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollanuvchi qurilma va uskunalarning
kolsquopchiligiga xos bolsquolgan xususiyatlardan biri ularning tashqi muhit bilan boglsquoliq
holda ochiq havoda ishlashidir namlik va haroratni keng maydonda olsquozgarishi
turli aralashmalar chang qum agressiv gazlar hamda sezilarli tebranishlarning
mavjudligi Qishloq va suv xolsquojaligida sanoatdan farqli ravishda yuqoridagi
talablardan kelib chiqib avtomatlashtirish vositalari tashqi talsquosirlarga chidamli
parametrlarini keng diapazonda olsquozgaruvchi qilib ishlanishi zarur
Bu esa loyihalashtirilayotgan oblsquoektdagi texnik vositalarning ishdan
chiqishini kamaytirish yuqori aniqlikda ishlashini talsquominlash imkoniyatini beradi
Kolsquorsatilgan xususiyatlar eng avval tashqi muhit bilan boglsquoliq sharoitda ishlovchi
mashinalarda olsquornatilgan birlamchi olsquozgartkichlar ijro mexanizmlari nazorat
asboblari va boshqa texnik vositalarga talsquosir etadi Qolgan avtomatlashtirish
vositalarini alohida xonalar yoki tashqi muxitga chidamli bolsquolgan maxsus
shkaflarda olsquornatish mumkin
26
2-bob Avtomatika datchiklari
21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi
Хar xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ularning kolsquorsatkichlari
xaqida malsquolumot olish zarur hisoblanadi Bu maqsadda birlamchi olsquozgartirgichlar
(yoki datchiklar) keng qolsquollaniladi Datchik deb nazorat qilinayotgan yoki
rostlanayotgan kattalikni kerakli yoki avtomatika tizimining keyingi elementlarida
qolsquollash uchun qulay qiymatga olsquozgartiradigan vositaga aytiladi
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar
asosan olti guruxga bolsquolinadi mexanik elektromexanik issiqlik
elektrokimyoviy optik va elektron - ion
Mexanik olsquozgartirgichlar mexanik kirish kolsquorsatkichlarni (bosim kuch
tezlik sarf va xk) mexanik chiqish kolsquorsatkichlarga ( aylanish chastotasi bosim
va xk) olsquozgartirib berish bilan xarakterlanadi Bunday olsquozgartirgichlarning
sezgirlik elementi sifatida elastik elementlar (membrana prujini balka kabilar)
poplavoklar krilchatkalar va drosselli qurilmalar ishlatiladi
Elektromexanik birlamchi olsquozgartirgichlar (yoki elektrik datchiklar) kirish
mexanik kolsquorsatkichlarni (bosim kuch sarf kabilar) chiqish elektrik
kolsquorsatkichlarga (kuchlanish tok qarshilik induktivlik va kabilar) olsquozgartirib
berish uchun xizmat qiladi Elektromexanik olsquozgartirgichlar parametrik va
generator olsquozgartirgichlarga (yoki datchiklarga) bolsquolinadi
Parametrik datchiklarda chiqish kolsquorsatkichini elektr zanjir kattaliklari
(qarshilik induktivlik olsquozaro induktivlik elektr siglsquoimi va kabilar) tashkil topadi
Bunday turdagi datchiklarda elektr toki va kuchlanishi sifatida chiqish signalini
olish uchun ularni maxsus elektr sxemalariga (kolsquoprikli differensialli) ulash hamda
allohida energiya manbasiga ega bolsquolishi kerak
Generator datchiklarida bevosita sezgir elementda kirish signali Х chiqish
signali U olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga
27
bolsquoladi va chiqish signali EYUK kolsquorinishida hosil bolsquoladi Generator datchiklari
juda oddiy bolsquoladi chunki ular qolsquoshimcha energiya manbaisiz ulanadi
Aniqlik darajasi bolsquoyicha datchiklar 024 04 06 1 15 25 4 aniqlik
sinflariga muvofiq bolsquolishlari lozim Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik datchiklar
rezistivli elektromagnitli siglsquoimli va taxometrik (generatorli) kolsquorinishlarga ega
bolsquoladi (21-rasm)
21-rasm Elektrik datchiklarning turlanishi
ELEKТRIK DAТChIKLAR
Pаrаmetrik datchiklar Generator
datchiklari
Rezistiv Elektromagnitli Siglsquoim
Ind
uktiv
Tra
nsfо
rma
torli
Ma
gn
ito
еla
stik
Yu
zasi orsquoz
garu
vch
an
Ma
so
fasi o
rsquozg
aru
vch
an
Die
lektr
ik s
ing
diru
vchan
lik
Ind
uksio
n
Fo
toe
lektr
ik
Prsquoe
zo
-ele
ktr
ik
Po
tensio
me
trik
Ko
nta
ktli (k
orsquom
ir)
(кум
ир
Te
nzo
me
trik
28
21 ndash JADVAL
DAТChIKLAR VA ULAR NAZORAТ QILADIGAN
KAТТALIKLAR
Nazorat
qilinadigan
kattaliklar
DAТChIKLAR ТURLARI M
exa
nik
ELEKТRIK DAТChIKLAR P
ote
nsi
om
etri
k
Тen
zom
etri
k
Ind
uk
tiv
Тer
mo
rezi
torl
i
Sig
lsquoim
Fo
tore
zist
orl
i
Ele
ktr
on
Ind
uk
sion
Plsquoe
zoel
ektr
ik
Тer
mo
elek
tri
Хo
ll d
atch
ikla
ri
Fo
toel
ektr
ik
gid
ravli
k
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
1 Siljish + + + + - + - + - - - + + +
2 Satx + + - + - - - - - - - - - +
3 Тezlik + - - - + + - - + - - - + +
4 Тezlanish + - + - - - - - + + - - - -
5 Kuch + + + + - + + + + + - + - -
6 Bosim + - + + - + - + - + - + - +
7 Moment - + + + - + + - - - - - + +
8 Namlik - - - - + + - - - - + - - -
9 Хarorat - - - - + + - - - - + - - -
10 Sarf - + - + - - + - + - - - - +
11 Тebranish - + + + - + - - + + - + - -
29
22 Datchiklarning asosiy korsquorsatkichlari
Datchiklarning turlari kolsquop bolsquolishiga qaramay ular bir hildagi bir necha
asosiy kolsquorsatkichlarga ega
1 Statik tavsifnomasi - chiqish kattaligini kirish kattaligiga boglsquolikligi
(22-rasm) Statik tavsifnomasi chiziqli datchiklar (22-rasm a) uchun sezgirlik
koeffityenti olsquozgarmaydi
b
U
U a
U
Х Х Х
22-rasm Datchiklarning statik tavsifnomalari
Statik tavsifnomasi nochiziqli datchiklar uchun sezgirlik koeffitsiyenti xar
hil nuqtalarda (22-rasm v) xar hil bolsquoladi va bu kattatik differensial sezgirlik
deyiladi Uni aniqlash uchun quyidagi formula qolsquollanadi
Kc=dydx= ydx (21)
2 Datchikning absolyut xatoligi - datchikning chiqish signalining xaqiqiy u1 va
uning hisoblangan u2 qiymatlarning farqi yalsquoni
U = U 1- U 2 (22)
U2
3 Datchikning nisbiy xatoligi - = -------- 100 (23)
U1
30
4 Datchikning dinamik tavsifnomasi - chiqish signalining vaqt mobaynida
olsquozgarilishini kolsquorsatadi
5Datchikning dinamik tavsifnomasi chiqish signalining vaqt mobaynida
olsquozgarishini kolsquorsatadi
23 Rezistiv datchiklar
Rezistiv datchiklar chiziq va burchak xarakatlarni kuch va momentlar
tebranish va vibratsiyalar xarakat va yoruglik kabi noelektrik kattaliklarni nazorat
qilish va olsquolchash jarayonlarida qolsquollaniladi
Rezistiv datchiklar guruxiga potensiometrik korsquomir (kontaktli)
tenzometrik kabi datchiklar (fotorezistiv termorezistiv) kiradi Bunday turdagi
datchiklarning ish prinsipi nazorat qilinayotgan kattalikning talsquosirida uning aktiv
qarshiligi olsquozgarilishiga asoslangan bolsquoladi
231 Potensiometrik datchiklar
Potensiometrik datchiklarda nazorat qilinayotgan xarakat sezgir elementga
uzatilib uning qarshiligi hisobiga olsquozgaruvchan yoki olsquozgarmas kuchlanishga
aylantiriladi (23- rasm)
Potensiometrning xarakatlanuvchi kontakti nazorat qilinayotgan xarakatga
boglsquolangan bolsquolib oblsquoektning holati olsquozgarilganda uning qarshiligi ham va
ikkilamchi asbobdagi kolsquorsatgich olsquozgariladi Ikkilamchi asbob esa nazorat
qilinayotgan parametrlar birligida darajalangan Kuchlanishning tebranishlarini
talsquosirini yolsquoqotish maqsadida stabillashgan manbalardan foydalanish tavsiflanadi
31
23-rasm Potensiometrik datchiklar va ularning tavsifnomalari
Potensiometrik datchikning statik tavsifnomasini chiziqlikga yaqinlashtirish
maqsadida unga muvofiq ish rejimini (23-rasm b g) topshirishadi yoki reostatni
olsquorash usulini olsquozgartiradi
Agar chiqish tok yoki kuchlanish belgisi xarakat yolsquonalishiga muvofiqligi
kerak bolsquolsa unda olsquorta nuqtali potensiometrdan foydalanishadi (23-rasm в)
Uning tavsifnomasi rasmda keltirilgan (23- rasm g)
Burchak xarakatlarini nazorat qilish uchun halqasimon potensiometrik
datchiklar qolsquollanadi (23-rasm d) Kontaktsiz datchiklar sifatida suyuqlik
potensiometrik datchiklar qolsquollanadi (23-rasm e)
Potensiometrik datchikning tavsifnomalari va sezgirligi analitik usulda
hisoblanadi Kolsquorsatilgan sxema uchun quyidagi tenglamani tuzsa bolsquoladi
Rx X Ix Ra
------ = ---- - ----- = -------- (24)
R l Ia Rx
I= Ix+Ia Uct=I(R-Rx)+IaRa (25)
Potensiometrik datchiklar yuqori darajadagi aniqlik va tavsifnomalari
olsquozgarmas sodda kichik gabaritlari va arzonligi bilan ajralib turadi Bundan
tashqari ulardan foydalanilayotganda qolsquoshimcha kuchaytirigichlarni ishlatishni
e
a b v
g d
32
xojati yolsquoq chunki ularning chiqish quvvati ikkilamchi asboblar uchun yetarli
Lekin xarakatlanuvchi kontaktning mavjudligi ularning puxtaligini pasaytiradi
232 Korsquomir (kontaktli) datchiklari
Kolsquomir datchiklarining ish prinsipi olsquozining ichki elektr qarshiligi
keltirilgan kuchlar talsquosirida olsquozgarishiga asoslangan Bu turdagi eng sodda datchik
(24-rasm a) grafit disklardan yiglsquoilgan kolsquomir ustindan iborat Disklar orasiga esa
kontaktli shaybalar olsquornatilgan Kolsquomir ustunning qarshiligi grafit disklarning
kichik qarshiligi va disk-shayba olsquotishi asosiy qarshiliklar yiglsquoindisiga teng
Disk-shayba olsquotishning qarshiligi esa olsquoz navbatida disk va shaybalar
zichligiga yalsquoni bosish kuchiga boglsquoliq
Kolsquomir datchigining qarshiligi
a
R= Ro+ ------ (26)
F
ikkilamchi asbobdagi tok esa
Uct
Iolsquozg= ------------ (27)
Rolsquozg+R0+aF
bu yerda Rolsquozg+ Ro - kontakt qarshiligi Om
a - kontaktning olsquozgarmas koeffitsiyenti Om N
F - kuch H
R0- asbob qarshiligi Om
Kolsquomir datchikning sezgirligi (OmH)
dR
Kq= ------- = aF2 (28)
dF
33
24 - rasm Kolsquomir datchiklarning sxemalari va tavsifnomalari
Kolsquomir datchiklarining sezgirligini oshirish maqsadida kolsquopriksimon
ulanish sxemalardan foydalaniladi (24-rasm в) F kirish kuchi talsquosirida
kolsquoprik sxemasining yelkasidagi R1 qarshiligi kamayadi ikkinchi yelkadagi
R2 esa oshadi Bunday datchiklar ndash differensial datchiklar deyiladi Kolsquomir
datchiklarining afzalliklari sodda olsquolchamlari kichik arzon
Kamchiliklari qarshilikning nostabilligi gisterezis mavjudligi va
tavsifnomasi nochiziqliligi Oddiy kolsquomir datchikning statik
tavsifnomasidan kolsquorinib turibdiki (24 -rasm b) nochiziqlilik kichik
kuchlar chegarasiga tolsquoglsquori keladi Differensial datchiklarning statik
tavsifnomasi esa chiziqlilikka yaqin
233 Тenzometrik datchiklar
Тenzometrik datchiklarning ish prinsipi tenzoeffekt xodisasiga
asoslangan bolsquoladi yalsquoni elastik deformatsiya talsquosirida uning qarshiligi
olsquozgaradi Тenzodatchik malsquolum usulda olsquoralgan va ikkala tomоnidan
maxsus plenka yopishtirilgan yupqa simdan iborat Тenzodatchik
deformatsiyasi nazorat qilinayotgan detalga maxsus yelim bilan puxta
yopishtiriladi Detalning deformatsiyasi natijasida simning geometrik
olsquolchamlari olsquozgarilib qarshiligi olsquozgaradi Тenzometrik datchiklarning
tavsifnomasi chiziqli bolsquoladi va shu sababli ularning sezgirligi deyarli
olsquozgarmaydi
a b v
34
Тenzometrik datchiklarning asosiy kolsquorsatkichi tenzosezgirlik
hisoblanadi va u quyidagicha ifodalanadi
RRс
(29)
Bu yerda ΔRR - materialning deformatsiya paytida solishtirma qarshiligi
- elastiklik moduli
25-rasm Тenzometrik datchikning tuzilishi va tavsifnomasi
Тenzodatchiklarning afzalliklari ular juda sodda ixcham va arzon
Kamchiliklari kichik sezgirlik olsquolchov natijalari xaroratga boglsquoliq
Sanoatda 3 xil tenzometrik datchiklar chiqariladi simli qoglsquooz (2PKB
turida) va plyonka (2 PKB turida) asosida folgali (2FPKP turi) va yarim
olsquotkazgichli (KТD KТDM KТE turlari) Simli tenzorezistorlar uchun
nominal ish toki In = 05 A tashkil etadi
a b
35
24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari
241 Induktiv va transformator datchiklari
Elektromagnitli datchiklar sodda tuzilishi va puxtaligi bilan avtomatika
tizimlarida keng miqyosda qolsquollanib kelinmoqda Elektromagnitli datchiklar kirish
kattaligini olsquozgarishi bolsquoyicha induktiv transformator va magnitoelastik turlariga
bolsquolinadi
Induktiv va transformator datchiklarning (26 - rasm) ish prinsipi polsquolat
yakorning holati olsquozgarilganda polsquolat olsquozakli cholsquolglsquoamning induktivligi
olsquozgarishiga asoslangan
Induktiv va transformator datchiklari olsquozgaruvchan tok zanjirlarida ishlab
mikronning undan bir qismidan to bir necha santimetrgacha bolsquolgan xarakatlarni
olsquolchaydi va ularni nazorat qiladi
Oddiy induktiv datchikning sxemasi va uning statik tavsifnomasi -
rasmda kolsquorsatilgan Datchikning kirish kattaligi havo bolsquoshliglsquoi bolsquolib chiqish
kattaligi Ia ikkilamchi asbobdagi tok bolsquoladi Ia qiymati cholsquolglsquoamning induktiv
qarshiligi hamda olsquolchov asbobining aktiv qarshiligiga boglsquoliq Cholsquolglsquoamning
induktivligi ikkita havo bolsquoshliglsquoni hisobga olgan holda quyidagi tenglama
orqali ifodalanadi
L=22S10
-7 (27)
chiqishdagi tok esa Iorsquozg=UZ=U R2+( L)
2 (210)
bu yerda R=Rch+Rolsquozg - cholsquolglsquoamning va olsquolchov asbobi qarshiliklarining
yiglsquoindisi Om
L - cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi Om
- cholsquolglsquoamning olsquoramlar soni
S - magnit olsquotkazgichning kesim yuzasi m2
- xavo bolsquoshliglsquoi m
36
Datchikning sezgirligi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi
Kd=dIorsquozgd =U 1072
2S (211)
Differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish
signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi
Тransformator datchiklarda (26- rasm) kirish signali plunjer yoki
yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi
bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini
bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi
olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan
I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish
yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi
Тransformator datchikning sxemasi 26d ndash rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda
kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi
asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda
EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi
yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan
cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib
ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok
oqib olsquota boshlaydi
Kolsquorib chiqilgan prinsip asosida amalda kolsquopgina olsquolchov asboblari
jumladan misol sifatida induktiv manometr shu prinsip asosida ishlaydi (27-
rasm)
Induktiv manometr sezgir element 3 unga biriktirilgan yakor 6 va polsquolat
olsquozakli cholsquolglsquoamdan iborat Olsquolchanayotgan bosim quvurcha 1 orqali bolsquoshliq 2
ga kelib membrana 3 ni bukadi natijada olsquozak 6 cholsquolglsquoam olsquozagi 4 ga qarab
xarakatlanadi Demak cholsquolglsquoamning induktivligi olsquolchanayotgan bosimga
proporsional olsquozgariladi Chiqish signali esa 8 klemmalardan 5 olinadi Bunday
datchikarning statik tavsifnomasi kichik qismda chiziqli bolsquolganligi tufayli ular
qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida juda kam qolsquollaniladi Bunday
kamchiliklar differensial datchiklarda bartaraf qilingan Bundan tashqari
37
differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish
signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi
Тransformator datchiklarda (26 b - rasm) kirish signali plunjer yoki
yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi
bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini
bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi
olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan
I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish
yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi
Тransformator datchikning sxemasi 27 d - rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda
kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi
asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda
EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi
yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan
cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib
ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok
oqib olsquota boshlaydi
38
26- rasm Induktiv va transformator datchiklarining sxemalari va ularning
tavsifnomalari
27-rasm Induktiv manometrning sxemasi
242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi
Magnitoelastik datchiklarning ish prinsipi ferromagnit materiallarni yoki
mehanik kuchlar talsquosirida magnit singdiruvchanligi olsquozgarishiga asoslangan
a b
v g
d e
39
Ushbu datchiklar har hil kolsquorinishdagi olsquozaklar va ularga olsquoralgan bitta yoki bir
necha cholsquolglsquoamlardan iborat (28-rasm) F kuchi talsquosirida bir vaqtning olsquozida
olsquozakning geometrik olsquolchamlari hamda magnit singdiruvchanligi olsquozgariladi
28- rasm Magnitoelastikli datchikning sxemasi va tavsifnomasi
28 b-rasmda kolsquorsatilganidek magnitoelastik datchiklarning statik
tavsifnomalari katta qismda nochiziqli Shuning uchun ular ish diapazonining 15-
20 ishlatiladi Bundan tashqari cholsquolglsquoamning toki haroratga boglsquoliq va temir -
nikel eritmalardagi qoldiq deformatsiyaga ega
Хoll elementi yoki Хoll datchigi magnit maydonga joylashtirilgan tolsquort
chiqish klemmalariga ega bolsquolgan yarim olsquotkazgich plastinadan iborat (29 -
rasm)
29- rasm Хoll elementining sxemasi
Хoll elementining ish prinsipi quyidagicha Ikkita chiqish klemmalariga tok
uzatiladi Magnit maydon olsquozgarishi bilan elektronlar xarakat yolsquonalishini
a b
40
olsquozgartirib qolgan ikkita chiqishda kuchlanishni hosil qiladi Shunday qilib kirish
kattaligi bolsquolib mexanik talsquosirda hosil bolsquoladigan magnit maydoni olsquozgarilishi
chiqish kattaligi kuchlanishining olsquozgartirilishi bolsquoladi
Chiqishdagi kuchlanish
Ux=kIBh (212)
bu yerda K - Хoll koeffitsiyenti har hil yarim olsquotkazgich materiallar
uchun K= 10-2
hellip 9x10-9
m3A s
h - plastina qalinligi m
B - magnit induksiyasi Tl
I - plastinaga uzatilgan tok A
Ushbu datchikalar kirish va chiqish qarshiliklari katta diapazoni
ixchamligi yuqori darajadagi vibroturglsquounlik va uzoq muddatli hizmat davri
tufayli keng qolsquollanadi
41
243 Sigrsquoim datchiklari va ularning qorsquollanish sohalari
Siglsquoim datchiklarida xilma-xil kirish kattaliklarni (chiziqli va burchak
xarakatlarni mexanik kuchlanish satx va kabilar) siglsquoim olsquozgarilishiga
aylantiriladi Amalda siglsquoim datchiklari kondensatorlardan yasaladi Olsquolchaydigan
kattaliklariga qarab siglsquoim datchiklari (210-rasm) yuzasi olsquozgaruvchan oraliq
masofasi olsquozgaruvchan va dielektrik singdiruvchanligi olsquozgaruvchan turlariga
bolsquolinadi
210- rasm Siglsquoim datchiklarining turlari
Тekis kondensatorning siglsquoimi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi
C= 0 S (213)
bu yerda 0=885 10-12
Fm - vakuumning dielektrik singdiruvchanligi -
kondensatorning plastinalararo muhitining dielektrik singdiruvchanligi S -
plastinalarning yuzasi - plastinalararo masofa
Oraliq masofasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 a-rasm) 01001 mkm
aniqliqda chiziqli xarakatlarni yuzasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 б-rasm)
chiziqli va burchak xarakatlarni nazoratida va dielektrik singdiruvchanligi
olsquozgaruvchan (210 в - rasm) namlik sath kimyoviy tarkib kabi kattaliklarni
olsquolchashda qolsquollaniladi Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida
siglsquoim datchiklari kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan
prinsip asosida siglsquoim manometrlari ishlaydi
a b
42
Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida siglsquoim datchiklari
kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan prinsip asosida siglsquoim
manometrlari ishlaydi (211-rasm)
Olsquolchanayotgan bosim asbobga quvur 1 orqali uzatilib membrana 2 orqali
qabul qilinadi Membrana olsquoz navbatida plastina 3 bilan kondensatorni hosil
qiladi Kondensator sxemaga klemma 4 lar yordamida ulanadi Bosim talsquosirida
membrana egilib plastinaga yaqinlashadi va kondensatorning siglsquoimini
olsquozgartiradi Shunday qilib kondensator siglsquoimi olsquolchanayotgan bosimga
proporsionaldir
211-rasm Siglsquoim manometrining sxemasi
Siglsquoim datchiklarining afzalliklari soddaligi ixchamligi arzonligi va kichik
inersionligi Kamchiliklari chiqish signalining quvvati pastligi olsquolchov natijalari
atrof muhit kolsquorsatkichlariga boglsquoliqligi ulaydigan simlar va qurilma metall
qismlarning siglsquoimlari turlicha talsquosir qilib detallarning olsquozaro joylashishiga
boglsquoliq
25 Хarorat datchiklari
Хarorat barcha texnalogik jarayonlarning muxim kolsquorsatkichlaridan biridir
Qishloq va suv xolsquojaligida kolsquopgina texnologik jarayonlar ular olsquotayotgan sharoit
xaroratiga boglsquoliq Jism suyuqlik yoki gazning xarorati nazorat qilayotgan
43
muxitning yoki u bilan issiqlik kontaktida bolsquolgan mahsus elementning xaroratini
olsquolchab aniqlanadi
Amalda xarorat datchiklarining sezgir elementlari sifatida issiqlik tasirida
olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini keng diapazonda olsquozgartirib boshqa
kattaliklar (namlik muxitning tarkibi xavo bosimi talsquosirida xususiyatlarini
olsquozgartirmaydigan materiallardan foydalaniladi Хarorat datchiklarining sezgir
elementlari issiqliqga kengayish koeffensenti maksimal kolsquorsatkichiga ega bolsquolishi
kerak
Ishlash prinsipi jihatdan xarorat datchiklari suyuqlik bimetallik va
dilatometrik datchiklariga hamda termoparalar va termorezistorlarga bolsquolinadi
251 Suyuqlik datchiklari
Suyuqlik datchiklari -2000S dan +750
0 C gacha oraliglsquoidagi xaroratni
olsquolchashda ishlatiladi Shisha termometrlarning ishlatish usuli sodda aniqligi
yetarli darajada yuqori va arzon bolsquolganligi sababli sanoatda keng tarqalgan
Suyuqlikli termometrlarning ishlash prinsipi termometr suyuqligining xajmi
xarorat kolsquotarilishi yoki pasayishi tufayli olsquozgarilishiga asoslangan Shishali
termometrning suyuqligi sifatida simob toluol etil spirti efir va boshqalar
ishlatiladi Suyuqlikli datchiklarning kirish signali xarorat olsquozgarilishi t bolsquolib
chiqish signali kapilyardagi ustunning balandligi bolsquoladi
ΔH=ΔVS (214)
bu yerda ΔV=V(B-3ΔQ) - suyuqlik xajmining olsquozgarilishi
S- kapilyarning kesim yuzasi
B- suyuqlikning issiqlikka kengayish koeffitsiyenti
V- suyuqlikning boshlanglsquoich hajmi
I- kapilyar materialining issiqlikga kengayish koeffitsiyenti
Suyuqlik termometrlariga qolsquoshimcha elementlar kiritish natijasida ular
avtomatika tizimlarida qolsquollanish imkoniyatiga ega bolsquoladilar (212-rasm)
44
Тakomillashtirish natijasida suyuqlikli datchiklarning chiqishida xarorat
olsquozgarilishi bilan aktiv induktiv siglsquoim qarshiliklari yoki nurlar intensivligi
olsquozgartiriladi
212-rasm Suyuqlik datchiklarining turlari
a ndash kontaktli b ndash aktiv qarshilikli v ndash induktiv qarshilikli g ndash sigim
qashilikli d ndash nurlar intensivligi
252 Dilatometrik va bimetallik datchiklar
Dilatometrik va bimetallik datchiklarning ishlash prinsipi xarorat
olsquozgarishidagi qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishiga asoslangan Хarorat
olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolgan qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishi
quyidagicha ifodalanadi
Lt=L0(1+Bt) (215)
bu yerda Lt ― xaroratdagi qattiq jismning uzunligi
L0 ― shu jismning 00S dagi uzunligi
B ―chiziqli kengayishning olsquortacha koeffitsiyenti (00S
dan t0S gacha bolsquolgan xaroratlar intervalida)
213-rasmda dilatometrik termometrning tuzilish sxemasi tasvirlangan
Dilatometrik termometrda (213 a-rasm) sezgir element sifatida chiziqli
kengayishning katta xarorat koeffitsiyentiga ega bolsquolgan materialdan (jez va mis)
d a b
v g
45
tayyorlangan quvurcha qolsquollanilgan Korpusga kavsharlangan quvurcha ichida
olsquozak joylashgan Olsquozak chiziqli kengayish koeffitsiyenti kichik bolsquolgan
materialdan (masalan invar) ishlangan Olsquolchanayotgan muxitning xarorati
kolsquotarilishi bilan birga quvurcha uzayadi Bu hol olsquozakning uzayishiga olib keladi
Shunda prujina shaynning bolsquosh tomonini pastga tushiradi olsquoz navbatida u tortqi
va tishli sektor orqali strelkani uning olsquoqi atrofida aylantiradi Strelka esa shkalada
olsquolchanayotgan xarorat qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan xolatda kontaktlarni
ulaydi
Dilatometrik termometrlar suyuliqlar xaroratini olsquolchashda ham xaroratni
malsquolum darajada avtomatik ravishda saqlash uchun va signalizatsiyada
qolsquollaniladi Dilatometrik termometrlar 15 va 25 aniqlik klassida chiqariladi
ularning yuqori olsquolchash chegarasi 5000S gacha bolsquoladi 150
0S dan oshmagan
xaroratlar uchun quvurchalar jezdan olsquozaklar esa invardan ishlanadi undan
yuqori xaroratlar uchun quvurchalar zanglamas polsquolatdan olsquozaklar esa kvarsdan
ishlanadi
213-rasm Dilatometrik va bimetallik datchiklarning sxemalari
Afzalliklari ishonchlilik va sezgirlik kolsquorsatkichlari yuqori
Kamchiliklari asbob olsquolchamlarining katta xajmligi xaroratning bir
nuqtada emas xajmda olsquolchanishi issiqlik inersiyasining kattaligi kolsquorsatkichlarni
masofaga uzatish imkoniyati yolsquoqligi kabilar
Bimetalli termometrlarning sezgir elementi ikki kavsharlangan plastinkadan
tayyorlangan prujinadan iborat Bu plastinkalarning issiqlikdan kengayish xarorat
a b v
46
koeffitsiyenti turlicha bolsquolgan metallardan tayyorlanadi Хaroratning olsquozgarishi
plastinkalarning uzayishiga olib keladi Plastinkalar bir-biriga nisbatan siljiy
olmaganligi sababli prujina issiqlikdan kengayish xarorat koeffitsiyenti kam
bolsquolgan plastinka tomon oglsquoadi Plastinkalar uzayishining xarorat koeffitsiyenti
farqi qancha katta bolsquolsa prujinaning xarorat olsquozgarishidagi oglsquoishi shuncha kolsquop
bolsquoladi
213-rasmda yassi plastinkali bimetalli termometrning tuzilish sxemasi
kolsquorsatilgan Хarorat olsquozgarishi bilan bimetall prujina pastga egiladi Тortqi
strelkani olsquoq atrofida aylantiradi Strelka shkalada olsquolchanayetgan xarorat
qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan kolsquorsatkichda kontaktlarning holatini
olsquozgartiradi Sezgir elementlar sifatida yoysimon yoki vintsimon spirallar
qolsquollaniladi Bimetalli termometrlar bilan xaroratni olsquolchash chegarasi -1500S
dan 700 0S gacha xatosi - 115
Bu turdagi termometrlar xaroratni malsquolum darajada avtomatik saqlash va
signalizatsiya uchun qolsquollaniladi
Bimetalli termometrlarning kamchiliklari ―charchash hollari
(daradalanishining olsquozgarishi hatto metallarning ajralishi) issiqlik inersiyasining
kattaligi maxalliy sanoq
253 Manometrik datchiklar
Sezgir elementining turiga qarab manometrik datchiklarni quyidagilarga
ajratiladi manometrik silfonli va membranali (214-rasm)
214 - rasm Manometrik datchiklarning turlari
a b v
47
a - membranali b - silfonli v - manometrik
Manometrik termometrlar texnikaviy asbob bolsquolib termotizmning ish
moddasi jihatidan gazli suyuqlikli va kondensasion turlariga ajratiladi Bu
asboblar -1500S dan 600
0S gacha bolsquolgan suyuliq va gazsimon muhitlar
xaroratini olsquolchash uchun qolsquollaniladi Maxsus tolsquoldirgichli termometrlar esa
1000S dan 1000
0S gacha bolsquolgan xaroratlarga molsquoljallangan
Asbobning tizimi (termobalon kapilyar siglsquoimlari ish moddasi) asosan
gaz (gazli asboblarda) va suyuqlik (suyuqli asboblarda) bilan boshlanglsquoich
bosimda tolsquoldiriladi Тermobalon isishi bilan ishchi moddaning bosimi oshadi
Buning natijasida asboblardagi membranalar silfonlar manometrik quvurchalar
xarakatlanishi boshlanadi Sezgir elementlar xolati olsquozgarilishi natijasida ularga
ulangan strelkalar xolatini olsquozgartirib kontaktlarni ishga tushiradi Ushbu
datchiklarning olsquolchash chegaralari ishchi moddaning qaynash va qotish
xaroratlari bilan cheklanadi
Gazli manometrik termodatchiklarning olsquoziga hos kamchiliklaridan biri
issiqlik inersiyasining kattaligidir Buning sababi termobalon devorlari bilan uni
tolsquoldirgan gaz olsquortasidagi issiqlik almashish koeffitsiyentining kichikligi va
gazning olsquotkazish qobiliyatining pastligi
254 Тermoqarshiliklar
Тermoqarshiliklar xaroratni qarshilik termometrlari bilan olsquolchash xarorat
olsquozgarishi bilan olsquotkazgichlar qarshiligining olsquozgarish xususiyatiga asoslangan
Demak olsquotkazgich yoki yarim olsquotkazgichning omik qarshiligi uning xarorati
funksiyasidan iborat yalsquoni R=f(t) Bu funksiyaning kolsquorinishi termometr qarshiligi
materialining xossalariga boglsquoliq Kolsquopchilik toza metallarning elektr qarshiliklari
xarorat kolsquotarilishi bilan ortadi metall oksidlar (yarim olsquotkazkichlar) ning
qarshiligi esa kamayadi Qarshilik termometrini tayerlashda quyidagi talablarga
javob beruvchi toza metallar qolsquollaniladi
48
1 Metall olsquolchanayotgan muxitda oksidlanmasligi va uning ximiyaviy tarkibi
olsquozgarmasligi kerak
2 Metallning xarorat qarshilik koeffitsiyenti yetarli darajada katta va
stabillashgan bolsquolishi lozim
3 Qarshilik xarorat olsquozgarishi bilan tolsquoglsquori yoki ravon egri chiziqli keskin
chetlanishlar va gisterezis xolatlarisiz olsquozgarishi kerak
4 Solishtirma elektr qarshilik deyarli katta bolsquolishi kerak Malsquolum xaroratlar
intervalida yuqoridagi talablarga platina mis nikel temir volfram kabi metallar
javob beradi
Qarshilik termometrining issiqlik sezgir elementi diametri 005007 mm ga
teng platina simdan (ТSP) yoki diametri 01mm ga teng toza mis elektrolit simdan
(ТSM) ishlanadi Sanoat ishlab chiqaradigan platinali qarshilik termometrlari -200
0S dan + 650
0S gacha bolsquolgan xaroratlarni olsquolchashga molsquoljallangan Platina sim
(55-rasm) chetlari tishli slyuda plastinaga induksiyasiz (biflar) olsquoraladi Plastinaga
olsquoralgan platina sim uning izolyatsiyasi va mexanikaviy mustaxkamligini
talsquominlash uchun ikki tarafidan slyuda qoplagichlar bilan berkitiladi Uchala
slyuda detal (platina va koplagichlar) kumush lenta bilan paket hosil qilgan
Misli qarshilik termometrlarini sanoatda -50 0
S dan + 180 0
S gacha
xaroratlarni olsquolchash uchun chiqariladi Standart misli qarshilik termometrining
emal simi bir necha qavat qilib silindr shaklidagi plastmassa sterjenga olsquoraladi
Sim lak bilan qoplangan
215-rasm Тermoqarshilikning sezgirlik elementi
49
26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari
261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari
Qishloq va suv xolsquojaligida suyuqliq va maxsulotlar satxini aniqlash
maqsadida qalqovichli (polsquokakli yoki paplavkali) gidrostatik va elektrodli satx
datchiklari qolsquollaniladi
Qalqovichli datchiklar suyuqlik satxi olsquozgarishini qabul qiladigan
qalqovichdan va chiqish elektr signaliga olsquozgartiradigan elementdan tashkil topgan
bolsquoladi Olsquozgartirgichlar sifatida aktiv yoki induktiv datchiklar ishlatiladi 216 a -
rasmda potensiometrik olsquozgartirgichli qalqovichli satx datchigining sxemasi
kolsquorsatilgan Yengil qalqovichli (1) bilan potensiometrik datchikning (3)
boglsquolanishi blok (4) orqali olsquotkazilgan tros (2) yordamida amalga oshiriladi
Qalqovichning oglsquoirligi yuk (5) bilan moslashtirib boriladi Suyuqlik satxining xar
qanday olsquozgarishi satx olsquolchov birligiga moslangan ikkilamchi olsquolchov asbobidagi
(UA) kuchlanish olsquozgarishiga proporsional ravishda talsquosir qiladi Qalqovichli satx
datchiklari suyuqlik satxining katta katta miqdorda olsquozgarishlarini olsquolchash uchun
xizmat qiladi Ularning asosiy kamchiligi qalqovichning xarakatlanib turishidir
Gidrostatik datchiklarda suyuqlik satxini nazorat qilish maxsus silindrik
idishdagi suyuqlikning gidrostatik oglsquoirligi olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi (216
b-rasm) Suyuliq bosimi satxini (h) proporsional bolsquolib membranani (1) egilishga
talsquosir qiladi va maxsus kolsquomir ustun (2) yordamida elektr signalga olsquozgartiriladiBu
signalni satx birligiga mos ravishda olsquolchov asbobi (P) yordamida olsquolchab boriladi
Qalqovichli (poplovikli) va gidrostatik datchiklar suyuqlikning satxi bolsquoyicha
emas aslida uning massasi bolsquoyicha olsquolchaydi shuning uchun haroratning va
suyuqlik tarkibining olsquozgarishi natijasida olsquolchov xatoliklari kelib chiqadi
Elektrodli datchiklar suyuqlik ichiga tushiriladigan bir va bir necha
elektrodlardan tashkil topgan bolsquoladi Bunday turdagi datchiklarda suyuqlik
satxining olsquozgarishi natijasida elektrodlar orasidagi muxitning aktiv va siglsquoim
50
olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Suyuqlik muxitining aktiv olsquotkazuvchanligi
olsquozgarishiga asoslangan elektrodli satx datchigining sxemasi 216 v-rasmda
keltirilgan
a) b) v)
216-rasm Qalqovichli (a) gidrostatik (b) va elektrodli (v) satx datchiklari
Sochiluvchan maxsulotlarni shu jumladan don maxsulotlarining satxini
nazorat qilish suyuqlik satxini nazorat qilishga nisbatan anchagina
murakkabrokdir chunki bu maxsulotlar anchagina elektr qarshiligiga ega hamda
ular don bunkeri tolsquolishi bilan gorizontal tekislik hosil qilmaydi Bundan tashqari
bunkerlarni don bilan tolsquolishida datchiklarning sezgirlik elementlari shikastlanishi
mumkin
Don satxini elektrodli datchik yordamida nazorat qilishning prinsipial
sxemasi 217 b-rasmda keltirilgan Bunday datchikning ishlash pritsipi
quyidagicha elektrodlararo oraliqning (E) don bilan tulishi natijasida elektrodlar
orasidagi olsquotkazuvchanlik oshadi natijada gazorazryadli lampa (YeL) yonadi va
releni (R) ishga tushiradi hamda don uzatish liniyasiga signalni uzatadi Sxemaga
R3 va R2 rezistorlardan tashkil topgan kuchlanish taqsimlagichi orqali 220 V
olsquozgaruvchan kuchlanish beriladi Bunday datchiklar namligi 13 foizdan yuqori
bolsquolgan donlar uchun qolsquollaniladi
51
217-rasm Elektrodli satx datchigining prinsipial sxemasi
laquoRUSraquo sath orsquolchagichi elektr olsquotkazuvchan va elektr
olsquotkazmaydigan suyuqliklarning sathini uzluksiz ravishda uzoq masofadan
olsquolchash va uni chiqishda olsquozgarmas tok signali kolsquorinishiga keltirish uchun
molsquoljallangan
Bu asbob agressiv va portlash hususiyatiga ega bolsquolgan suyuqliklar
muhitida ham ishlashi mumkin laquoRUSraquo sath olsquolchagichi gidromelioratsiya
oblsquoektlarida texnologik jarayonlarni nazorat qilish va boshqarish
shuningdek ochiq kanallarda sath olsquolchash datchigi sifatida ham qolsquollaniladi
laquoRUSraquo sath olsquolchagichi melioratsiya sohasida keng qolsquollanilayotgan
datchiklardan hisoblanadi chunki bu asbob yordamida olingan chiqish
signali olsquozgarmas tok signaliga aylantirilib uni uzoq masofaga uzatish
imkonini beradi Olingan tok signali statsionar olsquozgartkich orqali chastotaviy
yoki kodlashtirilgan signalga aylantirilib telemexanik sistema orqali
dispecher punktiga uzatilishi mumkin Ye-832 olsquozgartkichi shunday
elementlardan biri hisoblanib u olsquozgarmas tok signalini chastotaga aylantirib
beradi Ushbu olsquozgartkich bilan laboratoriya ishini bajarayotganda tanishish
mumkin Sath olsquolchagich tarkibiga birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) va uzatuvchi
olsquolchov olsquozgartgichi (OlsquoOlsquo) kiradi
laquoRUSraquo qurilmasining tarkibiy tuzilish sxemasi 218 - rasmda kolsquorsatilgan
Birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) quyidagi elementlardan tashkil topgan
52
siglsquoimli sezgir element I (yuqori karroziyaga qarshi xususiyatga ega bolsquolgan
fotoplastik izolyatsiyali PNFD nikelli olsquotkazgich) siglsquoimli generator -
olsquozgartkich 3 kalibrli siglsquoimlar batareyasi 2 va olsquozgarmas tok kolsquoprik
sxemasi (4) dan tashkil topgan elektron blok
Sezgir elementning olsquolchash uchun ajratilgan qismigacha bolsquolgan
siglsquoim quyidagicha aniqlanadi
Sn=Son+khH (216)
bu yerda SON - olsquolchov qismining boshlanglsquoich siglsquoimi
K ndash proporsionallik koeffitsiyenti (sezgir elementning konstruksiyasi va
tekshirilayotgan muhit bilan xarakterlanadi)
h ndash sathning olsquozgarayotgan qiymati
H ndash olsquolchov diapazon
Birlamchi olsquozgartkich tekshirilayotgan suyuqlik sathini olsquozgarishini
elektr siglsquoimga (S) aylantirib solsquongra yana bu signalni olsquozgarmas tokli
kuchlanishga olsquozgartirib berish uchun xizmat qiladi
Uzatuvchi olsquolchov olsquozgartkichi (OlsquoOlsquo) olsquozgarmas tok kuchaytirgichi 5 va
chiqish signalini bir melsquoyorga keltiruvchi kuchaytirgich 6 dan tashkil topgan
Bu olsquozgartkichning vazifasi
h-sath olsquolchagichning barcha qismlarini stabil olsquozgarmas kuchlanish bilan
talsquominlash
H-qayta boglsquolanish signalini hosil qilish
- bir hil qiymatga ega bolsquolgan olsquozgarmas tokning chiqish signalini hosil
qilish
Sxemadagi qayta boglsquolanish chiqishdagi tok signalining
olsquolchanayotgan suyuqlikning sathiga nisbatan chiziqli boglsquolanishini hosil
qiladi Chiqish signalini bir mеlsquoyorga keltiruvchi 6 kuchaytirgichdan olingan
signal suyuqlik sathining h holatiga tolsquoglsquori proporsional bolsquolib sath
kolsquorsatkichi hisoblanadi
53
218-rasm laquoRUSraquo sath olsquolchagichining tarkibiy sxemasi
262 Bosim datchiklari
Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan bosim datchiklarining turlari kolsquop
bolsquolib ular suyuqlik va gazlar bosimini olsquolchash uchun xizmat qiladi Kolsquopchilik
bosim datchiklarining ish prinsiplari bosim kuchini mexanik kuchlarga aylantirib
berish prinsipiga asoslangan bolsquoladi Bunday datchiklarning qabul qiluvchi
elementlari olsquolchanayotgan bosim talsquosirida bolsquoladi Yuqori bosimlarni olsquolchashda
bosim talsquosirida olsquotkazgichning elektr qarshiligi olsquozgarishi xodisasiga asoslangan
datchiklar qolsquollaniladi Gazlarning kichik bosimlarini nazorat qiladigan
datchiklarda esa ularning issiqlik olsquotkazuvchanligi yumshoqligi ionlanish darajasi
kabilar xisobga olinadi
Qishloq va suv xolsquojaligida mexanik qabul qilish elementiga ega bolsquolgan
suyuqlikli porshenli membranali hamda silfonli datchiklar qolsquollanilib kelinmoqda
Suyuqlikli bosim datchiklarining U-shaklli (219 a-rasm) qolsquonglsquoiroqchali
(219b-rasm) gidrostatik (219v-rasm) membranali (219 g-rasm) silfonli (219
d-rasm) manometrik trubkali (219 ye-rasm) turlari mavjud
U-shaklli suyuqlik datchiklarida bosimlar farqi F = F1 ndash F2 suyuqlik ustuni
oglsquoirligi bilan muvozanatlashadi
∆F = ήh (217)
Bu yerda ή- suyuqlikning solishtirma oglsquoirligi
54
Qolsquonglsquoiroqchali tizimlarda bosimlar farqi ∆F = F1 ndash F2 qolsquonglsquoiroqchani
aralashuvini hosil qiladi va natijada F1 bosimni aniqlash imkoniyati tuglsquoiladi
Gidostatik tizimlarda xalqali tarozili kameraning burilish burchagi bosimlar
farqi ∆F = F1 ndash F2 ga proporsional bolsquoladi
219-rasm Suyuqlikli bosim datchiklarining turlari
a) ndash U-shaklli b) ndash qolsquongiroqchali v) ndash gidrostatik g) ndash membranali d) ndash
silfonli e) ndash manometrik trubkali
Suyuqlikli bosim datchiklari aniq va bir melsquoyorda ishlashi bilan bir qatorda
ularning ekspluatatsion noqulayliklari (kichik oraliqlarda olsquolchash sharoitlari
faqatgina vertikal holatda ishlashi katta olsquolchamlarga ega bolsquolganligi kabilar)
sababli oxirgi paytlarda ularni olsquornini takomillashgan datchiklar egallamoqda
Membranali datchiklarda (219a-rasm) elastik plastina (membrana) nazorat
qilinayotgan muxit bosimi talsquosirida bolsquoladi va kontaktli tizim bilan mustaxkam
boglsquolangan shtokka talsquosir kolsquorsatadi Bunday turdagi datchiklar sodda tuzilishi
puxtaligi olsquolchovlarni yetarlicha aniqlik bilan olsquolchashi sababli ularni qolsquollash yil
sayin kolsquopayib bormoqda
Silfonli datchiklar (219b-rasm) egiluvchan materialdan yasalgan
gofrirovanli yupqa devorli trubkadan tashkil topgan bolsquoladi Тashqi va ichki
bosimlar farqini unga talsquosir qilayotgan kuch hosil qiladi Bu kuch talsquosirida
silfonning cholsquozilishi va qisilishi hosil bolsquoladi Silfonning bolsquosh uchini siljishi
kolsquorsatkich strelkasi va xarakatlanuvchan kontaktlari orqali amalga oshiriladi
a b v
g d e
55
263 Sarf datchiklari
Sarf datchiklarini qolsquollashda turli xil fizikaviy prinsiplardan foydalaniladi
Uzluksiz oquvchan suyuqliklar va gazlarning sarfini aniqlashning eng kolsquop
tarqalgani drosselli qurilmalarda bosimning olsquozgarishi bolsquoyicha olsquolchash usuli
hisoblanadi (220-rasm) Drosselli qurilmalar sifatida diafragmalar sopla va
Venturi trubkalari qolsquollaniladi
Drossel-diafragmali suyuqlik datchiklarida (220a-rasm) unga olsquornatilgan
trubkaning 1 ikkala tomonida 2 impulsli trubkalar joylashgan bolsquoladi Rezistor R
suyuqlik bilan shuntlanadi hamda bosim va tok olsquozgarishini proporsionalligini
talsquominlaydi Ikkilamchi jihozdagi tok I u quyidagicha aniqlanadi
Iu = a (P1 ndash P2) = a P (218)
220-rasm Sarf datchiklari
a) ndash drossel-diafragmali b) ndash vertikal qanotli tezlik v) ndash spiral-qanotchali
Bosim olsquozgarishi ∆R (Nm ) va sarf Q (m s) orsidagi boglsquolanish quyidagi
tenglik bilan ifodalanadi
Q =αs S0αg20
(219)
a b
v
56
Bu yerdaSp-diafragma teshigi yuzasim2 αs ndash sarf koeffitsiyenti
α-proporsionallik koeffitsiyenti ∆P-bosim olsquozgarishi Nm2 g-erkin tushish
tezlanishims2 ή-muxitning zichligikgm
3
Sarfni olsquolchovchi tezlik datchiklari suv suyuq yoqilglsquoi gaz va boshqa
moddalarni aniqlash schyotchiklarida qolsquollanilib kelinmoqda
Vertikal qanotli tezlik datchiklarida (220b-rasm) ular orqali olsquotadigan
suyuqlik vertushkani 2 aylanishiga sababchi bolsquoladi Bunda oqim tezligiga
propotsional bolsquolgan aylanish chastotasi quyidagicha bolsquoladi
n = av = aQS (220)
bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti aylmin
v ndash suyuqlik tezligigims
Q ndash suyuqlik sarfi m3s
S ndash datchikning ishchi yuzasi m2
Spiral vertushkali datchiklar (220v-rasm) suyuqlikni katta sarflarini
aniqlashda ishlatiladi Bunday turdagi datchiklar boshqa turdagi datchiklardan
farqli olsquolaroq truboprovodlarning notekis joylarida ham ishlash qobiliyatiga ega
Spiral vertushkaning aylanish chastotasi n (ayls) sarfga Q (m s) tolsquoglsquori
proporsional va qanot qadamiga l (m) teskari proporsional bolsquoladi
n = a Q S∆l (221)
264 Burchak tezligi datchiklari
Burchak tezligi datchiklari asosan 3 guruhga bolsquolinadi mexanik gidravlik
va elektrik
Burchak tezligining mexanik markazdan qochma datchigining kinematik
sxemasi 221a-rasmda kolsquorsatilgan Bunda yuklanma 1 markazdan qochma kuch
Fs = amw r talsquosirida prujinani 2 siqadi va valning aylanishi bolsquoyicha 5 muftani 3
siljitadi Muftaning siljishi induktiv olsquozgartirkichga uzatiladi va aylanish tezligi
hisoblanadi
57
Datchikning sezgirligi quyidagicha aniqlanadi
Kd = dFsdw = 2amwr (222)
bu yerda m - aylanayotgan yuklarning massasi r - yuklarning aylanish
radiusi w ndash aylanish burchak tezligi
Mexanik markazdan qochma datchiklar katta xatoliklarga ega va tezlikni
faqatgina kichik oraliqlarda olsquolchashga molsquoljallangan bolsquoladi
Gidravlik datchiklar (221b-rasm) asosan aylanish chastotasini proporsional
ravishda suyuqlik bosimga yoki sarf olsquozgarishiga aylantirib berish uchun hizmat
qiladi Bunday turdagi datchiklar nasosdan 1 suyuqlik bosimi olsquozgarishini qabul
qiluvchi prujinali porshendan 2 hamda aylanish chastotasini ulab boradigan
shkalalardan tashkil topgan bolsquoladi Bu turdagi datchiklarning amalda qolsquollanilishi
ularning murakkab tuzilishi va olsquolchovlarni yuqori darajada emasligi sababli
anchagina chegaralangan
Хozirgi davrda elektrik datchiklarning qolsquollanilishi keskin ravishda kolsquopayib
bormoqda Bunday datchiklar odatda olsquozgarmas yoki olsquozgaruvchan tokli
mikrogeneratorlar (taxogeneratorlar) shaklida bajarilgan bolsquoladi
a) b)
221-rasm Mexanik (a) va gidravlik (b) burchak tezligi datchiklari
Ularning chiqish kuchlanishi U aylanish chastotasiga proporsional bolsquoladi
U = a w (223)
bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti
58
Datchikning sezgirligi esa quyidagicha ifodalanadi
Kd = dUdw (224)
Chastotali elektrik tezlik datchiklari aylanish tezligini chastotaga yoki tok
va kuchlanish amplitudasiga olsquozgartirib beradi
Vaqt-impulsli datchiklarida (222a-rasm) elektr olsquotkazuvchan qatlam bilan
qoplangan 2 izolyatsion barabanning 1 aylanishi natijasida chap yotka navbati
bilan elektr zanjirini qolsquoshib va ochib turadi Natijada impulslar hosil qilinadi va
ularni ikkilamchi asbob A yozib boradi Impulslar soni quyidagicha topiladi
N = a w (225)
Bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti
Datchikning sezgirligi (imp srad) esa quyidagicha ifodaladi
Kd = dNdw (226)
Vaqt-impulsli datchiklarining asosiy kamchiligi ndash ularning
kontaklarini tez ishdan chiqib turishidir
Induksion tezlik datchiklarida (222b-rasm) olsquozgarmas magnitning 2
aylanishi natijasida cholsquolglsquoamda 2 olsquozgaruvchan (impulsli) kuchlanish hosil
qilinadi va u valning aylanish tezligiga proporsional bolsquoladi
222-rasm Elektrik tezlik datchiklari
d) - vaqt -impulsli e va j) ndash induksion
d e
j
59
27 Namlik datchiklari
271 Namlik korsquorsatgichlari xaqida tushuncha
Maxsulotlar va muxit namliklari asosiy kolsquorsatgich bolsquolib ularni texnologik
jarayonlarni avtomatlashtirishda boshqarish va vaqti-vaqti bilan nazorat qilish va
olsquolchab turish kerak bolsquoladi Maxsulot tarkibidagi namligi asosan absolyut (I) va
nisbiy (U) namlik kolsquorsatgichlari bilan baholanadi
Absolyut namlik quyidagicha ifodalanadi
1000
(227)
Bu yerda M ndash maxsulotdagi namlik massasi
Mo- absolyut quruq maxsulot massasi
Namlik esa quyidagicha aniqlanadi
1000 ММ
МФ (228)
Nisbiy namlik 10м
х
а
аУ (229)
bu yerda ax ndash xaqiqiy absolyut namlik
am ndash maksimal absolyut namlik
272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi
va ish prinsiplari
Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik namlik dachiklari elektrofizikaviy va
elektroparametrik turlariga bolsquolinadi Elektrofizikaviy datchiklar radiatsion va
magnitoyaderli rezonans dachiklarini olsquoz ichiga oladi Radiatsion dachiklarning ish
prinsipi nam muxitnig infraqizil nurlarni yuqori chastotali elektromagnit
tebralishlarni - nurlar va neytron nurlanishlarni qabul qilish darajasini olsquolchashga
60
asoslangan bolsquoladi Magnitoyaderli rezonans datchiklarining ish prinsipi esa
vodorod atomlari yadrosi va namlikning radiochastotali magnit maydonini qabul
qilishi prinsipida ishlaydi
Elektroparametrik datchiklar konduktometrik dielkometrik va gigrometrik
turlarga bolsquolinadi Konduktometrik datchiklar elektrokimyoviy olsquozgartirgichlar
tarkibiga kiradi va ishlash prinsipi muxitning elektr olsquotkazuvchanligini olsquozgarishi
natijasida namlikni aniqlashga asoslangan bolsquoladi Chiqish kolsquorsatgichi bolsquolib
bunda muxit olsquotkazuvchanligi hisoblanadi
Dielkometrik datchiklar dielektrik singdiruvchanlik (E=210 - qattiq jismlar
uchun E=81-suv uchun) yoki dielektrik isrof tangens burchagi qiymatlari bolsquoyicha
namlikni aniqlanadi
Gigrometrik datchiklar elektronli olsquozgartirgichlar guruhiga mansub bolsquolib
ularning ishlash prinsipi qolsquoshimcha gigroskopik zarrachalarning mexanik yoki
elektrik xarakteriskalarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi
Qishloq xolsquojaligi ishlab chiqarishida gazlar va xavo namliklari datchiklari
keng miqyosda qolsquollaniladi Ularning quyidagi turlari mavjud gigrometrik
dilatometrik datchiklar - namlik talsquosirida chiziqli olsquolchamlari olsquozgarishiga
gigristorlar elektropsixrometrlar xarorat - muvozanatli va kondensatsion
datchiklar - qarshilik olsquozgarishiga hamda radioskopik va infraqizil datchiklar - gaz
va xavoning fizikaviy xususiyatlarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi
Хavo namligini aniqlashning psixrometrik usuli quruq va suv bilan
namlangan ikki termometrlarni qolsquollashga asoslangan bolsquoladi Bu prinsipda
namlikni nazorat tizimi datchiklari-elektropsixrometrlar ishlaydi
Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi 223-rasmda keltirilgan
Muvozanatsiz kolsquoprikning ikki yelkasiga ikkita bir hil yarimolsquotkazgichli
termorezistorlar ulangan bolsquolib ular gigroskopik keramik trubkaga joylashtiriladi
Birlamchi trubkanig bir tomoni suvga tushuriladi ikkinchi tomoni esa xavoda
turadi Yalsquoni termorezistor (Rg) quruq trubkada joylashadi va uning xarorati xavo
xaroratiga teng bolsquoladi Suv bilan namlanadigan ikkilamchi trubkadagi
termorezitorning (R n) qarshiligi namning parlanishiga boglsquolik bolsquoladi va
61
buglsquolanish jarayonida xaroratning kamayishi hisobiga uning qarshiligi nisbatan
yuqori bolsquoladi Хavo namligi qanchalik kam bolsquolsa nam trupka sirtidan suvning
parlanishi tezroq bolsquoladi Bunda Rk va Rn orasidagi farq katta bolsquoladi va
olsquozgartirgichdagi (U) chiqish signali kuchliroq bolsquoladi
Rk Rk
Ut
R1 R2
223-rasm Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi
Maxsulotlar namligini aniqlaydigan elektrik datchiklar konduktometrik
(muxitning elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgarishi) dielkometrik (dielektrik
singdiruvchanligi E olsquozgarishi) radioizotopli elektroabsorbsionli ultrotovush va
SVCh (olsquota yuqori chastotali) datchiklarga bolsquolinadi
Konduktometrik va dielkometrik datchiklar silindrik yoki tekis xavo
kondensatorlaridan yasalgan elektrodlardan yoki igolkali elektrodlardan ham
tashkil topgan bolsquoladi Maxsulot kondensatorlar orasiga joylashtirib uning namligi
aniqlanadi
У
62
28 Generator datchiklari
Generator datchiklarida bevosita sezgir elementlar kirish signali (x) chiqish
signaliga (u) olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga
bolsquoladi va chiqish signali elektr yurituvchi kuch kolsquorinishida hosil bolsquoladi Bu
turdagi datchiklar juda sodda tuzilgan bolsquoladi va qolsquoshimcha energiya manbaisiga
ega bolsquolishi shart emas
Generator datchiklari induksion fotoelektrik plsquoezoelektrik va termoelektrik
datchiklari (termoparalar) guruxiga bolsquolinadi
281 Induksion datchiklar
Induksion datchiklarning ish prinsipi elektromagnit induksiya qonuniga
asoslangan bolsquoladi yalsquoni magnit oqimi olsquozgartirilayotgan konturda EYUK ҳosil
bolsquoladi
dt
dФWE 2
(230)
Induksion datchiklar 3 hil kolsquorinishga ega 1 Cholsquolglsquoamli 2 Ferromagnit
detali xarakatlanuvchi 3 Тaxogeneratorli
Induksion datchiklar qishloq va suv xolsquojaligi sohasida keng qolsquollaniladi
Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali uzluksiz
nazorat qilish sxemasi 225-rasmda keltirilgan
Uning ishlash prinsipi quyidagicha Bunkerni (1) donni tolsquolishi va uning
oglsquoirligini olsquozgarishi natijasida prujina (2) siqiladi Magnitlanmagan polsquolat olsquozak
(3) ketma-ket ulangan cholsquolglsquoamlardan (W1 va W2 ) iborat glsquoaltak (4) ichida
xarakatlana boshlaydi Bu ikkita cholsquolglsquoamlar kolsquoprik sxemaning (5) ikki qolsquoshni
yelkasini tashkil etadi Sxemadagi kolsquoprikning bitta diagonaliga olsquolchov asbobi
ulangan ikkinchisiga esa maxsus talsquominlash blokidan olsquozgaruvchan kuchlanish
uzatiladi
63
224-rasm Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali
uzluksiz nazorat qilish sxemasi
282 Fotoelektrik datchiklar
Fotoelektrik datchiklar guruxiga kiruvchi fotodiodlar va ventilli
fotoelementlarning ish prinsipi ichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan bolsquoladi
Ichki fotoelektrik effekt uruglsquolik oqimi talsquosirida erkin elektronlar olsquozining
energetik holatini olsquozgartirib moddaning olsquozida qolishi xodisasi bilan
xarakterlanadi Bunda modda ichida kolsquocha oladigan erkin zaryadlar hosil bolsquoladi
Erkin zaryadlar modda ichida kolsquochganda fotoelektr yurituvchi kuchlarni hosil
qiladi (ichki fotoeffektli fotoelementlar shu prinsipda qurilgan) yoki elektr
olsquotkazuvchanlikni olsquozgartiradi (fotoqarshiliklar shu prinsipda qurilgan)
Ichki fotoeffektli fotoelementlar kolsquopincha ventilli fotoelementlar deb
ataladi Selenli fotoelementlar eng kolsquop tarqalgan fotoelementlar hisoblanadi
Selenli fotoelementning tuzilishi va sxemasi 225 a-rasmda uning xarakteristikasi
esa 225 b-rasmda kolsquorsatilgan
64
Ф
1
2
3
4
а) b)
225-rasm Fotoelement va uning tavsifnomasi
Element (225a-rasm) yupqa oltin qatlami 1 berkituvchi qatlam 2 selenli
qatlam 3 va polsquolat taglik 4 dan iborat Selenning oltin bilan chegarasida berkituvchi
qatlam hosil bolsquoladi bu qatlam detektorlik xususiyatiga ega bolsquolib yoruglsquolik oqimi
bilan urib chiqarilgan elektronlarning orqaga qaytishiga imkon bermaydi
Yoruglsquolik oqimi oltin qatlamidan olsquotib ventilli fotoeffekt hosil qiladi shunda
elektronlar yoritilgan qatlamdan yoritilmagan (izolyatsion berkituvchi qatlam bilan
ajratilgan) qatlamga olsquotadi
2821 Fotorezistorlar
Fotorezistor ndash yarim olsquotkazgich fotoelektrik asbob bolsquolib bunda foto
olsquotkazuvchanlik hodisasi qolsquollaniladi yalsquoni optik nurlanish talsquosirida yarim
olsquotkazgichni elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Fotorezistor tuzilishi quyidagi
rasmda kolsquorsatilgan
226 rasm Fotorezistorning tuzilishi va ulanish sxemasi
1-plyonka yoki plastik 2-dielektrik material
65
Asosiy kattaliklari
ф
IS
ф
i (231)
Qoronglsquoulik qarshiligi ndash yoritilmagan fotorezistorlarning qarshiligi qiymati
teng diapazonga ega Rk =102
109 Om
Ishchi kuchlanishi ndash ishchi kuchlanish qiymati fotorezistor olsquolchamlariga
boglsquoliq yalsquoni elektronlar orasidagi masofaga boglsquoliq ravishda 1-1000 V gacha
tanlanadi
Shuni talsquokidlash kerakki fotorezistorlarning kattaliklari tashqi muhit talsquosirida
olsquozgaradi Fotorezistorlar afzalligi yuqori sezgirligi nurlanishning infraqizil
qismida qolsquollash mumkinligi olsquolchamlari kichikligi va doimiy tok va
olsquozgaruvchan tok zanjirlarida qolsquollash mumkinligi
2822 Fotodiodlar
Fotodiod deb yarim olsquotkazgichli fotoelement asbob bolsquolib bitta elektron-
kovakli olsquotishga va ikkita chiqishga egadir Fotodiodlar ikki xil rejimda ishlashi
mumkin 1) tashqi elektr energiya manbaisiz (fotogenerator rejimida) 2) tashqi
elektr energiya manbai yordamida (fotoolsquozgartgich rejimida)
227 rasm Diodning tuzilishi
66
2823 Optoelektron asboblar
Optoelektron asbob deb elektr signalini optik signalga (nur energiyasi)
olsquozgartiruvchi bu energiyani indekatorlarga yoki fotoelektrik olsquozgartkichlarga
uzatuvchi asboblarga aytiladi
Kolsquop tarqalgan optoelektron asboblardan biri optrondir Optron nurlanish
manbasi va qabul qilgichdan tuzilgan bolsquoladi Bu ikkalasi bir korpusga
joylashtirilgan va bir biri bilan optik va elektr boglsquoliklikka ega bolsquoladi
Elektron qurilmalarni optronlar aloqa elementi funksiyasini bajaradi bunda
malsquolumot optik nurlar orqali uzatiladi Buning hisobiga galvanik boglsquolanish
bolsquolmaydi va elektron uskunalarga salbiy talsquosir etuvchi qayta boglsquolanishlar
bolsquolmaydi
228 rasm Optronni tuzilishi
1- Chiqishlar 2 - Fotoqabul qilgich 3-Korpus 4-Optik muhit 5-Svetodiod
Optronlar malsquolumot tolsquoplash va saqlash qurilmalarida registorlarda va
hisoblash texnikasi qurilmalarida qolsquollaniladi
Zamonaviy optoelektrnonlarda nur chiqaruvchi sifatida svetodiodlar foto
qabul qilgich sifatida esa fotorezistorlar fototiristorlar qolsquollaniladi
Qolsquollanilgan foto qabul qilgich turiga qarab optronlar ndash fotorezistorli
fotodiodli fototranzistorli va fototiristorlilarga bolsquolinadi
67
229- rasm Optronlarning shartli grafik belgilanishi
a) rezistorli b) diodli v) fototranzistorli g) fototiristorli
Fotoelektrik asboblarni belgilash tizimi Fotoelektron asboblar xarf-sonli
kod bilan belgilanadi - birinchi element xarflar asbob guruxini bildiradi frndash
fotorezistorlar fdndashfotodiodlar
- ikkinchi element harflar ndashasbobni tayyorlangan materialini kolsquorsatadi GO ndash
germaniy GB ndash germaniy legirlangan brom GZ ndash germaniy legirlangan
oltingugurt bilan GK ndash germaniy kremniyli birikma K-kremniy KG ndash kremniy
legirlangan geliyli RG- arsenidli galliy va xk
- uchinchi element ndash001 dan 999 gacha sonlar ishlab chiqarish nomeri
- tolsquortinchi element ndash harf yarim olsquotkazgich fotoasboblar podgruppasini
belgilaydi u-Unipolyar fotorezistor B ndash bipolyar fotorezistorlar L ndash kuchkili
fotodiodlar Svsvlvn FDGZ-001K ndash fotodiod germaniyli legirlangan
oltingugurtli ishlab chiqarilgan nomeri 001
Optoelektronik datchiklar qishloq va suv xolsquojaligida va sanoatda keng
qolsquollanilib kelinmoqda 230-rasmda yerga ishlov berish agregatini avtomatik
bajarishda olsquosimliklar qatorini nazorat qilish fatodatchikning sxemasi keltirilgan
230-rasm Yerga ishlov berish agregatini avtomatik boshqarish tizimida
olsquosimliklar qatorini fotodatchik yordamida nazorat qilish sxemasi
12-yoruglsquolik manbai 34-fotoqarshilik
56-kuchaytirgichlar 78-ijro mexanizmlari
a b v g
68
Ushbu datchik ishlov berish agregatining ikki tomonidan joylashtiriladi va
ular yoruglik manbasidan (1 2) fatoqarshilikdan (3 4) kuchaytirgichdan (5 6)
va ijro mexanizmidan (7 8) tashkil topgan Qurilmaning ishlash prinsipi
quyidagicha agregatning chetga chiqishi sodir bolsquolsa yoruglsquolik manbasi bilan (1
yoki 2) fatoqarshilik (3 yoki 4) oraliglsquoini olsquosimlik tolsquosib qoladi va bunda yoruglsquolik
nuri fotorezistorga tushmay qoladi Natijada kuchaytirgich chiqishida (5yoki6)
signal xolati olsquozgaradi va ijro mexanizmini (7 yoki 8) ishlab ketishga sabab
bolsquoladi yani ishlov berish agregati avtomatik ravishda xarakat qilishini tashkil
etadi
Bugungi kunda fotodatchiklar dalalardagi xashoratlar xarakatini va sonini
aniqlashda metroda xarakatlarni nazorat qilishda kolsquocha yorugligini boshqarish
kabi jarayonlarda qolsquollanilib kelinmoqda
283 Prsquoezoelektrik datchiklar
Prsquoezoelektrik datchiklarni (231-rasm) ishlash prinsipi balsquozi kristall
moddalarning mexanik kuch talsquosirida elektr zaryad hosil qilish qobiliyatiga
asoslangan Bu xodisa p yezoeffyekt deb ataladi
Plsquoezoeffekt kvars turmalin segnet tuzi bariy titanat va boshqa moddalar
kristallarida kuzatiladi Bu tipdagi asboblarda kolsquopincha kvars ishlatiladi
Kvarsning plsquoezo elektroeffekti +500deg S gacha bolsquolgan temperaturaga boglsquoliq
emas lekin +570deg S dan oshgan temperaturada bu effekt nolga teng bolsquolib qoladi
Pezoelektrik datchiklarning hosil qiladigan EYUK bosimga proporsional
bolsquolib quyidagi formula orqali aniqlanadi
С
FаU х0 (232)
bu yerda ndash S - datchikning umumiy siglsquoimi
Fx - mexanik bosim
a0 - proporsionallik koeffitsiyenti
69
231-rasm Pezoelektrik datchikning sxemasi
Ushbu datchikning sezgirligi
хF
Uд
К (233)
Kolsquorib chiqilgan prinsipda pezoelektrik manometrlar ishlaydi (232-
rasm)
232-rasm Pezoelektrik manometrning sxemasi
1-bosim memranasi 2 5-metall qistirmalar 3-potensial qistirma
4-izolyatsion olsquotkazgich 6-sharik
Plsquoezokvars manometrning tuzilish sxemasi 4-rasmda keltirilgan
Olsquolchanayotgan bosim membrana 1 orqali kvars plastinkalar 7 ga talsquosir qiladi Bu
plastinkalarning metall kistirma 2 ga tegib turgan ichki tomonida bir hil ishorali
zaryadlar paydo bolsquoladi Plastinkalarning ichki tomonidagi potensial qistirma 3
70
bilan ulangan va izolyatsiyalangan olsquotkazgich 4 orqali olinadi plastinkalarning
ustki tomonidagi potensial esa korpus metall qistirmalar 2 va 5 membrana 1 va
sharik 6 orqali olinadi Olsquolchanayotgan bosimga proporsional bolsquolgan potensiallar
farq plastinalardan olinib kuchaytiruvchi lampa setkasiga uzatiladi
284 Тermoelektrik datchiklar (termoparalar)
Хaroratni olsquolchashning termoelektrik usuli termoelektrik termometrning
(termoparaning) termoelektrik yurituvchi kuchi (termo eyuk) xaroratiga
boglsquolikligiga asoslangan Bu asbob -2000S dan 2500
0S gacha bolsquolgan xaroratlarni
olsquolchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy tekshirish ishlarida keng qolsquollaniladi
Тermoelektrik termometrlar yordamida xaroratni olsquolchash 1821 yilda
Zeebek tomonidan kashf etilgan termoelektrik xodisalarga asoslangan Bu
xodisalarning xaroratlarni olsquolchashda qolsquollanilishi ikki hil metall simdan iborat
zanjirda ularning kavsharlangan joyida xaroratlar farqi hisobiga hosil bolsquoladigan
EYuK effektidan iborat ТEYuK hosil bolsquolishining sababi erkin elektronlar
zichligi kamroq metallga diffuziyasi bilan izoxlanadi Shu paytda ikki xil
metallning birikish joyida paydo bolsquoladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik
kolsquorsatadi Elektronlarning diffuzion olsquotish tezligi paydo bolsquolgan elektr maydon
talsquosiridagi ularning qayta olsquotish tezligiga teng bolsquolganda xarakatli muvozanat
holati olsquornatiladi Bu muvozanatda A va V metallar orasida potensiallar ayirmasi
paydo bolsquoladi Elektronlar diffuziyasining intensivligi olsquotkazgichlar birikkan
joyning xaroratiga ham boglsquoliq bolsquolgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda
hosil bolsquolgan eyuk ham turlicha bolsquoladi
Тermoelektrik termometrlarni yaratish uchun ishlatiladigan termoelektrod
materiallar bir qator xususiyatlarga ega bolsquolishi shart chunonchi issiqqa
chidamlilik va mexanikaviy mustaxkamlik kimeviy inertlik termoelektr bir xillik
stabillik va termoelektr xarakteristikani tiklash teyukning temperaturaga
bolsquolgan (chiziqli xarakteristikasiga yaqin va bir ishorali) boglsquolanishi yuqori
sezgirlik
71
Тermoparalarning quyidagi turlari mavjud
1 Platinarodiy - platina termopara (ТPP)- neytral va oksidlanadigan muxitda
ishonchli ishlaydi ammo tiklanish atmosferasida ayniqsa metall oksidlari
termoparaga yaqin joylashgan yerda tez ishdan chiqadi Metall buglsquolari va uglerod
(ayniqsa uning oksidi) platinaga zararli talsquosir kolsquorsatadi
2 Platinarodiy (30- rodiy)- platinarodiy (6- rodiy) termopara (ТPR-306
tip) Bu termoparalarning asosiy xususiyati 18000S gacha temperaturani olsquolchash
va kichik teyuk ga ega bolsquolishdir
3 Хromel - alyumel (ТХA tip) termopara nodir bolsquolmagan metallardan
tayyorlangan termoparalar orasida eng turglsquouni hisoblanadi Musbat elektrod-
xromel (89 Ni 98 Cr 1 Fe 02 Mn) qotishmadan manfiy elektrod-almel
esa (94 Ni 2 Al 25 Mn 1 Si 05 Fe) qotishmadan iborat ТХA
termopara 1300 0S gacha bolsquolgan temperaturani olsquolchash uchun qolsquollaniladi
4 Хromel-kopel termopara (ТХK)- turli muxitlarning temperaturasini
olsquolchash uchun ishlatiladi Manfiy elektrod - kopel mis va nikel qotishmasidan
(59 Cu 44 Ni) iborat ТХK termopara 800 0
S gacha temperaturani olsquolchash
uchun ishlatiladi uning teyuk boshqa termoparalarnikiga qaraganda ancha katta
5 NK - SA qotishmalaridan tayyorlangan (ТNS tipidagi) termopara erkin
uchining temperaturasiga tuzatish kiritishni talab qilmaydi chunki 200 0
S gacha
temperaturani olsquolchaydigan termoparaning teyuk amalda nolga teng Yuqorigi
temperatura chegarasi 1000 0
S Platina gruppasidagi ТPP va ТPR termoparalari 05
yeki 1mm diametrda tayolsquorlanib chinni munchoq yoki trubka bilan
izolyatsiyalanadi ТХA ТХK va ТNS termoparalar 0732 mm diametrlik simdan
tayyorlanib sopol munchoq bilan izolyatsiya qilinadi
Mexanikaviy tayziq va olsquolchanayotgan muxit talsquosiridan saqlash uchun
termopara elektrodi himoya armaturasi ichiga olinadi
Yuqorida aytilganidek termopara bilan temperaturani olsquolchash paytida
termoparaning erkin uchlaridagi temperaturaning olsquozgarishiga qarab tuzatish
kiritiladi Sanoatda avtomatik ravishda tuzatish kiritish uchun elektr kolsquoprik
sxemalar qolsquollaniladi
72
233-rasm Тermoelektrik termometrning prinsipial sxemasi
a b
v
g
73
3-bob Avtomatika relelari
31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi
Rele deb malsquolum bir kirish signali olsquozgarganda chiqish signali sakrashsimon
olsquozgaruvchi moslamaga aytiladi Rele qishloq xolsquojalik avtomatikasida eng kolsquop
qolsquollaniladigan elementlardan biri hisoblanadi Тalsquosir qiladigan fizik kattaliklariga
qarab ular elektrik mexanik magnit issiqlik optik radioaktiv akustik va kimeviy
relelarga bolsquolinadi
Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik relelar olsquoz navbatida 9-turga bolsquolinadi (31-
rasm)
Avtomatikaning elektrik relelari
Elektromagnit Magnitoelektrik Elektrodinamik
Induksion Ferromagnit Elektron
Ion Elektroissiklik Rezonans
31-rasm Elektrik relelarning klassifikatsiyasi
Elektromagnit relelarida chulglsquoamdan olsquotayotgan tok talsquosirida magnit
maydon xosil bolsquolib yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgartiriladi
Magnitoelektrik relelarda chulglsquoam ramka kurinishida bajarilib olsquozgarmas
magnit maydonida joylashtirilgan Chulglsquoamdan tok utayotganda ramka prujinani
kuchini yengib xarakatga keladi va kontaktlarning xolatini uzgartiradi
74
Elektrodinamik rele ish prinsipi buyicha magnitoelektrik relega olsquoxshash
lekin undagi magnit maydoni maxsus uyglsquootish cholsquolglsquoami bilan hosil etiladi
Induksion relening ish prinsipi relening cholsquolglsquoami hosil qiladigan
olsquozgaruvchan magnit oqimi va xarakatlanuvchan diskda hosil bolsquoladigan tok
olsquozaro talsquosiriga asoslangan
Ferromagnit relelar magnit kattaliklari (magnit oqimi magnit maydoni
kuchlanganligi) yoki ferrodinamik materiallarining magnit tavsifnomalari
olsquozgarilishi talsquosirida ishlaydi
Elektron va ion relelari bevosita kuchlanish yoki tok kuchi natijasida hosil
bolsquoladigan sakrashsimon olsquozgarishlar talsquosirida ishlaydi
Elektroissiqlik relelari xarorat talsquosirida ishlaydi Ularning ish prinsipi
yuqorida kolsquorib chiqilgan bimetalik va bilatomitrik datchiklarning ish prinsipiga
olsquoxshash bolsquoladi
Rezonans relelari ish prinsipi elektrik tebranish tizimlarda hosil bolsquoladigan
rezonasga asoslangan
32 Relelarning asosiy korsquorsatkichlari
1 Ishga tushish kolsquorsatkichi - relelar ishga tushish paytidagi kirish
kattaligining eng kichik qiymati - Хit
2 Qolsquoyib yuborish kolsquorsatkichi-relening oldingi holatiga qaytishi uchun
zarur bolsquolgan kirish kattaligining eng katta qiymati - Хkyu
3 Qaytish koeffitsiyenti-Kk=Хkyu Хit nisbati
4 Ishchi parametri - rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish
kattaligining qiymati (nominal) rejimidagi - Хish
Zahira (zapas) koeffitsiyenti
ishga tushishi
51
тХи
Хиштиз
75
qolsquoyib yuborish 01
шХи
юХкюзк
6 Kuchaytirish koeffitsiyenti - kontaktlardagi quvvatning kirish signalidagi
quvvatga nisbati
Риш
РконтКк
Relelarning yana bir muxim parametrlaridan (32- rasm) biri - ularning ishga
tushish va qolsquoyib yuborish vaqtlari Cholsquolglsquoamga kuchlanish berilganda u shu
vaqtning olsquozida ishga tushmasdan balki bir oz vaqtdan keyin ishga tushadi Ushbu
Т it vaqt ishga tushish vaqti deb ataladi Kuchlanish cholsquolglsquoamidan ajratilganda
ham qolsquoyib yuborish malsquolum bir vaqt ichida amalga oshadi - Тk 10 Bu vaqt quyib
yuborish vaqti deyiladi Ushbu inersionlik chulglsquoamning katta induktivlik bilan
tushuntiriladi Grafikdagi 0 nuqtasi chulglsquoamni manbaga ulanishiga tolsquoglsquori keladi
Т siljish vaqti mobaynida relening xarakatlanuvchi qismlari tinch xolatda bolsquoladi
Тok esa I toki qiymatigacha olsquosadi Т=Т vaqt mobaynida relening xarakatlanuvchi
qismlari bir turglsquoun holatdan ikkinchi turglsquoun holatga olsquotishadi Shundan keyin
tok olsquozining nominal kolsquorsatkichi ndash I n gacha oshadi
Kuchlanish ajratilishi bilan relening toki Т gacha kamayadi Bu vaqtda
yakor olsquozining eski holatiga qaytadi Demak relening ajralishi Т vaqt mobaynida
amalga oshadi
Ishga tushish vaqtiga qarab relelar tez xarakatlanuvchi (Т=50-150 ms) olsquorta
xarakatlanuvchi (Т=1-50 ms) va sekin xarakatlanuvchi (Т=015-1 s) Agar Т = 1
sek bolsquolsa bunday rele vaqt relesi deyiladi
33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari
Relelarning puxtaligi va kontaktlarining kommutatsion xususiyatlari asosan
kontaktlarga boglsquolik Relelarning kontaktlari quyidagi ekspluatatsion kolsquorsatkichlar
bilan tavsiflanadi
Ruxsat etilgan chegaraviy tok ndash I re Bu kolsquorsatkich kontaktlar qizib
olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini yolsquoqotmaydigan xarorat bilan
76
aniqlanadi Ruxsat etilgan chegaraviy tokni oshirish uchun kontaktlarning
qarshiligini kamaytirib ularning sovitish yuzasini oshirish kerak
Ruxsat etilgan chegaraviy kuchlanish-U re Kontaktlar olsquortasidagi
izolyatsiyani va kontaktlararo masofada teshib olsquotish kuchlanishi bilan aniqlanadi
Ruxsat etilgan chegaraviy quvvat ndash R re Bu kolsquorsatkich kontaktlar ajralish
jarayonida turglsquoun - yoyni (dugani) hosil qilmaydigan zanjirning quvvati bilan
aniqlanadi
Kontaktlarning ish rejimini yengillashtirish maqsadida kontaktlarga (32 -
rasm a b) yoki cholsquolglsquoamga (32 - rasm v g d) shunt sifatida qolsquoshimcha
elementlar ulash maqsadga muvofiqdir
Cholsquolglsquoamning induktivligi hisobiga yiglsquoilgan magnit energiyasi
kontaktlararo masofada sarflanmasdan rezistor va kondensator yoki
cholsquolglsquoamning olsquozida sarflanadi Rezistor qarshiligi cholsquolglsquoamning aktiv
qarshiligidan 5-10 barobar katta bolsquolishi kerak Kondensatorning siglsquoimi esa S=
05 - 20 mkf
32-rasm Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar
34 Elektromagnitli relelar
Yuqorida aytilgan relelarning orasida qiishloq xolsquojaligi avtomatikasida eng
keng qolsquollaniladigani elektromagnit relelaridir Eng oddiy elektromagnit relesining
sxemasi 33 -rasmda kolsquorsatilgan
a b v g d
77
33-rasm Elektromagnitli relening sxemasi
Cholsquolglsquoamdagi 3 kuchlanish talsquosirida hosil bolsquolgan magnit maydon
xarakatlanuvchi yakorni 1 qolsquozglsquoalmas olsquozakka 2 tortadi Yakorning xarakati
natijasida kontaktlar 5 ulanadi Kuchlanish ajratilsa prujina 4 talsquosirida kontaktlar
eski holatiga qaytadi Qoldiq magnit oqimi talsquosirida yakor tez ajratish maqsadida
uzoqqa nomagnitik materialdan bajarilgan shtift qotiriladi Cholsquolglsquoamdagi tokning
kolsquorinishi bolsquoyicha elektromagnit relelar olsquozgarmas hamda olsquozgaruvchan tok
sanoat va yuqori chastotali relelarga ajratiladi Relelarning tolsquoglsquori va puxta ishi
ularning tortish va mexanik tavsifnomalari olsquozaro moslanganlikka boglsquoliq Тortma
tavsifnoma - bu cholsquolglsquoamning elektromagnit kuchlanganligi va yakor bilan olsquozak
olsquortasidagi havo oraliglsquoi oralaridagi boglsquoliqlik Mexanik tavsifnoma esa
prujinaning kuchlanganligi bilan yakorning solsquorilish oralaridagi ochiqlilik relening
ishga tushish sharti ndash uning tortish tavsifnomasi (94 b-rasm) mexanik
tavsifnomasi ustida bolsquolishi kerak Qolsquoyib yuborish sharti esa aksincha tortish
tavsifnomalari minimumdan maksimumgacha olsquozgarilayotganda har hil amper -
olsquoramlar soni uchun gepper bolalar oilasidir Relening qolsquoyib yuborishi ekyu
nuqtasida amalga oshadi Тok oshishi bilan yakor 4 nuqtasida siljiydi lekin uzoqqa
faqat 3 nuqtasida eit nuqtasida yopishadi
78
4-bob Mantiqiy elementlar
41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari
Хalq xolsquojaligining hamma tarmoqlarida mehnat unumdorligi bilan mos
ravishda avtomatlashtirish darajasining olsquosishi elektr qurilmalari sxemalarining
murakkablashuviga olib keladi Bu sxemalardagi asosiy qurilma rele hisoblanadi
U qoidaga binoan elektr signallarining kolsquopayishi kuchayishi va bloklash uchun
xizmat qiladi Relelar ishining ishonchligi esa yuqori emas Relening
qolsquozglsquoaluvchan elementlari deyiladi tebranishdan vintli birikmalarning mexanik
mustaxkamligi buziladi kontaktlar kuyadi va xokazo Shuningdek tashqi omillar
yalsquoni xaroratning kolsquotarilishi chang agressiv muhit talsquosiri metall narsalarning
oksidlanishiga elektr ulanishning buzilishiga olib keladi Bundan tashqari rele juda
hajmdor qurilma U ishlayotganda shovqin va tebranishlar tarqatadi Ular katta
oglsquoirlikka va inersionlikka ega
Zamonaviy elektronikada rele qurilmalari olsquorniga ularning vazifasini tolsquola
bajara oladigan kontaktsiz elementlar qolsquollaniladi Releli va kontaktsiz sxemalarda
signalning olsquotishi maxsus matematik apparat yordamida yoziladi Bu tolsquoglsquorida
quyida tushuncha beriladi Mantiq algebrasi fikrlar orasidagi turli mantiqiy
boglsquolanishlarni olsquorganadi va faqat ikkita qiymat xaqiqiy ―I va sohta ―O bilan ish
kolsquoradi Mantiq algebrasida uchta asosiy mantiqiy funksiya bor
1 Mantiqiy kolsquopaytiruv yalsquoni konlsquoyunksiya ―VA
2 Mantiqiy qolsquoshuv yalsquoni dizlsquoyunksiya ―YoKI
3 Mantiqiy inkor ―YOlsquoQ
Logika algebrasi - bu 0 va 1 qiymatlarini qabul qilib olsquozgaruvchan
kattaliklar olsquortasidagi boglsquoliqliqni olsquorganadigan analiz va sintez matematik
apparatidir Bu ikkita qiymatga har hil olsquozaro qarama-qarshi hodisalar shart va
holatlar qolsquoyiladi Masalan kontaktning ulanishi-1 kontaktning ajralishi-0 signal
mavjudligi-1 signalning yolsquoqligi-0 yopiq zanjir-1 ochiq zanjir-0 Bu yerda
79
shuni nazarda tutish kerakki 0 va 1 raqamlari miqdoriy nisbatni anglatmaydi va
son ham emas balki ular simvol hisoblanadi
Logik orsquozgaruvchi deb faqat ikkita 0 va 1 qiymatlarini qabul qiluvchi
kattalikka aytiladi Logik funksiya deb-argumentlari kabi faqat 0 va 1 qiymatlarni
qabul qiluvchi funksiyaga aytiladi
Logik funksiyalarda kirishdagi va olsquozgaruvchi qiymatlarning turli xil
amallari termalar deyiladi Kirishdagi olsquozgaruvchilar qiymatlari va logik
funksiyalar qiymatlari termasi funksiyaning haqiqiylik jadvali deyiladi Jadvaldan
foydalanishning afzalligi shundaki funksiyaning matematik yozuvi uning tarkibini
hamma vaqt ham yaqqol kolsquorsatavermaydi Quyida asosiy funksiyalar tolsquoglsquorisida
bayon berilgan
42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar
1 laquoТAKRORLOVChIraquo
laquoТAKRORLOVChIraquo funksiyasining matematik kolsquorinishi y= k x bolsquolib
bu ifoda logik elementning chiqish signali y kirish signali x dan k marta farq
qilishini anglatadi
Bunda ularning ishoralari bir xil Bunday elementlar kirish signalini
kuchaytiruvchi va bolsquoluvchilar hisoblanadi
Haqiqiylik jadvali
Rele ekvivalent sxemasi
1 х y
Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi
х
0 0
1 1
у
HL
у
х
у
80
Sxemali yechimi
41- rasm
2 ldquoEMAS rdquo
― EMAS funksiyasi logik inkor deyiladi va matematik kolsquorinishi
quydagicha y= x Bu ifoda elementning chiqishdagi y signali kirishdagi x
signali bolsquolmaganda mavjudligini va aksincha bolsquolishini anglatadi
1 Prinsipial sxemada belgilanishi
Хaqiqiylik jadvali
Rele ekvivalent sxemasi
Sxemali yechimi
42 - rasm
3 ldquo VA rdquo
―VA funksiyasi logik kolsquopaytirish yoki konyuksiya deyiladi va matematik
y = x1 x2 kolsquorinishda ifodalanadi Bu funksiya logik elementning kirishdagi x1 va
x 1 10 1 1 4 13 y HL
y x
х
0 0
1 1
у
y HL х 1 10 1 14 13
81
x2 signallari faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina chiqishdagi y signali hosil
bolsquolishini anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanish
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
1 1 1
0 1 0
1 0 0
0 0 0
Sxemali yechimli
43 - rasm
4 ldquo YoKI rdquo
―YoKI funksiyasi logik qolsquoshish yoki dizyunksiya deyiladi va matematik
ifodalanishi quydagachi y= x1 V x2 Bu ifoda logik elementning kirishda hech
bolsquolmaganda x1 yoki x2 mavjud bolsquolsa chiqishdagi y signali paydo bolsquolishini
anglatadi V -mantiqiy qolsquoshuv
o
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
у HL
у
х2 х1
х1
y
х2 amp
HL 13 y 4
amp
1 1 9 12
x1 1 5
x2 2 7
х1
х2
HL у
у
х1 y
х2
1
82
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
0 0 0
0 1 1
1 0 1
1 1 0
Sxemali yechimi
44 - rasm
5 ldquoVA-EMASrdquo
―VA-EMAS funksiyasi Sheffer shtrixi yoki operatsiyasi deyiladi va
matematik y= x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi U logik elementning chiqishdagi y
signali kirishdagi x1 va x2 signali faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina hosil
bolsquolmasligini anglatadi
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
0 0 1
0 1 1
1 0 1
1 1 0
HL 13 y 4
amp
1 1 9 12
x1 1 5
x2 2 7
y x
x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi
у HL
у
х2 х1
83
Sxemali yechimi
45 - rasm
6 ldquoYОKI-EMASrdquo
―YoKI-EMAS funksiyasi Pirs strelkasi yoki jarayoni deyiladi va
matematik ifodalanishi y= x1 v x2 Buning malsquonosi shuki qachonki F kirishdagi x1
yoki x2 da signal bolsquolgandagina logic elementning chiqishda signal bolsquolmaydi
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
0 0 1
0 1 0
1 0 0
1 1 0
Sxemali yechimi
46 - rasm
y x
x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi
HL 13 y 14
amp
1 1 9 10
x1 1 5
x2 2 7
HL y 14 13
1
x1 1 10
x2 2 12
84
7 ldquoUShLAB ТURIShrdquo
―UShLAB ТURISh funksiyasi matematik y=x(t-r) kolsquorinishida
ifodalanadi Bu funksiya logik elementning chiqishdagi y signali kolsquorinishida x ga
signal berilganda r vaqt olsquotgandan keyin hosil bolsquolishini anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Sxemali yechimi
47 - rasm
8 ldquoMAN QILMOQrdquo
―MAN QILMOQ funksiyasi matematik y= 1x 2x kolsquorinishida ifodalanadi
va u logik elementning chiqishdagi y signali faqat kirishdagi x2 signalining
mavjudligi va man qiluvchi x1 signalining yolsquoqligi paytida hosil bolsquolishini
anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
х1
y
х2 amp
х y
HL y 6 13 x 1 11
85
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
1 1 1
0 1 0
1 0 0
1 0 0
Sxemali yechimi
48- rasm
9 ldquoIMPLIKATSIYArdquo
―IMPLIKATSIYA funksiyasi matematik y=x1 v x2 kolsquorinishida
ifodalanadi U logik elementning chiqishidagi y signali kirishdagi x2 signali yolsquoq
bolsquolsa yoki x1 signali bor bolsquolsa mavjud ekanligini anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
х1
y
х2 amp
HL 13 y 14
1 1
x2 1 10
x1 2 8
86
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
1 1 1
0 1 0
1 0 1
0 0 0
Sxemali yechimi
49 - rasm
10 ldquoХOТIRArdquo
―ХOТIRA funksiyasi matematik y2 = (x1 v y1) 2x kolsquorinishida ifodalanadi
Bu funksiya quyidagini anglatadi logik elementning kirishdagi x1 ga signal berilsa
(xotirani ulash) tolsquoglsquoridagi chiqishda signal hosil bolsquoladi Bu holat kirishdagi x2
ga signal berguncha (xotirani olsquochirish) saqlanadi va kirishdagi x1 ning holatiga
boglsquoliq emas
Rele ekvivalent sxemasi
Sxemali yechimi
410 - rasm
х2 х1
y1
HL у2
у
HL 13 y 4
1 1
x2 1 10
x1 2 8
HL 13 y 16
1 1
x2 1 10
x1 2 8
87
11 laquoVA-YОKIraquo
―VA-YoKI funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik kolsquorinishida
ifodalanadi va u quyidagini anglatadi mantiq elementining chiqishida signal
kirishdagi signallar x va x yoki x va x bir vaqtning olsquozida bolsquolganda paydo
bolsquoladi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
12 laquoEKVIVALENТLIKraquo
―EKVIVALENТLIK funksiyasi y= x1 x2 V x3 x4 matematik
kolsquorinishida ifodalanadi va u quydagini anglatadi mantiqiy elementining
kirishida ikkala x va x da bir xil paytda signal bolsquolganda yoki bolsquolmaganda
chiqish signali paydo bolsquoladi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
х1
y
х2 amp
х1
y
х2
-----
-
___
__
88
43 Asosiy mantiqiy elementlar
Т seriyasi 19 ta elementdan iborat bolsquolib 4 ta guruhga bolsquolingan 7 ta logik
element 3 ta funksional element 4 ta vaqt elementi 5 ta kirish kuchaytirgichlari
Umumiy texnik kolsquorsatkichlar 40 ming soatlik xizmat muddati nuqsonsiz
ishlash ehtimolligi r = 09 li ulanishlar soniga boglsquoliq emas
Elementlar quyidagi shartlarda normal ishni talsquominlaydi
- istelsquomoldagi kuchlanish xatoligi nominal qiymatdan 10-15 bolsquolganda
- tashqi muhit harorati - 40deg dan + 50deg S gacha bolsquolganda
- atrof muhitning nisbiy namligi 90 gacha va harorati 250 S bolsquolganda
- 4d gacha tezlanish chastotasi 5-200 Gs diapazonadagi tebranishlar
Тranzistorli elementlar ishi ishonchli sozlanishga va tayyorlanayotganida
ishlayotganida rostlanishga muhtoj emas kuzatib turishni talab qilmaydi atrof
muhitning nolsquomaqul sharoitida ham ishlay oladi Kolsquopchilik elementlar diskretli
signallardan oladigan ikkita darajadagi kuchlanishlarda ishlash uchun xizmat qiladi
(shartli ―0 bilan belgilangan kichik daraja ―1 bilan belgilangan katta daraja) ―0
signali olsquozgarmas tokda 1 voltdan oshmasligi ―1 signali olsquozgarmas tokda 4
voltdan kam bolsquolmasligi zarur Signallarning qutbiyligi manfiy Т seriyali
elementlar kontaktsiz va kontaktli datchiklar bilan ishlashi mumkin
Elementlarning istelsquomollaydigan kuchlanishi -minus 12 va 24 volt Siljish
kuchlanishi - plyus 6V Kirish signali ―1 -412 V kirish signali ―0 -01 V
431 Т-101 mantiqiy elementi
Т-101 elementi logikaning asosiy elementi bolsquolib u yordamida istalgan
logik funksiyalarni bajarish mumkin
Т-101 elementi olsquoz ichiga ikkita boglsquoliq bolsquolmagan ―YoKI-EMAS
sxemasini oladi Olsquoz navbatida ularning har biri ―EMAS inventorini tashkil
qiladi Ular esa uchta diodli ―YoKI kirishidan iborat Bu element Pirs operatsiyasi
deb nomlangan y = x 1v x2 v x3 funksiyasini ham bajaradi
Hamma kirishlarda signal bolsquolmaganda tranzistor yopiq bolsquoladi va uning
chiqishida ―1 deb qabul qilingan manfiy potensial mavjud bolsquoladi Hech
89
bolsquolmaganda biron bir kirishga ―1 berilganda tranzistor ochiladi va chiqishda
signal yolsquoqoladi
Birinchi sxemaning kirishlari-1 2 5 7 chiziqlari kirishi esa 9 chiziglsquoi
ikkinchi sxemaning kirishlari-2 4 6 chiziqlari chiqishi- 8 chiziglsquoi hisoblanadi
Elementning ish paytida boshqa elementlarning (Т-107 elementidan tashqari)
kirishiga 9 va 11 8 va10 chiziqlarini ulash zarur Bunda Т-101 elementning
chiqishiga ―YoKI-EMAS sxemasidan uchtadan ortiglsquoini ulamaslik malsquoqul
432 Т-107 mantiqiy elementi
Т-107 elementi ―VA funksiyani bajarish uchun xizmat qiladi
Тashqi kommutatsiyasiz Т-107 elementi ikkita ―VAsxemasini bajaradi
bitta 10 chiqishi bilan 4 ta kirishga (2 4 6 8 chiqishlari) ikkinchisi 11
dagi chiqish bilan 2 ta kirishga (5 7 chiqishlari) V5 va V6 diodlirining
tashqi kommutatsiya yordamida 4ta kirish bilan ikkita ―VA sxemasi
yoki 6 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasi va 2 ta kirish bilan ―VA
sxemasini bajarish mumkin 9 va 13 chiziqlari olsquortasiga ulangan tashqi
rezistor yordamida 4 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasiga 2 ta kirish
bilan ikkita ―VA sxemasini bajarish mumkin
411-rasm Т-101 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi
90
433 Т-303 mantiqiy elementi
Т-303 elementi istalgan bir kirishga (1 7 5) signal bergandan solsquong chiqish
signalini (r vaqt ushlab turish bilan) hosil bolsquolishini talsquominlaydi Kirish signali
yolsquoqolishi bilan chiqishdagi signal ham yolsquoqolib ketadi Sxemaning ishini kolsquorib
chiqamiz Chekka kaskad ikkita kirish bilan YoKI-EMAS elementi rolini bajaradi
bir kirish diodli ikkinchisi-rezistorli
Rezistorli kirish zanjiri tranzistor kollektori V1 R4 rezistori V4 tranzistor
bazasi Diodli kirishning zanjiri tranzistor V3 kollektori V8 diodi V4 tranzistor
bazasi Chekka kaskal chiqishdagi signal ikkala kirishdagi signallar yolsquoqolganida
paydo bolsquoladi yalsquoni V1 va V3 tranzistorlari bir vaqtda tolsquoyinadi
Elementning ishga tushirish vaqtining stabillashuvini oshirish uchun R5 va
R6 rezistorlari orqali oldindan zaryadlab qolsquoyilgan C1 kondensatorni qaytadan
zaryadlash prinsipi qolsquollanilgan Kirish signali bolsquolmagan taqdirda V1 tranzistorni
kolletoridagi kuchlanish istelsquomoldagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi chunki
R4ltlt Rn= R12 R (41)
R12 +R3
V2 tranzistori bazasidagi kuchlanish nolga yaqin chunki V2 tranzistori
tolsquoyingan bolsquolib emitter olsquotishida kuchlanishning kamayishi past Bu holda
kondensatorning qutblaridagi kuchlanish manbadagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi ( 6
chiziqdagi potensial chiziq 2 dagi potensialga nisbatan musbat)
V2 va V3 tranzistorlari kuchaytirish koeffitsiyentini oshirish maqsadida
tashkiliy tranzistor rolini bajarishadi
91
412-расм Т-107 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi
413-расм Т-303 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi
92
5-bob Avtomatikaning funksional elementlari
51 Axborotni aks etish vositalari
Axborotni qabul qilib uning vizual formaga aylantirib maxsus ekranlarda aks
etuvchi vositalar axborotni aks etish vositalari deyiladi
Axborot televizion tasvir rasm grafik xarf yoki raqam kolsquorinishida aks etilishi
mumkin
511 Proyeksion indikatorlar
Proyeksion indikatorlar (51-rasm) linzalarga aks ettilgan raqam va xira
oynadan iborat Ushbu tipdagi indikatorlar yordamida har hil simvollarga erishish
mumkin Bundan tashqari tasvir rangli bolsquolishi mumkin Operativ boshqarish
tizimlarida PТ-2M PP-21M PP-21MA hamda PP-30M tipidagi proyeksion
indikatorlar keng qolsquollaniladi
51-rasm Axborotni aks ettirish vositalari
a)-proyeksion indikatorlar b)-tuzilishi v)- elektrolyuminissentli raqamli
indikatorning tashq kolsquorinishi
512 Elektrolyuminissent indikatorlar
Elektrolyuminissent indikatorlar (52-rasm) tasviri bolsquoyicha xarif-raqamli
mnemonik hamda belgi indikatorlarga ajratiladi Хarif-raqamli elektrolyuminissent
indikatorlar eng keng qolsquollaniladigan axborotni aks etish vositalardan biridir Belgi
va raqamlar ularda har hil konfiguratsiyadagi segmentlardan iboratdir O dan 9
a
b
v
93
gacha raqamlarni aks etish uchun 7 8 9 segmentli elektrolyuminissent
indikatorlar qolsquollaniladi 19 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar esa hamma
arab raqamlari va lotin hamda rus alfavit xarflarini aks etadi
Elektrolyuminissent indikatorlarning ish prinsipi qattiq moddani
olsquozgaruvchan elektr maydonda yoruglsquolik tarqatishga asoslangan Ularning
konstruksiyasi quyidagicha oynaga 1 tiniq elektr olsquotkazuvchan 2 metalik 4 va
elektrolyuminissent qatlamlari qotirilgan
513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari
Gazorazryadli axborotni aks etish vositalar ham juda keng tarqalgan Bu
lampalar arzon bolsquolib kichik inersionlikka ega Bu indikatorlarning ish prinsipi
quyidagicha anod tok shaklida bajarilgan katod esa har hil kolsquorinishlarga ega
bolsquolishi mumkin Тanlangan katod va anodga kuchlanish ulansa katodni formasini
takrorlovchi miltillanma razryad hosil bolsquoladi
514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari
Suyuq kristalli axbarotni aks etish vositalari rang indikatori bolsquolib xonadagi
normal yoruglsquoligda ishlayveradi Bu indikatorlar eng past energiya manbalaridan
ishlab perspektiv hisoblanadi Ushbu indikatorning ish prinsipi suyuq kristallarni
olsquotayotgan nurlarni sindirishga hamda elektrik maydon talsquosirida xira bolsquolishiga
asoslangan
Konstruktiv nuqtai nazaridan oraliq masofasi 10-20 mkm ikkita oynani
orasiga suyuq kristallar moddasi bilan tolsquoldirilgan Oynalarga esa elektr
olsquotkazuvchan material sepilgan Demak oynalar elektrod vazifasini bajarishadi
Хar biri esa 7 yoki 8 sektordan iborat
94
52 Тopshirish va taqqoslash elementlari
Bundan oldingi bolsquolimlarda turli tipdagi va har hil ishlarga molsquoljallangan
datchiklar kolsquorib chiqildi Shunda bu datchiklar rostlanuvchi miqdorni olsquolchash
uchun qaysi oblsquoektda ishlatilishidan qatlsquoiy nazar alohida olib kolsquorildi
Shuni qayd qilish kerakki yuqorida bayon etilgan datchiklar va turli elektrik
olsquozgartkichlarning hillari juda kolsquop jumladan elektrolitik magnitostriksion
elektrokinetik polyarografik va boshqa olsquozgartkichlar kolsquorib chiqilmadi Bular
maxsus adabiyotlarda yoritilgan
Тexnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ARS larda nazorat qilinayotgan
kattaliklarni topshirilgan satxda yoki kattaliklarni topshirilgan funksiya bolsquoyicha
olsquozgartirish yoki kirish signali olsquozgarilishi bilan boshqarish signallarini hosil qilish
uchun tizimlardan topshirish va taqqoslash vositalari keng qolsquollanadi
Тopshirish vositasi (zadatchik) - boshqarilayotgan kattalikni topshirilgan
belgiga olsquornatish uchun xizmat qiladi
Тopshiruvchi qurilmalar beradigan signalining xarakteriga qarab ikki asosiy
sinfga analogli va raqamli qurilmalarga bolsquolinadi Analogli qurilmalar olsquoz
navbatida uzluksiz va diskret topshiruvchi qurilmalarga ajraladi Diskretlik vaqt
bolsquoyicha xam ishlab chiqiladigan signalning qiymati bolsquoyicha ham bolsquolishi
mumkin Raqamli topshiruvchi qurilmalar diskretli signallar ishlab chiqaradi
Bundan tashqari topshiruvchi qurilmalar ishlab chiqiladigan signallar
energiyasining turiga qarab ham farqlanadi Elektrik pnevmatik gidravlik va
mexanikaviy (kuchishlar yoki kuch tarzida) signallar ishlab chiqaruvchi
topshiruvchi qurilmalar ishlatilmoqda
Rostlagich tomonidan realizatsiya qilinishi lozim bolsquolgan programma yoki
topshirilgan funksional boglsquolanish turlicha olinishi mumkin Masalan uzluksiz
ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda kolsquopincha qulachoqli mexanizmlar (bikr va
rostlanuvchi) funksional potensiometrlar qoglsquoozga yozilgan diagramma va
richagli mexanizmlar ishlatiladi Diskret ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda
programma elitgich sifatida kolsquop zanjirli almashlab ulagichlar perfokartalar
magnitli plyonkalar kino plyonkalar va hokazolar ishlatilmoqda
95
Barcha tipdagi topshiruvchi qurilmalarni kolsquorib chiqish qiyin Misol
tariqasida qator elektrik programma tashigichlarini va funksional boglsquolanishlarni
kolsquorib chiqamiz 52-rasmda turli funksional olsquozgartkichlar kolsquorsatilgan
52-rasm Nol-indikatorli taqqoslash elementining sxemalari va
xarakteristikalari
Amalda yassi karkasli profilli potensiometrlar va seksiyalari bolsquoyicha
shuntlangan potensiometrlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Seksiyalari bolsquoyicha
shuntlangan potensiometrlarda yumaloq karkaslarga joylashtirilgan olsquoramlardan
simlarning uchlari chiqariladi Karkaslarning kesimi yassi (balandligining
qalinligiga nisbati juda katta) yoki yumaloq bolsquolishi mumkin Potensiometrlarning
cholsquotkalari turli burchakka burilishi mumkin
Тopshirilgan boglsquolanish r= f( ) ni qarshilik r ning polzunchaning vaziyatini
aniqlovchi burchakka boglsquoliqligini talsquominlash uchun karkasning uzunligi l
quyidagi ifoda bolsquoyicha hisoblanadi
l d dr
l= ---- ---- ----- - (b+2d) (51)
b
a
v
g
96
D R d
bu yerda D mdash potensiometr karkasining diametri
-- polzunchanipg burilish burchagi
d mdasholsquoram simining diametri
R mdash olsquoram simining uzunlik birligidagi qarshiligi
b mdash karkasning qalinligi
Kolsquopchilik hollarda karkasning qalinligi va simning diametri karkasning
balandligiga nisbatan kichikligi hisobga olinsa u holda quyidagicha yozish
mumkin
l d dr
l ----- ----- ------ (52)
D R d
Profilli reostatlarning asosiy kamchiliklari shundaki karkasga simni olsquorash
qiyin va potensiometrni almashtirmasdan turib funksional boglsquolanishni olsquozgartirib
bolsquolmaydi Shuning uchun kolsquopincha poranali profilli reostatlar yoki
tarmoqlarining olsquortasiga qolsquoshimcha rezistorlar kavsharlangan potensiometrlar
ishlatiladi Bunday potensiometrlar faqat nagruzka qarshiligi potensiometrning
qarshiligidan 100 va bundan kolsquop marta ortiq bolsquolgan sxemalarda ishlatilishi
mumkin
Programma tashigich sifatida aytib olsquotilganidek perforatsiyalangan lenta
(53- rasm) xam ishlatilishi mumkin Birinchi holda (53 a-rasm) asosiy
perforatsiya teshigining uzunligi ish vaqtining davom etishiga mos keladi ish vaqti
esa fotoelementni yoritish vaqtiga boglsquoliq bolsquoylama qatordagi yondosh teshiklar
olsquortasidagi masofa ish bajarilmaydigan vaqtning davom etishiga tolsquoglsquori keladi
Ikkinchi u h (5 3 b-rasm) lentadagi asosiy perforatsiyaning barcha te-
shiklari bir hil olsquolchamda yasalgan Bu h ulash va uzish komandalari teshiklar
olsquortasidagi masofaga qarab va bu teshiklarni tegishlicha gruppalarga ajratib
aniqlanadi
97
Lentaga istalgan komandani yozish (shifrovkalash) binobarin boshqaruvchi
signallarni olish mumkin Boshqaruvchi signallar keyinchalik programma rostlash
sistemasiga uzatiladi
53-rasm Perforatsiyalangan lenta
Perforatsiyalangan lentadan tashqari ayrim uchastkalari elektr
olsquotkazuvchanligi tiniqligi yoki qaytaruvchanlik hususiyatlari bilan farqlanuvchi
lenta xam ishlatilishi mumkin
Тaqqoslash vositasi avtomatik tizimdagi boshqarilayotgan kattalikning
qiymatini topshirilgan qiymat bilan solishtiradi va qiymatlarni farqi hosil bolsquolsa
u haqida birlamchi signalni ARS ga uzatadi Funksional va struktura sxemalarda
topshirish va taqqoslash vositalari birga kolsquorsatiladi
Diskret chiqishi taqqoslash vositalarda elektrik kattaliklarning taqqoslashni
2 ta prinsipi qolsquollanadi absolyut qiymati va fazalar bolsquoyicha Absolyut qiymati
bolsquoyicha taqqoslash olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok uchun amalga oshiriladi
Ikkita elektrik kattaliklar uchun qolsquollanadi
Analog va raqam taqqoslash vositasi sifatida avtomatikada hisoblash
qurilmalari ham qolsquollaniladi Misol sifatida elektrik va elektromexanik taqqoslash
vositalardan quyidagilarni keltirsa bolsquoladi kolsquoprik sxemalar yarim olsquotkazgich
elementlardan sxemalar elektromagnit qurilmalar selsin juftliklari va boshqalar
53 Raqam-analogli va analog-raqamli orsquozgartkichlar
531 Raqam-analogli orsquozgartirgichlar
a
b
98
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirishda oxirgi
vaqtda zamon talabiga javob beradigan raqamli uskunalar keng qolsquollanilmoqda
Ushbu uskunalarda raqamli hadni analog signaliga yoki aksincha analog
signalini raqamli kodga olsquozgartirish vazifasini RAU va ARU lar bajarishadi
Raqam-analog olsquozgartkichlari raqamli kod kolsquorinishdagi signalni unga
proporsional bolsquolgan tok yoki kuchlanishga aylantirishda xizmat qiladi Ular
teleolsquolchash tizimlaridagi raqam kolsquorinishidagi axbarotni analog signalga
olsquozgartirib ushbu signalni maxsus asboblarga uzatadi yoki raqamli EХM lar va
analog elementlar orasida aloqani amalga oshiradi
RAU larning ish prinsipi kirish raqam razryadlariga proporsional bolsquolgan
analog signallarni qolsquoshishcha asoslangan RAU da analog chiqish signali U chiq
kirish raqam signali bilan quyidagicha boglsquolangan
Uchiq=UetS (53)
bu yerda Uet mdash etalon kuchlanish
S mdash malsquolum miqdorda ikkilamchi razryadlardan iborat
S=a12-1
+a22-2
+ an2-n
(54)
bu yerda a1 a2 an- 1 yoki 0 qabul qiluvchi ikkilamchi razryadlarni
koeffitsiyentlari n mdash ikkilamchi razryadlarning umumiy soni ai=1 bolsquolganda
S ning qiymati 1 ga yaqinlashib undan 2-n
farq qiladi
RAU ning ish prinsipini kolsquorib chiqamiz (54-rasm)
Bu yerda razryad I1I2 In toklari vazn rezistorlar yordamida tekshiriladi
Sxemadan kolsquorinib turibdiki katta razryaddan kichik razryadga olsquotgan sari tok
miqdori 2 barobar kamayadi chunki har bir katta razryadning rezistori keyingi
kichik razryadning rezistorining qarshiligiga nisbatan 2 barobar katta
Raqamli boshqarish sxema RBS mdash hisoblagich yoki rezistr bolsquolib uning
signallari ikkilamchi razryadlarga mos ravishda kontaktsiz kalitlarning SA1
SA2 San xolatlarini topshiradi shunda kalitlarning holati mos razryadlarning
qiymatlariga boglsquoliq
Kalitning har biri vazn rezistorini operatsion kuchaytirgichning inventori
kirishi yoki nol shinasi bilan boglsquolab turibdi
99
Shunday qilib kuchaytirgichning kirishiga kirish signallari
ai=1 bolsquolgan razryadlarning umumiy toki uzatiladi
2Uet
I0= ------- (a12-1
+a22-2
+ +an2n) (55)
R
54-rasm Raqam-analogli olsquozgartirgich
a)-oglsquoirlik rezistorlari bilan b)-poglsquoonali tok topshirish zanjiri
Kuchaytirgich DA I0 tokini U chiq kuchlanishiga aylantirib beradi
Uchiq= - I0R0c=Uet (a12-1
+a22-2
+ +an 2-n
) (56)
Bu yerda kolsquorinib turibdiki ikkilamchi razryadlarni malsquolum sonida n U chiq 2n
diskret qiymatlarga 0 ndash U chiq max diapazoniga ega bolsquolishi mumkin
532 Analog-raqam orsquozgartkichlari (ARU)
Avtomatik boshqarish rostlash va boshqa tizimlarida datchiklarning axbaroti
analog kolsquorinishida olinadi Ushbu axbarotni raqamli boshqarish qurilmalarga
yoki EХM larga kiritish uchun ARU lar hizmat qiladi
a
b
100
Kolsquopincha ARU lar kuchlanish yoki tok kolsquorinishidagi kirish signalini parallel
yoki ketma-ket kolsquorinishdagi ikkala yoki ikki-olsquonli raqamli kodga olsquozgartiradi
Uzluksiz olsquolchanayotgan kattalikni uning malsquolum vaqt t ichida oniy
qiymati bilan almashtirish vaqt bolsquoyicha kvantlash deb ataladi t vaqt intervali
kvantlash qadami deb ataladi olsquozgartirish chastotasi esa f=1 t kvatlash
chastotasi
Kvantlash qadami ikki qismga bolsquolinadi Birinchi qism davrida analog
signali raqam kolsquorinishiga olsquozgartiriladi ikkinchi davrida esa rezistrga yozilib
undan moslamani boshqa qismlariga uzatiladi Bu yerda bu kirish signali
haqidagi qiymat axbarotga aylantiriladi
Analog signalini raqam signaliga olsquozgartirishi olsquozgartgichining razryadlar
maksimal soni bilan aniqlanuvchi darajada erishish mumkin Bu tamoyil satx
bolsquoyicha kvantlash ataladi
Kolsquop tarqalgan ARU lardan biri integrallash usulida ishlaydigan olsquozgartkich
Olsquoz navbatda bu usul yana bir necha guruxga ajratsa bolsquoladi bir qiyalik ikki
qiyalik ARU lar (55-rasm)
Bu ARU chiziqli tavsifnoma va kichik narhga ega Uning ish sikli 3 davrga
ega birinchi mdash nolning korreksiyasi ikkinchi mdash kirish signalning integrallash
va uchinchi mdash tayanch kuchlanishini integrallash Birinchi davrda siljish
kuchlanishini rostlash yolsquoli bilan signalning avtomatik korreksiyasi amalga
oshiriladi Shu davrning olsquozida SA2 kalit yordamida olsquozgartgichning kirishi
massa bilan tutashadi va hato haqidagi axborot S2 kondensator yordamida
xotiraga kiritiladi
Ikkinchi davr mobaynida kirish signali integrallanadi va takt impulslarni bir
nechasi hisoblanadi Bu davrning ohirida DA1 integratorning chiqishida kirish
signalning qiymatiga proporsional signal hosil bolsquoladi
Uchinchi davrda DA1 integratorning kirishiga kirish signalning olsquorniga
teskari qutbli tayanch kuchlanishi uzatiladi Buning natijasida integratorning
chiqish kuchlanishi kamayadi Shu vaqtning olsquozida takt impulslarining soni
101
hisoblanadi Kuchlanishning kamayishi DA2 komparator belgilagan
kuchlanishigacha davom etadi
55- rasm Ikki qiyalik integrallash ARU si
a-prinsipial sxemasi b-vaqt diagrammasi
ТKG-tayanch kuchlanish generatori NAKS-nulning avtomatik korreksiya
sxemasi ТIG-takt impulslar generatori BK- boshqarish qurilmasi IХ- impulslar
hisoblagichi
Agar Т 2 birinchi intervalning davomiyligi Т3 ikkinchi intervalning
davomiyligi chiqish signalning raqam qiymati quyidagicha aniqlanadi
U kir =T3T2U t (57)
Ushbu ARU larning aniqligi faqat tayanch kuchlanishning stabilligiga
boglsquoliq
54 Avtomatik eslab qolish uskunalari
Avtomatik eslab qolish uskunalari (AEU) signalini yozish saqlash va
tarqatish uchun xizmat qiladi Eslab qolish uskunalarida barcha malsquolumotlar
hisoblashning ikkilik sistemasiga olsquozgartiriladi va saqlanadi
Eng oddiy eslab qolish uskunalari perfokartalar va perfolentalar hisoblanadi
Bu uskunalar eslab qolish va yozish tezligi juda past taxminan 100 sifrsek Shu
sababli bunday uskunalar hozirgi kunda qiymatlarni hisobga olish va hisoblash
natijalarini olish uchungina xizmat qiladi
a
b
102
Magnitli motorlarda malsquolumotlarni yozish uchun magnitli ovoz yozish
usulidan foydalaniladi Bu usulda yozish signali magnit lentasini yaqinda
joylashadigan magnitli golovkaga uzatiladi Lentaning bir qismi magnitlanadi va
magnitlanish holati signal tolsquoxtagandan keyin ham saqlanib turadi Impulsning
qutblanish holatiga qarab turlicha qutblangan yulakcha hosil qillinadi yalsquoni laquo0raquo
va laquo1raquo sonlariga mos keladi Magnit lentasining magnitlangan qismidagi qatori
magnit yolsquolakchasini hosil qiladi hisoblash esa magnitli galovka orqali amalga
oshiriladi Bu vaqtda cholsquolglsquoamda eyuk hosil qilinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo
sonlariga mos keladi Bu usulning afzalliklari katta miqdorda saqlash
qobiliyatiga ega va saqlash muddati chegaralanmagan Kamchiliklari
harakatlanuvchi qismlarini mavjudligi kerakli malsquolumotlarni olishda kutish
holati
Katta malsquolumotlarni olish yozish va saqlash uchun triggerlar ishlatiladi
(trigger-2ta elektron lampadan va 2ta tranzistorlardan tashkil topgan bolsquoladi)
Тrigger yordamida eslab qolish qurilmasining sxemasi 1-rasmda keltirilgan
56-rasm Тriggerli registr sxemasi
Bu sxema (registr) 4-ta triggerlardan (Т1hellipТ4) va 3ta kechikish liniyasi (L3-
liniya zaderjka)dan va L3 rezistorlar va kandensatorlar zanjiridan tuzilgan
bolsquoladi Masalan registorda 13-sonini yozish kerak Ikkilik sistemasida 1101
shaklida va olsquonlik sistemasida (123+12
2+02
1+12
0) kolsquorinishida
almashtiriladi Registrga sonni kiritishdan oldin registrdan oldingi yozuvlar
olsquochiriladi har bir triggerning chiqishida laquo0raquo raqami olsquornatiladi
103
Birinchi razryad uzatilganda Т1 triggerni chiqishida laquo1raquo raqami paydo
bolsquoladi registr bolsquoyicha esa laquo1000raquo Solsquong kirishga laquosiljishraquo impulsi keladi va
Т1 trigger chiqishida yana laquo0raquo paydo bolsquoladi laquo1raquo ni yozish paytida Т1
chiqishida musbat impuls hosil bolsquoladi va bu impuls Т2 ga talsquosir kolsquorsatmaydi
Siljish impulsi talsquosirida esa manfiy impuls hosil bolsquoladi va L3 (kechikish
liniyasi) orqali Т2 triggerni kirishiga talsquosir qiladi va uni chiqishida laquo1raquo raqamini
yozadi (endi registrda laquo0100raquo yoziladi) Keyingi etapda Т1 holati olsquozgarmaydi
va kelayotgan siljish impulsi sonni bir razryad olsquongga siljitadi yalsquoni (laquo0010raquo)3
Keyingi uchinchi impuls laquo1raquo Т1 registrga 1 raqamini yozadi (laquo0010raquo)3
siljish impulsi esa 1 raqamini Т1 va Т3 triggerlaridan Т2 va Т3 triggerlariga
olsquotkazadi yalsquoni (laquo0010raquo)3
Nihoyat oxirgi impuls Т1 triggerga yoziladi va
registrda kerakli son laquo1101raquo yalsquoni 13 raqami paydo bolsquoladi
55 Avtomatik xisoblash uskunalari
Hozirgi kunda elektromexanik va elektron hisoblash qurilmalari ishlab
chiqarish jarayonlarida keng qolsquollanilmoqda Ular asosan 2 ta sinfga bolsquolinadi
analogli va raqamli Analogli xisoblash qurilmalarida matematik kattaliklar fizik
analoglar bilan hosil qilinadi (kuchlanish orqali)
Raqamli uskunalarda matematik kattaliklar raqamli formada namoyon
etiladi Raqamli uskunalar tuzilishi jixatidan murakkab va kam hisoblash xatolikka
ega Avtomatikada asosan analogli hisoblash uskunalari qolsquollaniladi yalsquoni kirish
va chiqish signalidagi matematik boglsquolanishni hosil qiladi Bu holatda hisoblash
uskunalari (HU) topshirish elementlari (ТO) funksiyasini bajaradi va u taqqoslash
organiga (ТO) qolsquoshiladi (57-rasm)
104
57-rasm Тopshirish funksiyasi vazifasini bajaruvchi xisoblash uskunasining
sxemasi
Bu sxema asosida programmali boshqarish tizimlari ishlaydi Boshqa
holatlarda hisoblash qurilmalari (HU) taqqoslash organi (ТO) funksiyala-rini
bajaradi(58-rasm)
Bu sxemada HU har doim hisoblash jarayonini boshqarib boradi va
rostlagich (R) boshqarish obektiga (BO) rostlash talsquosirini olsquotkazadi
58-rasm Тaqqoslash funksiyasi bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi
Hisoblash uskunalari teskari aloqada yalsquoni koorektirovka zvenosida xam
ishlaydi (59-rasm)
59-rasm Тeskari aloqa funksiyali bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi
Asosiy xisoblash uskunalari quyidagilar xisoblanadi
-qolsquoshish va ayirish uskunalari -kolsquopaytirish va bolsquolish uskunalari Bu uskunalarda
asosiy qism hal qiluvchi kuchaytirgich hisoblanadi510-rasmda hal qiluvchi
kuchaytirgichlarning sxemalari keltirilgan
Kuchaytirish kaskadi sxemada uch burchak shaklida belgilanadi va kirish
signali x rezistor R yoki kondensator S orqali uzatiladi manfiy teskari aloqa
chiqish signalidan kirish signaliga R yoki S orqali uzatiladi Masalan kolsquopaytirish
yoki bolsquolish rejimi (510b-rasm)
105
Kirish signali bu yerda kuchlanish formasida (Vkir) beriladi va hisoblash
natijasi ham kuchlanish formasida olinadi(Vchiq) R1 va Ro rezistorlar orqali
deyarli bir xil tok olsquotadiIR=IRo chunki kuchaytirgichning kirish signali Ic=0
01 R
UU
R
UUI
кирсскир
(58)
Bu yerda cU -kuchaytirgichning kirish kuchlanishi
к
UU чик
с k-kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyent
510 ndashrasm Kirish signalini integrallovchi (a) va differensiallovchi (b)
kuchaytirgich sxemalari
Umuman чикU 100 V oshmaydi kuchaytirish koeffitsiyenti esa bir necha
10000 dan yalsquoni
кирxbr UR
RU
1
0
(59)
R0gtR1-kupaytiri
R0ltR1-bulish
R0 va R1 lar tanlash orqali bulish orqali xam bajariladi
a b
106
6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari
61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy marsquolumotlar va
ularga qorsquoyiladigan asosiy talablar
Avtomatika tizimlarining datchiklari beradigan signallar quvvati odatda
rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolmaydi Datchiklarning chiqish
quvvati kolsquopchilik hollarda vattning mingdan bir ulushlarini tashkil etadi
vaxolanki rostlovchi organ uchun zarur bolsquolgan quvvat olsquonlab va yuzlab kilovattni
tashkil etishi mumkin Rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli quvvatga ega
bolsquolish va quvvatli datchiklar ishlatmaslik uchun avtomatika tizimlarida
kuchaytirgichlardan foydalaniladi
Kuchaytirgichlar chiqish quvvatining qiymatiga kuchaytirgichga
keltiriladigan yordamchi energiyaning turiga kuchaytirish koeffitsiyentiga ishlash
prinsipiga chiqish va kirish miqdorlari olsquortasidagi boglsquolanishni kolsquorsatuvchi
xarakteristikaning shakliga kolsquora bir-biridan farq qiladi Avtomatika tizimlarida
ishlatiladigan xozirgi kuchaytirgichlarning chiqish quvvati vattning bir necha
ulushidan olsquonlab va undan ortiq kilovattgacha boradi
Kuchaytirgichlarini aktiv 4 qutblik deb faraz qilish mumkin (61-rasm)
Е
I1 I2
U1 U2
Z1 Z2 Zн
61- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarini 4 qutblikda umumiy belgilanishi
107
4 qutblik element kirishiga quvvat signali berilganda P1=U1xI1 uning
chiqishida kuchaytirilgan quvvat olinali P2=U2xI2 Bunda kirish signalini
kuchaytirish qolsquoshimcha manba energiyasi (Е) xisobiga amalgam oshiriladi
Chiqish кolsquorsatkichlarini kirish кolsquorsatkichiga nisbati kuchaytirgich коeffienti
deb yuritiladi
Quvvat bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кр = Р2Р1
Кuchlanich bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кu = U2U1
Ток bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кi = I2I1
Kuchaytirgichlarga keltiriladi gap yordamchi energiyaning turiga qapab
elektrik elektromexanikaviy magnitli elektron gidravlik pnevmatik va
kombinatsiyalashgan kuchaytirgichlar bolsquoladi Qishloq xolsquojalik oblsquoektlarining
avtomatikasida elektrik elektro-mexanikaviy magnitli elektron va gidravlik
kuchaytirgichlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda (62-rasm)
Avtomatika kuchaytirgichlari
Gidravlik Elektrik Pnevmatik
Elektron Magnitli Elektromexanik
Ionli Elektromashinali
62- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarining klassifikatsiyasi
Kuchaytirish koeffitsiyentiga qarab signalni ming yuz ming va undan ortiq
marta kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar bolsquoladi Elektrik kuchaytirgichlar quvvatni
kuchlanishni yoki tok kuchini kuchaytirishi mumkin Тavsifnomaning shakli
jixatdan chiziqli va nochiziqli tavsifnomali kuchaytirgichlar bolsquoladi Chiziqli
108
kuchaytirgichlarda chiqish miqdori rostlashning barcha intervallarida kirish
miqdoriga tolsquoglsquori proporsional bolsquoladi Nochiziqli kuchaytirgichlarda kirish bilan
chiqish olsquortasida proporsionallik bolsquolmaydi Nochiziqli tavsifnomalarning shakli
turlicha bolsquoladi Avtomatika tizimlarining kuchaytirgichlariga quyidagi talablar
qolsquoyiladi
1 Chiqish quvvati rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolishi
2 Хarakteristikasi mumkin qadar tolsquoglsquori chiziqqa yaqin kelishi
3 Nosezgirligi yolsquol qolsquoyiladigandan ortiq bolsquolmasligi
4 Signalni uzatishda kechikish xarakati minimal bolsquolishi va yolsquol
qolsquoyiladigan chegaradan chiqmasligi
Kuchaytirgich qurilmasi kuchaytiruvchi element rezistor kondensator
chiqish zanjiridagi doimiy kuchlanish manbai hamda istelsquomolchidan iborat Bitta
kuchaytiruvchi elementi bolsquolgan zanjir kaskad deb ataladi Kuchaytiruvchi element
sifatida qanday element ishlatishiga qarab kuchaytirgichlar elektron magnitli va
boshqa hillarga bolsquolinadi Ish rejimiga kolsquora ular chiziqli va nochiziqli
kuchaytirgichlarga bolsquolinadi Chiziqli ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlar kirish
signalining uning shaklini olsquozgartirmasdan kuchaytirib beradi Chiziqli bolsquolmagan
ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlarda esa kirish signali malsquolum qiymatga
erishganidan solsquong chiqishdagi signal olsquozgarmaydi
Chiziqli rejimda ishlaydigan kuchaytirgichlarning asosiy xarakteristikasi
amplituda chastota xarakteristikasi (AChХ) dir Ushbu xarakteristika kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentining moduli chastotaga qanday boglsquoliqligini
kolsquorsatadi AChХ siga kolsquora chiziqli kuchaytirgichlar tovush chastotalar
kuchaytirgichi (ТChK) quyi chastotalar kuchaytirgichi (KChK) yuqori chastotalar
kuchaytirgichi (YuChK) sekin olsquozgaruvchan signal kuchaytirgichi yoki olsquozgarmas
tok kuchaytirgichi (UТK) va boshqalarga bolsquolinadi
Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan kuchaytirgichlar kuchaytiruvchi element
sifatida ikki qutbli yoki bir qutbli tranzistorlar ishlatiladi Kuchaytirish quyidagicha
amalga oshiriladi Boshqariladigan element (tranzistor) ning kirish zanjiriga kirish
signalining kuchlanishi (Ukir) beriladi Bu kuchlanish talsquosirida kirish zanjirida
109
kirish toki hosil bolsquoladi Bu kichik kirish toki chiqish zanjiridagi tokda
olsquozgaruvchan tashkil etuvchini hamda boshqariladigan elementning chiqish
zanjiridagi kirish zanjiridagi kuchlanishdan ancha katta bolsquolgan olsquozgaruvchan
kuchlanishni hosil qiladi Boshqariladigan elementning kirish zanjiridagi tokning
chiqish zanjiridagi tokka talsquosiri qancha katta bolsquolsa kuchaytirish xususiyati
shuncha kuchliroq bolsquoladi Bundan tashqari chiqish tokining chiqish kuchlanishiga
talsquosiri qancha katta bolsquolsa (yalsquoni Ri katta) kuchaytirish shuncha kuchliroq bolsquoladi
63 - rasmda umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi
hamda kirish va chiqish xarakteristikalari kolsquorsatilgan Kuchaytirish kaskadlari
UE UB UK sxemalar bolsquoyicha yiglsquoiladi Umumiy kolletorning (UK) sxema tok
va quvvat bolsquoyicha kuchaytirish imkoniyatiga ega
63- rasm Umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi
Chiqishdagi kuchlanishning qiymati katta bolsquolishi talab etilganda mazkur
kaskaddan foydalaniladi Kolsquopincha umumiy emmiterli (UE) sxema bolsquoyicha
yiglsquoilgan kaskadlar ishlatiladi (63- rasma) Bunda kaskad tokni xam kuchlanishni
xam kuchaytirish imkoniyatiga ega Kuchaytirish kaskadining asosiy zanjiri
tranzistor (VT) qarshilik Rk va manba Ek dan iborat Qolgan elementlar yordamchi
sifatida ishlatiladi C1 kondensator kirish signalining olsquozgarmas tashkil etuvchisi
olsquotkazmaydi va balsquozan tinch holatidagi Ubd kuchlanishning Rg qarshilikka boglsquoliq
emasligini talsquominlaydi Kondensator S2 istelsquomolchi zanjiriga chiqish
kuchlanishining doimiy tashkil etuvchisiga olsquotkazmay olsquozgaruchan tashkil
a
b v
110
etuvchisinigina olsquotkazish uchun xizmat qiladi R1 va R2 rezistorlar kuchlanish
bolsquolgich vazifasini olsquotab kaskadning boshlanglsquoich holatini talsquominlab beradi
Kollektor dastlabki toki (Ikd) bazaning dastlabki toki Ibd bilan aniqlanadi
Rezistor R1 tok Ibd ning olsquotish zanjirini hosil qiladi va R2 bilan birgalikda manba
kuchlanishining musbat qutbi bilan baza orasidagi kuchlanish Ubd ni yuzaga
keltiradi
Rezistor Re manfiy teskari boglsquolanish elementi bolsquolib dastlabki rejimning
temperatura olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolmasligini talsquominlaydi Kaskadning
kuchaytirish koeffitsiyenti kamayib ketmasligi uchun qarshilik Re rezistorga
parallel qilib kondensator Se ulanadi Kondensator Se rezistor Re ni olsquozgaruvchan
tok bolsquoyicha shuntlaydi
Sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanish (Ukir=Ukir maxsin t) kondensator S orqali
baza-emmiter sohasiga beriladi Bu kuchlanish talsquosirida boshlanglsquoich baza toki Ibd
atrofida olsquozgaruvchan baza toki xosil bolsquoladi Ibd ning qiymati olsquozgarmas manba
kuchlanishi Yek va qarshilik R1 ga boglsquoliq bolsquolib bir necha mikroamperni tashkil
qiladi Berilayotgan signalning olsquozgarish qonuniga bolsquoysunadigan baza toki
istelsquomolchi (Ri) dan olsquotayogan kollektor tokining xam shu konun bolsquoyicha
olsquozgarishiga olib keladi Kollektor toki bir necha milliamperga teng Kollektor
tokining olsquozgaruvchan tashkil etuvchisi istelsquomolchida amplituda jihatidan
kuchaytirilgan kuchlanish pasayuvi U(chik) ni hosil qiladi Kirish kuchlanishi bir
necha millivoltni tashkil etsa chiqishdagi kuchlanish bir necha voltga tengdir
Kaskadning ishini grafik usulda tahlil qilish mumkin Тranzistorning chiqish
xarakteristikasida AV-nagruzka chiziglsquoini olsquotkazamiz (63 rasm b) Bu chiziq
Uke=Yek Ik=0 va Uke=0 Ik=EiRn koordinatali A va V nuqtalardan olsquotadi AV
chiziq Ik max Uke max va Rk=Uk maxIk max bilan chegaralangan soxaning chap
tomonida joylashishi kerak AV chiziq chiqish xarakteristikasini kesib olsquotadigan
qismda ish uchastkasini tanlaydi Ish uchastkasida signal eng kam buzilishlar bilan
kuchaytirilishi kerak Nagruzka chiziglsquoining S va D nuqtalar bilan chegaralangan
qismi bu shartga javob beradi Ish nuqtasi O shu uchastkaning olsquortasida
joylashadi DO kesmaning abssissalar olsquoqidagi proyeksiyasi kolektor kuchlanishi
111
olsquozgaruvchan tashkil etuvchisini amplitudasini bildiradi SO kesmaning ordinatalar
olsquoqidagi proyeksiyasi kollektor tokining amplitudasini bildiradi Boshlanglsquoich
kollektor toki (Iko) va kuchlanishi (Ukeo) O nuqtaning proyeksiyalari bilan
aniqlanadi Shuningdek O nuqta boshlanglsquoich tok Ibo va kirish xarakteristikasida O
ish nuqtasini aniqlab beradi Chiqish xarakteristikasidagi S va D nuqtalarida kirish
xarakteristikasidagi S va D nuqtalari mos keladi Bu nuqtalar kirish signalining
buzilmasdan kuchaytiriladigan chegarasini aniqlab beradi Kaskadning chiqish
kuchlanishi
Uchik=IkRi (61)
Kaskadning kirish kuchlanishi
Ukir=IbRkir (62)
Bu yerda Rkir ndash tranzistorning kirish qarshiligi
Тok ik Ib va qarshilik RH Rkir bolsquolgani uchun sxemaning chiqishdagi
kuchlanish kirish kuchlanishidan ancha kattadir Kuchaytirgichning kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki quyidagicha aniqlanadi
Ki=Uchik maxUkir max (63)
yoki garmonik signallar uchun
Ki=UchikUkir (64)
Kaskadning tok bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti
Ki=IchikIkir (65)
Bu yerda Ichikndash kaskadning chiqish tomonidagi tokning qiymati Ikirndash
kaskadning kirish tomonidagi tokining qiymati Kuchaytirngichning quvvat
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti
Kr=RchikRkir (66)
Bu yerda Rchik ndash istelsquomolchiga beriladigan quvvat Rkir ndash kuchaytirgichning
kirish tomonidgi quvvat Kuchaytirish texnikasida bu koeffitsiyentlar logarifmik
qiymat ndash detsibellda olsquolchanadi
Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2
Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2
Kr(dB)=10 lg Kr yoki Kr=10 Kr(dB)
112
Odamning eshitish sezgirligi signalni 1dB ga olsquozgarishini ajrata olgani uchun
ham shu olsquolchov birligi kiritilgan Har bir kuchaytirgich kuchaytirish
koeffitsiyentlaridan tashqari quyidagi parametrlarga ham egadir
Kuchaytirgichning chiqish kqvvati (istelsquomolchiga signalni buzmasdan
beriladigan eng katta quvvat)
R2
chik maxRH (67)
Kuchaytirgichning foydali ish koeffitsiyenti
=RchikRum (68)
bu yerda Rum ndash kuchaytirgichning hamma manbalardan istelsquomol qiladigan
quvvati Kuchaytirgichning dinamik diapazoni kirish kuchlanishining eng kichik
va eng katta qiymatlarining nisbatiga teng bolsquolib dB da olsquolchanadi
D=20 lg Ukir maxUkir min (69)
Chastotaviy buzilishlar koeffitsiyenti M(f) olsquorta chastotalardagi kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki0 ning ixtiyoriy chastotadagi kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentiga nisbatidir
M(f)=Ki0Kuf (610)
Chiziqkli bolsquolmagan buzilishlar koeffitsiyenti yuqori chastotalar
garmonikasi olsquorta kvadratik yiglsquoindisining chiqish kuchlanishining birinchi
garmonikasiga nisbatidir
чикm
чикmчикmчикm
U
UUUn
1
32
222 15 (611)
Kuchaytirgichning shovqin darajasi shovqin kuchlanishining kirish
kuchlanishiga nisbatini kolsquorsatadi Bulardan tashqari kuchaytirgichlar amplituda
chastota va amplituda-chastota xarakteristikalari bilan ham baxolanadi
Amplituda xarakteristikasi chiqish kuchlanishining kirish kuchlanishiga
qanday boglsquolanganligini kolsquorsatadi (Uchik=f (Ukir)) 64- rasmda kuchaytirgichning
amplituda amplituda-chastota va faza chastota xarakteristikalari kolsquorsatilgan Bu
xarakteristikalar olsquorta chastotalarda olinadi Хaqiqiy kuchaytirgichning amplituda
xarakteristikasi ideal kuchaytirgichnikidan shovqin mavjudligi (A nuqtaning chap
113
qismidagi uchastka) va chiqish kuchlanishining chiziqli emasligi (V nuqtaning ung
qismidagi uchastka) bilan farq qiladi (64-rasm a)
Kuchaytirgichning chastota xarakteristikasi kuchaytirish koeffitsiyentining
chastotaga boglsquoliqligini kolsquorsatuvchi egri chiziqdir Mazkur xarakteristika
logarifmik masshtabda quriladi (64-rasm b)
Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi kirish va chiqish
kuchlanishlari orasidagi siljish burchagi ning chastotaga qanday boglsquolanganligini
kolsquorsatadi (64-rasm v) Bu xarakteristika kuchaytirgich tomonidan kiritilgan
fazaviy buzilishlarni baholaydi
64 ndash rasm Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi
Ish nuqtasining kirish xarakteristikasida qanday joylashishiga qarab
kuchaytirgichlar A V va AV rejimlarda ishlashi mumkin 65-rasmda
kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar kolsquorsatilgan A rejimda asosan
boshlanglsquoich kuchaytirish kaskadlari ishlaydi Bu rejimda ishlaydigan kaskadning
bazaga berilgan siljish kuchlanishi (Ubeo) ish nuqtasining dinamik olsquotish
xarakteristikasi chiziqli qismining olsquortasida joylashishini talsquominlab beradi
a b v
a b v
114
65 Kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar
Bundan tashqari kirish signalining amplitudasi siljish kuchlanishidan kichik
(Ukir Ubeo) bolsquolishi va boshlanglsquoich kollektor toki Iko chiqish toki olsquozgaruvchan
tashkil etuvchisining amplitudasidan katta yoki tengligi (Iko Ikt) shartiga amal
qilinadi Natijada kaskadning kirishiga sinusoidal kuchlanish berilganda chiqish
zanjiridagi tok ham sinusoidal qoida bolsquoyicha olsquozgaradi A rejimda signalning
chiziqli bolsquolmagan buzilishlari eng kam bolsquoladi Ammo kuchaytirgich kaskadining
mazkur rejimdagi foydali ish koeffitsiyenti 20-30 dan oshmaydi
V rejimda ish nuqtasi shunday tanlanganki bunda osoyishtalik toki nolga
teng bolsquoladi (Iko=0) Kirish zanjiriga signal berilganda chiqish zanjiridan signal
olsquozgarish davrining faqat yarmidagina tok olsquotadi Chiqish toki impulslar shaklida
bolsquolib ajratish burchagi 2
bolsquoladi V rejimda chiziqli bolsquolmagan buzilishlar
kolsquop bolsquoladi Lekin bu rejimda kaskadning FIK 60-70 ni tashkil qiladi Mazkur
rejimda asosan ikki taktli quvvatli kaskadlar ishlaydi
AV rejimi A va V rejimlar oraliglsquoidagi rejim bolsquolib chiqishda katta quvvat
olish shuningdek chiziqli bolsquolmagan buzilishlarni kamaytirish maqsadida
qolsquollaniladi
Kuchaytirgichlar U=10-7
V kuchlanish va I=10-14
A toklarni kamaytira oladi
Bunday signallarni kuchaytirib berish uchun bitta kaskad yetarli bolsquolmagani uchun
bir nechta kaskad ishlatiladi Ular bir nechta dastlabki kuchaytirish kaskadi (kaskad
kuchlanishni kuchaytirib beradi) va quvvatni kuchaytiruvchi chiqish kaskadlaridan
iboratdir Kaskadlar bir biri bilan rezistor (rezistiv boglsquolanish) transformator
(transformatorli boglsquolanish) siglsquoim va rezistor (rezistif-siglsquoim boglsquolanish) va
boshqa elementlari yordamida ulanishi mumkin
Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning ishlashi bilan tanishib chiqamiz
Bu kaskadlar keng tarqalgan bolsquolib mikrosxema shaklida ham ishlab chiqariladi
(66-rasm)
115
Kuchaytirgich ikkita umumiy emitterli (UE) kuchaytirish kaskadidan iborat
Bu kaskadlar S kondensator orqali olsquozaro boglsquolangan Mazkur kondensator
tranzistor VT1 ning kollektor zanjiriga tranzistor VT2 ning baza zanjiriga ulangan
U birinchi tranzistordan chiqayotgan signalning olsquozgarmas tashkil etuvchisini
ikkinchi tranzistorga olsquotkazmaydi Тranzistorlarning ish nuqtalarini 1Б
R va
2БR qarshiliklar talsquominlab beradi Ish nuqtalarining stabilligini rezistor va
kondensatorlar (RE1 SE1 va RE2 SE2) talsquominlab beradi
66 Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning tuzilishi
Bir nechta kaskadli kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti xar bir
kaskad kuchaytirish koeffitsiyentlarining kolsquopaytmasiga teng
K=K1 K2 K3 hellip Kn (612)
Kerakli kuchaytirish koeffitsiyentiga kolsquora va xar bir UE li kaskad kuchlanish
bolsquoyicha 10-20 marta quvvat bolsquoyicha esa 100-400 marta kuchaytirib berishini
hisobga olib kaskadlar soni aniqlangandan keyin xar bir kaskad alohida
hisoblanadi Dastlabki kuchaytirish kaskadlari A rejimida ishlaydi Kaskadni
hisoblash quyidagi tartibda bajariladi Manba kuchlanishi Yek va istelsquomolchining
qarshiligiga qarab
116
кjke ЕU )3111( и
чикмахимахkj
R
UII 22 ye
bu yerda kej ndashkollektor-emmiter olsquotishdagi kuchlanishning qiymatidir Ikj-
kollektor zanjiridagi tokning qiymati
Yuqoridagi shartlarni qanoatlantiradigan tranzistor tanlanadi Uning chiqish
xarakteristikasida ish nuqtasi aniqlanadi Shu dastalbki ish nuqtasini talsquominlb
beruvchi baza toki Ibo olsquotish xarakteristikasidan aniqlanadi va Rb qarshilikka
boglsquolik bolsquoladi Bu qarshilk quyidagi ifodadan aniqlanadi
bо
eBкокeb
I
RIIUR
)(1
(613)
Rk va Re qarshilklarni aniqlash uchun chiqish xarakteristikalaridan Rum=Rk+Re
aniqlanadi Rum=YekIk Re=(015-025)Rk deb hisoblab
25111
ум
k
RR (614a)
Re=Rum-Rk (615)
Kaskadning kirish qarshiligi
2
2
бмах
кирмах
кирI
UR (616)
Agar baza toki kuchlanish bolsquolgichi orqali beriladigan bolsquolsa bolsquolgichning
R1 va R2 qarshiliklari quyidagicha aniqlanadi
R12 (812)Rkir va 21
2112
RR
RRR shartlardan
121
1212
121
RR
RRR
RI
RER
Эко
k larni aniklaymiz
Ajratuvchi kondensatorning siglsquoimi quyidagicha aniqlanadi
117
12
1
2
kчикk MRfC (617)
bu yerda Mk ndash quyi chastotalardagi chastotali buzilishlar koeffitsiyenti fk- quyi
chastotalar chegarasi Rchik=Rk+Ri Kondensatorning siglsquoimi quyidagicha
aniqlanadi
2
10
Эk
ЭRf
C (618)
Kaskadning kuchlanish bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti
кирмах
чикмахи
U
UК (619)
Kuchlanishning kaskadi chiqish kaskadidir Kaskadning chiqishdagi signal
transformator orqali kichik qarshilikka ega bolsquolgan istelsquomolchiga uzatiladi
Kollektordagi kuchlanish olsquozinduksiya EYUK hisobiga Yeke dan ikki marta katta
bolsquolishi mumkin Shuning uchun
Yeke Ukej2 (620)
qilib olinadi
Kaskadning chiqishdagi quvvati
Rchikmax=05Uk max Ik max tr (621)
bu yerda tr-transformatorning FIKi
Kirish zanjiridagi quvvat va kuchaytirish koeffitsiyenti
Rkir=05IbmaxUbemax (622)
кир
чикр
Р
РК (623)
118
Тransformator kaskad chiqish qarshiligining istelsquomolchining kirish
qarshiligiga mos tushishini va quvvatning uzatilishi uchun eng yaxshi sharoit
yaratilishini talsquominlaydi Тransformatorning transformatsiya koeffitsiyenti
quyidagicha aniqlanadi
и
чик
R
Rn (624)
Agar kuchaytirgich chiqishidagi quvvat 20Vt dan ortiq bolsquolsa ikki taktli
simmetrik sxemalardan foydalaniladi Bu sxemadagi ikki tranzistorning xar biri V
rejimda ishlaydi Bunday sxemalarning FIKi 70-75 ga yetadi Тinch holatda IB=0
va boshlanglsquoich holatda sxema istelsquomol qiladigan quvvat
R0=2EkeIbo (625)
Birinchi yarim davrda birinchi tranzistor ikkinchi yarim davrda esa ikkinchi
tranzistor ishlaydi Bitta tranzistorning chiqishdagi quvvati
4
)(
2 max kЭkoкmахкmахkчик
EIIIUP (626)
Ikki taktli kaskadning chiqishdagi quvvat
2
)(2 max kokкэчикчик
IIЕРР (627)
Kolsquopincha kuchaytirgichning barqaror ishlashini talsquominlash uchun teskari
boglsquolanishdan foydalaniladi Chunki zanjirdagi signal malsquolum qismining kirish
zanjiriga uzatilishi teskari bogrsquolanish deb ataladi Тeskari boglsquolanish manfiy va
musbat bolsquolishi mumkin Musbat teskari boglsquolanish generator kaskadlarida
qolsquollaniladi Kuchaytirish kaskadlarida manfiy teskari boglsquolanishdan foydalaniladi
(musbat teskari boglsquolanish kuchaytirgichlar uchun zararlidir) Тeskari boglsquolanish
kuchlanishi chiqish kuchlanishining malsquolum qismini tashkil qiladi va teskari
boglsquolanish koeffitsiyenti ( ) bilan xarakteralanadi Тeskari boglsquolanish
kuchaytirgichlarda
119
sign
chiq
U
UK (628)
Usign=Ukir- Utb=Ukir- Uchiq=Ukir(1- K) (629)
DemakК
К
КU
КU
U
КUK
kir
kir
sign
kirтб
1)1( (630)
Тeskari boglsquolanish manfiy bolsquolganda 0 bolsquoladi va К
КKтб
1 yalsquoni
kuchaytirish koeffitsiyenti kamayadi Lekin kuchaytirgichning chastota va faza
buzilishlari kamayadi
Re qarshiligi teskari boglsquolanish zanjiri bolsquolib chiqish zanjiridagi kuchlanishni
qisman kirish zanjiriga uzatadi Shuning hisobiga boshlanglsquoich ish nuqtasining
parametrlari stabillashadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan kaskadlarning barchasi
sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanishni kuchaytirib beradi Ayrim hollarda yolsquonalish
jixatdan olsquozgarmay faqat qiymati sekin olsquozgaruvchi signallarni ham kuchaytirish
talab qilinadi Bunday xollarda galvanik boglsquolangan olsquozgarmas tok
kuchaytirgichlaridan foydalaniladi
Kuchaytirgich uch kaskaddan iborat Хar bir kaskad UE sxema bolsquoyicha
yiglsquoilgan Ajratuvchi kondensatorlar bolsquolmagani uchun xar bir kaskadning
olsquozgarmas tashkil etuvchisi keyingi kaskadning bazasiga uzatiladi va shuning
uchun mazkur tashkil etuvchi kompensatsiyalanishi kerak Oldingi kaskadning
olsquozgarmas tashkil etuvchisini kompensatsiyalash uchun keyingi kaskadning RE
qarshiligidan olinuvchi olsquozgarmas kuchlanishdan foydalaniladi Тranzistorlar (VT2
va VT3) ning baza-emitter normal kuchlanishlarini RE2 va RE3 qarshiliklar
talsquominlab beradi Тranzistor VT1 ning osoyishtalik rejimini R1 va R2 kuchlanish
bolsquolgich va RE1 qarshiliklar talsquominlaydi
Kuchaytirilganda bir xil tranzistorlarni topish juda qiyin Shu sababdan
mikrosxema asosida tuzilgan differensial kuchaytirgich kaskadlaridan
foydalaniladi K118UL1 shunday sxemalarning namunasi bolsquola oladi Olsquozgarmas
tok kuchaytirgichlari asosida turli matematik operatsiyalarni bajaruvchi operatsion
120
kuchaytirgichlar qurish mumkin Operatsion kuchaytirgichlar (OK) yuqori
kuchaytirish koeffitsiyenti katta kirish va chiqish qarshiligi bilan xarakterlanadi
67 - rasm Operatsion kuchaytirgichlarning sxemasi
Operatsion kuchaytirgichlar kirish diffenrensial kuchaytirgichlaridan iboratdir
(67-rasm) Kuchaytirgich inventorlovchi (-) va inversion (+) kirishga egadir
Sxemalarda OK uchburchak tarzidan ifodalanadi (67-rasm a) Signal qaysi
kirishga berilganiga qarab OK inventorlovchi yoki inversion usullarda ulanadi
Inventorlovchi usulda kirish kuchlanishi OK ning inversion kirishiga
beriladi (438-rasm v) inversion kirish esa nol potensialga egadir
Kirish toki
1
0``
Z
UI kir
kir (632)
Chiqish kuchlanishi
`` bogkirchiq ZIU (633)
Kuchlanish uzatish koeffitsiyenti
1
1
`
`)(
Z
Z
ZI
ZI
U
UрК
bog
kir
bogkir
kir
chiq (634)
Bunday uzatish koeffitsiyenti ideallashtirilgan OK ga xosdir Rkir= Rchik=0
va kuchlanshni kuchaytirish koeffitsiyenti K= deb hisoblasak OK
121
ideallashtirilgan bolsquoladi Aslida real OK larning uzatish koeffitsiyenti K(r) ideal
OK ning K(r) idan taxminan 003 ga farq qiladi
OK ning inversion usulda ulanganda kirish kuchlanishi uning inversion
kirishiga beriladi Bunda teskari boglsquolanish kuchlanishi
1
1bog
chiqtbZZ
ZUU (635)
OK ning kirishdagi kuchlanishi
tbkirkir UUU ` (636)
Chiqishdagi kuchlanishi
chiqkirchiq UUКU `( (443) yoki К
КUU kir
chiq1
(637)
Kuchaytirish koeffitsiyenti
КК
К
К
UК
КU
U
UК
kir
kir
kir
chiq
11
11
1
1
1`)1(
` (638) 1К
bolsquolganida 1
`К
OK lar yordamida signallarni qolsquoshish differensiallash integrallash va ular
ustida boshqa matematik operatsiyalar bajarish mumkin Kirish sishnalini
integrallovchi sxemani kolsquorib chiqamiz (439a -rasm) Kirish zanjiriga rezistorni
teskari boglsquolanish zanjiriga esa kondensator ulaymiz Rezistordan olsquotayotgan tok
R
ui kir`
(639)
Bu tok kondensatordan olsquotib uni zaryadlaydi va uc kuchlanishni hosil qiladi
(ushbu kuchlanish chiqish kuchlanishidir)
122
1
0
`1
dtuRC
u kirc (640)
Differensiallovchi kuchaytirgichda kirish zanjiriga kondensator S ni
boglsquolanish zanjiriga rezistor R ni ulaymiz (439b-rasm) Kirish kuchlanishi
kondensatorni zaryadlaydi va undagi kuchlanish kirish kuchlanishiga teng bolsquoladi
uc=u`kir Kondensatordan olsquotayotgan tok
dt
duCi kir`
(641)
Bu tok kuchaytirgichga bormay R qarshilikdan olsquotib unda kuchlanish
pasayuvini hosil qiladi
dt
duRCiRu kir
chiq
` (642)
OK summator sifatida ishlatilganda bir nechta kirish kuchlanishlarining
yiglsquoindisini aniqlash operatsiyasini bajaradi Bunda OK ning inventorlovchi
kirishiga qolsquoshiladigan signallar beriladi chiqishdan esa ularning yiglsquoindisi
olinadi 68-rasmda jamlovchi OK ning sxemasi kolsquorsatilgan Kirxgofning birinchi
qonuniga binoan A tugundagi toklar yiglsquoindisi 0 ga teng
ikir1 +ikir2+ikir3-ikir4=0 (643)
68-rasm jamlovchi OK ning sxemasi
123
Тoklarni kuchlanishlar orqali ifodalasak
043
3
2
2
1
1
R
u
R
u
R
u
R
u chiqkirkirkir (644)
Bundan 4
3
34
2
24
1
1 RR
uR
R
uR
R
uu кirкirkir
chiq (645)
Bundan tashqari OK lar logarifmlash potensirlash va boshqa operatsiyalarni
xam bajara oladi Ular radioelektronika sxemalarida ham keng qolsquollaniladi OK
ning teskari boglsquolanish zanjiriga ikkilangan Т-simon RC-kolsquoprikli zanjir
olsquornatilsa sxema yuqori chastota ajratish xususiyatiga ega bolsquoladi 1560-rasmda
chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarakteristikasi
kolsquorsatilgan Sozlash chastotasi deb ataluvchi RCf
21
0 chastotada kuchlanishni
uzatish koeffitsiyenti kir
chiq
U
U kamayib ketadi Bunda teskari boglsquolanish talsquosiri
kamayib kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti (Ki tb) shu kaskadning
teskari boglsquolanishda bolsquolmagandagi koeffitsiyenti (Ki max) ga tenglashadi
62 GIDRAVLIK KUChAYТIRGIChLAR
Gidravlik kuchaytirgichlar avtomatika tizimlarida keng ishlatilmoqda
Ayniqsa zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichlar eng
kolsquop tarqalgan Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishidagi avtomatika
tizimlarida gidravlik kuchaytirgichlar pnevmatik kuchaytirgichlarda nisbatan
kolsquoproq ishlatiladi Ular mobil mashinalarning avtomatika tizimlarida (olsquornatma
agregatlarni boshqarish uchun) va traktorlar hamda kombaylarni avtomatik
xaydash (boshqarib borish) tizimlarida ishlatilmoqda
Zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichning
prinsipial sxemasi 69 a-rasmda kolsquorsatilgan (odatda porshenli nasoslar ishlatiladi)
Ish suyuqligi yoki temperaturali qovushoqlik koeffitsiyenti kichik bolsquolgan
maxsus suyuqliklarning bosimini hosil qiladi va bu bosimni saqlaydi Bosim
olsquotkazib yuborish klapani bilan rostlanadi Kuch silindri 4 ga birlashtirilgan
124
kanallar neytral vaziyatda tolsquoliq yopilgan bolsquoladi Porshen 5 xarakatlanmaydi
Agar zolotnik 3 ga yuqoriga yolsquonalgan kirish talsquosiri x berilsa u holda zolotnik
yuqoriga xarakatlanib teshiklarni ochadi shunda kuch silindrining yuqori
bolsquoshliglsquoiga bosim ostidagi moy kiradi pastki bushlik esa ayni vaqtda kaytarib
tukish trubasiga tutashadi Nasos 1 ishlab bak 6 dagi moyni kuch silindri ichiga
xaydagani uchun yuqori bushlikdagi bosim oshadi va porshen 5 pastga siljiydi
Porshenning xarakati tezligi - silindrga kelayotgan va undan ketayotgan moy
miqdoriga boglsquolik bu esa olsquoz navbatida teshiklarning ochilish qiymatiga boglsquolik
Gidravlik kuchaytirgichlarnig statikaviy xarakteristikasi 69 b-rasmda
kolsquorsatilgan
69 -rasm Zolotnikli gidravlik kuchaytirgichning sxemasi va uning statik
tavsifnomasi
Хarakteristikada quyidagi zonalar bor 2a ga teng nosezgirlar zonasi Bu
zonaning paydo bolsquolishiga sabab shuki zolotnik belboglsquoining kengligi teshikning
kengligidan bir oz katta - tolsquoyinish zonasi Bu zona zolotnik teshiklarning tolsquoliq
ochilishiga mos bolsquoladi shuning uchun porshening xarakatlanish tezligi bu yerda
endi kattalasha olmaydi Agar zolotnik siljiganda (69-rasm) topshiriqlar tolsquoliq
ochiladigan holatga (Х max) yeta olmasa va nosezgirlik zonasi elsquotiborga olinmasa
statik xarakteristkasini taxminan chiziqli deb hisoblash mumkin (rasmda punktir
bilan kolsquorsatilgan)
125
Gidrokuchaytirgichlar teskari aloqasiz va gidrotsilindr porshenning vaziyati
bolsquoyicha bikr teskari aloqali qilib ishlab chiqariladi Gidrokuchaytirgichlarning
chiqishida katta quvvatlarni olish uchun kaskadli birlashtirish usuli qolsquollaniladi
shunda birinchi kuchaytirgichning ijrochi organi navbatdagisining rostlovchi
organiga talsquosir etadi
Gidrokuchaytirgichlarning chiqish quvvati bir olsquon yuz va bundan ortiq
kilovattni tashkil etishi mumkin kuchaytirish koeffitsenti juda katta (310 ---
310 ) bolsquolib kuchaytirgichi juda tezkor
63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari
Ushbu turdagi kuchaytirgichning sxemasi 610-rasmda kolsquorsatilgan
Mumdshtukdan 3 tezlik bilan oqib chiqarilgan suyuqlikning bosimi uning holati
neytraldan olsquozgartirilganda 4 va 5 quvurchalarda olsquozgaruvchan bosimga
aylantiriladi Oqim quvurchasi 2 olib beruvchi 1 quvurga ulangan Mumdshtukdan
oqib chiqayotgan suyuqlik quvurchalarni birisiga olsquotib tezlikni bosimga
aylantiriladi Mumdushtukni neytral holatida 4 va 5 quvurchalardagi bosim teng va
porshen 7 xarakatlanmaydi Mumdshukni holati olsquozgarilishi bilan quvurchalarni
bittasida bosim oshib ikkinchisidan kamayib ketadi Buning natijasida porshen
xarakatlanib ijro mexanizmni ishga tushiradi
610-rasm Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichning sxemasi
126
7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari
71 Ijro mexanizmlari haqida tushuncha va ularning turkumlanishi
Avtomatik rostlash tizimining ijro mexanizmi deb rostlovchi organi
uzatilayotgan signalga muvofiq xarakatga keltiruvchi moslamaga aytiladi
Rostlovchi organni vazifasini drossellar tolsquosqichlar klapanlar shiberlar bajaradi
Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari chiqish validagi aylanish
momentining nominal qiymati yoki chiquvchi shtokdagi talsquosir etuvchi kuch
aylantiruvchi moment yoki kuchlarning maksimal qiymati nosezgirlik maydoni
inersionlik vaqtini kolsquorsatuvchi vaqt doimiysi ijro mexanizmlarini chiqish valining
aylanish vaqti yoki uning shtokining surilish vaqti
Ijro mexanizmini ishdan tolsquoxtagandan solsquong turglsquounlashgan rejim vaqtida
ishlab turganda chiqish organining surilishi yugurish holati deb ataladi Bu holat
rostlash sifatiga talsquosir kolsquorsatadi
Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari ndash ularning statik va dinamik
tavsifnomalari hisoblanadi Dinamik xususiyatlariga kolsquora ijro mexanizmlari
integrallovchi zvenolar guruxiga kiradi W(p)= 1 Тim r bu yerda Тim ndash
maksimal chiqish signali vaqtida IM chiqish organining tolsquoliq surilish vaqti
Ijro mexanizmlarini quyidagi asosiy belgilariga kolsquora sinflarga ajratish
mumkin foydalanilgan energiya turiga kolsquora chiquvchi organning xarakat
xarakteriga kolsquora foydalanilgan yuritma turiga kolsquora hamda chiquvchi organning
xarakatlanish tezligiga kolsquora
Foydalanilgan energiya turiga kolsquora IM lar elektrik pnevmatik gidravlik
turlariga ajratiladi (71-rasm) Chiquvchi organ xarakat xarakteriga qarab IM lar
aylanuvchan va tolsquoglsquori xarakatlanuvchan guruxlarga ajratiladi Aylanuvchan IM lar
bir marta aylanuvchan va kolsquop marta aylanuvchan bolsquolishi mumkin
Foydalanilgan elektr yuritma kolsquorinishiga qarab IM lar elektr yuritmali
elektromagnitli porshenli va membranali bolsquolishi mumkin
127
Chiquvchi organning xarakatlanish tezligiga kolsquora IM lar doimiy tezlikka
ega bolsquolgan hamda chiquvchi organning surilish tezligi chiquvchi signalga
proporsional bolsquolgan IM larga ajratiladi
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida elektrik IM lar keng tarqalgan
Ularni 2 ta asosiy guruxga ajratish mumkin elektr dvigatelli va elektromagnitli
(72-rasm)
Birinchi guruxga elektr yuritmali IM lar kiradi Elektr yuritmali IM lar
odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil topadi (oxirgisi bolsquolmasligi
ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida yuritma va tormozga beriladi
mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi organni xarakatga keltiradi
Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz mexanizmni tolsquoxtatadi
Ikkinchi guruxga solenoidli IM larni kiritish mumkin Ular turli xil
rostlovchi klapanlar vintellar zolotniklar va boshqa elementlarni boshqarish
uchun qolsquollanilishi mumkin Bu guruxga elektromagnitli muftalarni kiritish
mumkin Solenoidli mexanizmlar odatda faqat ikki pozitsiyali rostlash tizimlarida
qolsquollaniladi
Elektr yuritmali IM lar odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil
topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida
yuritma va tormozga beriladi mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi
organni xarakatga keltiradi Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz
mexanizmni tolsquoxtatadi
71-rasm Ijro mexanizmlarining energiya turiga qarab turlanishi
IJRO MEXANIZMLARI
GIDRAVLIK PNEVMATIK ELEKTRIK
128
72 Elektrik ijro mexanizmlari
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida statsionar qurilmalar va
jarayonlarni avtomatlashtirishda asosan elektrik ijro mexanizmlari xarakatlanuvchi
mashinalarda esa gidravlik va pnevmatik ijro mexanizmlari qolsquollaniladi
Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining
turkumlanish sxemasi 72-rasmda kolsquorsatilgan
72-rasm Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining
turkumlanishi
74 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari
Тakomillashtioilgan elektrik ijro mexnizmlari kolsquop aylanishli quvurli
armaturani distansion boshqaruvi uchun qolsquollanadi Bu ijro mexanizmlari
MABVGD rusumli elektr yuritmalari nomini olgan bolsquolib ular gidromelirrativ
ELEKTRODVIGATELLI ELEKTROMAGNITLI
ELEKTRIK IJRO MEXANIZMLARI
Bir aylanishli
Korsquop aylanishli
Qadamli
Doimiy aylanishli
Sоlenоidli U
zo
q m
ud
datli
tok o
rsquotkazuvch
an
Qis
qa m
ud
datli
tok lsquootk
azuvch
an
Elektromagnitli mufta
129
tizimlarining avtomatlashtirilgan nasos stansiyalarida qolsquollaniladi Ular bir-
biridan maksimal aylanish momenti reduktorining tuzilishi gabarit ulanish
olsquolchamlari va balsquozi konstruktiv elementlari bilan farqlanadi Elektr
yuritmalarining barcha konstruktiv elementlari maksimal darajada
unifiksiyalangan yuritma validagi ruxsat etilgan momentni chegaralovchi maxsus
qurilmalari va boshqaruv sxemalariga ega elektr yuritmalarini ekspluatatsiya
sharoitlariga kolsquora normal holatda ishlashi uchun 7 1-jadvalda ularni tiplariga
kolsquora texnik malsquolumotlar keltirilgan Elektr yuritmalarining normal holatidagi
joylashtirilishi vertikal holat hisoblanadi (yuritma vali vertikal joylashtiriladi)
7 1-jadval
Elektr
motor tipi
Joylashtirilishi Ishchi harorat
oraliglsquoi S
Тashqi muxitning
nisbiy namligi
20 Sda
Moylash
davriyligi
M Хonalardagi va
ochiq havodagi
statsionar
qurilmalar
-20hellip+35 80gacha Uch oyda 1
marta
A - -40hellip+40 95 gacha
BVGD Bir yildan
kam emas
BVGD tipli elektr yuritmalarining ish prinsipi va tuzilishini kolsquorib
chiqamiz
Elektr yuritmaning knematik sxemasi 73 - rasmda keltirilgan Elektr
yuritma quyidagi asosiy elementlar va qismlardan tashkil topgan korpus
chervyakli silindrik reduktor qolsquol dubleri qismi elektr motori yolsquol va moment
olsquochirgichlari qutilari
Yolsquol va moment olsquochirgichlari qutilari korpusga mahkamlanadi Korpusga
podshipniklardagi 46-chervyakli 45 shlikli val montaj qilingan Shirikli valda
aylantiruvchi momentni chegaralovchi mufta joylashgan 6-maxovikli qolsquol
dublerlari sharikli valni oxiriga ulangan Shu yerda bolsquosh qilib kulachokli 4-
silindirik glsquoildirak joylashtirilgan Korpusga xuddi shunday ravishda yolsquol va
moment olsquotkazgichlari qutisiga aylanishni uzatuvchi 43-chervyakli glsquoildirakka
ega bolsquolgan va 40 41-silindrik shestrnyalari bilan plita ulangan
130
73- rasm Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari
(elektr yuritmalar surgichlar)iing knematik sxemasi
Quti quyidagi asosiy elementlarda tashkil topgan 34-chervyakli yolsquol
olsquochirgichlari qismi 33- chervyakli glsquoildirak 2730-kulochoklar2526- moment
olsquotkazgichlari 24 va 36-richaglari purjinalar 22 35-blokirovka kulochoklari
2331- mikroutkazgichlar 2132 shestrnali kolsquorsatkich qismi 1920 strelka 18
17-shestrnyali distansion kolsquorsatkichlar qismi 16-potensioner
Elektr motori ishga tushirilganda elektr yuritma quyidagicha ishlaydi
Aylanma xarakat elektr motoridan 234-silndirik glsquoildirak va 5-kulachokli mufta
orqali 45 sharikli valga uzatiladi 46 chervyak glsquoildirak orqali aylantiruvchi
moment ishchi organning (surglsquoich) yuritma valiga uzatiladi Bundan tashqari
47 chervyak 43 chervyali glsquoildirak 41 va 40- silindirik shestrnalar orqali xarakat
39-vilka 33 va 34 chevyak jufti 019 shestrnya 18 kolsquorsatkich strelkasi va 17
shesterna orqali 16-potensiometr valikiga uzatiladi Elektr motorini ishida
aylanishi momentini maxovikka uzatish mumkin emas chunki maxovikni 7-
kulochokli vtulkasi ajratilgan holatda bolsquoladi Bu vaqtda 5 muftoning kulokchalari
5-silindirli glsquoildirak kulokchalari bilan boglsquolanib qoladi va ular orqali harakat 45
shlitsli valga uzatiladi Elektr motori qolsquoshilganda 6-mufta kulachoklari bilan 4
glsquoildirak kulachoklari birlashadi bu holda 5-mufta 9 shtok orqali 7 vtulkani 45
131
shpitsli val kulachoklaridan bolsquoshatadi Bunday mexanik blokirovka 45 shlitsli
valni birvaqtning olsquozida elektr motori va qolsquol boshqaruvida ishlashini oldiini oladi
Elektr yuritmalar aylanish momentini 3 tomonlama chegaralovchi mufta bilan
ishlab chiqariladi Ularning ish prinsipi quyidagicha maxkamlovchi armatura
ishchi organi uning laquoOchiqraquo va laquoYopiqraquo holatlarining qandaydir Oraliq
holatlarida aylanish momenti maksimal qiymatida bolsquolgan 44 yuritma vali
tolsquoxtaydi Bu vaqtda 46 chervyak 42 chervyakli glsquoildirak olsquoqiga uraladi va buni
natijasida xarakatlanayotgan 1 elektr motori orqali shtitslar bolsquoylab olsquoqning
yolsquonalishida xarakatlana boshlaydi
46 ndash chervyakning oldinga xarakati 10 richag 11 uk 12 ndash tishli sektor 14
va 39 vilkalar 13 15 37 38 ndash silindrli glsquoildiraklar yordamida 25 va 26 moment
kulachoklarining aylanma xarakatiga olsquozgartirib beradi Ular aylanganda 24 va 36
richaglar 21 va 32 mikroalmashlab ulagichlarni quyib yuboradi va elektr motor
zanjiri uziladi M va A tiplaridagi elektr motorlari tuzilishi jixatidan BVG va D
tipidagi elektr motorlaridan farq qiladi Ularda chervyakli reduktor olsquorniga silindrli
reduktor qolsquollaniladi Yana bir qancha kinematik bolsquoglsquoinlarda malsquolumot
olsquozgarishlar bor lekin motorlarining barcha turlarining ish prinsipi bir xil
Maksimal tok relesiga ega bolsquolgan elektr yuritmalar Elektr motorlarni
yuklamalardan ximoyalash va maxkamlovchi armaturani maxkamlab yopish
maqsadida ish tipdagi elektr yuritmalar statorining fazalaridan biriga tok relesi
bilan talsquominlanadi
Elektr motori validagi qarshilik momenti ortishi bilan ishchi tok taxminan
aylanish momenti kavadratiga proporsional ravishda ortadi Shuni hisobga olib
aylanish momentini chegaralovchi mufta olsquorniga tok relesini qolsquollash mumkin Shu
maqsadda elektr motorini talsquominlovchi kuch tarmoglsquoining fazalaridan biriga oniy
xarakatli maksimal tok relesi ulanadi Uning ajratuvchi kontakti esa reversiv
magnit ishga tushirgich glsquoaltagi zanjiriga ulanadi
Maksimal tok relesini qolsquollash elektr yuritma konstruksiyasini
soddalashtirish uning massasi va gabarit olsquolchamlarini kamaytirish imkoniyatini
beradi lekin bu holda boshqaruv sxemasi bir muncha murakkablashadi Maksimal
132
tok relesi bolsquolgan elektr motorlari faqat solsquorglsquoichlarda olsquornatiladi Shpindel
armaturasidagi aylanish momenti siljiganda elektr motori rele yordamida yolsquol
olsquochirgichi bilan xarakatga keladi
75 Elektromagnitli ijro mexanizmlari
Avtomatik rostlash va boshqarish tizimlarida elektr energiyasini ishchi
organning tekis xarakatiga aylantirib beruvchi elektromagnitli uzatmalar IM lar
sifatida qolsquollanishi mumkin Bu elementlar yana solenoidli mexanizmlar deb ham
yuritiladi
Elektromagnitli IM lar tipi tuzilishiga kolsquora chiqish koordinatasi
kolsquorinishlarga ajratilishi mumkinntolsquoglsquori xarakatlanuvchan rostlovchi organga ega
bolsquolgan IM lar uchun siljish tezlik talsquosir qiluvchi kuch aylanuvchan xarakatga
ega bolsquolgan rostlovchi organli IM lar uchun aylanish burchagi aylanish chastotasi
aylanish momenti
Elektromagnitlar olsquozgaruvchan (bir fazali va uch fazali) olsquozgarmas tokli
bolsquolishi mumkin Ularning asosiy tavsifnomasi yakorning surilishi yakorning
surilishi va tortish kuchi orasidagi boglsquolanish yakorning surilishi va
elektroenergiya sarfi ishga tushish vaqti orasidagi boglsquolanish
Yakorning maksimal surilishiga qarab qisqa yurishli va uzun yurishli
elektromagnitlar ajratiladi
Elektromagnitlar qolsquoyidagi talablarga javob berishi kerak
1 Тanlanayotgan konstruksiya siljish uzunligi tortish kuchi va berilgan
tortish tavsifnomasiga mos kelishi kerak
2 Тez xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalangan magnitli olsquotkazgichga
ega bolsquolgan elektromagnitlar sekin xarakatlanuvchan tizimlar uchun
shixtalanmagan magnit olsquotkazgichga ega bolsquolgan hamda massivli mis gilzali
elektromagnitlar qolsquollanilishi mumkin
3 Ishga tushish sikllari soni yolsquol qolsquoyilgandan kam bolsquolishi kerak
133
4 Bir xil mexanik ishlar uchun olsquozgaruvchan tok elektromagnitlari
olsquozgarmas tokda ishlovchi elektromagnitlarga nisbatan kolsquoproq elektroenergiya
talab qiladi
5 Elektromagnitlar ishlatish uchun qulay va oddiy bolsquolishi kerak
Elektromagnitlarni kuchlanish tok va quvvat kattaliklari orqali tanlash
mumkin Elektromagnit tanlangandan solsquong uning cholsquolglsquoamlari qizishga nisbatan
xisoblanadi Bu holda ruxsat etilgan qizish harorati 85900 S xisobida olinadi
76 Elektromagnitli muftalar
Muftalar mdash uzatma va ishchi mexanizmlar orasidagi boglsquolovchi zveno
hisoblanadi Ularning ish prinsipi boglsquolovchi elementlarning elektromagnit
xususiyatlariga asoslangan
Elementlarning boglsquolanishi kolsquorinishiga qarab muftalar funksiyali quruq
ishqalanuvchan qovushoq ishqalanuvchan va siljish muftalarga ajratiladi
Quruq ishqalanish muftasi (74 a-rasm) 3 va 9 vallarga boglsquolangan 5 6 -
ikkita yarim mufta holda 2 xalqa va 4 shetkalardan kuchlanish qabul qiluvchi 1
cholsquolglsquoamdan tashkil topgan 6- yarim muftaning boshqariluvchi qismi 8-
shponkaning olsquoqi bolsquoyicha xarakatlanadi u ishchi mexanizmning 9-vali bilan
boglsquolangan Boshqariluvchi 6 mufta 7 prujina yordamida 5 boshqaruvchi
muftaga nisbatan siqiladi Cholsquolglsquoamlarga elektr toki berilishi bilan hosil
bolsquolgan elektromagnit maydon 7 prujina kuchini yengib boshqariluvchi 6
muftani tortadi Ishqalanish kuchlari hisobiga 5 va 6 yarim muftalarda hosil
bolsquoladigan aylantiruvchi moment boshqaruvchi valdagi boshqariluvchi valiga
olsquotkaziladi Uzatilayotgan aylantiruvchi momentni kattalashtirish uchun
muftalarni kolsquop diskli kolsquorinishda tayyorlanadi
Qovushoq ishqalanuvchi muftalar (74 b-rasm) ferroparo-shakli yoki
magnitli emulsiyali tarkibiga ega bolsquolib boshqariluvchi va boshqaruvchi
elementlarda boglsquolovchi qatlam hosil bolsquoladi Bunday muftalarning xarakterli
tomoni shundaki magnit oqimi ortib borishi bilan uzatiluvchi aylantiriluvchi
moment ortib boradi Bunday muftalar yuklamalarga nisbatan chidamli bolsquolib
134
tez xarakatlanuvchan IM lardan hisoblanadi (vaqt doimiysi Т=0005 0008 s)
ularning uzatish koeffitsiyenti K=3500 Bu muftalar konstruktiv tuzilmasiga
kolsquora glsquoaltaklarning joylashishi soni ishchi yuzasining shakliga tok
olsquotkazgichlarining kolsquorinishi va boshqa belgilariga kolsquora farqlanadi
74-rasm Quruq ishqalanish va qovushoq ishqalanish muftasining
konstruktiv va elektr sxemalari
8-bob Avtomatika rostlagichlari
135
81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari
Avtomatik rostlagichlar sanoatning turli soxalarida texnologik jarayonlarni
avtomatlashtirishda keng ishlatiladigan texnikaviy vositalar hisoblanadi
Rostlagichlarni klassifikatsiyalash rostlanuvchi miqdorning turi rostlagichning ish
usuli ishlatiladigan energiya turi ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga
kolsquorsatiladigan talsquosirning xarakteri rostlagich ishining tavsifnomasi (rostlash
qonuni) kabi xususiyatlarga asoslanadi
Rostlanuvchi miqdorning turiga kolsquora rostlagichlar quyidagilarga bolsquolinadi
bosim sarf satx namlik va kabi rostlagichlar Ishlash usuliga kolsquora bevosita va
bilvosita talsquosir qiluvchi rostlagichlar mavjud Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi
organini ishga tushirish uchun rostlanuvchi oblsquoektdan olingan energiyaning olsquozi
bilan ishlovchi rostlagichlar bevosita tarsquosir qiluvchi rostlagich deb ataladi Agar
ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organini ishga tushirish uchun qolsquoshimcha
energiya kerak bolsquolsa bilvosita tarsquosir qiluvchi rostlagichlar ishlatiladi
Foydalaniladigan energiya turiga kolsquora rostlagichlar elektr pnevmatik gidravlik va
aralash (elektr-pnevmatik pnevmo-gidravlik va xokazo) rostlagichlarga bolsquolinadi
Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga kolsquorsatiladigan talsquosirning
xarakteri jihatidan rostlagichlar uzlukli va uzluksiz ishlovchi bolsquoladi Uzlukli
ishlovchi rostlagichlarda ijro etuvchi mexanizmning faqat rostlovchi organi
rostlanuvchi miqdorning uzluksiz muayyan qiymatida xarakat qiladi Rostlanuvchi
miqdorning olsquozgarishi va rostlovchi talsquosir olsquortasidagi boglsquolanish (yoki ijro etuvchi
mexanizm rostlovchi organining xarakati) yalsquoni rostlash qonuni nazarda tutilgan
ish tavsifnomasiga kolsquora rostlagichlar pozitsion integral (astatik) proporsional
(statik) izodrom (proporsional-integral) proporsional-differitsial (oldindan talsquosir
etuvchi statik) proporsional-integral-differinsial (oldindan talsquosir etuvchi izodrom)
bolsquoladiRostlanuvchi miqdorni vaqt davomida talab qilingan chegarada saqlab
turish jihatidan rostlagichlar stabillovchi programmali va kuzatuvchi
rostlagichlarga bolsquolinadi Stabillovchi rostlagichlar rostlanuvchi miqdorning
136
berilgan qiymatga (malsquolum darajadagi xato bilan) tenglashishini talsquominlaydi
Programmali rostlagichlar maxsus programmali topshiriq bergich yordamida
rostlanuvchi miqdorning vaqt bolsquoyicha avvaldan malsquolum bolsquolgan programma
(qonun) bolsquoyicha olsquozgarishini talsquominlaydi Bu programma texnologik reglament
talablariga muvofiq tuzilgan bolsquoladi Kuzatuvchi rostlagichlarda rostlanuvchi
miqdorning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi rostlagich topshiriq bergichga bilvosita talsquosir
qiluvchi boshqa kattalikning olsquozgarishiga mos bolsquoladi
Avtomatik rostlagichlarning xarorat misolidagi funktsional-strukturabiy
sxemasi 81-rasmda keltirilgan
81-rasmd Xaroratni avtomatik rostlagichlarning funktsional-strukturabiy sxemasi
BО-boshqarish oblsquoekti U-uzgartirgich (хаrorat datchigi) ТО-taqqoslash va
topshirish organi ТА-teskari aloqa КО-kuchaytirish organi ИМ-Ijro mehanizmi
TB-talsquominot bloki
82 Proporsional rostlagichlar
Proporsional rostlagichlar deganda rostlovchi organning rostlanuvchi
parametri va topshirilgan miqdor orasidagi farqqa nisbatan proporsional siljishi
tushuniladi Rostlanuvchi parametrning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi va rostlovchi
organning siljishi bir qonun bolsquoyicha amalga oshadi Rostlanuvchi parametrning
har bir miqdoriga rostlovchi organning malsquolum bir holatiga mos keladi
BО
ИМ
ТА
U
КО
TB
137
PR 25 proporsional rostlagich PR 25 rostlagich rostlanuvchi parametrni
berilgan kattalikda ushlab turish maqsadida chiqishda ijro etuvchi mexanizmga
talsquosir etuvchi uzluksiz signal olish uchun molsquoljallangan Asbob ikkilamchi
asbobning qolsquol bilan topshiriq bergichi yoki standart pnevmatik signalli boshqa
qurilmadan masofadan turib topshiriq oluvchi rostlagichdan iborat (81-rasm)
Rostlagich ikkita taqqoslash elementlari 1va 3 drosselli summator 2 quvvat
kuchaytirgichi 4 uchiruvchi rele 5 qolsquol bilan topshiriq bergich 6 lardan iborat
Тopshiriq bergich va olsquolchov asbobolaridan kelgan Rt va R3 signallar taqqoslash
elementi 1 ning membranalariga talsquosir etadi (manfiy kamera V musbat kamera B)
va teskari aloqa membranalarida havo bosimi hosil qilgan kuch (kamera A) bilan
muvozanatlashadi
81-rasm PR 25 proporsional rostlagichning prinsipial sxemasi
82-rasm Proporsional-integral rostlagichning prinsipial sxemasi
138
83 ndashrasm Avvaldan talsquosir rostlagichi sxemasi ndash PF-21
Тaqqoslash elementi 1 ning R1 chiqish bosim olsquotkazuvchanligi bolsquolgan
drosselli summator 2 ning rostlanuvchi drosseli orqali taqqoslash elementi 3 ning a
kamerasiga boradi xuddi shu kameraga olsquotkazuvchanligi bolsquolgan drosselli
summator 2 ning olsquozgarmas drosseli orqali Rchiq=RIV
chiqish bosimi ham keladi
Тaqqoslash elementi 3 ning chiqish bosimi quvvat kuchaytirgichi yordamida
kuchaytiriladi hamda ikkinchi taqqoslash elementi bilan manfiy teskari aloqada
bolsquoladi Sistemada hosil bolsquoladigan avtotebranishlarni yolsquoqotish maqsadida
taqqoslash elementi 3 ga ikkita teskari aloqa kiritilgan V kameraga manfiy va B
kameraga musbat Sistema muvozanati buzilgan hollarda rolsquoy beradigan
avtotebranishlar musbat teskari aloqa yolsquoliga olsquornatilgan olsquozgarmas drossel bilan
tolsquoxtatiladi Qolsquol bilan boshqarishga olsquotish maqsadida rostlagichni uzish uchun
olsquochiruvchi rele 5 dan foydalaniladi PR25 rostlagich PV101E PV101P
PV102E PV2P PV32 tipidagi ikkilamchi asboblar bilan birgalikda ishlaydi
83 Integral rostlagichlar
Integral (astatik) rostlagichlar deb rostlanayetgan parametr topshirilgan
qiymatdan chetga chiqarish rostlovchi organning rostlanuvchi parametr chetga
chiqishiga proporsional tezlikda xarakat qilishiga aytiladi Astatik rostlagichlar
ishlatilganda rostlanuvchi parmetrning muvozanat qiymati nagruzkaga boglsquoliq
emas va statik xato nolga teng bolsquoladi Agar rostlanayotgan kattalik berilgan
139
qiymatidan chetga chiqsa astatik rostlagich rostlovchi organi rostlanuvchi kattalik
qiymati topshirilgan darajaga yetguncha xarakatga keltirib turadi
Olsquozining dinamik xususiyatlari jihatidan integral rostlagichlar turglsquoun emas
shuning uchun ham ular mustaqil qurilma sifatida ishlab chiqarilmaydi
84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar
PR321 rostlagichning vazifasi PR 25 rostlagichning vazifasiga olsquoxshash U
taqqoslash elementlari I III VI droselli summator II quvvat kuchaytirgich IV
uzuvchi relelar V VII va siglsquoim VIII dan iborat (82- rasm) Bu rostlash bloki
ikkita proporsional va integral qismlardan tuzilgan Ularning kirishiga datchikdan
rostlanayotgan kattalikning pnevmatik signali Rn va ikkilamchi asbobga
olsquornatilgan topshiriq bergichdan rostlanuvchi kattalikning berilgan qiymati kelib
02 1 kgsm2
oraliqda bolsquoladi Blokning proporsional qismi glsquoalayonlanishdan
solsquong xarakatga kelib uning olsquozi esa summator I III va drosselli summator II dan
tuzilgan PR321 rostlovchi blokining integral qismi summator VI va kuchaytirish
koeffitsiyenti K=1 bolsquolgan birinchi darajali aperoidik zvenodan tuzilgan bolsquolib
pnevmatik integrallovchi zvenodan iborat Proporsional va integral qismlarning
chiqish signallari yacheyka II da qolsquoshiladi Buning uchun integrallovchi
zvenoning chiqishi yacheyka II ning I va III summatorlari kirishiga berilishi
lozim
Sozlash parametrlarining (kuchaytirish koeffitsiyenti - Kr izodrom vaqti - Тi)
olsquozaro boglsquoliq emasligi blokning muxim afzalligidir Kuchaytirish koeffitsiyenti
(Kr) drosselli summatordagi olsquozgaruvchi drosselning olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib
olsquornatiladi drossellash diapozoni DD=3000 5 chegarada olsquozgaradi bu esa
kuchaytirish koeffitsiyentining qiymati 003 20 bolsquolishiga mos keladi Izodrom
vaqti Тi aperiodik zveno tarkibiga kirgan olsquozgaruvchi drosselning
olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib olsquornatiladi va u 3 sekunddan 100 minutgacha
bolsquolishi mumkin PR321 rostlagich ham PR25 rostlagichi ishlaydigan ikkilamchi
asboblar bilan birgalikda ishlaydi
140
Maxalliy topshiriq bergich PR322 rostlagichi PR321 dan asbob kirishining
topshiriq liniyasida qolsquol bilan topshiriq bergich borligi bilan farqlanadi
PR326 va PR329 rostlagichlari kerak bolsquolgan drossellash diapozonini olsquornatish
imkonini beruvchi qayta qolsquoshgich bilan talsquominlangan Qayta qolsquoshgichning uchta
qayd qilingan xolati bor
I DD=2 50 II DD=50 200 III DD=200 800
Тi =0025 minutdan gacha olsquozgaradi PR329 rostlagichi PR326 dan maxalliy
topshiriq bergichi borligi bilan farq qiladi
Тolsquoglsquori chiziqli statik tavsifnomali PR321 va PR332 rostlagichlarida
drossellash diapozonini 2 3000 gacha sozlash mumkin
PR323 va PR333 nisbat rostlagichlari ikkita parametr nisbatini ushlab turish
maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish
uchun xizmat qiladi Rostlagichlarda nisbat zvenosi bolsquolib unga doimiy drossel
rostlovchi drossel va topshiriq bergichlar kiradi Nisbatni sozlash chegarasi 11
dan 51 gacha yoki 11 dan 101 gachaPR324 va PR334 nisbat rostlagichlari
ikkita parametr nisbatini uchinchi parametr bolsquoyicha tolsquoglsquorilash bilan ushlab turish
maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish
uchun hizmat qiladi
85 Proporsional-differinsial rostlagichlar
Agar rostlash oblsquoektida yuklanishning olsquozgarishi tez va keskin shuningdek
kechikish katta bolsquolsa izodrom rostlagichlar talab etilgan rostlash sifatini talsquominlay
olmaydi yalsquoni bu holda ularda katta dinamik halsquovo hosil bolsquoladi Rostlash
jarayonini parametrning olsquozgarish tezligiga boglsquoliq bolsquolgan qolsquoshimcha kirish
signali vositasida yaxshilash mumkin Kechikishi sezilarli bolsquolgan oblsquoektlarda
texnalogik jarayonlarni rostlash uchun PD- rostlagichlarni ishlatish maqsadga
muvofiqdir
Agar differinsial qism rostlovchi talsquosirning boshqa qismlariga qolsquoshilsa tolsquoglsquori
(avvaldan talsquosir) ayrilgan holda esa teskari avvaldan talsquosir bolsquoladi Тolsquoglsquori
avvaldan talsquosir rostlagichi PF21 rostlash zanjiriga berilgan kattalikdan
141
parametrning chetga chiqish tezligiga mos talsquosir kiritish uchun molsquoljallangan (83-
rasm)
Siqilgan xajmdagi xavoning kirish signali (rostlagich yoki datchikdan)
taqqoslash elementi IV ning V va G kameralariga boradi hamda inersion zveno
(rostlanuvchi drossel II va siglsquoim III) orqali olsquosha elementning V kamerasiga
berilayotgan talsquominlovchi xavo bosimi bilan muvozanatlashadi Chiqish kamerasi
A kuzatuvchi sistema sxemasi asosida ulangan Agar parametrning chetga chiqish
tezligi nol yoki nola yaqin bolsquolsa taqqoslash elementi IV ning chiqishida kirish
signali Rkir kuzatiladi Agar bosim olsquozgara boshlasa masalan olsquozgarmas tezlikda
ortsa u holda B kameraning oldida drossel-qarshilik II borligi tufayli V va G
kamera membranasidagi bosimlar yiglsquoindisi B va A kameraning membranalaridagi
kuchlanishdan katta bolsquoladi Natijada taqqoslash elementi IV dagi S1 soplo
berkilib A kamerada bosim keskin oshadi Chiqishda kirishdagi bosimdan
ilgarilovchi signal paydo bolsquoladi Ilgarilash kattaligi kirishda bosimning olsquozgarish
tezligi va avvaldan talsquosir drosselining qanchalik ochiqligiga boglsquolik Тaqqoslash
elementi IVdan chiqqan signal element V va quvvat kuchaytirgichi VI dan tashkil
topgan kuchaytirgichning kirishiga boradi U taqqoslash elementi
kuchaytirgichning xatosini yolsquoqotishga xizmat qiladi Uchirish relesi I avvaldan
talsquosir drosselini berkitishga molsquoljallangan Buyruq bosimi Rk=0 bolsquolganda S2
soplo yopiq bolsquolib B kameraga xavo avvaldan talsquosir drosseli orqali olsquotadi
Rostlagichni olsquochirish uchun ikkilamchi asbobdan buyruq bosimi Rk berilib bunda
S2 soplo ochiladi va kirish signali (Rkir) bevosita B kameraga keladi Bu holda
taqqoslash elementi IV ga keluvchi uchala signal olsquozaro teng chiqishdagi bosim
esa kirishdagiga teng bolsquoladi Avvaldan talsquosirni 005 10 minutgacha oraliqda
sozlash mumkin
86 Gidravlik rostlagichlar
Gidravlik rostlagichlarda suvdan olinadigan energiya xisobiga suvni
tarqatish jarayonini avtomatik rostlash va oqimni melsquoyorlashni amalga oshirish
mumkin
142
Suglsquoorish tizimlarida suv tarqatishni avtomatlashtirishda qolsquollanuvchi
zatvor avtomatlarning bir necha turi mavjud sarfni zatvor avtomatik Neyrnikraquo
tipidagi zatvor avtomatlar qilinarli tolsquoglsquori xarakatlanuvchi avtomatik zatvorlar va
boshqalar
laquoNeyrpikraquo tipidagi avtomatik zatvorlarga bir xil xolatga olsquornatilgan
gidravlik zatvor-rostlagichlar bolsquolib bu holda zatvorni xolati rostlanuvchi sathga
mos keluvchi nuqta atrofida bolsquoladi
Bu zatvorlar yordamida 3 xil usulda sathni rostlash mumkin Yuqorida blsquoef
bolsquoyicha rostlashni amalga oshiruvchi avtomat-zatvor pastki belsquof bolsquoyicha
rostlashni amalga oshiruvchi hamda aralash rostlashni amalga oshiruvchi zatvor
avtomatlarni sxemasi 84 - rasmda berilgan
Yuqorida blsquoef bolsquoyicha rostlashda bitta datchik olsquornatilgan bolsquolib
olsquornatilgan sathda zatvor bir tarafdan qarama-qarshi lekin bir biriga tang
momentlar talsquomirida yalsquoni zatvorni oglsquoirligidan hosil bolsquoluvchi moment va
qarshi yuk momenti xisobiga ikkinchi tarafdan sath datchikiga kolsquorsatiluvchi
gidrostatik bosim talsquosirida olsquoz holatida yalsquoni balans holatida bolsquoladi
Agar zatvor oldidagi sath kolsquotarilsa yoki pasaysa tenglik yolsquoqoladi va
zatvor berilgan satx olsquoz holiga qaytishi uchun zarur bolsquolgan kattalikka ochiladi
Rostlash jarayonida turli tebranishlarni yolsquoqotish maqsadida zatvorlar tarkibiga
moyli amortizatorlar kiritiladi
Pastki blsquoef bolsquoyicha sathni stabellash zatvori xam shu tartibda
xarakatlanadi lekin sath datchigi pastki blsquoef tarafidan olsquornatiladi
Aralash rostlovchi avtomat zatvor normal ish jarayonida pastki sath
bolsquoyicha rostlashni amalga oshiradi agar suv sathi yuqori blsquoef bolsquoyicha kolsquotarilib
ketsa yoki suv yetishmasligi natijasida kelsa suv kolsquorib qolishi kuzatilsa avtomatik
ravishda yuqori blsquoef bolsquoyicha rostlash amalga oshiriladi Bunday zatvorlar mahsus
kameraga joylashtirilgan ikkita sath datchigiga (membranali pukak) ega ularning
biri yuqori ikkinchisi pastki blsquoef bilan boglsquolangan Yuqori blsquoef datchigi
belgilangan sath yuqoriga kolsquotarilganda zatvorni ochadi shuningdek sath minimal
143
qiymatga erishganda uni yopadi Bir vaqtni olsquozida pastki blsquoef kamerasidagi datchik
uning belgilangan sathini ushlab turadi
84-rasm Suv sarfini avtomatik tolsquosqichi
sxemasi a) bitta tusqichli b) qushaloq
tusqichli 1- suv chiqaruvchi qisim 2-
suv tagidagi devorlar 3- qolsquoshaloq
egilgan kaziroklar 4- kolsquotaruvchi
mexanizim 5- suriluvchi tolsquosqich
85-rasm Suvni sathini
melsquoyorlovchi laquoNeyrpikraquo tipidagi
gidravlik tolsquosqichlarning sxemasi a)
yuqori bef bolsquoyicha b) pastki bef
bolsquoyicha v) aralash rostlovchi 1-
qalqovich 2- tolsquosqich 3- aylanish
olsquoqi 4- qarshi yuk
GТIlarni avtomatlashtirishda suvni sathini tekis zatvorlar yordamida pastki
blsquoef bolsquoyicha stabilovchi regulyatorning tarkibiy sxemasini kolsquorib chiqamiz (86-
rasm) Suvni berilgan sathi 1-topshiriq bergach (zadatchik) yordamida belgiladi va
2-elementda amalda mavjud sath bilan solishtiriladi
Agar belgilangan sathdan chetga chiqish mavjud bolsquolsa 2-solishtirish
elementi 3-kuchaytirish bloki (nol-organ) yordamida 5-ishga tushirgich orqali 6-
elektr yuritilgani xarakatga keltiradi Buni natijasida sath olsquozgarishi qiymati
ishorasiga kolsquora 7-zatvor tengsizlik yolsquoqotilguncha va belgilangan sath
olsquornatilguncha ochiladi yoki yopiladi
Sxemadan kolsquorinadiki yopiq zanjirli rostlash tizimi tarkibiga kanalning
olsquolchash va rostlash elementlari 8-sath datchigi va 7-zatvor orasidagi masofaga
ega bolsquolgan qismi kiradi Bu masofa bir necha un yoki yuzlab metr masofani olsquoz
ichiga olishi mumkin Shuning uchun bu holda 8-datchik oraligi bilan olsquolchangan
masofa bilan 7-zatvor oraliglsquoidagi boshlanglsquoich masofa oraliglsquoida kechikish vaqti
paydo bolsquoladi va rostlash sxemasiga proporsional-impulsli rostlovchi organ ndash 4
b
b
a
v
144
kiritilishi maqsadga muvofiqdir Bu rostlagich rostlash vaqtida kechikish vaqtini
yolsquoqotishga xizmat qiladi Bunday oraliqda rostlash jarayoni tolsquoxtatiladi va
zatvorning elektr yuritmasi olsquochiriladi Bunday rostlagich proporsional - integral
rostlagich deb yuritiladi chunki bu xolda berilgan impulslar vaqti kelishmaslik
vaqtiga proporsional ravishda olsquozgaradi
86 ndash rasm Suvni satxi pastki bef bolsquoyicha stabillovchi regulyatorning tartibiy
sxemasi
Shunday qilib bunday suv tarqatishni avtomatik boshqaruv tizimlarida
boshqaruv oblsquoekti sof kechikish vaqtiga ega bolsquolgani uchun impulsli ARSlarini
qolsquollash maqsadga muvofiqdir
87-rasm Kanaldagi suglsquoorish tizimi rostlanuvchi parametrining olsquozgarish
tavsifnomasi
Suglsquoorish kanali boshqaruv oblsquoekti sifatida sof kechikishdan tashqari
inersion kechikishga ega Shuning uchun u kechikish vaqtiga ega bolsquolgan davriy
v
a
b
145
inersion bolsquoglsquoin kolsquorinishida berilishi mumkin (Т - vaqt doimisi) Bu holda vaqti
tavsifnomalari kanalni sathini rostlash tizimi uchun 87 - rasmda keltirilgan
kolsquorinishda berilishi mumkin Agar n-kirish kattaligi noldan birgacha sakrashsimon
ravishda olsquozgarsa 2-chiqish signali ham toza kechikish vaqti bilan sakrashsimon
tarzda olsquozgaradi ( t - vaqti bilan) (87-rasm a b) Umumiy rostlash vaqti t u kirish
signalining olsquornatilgan vaqtigacha bolsquolgan kattalikni olsquoz ichiga oladi (v) t+(3hellip5)
Т bu yerda ikkinchi qolsquoshiluvchi inersion kechikish vaqti xisoblanadi
146
9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik vositalarining puxtaligi
91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga tarsquosir qiladigan
kattaliklar
Parametrlarnig kolsquozda tutilmagan nominaldan oglsquoishi va ayniqsa roslash
tarkibidagi xech bolsquolmaganda bir elementning ishdan chiqishi ARS ning nominal
ishini izidan chiqaradi kolsquopincha butun sistemani ishdan chiqaradi Elementar
parametrlarning olsquozgarish sabablari har hil Хar bir elemen malsquolum material va
malsquolum (nominal) ish sharoiti uchun hisoblanadi shuning uchun elementar
parametrlarning olinadigan qiymatlari ayrim shartlarni hisobga olmaganda aniq va
bir hil bolsquoladi Ammo elementarni tayyorlash jarayonida elementlarning xaqiqiy
parametrlari hisoblangan qiymatlardan farq qiladi bu esa parametrdagi nomoslik
sababi bolsquoladi Ayniqsa elementarlarni ishlatish vaqtida katta oglsquoishlar paydo
bolsquolish mumkin bu oglsquoishlarning qiymati shunchalik katta bolsquolishi mumkinki
normal ish nuqtai nazaridan yolsquol qolsquoyilgan chegaradan chiqadi
Masalan ARS ga kiradigan kuchaytirgichning kuchaytirishi koeffitsiyentining
kamayishi statik xatoning kattalashishiga sabab bolsquoladi va aksincha kuchaytirish
koeffitsenti ortiqcha kattalashganda turglsquounlikning yolsquoqolishiga va xatto rostlash
sifatining yomonlashuviga olib keladi
Elementlar parametrlarning sochilish sabablari texnologik va ekspluatatsion
sabablariga bolsquolinadi
Тexnologik sabablarga turli ruxsatlar tufayli kelib chiqqan chetga chiqishlar
kiradi 1) element tayyorlagan materialning xossalari tufayli bolsquolgan ruxsat
masalan olsquotkazgichning solishtirma qarshiligi yoki ferromagnit materialning
magnit kirituvchanligi malsquolum qiymatga ega bolsquola olmaydi Ular odatda
nominaldan ortiq yoki kam tomonga ruxsat bilan beriladi 2) elementar
detallarning olsquolchamlariga beriladigan ruxsat masalan mexanikaviy zvenolar
srasidagi bolsquoshliklarga beriladigan ruxsat va xokazo
Kolsquorsatilgan sabalarning talsquosirini kamaytirish uchun elementlarning
konstruksiyasida rostlash moslamalari (olsquozgaruvchan qarshiliklar siglsquoim va
147
xokazolar) bolsquolishi mumkin bular elementning parametrlarini malsquolum chegarada
olsquozgartirish va zarur qiymatni olsquornatishga imkon beradi Shunisi muximki
sistemani bunday rostlash parametrlarga bolsquolgan ruxsatlarni faqat malsquolum tashqi
sharoitlardagina qisqartira oladi
Ekspluatatsion sabablarga tashqi muxitning talsquosiri energiya manbai xolatinig
talsquosiri xizmat kolsquorsatish sifati eskirish va yoyilish kiradi
Тashqi muxit ayniqsa qishloq xolsquojalik ishlab chiqarishida elementlarni va
butun sistemani ishlatish vaqtida muxit xarorati xavoning zichligi namligi gaz
tarkibi olsquozgaradi Bularning xammasi avvalo alohida detallar va butun element
parametrlaning (olsquotkazgichlar solishtirma qarshiligining ish suyuqligi
qovushoqligining va xokazolarning) olsquozgarishiga sabab bolsquoladi
Sistemani talsquominlovchi energiya manbaining holati xam element
parametrlariga jiddiy talsquosir etadi Masalan manba kuchlanishining kolsquotarilishi
relening yoki magnit ishga tushurgichning ishga tushish vaqtini qisqartiradi
suyuqlik bosimining oshuvi esa gidravlik kuchaytirgich porshening siljish tezligini
oshiradi
Avtomatik sistemalarning elementlarini tolsquoglsquori ishlatish uchun yuqori
malakali xizmat kolsquorsatuvchi xodimlar talab etiladi
Elementlarning parametrlari ularning eskirishi va yeyilishi natijasida ham
nominaldan chetga chiqadi Detallar nisbatan sekin eskiradi va yeyiladi Elementlar
ishlatishning boshlanglsquoich davrida eskiradi shuning uchun turli vazifalarni
bajaruvchi muxim dettallar (masalan elektron lampalar) zavvodan chiqarilishidan
oldin sunlsquoiy eskirtiriladi
Хar bir elementga kafolatli ishlash muddati belgilanadi bu muddat tugagach
eskirish tezlashadi va u xaqiqiy holati qandayligidan qatlsquoy nazar almashtirilishi
lozim
148
92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini
oshirish yorsquollari
Element yoki detalning puxtaliligi deyilganda element detalning malsquolum
davr ichida (masalan profilaktik remontlararo davrda) buzilmay (radsiz) ishlash
extimolligi tushiniladi Elemetlarning va butun ARS ning puxtaligi umuman
quyidagi miqdorlar ishlamay qolsquoyish xavfi olsquortacha ish vaqti ikki rad orasidagi
olsquortacha ish vaqti radsiz ishlash extimoli bilan xarakterlanadi Rad deganda
element yoki detal parametrlarning yolsquol qolsquoyilgan chegaradan kutilmaganda chetga
chiqishi yoki ularning tolsquola ishdan chiqishi tushuniladi
Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt
intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay
ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi
Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan
rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish
nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni
nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmasdan qolib sistema normal
ishlaydi t 3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va
eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi
Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi Yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt
intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay
ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi
Yi = (ni )(N0 ndash ni)xt1 (91)
Bunda n1 ndash vaqt intervalida rad etgan detallar soni
N0 ndash detallarning dastlabki soni
N0 ndash ni ndash kolsquorib chiqilayotgan vaqt intervali boshlanganda tuzukligicha qolgan
detallar soni
Elementlar rad etish xavfliligi Yi ning vaqt t ga boglsquoliqligi 191-rasmda
ifodalangan
149
Y
t1 t2 t3
t
91-rasm Elementlar rad etish xavfliligining boglsquolanish grafigi
Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan
rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish
nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni
nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmas qolib sistema normal ishlaydi
t3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi
tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi
Хar qaysining uzilma ishlash vaqti t1 t2hellip tr bulgan R detallarning
olsquortacha buzilmay ishlash vaqti quyidigicha aniqlanadi
turt = (t1+t2+t3+tn)P (92)
Rad etishlarning xaqliyligi bilan ikkinchi davr uchun olsquortachaa buzilmay ishlash
vaqti orasida quyidigi boglsquolanishni yozish mumkin ( = const deb hisoblanadi)
Qolsquoshni ikki rad etish orasidagi olsquortacha vaqt quyidagicha aniqlanadi
turt = (t1+t2+t3+tn)n (93)
bunda t1 - birinchi rad etishgacha ishlash vaqti
t2 - birinchi va ikkinchi rad etishlar orasida ishlash vaqti
tn - n-1va n - rad etishlar orasida ishlash vaqti
n - rad etishlarning umumiy soni
150
Buzilmay ishlash extimolligi deganda sistema (detal element) belgilangan
davr ichida malsquolum rejim sharoitida ishlatilganda rad etishning sodir bolsquolmaslik
extimolligi tushuniladi
Ayrim detallarning puxtaligini ularning yuklamasi (elektrik mexanikaviy
termik yuklamasini) kamaytirish hisobiga xam takomillashgan materiallar
texnologiyadan foydalanish va tayyor buyumlarni sinchiklab nazorat qilish
hisobiga xam oshirish mumkin Bu tadbirlar yoki gabaritlarni kattalashtirish bilan
yoxud narxni ancha oshirish bilan boglsquoliq Puxtalilikni oshirishning ikkinchi yolsquoli
rezervlashdir Umumiy va ayrim rezervlash bolsquoladi
Umumiy rezervlashda har qaysi rostlagich yoki uning biror qismi xuddi
shunday rostlagich yoki uning qismi bilan rezervlanadi Rezerv rostlagichlar soni
rostlagichning vazifsiga qarab istalgancha bolsquolishi mumkin Rezerv rostlagichni
ishga tushirish uchun avtomatik qurilma bolsquolishi shart Asosiy rostlagich ishdan
chiqqanda bu qurilma avtomatik tarzda ishga tushishi lozim
Ayrim rezervlashda rostlagich elementlarining har biri yoki uning qismlari
xuddi shunday elementlar bilan mustaqil rezervlanadi
Sistemaning puxtaliligini oshirishda avtomatikaning elektr sxemalarni
takomillashtirish va soddalashtirish xam muxim axamiyat kasb etadi Bu usul keng
qolsquollaniladi chunki qurilmalarning puxtaliligini oshiradi vaznini gabaritlarini va
narxini kamaytiradi Muxim ARS larda rad etishlarning oqibatini cheklovchi
sxemalar qolsquollaniladi shuning uchun xar qanday element ishdan chiqqanda ham
avariya sodir bolsquolmaydi
151
AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI fanidan
ТESТ savollari
1 Тexnika tarixida barinchi malsquolum bolsquolgan avtomatik qurilma kim tomonidan va
qachon yaratilgan
a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y
d) Popov 1904y e) Sharl 1878y
2 Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplari kim tomonidan va qachon yaratilgan
a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y
d) Popov1904y e) Sharl1878y
3 Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish jarayoni nechta davrga bolsquolinadi
a) 1 b) 2 c) 3 d) 4 e) 5
4 Avtomatikaning funksional sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni
boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar
orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini
5 Avtomatikaning strukturaviy sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni
boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar
orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini
6 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
ТE
7 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
БК ИМ БО
БУ
W1 W2 W3
W4
152
8 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
F
HТOP H
u q
H
9 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
10 Avtomatik nazorat qilinadigan teploenergetik kolsquorsatgichlarga qanday
kattaliklar kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik
11 Avtomatik nazorat qilinadigan elektroenergetik kolsquorsatgichlarga qanday
kattaliklar kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik
12 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
WКЭ(S)=
Кk
Wбэ(S)=
Кb
Wим(S)=
КbS
Wбо(S)=
КоTоS+1
153
Kirish A
24 V V
yuklamaga
S
Olsquozgartgich
signali
chiqish 0hellip12 V
3 50 Gs
380 V
Rk
13 Avtomatikaning texnologik sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini
b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini
c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini
d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni
e) qurilmaning ketma-ketligini
14 Avtomatikaning prinsipial sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini
b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini
c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini
d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni
e) qurilmaning ketma-ketligini
15 Avtomatikaning montaj sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini
b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini
c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglanishini
d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni
e) qurilmaning ketma-ketligini
16 Avtomatik nazorat qilinadigan mexanik kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar
kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
10
9
8
7
6
5
4
3
2
20
19
18
17
16
15
14
13
12
154
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik
17 Avtomatik nazorat qilinadigan kimyoviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar
kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik
18 Avtomatik nazorat qilinadigan fizikaviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar
kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik
19 Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar nechta guruxga
bolsquolinadi
a) 2 b) 4 c) 6 d) 8 e) 10
20 Aniqliq darajasi bolsquoyicha datchiklar qanday sinflarga muvofik bolsquoladi
a) 01-02-05-07-09-11
b) 024-04-06-1-15-25-4
c) 05-12-2-3-5-7
d) 05-07-08-09-11-13
e) 03-07-11-16-18-2-3
21 Datchik deb qanday vositaga aytiladi
a) nazorat qilinayotgan kattalikni elektr signaliga aylantirib beruvchi
b) boshqarilayotgan kattalikni talab qilingan kattalikka olsquozgartiradigan
c) kirish signalini fizik tabiatini olsquozgartirmay kuchaytirib beriladigan
d) chiqish kattaligini bir xilda ushlab turadigan vosita
e) fizik xolatini olsquozgartiradigan vosita
22 Тenzodatchik qaysi pritsip asosida ishlaydi
a) deformatsiyaga boglsquoliq ravishda ichki karshiligi olsquozgarishi asosida
b) xajmning olsquozgarishi asosida
c) induktivlikning olsquozgarishi asosida
d) siglsquoimning olsquozgarishi asosida
e) isiqqlik tasirida ichki qarshiligini olsquozgarishi asosida
23 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) kolsquomir c) magnitoelastik d) siglsquoim
e) tenzometrik
155
24 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik
25 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik
26 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) elektromagnitli b) potensiometrik c) kontaktli d) sigim
e) tenzometrik
a b
g d e
v
156
27 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv monometrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim
e) tenzometrik
28 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim
e) tenzometrik
29 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) Хoll elementi c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
v g
d e
a b
157
30 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
31 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) xarorat e) tenzometrik
32 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) dilotometrik va bimetallik c) magnitoelastik d) sigim
e) tenzometrik
a b
a g b v
d
v b a
158
33 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) satx e) tenzometrik
34 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) manometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik
35 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) bosim
e) tenzometrik
36 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sarf e) tenzometrik
a b v
a b
v
g d e
159
37 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) burchak tezligi
e) tenzometrik
38 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) elektrik-tezlik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
39 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) namlik b) xarorat c) bosim d) sigim e) tenzometrik
d j
e
v
a b
160
Rk Rk
Ut
R1 R2
40 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) fotoelektrik c) magnitoelastik d) siglsquoim
e) tenzometrik
Ф
1
2
3
4
41 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) fotoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) fotorezistorli
42 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
У
161
43 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion e) pezoelektrik
44 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) termoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion
e) pezoelektrik
45 Potensiometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx sarf b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
46 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
47 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
48 Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
a b v
g
162
49 Induktiv datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tebranish b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
50 Тenzometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
51 Тermorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
52 Siglsquoim datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish kuch tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
53 Fotorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
54 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish moment tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
55 Elektron datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
56 Induksion datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) tezlanish bosim tebranish
57 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat namlik zichlik c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
58 Хoll datchiklari qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
59Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
60Monometrik xarorat datchiklari qanday prinsipda ishlaydi
a) material qarshiligi uning deformatsiyasiga boglsquoliq
b) gaz yoki suyuklik temperaturasiga boglsquoliq
c) magnit sistemasida induktivlik olsquozgarishi xolatiga boglsquoliq
d) materialning elektr qarshiligi uning temperaturasiga boglsquoliq
e) elektr olsquotkazuvchanlikga boglsquoliq
61 Bosim kattaligini olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) mexanik gidravlik siglsquoim
d) kolsquomir termorezistorli induksion
e) fotoelektrik termoelektrik fotorezistorli
163
62 Namlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kolsquomir termorezistorli induksion
d) mexanik gidravlik siglsquoim
e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik
63 Тezlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kolsquomir termorezistorli induksion
d) mexanik gidravlik siglsquoim
e) termorezistorli siglsquoim fotoelektrik
64 Тezlanishni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kolsquomir termorezistorli induksion
d) mexanik tenzometrik pelsquozoelektrik
e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik
65 Хaroratni ulchash uchun qanday turdagi datchiklar kullaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kumir termorezistorli induksion
d) mexanik gidravlik sigim
e) termorezistorli sigim termoelektrik
66 Quyidagi rasmda qanday turdagi rele kolsquorsatilgan
a) magnitoelektrik b) induksion c)ferrodinamik d) elektromagnitli e)elektron-ion
67 Quyidagi rasmda qanday sxemalar keltirilgan
a) Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar b) datchik kontaktlari ishini
yengillashtiruvchi sxemalar c) kuchaytirgich kontaktlari ishini yengillashtiruvchi
sxemalar d) mantiqiy element kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar
e) ijro mexanizlari kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar
164
68 Elektromagnitli relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
69 Magnitoelektrik relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
70 Induksion relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
71 Ferrodinamik relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
72 Elektron-ion relelari qanday prinsipda ishlaydi
a) sakrashsimon olsquozgarishlar tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
73 Rezonans relelari qanday prinsipda ishlaydi
a) elektrik tebranish tizimlarida xosil bolsquoladigan rezonans tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
165
74 Relelarning ishga tushish kolsquorsatgichi qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chiqish kuchlanishiga nisbati
75 Relelarning quyib yuborish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati
76 Relelarning kaytish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kuyib yuborish kursatgichini ishga tushish kursatgichiga nisbati
77 Relelarning ishchi parametri qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati
78 Relelarning kuchaytirish koeffitsiyenti qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati
79 Vaqt relesining ishga tushish vaqtini aniklang
a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s
80 Тez xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang
a) Т=50-150 ms c) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s
81 Urta xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang
a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s
82 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
HL
у
х
у
166
83 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
84 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
85 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
86 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
87 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
88 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
HL
у
х
у
у HL
у
х2 х1
х1
х2
HL у
у
yacute
у
х2 х1
HL
у HL
у
х2 х1
167
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―UShLAB
ТURISh
89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―MAN QILMOQ
90 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) ―IMPLIKATSIYa c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) ―ХOТIRA
e) ―MAN QILMOQ
91 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan
a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy
e) xotria va eslab kolish
y
у
х2 x1
HL
х2 х1
y1
HL
у2
у
168
92 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan
a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy
e) xotira va eslab qolish
93 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan
a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) rakam-analogli d) mayetikiy
e) xotria va eslab qolish
94 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan
a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali
kuchaytirgich e) rostlagich
a
a
b
a
v
b
b
169
96 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan
a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali
kuchaytirgich e) rostlagich
97 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral
e) gidravlik
98 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral
e) gidravlik
170
99 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi
d) integral e) gidravlik
100 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi
d) integral e) gidravlik
171
Test savollariga javoblar
Savol Javob Savol Javob Savol Javob Savol Javob
1 a 26 a 51 b 76 e
2 b 27 a 52 a 77 c
3 c 28 c 53 c 78 d
4 b 29 b 54 a 79 e
5 a 30 d 55 a 80 a
6 a 31 d 56 - 81 b
7 b 32 b 57 b 82 c
8 b 33 d 58 - 83 c
9 c 34 b 59 a 84 b
10 a 35 d 60 b 85 d
11 b 36 d 61 c 86 e
12 d 37 d 62 e 87 e
13 d 38 a 63 d 88 b
14 c 39 a 64 d 89 e
15 d 40 b 65 - 90 -
16 c 41 e 66 d 91 a
17 d 42 a 67 a 92 e
18 e 43 e 68 d 93 c
19 c 44 a 69 b 94 c
20 b 45 a 70 c 95 -
21 a 46 b 71 b 96 d
22 a 47 b 72 e 97 a
23 b 48 a 73 a 98 b
24 e 49 c 74 b 99 c
25 b 50 c 75 c 100 e
Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati
1 I Karimov Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi Olsquozbekiston sharoitida uni
betaraf etishning yolsquollari ndash Toshken Olsquoqituvchi 2009
2 Miraxmedov DA Avtomatik boshqarish nazariyasi Oliy texnika olsquoquv yurti
talabalari uchun darslik - Тoshkent Olsquoqituvchi 1993 - 285 b
3 Borodin IF Osnovi avtomatiki ndash M Kolos 1987 320 s
172
4 Borodin IF Nedilko NM Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov - M
Agropromizdat 1986 -386 s
5 Martinenko II i dr Avtomatika i avtomatizatsiya proizvodstvennix protsessov
- M Agropromizdat 1985 - 335 s
6 Borodin IF Andrev SA Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov i
sistemi avtomaticheskogo upravleniya ndash Moskva Kolos 2006 g 352 s
7 Borodin IF Тexnicheskiye sredstva avtomatiki ndash M Agropromizdat 1982
303 s
8 Kolesov LV va boshqalar Qishloq xolsquojalik agregatlari hamda ustanovkalarining
elektrik jixozlari va avtomatlashtirish - Тoshkent Olsquoqituvchi 1989
9 Boxan NI i dr Sredstva avtomatiki i telemexaniki ndash M Agropromizdat
1992
10Boxan NI Nagorskiy Avtomatizatsiya mexanizirovannix protsessov v
rasteniyevodstve -M Kolos 1982 176 s
11 Teoriya avtomaticheskogo upravleniya Pod redaksii VV Yakovleva ndash
Moskva Visshaya shkola 2005 g 567 s
12 D Frayden Sovremennie datchiki Spravochnik ndash Moskva Texnosfera 2006
g 590 s
13 Yastrebenskiy MA Nadejnost texnicheskix sredstv v ASU
texnologicheskimi protsessami ndash M Energoizdat 1982 232 s
173
M U N D A R I J A
Kirish 6
1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional
elementlari haqida umumiy tushunchalar
10
11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar haqida tushuncha 10
12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy kolsquorsatkichlari 12
13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari 16
14 Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini
avtomatlashtirish xususiyatlari
19
2-bob Avtomatika datchiklari 21
21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 21
22 Datchiklarning asosiy kolsquorsatkichlari 24
23 Rezistiv datchiklar 25
231 Potensiometrik datchiklar 25
232 Kolsquomir (kontaktli) datchiklari 27
233 Тenzometrik datchiklar 28
24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari 30
241 Induktiv va transformator datchiklari 30
242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi 33
223 Siglsquoim datchiklari va ularning qolsquollanish soxalari 35
25 Хarorat datchiklari 36
251 Suyuklik datchiklari 37
252 Dilatometrik va bimetallik va datchiklar 38
253 Manometrik datchiklar 40
254 Тermoqarshiliklar 41
26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari 43
261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari 43
262 Bosim datchiklari 47
263 Sarf datchiklar 49
264 Burchak tezligi datchiklari 50
27 Namlik datchiklari 53
271 Namlik kolsquorsatgichlari xaqida tushuncha 53
272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi va ish prinsiplari 53
28 Generator datchiklari 56
281 Induksion datchiklar 56
282 Fotoelektrik datchiklar 57
2821 Fotorezistorlar 58
2822 Fotodiodlar 59
2823 Optoelektron asboblar 60
283 Plsquoezoelektrik datchiklar 62
284 Тermoelektrik (termoparalar) datchiklar 64
3-bob Avtomatika relelari 67
174
31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 67
32 Relelarning asosiy kolsquorsatkichlari 68
33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari 69
34 Elektromagnitli relelar 70
4-bob Mantiqiy elementlar 72
41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari 72
42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar 73
43 Asosiy mantiqiy elementlar 81
431 Т-107 mantiqiy elementi 82
432 Т-101 mantiqiy elementi 82
433 Т-303 mantiqiy elementi 83
5-bob Avtomatikaning funksional elementlari 86
51 Axborotni aks etish vositalari 86
52 Тopshirish va taqqoslash elementlari 87
53 Raqam-analogli va analog-raqamli olsquozgartkichlar 91
531 Raqam-analogli olsquozgartirgichlar 91
532 Analog- raqamli olsquozgartirgichlar 93
54 Avtomatik eslab qolish uskunalari 95
55 Avtomatik xisoblash uskunalari 97
6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari 100
61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy malsquolumotlar va
ularga qolsquoyiladigan asosiy talablar
100
62 Gidravlik kuchaytirgichlar 117
63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari 119
7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari 120
71 Ijro mexanizmlari xaqida tushuncha va ularning turkumlanishi 120
72 Elektrik ijro mexanizmlari 122
73 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari 122
74 Elektromagnitli ijro mexanizmlari 126
75 Elektromagnitli muftalar 127
8-bob Avtomatika rostlagichlari 130
81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari 130
82 Proporsional rostlagichlar 131
83 Integral rostlagichlar 133
84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar 133
85 Proporsional-differensial rostlagichlar 135
86 Gidravlik rostlagichlar 136
9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik
vositalarining puxtaligi
140
91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga talsquosir qiladigan kattaliklar 141
92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish
yolsquollari
142
Avtomatikaning texnik vositalari fanidan ТESТ
savollari
145
Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati 165
175
C O N T E N T S
Introduction 6
Chapter I About general means of automation and about
their functional means
10
11 About means of automatic control value 10
12 Elements of automation and their general parameters 12
13 Automatic control schemes 16
14 General properties of automation and processing agricultural and
irrigation
19
Chapter II Automatic datchics 21
21 Main idea about datchices and their classification 21
22 Main parameters of datchics 24
23 Rezitional datchics 25
231 Potentiometer datchics 25
232 Coal datchics 27
233 Tenzometr datchics 28
24 Electromagnetic and capacity datchics 30
241 Induction and transformation datchics 30
242 Magneto elastic datchics and elements of Hull 33
243 Capacity datchics and their usage 35
25 Datchies of temperature 36
251 Datchics of liquid 37
252 Dilatometer and bimetal datchics 38
253 Manometer datchics 40
254 Termoresista 41
26 Speeds of level pressure and angle datchics 43
261 Level datchics and their principles 43
262 Pressure datchics 47
263 Expenditure datchics 49
264 Angle speed datchies 50
27 Damp datchics 53
271 Damp indexes 53
272 Classification of damp datchics and their principles 53
28 Generator datchics 56
281 Induction datchics 56
282 Photoelectric datchics 57
2821 Photo resistors 58
2822 Photodiodes 59
2823 Opto electric datchics 60
283 Pero electrical datchics 62
284 Termo electric datchics 64
Chapter III Reels of automatiration 67
176
31 Main idea about rile and their classification 67
32 General indexes of reels 68
33 Contacts of rile and their expluatation 69
34 Electromagnetic rile 70
Chapter IV logical elements 72
41 Main idea about logics 72
42 Functions of logical elements 73
43 Main logical elements 81
431 T-101 logical element 82
432 T- 107 logical element 82
433 T- 103 logical element 83
Chapter V Functional elements of automatisation 86
51 Means of visualization 86
52 Elements of compare 87
53 Numeral-analogue and analogue-numeral elements 91
531 Elements of numeral analogue 91
532 Analogue numeral elements 93
54 Automatic remember functions 95
55 Automatic 97
Chapter VI Automatic motors 100
61 Main ideas about automatic motors and their general principles 100
62 Gidravlic motors 117
63 liquid channel gidravlic motors 119
Chapter VII Role mechanisms of automatic 120
71 Main idea of role mechanisms and their varicosity 120
72 Electric role mechanisms 122
73 Modern electro role mechanisms 122
74 Electromagnetic role mechanisms 126
75 Electromagnetic drivers 127
Chapter VIII Automatic regulators 130
81 Main idea about automatic regulators 130
82 Proportional regulators 131
83 Integral regulators 133
84 Proportional integral regulators 133
85 Proportional diferensional regulators 135
86 Gidravlic regulators 136
Chapter IXAutomatic regulation systems and technical
principles
140
91 Main idea about quantity and their value 141
92 Value of elements and finding new quantities 142
Test variants about technical means of autoimmunization 145
Literature 165
177
O G L A V L YE N I YE
Vvedeniye 6
1- chast Obщiye ponyatiya o texnicheskix sredstvax
avtomatiki i funksionalnix elementax
10
11 Ponyatiya o velichinax avtomaticheskogo kontrolya 10
12 Elementi avtomatiki i ix osnovnie parametric 12
13 Sxemi avtomaticheskogo kontrolya 16
14 Osobennosti avtomatizatsii selskogo i vodnogo xozyaystva
19
2- chast Datchiki avtomatiki 21
21 Ponyatiya o datchikax i ix klassifikatsiya 21
22 Osnovnie parametri datchikovhellip 24
23 Rezistivnie datchiki 25
231 Potensiometricheskiye datchiki 25
232 Ugolnie (kontaktnie) datchiki 27
233 Тenzometricheskiye datchikihellip 28
24 Elektromagnitnie i yemkostnie datchiki 30
241 Induktivnie i transformatornie datchiki 30
242 Magnitoelasticheskiye datchiki I element Хolla 33
243 Yemkostnie datchiki i ix primeneniye v razlichnix traslyax 35
25 Datchiki temperature 36
251 Jidkostnie datchiki 37
252 Dilatometricheskiye i bimetallicheskiye datchiki 38
253 Manometricheskiye datchiki 40
254 Тermosoprotivleniya 41
26 Datchiki urovnya davleniya i uglovoy skorosti 43
261 Prinsip raboti datchikov urovnya 43
262 Datchiki avleniya 47
263 Datchiki rasxoda 49
264 Datchiki uglovoy skorosti 50
27 Datchiki vlajnosti 53
271 Ponyatiya o parametrax vlajnosti 53
272 Prinsip raboti datchikov vlajnosti i ix klassifikatsiya 53
28 Generatornie datchiki 56
281 Induksionnie datchiki 56
282 Fotoelektricheskiye datchiki 57
282 1Fotorezistori 58
2822 Fotodiodi 59
2823 Optoelektronnie pribori 60
283 Plsquoezoelektricheskiye datchiki 62
284 Тermoelektricheskiye (termopara) datchiki 64
3 ndashchast Rele avtomatiki 67
31 Ponyatiya o rele i ix klassifikatsiya 67
32 Osnovnie parametri rele 68
178
33 Ekspluatatsionnie velichini kontaktov rele 69
34 Elektromagnitnie rele 70
4- chast Logicheskiye elementi 72
41 Osnovnie ponyatiya o algebrelogiki 72
42 Funksii vipolnyayemie logicheskimi elementami 73
43 Osnovnie logicheskiye elementi 81
431 Logicheskiye elementi Т-101 82
432 Logicheskiye elementi Т-107 82
433 Logicheskiye elementi Т-303 83
5 ndash chast Funksionalnie elementi avtomatiki 86
51 Sredstva vidachi informatsii 86
52 Zadayuiye sravnivayushiye elementi 87
53 Sifrovie ndash analogovie i analogo-sifrovie preobrazovateli 91
531 Sifrovie - analogovie preobrazovateli 91
532 Analogo - sifrovie preobrazovateli 93
54 Ustroystva xraneniya informatsii 95
55 Avtomaticheskiye schetnie ustroystva 97
6 ndash chast Usiliteli avtomatiki 100
61 Svedeniya o avtomaticheskix usilitelyax i trebovaniya
predlsquoyavlyayemie k nim
100
62 Gidravlicheskiye usiliteli Zolotnikovie 117
63 Gidravlicheskiye usiliteli So struynoy trubkoy 119
7 ndash chast Ispolnitelnie elementi avtomatiki 120
71 Ponyatiya o ispolnitelnix elementax avtomatiki 120
72 Elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122
73 Slojnie elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122
74 Elektromagnitnie ispolnitelnie mexanizmi 126
75 Elektromagnitnie mufti 127
8-chast Regulyatori avtomatiki 130
81 Obshiye ponyatiya i vidi regulyatorov avtomatiki 130
82 Proporsionalnie regulyatori 131
83 Integralnie regulyatori 133
84 Proporsionalno-integralnie regulyatori 133
85 Proporsionalno-differensialnie regulyatori 135
86 Gidravlicheskiye regulyatori 136
9-chast Nadejnost texnicheskix sredstv i avtomaticheskix
sistem upravleniya
140
91 Ponyatiye nadejnosti i vliyayuщiye na nadyojnost velichini 141
92 Opredeleniye i povisheniye nadejnosti elementov 142
Тestovie voprosi po predmetu laquoТexnicheskiye sredstva
avtomatikiraquo
145
Spisok ispolzuyemoy literature 165
10
avtomatiki i ix pravilnoy v dalneyshem texnicheskoy otsenke posvyashena eta
kniga
RETSENZENТI professor AMIROV SF dotsent RAХMAТOV AD
Vohidov AH Abdullaeva DA
This book intended for studding the following disciplines Technical means of
automation go the bachelors course 5521800 - Automation and management
(control) and also 5520200 - Electroenergetics(control)
We know that automation of different technological processes is possible only in
the presence of separate technical means incident between each other inside of
which there is quantitative and quantitative transformation of physical manipulate
Each of this means implements its ows function consisting of automatic
management of device To such means of automation we should refer transmitters
of automation amplifiers of automation means electrical relay regulators and
microprocessor ndash based means of regulation exciter mechanisms
This book is devoted to study of this means of automation and their correct further
technical valuation
References prof Amirov S F doc Rahmatov A D
11
Kirish
Qishloq va suv xolsquojaligidagi kolsquoplab tarmoqlarda qolsquollanilayotgan ilglsquoor
texnologiyalar ishlab chiqarishning avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlaridan
foydalanishni talab qiladi Shuning uchun soha bolsquoyicha tayyorlanayotgan
mutaxassislar avtomatikaning texnik vositalari avtomatik nazorat avtomatik
rostlash avtomatik boshqaruv tizimlari operativ xizmat tarmoglsquoi haqida maxsus
bilimga ega bolsquolishlari zarur
Olsquozbekiston Respublikasining ―Тalsquolim tolsquoglsquorisidagi qonuni va ―Kadrlar
tayyorlash Milliy dasturi mamlakatimizda talsquolim tizimini isloh qilishning asosini
yaratib berdi Bu esa Oliy talsquolim dargohlarida sifat jihatdan yangi raqobatbardosh
milliy kadrlarni tayyorlashda negiz hisoblanadi Kolsquorsatilgan masalalarni hal
qilishda Oliy olsquoquv yurtlarining ―Eektroenergetika ―Avtomatlashtirish va
boshqarish va ―Qishloq xolsquojaligidagini еlektrlashtirish va аvtomatlashtirish
talsquolim yolsquonalishlari uchun ―Avtomatikaning texnik vositalari fani kiritilgan
Avtomatika - fan va texnikaning alohida sohasi bolsquolib bu soha avtomatik
boshqarish nazariyasi avtomatik tizimlar yaratish prinsiplari va bu tizimlarda
qolsquollaniladigan texnik vositalar bilan shuglsquoullanadi Avtomatika solsquozi grekcha
solsquozdan olingan bolsquolib olsquozi xarakatlanuvchan moslamani anglatadi Avtomatika
fan sifatida 18-asrning ikkinchi yarmida yalsquoni ip-yigiruv tikuv stanoklari va buglsquo
mashinalari kabi birinchi murakkab mashina - qurilmalarining paydo bolsquolish
davrida ishlatila boshlandi
Тexnika tarixida birinchi malsquolum bolsquolgan avtomatik qurilma Polzunov buglsquo
mashinasi (1765 y) hisoblanadi Bu mashina oddiy shamol va gidravlik
dvigatellarning olsquorniga ishlatilgan va odam ishtirokisiz suvning sathini rostlagan
Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplarini ingliz olimi F Maksvell tomonidan
1868 yilda ishlab chiqildi
Тexnikaning rivojlanishi va odamlarning oglsquoir qolsquol mexnatidan bolsquoshashiga
qaramasdan ish jarayonlari va mehnat qurollarini boshqarish kengayib va
murakkablashib bordi Ayrim holatlarda esa maxsus qolsquoshimcha elementlarsiz
12
mexanizatsiyalashgan ishlab chiqarishni boshqarish imkoniyatlari murakkablashdi
Bu esa olsquoz navbatida avtomatikaning muhimligini va uni rivojlantirish kerakligini
isbotladi
Avtomatika - mashina texnikasi rivojlanishining yuqori poglsquoonasi
hisoblanadi Bunda odamlar nafaqat jismoniy mehnatdan balki mashina
qurilmalar va ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilish va ularni boshqarishdan
holis bolsquoladilar Avtomatika mexnat unumdorligini oshirish ish sharoitlarini
yaxshilash jismoniy va aqliy mexnatni bir-biriga yaqinlashtirish kabi kolsquoplab
jarayonlar uchun hizmat qiladi
Bugungi kunda avtomatika alohida fan sifatida olsquoz yolsquonalishlariga ega Bu
fan avtomatik boshqarish tizimlarining nazariyasi va uning tuzilish tamoillari bilan
shuglsquoullanadi
Нozirgi davrda fan texnika taraqqiyoti shunday ilgari surildiki mavjud
texnika va texnologiyalar ishlab chiqarishda yangi har taraflama zamon talabiga
javob beradigan texnik vositalar bilan talsquominlash zaruriyati tuglsquoildi Хorijiy
mamalakatlardan keltirilayotgan yangi texnika va texnologiyalarni olsquozlashtirish esa
yuqori bilim va malaka talab etadi
Qishloq va suv xolsquojaligini ishlab chiqarishda avtomatik boshqarish
tizimlarini qolsquollash yuqori samaradorlikka ega chunki kolsquop bosqichli ishlab
chiqarish jarayonlarda iqtisodiy samaradorlikka erishish uchun imkon boricha
mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish vositalaridan keng foydalanish talab
qilinadi
Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish asosan sanoatdagi texnologik
jarayonlarni avtomatlashtirishdagi tajribalarga asoslanadi Shu bilan birga qishloq
va suv xolsquojaligidagi texnologik jarayonlar shu jumladan gidrotexnik inshootlari
nasos stansiyalari suvni hisobga olish kabi sohalar olsquozining shunday maxsus
xususiyatlariga egaki bu holda tanlangan texnik vositalar va elementlar malsquolum
texnologik talablarga javob berishi kerak
Qishloq va suv xolsquojaligida ish unumdorligini oshirishning asosiy yolsquollaridan
biri dexqonchilik jarayonlarini avtomatlashtirish hisoblanadi Dehqonchilik
13
sohasida mexanizatsiyalash jarayonlari yetarli darajada rivojlanish
kolsquorsatkichlariga ega bolsquolsada lekin ularni avtomatlashtirish sohasi xaligacha
oqsoqlab kelmoqda Buning asosiy sabablari birinchi navbatda dehqonchilik
jarayonlarining murakkabligi yer va suv sharoitlarining xilma-hilligidir jumladan
a) jarayonlarni xarakatlanuvchan agregatlar bajarishi tuproq va olsquosimlikni
esa qolsquozglsquoalmasligi
b) agregatning xar hil ob-havo sharoitida ishlashi
v) materialning bir jinsli bolsquolmasligi (hosildorligi namlik ifloslik hamda
kutilmagan faktorlar)
g) relefning murakkabligi (pastlik - balandlik chuqurlik)
Yuqorida aytilganlardan kolsquorinib turibdiki bolsquolajak elektromexanik
mutaxassislari oldida qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida avtomatik
boshqarish va rostlash tizimlari hamda avtomatikaning texnik vositalarini qolsquollash
kabi olsquota dolzarb masalalar turibdi
Fanning maqsadi talabalarda avtomatik boshqarish va rostlash tizimlari va
texnik vositalarni tahlil qilish hamda ularni qishloq va suv xolsquojaligi sohalarida
foydalanish bolsquoyicha nazariy va amaliy bilimlarni shakllantirishdan iborat
Avtomatikaning texnik vositalariga nazorat axborotlarini qabul qiluvchi
uzatuvchi olsquozgartiruvchi saqlaguvchi programmalashtirilgan axborot bilan
solishtiruvchi buyruq axborotini shakllantiruvchi hamda texnologik jarayonga
talsquosir kolsquorsatuvchi quyidagi uskunalar va texnik qurilmalar kiradi datchiklar
relelar kuchaytirgichlar logik (mantiqiy) elementlar rostlagichlar stabilizatorlar
ijro mexanizmlari va boshqalar Bunday texnik vositalar avtomatikada olsquolchash
olsquozgartkichlari deb ham yuritiladi
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirish jarayoni
umuman olganda uch davrga bolsquolinadi
Birinchi davr - ayrim texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish Jarayonning
ayrim parametrlari avtomatlashtirilgan agregat yaqinida olsquornatilgan yirik olsquolchamli
asboblarning kolsquorsatishiga muvofiq ravishda rostlanadi Bunda asboblarni mashina
va uskunalar yaqiniga joylashtirish deyarli qiyinchiliklar tuglsquodirmaydi
14
Avtomatlashtirishning bu davrida shkalasi yaxshi kolsquorsatadigan yirik olsquolchamli
asboblar ishlatiladi Bunda bir korpusga olsquolchash asbobi rostlagich va topshirgich
joylashtiriladi
Ikkinchi davr - ayrim jarayonlarning kompleks avtomatlashtrish Bunda
rostlash alohida shchitga olsquornatilgan asboblar bolsquoyicha olib boriladi Yirik
olsquolchamli asboblardan foydalanish bu shchitni bir necha metrga cholsquozilib ketishiga
olib keladi va shchitni nazorat qilish qiyinlashadi Avtomatlashtirishning bu
davrida shchitdagi asboblarni hajmini kichiklashtirish zarurati paydo bolsquoladi Bu
masalani hal qilish uchun kichik olsquolchamli ikkilamchi asboblar ishlatiladi
Uchinchi davr - tolsquoliq avtomatlashtirish davri Bu davrning xarakterli
xususiyati shundaki barcha jarayonlar yagona dispetcherlik punktiga
markazlashtiriladi Shu bilan birga mitti ikkilamchi asboblarni ishlatish extiyoji
paydo bolsquoladi Doimiy nazoratni talab qilmaydigan olsquolchash va rostlash asboblari
(yirik gabaritli) shchitdan tashqariga olsquornatiladi
15
1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional
elementlari xaqida umumiy tushunchalar
11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar xaqida tushuncha
Нozirgi davrda xalq xolsquojaligi sohalarini avtomatlashtirish jarayonlarida 3000
dan ortiq fizik kattaliklar va texnologik kolsquorsatkichlarni nazorat qilish kerak
bolsquoladi Qishloq xolsquojaligini avtomatlashtirishda barcha nazorat qilinadigan
kattaliklar va kolsquorsatkichlar asosan besh guruxga bolsquolinadi teploenergetik
kolsquorsatkichlar elektroenergetik kolsquorsatkichlar mexanik kolsquorsatkichlar kimyoviy
tarkibi va fizikaviy tuzilishi
Тeploenergetik kolsquorsatkichlarga xarorat bosim satx va sarf kabi kattaliklar
elektroenergetik kolsquorsatkichlarga olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok va kuchlanish
aktiv reaktiv va tolsquola quvvat quvvat koeffitsiyenti chastota izolatsiya qarshilig
mexanik kolsquorsatkichlar burchak tezlanish deformatsiya kuch aylanish
momentlari detallar soni materiallar qattiqligi tebranish massa kimyoviy
kolsquorsatkichlar konsentratsiya kimyoviy tuzilishi va tarkibi va fizikaviy kattaliklar
namlik elektr olsquotkazuvchanlik zichlik yumshoqlik yoritilganlik va kabilar
kiradi
Nazorat qilinadigan kattaliklar bilan olsquozgartirgichlar va signallarning
strukturaviy boglsquolanish sxemasi 11- rasmda keltirilgan
Bajariladigan vazifalariga qarab avtomatlashtirishni quyidagilarga ajratish
mumkin avtomatik nazorat avtomatik ximoya avtomatik boshqarish
avtomatik rostlash
Avtomatik nazorat olsquoz navbatida avtomatik signalizatsiya avtomatik
olsquolchash avtomatik saralash va avtomatik axborotni yiglsquoishga ajratiladi
Avtomatik signalizatsiya xizmatchilarni texnologik jarayon kolsquorsatkichlari
chegaraviy kolsquorsatkichlarga yaqinlashganlik haqida axborot beradi Avtomatik
olsquolchash texnologik jarayonni asosiy kolsquorsatkichlarini maxsus asboblarga uzatib
berishga xizmat qiladi Avtomatik saralash maxsulotni oglsquoirlik olsquolchamlari rangi
16
va boshqa fiziko-mexanikaviy xususiyatlariga qarab ajratishga xizmat qiladi
Avtomatik axborotni yiglsquoish texnologik jarayon olsquotishi maxsulotni sifati soni va
boshqa kolsquorsatkichlari xaqida malsquolumot yiglsquoishda xizmat qiladi
Avtomatik ximoya normal va xalokat xolatlarida qolsquollaniladi Bu holda
himoya vositalari jarayonni tolsquoxtatib yoki avtomatik ravishda ushbu xolatlarni
chetlashtirishga xizmat qiladi
Тeploenergetik
kolsquorsatkichlar
Тabiiy chiqish
signali
Olsquolchash olsquozgartirkichlar
11- rasm Olsquolchash olsquozgartirgichlarining strukturaviy
boglsquolanish sxemasi
Mexanik korsquorsatkichlar
Кimyoviy korsquorsatkichlar
Fizik korsquorsatkichlar
Теploenergetik korsquorsatkichlar
Elektronika korsquorsatkichlar
Birla
mch
i
orsquoz
ga
rtg
ich
lar
Оra
liq
orsquoz
ga
rtg
ich
lar
Takomillashgan chiqish signali
Pn
evm
atik
ele
ktr
ik
Diskretli chiqish signali
17
12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy
korsquorsatkichlari
Avtomatika elementi deb olsquolchanayotgan fizik kattalikni birlamchi
olsquozgartiruvchi moslamaga aytiladi Avtomatika elementlari tolsquort xil strukturaviy
belgilanish sxemalaridan iborat bolsquoladi (11- jadval)
a) oddiy bir martali (birlamchi) tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish
b) ketma-ketli tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish
v) differensial sxemali
g) kompensatsion sxemali
Oddiy olsquolchash olsquozgartirgichlari (a) bir dona elementdan tashkil topgan
bolsquoladi Ketma-ketli olsquozgartgichlarda esa (b) oldindagi olsquozgartirgichning kirish
kolsquorsatgichi keyindagi olsquozgartgichning chiqishi hisoblanadi Odatda birlamchi
olsquozgartirgich sezgirlik elementi (SE) ohirgi (keyingi) olsquozgartirgich esa chiqish
elementi deb yuritiladi Olsquozgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali
olsquozgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bolsquolgan sharoitda qolsquollaniladi
Differensial sxemali olsquolchash olsquozgartirgichlari nazorat qilinayotgan
kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bolsquolganda qolsquollaniladi
Kompensatsion sxemali olsquozgartirgichlar usuli esa yuqori aniqlik bilan
ishlashi universalligi hamda olsquozgartirish koeffitsiyentining tashqi talsquosirlarga
deyarli boglsquolik emasligi bilan ajralib turadi
Avtomatika elementlari tizimning eng asosiy qismi bolsquolib quyidagi
funksiyalardan birini bajaradi
- nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni qulay kolsquorinishdagi signalga
olsquozgartirish (birlamchi olsquozgartgich - datchiklar)
- bir energiya kolsquorinishidagi signalni boshqa energiya kolsquorinishdagi signalga
olsquozgartirish (elektromexanik termoelektrik pnevmoelektrik fotoelektrik va
xakozo olsquozgartgichlari)
18
- signal tabiatini olsquozgartirmasdan uning kattaliklarini olsquozgartirish
(kuchaytirgichlar)
- signalning kolsquorinishini olsquozgartirish (analog-raqam raqam analog
olsquozgartkichlari)
- signalning formasini olsquozgartirish (taqqoslash vositalari)
- mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar)
- signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar)
- signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari)
- programmali signallarni hosil qilish (programmali elementlar)
- bevosita jarayonga talsquosir qiluvchi vositalar (ijrochi elementlar)
Avtomatika elementlarining funksiyalari xar hil bolsquolganiga qaramay
ularning parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi
- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari
- uzatish koeffitsiyenti (sezgirlik kuchaytirish va stabilizatsiya
koeffitsiyentlari)
- xatolik (nostabillik)
- sezgirlik chegarasi
Хar bir avtomatika elementi uchun turglsquounlashgan rejimda kirish Х va
chiqish signallari U orasida u=f(x) boglsquoliqlik mavjud Ushbu boglsquoliqlik
elementning statik tavsifnomasi deyiladi
Kolsquorinish bolsquoyicha (12-rasm) avtomatika elementlarining statik
tavsifnomalari uch guruxga ajratiladi a) chiziqli b) uzluksiz nochiziqli v)
nochiziq uzlukli
Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turglsquounlashmagan yalsquoni Х va U
qiymatlari vaqt davomida olsquozgarilayotgan payti dinamik rejim deyiladi Chiqish
qiymatining vaqt davomida olsquozgarishi esa dinamik tavsifnomasi deyiladi
19
11-jadval
Avtomatika elementlarining strukturaviy belgilanish sxemalari
Strukturaviy belgilanish sxemalari
Olsquozgartirish
koeffitsiyenti
Chetga chiqish
1
Х У Х Z У
К = К1
δ=δі
2
Х У Yn-1 Уn N
К=П Ki
i=1
n
δ=sumδ1
i=1
3
То
δ1 Y
δ2
K=K1+K2
δ=δ1k1(k1+k2)
+δ2(k1+k2)
4
То
х Yпр Y
δ1
δ2
К=К1(1+К1К2)
δ=δ1(1+К1+К
1К2)-
δ2[1+1(К1+К1)
]
Izox x - olsquolchanayotgan (kirish) kolsquorsatkichi u - olsquolchash
olsquozgartirgichining chiqish signali z- qolsquoshimcha energiya manbaisi
Avtomatika elementlari malsquolum inersionlikka ega yalsquoni chiqish signali
kirish signaliga nisbatan kechikishi bilan olsquozgariladi Elementlarning bu
xususiyatlari avtomatik tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi
Хar bir elementning umumiy va asosiy xarakteristikasi uning olsquozgartirish
koeffitsiyenti yalsquoni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bolsquolgan
nisbatiga teng Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat olsquozgartirishlarni
bajaradi Miqdor olsquozgartirishlar kuchaytirish stabillash va boshqa
koeffitsiyentlarni nazarda tutadi Sifat olsquozgartirishda bir fizikaviy kattalik
К1 К1
К1 Кi
К1
К2
К1
К2
20
ikkinchisiga olsquotadi Bu holda olsquozgartirish koeffitsiyenti element sezgirligi
deyiladi
U U U
Х Х1 Х Х
a) b) v)
12- rasm Avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari
a) - chiziqli Ks= Kg= const b) - uzluksiz nochiziqli Ks Kg const v)- nochiziq
uzlukli Ks Kq const F
Avtomatika elementining yana bir muhim tavsifnomasi ndash element (kirish
kattaligi olsquozgarishiga boglsquolik bolsquolmagan) chiqish kattaligining olsquozgarishidan hosil
bolsquolgan olsquozgartirish xatosidir Bu xatoga sabab atrof-muhit xaroratining
talsquominlash kuchlanishining olsquozgarishi va kabilar bolsquolishi mumkin Element
xarakteristikalarining olsquozgarishi natijasida paydo bolsquoladigan hato nostabillik deb
ataladi
Balsquozi elementlarning chiqish va kirish kattaliklari olsquortasida kolsquop qiymatli
boglsquolanish mavjud Bunga quruq ishqalanish gisterezis va boshqalar sabab bolsquolishi
mumkin Bunda kattalikning xar bir kirish qiymatiga uning bir necha chiqish
qiymatlari mos keladi Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa bilan boglsquoliq
Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada
olsquozgartirish qobiliyatiga ega bolsquolgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi
Avtomatika elementlari mustahkamlik bilan xam xarakterlanadi Elementlarning
sanoat ekspluatatsiyasida olsquoz parametrlarini yolsquol qolsquoyiladigan chegarada saqlash
qobiliyatiga mustahkamlik deb ataladi Mustahkamlik elementni loyihalash
21
vaqtida hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan solsquong ekspluatatsiya jarayonida
sinaladi
13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari
Avtomatik tizimlar elementlar va moslamalarning montaj sozlash rostlash
ekspluatatsiya qilish kabi ish jarayonlarni bajarish maqsadida avtomatik
sxemalardan foydalinadi Avtomatika sxemalari asosiy hujjat hisoblanadi va ular
funksional strukturaviy prinsipial va montaj sxemalariga bolsquolinadi
Funksional sxemalar moslamalarni elementlarni vositalarni olsquozaro
boglsquolanishlarini va xarakatlanishlarini ifodalaydi Elementlar sxemada
tolsquortburchak shaklida belgilinadi ularning orasidagi aloqalar esa strelkali chiziqlar
bilan belgilanadi Strelkaning yolsquonalishi signalning olsquotishini kolsquorsatadi (13 -
rasm)
ТE
13- rasm Avtomatikaning funksional sxemasi
ТE - topshirish elementi BK-boshqarish va qabul qilish elementi IM - ijro
mexanizmi BО-boshqarish овекti BU - birlamchi olsquozgartirgich
Strukturaviy sxema avtomatik tizimni tashkiliy qismlarining olsquozaro
boglsquolanishlarini kolsquorsatib ularning dinamik xususiyatlarini tavsiflaydi
Strukturaviy sxemalar funksional va prinsipial sxemalar asosida ishlanadi
Strukturaviy sxemada aniq vosita rostlagich element kolsquorsatilmasdan balki
olsquotayotgan fizikaviy jarayonning matematik modeli kolsquorsatiladi Strukturaviy
BK IM ВО
BU
22
sxemada elementlar tolsquortburchak shaklida ifodalanadi va ularning ichida
elementning matematik modeli yoziladi (14- rasm)
ТE
14 - rasm Avtomatikaning strukturaviy sxemasi
Avtomatik rostlash tizimining keyingi tahlili elementlarning dinamik
xarakteristikalarini aniqlash va tizimning strukturaviy sxemasini yaratishdan
iborat bolsquoladi Bu tizimning strukturaviy sxemasi 15 - rasmda keltirilgan
F
HТOP H
u q
H
15 - rasm Хaydov chuqurligini avtomatik rostlashning strukturaviy
sxemasi
Prinsipial sxemalar elementlarning olsquozaro elektrik ulanishlarni ifodalaydi
Ushbu sxemada avtomatika elementlari davlat standartlariga binoan belgilanadi
Prinsipial sxemadagi shartli belgilar butun mosmlamani tizimning ish prinsipini
tushunishga yordam beradi (16- rasm)
W1 W2 W3
W4
WКЭ(S)=
КК
Wбэ(S)=
Кб
Wим(S)=
КбS
Wбо(S)=
КоTоS+1
23
16- rasm Avtomatikaning prinsipial sxemasi
Montaj sxemalar moslamalar orasidagi tashqi ulanishlarni yoki moslama
ichidagi elementlarni olsquozaro ulanishlarni ifodalaydi Ushbu sxemalar montaj
ishlarini bajarayotganda ishchi chizmalar sifatida qolsquollanadi (17- rasm)
Kirish A
24 V V
yuklamaga
S
Olsquozgartgich
signali
chiqish 0hellip12
V
3 50 Gs
380 V
Rk
17- rasm Avtomatikaning montaj sxemasi
10
9
8
7
6
5
4
3
2
20
19
18
17
16
15
14
13
12
24
14 Qishlok va suv xorsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini
avtomatlashtirish xususiyatlari
Qishloq va suv xolsquojaligidagi ishlab chiqarish jarayonlari murakkab axborot
almashinuvi va jarayonlariga ega bolsquolib ular turli kolsquorinishlarda berilishi mumkin
Bu esa shu sohada qolsquollanuvchi mashina va uskunalarning maxsus ish rejimlariga
mos tushmay qolishi oqim liniyalardagi ishlab chiqarish jarayonlarini tolsquoxtab
qolishi suv xolsquojalik mashinalarining ish rejimlari bir-biriga mos tushmay qolishiga
olib kelishi mumkin
Qishloq va suv xolsquojaligining yana bir muhim xususiyatlardan biri ulardagi
texnika va qurilmalarning katta maydonlarda joylashgani va talsquomirlash bazasidan
uzoqligi uskunalarning kichik quvvatga ega ekanligi ish jarayonining
mavsumiyligi hisoblanadi Jarayonlar xar kuni malsquolum sikl bolsquoyicha qaytarilishiga
qaramay mashinalarning umumiy ish soatlari nisbatan kam hisoblanadi Demak
bu sohada qolsquollanuvchi avtomatlashtirish vositalari turli kolsquorinishlarga ega bolsquolib
nisbatan arzon tuzilishi jihatidan sodda ishlatishga qulay va ishonchli bolsquolishi
kerak Bunday sharoitda avtomatlashtirish vositalari aniq va ishonchli ishlashi
lozim chunki bunday jarayonni tabiatan tolsquoxtatib uzib qolsquoyib bolsquolmaydi Misol
uchun gidromelioratsiya tizimlarida avtomatlashtirish vositalari tabiiy sharoit
olsquozgarishiga qaramay sutka davomida texnologik operatsiyalarning davomiyligini
talsquominlab berishi zarur
Qishloq va suv xolsquojaligida tashqi tasodifiy talsquosirlar turli kolsquorinishlarda
olsquozgarishi bilan xarakterlanadi Qishloq va suv xolsquojaligi avtomatikasidagi kolsquopgina
oblsquoektlar texnologik maydoni yoki katta hajmda vaqt kolsquorsatkichlariga ega Misol
uchun nasos agregatlarida oblsquoekt bolsquoyicha kattaliklarni nazorat qilish va
boshqarish kerak bolsquoladi (suv sathi bosim ish unumdorligi xajmi va h k)
Bunday oblsquoektlar uchun avtomatlashtirish tizimlarida birlamchi
olsquozgartkichlar ijrochi mexanizmlarning optimal miqdoriga ega bolsquolib
boshqariluvchi kolsquorsatkichlarning qiymatini belgilangan aniqlikda va ishonchli
ravishda saqlash katta ahamiyatga ega
25
Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollanuvchi qurilma va uskunalarning
kolsquopchiligiga xos bolsquolgan xususiyatlardan biri ularning tashqi muhit bilan boglsquoliq
holda ochiq havoda ishlashidir namlik va haroratni keng maydonda olsquozgarishi
turli aralashmalar chang qum agressiv gazlar hamda sezilarli tebranishlarning
mavjudligi Qishloq va suv xolsquojaligida sanoatdan farqli ravishda yuqoridagi
talablardan kelib chiqib avtomatlashtirish vositalari tashqi talsquosirlarga chidamli
parametrlarini keng diapazonda olsquozgaruvchi qilib ishlanishi zarur
Bu esa loyihalashtirilayotgan oblsquoektdagi texnik vositalarning ishdan
chiqishini kamaytirish yuqori aniqlikda ishlashini talsquominlash imkoniyatini beradi
Kolsquorsatilgan xususiyatlar eng avval tashqi muhit bilan boglsquoliq sharoitda ishlovchi
mashinalarda olsquornatilgan birlamchi olsquozgartkichlar ijro mexanizmlari nazorat
asboblari va boshqa texnik vositalarga talsquosir etadi Qolgan avtomatlashtirish
vositalarini alohida xonalar yoki tashqi muxitga chidamli bolsquolgan maxsus
shkaflarda olsquornatish mumkin
26
2-bob Avtomatika datchiklari
21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi
Хar xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ularning kolsquorsatkichlari
xaqida malsquolumot olish zarur hisoblanadi Bu maqsadda birlamchi olsquozgartirgichlar
(yoki datchiklar) keng qolsquollaniladi Datchik deb nazorat qilinayotgan yoki
rostlanayotgan kattalikni kerakli yoki avtomatika tizimining keyingi elementlarida
qolsquollash uchun qulay qiymatga olsquozgartiradigan vositaga aytiladi
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar
asosan olti guruxga bolsquolinadi mexanik elektromexanik issiqlik
elektrokimyoviy optik va elektron - ion
Mexanik olsquozgartirgichlar mexanik kirish kolsquorsatkichlarni (bosim kuch
tezlik sarf va xk) mexanik chiqish kolsquorsatkichlarga ( aylanish chastotasi bosim
va xk) olsquozgartirib berish bilan xarakterlanadi Bunday olsquozgartirgichlarning
sezgirlik elementi sifatida elastik elementlar (membrana prujini balka kabilar)
poplavoklar krilchatkalar va drosselli qurilmalar ishlatiladi
Elektromexanik birlamchi olsquozgartirgichlar (yoki elektrik datchiklar) kirish
mexanik kolsquorsatkichlarni (bosim kuch sarf kabilar) chiqish elektrik
kolsquorsatkichlarga (kuchlanish tok qarshilik induktivlik va kabilar) olsquozgartirib
berish uchun xizmat qiladi Elektromexanik olsquozgartirgichlar parametrik va
generator olsquozgartirgichlarga (yoki datchiklarga) bolsquolinadi
Parametrik datchiklarda chiqish kolsquorsatkichini elektr zanjir kattaliklari
(qarshilik induktivlik olsquozaro induktivlik elektr siglsquoimi va kabilar) tashkil topadi
Bunday turdagi datchiklarda elektr toki va kuchlanishi sifatida chiqish signalini
olish uchun ularni maxsus elektr sxemalariga (kolsquoprikli differensialli) ulash hamda
allohida energiya manbasiga ega bolsquolishi kerak
Generator datchiklarida bevosita sezgir elementda kirish signali Х chiqish
signali U olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga
27
bolsquoladi va chiqish signali EYUK kolsquorinishida hosil bolsquoladi Generator datchiklari
juda oddiy bolsquoladi chunki ular qolsquoshimcha energiya manbaisiz ulanadi
Aniqlik darajasi bolsquoyicha datchiklar 024 04 06 1 15 25 4 aniqlik
sinflariga muvofiq bolsquolishlari lozim Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik datchiklar
rezistivli elektromagnitli siglsquoimli va taxometrik (generatorli) kolsquorinishlarga ega
bolsquoladi (21-rasm)
21-rasm Elektrik datchiklarning turlanishi
ELEKТRIK DAТChIKLAR
Pаrаmetrik datchiklar Generator
datchiklari
Rezistiv Elektromagnitli Siglsquoim
Ind
uktiv
Tra
nsfо
rma
torli
Ma
gn
ito
еla
stik
Yu
zasi orsquoz
garu
vch
an
Ma
so
fasi o
rsquozg
aru
vch
an
Die
lektr
ik s
ing
diru
vchan
lik
Ind
uksio
n
Fo
toe
lektr
ik
Prsquoe
zo
-ele
ktr
ik
Po
tensio
me
trik
Ko
nta
ktli (k
orsquom
ir)
(кум
ир
Te
nzo
me
trik
28
21 ndash JADVAL
DAТChIKLAR VA ULAR NAZORAТ QILADIGAN
KAТТALIKLAR
Nazorat
qilinadigan
kattaliklar
DAТChIKLAR ТURLARI M
exa
nik
ELEKТRIK DAТChIKLAR P
ote
nsi
om
etri
k
Тen
zom
etri
k
Ind
uk
tiv
Тer
mo
rezi
torl
i
Sig
lsquoim
Fo
tore
zist
orl
i
Ele
ktr
on
Ind
uk
sion
Plsquoe
zoel
ektr
ik
Тer
mo
elek
tri
Хo
ll d
atch
ikla
ri
Fo
toel
ektr
ik
gid
ravli
k
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
1 Siljish + + + + - + - + - - - + + +
2 Satx + + - + - - - - - - - - - +
3 Тezlik + - - - + + - - + - - - + +
4 Тezlanish + - + - - - - - + + - - - -
5 Kuch + + + + - + + + + + - + - -
6 Bosim + - + + - + - + - + - + - +
7 Moment - + + + - + + - - - - - + +
8 Namlik - - - - + + - - - - + - - -
9 Хarorat - - - - + + - - - - + - - -
10 Sarf - + - + - - + - + - - - - +
11 Тebranish - + + + - + - - + + - + - -
29
22 Datchiklarning asosiy korsquorsatkichlari
Datchiklarning turlari kolsquop bolsquolishiga qaramay ular bir hildagi bir necha
asosiy kolsquorsatkichlarga ega
1 Statik tavsifnomasi - chiqish kattaligini kirish kattaligiga boglsquolikligi
(22-rasm) Statik tavsifnomasi chiziqli datchiklar (22-rasm a) uchun sezgirlik
koeffityenti olsquozgarmaydi
b
U
U a
U
Х Х Х
22-rasm Datchiklarning statik tavsifnomalari
Statik tavsifnomasi nochiziqli datchiklar uchun sezgirlik koeffitsiyenti xar
hil nuqtalarda (22-rasm v) xar hil bolsquoladi va bu kattatik differensial sezgirlik
deyiladi Uni aniqlash uchun quyidagi formula qolsquollanadi
Kc=dydx= ydx (21)
2 Datchikning absolyut xatoligi - datchikning chiqish signalining xaqiqiy u1 va
uning hisoblangan u2 qiymatlarning farqi yalsquoni
U = U 1- U 2 (22)
U2
3 Datchikning nisbiy xatoligi - = -------- 100 (23)
U1
30
4 Datchikning dinamik tavsifnomasi - chiqish signalining vaqt mobaynida
olsquozgarilishini kolsquorsatadi
5Datchikning dinamik tavsifnomasi chiqish signalining vaqt mobaynida
olsquozgarishini kolsquorsatadi
23 Rezistiv datchiklar
Rezistiv datchiklar chiziq va burchak xarakatlarni kuch va momentlar
tebranish va vibratsiyalar xarakat va yoruglik kabi noelektrik kattaliklarni nazorat
qilish va olsquolchash jarayonlarida qolsquollaniladi
Rezistiv datchiklar guruxiga potensiometrik korsquomir (kontaktli)
tenzometrik kabi datchiklar (fotorezistiv termorezistiv) kiradi Bunday turdagi
datchiklarning ish prinsipi nazorat qilinayotgan kattalikning talsquosirida uning aktiv
qarshiligi olsquozgarilishiga asoslangan bolsquoladi
231 Potensiometrik datchiklar
Potensiometrik datchiklarda nazorat qilinayotgan xarakat sezgir elementga
uzatilib uning qarshiligi hisobiga olsquozgaruvchan yoki olsquozgarmas kuchlanishga
aylantiriladi (23- rasm)
Potensiometrning xarakatlanuvchi kontakti nazorat qilinayotgan xarakatga
boglsquolangan bolsquolib oblsquoektning holati olsquozgarilganda uning qarshiligi ham va
ikkilamchi asbobdagi kolsquorsatgich olsquozgariladi Ikkilamchi asbob esa nazorat
qilinayotgan parametrlar birligida darajalangan Kuchlanishning tebranishlarini
talsquosirini yolsquoqotish maqsadida stabillashgan manbalardan foydalanish tavsiflanadi
31
23-rasm Potensiometrik datchiklar va ularning tavsifnomalari
Potensiometrik datchikning statik tavsifnomasini chiziqlikga yaqinlashtirish
maqsadida unga muvofiq ish rejimini (23-rasm b g) topshirishadi yoki reostatni
olsquorash usulini olsquozgartiradi
Agar chiqish tok yoki kuchlanish belgisi xarakat yolsquonalishiga muvofiqligi
kerak bolsquolsa unda olsquorta nuqtali potensiometrdan foydalanishadi (23-rasm в)
Uning tavsifnomasi rasmda keltirilgan (23- rasm g)
Burchak xarakatlarini nazorat qilish uchun halqasimon potensiometrik
datchiklar qolsquollanadi (23-rasm d) Kontaktsiz datchiklar sifatida suyuqlik
potensiometrik datchiklar qolsquollanadi (23-rasm e)
Potensiometrik datchikning tavsifnomalari va sezgirligi analitik usulda
hisoblanadi Kolsquorsatilgan sxema uchun quyidagi tenglamani tuzsa bolsquoladi
Rx X Ix Ra
------ = ---- - ----- = -------- (24)
R l Ia Rx
I= Ix+Ia Uct=I(R-Rx)+IaRa (25)
Potensiometrik datchiklar yuqori darajadagi aniqlik va tavsifnomalari
olsquozgarmas sodda kichik gabaritlari va arzonligi bilan ajralib turadi Bundan
tashqari ulardan foydalanilayotganda qolsquoshimcha kuchaytirigichlarni ishlatishni
e
a b v
g d
32
xojati yolsquoq chunki ularning chiqish quvvati ikkilamchi asboblar uchun yetarli
Lekin xarakatlanuvchi kontaktning mavjudligi ularning puxtaligini pasaytiradi
232 Korsquomir (kontaktli) datchiklari
Kolsquomir datchiklarining ish prinsipi olsquozining ichki elektr qarshiligi
keltirilgan kuchlar talsquosirida olsquozgarishiga asoslangan Bu turdagi eng sodda datchik
(24-rasm a) grafit disklardan yiglsquoilgan kolsquomir ustindan iborat Disklar orasiga esa
kontaktli shaybalar olsquornatilgan Kolsquomir ustunning qarshiligi grafit disklarning
kichik qarshiligi va disk-shayba olsquotishi asosiy qarshiliklar yiglsquoindisiga teng
Disk-shayba olsquotishning qarshiligi esa olsquoz navbatida disk va shaybalar
zichligiga yalsquoni bosish kuchiga boglsquoliq
Kolsquomir datchigining qarshiligi
a
R= Ro+ ------ (26)
F
ikkilamchi asbobdagi tok esa
Uct
Iolsquozg= ------------ (27)
Rolsquozg+R0+aF
bu yerda Rolsquozg+ Ro - kontakt qarshiligi Om
a - kontaktning olsquozgarmas koeffitsiyenti Om N
F - kuch H
R0- asbob qarshiligi Om
Kolsquomir datchikning sezgirligi (OmH)
dR
Kq= ------- = aF2 (28)
dF
33
24 - rasm Kolsquomir datchiklarning sxemalari va tavsifnomalari
Kolsquomir datchiklarining sezgirligini oshirish maqsadida kolsquopriksimon
ulanish sxemalardan foydalaniladi (24-rasm в) F kirish kuchi talsquosirida
kolsquoprik sxemasining yelkasidagi R1 qarshiligi kamayadi ikkinchi yelkadagi
R2 esa oshadi Bunday datchiklar ndash differensial datchiklar deyiladi Kolsquomir
datchiklarining afzalliklari sodda olsquolchamlari kichik arzon
Kamchiliklari qarshilikning nostabilligi gisterezis mavjudligi va
tavsifnomasi nochiziqliligi Oddiy kolsquomir datchikning statik
tavsifnomasidan kolsquorinib turibdiki (24 -rasm b) nochiziqlilik kichik
kuchlar chegarasiga tolsquoglsquori keladi Differensial datchiklarning statik
tavsifnomasi esa chiziqlilikka yaqin
233 Тenzometrik datchiklar
Тenzometrik datchiklarning ish prinsipi tenzoeffekt xodisasiga
asoslangan bolsquoladi yalsquoni elastik deformatsiya talsquosirida uning qarshiligi
olsquozgaradi Тenzodatchik malsquolum usulda olsquoralgan va ikkala tomоnidan
maxsus plenka yopishtirilgan yupqa simdan iborat Тenzodatchik
deformatsiyasi nazorat qilinayotgan detalga maxsus yelim bilan puxta
yopishtiriladi Detalning deformatsiyasi natijasida simning geometrik
olsquolchamlari olsquozgarilib qarshiligi olsquozgaradi Тenzometrik datchiklarning
tavsifnomasi chiziqli bolsquoladi va shu sababli ularning sezgirligi deyarli
olsquozgarmaydi
a b v
34
Тenzometrik datchiklarning asosiy kolsquorsatkichi tenzosezgirlik
hisoblanadi va u quyidagicha ifodalanadi
RRс
(29)
Bu yerda ΔRR - materialning deformatsiya paytida solishtirma qarshiligi
- elastiklik moduli
25-rasm Тenzometrik datchikning tuzilishi va tavsifnomasi
Тenzodatchiklarning afzalliklari ular juda sodda ixcham va arzon
Kamchiliklari kichik sezgirlik olsquolchov natijalari xaroratga boglsquoliq
Sanoatda 3 xil tenzometrik datchiklar chiqariladi simli qoglsquooz (2PKB
turida) va plyonka (2 PKB turida) asosida folgali (2FPKP turi) va yarim
olsquotkazgichli (KТD KТDM KТE turlari) Simli tenzorezistorlar uchun
nominal ish toki In = 05 A tashkil etadi
a b
35
24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari
241 Induktiv va transformator datchiklari
Elektromagnitli datchiklar sodda tuzilishi va puxtaligi bilan avtomatika
tizimlarida keng miqyosda qolsquollanib kelinmoqda Elektromagnitli datchiklar kirish
kattaligini olsquozgarishi bolsquoyicha induktiv transformator va magnitoelastik turlariga
bolsquolinadi
Induktiv va transformator datchiklarning (26 - rasm) ish prinsipi polsquolat
yakorning holati olsquozgarilganda polsquolat olsquozakli cholsquolglsquoamning induktivligi
olsquozgarishiga asoslangan
Induktiv va transformator datchiklari olsquozgaruvchan tok zanjirlarida ishlab
mikronning undan bir qismidan to bir necha santimetrgacha bolsquolgan xarakatlarni
olsquolchaydi va ularni nazorat qiladi
Oddiy induktiv datchikning sxemasi va uning statik tavsifnomasi -
rasmda kolsquorsatilgan Datchikning kirish kattaligi havo bolsquoshliglsquoi bolsquolib chiqish
kattaligi Ia ikkilamchi asbobdagi tok bolsquoladi Ia qiymati cholsquolglsquoamning induktiv
qarshiligi hamda olsquolchov asbobining aktiv qarshiligiga boglsquoliq Cholsquolglsquoamning
induktivligi ikkita havo bolsquoshliglsquoni hisobga olgan holda quyidagi tenglama
orqali ifodalanadi
L=22S10
-7 (27)
chiqishdagi tok esa Iorsquozg=UZ=U R2+( L)
2 (210)
bu yerda R=Rch+Rolsquozg - cholsquolglsquoamning va olsquolchov asbobi qarshiliklarining
yiglsquoindisi Om
L - cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi Om
- cholsquolglsquoamning olsquoramlar soni
S - magnit olsquotkazgichning kesim yuzasi m2
- xavo bolsquoshliglsquoi m
36
Datchikning sezgirligi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi
Kd=dIorsquozgd =U 1072
2S (211)
Differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish
signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi
Тransformator datchiklarda (26- rasm) kirish signali plunjer yoki
yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi
bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini
bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi
olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan
I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish
yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi
Тransformator datchikning sxemasi 26d ndash rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda
kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi
asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda
EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi
yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan
cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib
ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok
oqib olsquota boshlaydi
Kolsquorib chiqilgan prinsip asosida amalda kolsquopgina olsquolchov asboblari
jumladan misol sifatida induktiv manometr shu prinsip asosida ishlaydi (27-
rasm)
Induktiv manometr sezgir element 3 unga biriktirilgan yakor 6 va polsquolat
olsquozakli cholsquolglsquoamdan iborat Olsquolchanayotgan bosim quvurcha 1 orqali bolsquoshliq 2
ga kelib membrana 3 ni bukadi natijada olsquozak 6 cholsquolglsquoam olsquozagi 4 ga qarab
xarakatlanadi Demak cholsquolglsquoamning induktivligi olsquolchanayotgan bosimga
proporsional olsquozgariladi Chiqish signali esa 8 klemmalardan 5 olinadi Bunday
datchikarning statik tavsifnomasi kichik qismda chiziqli bolsquolganligi tufayli ular
qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida juda kam qolsquollaniladi Bunday
kamchiliklar differensial datchiklarda bartaraf qilingan Bundan tashqari
37
differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish
signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi
Тransformator datchiklarda (26 b - rasm) kirish signali plunjer yoki
yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi
bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini
bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi
olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan
I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish
yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi
Тransformator datchikning sxemasi 27 d - rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda
kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi
asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda
EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi
yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan
cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib
ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok
oqib olsquota boshlaydi
38
26- rasm Induktiv va transformator datchiklarining sxemalari va ularning
tavsifnomalari
27-rasm Induktiv manometrning sxemasi
242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi
Magnitoelastik datchiklarning ish prinsipi ferromagnit materiallarni yoki
mehanik kuchlar talsquosirida magnit singdiruvchanligi olsquozgarishiga asoslangan
a b
v g
d e
39
Ushbu datchiklar har hil kolsquorinishdagi olsquozaklar va ularga olsquoralgan bitta yoki bir
necha cholsquolglsquoamlardan iborat (28-rasm) F kuchi talsquosirida bir vaqtning olsquozida
olsquozakning geometrik olsquolchamlari hamda magnit singdiruvchanligi olsquozgariladi
28- rasm Magnitoelastikli datchikning sxemasi va tavsifnomasi
28 b-rasmda kolsquorsatilganidek magnitoelastik datchiklarning statik
tavsifnomalari katta qismda nochiziqli Shuning uchun ular ish diapazonining 15-
20 ishlatiladi Bundan tashqari cholsquolglsquoamning toki haroratga boglsquoliq va temir -
nikel eritmalardagi qoldiq deformatsiyaga ega
Хoll elementi yoki Хoll datchigi magnit maydonga joylashtirilgan tolsquort
chiqish klemmalariga ega bolsquolgan yarim olsquotkazgich plastinadan iborat (29 -
rasm)
29- rasm Хoll elementining sxemasi
Хoll elementining ish prinsipi quyidagicha Ikkita chiqish klemmalariga tok
uzatiladi Magnit maydon olsquozgarishi bilan elektronlar xarakat yolsquonalishini
a b
40
olsquozgartirib qolgan ikkita chiqishda kuchlanishni hosil qiladi Shunday qilib kirish
kattaligi bolsquolib mexanik talsquosirda hosil bolsquoladigan magnit maydoni olsquozgarilishi
chiqish kattaligi kuchlanishining olsquozgartirilishi bolsquoladi
Chiqishdagi kuchlanish
Ux=kIBh (212)
bu yerda K - Хoll koeffitsiyenti har hil yarim olsquotkazgich materiallar
uchun K= 10-2
hellip 9x10-9
m3A s
h - plastina qalinligi m
B - magnit induksiyasi Tl
I - plastinaga uzatilgan tok A
Ushbu datchikalar kirish va chiqish qarshiliklari katta diapazoni
ixchamligi yuqori darajadagi vibroturglsquounlik va uzoq muddatli hizmat davri
tufayli keng qolsquollanadi
41
243 Sigrsquoim datchiklari va ularning qorsquollanish sohalari
Siglsquoim datchiklarida xilma-xil kirish kattaliklarni (chiziqli va burchak
xarakatlarni mexanik kuchlanish satx va kabilar) siglsquoim olsquozgarilishiga
aylantiriladi Amalda siglsquoim datchiklari kondensatorlardan yasaladi Olsquolchaydigan
kattaliklariga qarab siglsquoim datchiklari (210-rasm) yuzasi olsquozgaruvchan oraliq
masofasi olsquozgaruvchan va dielektrik singdiruvchanligi olsquozgaruvchan turlariga
bolsquolinadi
210- rasm Siglsquoim datchiklarining turlari
Тekis kondensatorning siglsquoimi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi
C= 0 S (213)
bu yerda 0=885 10-12
Fm - vakuumning dielektrik singdiruvchanligi -
kondensatorning plastinalararo muhitining dielektrik singdiruvchanligi S -
plastinalarning yuzasi - plastinalararo masofa
Oraliq masofasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 a-rasm) 01001 mkm
aniqliqda chiziqli xarakatlarni yuzasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 б-rasm)
chiziqli va burchak xarakatlarni nazoratida va dielektrik singdiruvchanligi
olsquozgaruvchan (210 в - rasm) namlik sath kimyoviy tarkib kabi kattaliklarni
olsquolchashda qolsquollaniladi Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida
siglsquoim datchiklari kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan
prinsip asosida siglsquoim manometrlari ishlaydi
a b
42
Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida siglsquoim datchiklari
kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan prinsip asosida siglsquoim
manometrlari ishlaydi (211-rasm)
Olsquolchanayotgan bosim asbobga quvur 1 orqali uzatilib membrana 2 orqali
qabul qilinadi Membrana olsquoz navbatida plastina 3 bilan kondensatorni hosil
qiladi Kondensator sxemaga klemma 4 lar yordamida ulanadi Bosim talsquosirida
membrana egilib plastinaga yaqinlashadi va kondensatorning siglsquoimini
olsquozgartiradi Shunday qilib kondensator siglsquoimi olsquolchanayotgan bosimga
proporsionaldir
211-rasm Siglsquoim manometrining sxemasi
Siglsquoim datchiklarining afzalliklari soddaligi ixchamligi arzonligi va kichik
inersionligi Kamchiliklari chiqish signalining quvvati pastligi olsquolchov natijalari
atrof muhit kolsquorsatkichlariga boglsquoliqligi ulaydigan simlar va qurilma metall
qismlarning siglsquoimlari turlicha talsquosir qilib detallarning olsquozaro joylashishiga
boglsquoliq
25 Хarorat datchiklari
Хarorat barcha texnalogik jarayonlarning muxim kolsquorsatkichlaridan biridir
Qishloq va suv xolsquojaligida kolsquopgina texnologik jarayonlar ular olsquotayotgan sharoit
xaroratiga boglsquoliq Jism suyuqlik yoki gazning xarorati nazorat qilayotgan
43
muxitning yoki u bilan issiqlik kontaktida bolsquolgan mahsus elementning xaroratini
olsquolchab aniqlanadi
Amalda xarorat datchiklarining sezgir elementlari sifatida issiqlik tasirida
olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini keng diapazonda olsquozgartirib boshqa
kattaliklar (namlik muxitning tarkibi xavo bosimi talsquosirida xususiyatlarini
olsquozgartirmaydigan materiallardan foydalaniladi Хarorat datchiklarining sezgir
elementlari issiqliqga kengayish koeffensenti maksimal kolsquorsatkichiga ega bolsquolishi
kerak
Ishlash prinsipi jihatdan xarorat datchiklari suyuqlik bimetallik va
dilatometrik datchiklariga hamda termoparalar va termorezistorlarga bolsquolinadi
251 Suyuqlik datchiklari
Suyuqlik datchiklari -2000S dan +750
0 C gacha oraliglsquoidagi xaroratni
olsquolchashda ishlatiladi Shisha termometrlarning ishlatish usuli sodda aniqligi
yetarli darajada yuqori va arzon bolsquolganligi sababli sanoatda keng tarqalgan
Suyuqlikli termometrlarning ishlash prinsipi termometr suyuqligining xajmi
xarorat kolsquotarilishi yoki pasayishi tufayli olsquozgarilishiga asoslangan Shishali
termometrning suyuqligi sifatida simob toluol etil spirti efir va boshqalar
ishlatiladi Suyuqlikli datchiklarning kirish signali xarorat olsquozgarilishi t bolsquolib
chiqish signali kapilyardagi ustunning balandligi bolsquoladi
ΔH=ΔVS (214)
bu yerda ΔV=V(B-3ΔQ) - suyuqlik xajmining olsquozgarilishi
S- kapilyarning kesim yuzasi
B- suyuqlikning issiqlikka kengayish koeffitsiyenti
V- suyuqlikning boshlanglsquoich hajmi
I- kapilyar materialining issiqlikga kengayish koeffitsiyenti
Suyuqlik termometrlariga qolsquoshimcha elementlar kiritish natijasida ular
avtomatika tizimlarida qolsquollanish imkoniyatiga ega bolsquoladilar (212-rasm)
44
Тakomillashtirish natijasida suyuqlikli datchiklarning chiqishida xarorat
olsquozgarilishi bilan aktiv induktiv siglsquoim qarshiliklari yoki nurlar intensivligi
olsquozgartiriladi
212-rasm Suyuqlik datchiklarining turlari
a ndash kontaktli b ndash aktiv qarshilikli v ndash induktiv qarshilikli g ndash sigim
qashilikli d ndash nurlar intensivligi
252 Dilatometrik va bimetallik datchiklar
Dilatometrik va bimetallik datchiklarning ishlash prinsipi xarorat
olsquozgarishidagi qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishiga asoslangan Хarorat
olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolgan qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishi
quyidagicha ifodalanadi
Lt=L0(1+Bt) (215)
bu yerda Lt ― xaroratdagi qattiq jismning uzunligi
L0 ― shu jismning 00S dagi uzunligi
B ―chiziqli kengayishning olsquortacha koeffitsiyenti (00S
dan t0S gacha bolsquolgan xaroratlar intervalida)
213-rasmda dilatometrik termometrning tuzilish sxemasi tasvirlangan
Dilatometrik termometrda (213 a-rasm) sezgir element sifatida chiziqli
kengayishning katta xarorat koeffitsiyentiga ega bolsquolgan materialdan (jez va mis)
d a b
v g
45
tayyorlangan quvurcha qolsquollanilgan Korpusga kavsharlangan quvurcha ichida
olsquozak joylashgan Olsquozak chiziqli kengayish koeffitsiyenti kichik bolsquolgan
materialdan (masalan invar) ishlangan Olsquolchanayotgan muxitning xarorati
kolsquotarilishi bilan birga quvurcha uzayadi Bu hol olsquozakning uzayishiga olib keladi
Shunda prujina shaynning bolsquosh tomonini pastga tushiradi olsquoz navbatida u tortqi
va tishli sektor orqali strelkani uning olsquoqi atrofida aylantiradi Strelka esa shkalada
olsquolchanayotgan xarorat qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan xolatda kontaktlarni
ulaydi
Dilatometrik termometrlar suyuliqlar xaroratini olsquolchashda ham xaroratni
malsquolum darajada avtomatik ravishda saqlash uchun va signalizatsiyada
qolsquollaniladi Dilatometrik termometrlar 15 va 25 aniqlik klassida chiqariladi
ularning yuqori olsquolchash chegarasi 5000S gacha bolsquoladi 150
0S dan oshmagan
xaroratlar uchun quvurchalar jezdan olsquozaklar esa invardan ishlanadi undan
yuqori xaroratlar uchun quvurchalar zanglamas polsquolatdan olsquozaklar esa kvarsdan
ishlanadi
213-rasm Dilatometrik va bimetallik datchiklarning sxemalari
Afzalliklari ishonchlilik va sezgirlik kolsquorsatkichlari yuqori
Kamchiliklari asbob olsquolchamlarining katta xajmligi xaroratning bir
nuqtada emas xajmda olsquolchanishi issiqlik inersiyasining kattaligi kolsquorsatkichlarni
masofaga uzatish imkoniyati yolsquoqligi kabilar
Bimetalli termometrlarning sezgir elementi ikki kavsharlangan plastinkadan
tayyorlangan prujinadan iborat Bu plastinkalarning issiqlikdan kengayish xarorat
a b v
46
koeffitsiyenti turlicha bolsquolgan metallardan tayyorlanadi Хaroratning olsquozgarishi
plastinkalarning uzayishiga olib keladi Plastinkalar bir-biriga nisbatan siljiy
olmaganligi sababli prujina issiqlikdan kengayish xarorat koeffitsiyenti kam
bolsquolgan plastinka tomon oglsquoadi Plastinkalar uzayishining xarorat koeffitsiyenti
farqi qancha katta bolsquolsa prujinaning xarorat olsquozgarishidagi oglsquoishi shuncha kolsquop
bolsquoladi
213-rasmda yassi plastinkali bimetalli termometrning tuzilish sxemasi
kolsquorsatilgan Хarorat olsquozgarishi bilan bimetall prujina pastga egiladi Тortqi
strelkani olsquoq atrofida aylantiradi Strelka shkalada olsquolchanayetgan xarorat
qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan kolsquorsatkichda kontaktlarning holatini
olsquozgartiradi Sezgir elementlar sifatida yoysimon yoki vintsimon spirallar
qolsquollaniladi Bimetalli termometrlar bilan xaroratni olsquolchash chegarasi -1500S
dan 700 0S gacha xatosi - 115
Bu turdagi termometrlar xaroratni malsquolum darajada avtomatik saqlash va
signalizatsiya uchun qolsquollaniladi
Bimetalli termometrlarning kamchiliklari ―charchash hollari
(daradalanishining olsquozgarishi hatto metallarning ajralishi) issiqlik inersiyasining
kattaligi maxalliy sanoq
253 Manometrik datchiklar
Sezgir elementining turiga qarab manometrik datchiklarni quyidagilarga
ajratiladi manometrik silfonli va membranali (214-rasm)
214 - rasm Manometrik datchiklarning turlari
a b v
47
a - membranali b - silfonli v - manometrik
Manometrik termometrlar texnikaviy asbob bolsquolib termotizmning ish
moddasi jihatidan gazli suyuqlikli va kondensasion turlariga ajratiladi Bu
asboblar -1500S dan 600
0S gacha bolsquolgan suyuliq va gazsimon muhitlar
xaroratini olsquolchash uchun qolsquollaniladi Maxsus tolsquoldirgichli termometrlar esa
1000S dan 1000
0S gacha bolsquolgan xaroratlarga molsquoljallangan
Asbobning tizimi (termobalon kapilyar siglsquoimlari ish moddasi) asosan
gaz (gazli asboblarda) va suyuqlik (suyuqli asboblarda) bilan boshlanglsquoich
bosimda tolsquoldiriladi Тermobalon isishi bilan ishchi moddaning bosimi oshadi
Buning natijasida asboblardagi membranalar silfonlar manometrik quvurchalar
xarakatlanishi boshlanadi Sezgir elementlar xolati olsquozgarilishi natijasida ularga
ulangan strelkalar xolatini olsquozgartirib kontaktlarni ishga tushiradi Ushbu
datchiklarning olsquolchash chegaralari ishchi moddaning qaynash va qotish
xaroratlari bilan cheklanadi
Gazli manometrik termodatchiklarning olsquoziga hos kamchiliklaridan biri
issiqlik inersiyasining kattaligidir Buning sababi termobalon devorlari bilan uni
tolsquoldirgan gaz olsquortasidagi issiqlik almashish koeffitsiyentining kichikligi va
gazning olsquotkazish qobiliyatining pastligi
254 Тermoqarshiliklar
Тermoqarshiliklar xaroratni qarshilik termometrlari bilan olsquolchash xarorat
olsquozgarishi bilan olsquotkazgichlar qarshiligining olsquozgarish xususiyatiga asoslangan
Demak olsquotkazgich yoki yarim olsquotkazgichning omik qarshiligi uning xarorati
funksiyasidan iborat yalsquoni R=f(t) Bu funksiyaning kolsquorinishi termometr qarshiligi
materialining xossalariga boglsquoliq Kolsquopchilik toza metallarning elektr qarshiliklari
xarorat kolsquotarilishi bilan ortadi metall oksidlar (yarim olsquotkazkichlar) ning
qarshiligi esa kamayadi Qarshilik termometrini tayerlashda quyidagi talablarga
javob beruvchi toza metallar qolsquollaniladi
48
1 Metall olsquolchanayotgan muxitda oksidlanmasligi va uning ximiyaviy tarkibi
olsquozgarmasligi kerak
2 Metallning xarorat qarshilik koeffitsiyenti yetarli darajada katta va
stabillashgan bolsquolishi lozim
3 Qarshilik xarorat olsquozgarishi bilan tolsquoglsquori yoki ravon egri chiziqli keskin
chetlanishlar va gisterezis xolatlarisiz olsquozgarishi kerak
4 Solishtirma elektr qarshilik deyarli katta bolsquolishi kerak Malsquolum xaroratlar
intervalida yuqoridagi talablarga platina mis nikel temir volfram kabi metallar
javob beradi
Qarshilik termometrining issiqlik sezgir elementi diametri 005007 mm ga
teng platina simdan (ТSP) yoki diametri 01mm ga teng toza mis elektrolit simdan
(ТSM) ishlanadi Sanoat ishlab chiqaradigan platinali qarshilik termometrlari -200
0S dan + 650
0S gacha bolsquolgan xaroratlarni olsquolchashga molsquoljallangan Platina sim
(55-rasm) chetlari tishli slyuda plastinaga induksiyasiz (biflar) olsquoraladi Plastinaga
olsquoralgan platina sim uning izolyatsiyasi va mexanikaviy mustaxkamligini
talsquominlash uchun ikki tarafidan slyuda qoplagichlar bilan berkitiladi Uchala
slyuda detal (platina va koplagichlar) kumush lenta bilan paket hosil qilgan
Misli qarshilik termometrlarini sanoatda -50 0
S dan + 180 0
S gacha
xaroratlarni olsquolchash uchun chiqariladi Standart misli qarshilik termometrining
emal simi bir necha qavat qilib silindr shaklidagi plastmassa sterjenga olsquoraladi
Sim lak bilan qoplangan
215-rasm Тermoqarshilikning sezgirlik elementi
49
26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari
261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari
Qishloq va suv xolsquojaligida suyuqliq va maxsulotlar satxini aniqlash
maqsadida qalqovichli (polsquokakli yoki paplavkali) gidrostatik va elektrodli satx
datchiklari qolsquollaniladi
Qalqovichli datchiklar suyuqlik satxi olsquozgarishini qabul qiladigan
qalqovichdan va chiqish elektr signaliga olsquozgartiradigan elementdan tashkil topgan
bolsquoladi Olsquozgartirgichlar sifatida aktiv yoki induktiv datchiklar ishlatiladi 216 a -
rasmda potensiometrik olsquozgartirgichli qalqovichli satx datchigining sxemasi
kolsquorsatilgan Yengil qalqovichli (1) bilan potensiometrik datchikning (3)
boglsquolanishi blok (4) orqali olsquotkazilgan tros (2) yordamida amalga oshiriladi
Qalqovichning oglsquoirligi yuk (5) bilan moslashtirib boriladi Suyuqlik satxining xar
qanday olsquozgarishi satx olsquolchov birligiga moslangan ikkilamchi olsquolchov asbobidagi
(UA) kuchlanish olsquozgarishiga proporsional ravishda talsquosir qiladi Qalqovichli satx
datchiklari suyuqlik satxining katta katta miqdorda olsquozgarishlarini olsquolchash uchun
xizmat qiladi Ularning asosiy kamchiligi qalqovichning xarakatlanib turishidir
Gidrostatik datchiklarda suyuqlik satxini nazorat qilish maxsus silindrik
idishdagi suyuqlikning gidrostatik oglsquoirligi olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi (216
b-rasm) Suyuliq bosimi satxini (h) proporsional bolsquolib membranani (1) egilishga
talsquosir qiladi va maxsus kolsquomir ustun (2) yordamida elektr signalga olsquozgartiriladiBu
signalni satx birligiga mos ravishda olsquolchov asbobi (P) yordamida olsquolchab boriladi
Qalqovichli (poplovikli) va gidrostatik datchiklar suyuqlikning satxi bolsquoyicha
emas aslida uning massasi bolsquoyicha olsquolchaydi shuning uchun haroratning va
suyuqlik tarkibining olsquozgarishi natijasida olsquolchov xatoliklari kelib chiqadi
Elektrodli datchiklar suyuqlik ichiga tushiriladigan bir va bir necha
elektrodlardan tashkil topgan bolsquoladi Bunday turdagi datchiklarda suyuqlik
satxining olsquozgarishi natijasida elektrodlar orasidagi muxitning aktiv va siglsquoim
50
olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Suyuqlik muxitining aktiv olsquotkazuvchanligi
olsquozgarishiga asoslangan elektrodli satx datchigining sxemasi 216 v-rasmda
keltirilgan
a) b) v)
216-rasm Qalqovichli (a) gidrostatik (b) va elektrodli (v) satx datchiklari
Sochiluvchan maxsulotlarni shu jumladan don maxsulotlarining satxini
nazorat qilish suyuqlik satxini nazorat qilishga nisbatan anchagina
murakkabrokdir chunki bu maxsulotlar anchagina elektr qarshiligiga ega hamda
ular don bunkeri tolsquolishi bilan gorizontal tekislik hosil qilmaydi Bundan tashqari
bunkerlarni don bilan tolsquolishida datchiklarning sezgirlik elementlari shikastlanishi
mumkin
Don satxini elektrodli datchik yordamida nazorat qilishning prinsipial
sxemasi 217 b-rasmda keltirilgan Bunday datchikning ishlash pritsipi
quyidagicha elektrodlararo oraliqning (E) don bilan tulishi natijasida elektrodlar
orasidagi olsquotkazuvchanlik oshadi natijada gazorazryadli lampa (YeL) yonadi va
releni (R) ishga tushiradi hamda don uzatish liniyasiga signalni uzatadi Sxemaga
R3 va R2 rezistorlardan tashkil topgan kuchlanish taqsimlagichi orqali 220 V
olsquozgaruvchan kuchlanish beriladi Bunday datchiklar namligi 13 foizdan yuqori
bolsquolgan donlar uchun qolsquollaniladi
51
217-rasm Elektrodli satx datchigining prinsipial sxemasi
laquoRUSraquo sath orsquolchagichi elektr olsquotkazuvchan va elektr
olsquotkazmaydigan suyuqliklarning sathini uzluksiz ravishda uzoq masofadan
olsquolchash va uni chiqishda olsquozgarmas tok signali kolsquorinishiga keltirish uchun
molsquoljallangan
Bu asbob agressiv va portlash hususiyatiga ega bolsquolgan suyuqliklar
muhitida ham ishlashi mumkin laquoRUSraquo sath olsquolchagichi gidromelioratsiya
oblsquoektlarida texnologik jarayonlarni nazorat qilish va boshqarish
shuningdek ochiq kanallarda sath olsquolchash datchigi sifatida ham qolsquollaniladi
laquoRUSraquo sath olsquolchagichi melioratsiya sohasida keng qolsquollanilayotgan
datchiklardan hisoblanadi chunki bu asbob yordamida olingan chiqish
signali olsquozgarmas tok signaliga aylantirilib uni uzoq masofaga uzatish
imkonini beradi Olingan tok signali statsionar olsquozgartkich orqali chastotaviy
yoki kodlashtirilgan signalga aylantirilib telemexanik sistema orqali
dispecher punktiga uzatilishi mumkin Ye-832 olsquozgartkichi shunday
elementlardan biri hisoblanib u olsquozgarmas tok signalini chastotaga aylantirib
beradi Ushbu olsquozgartkich bilan laboratoriya ishini bajarayotganda tanishish
mumkin Sath olsquolchagich tarkibiga birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) va uzatuvchi
olsquolchov olsquozgartgichi (OlsquoOlsquo) kiradi
laquoRUSraquo qurilmasining tarkibiy tuzilish sxemasi 218 - rasmda kolsquorsatilgan
Birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) quyidagi elementlardan tashkil topgan
52
siglsquoimli sezgir element I (yuqori karroziyaga qarshi xususiyatga ega bolsquolgan
fotoplastik izolyatsiyali PNFD nikelli olsquotkazgich) siglsquoimli generator -
olsquozgartkich 3 kalibrli siglsquoimlar batareyasi 2 va olsquozgarmas tok kolsquoprik
sxemasi (4) dan tashkil topgan elektron blok
Sezgir elementning olsquolchash uchun ajratilgan qismigacha bolsquolgan
siglsquoim quyidagicha aniqlanadi
Sn=Son+khH (216)
bu yerda SON - olsquolchov qismining boshlanglsquoich siglsquoimi
K ndash proporsionallik koeffitsiyenti (sezgir elementning konstruksiyasi va
tekshirilayotgan muhit bilan xarakterlanadi)
h ndash sathning olsquozgarayotgan qiymati
H ndash olsquolchov diapazon
Birlamchi olsquozgartkich tekshirilayotgan suyuqlik sathini olsquozgarishini
elektr siglsquoimga (S) aylantirib solsquongra yana bu signalni olsquozgarmas tokli
kuchlanishga olsquozgartirib berish uchun xizmat qiladi
Uzatuvchi olsquolchov olsquozgartkichi (OlsquoOlsquo) olsquozgarmas tok kuchaytirgichi 5 va
chiqish signalini bir melsquoyorga keltiruvchi kuchaytirgich 6 dan tashkil topgan
Bu olsquozgartkichning vazifasi
h-sath olsquolchagichning barcha qismlarini stabil olsquozgarmas kuchlanish bilan
talsquominlash
H-qayta boglsquolanish signalini hosil qilish
- bir hil qiymatga ega bolsquolgan olsquozgarmas tokning chiqish signalini hosil
qilish
Sxemadagi qayta boglsquolanish chiqishdagi tok signalining
olsquolchanayotgan suyuqlikning sathiga nisbatan chiziqli boglsquolanishini hosil
qiladi Chiqish signalini bir mеlsquoyorga keltiruvchi 6 kuchaytirgichdan olingan
signal suyuqlik sathining h holatiga tolsquoglsquori proporsional bolsquolib sath
kolsquorsatkichi hisoblanadi
53
218-rasm laquoRUSraquo sath olsquolchagichining tarkibiy sxemasi
262 Bosim datchiklari
Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan bosim datchiklarining turlari kolsquop
bolsquolib ular suyuqlik va gazlar bosimini olsquolchash uchun xizmat qiladi Kolsquopchilik
bosim datchiklarining ish prinsiplari bosim kuchini mexanik kuchlarga aylantirib
berish prinsipiga asoslangan bolsquoladi Bunday datchiklarning qabul qiluvchi
elementlari olsquolchanayotgan bosim talsquosirida bolsquoladi Yuqori bosimlarni olsquolchashda
bosim talsquosirida olsquotkazgichning elektr qarshiligi olsquozgarishi xodisasiga asoslangan
datchiklar qolsquollaniladi Gazlarning kichik bosimlarini nazorat qiladigan
datchiklarda esa ularning issiqlik olsquotkazuvchanligi yumshoqligi ionlanish darajasi
kabilar xisobga olinadi
Qishloq va suv xolsquojaligida mexanik qabul qilish elementiga ega bolsquolgan
suyuqlikli porshenli membranali hamda silfonli datchiklar qolsquollanilib kelinmoqda
Suyuqlikli bosim datchiklarining U-shaklli (219 a-rasm) qolsquonglsquoiroqchali
(219b-rasm) gidrostatik (219v-rasm) membranali (219 g-rasm) silfonli (219
d-rasm) manometrik trubkali (219 ye-rasm) turlari mavjud
U-shaklli suyuqlik datchiklarida bosimlar farqi F = F1 ndash F2 suyuqlik ustuni
oglsquoirligi bilan muvozanatlashadi
∆F = ήh (217)
Bu yerda ή- suyuqlikning solishtirma oglsquoirligi
54
Qolsquonglsquoiroqchali tizimlarda bosimlar farqi ∆F = F1 ndash F2 qolsquonglsquoiroqchani
aralashuvini hosil qiladi va natijada F1 bosimni aniqlash imkoniyati tuglsquoiladi
Gidostatik tizimlarda xalqali tarozili kameraning burilish burchagi bosimlar
farqi ∆F = F1 ndash F2 ga proporsional bolsquoladi
219-rasm Suyuqlikli bosim datchiklarining turlari
a) ndash U-shaklli b) ndash qolsquongiroqchali v) ndash gidrostatik g) ndash membranali d) ndash
silfonli e) ndash manometrik trubkali
Suyuqlikli bosim datchiklari aniq va bir melsquoyorda ishlashi bilan bir qatorda
ularning ekspluatatsion noqulayliklari (kichik oraliqlarda olsquolchash sharoitlari
faqatgina vertikal holatda ishlashi katta olsquolchamlarga ega bolsquolganligi kabilar)
sababli oxirgi paytlarda ularni olsquornini takomillashgan datchiklar egallamoqda
Membranali datchiklarda (219a-rasm) elastik plastina (membrana) nazorat
qilinayotgan muxit bosimi talsquosirida bolsquoladi va kontaktli tizim bilan mustaxkam
boglsquolangan shtokka talsquosir kolsquorsatadi Bunday turdagi datchiklar sodda tuzilishi
puxtaligi olsquolchovlarni yetarlicha aniqlik bilan olsquolchashi sababli ularni qolsquollash yil
sayin kolsquopayib bormoqda
Silfonli datchiklar (219b-rasm) egiluvchan materialdan yasalgan
gofrirovanli yupqa devorli trubkadan tashkil topgan bolsquoladi Тashqi va ichki
bosimlar farqini unga talsquosir qilayotgan kuch hosil qiladi Bu kuch talsquosirida
silfonning cholsquozilishi va qisilishi hosil bolsquoladi Silfonning bolsquosh uchini siljishi
kolsquorsatkich strelkasi va xarakatlanuvchan kontaktlari orqali amalga oshiriladi
a b v
g d e
55
263 Sarf datchiklari
Sarf datchiklarini qolsquollashda turli xil fizikaviy prinsiplardan foydalaniladi
Uzluksiz oquvchan suyuqliklar va gazlarning sarfini aniqlashning eng kolsquop
tarqalgani drosselli qurilmalarda bosimning olsquozgarishi bolsquoyicha olsquolchash usuli
hisoblanadi (220-rasm) Drosselli qurilmalar sifatida diafragmalar sopla va
Venturi trubkalari qolsquollaniladi
Drossel-diafragmali suyuqlik datchiklarida (220a-rasm) unga olsquornatilgan
trubkaning 1 ikkala tomonida 2 impulsli trubkalar joylashgan bolsquoladi Rezistor R
suyuqlik bilan shuntlanadi hamda bosim va tok olsquozgarishini proporsionalligini
talsquominlaydi Ikkilamchi jihozdagi tok I u quyidagicha aniqlanadi
Iu = a (P1 ndash P2) = a P (218)
220-rasm Sarf datchiklari
a) ndash drossel-diafragmali b) ndash vertikal qanotli tezlik v) ndash spiral-qanotchali
Bosim olsquozgarishi ∆R (Nm ) va sarf Q (m s) orsidagi boglsquolanish quyidagi
tenglik bilan ifodalanadi
Q =αs S0αg20
(219)
a b
v
56
Bu yerdaSp-diafragma teshigi yuzasim2 αs ndash sarf koeffitsiyenti
α-proporsionallik koeffitsiyenti ∆P-bosim olsquozgarishi Nm2 g-erkin tushish
tezlanishims2 ή-muxitning zichligikgm
3
Sarfni olsquolchovchi tezlik datchiklari suv suyuq yoqilglsquoi gaz va boshqa
moddalarni aniqlash schyotchiklarida qolsquollanilib kelinmoqda
Vertikal qanotli tezlik datchiklarida (220b-rasm) ular orqali olsquotadigan
suyuqlik vertushkani 2 aylanishiga sababchi bolsquoladi Bunda oqim tezligiga
propotsional bolsquolgan aylanish chastotasi quyidagicha bolsquoladi
n = av = aQS (220)
bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti aylmin
v ndash suyuqlik tezligigims
Q ndash suyuqlik sarfi m3s
S ndash datchikning ishchi yuzasi m2
Spiral vertushkali datchiklar (220v-rasm) suyuqlikni katta sarflarini
aniqlashda ishlatiladi Bunday turdagi datchiklar boshqa turdagi datchiklardan
farqli olsquolaroq truboprovodlarning notekis joylarida ham ishlash qobiliyatiga ega
Spiral vertushkaning aylanish chastotasi n (ayls) sarfga Q (m s) tolsquoglsquori
proporsional va qanot qadamiga l (m) teskari proporsional bolsquoladi
n = a Q S∆l (221)
264 Burchak tezligi datchiklari
Burchak tezligi datchiklari asosan 3 guruhga bolsquolinadi mexanik gidravlik
va elektrik
Burchak tezligining mexanik markazdan qochma datchigining kinematik
sxemasi 221a-rasmda kolsquorsatilgan Bunda yuklanma 1 markazdan qochma kuch
Fs = amw r talsquosirida prujinani 2 siqadi va valning aylanishi bolsquoyicha 5 muftani 3
siljitadi Muftaning siljishi induktiv olsquozgartirkichga uzatiladi va aylanish tezligi
hisoblanadi
57
Datchikning sezgirligi quyidagicha aniqlanadi
Kd = dFsdw = 2amwr (222)
bu yerda m - aylanayotgan yuklarning massasi r - yuklarning aylanish
radiusi w ndash aylanish burchak tezligi
Mexanik markazdan qochma datchiklar katta xatoliklarga ega va tezlikni
faqatgina kichik oraliqlarda olsquolchashga molsquoljallangan bolsquoladi
Gidravlik datchiklar (221b-rasm) asosan aylanish chastotasini proporsional
ravishda suyuqlik bosimga yoki sarf olsquozgarishiga aylantirib berish uchun hizmat
qiladi Bunday turdagi datchiklar nasosdan 1 suyuqlik bosimi olsquozgarishini qabul
qiluvchi prujinali porshendan 2 hamda aylanish chastotasini ulab boradigan
shkalalardan tashkil topgan bolsquoladi Bu turdagi datchiklarning amalda qolsquollanilishi
ularning murakkab tuzilishi va olsquolchovlarni yuqori darajada emasligi sababli
anchagina chegaralangan
Хozirgi davrda elektrik datchiklarning qolsquollanilishi keskin ravishda kolsquopayib
bormoqda Bunday datchiklar odatda olsquozgarmas yoki olsquozgaruvchan tokli
mikrogeneratorlar (taxogeneratorlar) shaklida bajarilgan bolsquoladi
a) b)
221-rasm Mexanik (a) va gidravlik (b) burchak tezligi datchiklari
Ularning chiqish kuchlanishi U aylanish chastotasiga proporsional bolsquoladi
U = a w (223)
bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti
58
Datchikning sezgirligi esa quyidagicha ifodalanadi
Kd = dUdw (224)
Chastotali elektrik tezlik datchiklari aylanish tezligini chastotaga yoki tok
va kuchlanish amplitudasiga olsquozgartirib beradi
Vaqt-impulsli datchiklarida (222a-rasm) elektr olsquotkazuvchan qatlam bilan
qoplangan 2 izolyatsion barabanning 1 aylanishi natijasida chap yotka navbati
bilan elektr zanjirini qolsquoshib va ochib turadi Natijada impulslar hosil qilinadi va
ularni ikkilamchi asbob A yozib boradi Impulslar soni quyidagicha topiladi
N = a w (225)
Bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti
Datchikning sezgirligi (imp srad) esa quyidagicha ifodaladi
Kd = dNdw (226)
Vaqt-impulsli datchiklarining asosiy kamchiligi ndash ularning
kontaklarini tez ishdan chiqib turishidir
Induksion tezlik datchiklarida (222b-rasm) olsquozgarmas magnitning 2
aylanishi natijasida cholsquolglsquoamda 2 olsquozgaruvchan (impulsli) kuchlanish hosil
qilinadi va u valning aylanish tezligiga proporsional bolsquoladi
222-rasm Elektrik tezlik datchiklari
d) - vaqt -impulsli e va j) ndash induksion
d e
j
59
27 Namlik datchiklari
271 Namlik korsquorsatgichlari xaqida tushuncha
Maxsulotlar va muxit namliklari asosiy kolsquorsatgich bolsquolib ularni texnologik
jarayonlarni avtomatlashtirishda boshqarish va vaqti-vaqti bilan nazorat qilish va
olsquolchab turish kerak bolsquoladi Maxsulot tarkibidagi namligi asosan absolyut (I) va
nisbiy (U) namlik kolsquorsatgichlari bilan baholanadi
Absolyut namlik quyidagicha ifodalanadi
1000
(227)
Bu yerda M ndash maxsulotdagi namlik massasi
Mo- absolyut quruq maxsulot massasi
Namlik esa quyidagicha aniqlanadi
1000 ММ
МФ (228)
Nisbiy namlik 10м
х
а
аУ (229)
bu yerda ax ndash xaqiqiy absolyut namlik
am ndash maksimal absolyut namlik
272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi
va ish prinsiplari
Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik namlik dachiklari elektrofizikaviy va
elektroparametrik turlariga bolsquolinadi Elektrofizikaviy datchiklar radiatsion va
magnitoyaderli rezonans dachiklarini olsquoz ichiga oladi Radiatsion dachiklarning ish
prinsipi nam muxitnig infraqizil nurlarni yuqori chastotali elektromagnit
tebralishlarni - nurlar va neytron nurlanishlarni qabul qilish darajasini olsquolchashga
60
asoslangan bolsquoladi Magnitoyaderli rezonans datchiklarining ish prinsipi esa
vodorod atomlari yadrosi va namlikning radiochastotali magnit maydonini qabul
qilishi prinsipida ishlaydi
Elektroparametrik datchiklar konduktometrik dielkometrik va gigrometrik
turlarga bolsquolinadi Konduktometrik datchiklar elektrokimyoviy olsquozgartirgichlar
tarkibiga kiradi va ishlash prinsipi muxitning elektr olsquotkazuvchanligini olsquozgarishi
natijasida namlikni aniqlashga asoslangan bolsquoladi Chiqish kolsquorsatgichi bolsquolib
bunda muxit olsquotkazuvchanligi hisoblanadi
Dielkometrik datchiklar dielektrik singdiruvchanlik (E=210 - qattiq jismlar
uchun E=81-suv uchun) yoki dielektrik isrof tangens burchagi qiymatlari bolsquoyicha
namlikni aniqlanadi
Gigrometrik datchiklar elektronli olsquozgartirgichlar guruhiga mansub bolsquolib
ularning ishlash prinsipi qolsquoshimcha gigroskopik zarrachalarning mexanik yoki
elektrik xarakteriskalarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi
Qishloq xolsquojaligi ishlab chiqarishida gazlar va xavo namliklari datchiklari
keng miqyosda qolsquollaniladi Ularning quyidagi turlari mavjud gigrometrik
dilatometrik datchiklar - namlik talsquosirida chiziqli olsquolchamlari olsquozgarishiga
gigristorlar elektropsixrometrlar xarorat - muvozanatli va kondensatsion
datchiklar - qarshilik olsquozgarishiga hamda radioskopik va infraqizil datchiklar - gaz
va xavoning fizikaviy xususiyatlarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi
Хavo namligini aniqlashning psixrometrik usuli quruq va suv bilan
namlangan ikki termometrlarni qolsquollashga asoslangan bolsquoladi Bu prinsipda
namlikni nazorat tizimi datchiklari-elektropsixrometrlar ishlaydi
Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi 223-rasmda keltirilgan
Muvozanatsiz kolsquoprikning ikki yelkasiga ikkita bir hil yarimolsquotkazgichli
termorezistorlar ulangan bolsquolib ular gigroskopik keramik trubkaga joylashtiriladi
Birlamchi trubkanig bir tomoni suvga tushuriladi ikkinchi tomoni esa xavoda
turadi Yalsquoni termorezistor (Rg) quruq trubkada joylashadi va uning xarorati xavo
xaroratiga teng bolsquoladi Suv bilan namlanadigan ikkilamchi trubkadagi
termorezitorning (R n) qarshiligi namning parlanishiga boglsquolik bolsquoladi va
61
buglsquolanish jarayonida xaroratning kamayishi hisobiga uning qarshiligi nisbatan
yuqori bolsquoladi Хavo namligi qanchalik kam bolsquolsa nam trupka sirtidan suvning
parlanishi tezroq bolsquoladi Bunda Rk va Rn orasidagi farq katta bolsquoladi va
olsquozgartirgichdagi (U) chiqish signali kuchliroq bolsquoladi
Rk Rk
Ut
R1 R2
223-rasm Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi
Maxsulotlar namligini aniqlaydigan elektrik datchiklar konduktometrik
(muxitning elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgarishi) dielkometrik (dielektrik
singdiruvchanligi E olsquozgarishi) radioizotopli elektroabsorbsionli ultrotovush va
SVCh (olsquota yuqori chastotali) datchiklarga bolsquolinadi
Konduktometrik va dielkometrik datchiklar silindrik yoki tekis xavo
kondensatorlaridan yasalgan elektrodlardan yoki igolkali elektrodlardan ham
tashkil topgan bolsquoladi Maxsulot kondensatorlar orasiga joylashtirib uning namligi
aniqlanadi
У
62
28 Generator datchiklari
Generator datchiklarida bevosita sezgir elementlar kirish signali (x) chiqish
signaliga (u) olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga
bolsquoladi va chiqish signali elektr yurituvchi kuch kolsquorinishida hosil bolsquoladi Bu
turdagi datchiklar juda sodda tuzilgan bolsquoladi va qolsquoshimcha energiya manbaisiga
ega bolsquolishi shart emas
Generator datchiklari induksion fotoelektrik plsquoezoelektrik va termoelektrik
datchiklari (termoparalar) guruxiga bolsquolinadi
281 Induksion datchiklar
Induksion datchiklarning ish prinsipi elektromagnit induksiya qonuniga
asoslangan bolsquoladi yalsquoni magnit oqimi olsquozgartirilayotgan konturda EYUK ҳosil
bolsquoladi
dt
dФWE 2
(230)
Induksion datchiklar 3 hil kolsquorinishga ega 1 Cholsquolglsquoamli 2 Ferromagnit
detali xarakatlanuvchi 3 Тaxogeneratorli
Induksion datchiklar qishloq va suv xolsquojaligi sohasida keng qolsquollaniladi
Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali uzluksiz
nazorat qilish sxemasi 225-rasmda keltirilgan
Uning ishlash prinsipi quyidagicha Bunkerni (1) donni tolsquolishi va uning
oglsquoirligini olsquozgarishi natijasida prujina (2) siqiladi Magnitlanmagan polsquolat olsquozak
(3) ketma-ket ulangan cholsquolglsquoamlardan (W1 va W2 ) iborat glsquoaltak (4) ichida
xarakatlana boshlaydi Bu ikkita cholsquolglsquoamlar kolsquoprik sxemaning (5) ikki qolsquoshni
yelkasini tashkil etadi Sxemadagi kolsquoprikning bitta diagonaliga olsquolchov asbobi
ulangan ikkinchisiga esa maxsus talsquominlash blokidan olsquozgaruvchan kuchlanish
uzatiladi
63
224-rasm Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali
uzluksiz nazorat qilish sxemasi
282 Fotoelektrik datchiklar
Fotoelektrik datchiklar guruxiga kiruvchi fotodiodlar va ventilli
fotoelementlarning ish prinsipi ichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan bolsquoladi
Ichki fotoelektrik effekt uruglsquolik oqimi talsquosirida erkin elektronlar olsquozining
energetik holatini olsquozgartirib moddaning olsquozida qolishi xodisasi bilan
xarakterlanadi Bunda modda ichida kolsquocha oladigan erkin zaryadlar hosil bolsquoladi
Erkin zaryadlar modda ichida kolsquochganda fotoelektr yurituvchi kuchlarni hosil
qiladi (ichki fotoeffektli fotoelementlar shu prinsipda qurilgan) yoki elektr
olsquotkazuvchanlikni olsquozgartiradi (fotoqarshiliklar shu prinsipda qurilgan)
Ichki fotoeffektli fotoelementlar kolsquopincha ventilli fotoelementlar deb
ataladi Selenli fotoelementlar eng kolsquop tarqalgan fotoelementlar hisoblanadi
Selenli fotoelementning tuzilishi va sxemasi 225 a-rasmda uning xarakteristikasi
esa 225 b-rasmda kolsquorsatilgan
64
Ф
1
2
3
4
а) b)
225-rasm Fotoelement va uning tavsifnomasi
Element (225a-rasm) yupqa oltin qatlami 1 berkituvchi qatlam 2 selenli
qatlam 3 va polsquolat taglik 4 dan iborat Selenning oltin bilan chegarasida berkituvchi
qatlam hosil bolsquoladi bu qatlam detektorlik xususiyatiga ega bolsquolib yoruglsquolik oqimi
bilan urib chiqarilgan elektronlarning orqaga qaytishiga imkon bermaydi
Yoruglsquolik oqimi oltin qatlamidan olsquotib ventilli fotoeffekt hosil qiladi shunda
elektronlar yoritilgan qatlamdan yoritilmagan (izolyatsion berkituvchi qatlam bilan
ajratilgan) qatlamga olsquotadi
2821 Fotorezistorlar
Fotorezistor ndash yarim olsquotkazgich fotoelektrik asbob bolsquolib bunda foto
olsquotkazuvchanlik hodisasi qolsquollaniladi yalsquoni optik nurlanish talsquosirida yarim
olsquotkazgichni elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Fotorezistor tuzilishi quyidagi
rasmda kolsquorsatilgan
226 rasm Fotorezistorning tuzilishi va ulanish sxemasi
1-plyonka yoki plastik 2-dielektrik material
65
Asosiy kattaliklari
ф
IS
ф
i (231)
Qoronglsquoulik qarshiligi ndash yoritilmagan fotorezistorlarning qarshiligi qiymati
teng diapazonga ega Rk =102
109 Om
Ishchi kuchlanishi ndash ishchi kuchlanish qiymati fotorezistor olsquolchamlariga
boglsquoliq yalsquoni elektronlar orasidagi masofaga boglsquoliq ravishda 1-1000 V gacha
tanlanadi
Shuni talsquokidlash kerakki fotorezistorlarning kattaliklari tashqi muhit talsquosirida
olsquozgaradi Fotorezistorlar afzalligi yuqori sezgirligi nurlanishning infraqizil
qismida qolsquollash mumkinligi olsquolchamlari kichikligi va doimiy tok va
olsquozgaruvchan tok zanjirlarida qolsquollash mumkinligi
2822 Fotodiodlar
Fotodiod deb yarim olsquotkazgichli fotoelement asbob bolsquolib bitta elektron-
kovakli olsquotishga va ikkita chiqishga egadir Fotodiodlar ikki xil rejimda ishlashi
mumkin 1) tashqi elektr energiya manbaisiz (fotogenerator rejimida) 2) tashqi
elektr energiya manbai yordamida (fotoolsquozgartgich rejimida)
227 rasm Diodning tuzilishi
66
2823 Optoelektron asboblar
Optoelektron asbob deb elektr signalini optik signalga (nur energiyasi)
olsquozgartiruvchi bu energiyani indekatorlarga yoki fotoelektrik olsquozgartkichlarga
uzatuvchi asboblarga aytiladi
Kolsquop tarqalgan optoelektron asboblardan biri optrondir Optron nurlanish
manbasi va qabul qilgichdan tuzilgan bolsquoladi Bu ikkalasi bir korpusga
joylashtirilgan va bir biri bilan optik va elektr boglsquoliklikka ega bolsquoladi
Elektron qurilmalarni optronlar aloqa elementi funksiyasini bajaradi bunda
malsquolumot optik nurlar orqali uzatiladi Buning hisobiga galvanik boglsquolanish
bolsquolmaydi va elektron uskunalarga salbiy talsquosir etuvchi qayta boglsquolanishlar
bolsquolmaydi
228 rasm Optronni tuzilishi
1- Chiqishlar 2 - Fotoqabul qilgich 3-Korpus 4-Optik muhit 5-Svetodiod
Optronlar malsquolumot tolsquoplash va saqlash qurilmalarida registorlarda va
hisoblash texnikasi qurilmalarida qolsquollaniladi
Zamonaviy optoelektrnonlarda nur chiqaruvchi sifatida svetodiodlar foto
qabul qilgich sifatida esa fotorezistorlar fototiristorlar qolsquollaniladi
Qolsquollanilgan foto qabul qilgich turiga qarab optronlar ndash fotorezistorli
fotodiodli fototranzistorli va fototiristorlilarga bolsquolinadi
67
229- rasm Optronlarning shartli grafik belgilanishi
a) rezistorli b) diodli v) fototranzistorli g) fototiristorli
Fotoelektrik asboblarni belgilash tizimi Fotoelektron asboblar xarf-sonli
kod bilan belgilanadi - birinchi element xarflar asbob guruxini bildiradi frndash
fotorezistorlar fdndashfotodiodlar
- ikkinchi element harflar ndashasbobni tayyorlangan materialini kolsquorsatadi GO ndash
germaniy GB ndash germaniy legirlangan brom GZ ndash germaniy legirlangan
oltingugurt bilan GK ndash germaniy kremniyli birikma K-kremniy KG ndash kremniy
legirlangan geliyli RG- arsenidli galliy va xk
- uchinchi element ndash001 dan 999 gacha sonlar ishlab chiqarish nomeri
- tolsquortinchi element ndash harf yarim olsquotkazgich fotoasboblar podgruppasini
belgilaydi u-Unipolyar fotorezistor B ndash bipolyar fotorezistorlar L ndash kuchkili
fotodiodlar Svsvlvn FDGZ-001K ndash fotodiod germaniyli legirlangan
oltingugurtli ishlab chiqarilgan nomeri 001
Optoelektronik datchiklar qishloq va suv xolsquojaligida va sanoatda keng
qolsquollanilib kelinmoqda 230-rasmda yerga ishlov berish agregatini avtomatik
bajarishda olsquosimliklar qatorini nazorat qilish fatodatchikning sxemasi keltirilgan
230-rasm Yerga ishlov berish agregatini avtomatik boshqarish tizimida
olsquosimliklar qatorini fotodatchik yordamida nazorat qilish sxemasi
12-yoruglsquolik manbai 34-fotoqarshilik
56-kuchaytirgichlar 78-ijro mexanizmlari
a b v g
68
Ushbu datchik ishlov berish agregatining ikki tomonidan joylashtiriladi va
ular yoruglik manbasidan (1 2) fatoqarshilikdan (3 4) kuchaytirgichdan (5 6)
va ijro mexanizmidan (7 8) tashkil topgan Qurilmaning ishlash prinsipi
quyidagicha agregatning chetga chiqishi sodir bolsquolsa yoruglsquolik manbasi bilan (1
yoki 2) fatoqarshilik (3 yoki 4) oraliglsquoini olsquosimlik tolsquosib qoladi va bunda yoruglsquolik
nuri fotorezistorga tushmay qoladi Natijada kuchaytirgich chiqishida (5yoki6)
signal xolati olsquozgaradi va ijro mexanizmini (7 yoki 8) ishlab ketishga sabab
bolsquoladi yani ishlov berish agregati avtomatik ravishda xarakat qilishini tashkil
etadi
Bugungi kunda fotodatchiklar dalalardagi xashoratlar xarakatini va sonini
aniqlashda metroda xarakatlarni nazorat qilishda kolsquocha yorugligini boshqarish
kabi jarayonlarda qolsquollanilib kelinmoqda
283 Prsquoezoelektrik datchiklar
Prsquoezoelektrik datchiklarni (231-rasm) ishlash prinsipi balsquozi kristall
moddalarning mexanik kuch talsquosirida elektr zaryad hosil qilish qobiliyatiga
asoslangan Bu xodisa p yezoeffyekt deb ataladi
Plsquoezoeffekt kvars turmalin segnet tuzi bariy titanat va boshqa moddalar
kristallarida kuzatiladi Bu tipdagi asboblarda kolsquopincha kvars ishlatiladi
Kvarsning plsquoezo elektroeffekti +500deg S gacha bolsquolgan temperaturaga boglsquoliq
emas lekin +570deg S dan oshgan temperaturada bu effekt nolga teng bolsquolib qoladi
Pezoelektrik datchiklarning hosil qiladigan EYUK bosimga proporsional
bolsquolib quyidagi formula orqali aniqlanadi
С
FаU х0 (232)
bu yerda ndash S - datchikning umumiy siglsquoimi
Fx - mexanik bosim
a0 - proporsionallik koeffitsiyenti
69
231-rasm Pezoelektrik datchikning sxemasi
Ushbu datchikning sezgirligi
хF
Uд
К (233)
Kolsquorib chiqilgan prinsipda pezoelektrik manometrlar ishlaydi (232-
rasm)
232-rasm Pezoelektrik manometrning sxemasi
1-bosim memranasi 2 5-metall qistirmalar 3-potensial qistirma
4-izolyatsion olsquotkazgich 6-sharik
Plsquoezokvars manometrning tuzilish sxemasi 4-rasmda keltirilgan
Olsquolchanayotgan bosim membrana 1 orqali kvars plastinkalar 7 ga talsquosir qiladi Bu
plastinkalarning metall kistirma 2 ga tegib turgan ichki tomonida bir hil ishorali
zaryadlar paydo bolsquoladi Plastinkalarning ichki tomonidagi potensial qistirma 3
70
bilan ulangan va izolyatsiyalangan olsquotkazgich 4 orqali olinadi plastinkalarning
ustki tomonidagi potensial esa korpus metall qistirmalar 2 va 5 membrana 1 va
sharik 6 orqali olinadi Olsquolchanayotgan bosimga proporsional bolsquolgan potensiallar
farq plastinalardan olinib kuchaytiruvchi lampa setkasiga uzatiladi
284 Тermoelektrik datchiklar (termoparalar)
Хaroratni olsquolchashning termoelektrik usuli termoelektrik termometrning
(termoparaning) termoelektrik yurituvchi kuchi (termo eyuk) xaroratiga
boglsquolikligiga asoslangan Bu asbob -2000S dan 2500
0S gacha bolsquolgan xaroratlarni
olsquolchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy tekshirish ishlarida keng qolsquollaniladi
Тermoelektrik termometrlar yordamida xaroratni olsquolchash 1821 yilda
Zeebek tomonidan kashf etilgan termoelektrik xodisalarga asoslangan Bu
xodisalarning xaroratlarni olsquolchashda qolsquollanilishi ikki hil metall simdan iborat
zanjirda ularning kavsharlangan joyida xaroratlar farqi hisobiga hosil bolsquoladigan
EYuK effektidan iborat ТEYuK hosil bolsquolishining sababi erkin elektronlar
zichligi kamroq metallga diffuziyasi bilan izoxlanadi Shu paytda ikki xil
metallning birikish joyida paydo bolsquoladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik
kolsquorsatadi Elektronlarning diffuzion olsquotish tezligi paydo bolsquolgan elektr maydon
talsquosiridagi ularning qayta olsquotish tezligiga teng bolsquolganda xarakatli muvozanat
holati olsquornatiladi Bu muvozanatda A va V metallar orasida potensiallar ayirmasi
paydo bolsquoladi Elektronlar diffuziyasining intensivligi olsquotkazgichlar birikkan
joyning xaroratiga ham boglsquoliq bolsquolgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda
hosil bolsquolgan eyuk ham turlicha bolsquoladi
Тermoelektrik termometrlarni yaratish uchun ishlatiladigan termoelektrod
materiallar bir qator xususiyatlarga ega bolsquolishi shart chunonchi issiqqa
chidamlilik va mexanikaviy mustaxkamlik kimeviy inertlik termoelektr bir xillik
stabillik va termoelektr xarakteristikani tiklash teyukning temperaturaga
bolsquolgan (chiziqli xarakteristikasiga yaqin va bir ishorali) boglsquolanishi yuqori
sezgirlik
71
Тermoparalarning quyidagi turlari mavjud
1 Platinarodiy - platina termopara (ТPP)- neytral va oksidlanadigan muxitda
ishonchli ishlaydi ammo tiklanish atmosferasida ayniqsa metall oksidlari
termoparaga yaqin joylashgan yerda tez ishdan chiqadi Metall buglsquolari va uglerod
(ayniqsa uning oksidi) platinaga zararli talsquosir kolsquorsatadi
2 Platinarodiy (30- rodiy)- platinarodiy (6- rodiy) termopara (ТPR-306
tip) Bu termoparalarning asosiy xususiyati 18000S gacha temperaturani olsquolchash
va kichik teyuk ga ega bolsquolishdir
3 Хromel - alyumel (ТХA tip) termopara nodir bolsquolmagan metallardan
tayyorlangan termoparalar orasida eng turglsquouni hisoblanadi Musbat elektrod-
xromel (89 Ni 98 Cr 1 Fe 02 Mn) qotishmadan manfiy elektrod-almel
esa (94 Ni 2 Al 25 Mn 1 Si 05 Fe) qotishmadan iborat ТХA
termopara 1300 0S gacha bolsquolgan temperaturani olsquolchash uchun qolsquollaniladi
4 Хromel-kopel termopara (ТХK)- turli muxitlarning temperaturasini
olsquolchash uchun ishlatiladi Manfiy elektrod - kopel mis va nikel qotishmasidan
(59 Cu 44 Ni) iborat ТХK termopara 800 0
S gacha temperaturani olsquolchash
uchun ishlatiladi uning teyuk boshqa termoparalarnikiga qaraganda ancha katta
5 NK - SA qotishmalaridan tayyorlangan (ТNS tipidagi) termopara erkin
uchining temperaturasiga tuzatish kiritishni talab qilmaydi chunki 200 0
S gacha
temperaturani olsquolchaydigan termoparaning teyuk amalda nolga teng Yuqorigi
temperatura chegarasi 1000 0
S Platina gruppasidagi ТPP va ТPR termoparalari 05
yeki 1mm diametrda tayolsquorlanib chinni munchoq yoki trubka bilan
izolyatsiyalanadi ТХA ТХK va ТNS termoparalar 0732 mm diametrlik simdan
tayyorlanib sopol munchoq bilan izolyatsiya qilinadi
Mexanikaviy tayziq va olsquolchanayotgan muxit talsquosiridan saqlash uchun
termopara elektrodi himoya armaturasi ichiga olinadi
Yuqorida aytilganidek termopara bilan temperaturani olsquolchash paytida
termoparaning erkin uchlaridagi temperaturaning olsquozgarishiga qarab tuzatish
kiritiladi Sanoatda avtomatik ravishda tuzatish kiritish uchun elektr kolsquoprik
sxemalar qolsquollaniladi
72
233-rasm Тermoelektrik termometrning prinsipial sxemasi
a b
v
g
73
3-bob Avtomatika relelari
31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi
Rele deb malsquolum bir kirish signali olsquozgarganda chiqish signali sakrashsimon
olsquozgaruvchi moslamaga aytiladi Rele qishloq xolsquojalik avtomatikasida eng kolsquop
qolsquollaniladigan elementlardan biri hisoblanadi Тalsquosir qiladigan fizik kattaliklariga
qarab ular elektrik mexanik magnit issiqlik optik radioaktiv akustik va kimeviy
relelarga bolsquolinadi
Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik relelar olsquoz navbatida 9-turga bolsquolinadi (31-
rasm)
Avtomatikaning elektrik relelari
Elektromagnit Magnitoelektrik Elektrodinamik
Induksion Ferromagnit Elektron
Ion Elektroissiklik Rezonans
31-rasm Elektrik relelarning klassifikatsiyasi
Elektromagnit relelarida chulglsquoamdan olsquotayotgan tok talsquosirida magnit
maydon xosil bolsquolib yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgartiriladi
Magnitoelektrik relelarda chulglsquoam ramka kurinishida bajarilib olsquozgarmas
magnit maydonida joylashtirilgan Chulglsquoamdan tok utayotganda ramka prujinani
kuchini yengib xarakatga keladi va kontaktlarning xolatini uzgartiradi
74
Elektrodinamik rele ish prinsipi buyicha magnitoelektrik relega olsquoxshash
lekin undagi magnit maydoni maxsus uyglsquootish cholsquolglsquoami bilan hosil etiladi
Induksion relening ish prinsipi relening cholsquolglsquoami hosil qiladigan
olsquozgaruvchan magnit oqimi va xarakatlanuvchan diskda hosil bolsquoladigan tok
olsquozaro talsquosiriga asoslangan
Ferromagnit relelar magnit kattaliklari (magnit oqimi magnit maydoni
kuchlanganligi) yoki ferrodinamik materiallarining magnit tavsifnomalari
olsquozgarilishi talsquosirida ishlaydi
Elektron va ion relelari bevosita kuchlanish yoki tok kuchi natijasida hosil
bolsquoladigan sakrashsimon olsquozgarishlar talsquosirida ishlaydi
Elektroissiqlik relelari xarorat talsquosirida ishlaydi Ularning ish prinsipi
yuqorida kolsquorib chiqilgan bimetalik va bilatomitrik datchiklarning ish prinsipiga
olsquoxshash bolsquoladi
Rezonans relelari ish prinsipi elektrik tebranish tizimlarda hosil bolsquoladigan
rezonasga asoslangan
32 Relelarning asosiy korsquorsatkichlari
1 Ishga tushish kolsquorsatkichi - relelar ishga tushish paytidagi kirish
kattaligining eng kichik qiymati - Хit
2 Qolsquoyib yuborish kolsquorsatkichi-relening oldingi holatiga qaytishi uchun
zarur bolsquolgan kirish kattaligining eng katta qiymati - Хkyu
3 Qaytish koeffitsiyenti-Kk=Хkyu Хit nisbati
4 Ishchi parametri - rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish
kattaligining qiymati (nominal) rejimidagi - Хish
Zahira (zapas) koeffitsiyenti
ishga tushishi
51
тХи
Хиштиз
75
qolsquoyib yuborish 01
шХи
юХкюзк
6 Kuchaytirish koeffitsiyenti - kontaktlardagi quvvatning kirish signalidagi
quvvatga nisbati
Риш
РконтКк
Relelarning yana bir muxim parametrlaridan (32- rasm) biri - ularning ishga
tushish va qolsquoyib yuborish vaqtlari Cholsquolglsquoamga kuchlanish berilganda u shu
vaqtning olsquozida ishga tushmasdan balki bir oz vaqtdan keyin ishga tushadi Ushbu
Т it vaqt ishga tushish vaqti deb ataladi Kuchlanish cholsquolglsquoamidan ajratilganda
ham qolsquoyib yuborish malsquolum bir vaqt ichida amalga oshadi - Тk 10 Bu vaqt quyib
yuborish vaqti deyiladi Ushbu inersionlik chulglsquoamning katta induktivlik bilan
tushuntiriladi Grafikdagi 0 nuqtasi chulglsquoamni manbaga ulanishiga tolsquoglsquori keladi
Т siljish vaqti mobaynida relening xarakatlanuvchi qismlari tinch xolatda bolsquoladi
Тok esa I toki qiymatigacha olsquosadi Т=Т vaqt mobaynida relening xarakatlanuvchi
qismlari bir turglsquoun holatdan ikkinchi turglsquoun holatga olsquotishadi Shundan keyin
tok olsquozining nominal kolsquorsatkichi ndash I n gacha oshadi
Kuchlanish ajratilishi bilan relening toki Т gacha kamayadi Bu vaqtda
yakor olsquozining eski holatiga qaytadi Demak relening ajralishi Т vaqt mobaynida
amalga oshadi
Ishga tushish vaqtiga qarab relelar tez xarakatlanuvchi (Т=50-150 ms) olsquorta
xarakatlanuvchi (Т=1-50 ms) va sekin xarakatlanuvchi (Т=015-1 s) Agar Т = 1
sek bolsquolsa bunday rele vaqt relesi deyiladi
33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari
Relelarning puxtaligi va kontaktlarining kommutatsion xususiyatlari asosan
kontaktlarga boglsquolik Relelarning kontaktlari quyidagi ekspluatatsion kolsquorsatkichlar
bilan tavsiflanadi
Ruxsat etilgan chegaraviy tok ndash I re Bu kolsquorsatkich kontaktlar qizib
olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini yolsquoqotmaydigan xarorat bilan
76
aniqlanadi Ruxsat etilgan chegaraviy tokni oshirish uchun kontaktlarning
qarshiligini kamaytirib ularning sovitish yuzasini oshirish kerak
Ruxsat etilgan chegaraviy kuchlanish-U re Kontaktlar olsquortasidagi
izolyatsiyani va kontaktlararo masofada teshib olsquotish kuchlanishi bilan aniqlanadi
Ruxsat etilgan chegaraviy quvvat ndash R re Bu kolsquorsatkich kontaktlar ajralish
jarayonida turglsquoun - yoyni (dugani) hosil qilmaydigan zanjirning quvvati bilan
aniqlanadi
Kontaktlarning ish rejimini yengillashtirish maqsadida kontaktlarga (32 -
rasm a b) yoki cholsquolglsquoamga (32 - rasm v g d) shunt sifatida qolsquoshimcha
elementlar ulash maqsadga muvofiqdir
Cholsquolglsquoamning induktivligi hisobiga yiglsquoilgan magnit energiyasi
kontaktlararo masofada sarflanmasdan rezistor va kondensator yoki
cholsquolglsquoamning olsquozida sarflanadi Rezistor qarshiligi cholsquolglsquoamning aktiv
qarshiligidan 5-10 barobar katta bolsquolishi kerak Kondensatorning siglsquoimi esa S=
05 - 20 mkf
32-rasm Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar
34 Elektromagnitli relelar
Yuqorida aytilgan relelarning orasida qiishloq xolsquojaligi avtomatikasida eng
keng qolsquollaniladigani elektromagnit relelaridir Eng oddiy elektromagnit relesining
sxemasi 33 -rasmda kolsquorsatilgan
a b v g d
77
33-rasm Elektromagnitli relening sxemasi
Cholsquolglsquoamdagi 3 kuchlanish talsquosirida hosil bolsquolgan magnit maydon
xarakatlanuvchi yakorni 1 qolsquozglsquoalmas olsquozakka 2 tortadi Yakorning xarakati
natijasida kontaktlar 5 ulanadi Kuchlanish ajratilsa prujina 4 talsquosirida kontaktlar
eski holatiga qaytadi Qoldiq magnit oqimi talsquosirida yakor tez ajratish maqsadida
uzoqqa nomagnitik materialdan bajarilgan shtift qotiriladi Cholsquolglsquoamdagi tokning
kolsquorinishi bolsquoyicha elektromagnit relelar olsquozgarmas hamda olsquozgaruvchan tok
sanoat va yuqori chastotali relelarga ajratiladi Relelarning tolsquoglsquori va puxta ishi
ularning tortish va mexanik tavsifnomalari olsquozaro moslanganlikka boglsquoliq Тortma
tavsifnoma - bu cholsquolglsquoamning elektromagnit kuchlanganligi va yakor bilan olsquozak
olsquortasidagi havo oraliglsquoi oralaridagi boglsquoliqlik Mexanik tavsifnoma esa
prujinaning kuchlanganligi bilan yakorning solsquorilish oralaridagi ochiqlilik relening
ishga tushish sharti ndash uning tortish tavsifnomasi (94 b-rasm) mexanik
tavsifnomasi ustida bolsquolishi kerak Qolsquoyib yuborish sharti esa aksincha tortish
tavsifnomalari minimumdan maksimumgacha olsquozgarilayotganda har hil amper -
olsquoramlar soni uchun gepper bolalar oilasidir Relening qolsquoyib yuborishi ekyu
nuqtasida amalga oshadi Тok oshishi bilan yakor 4 nuqtasida siljiydi lekin uzoqqa
faqat 3 nuqtasida eit nuqtasida yopishadi
78
4-bob Mantiqiy elementlar
41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari
Хalq xolsquojaligining hamma tarmoqlarida mehnat unumdorligi bilan mos
ravishda avtomatlashtirish darajasining olsquosishi elektr qurilmalari sxemalarining
murakkablashuviga olib keladi Bu sxemalardagi asosiy qurilma rele hisoblanadi
U qoidaga binoan elektr signallarining kolsquopayishi kuchayishi va bloklash uchun
xizmat qiladi Relelar ishining ishonchligi esa yuqori emas Relening
qolsquozglsquoaluvchan elementlari deyiladi tebranishdan vintli birikmalarning mexanik
mustaxkamligi buziladi kontaktlar kuyadi va xokazo Shuningdek tashqi omillar
yalsquoni xaroratning kolsquotarilishi chang agressiv muhit talsquosiri metall narsalarning
oksidlanishiga elektr ulanishning buzilishiga olib keladi Bundan tashqari rele juda
hajmdor qurilma U ishlayotganda shovqin va tebranishlar tarqatadi Ular katta
oglsquoirlikka va inersionlikka ega
Zamonaviy elektronikada rele qurilmalari olsquorniga ularning vazifasini tolsquola
bajara oladigan kontaktsiz elementlar qolsquollaniladi Releli va kontaktsiz sxemalarda
signalning olsquotishi maxsus matematik apparat yordamida yoziladi Bu tolsquoglsquorida
quyida tushuncha beriladi Mantiq algebrasi fikrlar orasidagi turli mantiqiy
boglsquolanishlarni olsquorganadi va faqat ikkita qiymat xaqiqiy ―I va sohta ―O bilan ish
kolsquoradi Mantiq algebrasida uchta asosiy mantiqiy funksiya bor
1 Mantiqiy kolsquopaytiruv yalsquoni konlsquoyunksiya ―VA
2 Mantiqiy qolsquoshuv yalsquoni dizlsquoyunksiya ―YoKI
3 Mantiqiy inkor ―YOlsquoQ
Logika algebrasi - bu 0 va 1 qiymatlarini qabul qilib olsquozgaruvchan
kattaliklar olsquortasidagi boglsquoliqliqni olsquorganadigan analiz va sintez matematik
apparatidir Bu ikkita qiymatga har hil olsquozaro qarama-qarshi hodisalar shart va
holatlar qolsquoyiladi Masalan kontaktning ulanishi-1 kontaktning ajralishi-0 signal
mavjudligi-1 signalning yolsquoqligi-0 yopiq zanjir-1 ochiq zanjir-0 Bu yerda
79
shuni nazarda tutish kerakki 0 va 1 raqamlari miqdoriy nisbatni anglatmaydi va
son ham emas balki ular simvol hisoblanadi
Logik orsquozgaruvchi deb faqat ikkita 0 va 1 qiymatlarini qabul qiluvchi
kattalikka aytiladi Logik funksiya deb-argumentlari kabi faqat 0 va 1 qiymatlarni
qabul qiluvchi funksiyaga aytiladi
Logik funksiyalarda kirishdagi va olsquozgaruvchi qiymatlarning turli xil
amallari termalar deyiladi Kirishdagi olsquozgaruvchilar qiymatlari va logik
funksiyalar qiymatlari termasi funksiyaning haqiqiylik jadvali deyiladi Jadvaldan
foydalanishning afzalligi shundaki funksiyaning matematik yozuvi uning tarkibini
hamma vaqt ham yaqqol kolsquorsatavermaydi Quyida asosiy funksiyalar tolsquoglsquorisida
bayon berilgan
42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar
1 laquoТAKRORLOVChIraquo
laquoТAKRORLOVChIraquo funksiyasining matematik kolsquorinishi y= k x bolsquolib
bu ifoda logik elementning chiqish signali y kirish signali x dan k marta farq
qilishini anglatadi
Bunda ularning ishoralari bir xil Bunday elementlar kirish signalini
kuchaytiruvchi va bolsquoluvchilar hisoblanadi
Haqiqiylik jadvali
Rele ekvivalent sxemasi
1 х y
Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi
х
0 0
1 1
у
HL
у
х
у
80
Sxemali yechimi
41- rasm
2 ldquoEMAS rdquo
― EMAS funksiyasi logik inkor deyiladi va matematik kolsquorinishi
quydagicha y= x Bu ifoda elementning chiqishdagi y signali kirishdagi x
signali bolsquolmaganda mavjudligini va aksincha bolsquolishini anglatadi
1 Prinsipial sxemada belgilanishi
Хaqiqiylik jadvali
Rele ekvivalent sxemasi
Sxemali yechimi
42 - rasm
3 ldquo VA rdquo
―VA funksiyasi logik kolsquopaytirish yoki konyuksiya deyiladi va matematik
y = x1 x2 kolsquorinishda ifodalanadi Bu funksiya logik elementning kirishdagi x1 va
x 1 10 1 1 4 13 y HL
y x
х
0 0
1 1
у
y HL х 1 10 1 14 13
81
x2 signallari faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina chiqishdagi y signali hosil
bolsquolishini anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanish
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
1 1 1
0 1 0
1 0 0
0 0 0
Sxemali yechimli
43 - rasm
4 ldquo YoKI rdquo
―YoKI funksiyasi logik qolsquoshish yoki dizyunksiya deyiladi va matematik
ifodalanishi quydagachi y= x1 V x2 Bu ifoda logik elementning kirishda hech
bolsquolmaganda x1 yoki x2 mavjud bolsquolsa chiqishdagi y signali paydo bolsquolishini
anglatadi V -mantiqiy qolsquoshuv
o
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
у HL
у
х2 х1
х1
y
х2 amp
HL 13 y 4
amp
1 1 9 12
x1 1 5
x2 2 7
х1
х2
HL у
у
х1 y
х2
1
82
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
0 0 0
0 1 1
1 0 1
1 1 0
Sxemali yechimi
44 - rasm
5 ldquoVA-EMASrdquo
―VA-EMAS funksiyasi Sheffer shtrixi yoki operatsiyasi deyiladi va
matematik y= x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi U logik elementning chiqishdagi y
signali kirishdagi x1 va x2 signali faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina hosil
bolsquolmasligini anglatadi
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
0 0 1
0 1 1
1 0 1
1 1 0
HL 13 y 4
amp
1 1 9 12
x1 1 5
x2 2 7
y x
x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi
у HL
у
х2 х1
83
Sxemali yechimi
45 - rasm
6 ldquoYОKI-EMASrdquo
―YoKI-EMAS funksiyasi Pirs strelkasi yoki jarayoni deyiladi va
matematik ifodalanishi y= x1 v x2 Buning malsquonosi shuki qachonki F kirishdagi x1
yoki x2 da signal bolsquolgandagina logic elementning chiqishda signal bolsquolmaydi
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
0 0 1
0 1 0
1 0 0
1 1 0
Sxemali yechimi
46 - rasm
y x
x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi
HL 13 y 14
amp
1 1 9 10
x1 1 5
x2 2 7
HL y 14 13
1
x1 1 10
x2 2 12
84
7 ldquoUShLAB ТURIShrdquo
―UShLAB ТURISh funksiyasi matematik y=x(t-r) kolsquorinishida
ifodalanadi Bu funksiya logik elementning chiqishdagi y signali kolsquorinishida x ga
signal berilganda r vaqt olsquotgandan keyin hosil bolsquolishini anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Sxemali yechimi
47 - rasm
8 ldquoMAN QILMOQrdquo
―MAN QILMOQ funksiyasi matematik y= 1x 2x kolsquorinishida ifodalanadi
va u logik elementning chiqishdagi y signali faqat kirishdagi x2 signalining
mavjudligi va man qiluvchi x1 signalining yolsquoqligi paytida hosil bolsquolishini
anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
х1
y
х2 amp
х y
HL y 6 13 x 1 11
85
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
1 1 1
0 1 0
1 0 0
1 0 0
Sxemali yechimi
48- rasm
9 ldquoIMPLIKATSIYArdquo
―IMPLIKATSIYA funksiyasi matematik y=x1 v x2 kolsquorinishida
ifodalanadi U logik elementning chiqishidagi y signali kirishdagi x2 signali yolsquoq
bolsquolsa yoki x1 signali bor bolsquolsa mavjud ekanligini anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
х1
y
х2 amp
HL 13 y 14
1 1
x2 1 10
x1 2 8
86
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
1 1 1
0 1 0
1 0 1
0 0 0
Sxemali yechimi
49 - rasm
10 ldquoХOТIRArdquo
―ХOТIRA funksiyasi matematik y2 = (x1 v y1) 2x kolsquorinishida ifodalanadi
Bu funksiya quyidagini anglatadi logik elementning kirishdagi x1 ga signal berilsa
(xotirani ulash) tolsquoglsquoridagi chiqishda signal hosil bolsquoladi Bu holat kirishdagi x2
ga signal berguncha (xotirani olsquochirish) saqlanadi va kirishdagi x1 ning holatiga
boglsquoliq emas
Rele ekvivalent sxemasi
Sxemali yechimi
410 - rasm
х2 х1
y1
HL у2
у
HL 13 y 4
1 1
x2 1 10
x1 2 8
HL 13 y 16
1 1
x2 1 10
x1 2 8
87
11 laquoVA-YОKIraquo
―VA-YoKI funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik kolsquorinishida
ifodalanadi va u quyidagini anglatadi mantiq elementining chiqishida signal
kirishdagi signallar x va x yoki x va x bir vaqtning olsquozida bolsquolganda paydo
bolsquoladi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
12 laquoEKVIVALENТLIKraquo
―EKVIVALENТLIK funksiyasi y= x1 x2 V x3 x4 matematik
kolsquorinishida ifodalanadi va u quydagini anglatadi mantiqiy elementining
kirishida ikkala x va x da bir xil paytda signal bolsquolganda yoki bolsquolmaganda
chiqish signali paydo bolsquoladi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
х1
y
х2 amp
х1
y
х2
-----
-
___
__
88
43 Asosiy mantiqiy elementlar
Т seriyasi 19 ta elementdan iborat bolsquolib 4 ta guruhga bolsquolingan 7 ta logik
element 3 ta funksional element 4 ta vaqt elementi 5 ta kirish kuchaytirgichlari
Umumiy texnik kolsquorsatkichlar 40 ming soatlik xizmat muddati nuqsonsiz
ishlash ehtimolligi r = 09 li ulanishlar soniga boglsquoliq emas
Elementlar quyidagi shartlarda normal ishni talsquominlaydi
- istelsquomoldagi kuchlanish xatoligi nominal qiymatdan 10-15 bolsquolganda
- tashqi muhit harorati - 40deg dan + 50deg S gacha bolsquolganda
- atrof muhitning nisbiy namligi 90 gacha va harorati 250 S bolsquolganda
- 4d gacha tezlanish chastotasi 5-200 Gs diapazonadagi tebranishlar
Тranzistorli elementlar ishi ishonchli sozlanishga va tayyorlanayotganida
ishlayotganida rostlanishga muhtoj emas kuzatib turishni talab qilmaydi atrof
muhitning nolsquomaqul sharoitida ham ishlay oladi Kolsquopchilik elementlar diskretli
signallardan oladigan ikkita darajadagi kuchlanishlarda ishlash uchun xizmat qiladi
(shartli ―0 bilan belgilangan kichik daraja ―1 bilan belgilangan katta daraja) ―0
signali olsquozgarmas tokda 1 voltdan oshmasligi ―1 signali olsquozgarmas tokda 4
voltdan kam bolsquolmasligi zarur Signallarning qutbiyligi manfiy Т seriyali
elementlar kontaktsiz va kontaktli datchiklar bilan ishlashi mumkin
Elementlarning istelsquomollaydigan kuchlanishi -minus 12 va 24 volt Siljish
kuchlanishi - plyus 6V Kirish signali ―1 -412 V kirish signali ―0 -01 V
431 Т-101 mantiqiy elementi
Т-101 elementi logikaning asosiy elementi bolsquolib u yordamida istalgan
logik funksiyalarni bajarish mumkin
Т-101 elementi olsquoz ichiga ikkita boglsquoliq bolsquolmagan ―YoKI-EMAS
sxemasini oladi Olsquoz navbatida ularning har biri ―EMAS inventorini tashkil
qiladi Ular esa uchta diodli ―YoKI kirishidan iborat Bu element Pirs operatsiyasi
deb nomlangan y = x 1v x2 v x3 funksiyasini ham bajaradi
Hamma kirishlarda signal bolsquolmaganda tranzistor yopiq bolsquoladi va uning
chiqishida ―1 deb qabul qilingan manfiy potensial mavjud bolsquoladi Hech
89
bolsquolmaganda biron bir kirishga ―1 berilganda tranzistor ochiladi va chiqishda
signal yolsquoqoladi
Birinchi sxemaning kirishlari-1 2 5 7 chiziqlari kirishi esa 9 chiziglsquoi
ikkinchi sxemaning kirishlari-2 4 6 chiziqlari chiqishi- 8 chiziglsquoi hisoblanadi
Elementning ish paytida boshqa elementlarning (Т-107 elementidan tashqari)
kirishiga 9 va 11 8 va10 chiziqlarini ulash zarur Bunda Т-101 elementning
chiqishiga ―YoKI-EMAS sxemasidan uchtadan ortiglsquoini ulamaslik malsquoqul
432 Т-107 mantiqiy elementi
Т-107 elementi ―VA funksiyani bajarish uchun xizmat qiladi
Тashqi kommutatsiyasiz Т-107 elementi ikkita ―VAsxemasini bajaradi
bitta 10 chiqishi bilan 4 ta kirishga (2 4 6 8 chiqishlari) ikkinchisi 11
dagi chiqish bilan 2 ta kirishga (5 7 chiqishlari) V5 va V6 diodlirining
tashqi kommutatsiya yordamida 4ta kirish bilan ikkita ―VA sxemasi
yoki 6 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasi va 2 ta kirish bilan ―VA
sxemasini bajarish mumkin 9 va 13 chiziqlari olsquortasiga ulangan tashqi
rezistor yordamida 4 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasiga 2 ta kirish
bilan ikkita ―VA sxemasini bajarish mumkin
411-rasm Т-101 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi
90
433 Т-303 mantiqiy elementi
Т-303 elementi istalgan bir kirishga (1 7 5) signal bergandan solsquong chiqish
signalini (r vaqt ushlab turish bilan) hosil bolsquolishini talsquominlaydi Kirish signali
yolsquoqolishi bilan chiqishdagi signal ham yolsquoqolib ketadi Sxemaning ishini kolsquorib
chiqamiz Chekka kaskad ikkita kirish bilan YoKI-EMAS elementi rolini bajaradi
bir kirish diodli ikkinchisi-rezistorli
Rezistorli kirish zanjiri tranzistor kollektori V1 R4 rezistori V4 tranzistor
bazasi Diodli kirishning zanjiri tranzistor V3 kollektori V8 diodi V4 tranzistor
bazasi Chekka kaskal chiqishdagi signal ikkala kirishdagi signallar yolsquoqolganida
paydo bolsquoladi yalsquoni V1 va V3 tranzistorlari bir vaqtda tolsquoyinadi
Elementning ishga tushirish vaqtining stabillashuvini oshirish uchun R5 va
R6 rezistorlari orqali oldindan zaryadlab qolsquoyilgan C1 kondensatorni qaytadan
zaryadlash prinsipi qolsquollanilgan Kirish signali bolsquolmagan taqdirda V1 tranzistorni
kolletoridagi kuchlanish istelsquomoldagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi chunki
R4ltlt Rn= R12 R (41)
R12 +R3
V2 tranzistori bazasidagi kuchlanish nolga yaqin chunki V2 tranzistori
tolsquoyingan bolsquolib emitter olsquotishida kuchlanishning kamayishi past Bu holda
kondensatorning qutblaridagi kuchlanish manbadagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi ( 6
chiziqdagi potensial chiziq 2 dagi potensialga nisbatan musbat)
V2 va V3 tranzistorlari kuchaytirish koeffitsiyentini oshirish maqsadida
tashkiliy tranzistor rolini bajarishadi
91
412-расм Т-107 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi
413-расм Т-303 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi
92
5-bob Avtomatikaning funksional elementlari
51 Axborotni aks etish vositalari
Axborotni qabul qilib uning vizual formaga aylantirib maxsus ekranlarda aks
etuvchi vositalar axborotni aks etish vositalari deyiladi
Axborot televizion tasvir rasm grafik xarf yoki raqam kolsquorinishida aks etilishi
mumkin
511 Proyeksion indikatorlar
Proyeksion indikatorlar (51-rasm) linzalarga aks ettilgan raqam va xira
oynadan iborat Ushbu tipdagi indikatorlar yordamida har hil simvollarga erishish
mumkin Bundan tashqari tasvir rangli bolsquolishi mumkin Operativ boshqarish
tizimlarida PТ-2M PP-21M PP-21MA hamda PP-30M tipidagi proyeksion
indikatorlar keng qolsquollaniladi
51-rasm Axborotni aks ettirish vositalari
a)-proyeksion indikatorlar b)-tuzilishi v)- elektrolyuminissentli raqamli
indikatorning tashq kolsquorinishi
512 Elektrolyuminissent indikatorlar
Elektrolyuminissent indikatorlar (52-rasm) tasviri bolsquoyicha xarif-raqamli
mnemonik hamda belgi indikatorlarga ajratiladi Хarif-raqamli elektrolyuminissent
indikatorlar eng keng qolsquollaniladigan axborotni aks etish vositalardan biridir Belgi
va raqamlar ularda har hil konfiguratsiyadagi segmentlardan iboratdir O dan 9
a
b
v
93
gacha raqamlarni aks etish uchun 7 8 9 segmentli elektrolyuminissent
indikatorlar qolsquollaniladi 19 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar esa hamma
arab raqamlari va lotin hamda rus alfavit xarflarini aks etadi
Elektrolyuminissent indikatorlarning ish prinsipi qattiq moddani
olsquozgaruvchan elektr maydonda yoruglsquolik tarqatishga asoslangan Ularning
konstruksiyasi quyidagicha oynaga 1 tiniq elektr olsquotkazuvchan 2 metalik 4 va
elektrolyuminissent qatlamlari qotirilgan
513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari
Gazorazryadli axborotni aks etish vositalar ham juda keng tarqalgan Bu
lampalar arzon bolsquolib kichik inersionlikka ega Bu indikatorlarning ish prinsipi
quyidagicha anod tok shaklida bajarilgan katod esa har hil kolsquorinishlarga ega
bolsquolishi mumkin Тanlangan katod va anodga kuchlanish ulansa katodni formasini
takrorlovchi miltillanma razryad hosil bolsquoladi
514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari
Suyuq kristalli axbarotni aks etish vositalari rang indikatori bolsquolib xonadagi
normal yoruglsquoligda ishlayveradi Bu indikatorlar eng past energiya manbalaridan
ishlab perspektiv hisoblanadi Ushbu indikatorning ish prinsipi suyuq kristallarni
olsquotayotgan nurlarni sindirishga hamda elektrik maydon talsquosirida xira bolsquolishiga
asoslangan
Konstruktiv nuqtai nazaridan oraliq masofasi 10-20 mkm ikkita oynani
orasiga suyuq kristallar moddasi bilan tolsquoldirilgan Oynalarga esa elektr
olsquotkazuvchan material sepilgan Demak oynalar elektrod vazifasini bajarishadi
Хar biri esa 7 yoki 8 sektordan iborat
94
52 Тopshirish va taqqoslash elementlari
Bundan oldingi bolsquolimlarda turli tipdagi va har hil ishlarga molsquoljallangan
datchiklar kolsquorib chiqildi Shunda bu datchiklar rostlanuvchi miqdorni olsquolchash
uchun qaysi oblsquoektda ishlatilishidan qatlsquoiy nazar alohida olib kolsquorildi
Shuni qayd qilish kerakki yuqorida bayon etilgan datchiklar va turli elektrik
olsquozgartkichlarning hillari juda kolsquop jumladan elektrolitik magnitostriksion
elektrokinetik polyarografik va boshqa olsquozgartkichlar kolsquorib chiqilmadi Bular
maxsus adabiyotlarda yoritilgan
Тexnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ARS larda nazorat qilinayotgan
kattaliklarni topshirilgan satxda yoki kattaliklarni topshirilgan funksiya bolsquoyicha
olsquozgartirish yoki kirish signali olsquozgarilishi bilan boshqarish signallarini hosil qilish
uchun tizimlardan topshirish va taqqoslash vositalari keng qolsquollanadi
Тopshirish vositasi (zadatchik) - boshqarilayotgan kattalikni topshirilgan
belgiga olsquornatish uchun xizmat qiladi
Тopshiruvchi qurilmalar beradigan signalining xarakteriga qarab ikki asosiy
sinfga analogli va raqamli qurilmalarga bolsquolinadi Analogli qurilmalar olsquoz
navbatida uzluksiz va diskret topshiruvchi qurilmalarga ajraladi Diskretlik vaqt
bolsquoyicha xam ishlab chiqiladigan signalning qiymati bolsquoyicha ham bolsquolishi
mumkin Raqamli topshiruvchi qurilmalar diskretli signallar ishlab chiqaradi
Bundan tashqari topshiruvchi qurilmalar ishlab chiqiladigan signallar
energiyasining turiga qarab ham farqlanadi Elektrik pnevmatik gidravlik va
mexanikaviy (kuchishlar yoki kuch tarzida) signallar ishlab chiqaruvchi
topshiruvchi qurilmalar ishlatilmoqda
Rostlagich tomonidan realizatsiya qilinishi lozim bolsquolgan programma yoki
topshirilgan funksional boglsquolanish turlicha olinishi mumkin Masalan uzluksiz
ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda kolsquopincha qulachoqli mexanizmlar (bikr va
rostlanuvchi) funksional potensiometrlar qoglsquoozga yozilgan diagramma va
richagli mexanizmlar ishlatiladi Diskret ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda
programma elitgich sifatida kolsquop zanjirli almashlab ulagichlar perfokartalar
magnitli plyonkalar kino plyonkalar va hokazolar ishlatilmoqda
95
Barcha tipdagi topshiruvchi qurilmalarni kolsquorib chiqish qiyin Misol
tariqasida qator elektrik programma tashigichlarini va funksional boglsquolanishlarni
kolsquorib chiqamiz 52-rasmda turli funksional olsquozgartkichlar kolsquorsatilgan
52-rasm Nol-indikatorli taqqoslash elementining sxemalari va
xarakteristikalari
Amalda yassi karkasli profilli potensiometrlar va seksiyalari bolsquoyicha
shuntlangan potensiometrlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Seksiyalari bolsquoyicha
shuntlangan potensiometrlarda yumaloq karkaslarga joylashtirilgan olsquoramlardan
simlarning uchlari chiqariladi Karkaslarning kesimi yassi (balandligining
qalinligiga nisbati juda katta) yoki yumaloq bolsquolishi mumkin Potensiometrlarning
cholsquotkalari turli burchakka burilishi mumkin
Тopshirilgan boglsquolanish r= f( ) ni qarshilik r ning polzunchaning vaziyatini
aniqlovchi burchakka boglsquoliqligini talsquominlash uchun karkasning uzunligi l
quyidagi ifoda bolsquoyicha hisoblanadi
l d dr
l= ---- ---- ----- - (b+2d) (51)
b
a
v
g
96
D R d
bu yerda D mdash potensiometr karkasining diametri
-- polzunchanipg burilish burchagi
d mdasholsquoram simining diametri
R mdash olsquoram simining uzunlik birligidagi qarshiligi
b mdash karkasning qalinligi
Kolsquopchilik hollarda karkasning qalinligi va simning diametri karkasning
balandligiga nisbatan kichikligi hisobga olinsa u holda quyidagicha yozish
mumkin
l d dr
l ----- ----- ------ (52)
D R d
Profilli reostatlarning asosiy kamchiliklari shundaki karkasga simni olsquorash
qiyin va potensiometrni almashtirmasdan turib funksional boglsquolanishni olsquozgartirib
bolsquolmaydi Shuning uchun kolsquopincha poranali profilli reostatlar yoki
tarmoqlarining olsquortasiga qolsquoshimcha rezistorlar kavsharlangan potensiometrlar
ishlatiladi Bunday potensiometrlar faqat nagruzka qarshiligi potensiometrning
qarshiligidan 100 va bundan kolsquop marta ortiq bolsquolgan sxemalarda ishlatilishi
mumkin
Programma tashigich sifatida aytib olsquotilganidek perforatsiyalangan lenta
(53- rasm) xam ishlatilishi mumkin Birinchi holda (53 a-rasm) asosiy
perforatsiya teshigining uzunligi ish vaqtining davom etishiga mos keladi ish vaqti
esa fotoelementni yoritish vaqtiga boglsquoliq bolsquoylama qatordagi yondosh teshiklar
olsquortasidagi masofa ish bajarilmaydigan vaqtning davom etishiga tolsquoglsquori keladi
Ikkinchi u h (5 3 b-rasm) lentadagi asosiy perforatsiyaning barcha te-
shiklari bir hil olsquolchamda yasalgan Bu h ulash va uzish komandalari teshiklar
olsquortasidagi masofaga qarab va bu teshiklarni tegishlicha gruppalarga ajratib
aniqlanadi
97
Lentaga istalgan komandani yozish (shifrovkalash) binobarin boshqaruvchi
signallarni olish mumkin Boshqaruvchi signallar keyinchalik programma rostlash
sistemasiga uzatiladi
53-rasm Perforatsiyalangan lenta
Perforatsiyalangan lentadan tashqari ayrim uchastkalari elektr
olsquotkazuvchanligi tiniqligi yoki qaytaruvchanlik hususiyatlari bilan farqlanuvchi
lenta xam ishlatilishi mumkin
Тaqqoslash vositasi avtomatik tizimdagi boshqarilayotgan kattalikning
qiymatini topshirilgan qiymat bilan solishtiradi va qiymatlarni farqi hosil bolsquolsa
u haqida birlamchi signalni ARS ga uzatadi Funksional va struktura sxemalarda
topshirish va taqqoslash vositalari birga kolsquorsatiladi
Diskret chiqishi taqqoslash vositalarda elektrik kattaliklarning taqqoslashni
2 ta prinsipi qolsquollanadi absolyut qiymati va fazalar bolsquoyicha Absolyut qiymati
bolsquoyicha taqqoslash olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok uchun amalga oshiriladi
Ikkita elektrik kattaliklar uchun qolsquollanadi
Analog va raqam taqqoslash vositasi sifatida avtomatikada hisoblash
qurilmalari ham qolsquollaniladi Misol sifatida elektrik va elektromexanik taqqoslash
vositalardan quyidagilarni keltirsa bolsquoladi kolsquoprik sxemalar yarim olsquotkazgich
elementlardan sxemalar elektromagnit qurilmalar selsin juftliklari va boshqalar
53 Raqam-analogli va analog-raqamli orsquozgartkichlar
531 Raqam-analogli orsquozgartirgichlar
a
b
98
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirishda oxirgi
vaqtda zamon talabiga javob beradigan raqamli uskunalar keng qolsquollanilmoqda
Ushbu uskunalarda raqamli hadni analog signaliga yoki aksincha analog
signalini raqamli kodga olsquozgartirish vazifasini RAU va ARU lar bajarishadi
Raqam-analog olsquozgartkichlari raqamli kod kolsquorinishdagi signalni unga
proporsional bolsquolgan tok yoki kuchlanishga aylantirishda xizmat qiladi Ular
teleolsquolchash tizimlaridagi raqam kolsquorinishidagi axbarotni analog signalga
olsquozgartirib ushbu signalni maxsus asboblarga uzatadi yoki raqamli EХM lar va
analog elementlar orasida aloqani amalga oshiradi
RAU larning ish prinsipi kirish raqam razryadlariga proporsional bolsquolgan
analog signallarni qolsquoshishcha asoslangan RAU da analog chiqish signali U chiq
kirish raqam signali bilan quyidagicha boglsquolangan
Uchiq=UetS (53)
bu yerda Uet mdash etalon kuchlanish
S mdash malsquolum miqdorda ikkilamchi razryadlardan iborat
S=a12-1
+a22-2
+ an2-n
(54)
bu yerda a1 a2 an- 1 yoki 0 qabul qiluvchi ikkilamchi razryadlarni
koeffitsiyentlari n mdash ikkilamchi razryadlarning umumiy soni ai=1 bolsquolganda
S ning qiymati 1 ga yaqinlashib undan 2-n
farq qiladi
RAU ning ish prinsipini kolsquorib chiqamiz (54-rasm)
Bu yerda razryad I1I2 In toklari vazn rezistorlar yordamida tekshiriladi
Sxemadan kolsquorinib turibdiki katta razryaddan kichik razryadga olsquotgan sari tok
miqdori 2 barobar kamayadi chunki har bir katta razryadning rezistori keyingi
kichik razryadning rezistorining qarshiligiga nisbatan 2 barobar katta
Raqamli boshqarish sxema RBS mdash hisoblagich yoki rezistr bolsquolib uning
signallari ikkilamchi razryadlarga mos ravishda kontaktsiz kalitlarning SA1
SA2 San xolatlarini topshiradi shunda kalitlarning holati mos razryadlarning
qiymatlariga boglsquoliq
Kalitning har biri vazn rezistorini operatsion kuchaytirgichning inventori
kirishi yoki nol shinasi bilan boglsquolab turibdi
99
Shunday qilib kuchaytirgichning kirishiga kirish signallari
ai=1 bolsquolgan razryadlarning umumiy toki uzatiladi
2Uet
I0= ------- (a12-1
+a22-2
+ +an2n) (55)
R
54-rasm Raqam-analogli olsquozgartirgich
a)-oglsquoirlik rezistorlari bilan b)-poglsquoonali tok topshirish zanjiri
Kuchaytirgich DA I0 tokini U chiq kuchlanishiga aylantirib beradi
Uchiq= - I0R0c=Uet (a12-1
+a22-2
+ +an 2-n
) (56)
Bu yerda kolsquorinib turibdiki ikkilamchi razryadlarni malsquolum sonida n U chiq 2n
diskret qiymatlarga 0 ndash U chiq max diapazoniga ega bolsquolishi mumkin
532 Analog-raqam orsquozgartkichlari (ARU)
Avtomatik boshqarish rostlash va boshqa tizimlarida datchiklarning axbaroti
analog kolsquorinishida olinadi Ushbu axbarotni raqamli boshqarish qurilmalarga
yoki EХM larga kiritish uchun ARU lar hizmat qiladi
a
b
100
Kolsquopincha ARU lar kuchlanish yoki tok kolsquorinishidagi kirish signalini parallel
yoki ketma-ket kolsquorinishdagi ikkala yoki ikki-olsquonli raqamli kodga olsquozgartiradi
Uzluksiz olsquolchanayotgan kattalikni uning malsquolum vaqt t ichida oniy
qiymati bilan almashtirish vaqt bolsquoyicha kvantlash deb ataladi t vaqt intervali
kvantlash qadami deb ataladi olsquozgartirish chastotasi esa f=1 t kvatlash
chastotasi
Kvantlash qadami ikki qismga bolsquolinadi Birinchi qism davrida analog
signali raqam kolsquorinishiga olsquozgartiriladi ikkinchi davrida esa rezistrga yozilib
undan moslamani boshqa qismlariga uzatiladi Bu yerda bu kirish signali
haqidagi qiymat axbarotga aylantiriladi
Analog signalini raqam signaliga olsquozgartirishi olsquozgartgichining razryadlar
maksimal soni bilan aniqlanuvchi darajada erishish mumkin Bu tamoyil satx
bolsquoyicha kvantlash ataladi
Kolsquop tarqalgan ARU lardan biri integrallash usulida ishlaydigan olsquozgartkich
Olsquoz navbatda bu usul yana bir necha guruxga ajratsa bolsquoladi bir qiyalik ikki
qiyalik ARU lar (55-rasm)
Bu ARU chiziqli tavsifnoma va kichik narhga ega Uning ish sikli 3 davrga
ega birinchi mdash nolning korreksiyasi ikkinchi mdash kirish signalning integrallash
va uchinchi mdash tayanch kuchlanishini integrallash Birinchi davrda siljish
kuchlanishini rostlash yolsquoli bilan signalning avtomatik korreksiyasi amalga
oshiriladi Shu davrning olsquozida SA2 kalit yordamida olsquozgartgichning kirishi
massa bilan tutashadi va hato haqidagi axborot S2 kondensator yordamida
xotiraga kiritiladi
Ikkinchi davr mobaynida kirish signali integrallanadi va takt impulslarni bir
nechasi hisoblanadi Bu davrning ohirida DA1 integratorning chiqishida kirish
signalning qiymatiga proporsional signal hosil bolsquoladi
Uchinchi davrda DA1 integratorning kirishiga kirish signalning olsquorniga
teskari qutbli tayanch kuchlanishi uzatiladi Buning natijasida integratorning
chiqish kuchlanishi kamayadi Shu vaqtning olsquozida takt impulslarining soni
101
hisoblanadi Kuchlanishning kamayishi DA2 komparator belgilagan
kuchlanishigacha davom etadi
55- rasm Ikki qiyalik integrallash ARU si
a-prinsipial sxemasi b-vaqt diagrammasi
ТKG-tayanch kuchlanish generatori NAKS-nulning avtomatik korreksiya
sxemasi ТIG-takt impulslar generatori BK- boshqarish qurilmasi IХ- impulslar
hisoblagichi
Agar Т 2 birinchi intervalning davomiyligi Т3 ikkinchi intervalning
davomiyligi chiqish signalning raqam qiymati quyidagicha aniqlanadi
U kir =T3T2U t (57)
Ushbu ARU larning aniqligi faqat tayanch kuchlanishning stabilligiga
boglsquoliq
54 Avtomatik eslab qolish uskunalari
Avtomatik eslab qolish uskunalari (AEU) signalini yozish saqlash va
tarqatish uchun xizmat qiladi Eslab qolish uskunalarida barcha malsquolumotlar
hisoblashning ikkilik sistemasiga olsquozgartiriladi va saqlanadi
Eng oddiy eslab qolish uskunalari perfokartalar va perfolentalar hisoblanadi
Bu uskunalar eslab qolish va yozish tezligi juda past taxminan 100 sifrsek Shu
sababli bunday uskunalar hozirgi kunda qiymatlarni hisobga olish va hisoblash
natijalarini olish uchungina xizmat qiladi
a
b
102
Magnitli motorlarda malsquolumotlarni yozish uchun magnitli ovoz yozish
usulidan foydalaniladi Bu usulda yozish signali magnit lentasini yaqinda
joylashadigan magnitli golovkaga uzatiladi Lentaning bir qismi magnitlanadi va
magnitlanish holati signal tolsquoxtagandan keyin ham saqlanib turadi Impulsning
qutblanish holatiga qarab turlicha qutblangan yulakcha hosil qillinadi yalsquoni laquo0raquo
va laquo1raquo sonlariga mos keladi Magnit lentasining magnitlangan qismidagi qatori
magnit yolsquolakchasini hosil qiladi hisoblash esa magnitli galovka orqali amalga
oshiriladi Bu vaqtda cholsquolglsquoamda eyuk hosil qilinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo
sonlariga mos keladi Bu usulning afzalliklari katta miqdorda saqlash
qobiliyatiga ega va saqlash muddati chegaralanmagan Kamchiliklari
harakatlanuvchi qismlarini mavjudligi kerakli malsquolumotlarni olishda kutish
holati
Katta malsquolumotlarni olish yozish va saqlash uchun triggerlar ishlatiladi
(trigger-2ta elektron lampadan va 2ta tranzistorlardan tashkil topgan bolsquoladi)
Тrigger yordamida eslab qolish qurilmasining sxemasi 1-rasmda keltirilgan
56-rasm Тriggerli registr sxemasi
Bu sxema (registr) 4-ta triggerlardan (Т1hellipТ4) va 3ta kechikish liniyasi (L3-
liniya zaderjka)dan va L3 rezistorlar va kandensatorlar zanjiridan tuzilgan
bolsquoladi Masalan registorda 13-sonini yozish kerak Ikkilik sistemasida 1101
shaklida va olsquonlik sistemasida (123+12
2+02
1+12
0) kolsquorinishida
almashtiriladi Registrga sonni kiritishdan oldin registrdan oldingi yozuvlar
olsquochiriladi har bir triggerning chiqishida laquo0raquo raqami olsquornatiladi
103
Birinchi razryad uzatilganda Т1 triggerni chiqishida laquo1raquo raqami paydo
bolsquoladi registr bolsquoyicha esa laquo1000raquo Solsquong kirishga laquosiljishraquo impulsi keladi va
Т1 trigger chiqishida yana laquo0raquo paydo bolsquoladi laquo1raquo ni yozish paytida Т1
chiqishida musbat impuls hosil bolsquoladi va bu impuls Т2 ga talsquosir kolsquorsatmaydi
Siljish impulsi talsquosirida esa manfiy impuls hosil bolsquoladi va L3 (kechikish
liniyasi) orqali Т2 triggerni kirishiga talsquosir qiladi va uni chiqishida laquo1raquo raqamini
yozadi (endi registrda laquo0100raquo yoziladi) Keyingi etapda Т1 holati olsquozgarmaydi
va kelayotgan siljish impulsi sonni bir razryad olsquongga siljitadi yalsquoni (laquo0010raquo)3
Keyingi uchinchi impuls laquo1raquo Т1 registrga 1 raqamini yozadi (laquo0010raquo)3
siljish impulsi esa 1 raqamini Т1 va Т3 triggerlaridan Т2 va Т3 triggerlariga
olsquotkazadi yalsquoni (laquo0010raquo)3
Nihoyat oxirgi impuls Т1 triggerga yoziladi va
registrda kerakli son laquo1101raquo yalsquoni 13 raqami paydo bolsquoladi
55 Avtomatik xisoblash uskunalari
Hozirgi kunda elektromexanik va elektron hisoblash qurilmalari ishlab
chiqarish jarayonlarida keng qolsquollanilmoqda Ular asosan 2 ta sinfga bolsquolinadi
analogli va raqamli Analogli xisoblash qurilmalarida matematik kattaliklar fizik
analoglar bilan hosil qilinadi (kuchlanish orqali)
Raqamli uskunalarda matematik kattaliklar raqamli formada namoyon
etiladi Raqamli uskunalar tuzilishi jixatidan murakkab va kam hisoblash xatolikka
ega Avtomatikada asosan analogli hisoblash uskunalari qolsquollaniladi yalsquoni kirish
va chiqish signalidagi matematik boglsquolanishni hosil qiladi Bu holatda hisoblash
uskunalari (HU) topshirish elementlari (ТO) funksiyasini bajaradi va u taqqoslash
organiga (ТO) qolsquoshiladi (57-rasm)
104
57-rasm Тopshirish funksiyasi vazifasini bajaruvchi xisoblash uskunasining
sxemasi
Bu sxema asosida programmali boshqarish tizimlari ishlaydi Boshqa
holatlarda hisoblash qurilmalari (HU) taqqoslash organi (ТO) funksiyala-rini
bajaradi(58-rasm)
Bu sxemada HU har doim hisoblash jarayonini boshqarib boradi va
rostlagich (R) boshqarish obektiga (BO) rostlash talsquosirini olsquotkazadi
58-rasm Тaqqoslash funksiyasi bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi
Hisoblash uskunalari teskari aloqada yalsquoni koorektirovka zvenosida xam
ishlaydi (59-rasm)
59-rasm Тeskari aloqa funksiyali bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi
Asosiy xisoblash uskunalari quyidagilar xisoblanadi
-qolsquoshish va ayirish uskunalari -kolsquopaytirish va bolsquolish uskunalari Bu uskunalarda
asosiy qism hal qiluvchi kuchaytirgich hisoblanadi510-rasmda hal qiluvchi
kuchaytirgichlarning sxemalari keltirilgan
Kuchaytirish kaskadi sxemada uch burchak shaklida belgilanadi va kirish
signali x rezistor R yoki kondensator S orqali uzatiladi manfiy teskari aloqa
chiqish signalidan kirish signaliga R yoki S orqali uzatiladi Masalan kolsquopaytirish
yoki bolsquolish rejimi (510b-rasm)
105
Kirish signali bu yerda kuchlanish formasida (Vkir) beriladi va hisoblash
natijasi ham kuchlanish formasida olinadi(Vchiq) R1 va Ro rezistorlar orqali
deyarli bir xil tok olsquotadiIR=IRo chunki kuchaytirgichning kirish signali Ic=0
01 R
UU
R
UUI
кирсскир
(58)
Bu yerda cU -kuchaytirgichning kirish kuchlanishi
к
UU чик
с k-kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyent
510 ndashrasm Kirish signalini integrallovchi (a) va differensiallovchi (b)
kuchaytirgich sxemalari
Umuman чикU 100 V oshmaydi kuchaytirish koeffitsiyenti esa bir necha
10000 dan yalsquoni
кирxbr UR
RU
1
0
(59)
R0gtR1-kupaytiri
R0ltR1-bulish
R0 va R1 lar tanlash orqali bulish orqali xam bajariladi
a b
106
6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari
61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy marsquolumotlar va
ularga qorsquoyiladigan asosiy talablar
Avtomatika tizimlarining datchiklari beradigan signallar quvvati odatda
rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolmaydi Datchiklarning chiqish
quvvati kolsquopchilik hollarda vattning mingdan bir ulushlarini tashkil etadi
vaxolanki rostlovchi organ uchun zarur bolsquolgan quvvat olsquonlab va yuzlab kilovattni
tashkil etishi mumkin Rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli quvvatga ega
bolsquolish va quvvatli datchiklar ishlatmaslik uchun avtomatika tizimlarida
kuchaytirgichlardan foydalaniladi
Kuchaytirgichlar chiqish quvvatining qiymatiga kuchaytirgichga
keltiriladigan yordamchi energiyaning turiga kuchaytirish koeffitsiyentiga ishlash
prinsipiga chiqish va kirish miqdorlari olsquortasidagi boglsquolanishni kolsquorsatuvchi
xarakteristikaning shakliga kolsquora bir-biridan farq qiladi Avtomatika tizimlarida
ishlatiladigan xozirgi kuchaytirgichlarning chiqish quvvati vattning bir necha
ulushidan olsquonlab va undan ortiq kilovattgacha boradi
Kuchaytirgichlarini aktiv 4 qutblik deb faraz qilish mumkin (61-rasm)
Е
I1 I2
U1 U2
Z1 Z2 Zн
61- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarini 4 qutblikda umumiy belgilanishi
107
4 qutblik element kirishiga quvvat signali berilganda P1=U1xI1 uning
chiqishida kuchaytirilgan quvvat olinali P2=U2xI2 Bunda kirish signalini
kuchaytirish qolsquoshimcha manba energiyasi (Е) xisobiga amalgam oshiriladi
Chiqish кolsquorsatkichlarini kirish кolsquorsatkichiga nisbati kuchaytirgich коeffienti
deb yuritiladi
Quvvat bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кр = Р2Р1
Кuchlanich bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кu = U2U1
Ток bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кi = I2I1
Kuchaytirgichlarga keltiriladi gap yordamchi energiyaning turiga qapab
elektrik elektromexanikaviy magnitli elektron gidravlik pnevmatik va
kombinatsiyalashgan kuchaytirgichlar bolsquoladi Qishloq xolsquojalik oblsquoektlarining
avtomatikasida elektrik elektro-mexanikaviy magnitli elektron va gidravlik
kuchaytirgichlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda (62-rasm)
Avtomatika kuchaytirgichlari
Gidravlik Elektrik Pnevmatik
Elektron Magnitli Elektromexanik
Ionli Elektromashinali
62- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarining klassifikatsiyasi
Kuchaytirish koeffitsiyentiga qarab signalni ming yuz ming va undan ortiq
marta kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar bolsquoladi Elektrik kuchaytirgichlar quvvatni
kuchlanishni yoki tok kuchini kuchaytirishi mumkin Тavsifnomaning shakli
jixatdan chiziqli va nochiziqli tavsifnomali kuchaytirgichlar bolsquoladi Chiziqli
108
kuchaytirgichlarda chiqish miqdori rostlashning barcha intervallarida kirish
miqdoriga tolsquoglsquori proporsional bolsquoladi Nochiziqli kuchaytirgichlarda kirish bilan
chiqish olsquortasida proporsionallik bolsquolmaydi Nochiziqli tavsifnomalarning shakli
turlicha bolsquoladi Avtomatika tizimlarining kuchaytirgichlariga quyidagi talablar
qolsquoyiladi
1 Chiqish quvvati rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolishi
2 Хarakteristikasi mumkin qadar tolsquoglsquori chiziqqa yaqin kelishi
3 Nosezgirligi yolsquol qolsquoyiladigandan ortiq bolsquolmasligi
4 Signalni uzatishda kechikish xarakati minimal bolsquolishi va yolsquol
qolsquoyiladigan chegaradan chiqmasligi
Kuchaytirgich qurilmasi kuchaytiruvchi element rezistor kondensator
chiqish zanjiridagi doimiy kuchlanish manbai hamda istelsquomolchidan iborat Bitta
kuchaytiruvchi elementi bolsquolgan zanjir kaskad deb ataladi Kuchaytiruvchi element
sifatida qanday element ishlatishiga qarab kuchaytirgichlar elektron magnitli va
boshqa hillarga bolsquolinadi Ish rejimiga kolsquora ular chiziqli va nochiziqli
kuchaytirgichlarga bolsquolinadi Chiziqli ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlar kirish
signalining uning shaklini olsquozgartirmasdan kuchaytirib beradi Chiziqli bolsquolmagan
ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlarda esa kirish signali malsquolum qiymatga
erishganidan solsquong chiqishdagi signal olsquozgarmaydi
Chiziqli rejimda ishlaydigan kuchaytirgichlarning asosiy xarakteristikasi
amplituda chastota xarakteristikasi (AChХ) dir Ushbu xarakteristika kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentining moduli chastotaga qanday boglsquoliqligini
kolsquorsatadi AChХ siga kolsquora chiziqli kuchaytirgichlar tovush chastotalar
kuchaytirgichi (ТChK) quyi chastotalar kuchaytirgichi (KChK) yuqori chastotalar
kuchaytirgichi (YuChK) sekin olsquozgaruvchan signal kuchaytirgichi yoki olsquozgarmas
tok kuchaytirgichi (UТK) va boshqalarga bolsquolinadi
Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan kuchaytirgichlar kuchaytiruvchi element
sifatida ikki qutbli yoki bir qutbli tranzistorlar ishlatiladi Kuchaytirish quyidagicha
amalga oshiriladi Boshqariladigan element (tranzistor) ning kirish zanjiriga kirish
signalining kuchlanishi (Ukir) beriladi Bu kuchlanish talsquosirida kirish zanjirida
109
kirish toki hosil bolsquoladi Bu kichik kirish toki chiqish zanjiridagi tokda
olsquozgaruvchan tashkil etuvchini hamda boshqariladigan elementning chiqish
zanjiridagi kirish zanjiridagi kuchlanishdan ancha katta bolsquolgan olsquozgaruvchan
kuchlanishni hosil qiladi Boshqariladigan elementning kirish zanjiridagi tokning
chiqish zanjiridagi tokka talsquosiri qancha katta bolsquolsa kuchaytirish xususiyati
shuncha kuchliroq bolsquoladi Bundan tashqari chiqish tokining chiqish kuchlanishiga
talsquosiri qancha katta bolsquolsa (yalsquoni Ri katta) kuchaytirish shuncha kuchliroq bolsquoladi
63 - rasmda umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi
hamda kirish va chiqish xarakteristikalari kolsquorsatilgan Kuchaytirish kaskadlari
UE UB UK sxemalar bolsquoyicha yiglsquoiladi Umumiy kolletorning (UK) sxema tok
va quvvat bolsquoyicha kuchaytirish imkoniyatiga ega
63- rasm Umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi
Chiqishdagi kuchlanishning qiymati katta bolsquolishi talab etilganda mazkur
kaskaddan foydalaniladi Kolsquopincha umumiy emmiterli (UE) sxema bolsquoyicha
yiglsquoilgan kaskadlar ishlatiladi (63- rasma) Bunda kaskad tokni xam kuchlanishni
xam kuchaytirish imkoniyatiga ega Kuchaytirish kaskadining asosiy zanjiri
tranzistor (VT) qarshilik Rk va manba Ek dan iborat Qolgan elementlar yordamchi
sifatida ishlatiladi C1 kondensator kirish signalining olsquozgarmas tashkil etuvchisi
olsquotkazmaydi va balsquozan tinch holatidagi Ubd kuchlanishning Rg qarshilikka boglsquoliq
emasligini talsquominlaydi Kondensator S2 istelsquomolchi zanjiriga chiqish
kuchlanishining doimiy tashkil etuvchisiga olsquotkazmay olsquozgaruchan tashkil
a
b v
110
etuvchisinigina olsquotkazish uchun xizmat qiladi R1 va R2 rezistorlar kuchlanish
bolsquolgich vazifasini olsquotab kaskadning boshlanglsquoich holatini talsquominlab beradi
Kollektor dastlabki toki (Ikd) bazaning dastlabki toki Ibd bilan aniqlanadi
Rezistor R1 tok Ibd ning olsquotish zanjirini hosil qiladi va R2 bilan birgalikda manba
kuchlanishining musbat qutbi bilan baza orasidagi kuchlanish Ubd ni yuzaga
keltiradi
Rezistor Re manfiy teskari boglsquolanish elementi bolsquolib dastlabki rejimning
temperatura olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolmasligini talsquominlaydi Kaskadning
kuchaytirish koeffitsiyenti kamayib ketmasligi uchun qarshilik Re rezistorga
parallel qilib kondensator Se ulanadi Kondensator Se rezistor Re ni olsquozgaruvchan
tok bolsquoyicha shuntlaydi
Sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanish (Ukir=Ukir maxsin t) kondensator S orqali
baza-emmiter sohasiga beriladi Bu kuchlanish talsquosirida boshlanglsquoich baza toki Ibd
atrofida olsquozgaruvchan baza toki xosil bolsquoladi Ibd ning qiymati olsquozgarmas manba
kuchlanishi Yek va qarshilik R1 ga boglsquoliq bolsquolib bir necha mikroamperni tashkil
qiladi Berilayotgan signalning olsquozgarish qonuniga bolsquoysunadigan baza toki
istelsquomolchi (Ri) dan olsquotayogan kollektor tokining xam shu konun bolsquoyicha
olsquozgarishiga olib keladi Kollektor toki bir necha milliamperga teng Kollektor
tokining olsquozgaruvchan tashkil etuvchisi istelsquomolchida amplituda jihatidan
kuchaytirilgan kuchlanish pasayuvi U(chik) ni hosil qiladi Kirish kuchlanishi bir
necha millivoltni tashkil etsa chiqishdagi kuchlanish bir necha voltga tengdir
Kaskadning ishini grafik usulda tahlil qilish mumkin Тranzistorning chiqish
xarakteristikasida AV-nagruzka chiziglsquoini olsquotkazamiz (63 rasm b) Bu chiziq
Uke=Yek Ik=0 va Uke=0 Ik=EiRn koordinatali A va V nuqtalardan olsquotadi AV
chiziq Ik max Uke max va Rk=Uk maxIk max bilan chegaralangan soxaning chap
tomonida joylashishi kerak AV chiziq chiqish xarakteristikasini kesib olsquotadigan
qismda ish uchastkasini tanlaydi Ish uchastkasida signal eng kam buzilishlar bilan
kuchaytirilishi kerak Nagruzka chiziglsquoining S va D nuqtalar bilan chegaralangan
qismi bu shartga javob beradi Ish nuqtasi O shu uchastkaning olsquortasida
joylashadi DO kesmaning abssissalar olsquoqidagi proyeksiyasi kolektor kuchlanishi
111
olsquozgaruvchan tashkil etuvchisini amplitudasini bildiradi SO kesmaning ordinatalar
olsquoqidagi proyeksiyasi kollektor tokining amplitudasini bildiradi Boshlanglsquoich
kollektor toki (Iko) va kuchlanishi (Ukeo) O nuqtaning proyeksiyalari bilan
aniqlanadi Shuningdek O nuqta boshlanglsquoich tok Ibo va kirish xarakteristikasida O
ish nuqtasini aniqlab beradi Chiqish xarakteristikasidagi S va D nuqtalarida kirish
xarakteristikasidagi S va D nuqtalari mos keladi Bu nuqtalar kirish signalining
buzilmasdan kuchaytiriladigan chegarasini aniqlab beradi Kaskadning chiqish
kuchlanishi
Uchik=IkRi (61)
Kaskadning kirish kuchlanishi
Ukir=IbRkir (62)
Bu yerda Rkir ndash tranzistorning kirish qarshiligi
Тok ik Ib va qarshilik RH Rkir bolsquolgani uchun sxemaning chiqishdagi
kuchlanish kirish kuchlanishidan ancha kattadir Kuchaytirgichning kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki quyidagicha aniqlanadi
Ki=Uchik maxUkir max (63)
yoki garmonik signallar uchun
Ki=UchikUkir (64)
Kaskadning tok bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti
Ki=IchikIkir (65)
Bu yerda Ichikndash kaskadning chiqish tomonidagi tokning qiymati Ikirndash
kaskadning kirish tomonidagi tokining qiymati Kuchaytirngichning quvvat
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti
Kr=RchikRkir (66)
Bu yerda Rchik ndash istelsquomolchiga beriladigan quvvat Rkir ndash kuchaytirgichning
kirish tomonidgi quvvat Kuchaytirish texnikasida bu koeffitsiyentlar logarifmik
qiymat ndash detsibellda olsquolchanadi
Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2
Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2
Kr(dB)=10 lg Kr yoki Kr=10 Kr(dB)
112
Odamning eshitish sezgirligi signalni 1dB ga olsquozgarishini ajrata olgani uchun
ham shu olsquolchov birligi kiritilgan Har bir kuchaytirgich kuchaytirish
koeffitsiyentlaridan tashqari quyidagi parametrlarga ham egadir
Kuchaytirgichning chiqish kqvvati (istelsquomolchiga signalni buzmasdan
beriladigan eng katta quvvat)
R2
chik maxRH (67)
Kuchaytirgichning foydali ish koeffitsiyenti
=RchikRum (68)
bu yerda Rum ndash kuchaytirgichning hamma manbalardan istelsquomol qiladigan
quvvati Kuchaytirgichning dinamik diapazoni kirish kuchlanishining eng kichik
va eng katta qiymatlarining nisbatiga teng bolsquolib dB da olsquolchanadi
D=20 lg Ukir maxUkir min (69)
Chastotaviy buzilishlar koeffitsiyenti M(f) olsquorta chastotalardagi kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki0 ning ixtiyoriy chastotadagi kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentiga nisbatidir
M(f)=Ki0Kuf (610)
Chiziqkli bolsquolmagan buzilishlar koeffitsiyenti yuqori chastotalar
garmonikasi olsquorta kvadratik yiglsquoindisining chiqish kuchlanishining birinchi
garmonikasiga nisbatidir
чикm
чикmчикmчикm
U
UUUn
1
32
222 15 (611)
Kuchaytirgichning shovqin darajasi shovqin kuchlanishining kirish
kuchlanishiga nisbatini kolsquorsatadi Bulardan tashqari kuchaytirgichlar amplituda
chastota va amplituda-chastota xarakteristikalari bilan ham baxolanadi
Amplituda xarakteristikasi chiqish kuchlanishining kirish kuchlanishiga
qanday boglsquolanganligini kolsquorsatadi (Uchik=f (Ukir)) 64- rasmda kuchaytirgichning
amplituda amplituda-chastota va faza chastota xarakteristikalari kolsquorsatilgan Bu
xarakteristikalar olsquorta chastotalarda olinadi Хaqiqiy kuchaytirgichning amplituda
xarakteristikasi ideal kuchaytirgichnikidan shovqin mavjudligi (A nuqtaning chap
113
qismidagi uchastka) va chiqish kuchlanishining chiziqli emasligi (V nuqtaning ung
qismidagi uchastka) bilan farq qiladi (64-rasm a)
Kuchaytirgichning chastota xarakteristikasi kuchaytirish koeffitsiyentining
chastotaga boglsquoliqligini kolsquorsatuvchi egri chiziqdir Mazkur xarakteristika
logarifmik masshtabda quriladi (64-rasm b)
Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi kirish va chiqish
kuchlanishlari orasidagi siljish burchagi ning chastotaga qanday boglsquolanganligini
kolsquorsatadi (64-rasm v) Bu xarakteristika kuchaytirgich tomonidan kiritilgan
fazaviy buzilishlarni baholaydi
64 ndash rasm Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi
Ish nuqtasining kirish xarakteristikasida qanday joylashishiga qarab
kuchaytirgichlar A V va AV rejimlarda ishlashi mumkin 65-rasmda
kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar kolsquorsatilgan A rejimda asosan
boshlanglsquoich kuchaytirish kaskadlari ishlaydi Bu rejimda ishlaydigan kaskadning
bazaga berilgan siljish kuchlanishi (Ubeo) ish nuqtasining dinamik olsquotish
xarakteristikasi chiziqli qismining olsquortasida joylashishini talsquominlab beradi
a b v
a b v
114
65 Kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar
Bundan tashqari kirish signalining amplitudasi siljish kuchlanishidan kichik
(Ukir Ubeo) bolsquolishi va boshlanglsquoich kollektor toki Iko chiqish toki olsquozgaruvchan
tashkil etuvchisining amplitudasidan katta yoki tengligi (Iko Ikt) shartiga amal
qilinadi Natijada kaskadning kirishiga sinusoidal kuchlanish berilganda chiqish
zanjiridagi tok ham sinusoidal qoida bolsquoyicha olsquozgaradi A rejimda signalning
chiziqli bolsquolmagan buzilishlari eng kam bolsquoladi Ammo kuchaytirgich kaskadining
mazkur rejimdagi foydali ish koeffitsiyenti 20-30 dan oshmaydi
V rejimda ish nuqtasi shunday tanlanganki bunda osoyishtalik toki nolga
teng bolsquoladi (Iko=0) Kirish zanjiriga signal berilganda chiqish zanjiridan signal
olsquozgarish davrining faqat yarmidagina tok olsquotadi Chiqish toki impulslar shaklida
bolsquolib ajratish burchagi 2
bolsquoladi V rejimda chiziqli bolsquolmagan buzilishlar
kolsquop bolsquoladi Lekin bu rejimda kaskadning FIK 60-70 ni tashkil qiladi Mazkur
rejimda asosan ikki taktli quvvatli kaskadlar ishlaydi
AV rejimi A va V rejimlar oraliglsquoidagi rejim bolsquolib chiqishda katta quvvat
olish shuningdek chiziqli bolsquolmagan buzilishlarni kamaytirish maqsadida
qolsquollaniladi
Kuchaytirgichlar U=10-7
V kuchlanish va I=10-14
A toklarni kamaytira oladi
Bunday signallarni kuchaytirib berish uchun bitta kaskad yetarli bolsquolmagani uchun
bir nechta kaskad ishlatiladi Ular bir nechta dastlabki kuchaytirish kaskadi (kaskad
kuchlanishni kuchaytirib beradi) va quvvatni kuchaytiruvchi chiqish kaskadlaridan
iboratdir Kaskadlar bir biri bilan rezistor (rezistiv boglsquolanish) transformator
(transformatorli boglsquolanish) siglsquoim va rezistor (rezistif-siglsquoim boglsquolanish) va
boshqa elementlari yordamida ulanishi mumkin
Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning ishlashi bilan tanishib chiqamiz
Bu kaskadlar keng tarqalgan bolsquolib mikrosxema shaklida ham ishlab chiqariladi
(66-rasm)
115
Kuchaytirgich ikkita umumiy emitterli (UE) kuchaytirish kaskadidan iborat
Bu kaskadlar S kondensator orqali olsquozaro boglsquolangan Mazkur kondensator
tranzistor VT1 ning kollektor zanjiriga tranzistor VT2 ning baza zanjiriga ulangan
U birinchi tranzistordan chiqayotgan signalning olsquozgarmas tashkil etuvchisini
ikkinchi tranzistorga olsquotkazmaydi Тranzistorlarning ish nuqtalarini 1Б
R va
2БR qarshiliklar talsquominlab beradi Ish nuqtalarining stabilligini rezistor va
kondensatorlar (RE1 SE1 va RE2 SE2) talsquominlab beradi
66 Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning tuzilishi
Bir nechta kaskadli kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti xar bir
kaskad kuchaytirish koeffitsiyentlarining kolsquopaytmasiga teng
K=K1 K2 K3 hellip Kn (612)
Kerakli kuchaytirish koeffitsiyentiga kolsquora va xar bir UE li kaskad kuchlanish
bolsquoyicha 10-20 marta quvvat bolsquoyicha esa 100-400 marta kuchaytirib berishini
hisobga olib kaskadlar soni aniqlangandan keyin xar bir kaskad alohida
hisoblanadi Dastlabki kuchaytirish kaskadlari A rejimida ishlaydi Kaskadni
hisoblash quyidagi tartibda bajariladi Manba kuchlanishi Yek va istelsquomolchining
qarshiligiga qarab
116
кjke ЕU )3111( и
чикмахимахkj
R
UII 22 ye
bu yerda kej ndashkollektor-emmiter olsquotishdagi kuchlanishning qiymatidir Ikj-
kollektor zanjiridagi tokning qiymati
Yuqoridagi shartlarni qanoatlantiradigan tranzistor tanlanadi Uning chiqish
xarakteristikasida ish nuqtasi aniqlanadi Shu dastalbki ish nuqtasini talsquominlb
beruvchi baza toki Ibo olsquotish xarakteristikasidan aniqlanadi va Rb qarshilikka
boglsquolik bolsquoladi Bu qarshilk quyidagi ifodadan aniqlanadi
bо
eBкокeb
I
RIIUR
)(1
(613)
Rk va Re qarshilklarni aniqlash uchun chiqish xarakteristikalaridan Rum=Rk+Re
aniqlanadi Rum=YekIk Re=(015-025)Rk deb hisoblab
25111
ум
k
RR (614a)
Re=Rum-Rk (615)
Kaskadning kirish qarshiligi
2
2
бмах
кирмах
кирI
UR (616)
Agar baza toki kuchlanish bolsquolgichi orqali beriladigan bolsquolsa bolsquolgichning
R1 va R2 qarshiliklari quyidagicha aniqlanadi
R12 (812)Rkir va 21
2112
RR
RRR shartlardan
121
1212
121
RR
RRR
RI
RER
Эко
k larni aniklaymiz
Ajratuvchi kondensatorning siglsquoimi quyidagicha aniqlanadi
117
12
1
2
kчикk MRfC (617)
bu yerda Mk ndash quyi chastotalardagi chastotali buzilishlar koeffitsiyenti fk- quyi
chastotalar chegarasi Rchik=Rk+Ri Kondensatorning siglsquoimi quyidagicha
aniqlanadi
2
10
Эk
ЭRf
C (618)
Kaskadning kuchlanish bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti
кирмах
чикмахи
U
UК (619)
Kuchlanishning kaskadi chiqish kaskadidir Kaskadning chiqishdagi signal
transformator orqali kichik qarshilikka ega bolsquolgan istelsquomolchiga uzatiladi
Kollektordagi kuchlanish olsquozinduksiya EYUK hisobiga Yeke dan ikki marta katta
bolsquolishi mumkin Shuning uchun
Yeke Ukej2 (620)
qilib olinadi
Kaskadning chiqishdagi quvvati
Rchikmax=05Uk max Ik max tr (621)
bu yerda tr-transformatorning FIKi
Kirish zanjiridagi quvvat va kuchaytirish koeffitsiyenti
Rkir=05IbmaxUbemax (622)
кир
чикр
Р
РК (623)
118
Тransformator kaskad chiqish qarshiligining istelsquomolchining kirish
qarshiligiga mos tushishini va quvvatning uzatilishi uchun eng yaxshi sharoit
yaratilishini talsquominlaydi Тransformatorning transformatsiya koeffitsiyenti
quyidagicha aniqlanadi
и
чик
R
Rn (624)
Agar kuchaytirgich chiqishidagi quvvat 20Vt dan ortiq bolsquolsa ikki taktli
simmetrik sxemalardan foydalaniladi Bu sxemadagi ikki tranzistorning xar biri V
rejimda ishlaydi Bunday sxemalarning FIKi 70-75 ga yetadi Тinch holatda IB=0
va boshlanglsquoich holatda sxema istelsquomol qiladigan quvvat
R0=2EkeIbo (625)
Birinchi yarim davrda birinchi tranzistor ikkinchi yarim davrda esa ikkinchi
tranzistor ishlaydi Bitta tranzistorning chiqishdagi quvvati
4
)(
2 max kЭkoкmахкmахkчик
EIIIUP (626)
Ikki taktli kaskadning chiqishdagi quvvat
2
)(2 max kokкэчикчик
IIЕРР (627)
Kolsquopincha kuchaytirgichning barqaror ishlashini talsquominlash uchun teskari
boglsquolanishdan foydalaniladi Chunki zanjirdagi signal malsquolum qismining kirish
zanjiriga uzatilishi teskari bogrsquolanish deb ataladi Тeskari boglsquolanish manfiy va
musbat bolsquolishi mumkin Musbat teskari boglsquolanish generator kaskadlarida
qolsquollaniladi Kuchaytirish kaskadlarida manfiy teskari boglsquolanishdan foydalaniladi
(musbat teskari boglsquolanish kuchaytirgichlar uchun zararlidir) Тeskari boglsquolanish
kuchlanishi chiqish kuchlanishining malsquolum qismini tashkil qiladi va teskari
boglsquolanish koeffitsiyenti ( ) bilan xarakteralanadi Тeskari boglsquolanish
kuchaytirgichlarda
119
sign
chiq
U
UK (628)
Usign=Ukir- Utb=Ukir- Uchiq=Ukir(1- K) (629)
DemakК
К
КU
КU
U
КUK
kir
kir
sign
kirтб
1)1( (630)
Тeskari boglsquolanish manfiy bolsquolganda 0 bolsquoladi va К
КKтб
1 yalsquoni
kuchaytirish koeffitsiyenti kamayadi Lekin kuchaytirgichning chastota va faza
buzilishlari kamayadi
Re qarshiligi teskari boglsquolanish zanjiri bolsquolib chiqish zanjiridagi kuchlanishni
qisman kirish zanjiriga uzatadi Shuning hisobiga boshlanglsquoich ish nuqtasining
parametrlari stabillashadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan kaskadlarning barchasi
sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanishni kuchaytirib beradi Ayrim hollarda yolsquonalish
jixatdan olsquozgarmay faqat qiymati sekin olsquozgaruvchi signallarni ham kuchaytirish
talab qilinadi Bunday xollarda galvanik boglsquolangan olsquozgarmas tok
kuchaytirgichlaridan foydalaniladi
Kuchaytirgich uch kaskaddan iborat Хar bir kaskad UE sxema bolsquoyicha
yiglsquoilgan Ajratuvchi kondensatorlar bolsquolmagani uchun xar bir kaskadning
olsquozgarmas tashkil etuvchisi keyingi kaskadning bazasiga uzatiladi va shuning
uchun mazkur tashkil etuvchi kompensatsiyalanishi kerak Oldingi kaskadning
olsquozgarmas tashkil etuvchisini kompensatsiyalash uchun keyingi kaskadning RE
qarshiligidan olinuvchi olsquozgarmas kuchlanishdan foydalaniladi Тranzistorlar (VT2
va VT3) ning baza-emitter normal kuchlanishlarini RE2 va RE3 qarshiliklar
talsquominlab beradi Тranzistor VT1 ning osoyishtalik rejimini R1 va R2 kuchlanish
bolsquolgich va RE1 qarshiliklar talsquominlaydi
Kuchaytirilganda bir xil tranzistorlarni topish juda qiyin Shu sababdan
mikrosxema asosida tuzilgan differensial kuchaytirgich kaskadlaridan
foydalaniladi K118UL1 shunday sxemalarning namunasi bolsquola oladi Olsquozgarmas
tok kuchaytirgichlari asosida turli matematik operatsiyalarni bajaruvchi operatsion
120
kuchaytirgichlar qurish mumkin Operatsion kuchaytirgichlar (OK) yuqori
kuchaytirish koeffitsiyenti katta kirish va chiqish qarshiligi bilan xarakterlanadi
67 - rasm Operatsion kuchaytirgichlarning sxemasi
Operatsion kuchaytirgichlar kirish diffenrensial kuchaytirgichlaridan iboratdir
(67-rasm) Kuchaytirgich inventorlovchi (-) va inversion (+) kirishga egadir
Sxemalarda OK uchburchak tarzidan ifodalanadi (67-rasm a) Signal qaysi
kirishga berilganiga qarab OK inventorlovchi yoki inversion usullarda ulanadi
Inventorlovchi usulda kirish kuchlanishi OK ning inversion kirishiga
beriladi (438-rasm v) inversion kirish esa nol potensialga egadir
Kirish toki
1
0``
Z
UI kir
kir (632)
Chiqish kuchlanishi
`` bogkirchiq ZIU (633)
Kuchlanish uzatish koeffitsiyenti
1
1
`
`)(
Z
Z
ZI
ZI
U
UрК
bog
kir
bogkir
kir
chiq (634)
Bunday uzatish koeffitsiyenti ideallashtirilgan OK ga xosdir Rkir= Rchik=0
va kuchlanshni kuchaytirish koeffitsiyenti K= deb hisoblasak OK
121
ideallashtirilgan bolsquoladi Aslida real OK larning uzatish koeffitsiyenti K(r) ideal
OK ning K(r) idan taxminan 003 ga farq qiladi
OK ning inversion usulda ulanganda kirish kuchlanishi uning inversion
kirishiga beriladi Bunda teskari boglsquolanish kuchlanishi
1
1bog
chiqtbZZ
ZUU (635)
OK ning kirishdagi kuchlanishi
tbkirkir UUU ` (636)
Chiqishdagi kuchlanishi
chiqkirchiq UUКU `( (443) yoki К
КUU kir
chiq1
(637)
Kuchaytirish koeffitsiyenti
КК
К
К
UК
КU
U
UК
kir
kir
kir
chiq
11
11
1
1
1`)1(
` (638) 1К
bolsquolganida 1
`К
OK lar yordamida signallarni qolsquoshish differensiallash integrallash va ular
ustida boshqa matematik operatsiyalar bajarish mumkin Kirish sishnalini
integrallovchi sxemani kolsquorib chiqamiz (439a -rasm) Kirish zanjiriga rezistorni
teskari boglsquolanish zanjiriga esa kondensator ulaymiz Rezistordan olsquotayotgan tok
R
ui kir`
(639)
Bu tok kondensatordan olsquotib uni zaryadlaydi va uc kuchlanishni hosil qiladi
(ushbu kuchlanish chiqish kuchlanishidir)
122
1
0
`1
dtuRC
u kirc (640)
Differensiallovchi kuchaytirgichda kirish zanjiriga kondensator S ni
boglsquolanish zanjiriga rezistor R ni ulaymiz (439b-rasm) Kirish kuchlanishi
kondensatorni zaryadlaydi va undagi kuchlanish kirish kuchlanishiga teng bolsquoladi
uc=u`kir Kondensatordan olsquotayotgan tok
dt
duCi kir`
(641)
Bu tok kuchaytirgichga bormay R qarshilikdan olsquotib unda kuchlanish
pasayuvini hosil qiladi
dt
duRCiRu kir
chiq
` (642)
OK summator sifatida ishlatilganda bir nechta kirish kuchlanishlarining
yiglsquoindisini aniqlash operatsiyasini bajaradi Bunda OK ning inventorlovchi
kirishiga qolsquoshiladigan signallar beriladi chiqishdan esa ularning yiglsquoindisi
olinadi 68-rasmda jamlovchi OK ning sxemasi kolsquorsatilgan Kirxgofning birinchi
qonuniga binoan A tugundagi toklar yiglsquoindisi 0 ga teng
ikir1 +ikir2+ikir3-ikir4=0 (643)
68-rasm jamlovchi OK ning sxemasi
123
Тoklarni kuchlanishlar orqali ifodalasak
043
3
2
2
1
1
R
u
R
u
R
u
R
u chiqkirkirkir (644)
Bundan 4
3
34
2
24
1
1 RR
uR
R
uR
R
uu кirкirkir
chiq (645)
Bundan tashqari OK lar logarifmlash potensirlash va boshqa operatsiyalarni
xam bajara oladi Ular radioelektronika sxemalarida ham keng qolsquollaniladi OK
ning teskari boglsquolanish zanjiriga ikkilangan Т-simon RC-kolsquoprikli zanjir
olsquornatilsa sxema yuqori chastota ajratish xususiyatiga ega bolsquoladi 1560-rasmda
chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarakteristikasi
kolsquorsatilgan Sozlash chastotasi deb ataluvchi RCf
21
0 chastotada kuchlanishni
uzatish koeffitsiyenti kir
chiq
U
U kamayib ketadi Bunda teskari boglsquolanish talsquosiri
kamayib kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti (Ki tb) shu kaskadning
teskari boglsquolanishda bolsquolmagandagi koeffitsiyenti (Ki max) ga tenglashadi
62 GIDRAVLIK KUChAYТIRGIChLAR
Gidravlik kuchaytirgichlar avtomatika tizimlarida keng ishlatilmoqda
Ayniqsa zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichlar eng
kolsquop tarqalgan Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishidagi avtomatika
tizimlarida gidravlik kuchaytirgichlar pnevmatik kuchaytirgichlarda nisbatan
kolsquoproq ishlatiladi Ular mobil mashinalarning avtomatika tizimlarida (olsquornatma
agregatlarni boshqarish uchun) va traktorlar hamda kombaylarni avtomatik
xaydash (boshqarib borish) tizimlarida ishlatilmoqda
Zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichning
prinsipial sxemasi 69 a-rasmda kolsquorsatilgan (odatda porshenli nasoslar ishlatiladi)
Ish suyuqligi yoki temperaturali qovushoqlik koeffitsiyenti kichik bolsquolgan
maxsus suyuqliklarning bosimini hosil qiladi va bu bosimni saqlaydi Bosim
olsquotkazib yuborish klapani bilan rostlanadi Kuch silindri 4 ga birlashtirilgan
124
kanallar neytral vaziyatda tolsquoliq yopilgan bolsquoladi Porshen 5 xarakatlanmaydi
Agar zolotnik 3 ga yuqoriga yolsquonalgan kirish talsquosiri x berilsa u holda zolotnik
yuqoriga xarakatlanib teshiklarni ochadi shunda kuch silindrining yuqori
bolsquoshliglsquoiga bosim ostidagi moy kiradi pastki bushlik esa ayni vaqtda kaytarib
tukish trubasiga tutashadi Nasos 1 ishlab bak 6 dagi moyni kuch silindri ichiga
xaydagani uchun yuqori bushlikdagi bosim oshadi va porshen 5 pastga siljiydi
Porshenning xarakati tezligi - silindrga kelayotgan va undan ketayotgan moy
miqdoriga boglsquolik bu esa olsquoz navbatida teshiklarning ochilish qiymatiga boglsquolik
Gidravlik kuchaytirgichlarnig statikaviy xarakteristikasi 69 b-rasmda
kolsquorsatilgan
69 -rasm Zolotnikli gidravlik kuchaytirgichning sxemasi va uning statik
tavsifnomasi
Хarakteristikada quyidagi zonalar bor 2a ga teng nosezgirlar zonasi Bu
zonaning paydo bolsquolishiga sabab shuki zolotnik belboglsquoining kengligi teshikning
kengligidan bir oz katta - tolsquoyinish zonasi Bu zona zolotnik teshiklarning tolsquoliq
ochilishiga mos bolsquoladi shuning uchun porshening xarakatlanish tezligi bu yerda
endi kattalasha olmaydi Agar zolotnik siljiganda (69-rasm) topshiriqlar tolsquoliq
ochiladigan holatga (Х max) yeta olmasa va nosezgirlik zonasi elsquotiborga olinmasa
statik xarakteristkasini taxminan chiziqli deb hisoblash mumkin (rasmda punktir
bilan kolsquorsatilgan)
125
Gidrokuchaytirgichlar teskari aloqasiz va gidrotsilindr porshenning vaziyati
bolsquoyicha bikr teskari aloqali qilib ishlab chiqariladi Gidrokuchaytirgichlarning
chiqishida katta quvvatlarni olish uchun kaskadli birlashtirish usuli qolsquollaniladi
shunda birinchi kuchaytirgichning ijrochi organi navbatdagisining rostlovchi
organiga talsquosir etadi
Gidrokuchaytirgichlarning chiqish quvvati bir olsquon yuz va bundan ortiq
kilovattni tashkil etishi mumkin kuchaytirish koeffitsenti juda katta (310 ---
310 ) bolsquolib kuchaytirgichi juda tezkor
63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari
Ushbu turdagi kuchaytirgichning sxemasi 610-rasmda kolsquorsatilgan
Mumdshtukdan 3 tezlik bilan oqib chiqarilgan suyuqlikning bosimi uning holati
neytraldan olsquozgartirilganda 4 va 5 quvurchalarda olsquozgaruvchan bosimga
aylantiriladi Oqim quvurchasi 2 olib beruvchi 1 quvurga ulangan Mumdshtukdan
oqib chiqayotgan suyuqlik quvurchalarni birisiga olsquotib tezlikni bosimga
aylantiriladi Mumdushtukni neytral holatida 4 va 5 quvurchalardagi bosim teng va
porshen 7 xarakatlanmaydi Mumdshukni holati olsquozgarilishi bilan quvurchalarni
bittasida bosim oshib ikkinchisidan kamayib ketadi Buning natijasida porshen
xarakatlanib ijro mexanizmni ishga tushiradi
610-rasm Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichning sxemasi
126
7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari
71 Ijro mexanizmlari haqida tushuncha va ularning turkumlanishi
Avtomatik rostlash tizimining ijro mexanizmi deb rostlovchi organi
uzatilayotgan signalga muvofiq xarakatga keltiruvchi moslamaga aytiladi
Rostlovchi organni vazifasini drossellar tolsquosqichlar klapanlar shiberlar bajaradi
Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari chiqish validagi aylanish
momentining nominal qiymati yoki chiquvchi shtokdagi talsquosir etuvchi kuch
aylantiruvchi moment yoki kuchlarning maksimal qiymati nosezgirlik maydoni
inersionlik vaqtini kolsquorsatuvchi vaqt doimiysi ijro mexanizmlarini chiqish valining
aylanish vaqti yoki uning shtokining surilish vaqti
Ijro mexanizmini ishdan tolsquoxtagandan solsquong turglsquounlashgan rejim vaqtida
ishlab turganda chiqish organining surilishi yugurish holati deb ataladi Bu holat
rostlash sifatiga talsquosir kolsquorsatadi
Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari ndash ularning statik va dinamik
tavsifnomalari hisoblanadi Dinamik xususiyatlariga kolsquora ijro mexanizmlari
integrallovchi zvenolar guruxiga kiradi W(p)= 1 Тim r bu yerda Тim ndash
maksimal chiqish signali vaqtida IM chiqish organining tolsquoliq surilish vaqti
Ijro mexanizmlarini quyidagi asosiy belgilariga kolsquora sinflarga ajratish
mumkin foydalanilgan energiya turiga kolsquora chiquvchi organning xarakat
xarakteriga kolsquora foydalanilgan yuritma turiga kolsquora hamda chiquvchi organning
xarakatlanish tezligiga kolsquora
Foydalanilgan energiya turiga kolsquora IM lar elektrik pnevmatik gidravlik
turlariga ajratiladi (71-rasm) Chiquvchi organ xarakat xarakteriga qarab IM lar
aylanuvchan va tolsquoglsquori xarakatlanuvchan guruxlarga ajratiladi Aylanuvchan IM lar
bir marta aylanuvchan va kolsquop marta aylanuvchan bolsquolishi mumkin
Foydalanilgan elektr yuritma kolsquorinishiga qarab IM lar elektr yuritmali
elektromagnitli porshenli va membranali bolsquolishi mumkin
127
Chiquvchi organning xarakatlanish tezligiga kolsquora IM lar doimiy tezlikka
ega bolsquolgan hamda chiquvchi organning surilish tezligi chiquvchi signalga
proporsional bolsquolgan IM larga ajratiladi
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida elektrik IM lar keng tarqalgan
Ularni 2 ta asosiy guruxga ajratish mumkin elektr dvigatelli va elektromagnitli
(72-rasm)
Birinchi guruxga elektr yuritmali IM lar kiradi Elektr yuritmali IM lar
odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil topadi (oxirgisi bolsquolmasligi
ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida yuritma va tormozga beriladi
mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi organni xarakatga keltiradi
Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz mexanizmni tolsquoxtatadi
Ikkinchi guruxga solenoidli IM larni kiritish mumkin Ular turli xil
rostlovchi klapanlar vintellar zolotniklar va boshqa elementlarni boshqarish
uchun qolsquollanilishi mumkin Bu guruxga elektromagnitli muftalarni kiritish
mumkin Solenoidli mexanizmlar odatda faqat ikki pozitsiyali rostlash tizimlarida
qolsquollaniladi
Elektr yuritmali IM lar odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil
topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida
yuritma va tormozga beriladi mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi
organni xarakatga keltiradi Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz
mexanizmni tolsquoxtatadi
71-rasm Ijro mexanizmlarining energiya turiga qarab turlanishi
IJRO MEXANIZMLARI
GIDRAVLIK PNEVMATIK ELEKTRIK
128
72 Elektrik ijro mexanizmlari
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida statsionar qurilmalar va
jarayonlarni avtomatlashtirishda asosan elektrik ijro mexanizmlari xarakatlanuvchi
mashinalarda esa gidravlik va pnevmatik ijro mexanizmlari qolsquollaniladi
Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining
turkumlanish sxemasi 72-rasmda kolsquorsatilgan
72-rasm Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining
turkumlanishi
74 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari
Тakomillashtioilgan elektrik ijro mexnizmlari kolsquop aylanishli quvurli
armaturani distansion boshqaruvi uchun qolsquollanadi Bu ijro mexanizmlari
MABVGD rusumli elektr yuritmalari nomini olgan bolsquolib ular gidromelirrativ
ELEKTRODVIGATELLI ELEKTROMAGNITLI
ELEKTRIK IJRO MEXANIZMLARI
Bir aylanishli
Korsquop aylanishli
Qadamli
Doimiy aylanishli
Sоlenоidli U
zo
q m
ud
datli
tok o
rsquotkazuvch
an
Qis
qa m
ud
datli
tok lsquootk
azuvch
an
Elektromagnitli mufta
129
tizimlarining avtomatlashtirilgan nasos stansiyalarida qolsquollaniladi Ular bir-
biridan maksimal aylanish momenti reduktorining tuzilishi gabarit ulanish
olsquolchamlari va balsquozi konstruktiv elementlari bilan farqlanadi Elektr
yuritmalarining barcha konstruktiv elementlari maksimal darajada
unifiksiyalangan yuritma validagi ruxsat etilgan momentni chegaralovchi maxsus
qurilmalari va boshqaruv sxemalariga ega elektr yuritmalarini ekspluatatsiya
sharoitlariga kolsquora normal holatda ishlashi uchun 7 1-jadvalda ularni tiplariga
kolsquora texnik malsquolumotlar keltirilgan Elektr yuritmalarining normal holatidagi
joylashtirilishi vertikal holat hisoblanadi (yuritma vali vertikal joylashtiriladi)
7 1-jadval
Elektr
motor tipi
Joylashtirilishi Ishchi harorat
oraliglsquoi S
Тashqi muxitning
nisbiy namligi
20 Sda
Moylash
davriyligi
M Хonalardagi va
ochiq havodagi
statsionar
qurilmalar
-20hellip+35 80gacha Uch oyda 1
marta
A - -40hellip+40 95 gacha
BVGD Bir yildan
kam emas
BVGD tipli elektr yuritmalarining ish prinsipi va tuzilishini kolsquorib
chiqamiz
Elektr yuritmaning knematik sxemasi 73 - rasmda keltirilgan Elektr
yuritma quyidagi asosiy elementlar va qismlardan tashkil topgan korpus
chervyakli silindrik reduktor qolsquol dubleri qismi elektr motori yolsquol va moment
olsquochirgichlari qutilari
Yolsquol va moment olsquochirgichlari qutilari korpusga mahkamlanadi Korpusga
podshipniklardagi 46-chervyakli 45 shlikli val montaj qilingan Shirikli valda
aylantiruvchi momentni chegaralovchi mufta joylashgan 6-maxovikli qolsquol
dublerlari sharikli valni oxiriga ulangan Shu yerda bolsquosh qilib kulachokli 4-
silindirik glsquoildirak joylashtirilgan Korpusga xuddi shunday ravishda yolsquol va
moment olsquotkazgichlari qutisiga aylanishni uzatuvchi 43-chervyakli glsquoildirakka
ega bolsquolgan va 40 41-silindrik shestrnyalari bilan plita ulangan
130
73- rasm Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari
(elektr yuritmalar surgichlar)iing knematik sxemasi
Quti quyidagi asosiy elementlarda tashkil topgan 34-chervyakli yolsquol
olsquochirgichlari qismi 33- chervyakli glsquoildirak 2730-kulochoklar2526- moment
olsquotkazgichlari 24 va 36-richaglari purjinalar 22 35-blokirovka kulochoklari
2331- mikroutkazgichlar 2132 shestrnali kolsquorsatkich qismi 1920 strelka 18
17-shestrnyali distansion kolsquorsatkichlar qismi 16-potensioner
Elektr motori ishga tushirilganda elektr yuritma quyidagicha ishlaydi
Aylanma xarakat elektr motoridan 234-silndirik glsquoildirak va 5-kulachokli mufta
orqali 45 sharikli valga uzatiladi 46 chervyak glsquoildirak orqali aylantiruvchi
moment ishchi organning (surglsquoich) yuritma valiga uzatiladi Bundan tashqari
47 chervyak 43 chervyali glsquoildirak 41 va 40- silindirik shestrnalar orqali xarakat
39-vilka 33 va 34 chevyak jufti 019 shestrnya 18 kolsquorsatkich strelkasi va 17
shesterna orqali 16-potensiometr valikiga uzatiladi Elektr motorini ishida
aylanishi momentini maxovikka uzatish mumkin emas chunki maxovikni 7-
kulochokli vtulkasi ajratilgan holatda bolsquoladi Bu vaqtda 5 muftoning kulokchalari
5-silindirli glsquoildirak kulokchalari bilan boglsquolanib qoladi va ular orqali harakat 45
shlitsli valga uzatiladi Elektr motori qolsquoshilganda 6-mufta kulachoklari bilan 4
glsquoildirak kulachoklari birlashadi bu holda 5-mufta 9 shtok orqali 7 vtulkani 45
131
shpitsli val kulachoklaridan bolsquoshatadi Bunday mexanik blokirovka 45 shlitsli
valni birvaqtning olsquozida elektr motori va qolsquol boshqaruvida ishlashini oldiini oladi
Elektr yuritmalar aylanish momentini 3 tomonlama chegaralovchi mufta bilan
ishlab chiqariladi Ularning ish prinsipi quyidagicha maxkamlovchi armatura
ishchi organi uning laquoOchiqraquo va laquoYopiqraquo holatlarining qandaydir Oraliq
holatlarida aylanish momenti maksimal qiymatida bolsquolgan 44 yuritma vali
tolsquoxtaydi Bu vaqtda 46 chervyak 42 chervyakli glsquoildirak olsquoqiga uraladi va buni
natijasida xarakatlanayotgan 1 elektr motori orqali shtitslar bolsquoylab olsquoqning
yolsquonalishida xarakatlana boshlaydi
46 ndash chervyakning oldinga xarakati 10 richag 11 uk 12 ndash tishli sektor 14
va 39 vilkalar 13 15 37 38 ndash silindrli glsquoildiraklar yordamida 25 va 26 moment
kulachoklarining aylanma xarakatiga olsquozgartirib beradi Ular aylanganda 24 va 36
richaglar 21 va 32 mikroalmashlab ulagichlarni quyib yuboradi va elektr motor
zanjiri uziladi M va A tiplaridagi elektr motorlari tuzilishi jixatidan BVG va D
tipidagi elektr motorlaridan farq qiladi Ularda chervyakli reduktor olsquorniga silindrli
reduktor qolsquollaniladi Yana bir qancha kinematik bolsquoglsquoinlarda malsquolumot
olsquozgarishlar bor lekin motorlarining barcha turlarining ish prinsipi bir xil
Maksimal tok relesiga ega bolsquolgan elektr yuritmalar Elektr motorlarni
yuklamalardan ximoyalash va maxkamlovchi armaturani maxkamlab yopish
maqsadida ish tipdagi elektr yuritmalar statorining fazalaridan biriga tok relesi
bilan talsquominlanadi
Elektr motori validagi qarshilik momenti ortishi bilan ishchi tok taxminan
aylanish momenti kavadratiga proporsional ravishda ortadi Shuni hisobga olib
aylanish momentini chegaralovchi mufta olsquorniga tok relesini qolsquollash mumkin Shu
maqsadda elektr motorini talsquominlovchi kuch tarmoglsquoining fazalaridan biriga oniy
xarakatli maksimal tok relesi ulanadi Uning ajratuvchi kontakti esa reversiv
magnit ishga tushirgich glsquoaltagi zanjiriga ulanadi
Maksimal tok relesini qolsquollash elektr yuritma konstruksiyasini
soddalashtirish uning massasi va gabarit olsquolchamlarini kamaytirish imkoniyatini
beradi lekin bu holda boshqaruv sxemasi bir muncha murakkablashadi Maksimal
132
tok relesi bolsquolgan elektr motorlari faqat solsquorglsquoichlarda olsquornatiladi Shpindel
armaturasidagi aylanish momenti siljiganda elektr motori rele yordamida yolsquol
olsquochirgichi bilan xarakatga keladi
75 Elektromagnitli ijro mexanizmlari
Avtomatik rostlash va boshqarish tizimlarida elektr energiyasini ishchi
organning tekis xarakatiga aylantirib beruvchi elektromagnitli uzatmalar IM lar
sifatida qolsquollanishi mumkin Bu elementlar yana solenoidli mexanizmlar deb ham
yuritiladi
Elektromagnitli IM lar tipi tuzilishiga kolsquora chiqish koordinatasi
kolsquorinishlarga ajratilishi mumkinntolsquoglsquori xarakatlanuvchan rostlovchi organga ega
bolsquolgan IM lar uchun siljish tezlik talsquosir qiluvchi kuch aylanuvchan xarakatga
ega bolsquolgan rostlovchi organli IM lar uchun aylanish burchagi aylanish chastotasi
aylanish momenti
Elektromagnitlar olsquozgaruvchan (bir fazali va uch fazali) olsquozgarmas tokli
bolsquolishi mumkin Ularning asosiy tavsifnomasi yakorning surilishi yakorning
surilishi va tortish kuchi orasidagi boglsquolanish yakorning surilishi va
elektroenergiya sarfi ishga tushish vaqti orasidagi boglsquolanish
Yakorning maksimal surilishiga qarab qisqa yurishli va uzun yurishli
elektromagnitlar ajratiladi
Elektromagnitlar qolsquoyidagi talablarga javob berishi kerak
1 Тanlanayotgan konstruksiya siljish uzunligi tortish kuchi va berilgan
tortish tavsifnomasiga mos kelishi kerak
2 Тez xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalangan magnitli olsquotkazgichga
ega bolsquolgan elektromagnitlar sekin xarakatlanuvchan tizimlar uchun
shixtalanmagan magnit olsquotkazgichga ega bolsquolgan hamda massivli mis gilzali
elektromagnitlar qolsquollanilishi mumkin
3 Ishga tushish sikllari soni yolsquol qolsquoyilgandan kam bolsquolishi kerak
133
4 Bir xil mexanik ishlar uchun olsquozgaruvchan tok elektromagnitlari
olsquozgarmas tokda ishlovchi elektromagnitlarga nisbatan kolsquoproq elektroenergiya
talab qiladi
5 Elektromagnitlar ishlatish uchun qulay va oddiy bolsquolishi kerak
Elektromagnitlarni kuchlanish tok va quvvat kattaliklari orqali tanlash
mumkin Elektromagnit tanlangandan solsquong uning cholsquolglsquoamlari qizishga nisbatan
xisoblanadi Bu holda ruxsat etilgan qizish harorati 85900 S xisobida olinadi
76 Elektromagnitli muftalar
Muftalar mdash uzatma va ishchi mexanizmlar orasidagi boglsquolovchi zveno
hisoblanadi Ularning ish prinsipi boglsquolovchi elementlarning elektromagnit
xususiyatlariga asoslangan
Elementlarning boglsquolanishi kolsquorinishiga qarab muftalar funksiyali quruq
ishqalanuvchan qovushoq ishqalanuvchan va siljish muftalarga ajratiladi
Quruq ishqalanish muftasi (74 a-rasm) 3 va 9 vallarga boglsquolangan 5 6 -
ikkita yarim mufta holda 2 xalqa va 4 shetkalardan kuchlanish qabul qiluvchi 1
cholsquolglsquoamdan tashkil topgan 6- yarim muftaning boshqariluvchi qismi 8-
shponkaning olsquoqi bolsquoyicha xarakatlanadi u ishchi mexanizmning 9-vali bilan
boglsquolangan Boshqariluvchi 6 mufta 7 prujina yordamida 5 boshqaruvchi
muftaga nisbatan siqiladi Cholsquolglsquoamlarga elektr toki berilishi bilan hosil
bolsquolgan elektromagnit maydon 7 prujina kuchini yengib boshqariluvchi 6
muftani tortadi Ishqalanish kuchlari hisobiga 5 va 6 yarim muftalarda hosil
bolsquoladigan aylantiruvchi moment boshqaruvchi valdagi boshqariluvchi valiga
olsquotkaziladi Uzatilayotgan aylantiruvchi momentni kattalashtirish uchun
muftalarni kolsquop diskli kolsquorinishda tayyorlanadi
Qovushoq ishqalanuvchi muftalar (74 b-rasm) ferroparo-shakli yoki
magnitli emulsiyali tarkibiga ega bolsquolib boshqariluvchi va boshqaruvchi
elementlarda boglsquolovchi qatlam hosil bolsquoladi Bunday muftalarning xarakterli
tomoni shundaki magnit oqimi ortib borishi bilan uzatiluvchi aylantiriluvchi
moment ortib boradi Bunday muftalar yuklamalarga nisbatan chidamli bolsquolib
134
tez xarakatlanuvchan IM lardan hisoblanadi (vaqt doimiysi Т=0005 0008 s)
ularning uzatish koeffitsiyenti K=3500 Bu muftalar konstruktiv tuzilmasiga
kolsquora glsquoaltaklarning joylashishi soni ishchi yuzasining shakliga tok
olsquotkazgichlarining kolsquorinishi va boshqa belgilariga kolsquora farqlanadi
74-rasm Quruq ishqalanish va qovushoq ishqalanish muftasining
konstruktiv va elektr sxemalari
8-bob Avtomatika rostlagichlari
135
81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari
Avtomatik rostlagichlar sanoatning turli soxalarida texnologik jarayonlarni
avtomatlashtirishda keng ishlatiladigan texnikaviy vositalar hisoblanadi
Rostlagichlarni klassifikatsiyalash rostlanuvchi miqdorning turi rostlagichning ish
usuli ishlatiladigan energiya turi ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga
kolsquorsatiladigan talsquosirning xarakteri rostlagich ishining tavsifnomasi (rostlash
qonuni) kabi xususiyatlarga asoslanadi
Rostlanuvchi miqdorning turiga kolsquora rostlagichlar quyidagilarga bolsquolinadi
bosim sarf satx namlik va kabi rostlagichlar Ishlash usuliga kolsquora bevosita va
bilvosita talsquosir qiluvchi rostlagichlar mavjud Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi
organini ishga tushirish uchun rostlanuvchi oblsquoektdan olingan energiyaning olsquozi
bilan ishlovchi rostlagichlar bevosita tarsquosir qiluvchi rostlagich deb ataladi Agar
ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organini ishga tushirish uchun qolsquoshimcha
energiya kerak bolsquolsa bilvosita tarsquosir qiluvchi rostlagichlar ishlatiladi
Foydalaniladigan energiya turiga kolsquora rostlagichlar elektr pnevmatik gidravlik va
aralash (elektr-pnevmatik pnevmo-gidravlik va xokazo) rostlagichlarga bolsquolinadi
Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga kolsquorsatiladigan talsquosirning
xarakteri jihatidan rostlagichlar uzlukli va uzluksiz ishlovchi bolsquoladi Uzlukli
ishlovchi rostlagichlarda ijro etuvchi mexanizmning faqat rostlovchi organi
rostlanuvchi miqdorning uzluksiz muayyan qiymatida xarakat qiladi Rostlanuvchi
miqdorning olsquozgarishi va rostlovchi talsquosir olsquortasidagi boglsquolanish (yoki ijro etuvchi
mexanizm rostlovchi organining xarakati) yalsquoni rostlash qonuni nazarda tutilgan
ish tavsifnomasiga kolsquora rostlagichlar pozitsion integral (astatik) proporsional
(statik) izodrom (proporsional-integral) proporsional-differitsial (oldindan talsquosir
etuvchi statik) proporsional-integral-differinsial (oldindan talsquosir etuvchi izodrom)
bolsquoladiRostlanuvchi miqdorni vaqt davomida talab qilingan chegarada saqlab
turish jihatidan rostlagichlar stabillovchi programmali va kuzatuvchi
rostlagichlarga bolsquolinadi Stabillovchi rostlagichlar rostlanuvchi miqdorning
136
berilgan qiymatga (malsquolum darajadagi xato bilan) tenglashishini talsquominlaydi
Programmali rostlagichlar maxsus programmali topshiriq bergich yordamida
rostlanuvchi miqdorning vaqt bolsquoyicha avvaldan malsquolum bolsquolgan programma
(qonun) bolsquoyicha olsquozgarishini talsquominlaydi Bu programma texnologik reglament
talablariga muvofiq tuzilgan bolsquoladi Kuzatuvchi rostlagichlarda rostlanuvchi
miqdorning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi rostlagich topshiriq bergichga bilvosita talsquosir
qiluvchi boshqa kattalikning olsquozgarishiga mos bolsquoladi
Avtomatik rostlagichlarning xarorat misolidagi funktsional-strukturabiy
sxemasi 81-rasmda keltirilgan
81-rasmd Xaroratni avtomatik rostlagichlarning funktsional-strukturabiy sxemasi
BО-boshqarish oblsquoekti U-uzgartirgich (хаrorat datchigi) ТО-taqqoslash va
topshirish organi ТА-teskari aloqa КО-kuchaytirish organi ИМ-Ijro mehanizmi
TB-talsquominot bloki
82 Proporsional rostlagichlar
Proporsional rostlagichlar deganda rostlovchi organning rostlanuvchi
parametri va topshirilgan miqdor orasidagi farqqa nisbatan proporsional siljishi
tushuniladi Rostlanuvchi parametrning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi va rostlovchi
organning siljishi bir qonun bolsquoyicha amalga oshadi Rostlanuvchi parametrning
har bir miqdoriga rostlovchi organning malsquolum bir holatiga mos keladi
BО
ИМ
ТА
U
КО
TB
137
PR 25 proporsional rostlagich PR 25 rostlagich rostlanuvchi parametrni
berilgan kattalikda ushlab turish maqsadida chiqishda ijro etuvchi mexanizmga
talsquosir etuvchi uzluksiz signal olish uchun molsquoljallangan Asbob ikkilamchi
asbobning qolsquol bilan topshiriq bergichi yoki standart pnevmatik signalli boshqa
qurilmadan masofadan turib topshiriq oluvchi rostlagichdan iborat (81-rasm)
Rostlagich ikkita taqqoslash elementlari 1va 3 drosselli summator 2 quvvat
kuchaytirgichi 4 uchiruvchi rele 5 qolsquol bilan topshiriq bergich 6 lardan iborat
Тopshiriq bergich va olsquolchov asbobolaridan kelgan Rt va R3 signallar taqqoslash
elementi 1 ning membranalariga talsquosir etadi (manfiy kamera V musbat kamera B)
va teskari aloqa membranalarida havo bosimi hosil qilgan kuch (kamera A) bilan
muvozanatlashadi
81-rasm PR 25 proporsional rostlagichning prinsipial sxemasi
82-rasm Proporsional-integral rostlagichning prinsipial sxemasi
138
83 ndashrasm Avvaldan talsquosir rostlagichi sxemasi ndash PF-21
Тaqqoslash elementi 1 ning R1 chiqish bosim olsquotkazuvchanligi bolsquolgan
drosselli summator 2 ning rostlanuvchi drosseli orqali taqqoslash elementi 3 ning a
kamerasiga boradi xuddi shu kameraga olsquotkazuvchanligi bolsquolgan drosselli
summator 2 ning olsquozgarmas drosseli orqali Rchiq=RIV
chiqish bosimi ham keladi
Тaqqoslash elementi 3 ning chiqish bosimi quvvat kuchaytirgichi yordamida
kuchaytiriladi hamda ikkinchi taqqoslash elementi bilan manfiy teskari aloqada
bolsquoladi Sistemada hosil bolsquoladigan avtotebranishlarni yolsquoqotish maqsadida
taqqoslash elementi 3 ga ikkita teskari aloqa kiritilgan V kameraga manfiy va B
kameraga musbat Sistema muvozanati buzilgan hollarda rolsquoy beradigan
avtotebranishlar musbat teskari aloqa yolsquoliga olsquornatilgan olsquozgarmas drossel bilan
tolsquoxtatiladi Qolsquol bilan boshqarishga olsquotish maqsadida rostlagichni uzish uchun
olsquochiruvchi rele 5 dan foydalaniladi PR25 rostlagich PV101E PV101P
PV102E PV2P PV32 tipidagi ikkilamchi asboblar bilan birgalikda ishlaydi
83 Integral rostlagichlar
Integral (astatik) rostlagichlar deb rostlanayetgan parametr topshirilgan
qiymatdan chetga chiqarish rostlovchi organning rostlanuvchi parametr chetga
chiqishiga proporsional tezlikda xarakat qilishiga aytiladi Astatik rostlagichlar
ishlatilganda rostlanuvchi parmetrning muvozanat qiymati nagruzkaga boglsquoliq
emas va statik xato nolga teng bolsquoladi Agar rostlanayotgan kattalik berilgan
139
qiymatidan chetga chiqsa astatik rostlagich rostlovchi organi rostlanuvchi kattalik
qiymati topshirilgan darajaga yetguncha xarakatga keltirib turadi
Olsquozining dinamik xususiyatlari jihatidan integral rostlagichlar turglsquoun emas
shuning uchun ham ular mustaqil qurilma sifatida ishlab chiqarilmaydi
84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar
PR321 rostlagichning vazifasi PR 25 rostlagichning vazifasiga olsquoxshash U
taqqoslash elementlari I III VI droselli summator II quvvat kuchaytirgich IV
uzuvchi relelar V VII va siglsquoim VIII dan iborat (82- rasm) Bu rostlash bloki
ikkita proporsional va integral qismlardan tuzilgan Ularning kirishiga datchikdan
rostlanayotgan kattalikning pnevmatik signali Rn va ikkilamchi asbobga
olsquornatilgan topshiriq bergichdan rostlanuvchi kattalikning berilgan qiymati kelib
02 1 kgsm2
oraliqda bolsquoladi Blokning proporsional qismi glsquoalayonlanishdan
solsquong xarakatga kelib uning olsquozi esa summator I III va drosselli summator II dan
tuzilgan PR321 rostlovchi blokining integral qismi summator VI va kuchaytirish
koeffitsiyenti K=1 bolsquolgan birinchi darajali aperoidik zvenodan tuzilgan bolsquolib
pnevmatik integrallovchi zvenodan iborat Proporsional va integral qismlarning
chiqish signallari yacheyka II da qolsquoshiladi Buning uchun integrallovchi
zvenoning chiqishi yacheyka II ning I va III summatorlari kirishiga berilishi
lozim
Sozlash parametrlarining (kuchaytirish koeffitsiyenti - Kr izodrom vaqti - Тi)
olsquozaro boglsquoliq emasligi blokning muxim afzalligidir Kuchaytirish koeffitsiyenti
(Kr) drosselli summatordagi olsquozgaruvchi drosselning olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib
olsquornatiladi drossellash diapozoni DD=3000 5 chegarada olsquozgaradi bu esa
kuchaytirish koeffitsiyentining qiymati 003 20 bolsquolishiga mos keladi Izodrom
vaqti Тi aperiodik zveno tarkibiga kirgan olsquozgaruvchi drosselning
olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib olsquornatiladi va u 3 sekunddan 100 minutgacha
bolsquolishi mumkin PR321 rostlagich ham PR25 rostlagichi ishlaydigan ikkilamchi
asboblar bilan birgalikda ishlaydi
140
Maxalliy topshiriq bergich PR322 rostlagichi PR321 dan asbob kirishining
topshiriq liniyasida qolsquol bilan topshiriq bergich borligi bilan farqlanadi
PR326 va PR329 rostlagichlari kerak bolsquolgan drossellash diapozonini olsquornatish
imkonini beruvchi qayta qolsquoshgich bilan talsquominlangan Qayta qolsquoshgichning uchta
qayd qilingan xolati bor
I DD=2 50 II DD=50 200 III DD=200 800
Тi =0025 minutdan gacha olsquozgaradi PR329 rostlagichi PR326 dan maxalliy
topshiriq bergichi borligi bilan farq qiladi
Тolsquoglsquori chiziqli statik tavsifnomali PR321 va PR332 rostlagichlarida
drossellash diapozonini 2 3000 gacha sozlash mumkin
PR323 va PR333 nisbat rostlagichlari ikkita parametr nisbatini ushlab turish
maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish
uchun xizmat qiladi Rostlagichlarda nisbat zvenosi bolsquolib unga doimiy drossel
rostlovchi drossel va topshiriq bergichlar kiradi Nisbatni sozlash chegarasi 11
dan 51 gacha yoki 11 dan 101 gachaPR324 va PR334 nisbat rostlagichlari
ikkita parametr nisbatini uchinchi parametr bolsquoyicha tolsquoglsquorilash bilan ushlab turish
maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish
uchun hizmat qiladi
85 Proporsional-differinsial rostlagichlar
Agar rostlash oblsquoektida yuklanishning olsquozgarishi tez va keskin shuningdek
kechikish katta bolsquolsa izodrom rostlagichlar talab etilgan rostlash sifatini talsquominlay
olmaydi yalsquoni bu holda ularda katta dinamik halsquovo hosil bolsquoladi Rostlash
jarayonini parametrning olsquozgarish tezligiga boglsquoliq bolsquolgan qolsquoshimcha kirish
signali vositasida yaxshilash mumkin Kechikishi sezilarli bolsquolgan oblsquoektlarda
texnalogik jarayonlarni rostlash uchun PD- rostlagichlarni ishlatish maqsadga
muvofiqdir
Agar differinsial qism rostlovchi talsquosirning boshqa qismlariga qolsquoshilsa tolsquoglsquori
(avvaldan talsquosir) ayrilgan holda esa teskari avvaldan talsquosir bolsquoladi Тolsquoglsquori
avvaldan talsquosir rostlagichi PF21 rostlash zanjiriga berilgan kattalikdan
141
parametrning chetga chiqish tezligiga mos talsquosir kiritish uchun molsquoljallangan (83-
rasm)
Siqilgan xajmdagi xavoning kirish signali (rostlagich yoki datchikdan)
taqqoslash elementi IV ning V va G kameralariga boradi hamda inersion zveno
(rostlanuvchi drossel II va siglsquoim III) orqali olsquosha elementning V kamerasiga
berilayotgan talsquominlovchi xavo bosimi bilan muvozanatlashadi Chiqish kamerasi
A kuzatuvchi sistema sxemasi asosida ulangan Agar parametrning chetga chiqish
tezligi nol yoki nola yaqin bolsquolsa taqqoslash elementi IV ning chiqishida kirish
signali Rkir kuzatiladi Agar bosim olsquozgara boshlasa masalan olsquozgarmas tezlikda
ortsa u holda B kameraning oldida drossel-qarshilik II borligi tufayli V va G
kamera membranasidagi bosimlar yiglsquoindisi B va A kameraning membranalaridagi
kuchlanishdan katta bolsquoladi Natijada taqqoslash elementi IV dagi S1 soplo
berkilib A kamerada bosim keskin oshadi Chiqishda kirishdagi bosimdan
ilgarilovchi signal paydo bolsquoladi Ilgarilash kattaligi kirishda bosimning olsquozgarish
tezligi va avvaldan talsquosir drosselining qanchalik ochiqligiga boglsquolik Тaqqoslash
elementi IVdan chiqqan signal element V va quvvat kuchaytirgichi VI dan tashkil
topgan kuchaytirgichning kirishiga boradi U taqqoslash elementi
kuchaytirgichning xatosini yolsquoqotishga xizmat qiladi Uchirish relesi I avvaldan
talsquosir drosselini berkitishga molsquoljallangan Buyruq bosimi Rk=0 bolsquolganda S2
soplo yopiq bolsquolib B kameraga xavo avvaldan talsquosir drosseli orqali olsquotadi
Rostlagichni olsquochirish uchun ikkilamchi asbobdan buyruq bosimi Rk berilib bunda
S2 soplo ochiladi va kirish signali (Rkir) bevosita B kameraga keladi Bu holda
taqqoslash elementi IV ga keluvchi uchala signal olsquozaro teng chiqishdagi bosim
esa kirishdagiga teng bolsquoladi Avvaldan talsquosirni 005 10 minutgacha oraliqda
sozlash mumkin
86 Gidravlik rostlagichlar
Gidravlik rostlagichlarda suvdan olinadigan energiya xisobiga suvni
tarqatish jarayonini avtomatik rostlash va oqimni melsquoyorlashni amalga oshirish
mumkin
142
Suglsquoorish tizimlarida suv tarqatishni avtomatlashtirishda qolsquollanuvchi
zatvor avtomatlarning bir necha turi mavjud sarfni zatvor avtomatik Neyrnikraquo
tipidagi zatvor avtomatlar qilinarli tolsquoglsquori xarakatlanuvchi avtomatik zatvorlar va
boshqalar
laquoNeyrpikraquo tipidagi avtomatik zatvorlarga bir xil xolatga olsquornatilgan
gidravlik zatvor-rostlagichlar bolsquolib bu holda zatvorni xolati rostlanuvchi sathga
mos keluvchi nuqta atrofida bolsquoladi
Bu zatvorlar yordamida 3 xil usulda sathni rostlash mumkin Yuqorida blsquoef
bolsquoyicha rostlashni amalga oshiruvchi avtomat-zatvor pastki belsquof bolsquoyicha
rostlashni amalga oshiruvchi hamda aralash rostlashni amalga oshiruvchi zatvor
avtomatlarni sxemasi 84 - rasmda berilgan
Yuqorida blsquoef bolsquoyicha rostlashda bitta datchik olsquornatilgan bolsquolib
olsquornatilgan sathda zatvor bir tarafdan qarama-qarshi lekin bir biriga tang
momentlar talsquomirida yalsquoni zatvorni oglsquoirligidan hosil bolsquoluvchi moment va
qarshi yuk momenti xisobiga ikkinchi tarafdan sath datchikiga kolsquorsatiluvchi
gidrostatik bosim talsquosirida olsquoz holatida yalsquoni balans holatida bolsquoladi
Agar zatvor oldidagi sath kolsquotarilsa yoki pasaysa tenglik yolsquoqoladi va
zatvor berilgan satx olsquoz holiga qaytishi uchun zarur bolsquolgan kattalikka ochiladi
Rostlash jarayonida turli tebranishlarni yolsquoqotish maqsadida zatvorlar tarkibiga
moyli amortizatorlar kiritiladi
Pastki blsquoef bolsquoyicha sathni stabellash zatvori xam shu tartibda
xarakatlanadi lekin sath datchigi pastki blsquoef tarafidan olsquornatiladi
Aralash rostlovchi avtomat zatvor normal ish jarayonida pastki sath
bolsquoyicha rostlashni amalga oshiradi agar suv sathi yuqori blsquoef bolsquoyicha kolsquotarilib
ketsa yoki suv yetishmasligi natijasida kelsa suv kolsquorib qolishi kuzatilsa avtomatik
ravishda yuqori blsquoef bolsquoyicha rostlash amalga oshiriladi Bunday zatvorlar mahsus
kameraga joylashtirilgan ikkita sath datchigiga (membranali pukak) ega ularning
biri yuqori ikkinchisi pastki blsquoef bilan boglsquolangan Yuqori blsquoef datchigi
belgilangan sath yuqoriga kolsquotarilganda zatvorni ochadi shuningdek sath minimal
143
qiymatga erishganda uni yopadi Bir vaqtni olsquozida pastki blsquoef kamerasidagi datchik
uning belgilangan sathini ushlab turadi
84-rasm Suv sarfini avtomatik tolsquosqichi
sxemasi a) bitta tusqichli b) qushaloq
tusqichli 1- suv chiqaruvchi qisim 2-
suv tagidagi devorlar 3- qolsquoshaloq
egilgan kaziroklar 4- kolsquotaruvchi
mexanizim 5- suriluvchi tolsquosqich
85-rasm Suvni sathini
melsquoyorlovchi laquoNeyrpikraquo tipidagi
gidravlik tolsquosqichlarning sxemasi a)
yuqori bef bolsquoyicha b) pastki bef
bolsquoyicha v) aralash rostlovchi 1-
qalqovich 2- tolsquosqich 3- aylanish
olsquoqi 4- qarshi yuk
GТIlarni avtomatlashtirishda suvni sathini tekis zatvorlar yordamida pastki
blsquoef bolsquoyicha stabilovchi regulyatorning tarkibiy sxemasini kolsquorib chiqamiz (86-
rasm) Suvni berilgan sathi 1-topshiriq bergach (zadatchik) yordamida belgiladi va
2-elementda amalda mavjud sath bilan solishtiriladi
Agar belgilangan sathdan chetga chiqish mavjud bolsquolsa 2-solishtirish
elementi 3-kuchaytirish bloki (nol-organ) yordamida 5-ishga tushirgich orqali 6-
elektr yuritilgani xarakatga keltiradi Buni natijasida sath olsquozgarishi qiymati
ishorasiga kolsquora 7-zatvor tengsizlik yolsquoqotilguncha va belgilangan sath
olsquornatilguncha ochiladi yoki yopiladi
Sxemadan kolsquorinadiki yopiq zanjirli rostlash tizimi tarkibiga kanalning
olsquolchash va rostlash elementlari 8-sath datchigi va 7-zatvor orasidagi masofaga
ega bolsquolgan qismi kiradi Bu masofa bir necha un yoki yuzlab metr masofani olsquoz
ichiga olishi mumkin Shuning uchun bu holda 8-datchik oraligi bilan olsquolchangan
masofa bilan 7-zatvor oraliglsquoidagi boshlanglsquoich masofa oraliglsquoida kechikish vaqti
paydo bolsquoladi va rostlash sxemasiga proporsional-impulsli rostlovchi organ ndash 4
b
b
a
v
144
kiritilishi maqsadga muvofiqdir Bu rostlagich rostlash vaqtida kechikish vaqtini
yolsquoqotishga xizmat qiladi Bunday oraliqda rostlash jarayoni tolsquoxtatiladi va
zatvorning elektr yuritmasi olsquochiriladi Bunday rostlagich proporsional - integral
rostlagich deb yuritiladi chunki bu xolda berilgan impulslar vaqti kelishmaslik
vaqtiga proporsional ravishda olsquozgaradi
86 ndash rasm Suvni satxi pastki bef bolsquoyicha stabillovchi regulyatorning tartibiy
sxemasi
Shunday qilib bunday suv tarqatishni avtomatik boshqaruv tizimlarida
boshqaruv oblsquoekti sof kechikish vaqtiga ega bolsquolgani uchun impulsli ARSlarini
qolsquollash maqsadga muvofiqdir
87-rasm Kanaldagi suglsquoorish tizimi rostlanuvchi parametrining olsquozgarish
tavsifnomasi
Suglsquoorish kanali boshqaruv oblsquoekti sifatida sof kechikishdan tashqari
inersion kechikishga ega Shuning uchun u kechikish vaqtiga ega bolsquolgan davriy
v
a
b
145
inersion bolsquoglsquoin kolsquorinishida berilishi mumkin (Т - vaqt doimisi) Bu holda vaqti
tavsifnomalari kanalni sathini rostlash tizimi uchun 87 - rasmda keltirilgan
kolsquorinishda berilishi mumkin Agar n-kirish kattaligi noldan birgacha sakrashsimon
ravishda olsquozgarsa 2-chiqish signali ham toza kechikish vaqti bilan sakrashsimon
tarzda olsquozgaradi ( t - vaqti bilan) (87-rasm a b) Umumiy rostlash vaqti t u kirish
signalining olsquornatilgan vaqtigacha bolsquolgan kattalikni olsquoz ichiga oladi (v) t+(3hellip5)
Т bu yerda ikkinchi qolsquoshiluvchi inersion kechikish vaqti xisoblanadi
146
9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik vositalarining puxtaligi
91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga tarsquosir qiladigan
kattaliklar
Parametrlarnig kolsquozda tutilmagan nominaldan oglsquoishi va ayniqsa roslash
tarkibidagi xech bolsquolmaganda bir elementning ishdan chiqishi ARS ning nominal
ishini izidan chiqaradi kolsquopincha butun sistemani ishdan chiqaradi Elementar
parametrlarning olsquozgarish sabablari har hil Хar bir elemen malsquolum material va
malsquolum (nominal) ish sharoiti uchun hisoblanadi shuning uchun elementar
parametrlarning olinadigan qiymatlari ayrim shartlarni hisobga olmaganda aniq va
bir hil bolsquoladi Ammo elementarni tayyorlash jarayonida elementlarning xaqiqiy
parametrlari hisoblangan qiymatlardan farq qiladi bu esa parametrdagi nomoslik
sababi bolsquoladi Ayniqsa elementarlarni ishlatish vaqtida katta oglsquoishlar paydo
bolsquolish mumkin bu oglsquoishlarning qiymati shunchalik katta bolsquolishi mumkinki
normal ish nuqtai nazaridan yolsquol qolsquoyilgan chegaradan chiqadi
Masalan ARS ga kiradigan kuchaytirgichning kuchaytirishi koeffitsiyentining
kamayishi statik xatoning kattalashishiga sabab bolsquoladi va aksincha kuchaytirish
koeffitsenti ortiqcha kattalashganda turglsquounlikning yolsquoqolishiga va xatto rostlash
sifatining yomonlashuviga olib keladi
Elementlar parametrlarning sochilish sabablari texnologik va ekspluatatsion
sabablariga bolsquolinadi
Тexnologik sabablarga turli ruxsatlar tufayli kelib chiqqan chetga chiqishlar
kiradi 1) element tayyorlagan materialning xossalari tufayli bolsquolgan ruxsat
masalan olsquotkazgichning solishtirma qarshiligi yoki ferromagnit materialning
magnit kirituvchanligi malsquolum qiymatga ega bolsquola olmaydi Ular odatda
nominaldan ortiq yoki kam tomonga ruxsat bilan beriladi 2) elementar
detallarning olsquolchamlariga beriladigan ruxsat masalan mexanikaviy zvenolar
srasidagi bolsquoshliklarga beriladigan ruxsat va xokazo
Kolsquorsatilgan sabalarning talsquosirini kamaytirish uchun elementlarning
konstruksiyasida rostlash moslamalari (olsquozgaruvchan qarshiliklar siglsquoim va
147
xokazolar) bolsquolishi mumkin bular elementning parametrlarini malsquolum chegarada
olsquozgartirish va zarur qiymatni olsquornatishga imkon beradi Shunisi muximki
sistemani bunday rostlash parametrlarga bolsquolgan ruxsatlarni faqat malsquolum tashqi
sharoitlardagina qisqartira oladi
Ekspluatatsion sabablarga tashqi muxitning talsquosiri energiya manbai xolatinig
talsquosiri xizmat kolsquorsatish sifati eskirish va yoyilish kiradi
Тashqi muxit ayniqsa qishloq xolsquojalik ishlab chiqarishida elementlarni va
butun sistemani ishlatish vaqtida muxit xarorati xavoning zichligi namligi gaz
tarkibi olsquozgaradi Bularning xammasi avvalo alohida detallar va butun element
parametrlaning (olsquotkazgichlar solishtirma qarshiligining ish suyuqligi
qovushoqligining va xokazolarning) olsquozgarishiga sabab bolsquoladi
Sistemani talsquominlovchi energiya manbaining holati xam element
parametrlariga jiddiy talsquosir etadi Masalan manba kuchlanishining kolsquotarilishi
relening yoki magnit ishga tushurgichning ishga tushish vaqtini qisqartiradi
suyuqlik bosimining oshuvi esa gidravlik kuchaytirgich porshening siljish tezligini
oshiradi
Avtomatik sistemalarning elementlarini tolsquoglsquori ishlatish uchun yuqori
malakali xizmat kolsquorsatuvchi xodimlar talab etiladi
Elementlarning parametrlari ularning eskirishi va yeyilishi natijasida ham
nominaldan chetga chiqadi Detallar nisbatan sekin eskiradi va yeyiladi Elementlar
ishlatishning boshlanglsquoich davrida eskiradi shuning uchun turli vazifalarni
bajaruvchi muxim dettallar (masalan elektron lampalar) zavvodan chiqarilishidan
oldin sunlsquoiy eskirtiriladi
Хar bir elementga kafolatli ishlash muddati belgilanadi bu muddat tugagach
eskirish tezlashadi va u xaqiqiy holati qandayligidan qatlsquoy nazar almashtirilishi
lozim
148
92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini
oshirish yorsquollari
Element yoki detalning puxtaliligi deyilganda element detalning malsquolum
davr ichida (masalan profilaktik remontlararo davrda) buzilmay (radsiz) ishlash
extimolligi tushiniladi Elemetlarning va butun ARS ning puxtaligi umuman
quyidagi miqdorlar ishlamay qolsquoyish xavfi olsquortacha ish vaqti ikki rad orasidagi
olsquortacha ish vaqti radsiz ishlash extimoli bilan xarakterlanadi Rad deganda
element yoki detal parametrlarning yolsquol qolsquoyilgan chegaradan kutilmaganda chetga
chiqishi yoki ularning tolsquola ishdan chiqishi tushuniladi
Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt
intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay
ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi
Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan
rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish
nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni
nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmasdan qolib sistema normal
ishlaydi t 3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va
eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi
Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi Yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt
intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay
ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi
Yi = (ni )(N0 ndash ni)xt1 (91)
Bunda n1 ndash vaqt intervalida rad etgan detallar soni
N0 ndash detallarning dastlabki soni
N0 ndash ni ndash kolsquorib chiqilayotgan vaqt intervali boshlanganda tuzukligicha qolgan
detallar soni
Elementlar rad etish xavfliligi Yi ning vaqt t ga boglsquoliqligi 191-rasmda
ifodalangan
149
Y
t1 t2 t3
t
91-rasm Elementlar rad etish xavfliligining boglsquolanish grafigi
Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan
rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish
nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni
nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmas qolib sistema normal ishlaydi
t3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi
tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi
Хar qaysining uzilma ishlash vaqti t1 t2hellip tr bulgan R detallarning
olsquortacha buzilmay ishlash vaqti quyidigicha aniqlanadi
turt = (t1+t2+t3+tn)P (92)
Rad etishlarning xaqliyligi bilan ikkinchi davr uchun olsquortachaa buzilmay ishlash
vaqti orasida quyidigi boglsquolanishni yozish mumkin ( = const deb hisoblanadi)
Qolsquoshni ikki rad etish orasidagi olsquortacha vaqt quyidagicha aniqlanadi
turt = (t1+t2+t3+tn)n (93)
bunda t1 - birinchi rad etishgacha ishlash vaqti
t2 - birinchi va ikkinchi rad etishlar orasida ishlash vaqti
tn - n-1va n - rad etishlar orasida ishlash vaqti
n - rad etishlarning umumiy soni
150
Buzilmay ishlash extimolligi deganda sistema (detal element) belgilangan
davr ichida malsquolum rejim sharoitida ishlatilganda rad etishning sodir bolsquolmaslik
extimolligi tushuniladi
Ayrim detallarning puxtaligini ularning yuklamasi (elektrik mexanikaviy
termik yuklamasini) kamaytirish hisobiga xam takomillashgan materiallar
texnologiyadan foydalanish va tayyor buyumlarni sinchiklab nazorat qilish
hisobiga xam oshirish mumkin Bu tadbirlar yoki gabaritlarni kattalashtirish bilan
yoxud narxni ancha oshirish bilan boglsquoliq Puxtalilikni oshirishning ikkinchi yolsquoli
rezervlashdir Umumiy va ayrim rezervlash bolsquoladi
Umumiy rezervlashda har qaysi rostlagich yoki uning biror qismi xuddi
shunday rostlagich yoki uning qismi bilan rezervlanadi Rezerv rostlagichlar soni
rostlagichning vazifsiga qarab istalgancha bolsquolishi mumkin Rezerv rostlagichni
ishga tushirish uchun avtomatik qurilma bolsquolishi shart Asosiy rostlagich ishdan
chiqqanda bu qurilma avtomatik tarzda ishga tushishi lozim
Ayrim rezervlashda rostlagich elementlarining har biri yoki uning qismlari
xuddi shunday elementlar bilan mustaqil rezervlanadi
Sistemaning puxtaliligini oshirishda avtomatikaning elektr sxemalarni
takomillashtirish va soddalashtirish xam muxim axamiyat kasb etadi Bu usul keng
qolsquollaniladi chunki qurilmalarning puxtaliligini oshiradi vaznini gabaritlarini va
narxini kamaytiradi Muxim ARS larda rad etishlarning oqibatini cheklovchi
sxemalar qolsquollaniladi shuning uchun xar qanday element ishdan chiqqanda ham
avariya sodir bolsquolmaydi
151
AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI fanidan
ТESТ savollari
1 Тexnika tarixida barinchi malsquolum bolsquolgan avtomatik qurilma kim tomonidan va
qachon yaratilgan
a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y
d) Popov 1904y e) Sharl 1878y
2 Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplari kim tomonidan va qachon yaratilgan
a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y
d) Popov1904y e) Sharl1878y
3 Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish jarayoni nechta davrga bolsquolinadi
a) 1 b) 2 c) 3 d) 4 e) 5
4 Avtomatikaning funksional sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni
boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar
orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini
5 Avtomatikaning strukturaviy sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni
boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar
orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini
6 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
ТE
7 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
БК ИМ БО
БУ
W1 W2 W3
W4
152
8 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
F
HТOP H
u q
H
9 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
10 Avtomatik nazorat qilinadigan teploenergetik kolsquorsatgichlarga qanday
kattaliklar kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik
11 Avtomatik nazorat qilinadigan elektroenergetik kolsquorsatgichlarga qanday
kattaliklar kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik
12 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
WКЭ(S)=
Кk
Wбэ(S)=
Кb
Wим(S)=
КbS
Wбо(S)=
КоTоS+1
153
Kirish A
24 V V
yuklamaga
S
Olsquozgartgich
signali
chiqish 0hellip12 V
3 50 Gs
380 V
Rk
13 Avtomatikaning texnologik sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini
b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini
c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini
d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni
e) qurilmaning ketma-ketligini
14 Avtomatikaning prinsipial sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini
b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini
c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini
d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni
e) qurilmaning ketma-ketligini
15 Avtomatikaning montaj sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini
b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini
c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglanishini
d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni
e) qurilmaning ketma-ketligini
16 Avtomatik nazorat qilinadigan mexanik kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar
kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
10
9
8
7
6
5
4
3
2
20
19
18
17
16
15
14
13
12
154
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik
17 Avtomatik nazorat qilinadigan kimyoviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar
kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik
18 Avtomatik nazorat qilinadigan fizikaviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar
kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik
19 Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar nechta guruxga
bolsquolinadi
a) 2 b) 4 c) 6 d) 8 e) 10
20 Aniqliq darajasi bolsquoyicha datchiklar qanday sinflarga muvofik bolsquoladi
a) 01-02-05-07-09-11
b) 024-04-06-1-15-25-4
c) 05-12-2-3-5-7
d) 05-07-08-09-11-13
e) 03-07-11-16-18-2-3
21 Datchik deb qanday vositaga aytiladi
a) nazorat qilinayotgan kattalikni elektr signaliga aylantirib beruvchi
b) boshqarilayotgan kattalikni talab qilingan kattalikka olsquozgartiradigan
c) kirish signalini fizik tabiatini olsquozgartirmay kuchaytirib beriladigan
d) chiqish kattaligini bir xilda ushlab turadigan vosita
e) fizik xolatini olsquozgartiradigan vosita
22 Тenzodatchik qaysi pritsip asosida ishlaydi
a) deformatsiyaga boglsquoliq ravishda ichki karshiligi olsquozgarishi asosida
b) xajmning olsquozgarishi asosida
c) induktivlikning olsquozgarishi asosida
d) siglsquoimning olsquozgarishi asosida
e) isiqqlik tasirida ichki qarshiligini olsquozgarishi asosida
23 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) kolsquomir c) magnitoelastik d) siglsquoim
e) tenzometrik
155
24 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik
25 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik
26 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) elektromagnitli b) potensiometrik c) kontaktli d) sigim
e) tenzometrik
a b
g d e
v
156
27 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv monometrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim
e) tenzometrik
28 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim
e) tenzometrik
29 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) Хoll elementi c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
v g
d e
a b
157
30 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
31 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) xarorat e) tenzometrik
32 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) dilotometrik va bimetallik c) magnitoelastik d) sigim
e) tenzometrik
a b
a g b v
d
v b a
158
33 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) satx e) tenzometrik
34 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) manometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik
35 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) bosim
e) tenzometrik
36 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sarf e) tenzometrik
a b v
a b
v
g d e
159
37 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) burchak tezligi
e) tenzometrik
38 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) elektrik-tezlik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
39 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) namlik b) xarorat c) bosim d) sigim e) tenzometrik
d j
e
v
a b
160
Rk Rk
Ut
R1 R2
40 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) fotoelektrik c) magnitoelastik d) siglsquoim
e) tenzometrik
Ф
1
2
3
4
41 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) fotoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) fotorezistorli
42 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
У
161
43 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion e) pezoelektrik
44 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) termoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion
e) pezoelektrik
45 Potensiometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx sarf b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
46 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
47 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
48 Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
a b v
g
162
49 Induktiv datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tebranish b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
50 Тenzometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
51 Тermorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
52 Siglsquoim datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish kuch tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
53 Fotorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
54 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish moment tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
55 Elektron datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
56 Induksion datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) tezlanish bosim tebranish
57 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat namlik zichlik c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
58 Хoll datchiklari qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
59Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
60Monometrik xarorat datchiklari qanday prinsipda ishlaydi
a) material qarshiligi uning deformatsiyasiga boglsquoliq
b) gaz yoki suyuklik temperaturasiga boglsquoliq
c) magnit sistemasida induktivlik olsquozgarishi xolatiga boglsquoliq
d) materialning elektr qarshiligi uning temperaturasiga boglsquoliq
e) elektr olsquotkazuvchanlikga boglsquoliq
61 Bosim kattaligini olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) mexanik gidravlik siglsquoim
d) kolsquomir termorezistorli induksion
e) fotoelektrik termoelektrik fotorezistorli
163
62 Namlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kolsquomir termorezistorli induksion
d) mexanik gidravlik siglsquoim
e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik
63 Тezlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kolsquomir termorezistorli induksion
d) mexanik gidravlik siglsquoim
e) termorezistorli siglsquoim fotoelektrik
64 Тezlanishni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kolsquomir termorezistorli induksion
d) mexanik tenzometrik pelsquozoelektrik
e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik
65 Хaroratni ulchash uchun qanday turdagi datchiklar kullaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kumir termorezistorli induksion
d) mexanik gidravlik sigim
e) termorezistorli sigim termoelektrik
66 Quyidagi rasmda qanday turdagi rele kolsquorsatilgan
a) magnitoelektrik b) induksion c)ferrodinamik d) elektromagnitli e)elektron-ion
67 Quyidagi rasmda qanday sxemalar keltirilgan
a) Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar b) datchik kontaktlari ishini
yengillashtiruvchi sxemalar c) kuchaytirgich kontaktlari ishini yengillashtiruvchi
sxemalar d) mantiqiy element kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar
e) ijro mexanizlari kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar
164
68 Elektromagnitli relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
69 Magnitoelektrik relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
70 Induksion relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
71 Ferrodinamik relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
72 Elektron-ion relelari qanday prinsipda ishlaydi
a) sakrashsimon olsquozgarishlar tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
73 Rezonans relelari qanday prinsipda ishlaydi
a) elektrik tebranish tizimlarida xosil bolsquoladigan rezonans tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
165
74 Relelarning ishga tushish kolsquorsatgichi qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chiqish kuchlanishiga nisbati
75 Relelarning quyib yuborish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati
76 Relelarning kaytish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kuyib yuborish kursatgichini ishga tushish kursatgichiga nisbati
77 Relelarning ishchi parametri qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati
78 Relelarning kuchaytirish koeffitsiyenti qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati
79 Vaqt relesining ishga tushish vaqtini aniklang
a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s
80 Тez xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang
a) Т=50-150 ms c) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s
81 Urta xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang
a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s
82 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
HL
у
х
у
166
83 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
84 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
85 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
86 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
87 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
88 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
HL
у
х
у
у HL
у
х2 х1
х1
х2
HL у
у
yacute
у
х2 х1
HL
у HL
у
х2 х1
167
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―UShLAB
ТURISh
89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―MAN QILMOQ
90 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) ―IMPLIKATSIYa c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) ―ХOТIRA
e) ―MAN QILMOQ
91 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan
a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy
e) xotria va eslab kolish
y
у
х2 x1
HL
х2 х1
y1
HL
у2
у
168
92 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan
a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy
e) xotira va eslab qolish
93 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan
a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) rakam-analogli d) mayetikiy
e) xotria va eslab qolish
94 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan
a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali
kuchaytirgich e) rostlagich
a
a
b
a
v
b
b
169
96 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan
a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali
kuchaytirgich e) rostlagich
97 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral
e) gidravlik
98 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral
e) gidravlik
170
99 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi
d) integral e) gidravlik
100 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi
d) integral e) gidravlik
171
Test savollariga javoblar
Savol Javob Savol Javob Savol Javob Savol Javob
1 a 26 a 51 b 76 e
2 b 27 a 52 a 77 c
3 c 28 c 53 c 78 d
4 b 29 b 54 a 79 e
5 a 30 d 55 a 80 a
6 a 31 d 56 - 81 b
7 b 32 b 57 b 82 c
8 b 33 d 58 - 83 c
9 c 34 b 59 a 84 b
10 a 35 d 60 b 85 d
11 b 36 d 61 c 86 e
12 d 37 d 62 e 87 e
13 d 38 a 63 d 88 b
14 c 39 a 64 d 89 e
15 d 40 b 65 - 90 -
16 c 41 e 66 d 91 a
17 d 42 a 67 a 92 e
18 e 43 e 68 d 93 c
19 c 44 a 69 b 94 c
20 b 45 a 70 c 95 -
21 a 46 b 71 b 96 d
22 a 47 b 72 e 97 a
23 b 48 a 73 a 98 b
24 e 49 c 74 b 99 c
25 b 50 c 75 c 100 e
Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati
1 I Karimov Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi Olsquozbekiston sharoitida uni
betaraf etishning yolsquollari ndash Toshken Olsquoqituvchi 2009
2 Miraxmedov DA Avtomatik boshqarish nazariyasi Oliy texnika olsquoquv yurti
talabalari uchun darslik - Тoshkent Olsquoqituvchi 1993 - 285 b
3 Borodin IF Osnovi avtomatiki ndash M Kolos 1987 320 s
172
4 Borodin IF Nedilko NM Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov - M
Agropromizdat 1986 -386 s
5 Martinenko II i dr Avtomatika i avtomatizatsiya proizvodstvennix protsessov
- M Agropromizdat 1985 - 335 s
6 Borodin IF Andrev SA Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov i
sistemi avtomaticheskogo upravleniya ndash Moskva Kolos 2006 g 352 s
7 Borodin IF Тexnicheskiye sredstva avtomatiki ndash M Agropromizdat 1982
303 s
8 Kolesov LV va boshqalar Qishloq xolsquojalik agregatlari hamda ustanovkalarining
elektrik jixozlari va avtomatlashtirish - Тoshkent Olsquoqituvchi 1989
9 Boxan NI i dr Sredstva avtomatiki i telemexaniki ndash M Agropromizdat
1992
10Boxan NI Nagorskiy Avtomatizatsiya mexanizirovannix protsessov v
rasteniyevodstve -M Kolos 1982 176 s
11 Teoriya avtomaticheskogo upravleniya Pod redaksii VV Yakovleva ndash
Moskva Visshaya shkola 2005 g 567 s
12 D Frayden Sovremennie datchiki Spravochnik ndash Moskva Texnosfera 2006
g 590 s
13 Yastrebenskiy MA Nadejnost texnicheskix sredstv v ASU
texnologicheskimi protsessami ndash M Energoizdat 1982 232 s
173
M U N D A R I J A
Kirish 6
1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional
elementlari haqida umumiy tushunchalar
10
11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar haqida tushuncha 10
12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy kolsquorsatkichlari 12
13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari 16
14 Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini
avtomatlashtirish xususiyatlari
19
2-bob Avtomatika datchiklari 21
21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 21
22 Datchiklarning asosiy kolsquorsatkichlari 24
23 Rezistiv datchiklar 25
231 Potensiometrik datchiklar 25
232 Kolsquomir (kontaktli) datchiklari 27
233 Тenzometrik datchiklar 28
24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari 30
241 Induktiv va transformator datchiklari 30
242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi 33
223 Siglsquoim datchiklari va ularning qolsquollanish soxalari 35
25 Хarorat datchiklari 36
251 Suyuklik datchiklari 37
252 Dilatometrik va bimetallik va datchiklar 38
253 Manometrik datchiklar 40
254 Тermoqarshiliklar 41
26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari 43
261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari 43
262 Bosim datchiklari 47
263 Sarf datchiklar 49
264 Burchak tezligi datchiklari 50
27 Namlik datchiklari 53
271 Namlik kolsquorsatgichlari xaqida tushuncha 53
272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi va ish prinsiplari 53
28 Generator datchiklari 56
281 Induksion datchiklar 56
282 Fotoelektrik datchiklar 57
2821 Fotorezistorlar 58
2822 Fotodiodlar 59
2823 Optoelektron asboblar 60
283 Plsquoezoelektrik datchiklar 62
284 Тermoelektrik (termoparalar) datchiklar 64
3-bob Avtomatika relelari 67
174
31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 67
32 Relelarning asosiy kolsquorsatkichlari 68
33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari 69
34 Elektromagnitli relelar 70
4-bob Mantiqiy elementlar 72
41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari 72
42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar 73
43 Asosiy mantiqiy elementlar 81
431 Т-107 mantiqiy elementi 82
432 Т-101 mantiqiy elementi 82
433 Т-303 mantiqiy elementi 83
5-bob Avtomatikaning funksional elementlari 86
51 Axborotni aks etish vositalari 86
52 Тopshirish va taqqoslash elementlari 87
53 Raqam-analogli va analog-raqamli olsquozgartkichlar 91
531 Raqam-analogli olsquozgartirgichlar 91
532 Analog- raqamli olsquozgartirgichlar 93
54 Avtomatik eslab qolish uskunalari 95
55 Avtomatik xisoblash uskunalari 97
6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari 100
61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy malsquolumotlar va
ularga qolsquoyiladigan asosiy talablar
100
62 Gidravlik kuchaytirgichlar 117
63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari 119
7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari 120
71 Ijro mexanizmlari xaqida tushuncha va ularning turkumlanishi 120
72 Elektrik ijro mexanizmlari 122
73 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari 122
74 Elektromagnitli ijro mexanizmlari 126
75 Elektromagnitli muftalar 127
8-bob Avtomatika rostlagichlari 130
81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari 130
82 Proporsional rostlagichlar 131
83 Integral rostlagichlar 133
84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar 133
85 Proporsional-differensial rostlagichlar 135
86 Gidravlik rostlagichlar 136
9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik
vositalarining puxtaligi
140
91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga talsquosir qiladigan kattaliklar 141
92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish
yolsquollari
142
Avtomatikaning texnik vositalari fanidan ТESТ
savollari
145
Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati 165
175
C O N T E N T S
Introduction 6
Chapter I About general means of automation and about
their functional means
10
11 About means of automatic control value 10
12 Elements of automation and their general parameters 12
13 Automatic control schemes 16
14 General properties of automation and processing agricultural and
irrigation
19
Chapter II Automatic datchics 21
21 Main idea about datchices and their classification 21
22 Main parameters of datchics 24
23 Rezitional datchics 25
231 Potentiometer datchics 25
232 Coal datchics 27
233 Tenzometr datchics 28
24 Electromagnetic and capacity datchics 30
241 Induction and transformation datchics 30
242 Magneto elastic datchics and elements of Hull 33
243 Capacity datchics and their usage 35
25 Datchies of temperature 36
251 Datchics of liquid 37
252 Dilatometer and bimetal datchics 38
253 Manometer datchics 40
254 Termoresista 41
26 Speeds of level pressure and angle datchics 43
261 Level datchics and their principles 43
262 Pressure datchics 47
263 Expenditure datchics 49
264 Angle speed datchies 50
27 Damp datchics 53
271 Damp indexes 53
272 Classification of damp datchics and their principles 53
28 Generator datchics 56
281 Induction datchics 56
282 Photoelectric datchics 57
2821 Photo resistors 58
2822 Photodiodes 59
2823 Opto electric datchics 60
283 Pero electrical datchics 62
284 Termo electric datchics 64
Chapter III Reels of automatiration 67
176
31 Main idea about rile and their classification 67
32 General indexes of reels 68
33 Contacts of rile and their expluatation 69
34 Electromagnetic rile 70
Chapter IV logical elements 72
41 Main idea about logics 72
42 Functions of logical elements 73
43 Main logical elements 81
431 T-101 logical element 82
432 T- 107 logical element 82
433 T- 103 logical element 83
Chapter V Functional elements of automatisation 86
51 Means of visualization 86
52 Elements of compare 87
53 Numeral-analogue and analogue-numeral elements 91
531 Elements of numeral analogue 91
532 Analogue numeral elements 93
54 Automatic remember functions 95
55 Automatic 97
Chapter VI Automatic motors 100
61 Main ideas about automatic motors and their general principles 100
62 Gidravlic motors 117
63 liquid channel gidravlic motors 119
Chapter VII Role mechanisms of automatic 120
71 Main idea of role mechanisms and their varicosity 120
72 Electric role mechanisms 122
73 Modern electro role mechanisms 122
74 Electromagnetic role mechanisms 126
75 Electromagnetic drivers 127
Chapter VIII Automatic regulators 130
81 Main idea about automatic regulators 130
82 Proportional regulators 131
83 Integral regulators 133
84 Proportional integral regulators 133
85 Proportional diferensional regulators 135
86 Gidravlic regulators 136
Chapter IXAutomatic regulation systems and technical
principles
140
91 Main idea about quantity and their value 141
92 Value of elements and finding new quantities 142
Test variants about technical means of autoimmunization 145
Literature 165
177
O G L A V L YE N I YE
Vvedeniye 6
1- chast Obщiye ponyatiya o texnicheskix sredstvax
avtomatiki i funksionalnix elementax
10
11 Ponyatiya o velichinax avtomaticheskogo kontrolya 10
12 Elementi avtomatiki i ix osnovnie parametric 12
13 Sxemi avtomaticheskogo kontrolya 16
14 Osobennosti avtomatizatsii selskogo i vodnogo xozyaystva
19
2- chast Datchiki avtomatiki 21
21 Ponyatiya o datchikax i ix klassifikatsiya 21
22 Osnovnie parametri datchikovhellip 24
23 Rezistivnie datchiki 25
231 Potensiometricheskiye datchiki 25
232 Ugolnie (kontaktnie) datchiki 27
233 Тenzometricheskiye datchikihellip 28
24 Elektromagnitnie i yemkostnie datchiki 30
241 Induktivnie i transformatornie datchiki 30
242 Magnitoelasticheskiye datchiki I element Хolla 33
243 Yemkostnie datchiki i ix primeneniye v razlichnix traslyax 35
25 Datchiki temperature 36
251 Jidkostnie datchiki 37
252 Dilatometricheskiye i bimetallicheskiye datchiki 38
253 Manometricheskiye datchiki 40
254 Тermosoprotivleniya 41
26 Datchiki urovnya davleniya i uglovoy skorosti 43
261 Prinsip raboti datchikov urovnya 43
262 Datchiki avleniya 47
263 Datchiki rasxoda 49
264 Datchiki uglovoy skorosti 50
27 Datchiki vlajnosti 53
271 Ponyatiya o parametrax vlajnosti 53
272 Prinsip raboti datchikov vlajnosti i ix klassifikatsiya 53
28 Generatornie datchiki 56
281 Induksionnie datchiki 56
282 Fotoelektricheskiye datchiki 57
282 1Fotorezistori 58
2822 Fotodiodi 59
2823 Optoelektronnie pribori 60
283 Plsquoezoelektricheskiye datchiki 62
284 Тermoelektricheskiye (termopara) datchiki 64
3 ndashchast Rele avtomatiki 67
31 Ponyatiya o rele i ix klassifikatsiya 67
32 Osnovnie parametri rele 68
178
33 Ekspluatatsionnie velichini kontaktov rele 69
34 Elektromagnitnie rele 70
4- chast Logicheskiye elementi 72
41 Osnovnie ponyatiya o algebrelogiki 72
42 Funksii vipolnyayemie logicheskimi elementami 73
43 Osnovnie logicheskiye elementi 81
431 Logicheskiye elementi Т-101 82
432 Logicheskiye elementi Т-107 82
433 Logicheskiye elementi Т-303 83
5 ndash chast Funksionalnie elementi avtomatiki 86
51 Sredstva vidachi informatsii 86
52 Zadayuiye sravnivayushiye elementi 87
53 Sifrovie ndash analogovie i analogo-sifrovie preobrazovateli 91
531 Sifrovie - analogovie preobrazovateli 91
532 Analogo - sifrovie preobrazovateli 93
54 Ustroystva xraneniya informatsii 95
55 Avtomaticheskiye schetnie ustroystva 97
6 ndash chast Usiliteli avtomatiki 100
61 Svedeniya o avtomaticheskix usilitelyax i trebovaniya
predlsquoyavlyayemie k nim
100
62 Gidravlicheskiye usiliteli Zolotnikovie 117
63 Gidravlicheskiye usiliteli So struynoy trubkoy 119
7 ndash chast Ispolnitelnie elementi avtomatiki 120
71 Ponyatiya o ispolnitelnix elementax avtomatiki 120
72 Elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122
73 Slojnie elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122
74 Elektromagnitnie ispolnitelnie mexanizmi 126
75 Elektromagnitnie mufti 127
8-chast Regulyatori avtomatiki 130
81 Obshiye ponyatiya i vidi regulyatorov avtomatiki 130
82 Proporsionalnie regulyatori 131
83 Integralnie regulyatori 133
84 Proporsionalno-integralnie regulyatori 133
85 Proporsionalno-differensialnie regulyatori 135
86 Gidravlicheskiye regulyatori 136
9-chast Nadejnost texnicheskix sredstv i avtomaticheskix
sistem upravleniya
140
91 Ponyatiye nadejnosti i vliyayuщiye na nadyojnost velichini 141
92 Opredeleniye i povisheniye nadejnosti elementov 142
Тestovie voprosi po predmetu laquoТexnicheskiye sredstva
avtomatikiraquo
145
Spisok ispolzuyemoy literature 165
11
Kirish
Qishloq va suv xolsquojaligidagi kolsquoplab tarmoqlarda qolsquollanilayotgan ilglsquoor
texnologiyalar ishlab chiqarishning avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlaridan
foydalanishni talab qiladi Shuning uchun soha bolsquoyicha tayyorlanayotgan
mutaxassislar avtomatikaning texnik vositalari avtomatik nazorat avtomatik
rostlash avtomatik boshqaruv tizimlari operativ xizmat tarmoglsquoi haqida maxsus
bilimga ega bolsquolishlari zarur
Olsquozbekiston Respublikasining ―Тalsquolim tolsquoglsquorisidagi qonuni va ―Kadrlar
tayyorlash Milliy dasturi mamlakatimizda talsquolim tizimini isloh qilishning asosini
yaratib berdi Bu esa Oliy talsquolim dargohlarida sifat jihatdan yangi raqobatbardosh
milliy kadrlarni tayyorlashda negiz hisoblanadi Kolsquorsatilgan masalalarni hal
qilishda Oliy olsquoquv yurtlarining ―Eektroenergetika ―Avtomatlashtirish va
boshqarish va ―Qishloq xolsquojaligidagini еlektrlashtirish va аvtomatlashtirish
talsquolim yolsquonalishlari uchun ―Avtomatikaning texnik vositalari fani kiritilgan
Avtomatika - fan va texnikaning alohida sohasi bolsquolib bu soha avtomatik
boshqarish nazariyasi avtomatik tizimlar yaratish prinsiplari va bu tizimlarda
qolsquollaniladigan texnik vositalar bilan shuglsquoullanadi Avtomatika solsquozi grekcha
solsquozdan olingan bolsquolib olsquozi xarakatlanuvchan moslamani anglatadi Avtomatika
fan sifatida 18-asrning ikkinchi yarmida yalsquoni ip-yigiruv tikuv stanoklari va buglsquo
mashinalari kabi birinchi murakkab mashina - qurilmalarining paydo bolsquolish
davrida ishlatila boshlandi
Тexnika tarixida birinchi malsquolum bolsquolgan avtomatik qurilma Polzunov buglsquo
mashinasi (1765 y) hisoblanadi Bu mashina oddiy shamol va gidravlik
dvigatellarning olsquorniga ishlatilgan va odam ishtirokisiz suvning sathini rostlagan
Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplarini ingliz olimi F Maksvell tomonidan
1868 yilda ishlab chiqildi
Тexnikaning rivojlanishi va odamlarning oglsquoir qolsquol mexnatidan bolsquoshashiga
qaramasdan ish jarayonlari va mehnat qurollarini boshqarish kengayib va
murakkablashib bordi Ayrim holatlarda esa maxsus qolsquoshimcha elementlarsiz
12
mexanizatsiyalashgan ishlab chiqarishni boshqarish imkoniyatlari murakkablashdi
Bu esa olsquoz navbatida avtomatikaning muhimligini va uni rivojlantirish kerakligini
isbotladi
Avtomatika - mashina texnikasi rivojlanishining yuqori poglsquoonasi
hisoblanadi Bunda odamlar nafaqat jismoniy mehnatdan balki mashina
qurilmalar va ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilish va ularni boshqarishdan
holis bolsquoladilar Avtomatika mexnat unumdorligini oshirish ish sharoitlarini
yaxshilash jismoniy va aqliy mexnatni bir-biriga yaqinlashtirish kabi kolsquoplab
jarayonlar uchun hizmat qiladi
Bugungi kunda avtomatika alohida fan sifatida olsquoz yolsquonalishlariga ega Bu
fan avtomatik boshqarish tizimlarining nazariyasi va uning tuzilish tamoillari bilan
shuglsquoullanadi
Нozirgi davrda fan texnika taraqqiyoti shunday ilgari surildiki mavjud
texnika va texnologiyalar ishlab chiqarishda yangi har taraflama zamon talabiga
javob beradigan texnik vositalar bilan talsquominlash zaruriyati tuglsquoildi Хorijiy
mamalakatlardan keltirilayotgan yangi texnika va texnologiyalarni olsquozlashtirish esa
yuqori bilim va malaka talab etadi
Qishloq va suv xolsquojaligini ishlab chiqarishda avtomatik boshqarish
tizimlarini qolsquollash yuqori samaradorlikka ega chunki kolsquop bosqichli ishlab
chiqarish jarayonlarda iqtisodiy samaradorlikka erishish uchun imkon boricha
mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish vositalaridan keng foydalanish talab
qilinadi
Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish asosan sanoatdagi texnologik
jarayonlarni avtomatlashtirishdagi tajribalarga asoslanadi Shu bilan birga qishloq
va suv xolsquojaligidagi texnologik jarayonlar shu jumladan gidrotexnik inshootlari
nasos stansiyalari suvni hisobga olish kabi sohalar olsquozining shunday maxsus
xususiyatlariga egaki bu holda tanlangan texnik vositalar va elementlar malsquolum
texnologik talablarga javob berishi kerak
Qishloq va suv xolsquojaligida ish unumdorligini oshirishning asosiy yolsquollaridan
biri dexqonchilik jarayonlarini avtomatlashtirish hisoblanadi Dehqonchilik
13
sohasida mexanizatsiyalash jarayonlari yetarli darajada rivojlanish
kolsquorsatkichlariga ega bolsquolsada lekin ularni avtomatlashtirish sohasi xaligacha
oqsoqlab kelmoqda Buning asosiy sabablari birinchi navbatda dehqonchilik
jarayonlarining murakkabligi yer va suv sharoitlarining xilma-hilligidir jumladan
a) jarayonlarni xarakatlanuvchan agregatlar bajarishi tuproq va olsquosimlikni
esa qolsquozglsquoalmasligi
b) agregatning xar hil ob-havo sharoitida ishlashi
v) materialning bir jinsli bolsquolmasligi (hosildorligi namlik ifloslik hamda
kutilmagan faktorlar)
g) relefning murakkabligi (pastlik - balandlik chuqurlik)
Yuqorida aytilganlardan kolsquorinib turibdiki bolsquolajak elektromexanik
mutaxassislari oldida qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida avtomatik
boshqarish va rostlash tizimlari hamda avtomatikaning texnik vositalarini qolsquollash
kabi olsquota dolzarb masalalar turibdi
Fanning maqsadi talabalarda avtomatik boshqarish va rostlash tizimlari va
texnik vositalarni tahlil qilish hamda ularni qishloq va suv xolsquojaligi sohalarida
foydalanish bolsquoyicha nazariy va amaliy bilimlarni shakllantirishdan iborat
Avtomatikaning texnik vositalariga nazorat axborotlarini qabul qiluvchi
uzatuvchi olsquozgartiruvchi saqlaguvchi programmalashtirilgan axborot bilan
solishtiruvchi buyruq axborotini shakllantiruvchi hamda texnologik jarayonga
talsquosir kolsquorsatuvchi quyidagi uskunalar va texnik qurilmalar kiradi datchiklar
relelar kuchaytirgichlar logik (mantiqiy) elementlar rostlagichlar stabilizatorlar
ijro mexanizmlari va boshqalar Bunday texnik vositalar avtomatikada olsquolchash
olsquozgartkichlari deb ham yuritiladi
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirish jarayoni
umuman olganda uch davrga bolsquolinadi
Birinchi davr - ayrim texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish Jarayonning
ayrim parametrlari avtomatlashtirilgan agregat yaqinida olsquornatilgan yirik olsquolchamli
asboblarning kolsquorsatishiga muvofiq ravishda rostlanadi Bunda asboblarni mashina
va uskunalar yaqiniga joylashtirish deyarli qiyinchiliklar tuglsquodirmaydi
14
Avtomatlashtirishning bu davrida shkalasi yaxshi kolsquorsatadigan yirik olsquolchamli
asboblar ishlatiladi Bunda bir korpusga olsquolchash asbobi rostlagich va topshirgich
joylashtiriladi
Ikkinchi davr - ayrim jarayonlarning kompleks avtomatlashtrish Bunda
rostlash alohida shchitga olsquornatilgan asboblar bolsquoyicha olib boriladi Yirik
olsquolchamli asboblardan foydalanish bu shchitni bir necha metrga cholsquozilib ketishiga
olib keladi va shchitni nazorat qilish qiyinlashadi Avtomatlashtirishning bu
davrida shchitdagi asboblarni hajmini kichiklashtirish zarurati paydo bolsquoladi Bu
masalani hal qilish uchun kichik olsquolchamli ikkilamchi asboblar ishlatiladi
Uchinchi davr - tolsquoliq avtomatlashtirish davri Bu davrning xarakterli
xususiyati shundaki barcha jarayonlar yagona dispetcherlik punktiga
markazlashtiriladi Shu bilan birga mitti ikkilamchi asboblarni ishlatish extiyoji
paydo bolsquoladi Doimiy nazoratni talab qilmaydigan olsquolchash va rostlash asboblari
(yirik gabaritli) shchitdan tashqariga olsquornatiladi
15
1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional
elementlari xaqida umumiy tushunchalar
11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar xaqida tushuncha
Нozirgi davrda xalq xolsquojaligi sohalarini avtomatlashtirish jarayonlarida 3000
dan ortiq fizik kattaliklar va texnologik kolsquorsatkichlarni nazorat qilish kerak
bolsquoladi Qishloq xolsquojaligini avtomatlashtirishda barcha nazorat qilinadigan
kattaliklar va kolsquorsatkichlar asosan besh guruxga bolsquolinadi teploenergetik
kolsquorsatkichlar elektroenergetik kolsquorsatkichlar mexanik kolsquorsatkichlar kimyoviy
tarkibi va fizikaviy tuzilishi
Тeploenergetik kolsquorsatkichlarga xarorat bosim satx va sarf kabi kattaliklar
elektroenergetik kolsquorsatkichlarga olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok va kuchlanish
aktiv reaktiv va tolsquola quvvat quvvat koeffitsiyenti chastota izolatsiya qarshilig
mexanik kolsquorsatkichlar burchak tezlanish deformatsiya kuch aylanish
momentlari detallar soni materiallar qattiqligi tebranish massa kimyoviy
kolsquorsatkichlar konsentratsiya kimyoviy tuzilishi va tarkibi va fizikaviy kattaliklar
namlik elektr olsquotkazuvchanlik zichlik yumshoqlik yoritilganlik va kabilar
kiradi
Nazorat qilinadigan kattaliklar bilan olsquozgartirgichlar va signallarning
strukturaviy boglsquolanish sxemasi 11- rasmda keltirilgan
Bajariladigan vazifalariga qarab avtomatlashtirishni quyidagilarga ajratish
mumkin avtomatik nazorat avtomatik ximoya avtomatik boshqarish
avtomatik rostlash
Avtomatik nazorat olsquoz navbatida avtomatik signalizatsiya avtomatik
olsquolchash avtomatik saralash va avtomatik axborotni yiglsquoishga ajratiladi
Avtomatik signalizatsiya xizmatchilarni texnologik jarayon kolsquorsatkichlari
chegaraviy kolsquorsatkichlarga yaqinlashganlik haqida axborot beradi Avtomatik
olsquolchash texnologik jarayonni asosiy kolsquorsatkichlarini maxsus asboblarga uzatib
berishga xizmat qiladi Avtomatik saralash maxsulotni oglsquoirlik olsquolchamlari rangi
16
va boshqa fiziko-mexanikaviy xususiyatlariga qarab ajratishga xizmat qiladi
Avtomatik axborotni yiglsquoish texnologik jarayon olsquotishi maxsulotni sifati soni va
boshqa kolsquorsatkichlari xaqida malsquolumot yiglsquoishda xizmat qiladi
Avtomatik ximoya normal va xalokat xolatlarida qolsquollaniladi Bu holda
himoya vositalari jarayonni tolsquoxtatib yoki avtomatik ravishda ushbu xolatlarni
chetlashtirishga xizmat qiladi
Тeploenergetik
kolsquorsatkichlar
Тabiiy chiqish
signali
Olsquolchash olsquozgartirkichlar
11- rasm Olsquolchash olsquozgartirgichlarining strukturaviy
boglsquolanish sxemasi
Mexanik korsquorsatkichlar
Кimyoviy korsquorsatkichlar
Fizik korsquorsatkichlar
Теploenergetik korsquorsatkichlar
Elektronika korsquorsatkichlar
Birla
mch
i
orsquoz
ga
rtg
ich
lar
Оra
liq
orsquoz
ga
rtg
ich
lar
Takomillashgan chiqish signali
Pn
evm
atik
ele
ktr
ik
Diskretli chiqish signali
17
12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy
korsquorsatkichlari
Avtomatika elementi deb olsquolchanayotgan fizik kattalikni birlamchi
olsquozgartiruvchi moslamaga aytiladi Avtomatika elementlari tolsquort xil strukturaviy
belgilanish sxemalaridan iborat bolsquoladi (11- jadval)
a) oddiy bir martali (birlamchi) tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish
b) ketma-ketli tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish
v) differensial sxemali
g) kompensatsion sxemali
Oddiy olsquolchash olsquozgartirgichlari (a) bir dona elementdan tashkil topgan
bolsquoladi Ketma-ketli olsquozgartgichlarda esa (b) oldindagi olsquozgartirgichning kirish
kolsquorsatgichi keyindagi olsquozgartgichning chiqishi hisoblanadi Odatda birlamchi
olsquozgartirgich sezgirlik elementi (SE) ohirgi (keyingi) olsquozgartirgich esa chiqish
elementi deb yuritiladi Olsquozgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali
olsquozgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bolsquolgan sharoitda qolsquollaniladi
Differensial sxemali olsquolchash olsquozgartirgichlari nazorat qilinayotgan
kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bolsquolganda qolsquollaniladi
Kompensatsion sxemali olsquozgartirgichlar usuli esa yuqori aniqlik bilan
ishlashi universalligi hamda olsquozgartirish koeffitsiyentining tashqi talsquosirlarga
deyarli boglsquolik emasligi bilan ajralib turadi
Avtomatika elementlari tizimning eng asosiy qismi bolsquolib quyidagi
funksiyalardan birini bajaradi
- nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni qulay kolsquorinishdagi signalga
olsquozgartirish (birlamchi olsquozgartgich - datchiklar)
- bir energiya kolsquorinishidagi signalni boshqa energiya kolsquorinishdagi signalga
olsquozgartirish (elektromexanik termoelektrik pnevmoelektrik fotoelektrik va
xakozo olsquozgartgichlari)
18
- signal tabiatini olsquozgartirmasdan uning kattaliklarini olsquozgartirish
(kuchaytirgichlar)
- signalning kolsquorinishini olsquozgartirish (analog-raqam raqam analog
olsquozgartkichlari)
- signalning formasini olsquozgartirish (taqqoslash vositalari)
- mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar)
- signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar)
- signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari)
- programmali signallarni hosil qilish (programmali elementlar)
- bevosita jarayonga talsquosir qiluvchi vositalar (ijrochi elementlar)
Avtomatika elementlarining funksiyalari xar hil bolsquolganiga qaramay
ularning parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi
- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari
- uzatish koeffitsiyenti (sezgirlik kuchaytirish va stabilizatsiya
koeffitsiyentlari)
- xatolik (nostabillik)
- sezgirlik chegarasi
Хar bir avtomatika elementi uchun turglsquounlashgan rejimda kirish Х va
chiqish signallari U orasida u=f(x) boglsquoliqlik mavjud Ushbu boglsquoliqlik
elementning statik tavsifnomasi deyiladi
Kolsquorinish bolsquoyicha (12-rasm) avtomatika elementlarining statik
tavsifnomalari uch guruxga ajratiladi a) chiziqli b) uzluksiz nochiziqli v)
nochiziq uzlukli
Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turglsquounlashmagan yalsquoni Х va U
qiymatlari vaqt davomida olsquozgarilayotgan payti dinamik rejim deyiladi Chiqish
qiymatining vaqt davomida olsquozgarishi esa dinamik tavsifnomasi deyiladi
19
11-jadval
Avtomatika elementlarining strukturaviy belgilanish sxemalari
Strukturaviy belgilanish sxemalari
Olsquozgartirish
koeffitsiyenti
Chetga chiqish
1
Х У Х Z У
К = К1
δ=δі
2
Х У Yn-1 Уn N
К=П Ki
i=1
n
δ=sumδ1
i=1
3
То
δ1 Y
δ2
K=K1+K2
δ=δ1k1(k1+k2)
+δ2(k1+k2)
4
То
х Yпр Y
δ1
δ2
К=К1(1+К1К2)
δ=δ1(1+К1+К
1К2)-
δ2[1+1(К1+К1)
]
Izox x - olsquolchanayotgan (kirish) kolsquorsatkichi u - olsquolchash
olsquozgartirgichining chiqish signali z- qolsquoshimcha energiya manbaisi
Avtomatika elementlari malsquolum inersionlikka ega yalsquoni chiqish signali
kirish signaliga nisbatan kechikishi bilan olsquozgariladi Elementlarning bu
xususiyatlari avtomatik tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi
Хar bir elementning umumiy va asosiy xarakteristikasi uning olsquozgartirish
koeffitsiyenti yalsquoni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bolsquolgan
nisbatiga teng Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat olsquozgartirishlarni
bajaradi Miqdor olsquozgartirishlar kuchaytirish stabillash va boshqa
koeffitsiyentlarni nazarda tutadi Sifat olsquozgartirishda bir fizikaviy kattalik
К1 К1
К1 Кi
К1
К2
К1
К2
20
ikkinchisiga olsquotadi Bu holda olsquozgartirish koeffitsiyenti element sezgirligi
deyiladi
U U U
Х Х1 Х Х
a) b) v)
12- rasm Avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari
a) - chiziqli Ks= Kg= const b) - uzluksiz nochiziqli Ks Kg const v)- nochiziq
uzlukli Ks Kq const F
Avtomatika elementining yana bir muhim tavsifnomasi ndash element (kirish
kattaligi olsquozgarishiga boglsquolik bolsquolmagan) chiqish kattaligining olsquozgarishidan hosil
bolsquolgan olsquozgartirish xatosidir Bu xatoga sabab atrof-muhit xaroratining
talsquominlash kuchlanishining olsquozgarishi va kabilar bolsquolishi mumkin Element
xarakteristikalarining olsquozgarishi natijasida paydo bolsquoladigan hato nostabillik deb
ataladi
Balsquozi elementlarning chiqish va kirish kattaliklari olsquortasida kolsquop qiymatli
boglsquolanish mavjud Bunga quruq ishqalanish gisterezis va boshqalar sabab bolsquolishi
mumkin Bunda kattalikning xar bir kirish qiymatiga uning bir necha chiqish
qiymatlari mos keladi Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa bilan boglsquoliq
Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada
olsquozgartirish qobiliyatiga ega bolsquolgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi
Avtomatika elementlari mustahkamlik bilan xam xarakterlanadi Elementlarning
sanoat ekspluatatsiyasida olsquoz parametrlarini yolsquol qolsquoyiladigan chegarada saqlash
qobiliyatiga mustahkamlik deb ataladi Mustahkamlik elementni loyihalash
21
vaqtida hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan solsquong ekspluatatsiya jarayonida
sinaladi
13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari
Avtomatik tizimlar elementlar va moslamalarning montaj sozlash rostlash
ekspluatatsiya qilish kabi ish jarayonlarni bajarish maqsadida avtomatik
sxemalardan foydalinadi Avtomatika sxemalari asosiy hujjat hisoblanadi va ular
funksional strukturaviy prinsipial va montaj sxemalariga bolsquolinadi
Funksional sxemalar moslamalarni elementlarni vositalarni olsquozaro
boglsquolanishlarini va xarakatlanishlarini ifodalaydi Elementlar sxemada
tolsquortburchak shaklida belgilinadi ularning orasidagi aloqalar esa strelkali chiziqlar
bilan belgilanadi Strelkaning yolsquonalishi signalning olsquotishini kolsquorsatadi (13 -
rasm)
ТE
13- rasm Avtomatikaning funksional sxemasi
ТE - topshirish elementi BK-boshqarish va qabul qilish elementi IM - ijro
mexanizmi BО-boshqarish овекti BU - birlamchi olsquozgartirgich
Strukturaviy sxema avtomatik tizimni tashkiliy qismlarining olsquozaro
boglsquolanishlarini kolsquorsatib ularning dinamik xususiyatlarini tavsiflaydi
Strukturaviy sxemalar funksional va prinsipial sxemalar asosida ishlanadi
Strukturaviy sxemada aniq vosita rostlagich element kolsquorsatilmasdan balki
olsquotayotgan fizikaviy jarayonning matematik modeli kolsquorsatiladi Strukturaviy
BK IM ВО
BU
22
sxemada elementlar tolsquortburchak shaklida ifodalanadi va ularning ichida
elementning matematik modeli yoziladi (14- rasm)
ТE
14 - rasm Avtomatikaning strukturaviy sxemasi
Avtomatik rostlash tizimining keyingi tahlili elementlarning dinamik
xarakteristikalarini aniqlash va tizimning strukturaviy sxemasini yaratishdan
iborat bolsquoladi Bu tizimning strukturaviy sxemasi 15 - rasmda keltirilgan
F
HТOP H
u q
H
15 - rasm Хaydov chuqurligini avtomatik rostlashning strukturaviy
sxemasi
Prinsipial sxemalar elementlarning olsquozaro elektrik ulanishlarni ifodalaydi
Ushbu sxemada avtomatika elementlari davlat standartlariga binoan belgilanadi
Prinsipial sxemadagi shartli belgilar butun mosmlamani tizimning ish prinsipini
tushunishga yordam beradi (16- rasm)
W1 W2 W3
W4
WКЭ(S)=
КК
Wбэ(S)=
Кб
Wим(S)=
КбS
Wбо(S)=
КоTоS+1
23
16- rasm Avtomatikaning prinsipial sxemasi
Montaj sxemalar moslamalar orasidagi tashqi ulanishlarni yoki moslama
ichidagi elementlarni olsquozaro ulanishlarni ifodalaydi Ushbu sxemalar montaj
ishlarini bajarayotganda ishchi chizmalar sifatida qolsquollanadi (17- rasm)
Kirish A
24 V V
yuklamaga
S
Olsquozgartgich
signali
chiqish 0hellip12
V
3 50 Gs
380 V
Rk
17- rasm Avtomatikaning montaj sxemasi
10
9
8
7
6
5
4
3
2
20
19
18
17
16
15
14
13
12
24
14 Qishlok va suv xorsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini
avtomatlashtirish xususiyatlari
Qishloq va suv xolsquojaligidagi ishlab chiqarish jarayonlari murakkab axborot
almashinuvi va jarayonlariga ega bolsquolib ular turli kolsquorinishlarda berilishi mumkin
Bu esa shu sohada qolsquollanuvchi mashina va uskunalarning maxsus ish rejimlariga
mos tushmay qolishi oqim liniyalardagi ishlab chiqarish jarayonlarini tolsquoxtab
qolishi suv xolsquojalik mashinalarining ish rejimlari bir-biriga mos tushmay qolishiga
olib kelishi mumkin
Qishloq va suv xolsquojaligining yana bir muhim xususiyatlardan biri ulardagi
texnika va qurilmalarning katta maydonlarda joylashgani va talsquomirlash bazasidan
uzoqligi uskunalarning kichik quvvatga ega ekanligi ish jarayonining
mavsumiyligi hisoblanadi Jarayonlar xar kuni malsquolum sikl bolsquoyicha qaytarilishiga
qaramay mashinalarning umumiy ish soatlari nisbatan kam hisoblanadi Demak
bu sohada qolsquollanuvchi avtomatlashtirish vositalari turli kolsquorinishlarga ega bolsquolib
nisbatan arzon tuzilishi jihatidan sodda ishlatishga qulay va ishonchli bolsquolishi
kerak Bunday sharoitda avtomatlashtirish vositalari aniq va ishonchli ishlashi
lozim chunki bunday jarayonni tabiatan tolsquoxtatib uzib qolsquoyib bolsquolmaydi Misol
uchun gidromelioratsiya tizimlarida avtomatlashtirish vositalari tabiiy sharoit
olsquozgarishiga qaramay sutka davomida texnologik operatsiyalarning davomiyligini
talsquominlab berishi zarur
Qishloq va suv xolsquojaligida tashqi tasodifiy talsquosirlar turli kolsquorinishlarda
olsquozgarishi bilan xarakterlanadi Qishloq va suv xolsquojaligi avtomatikasidagi kolsquopgina
oblsquoektlar texnologik maydoni yoki katta hajmda vaqt kolsquorsatkichlariga ega Misol
uchun nasos agregatlarida oblsquoekt bolsquoyicha kattaliklarni nazorat qilish va
boshqarish kerak bolsquoladi (suv sathi bosim ish unumdorligi xajmi va h k)
Bunday oblsquoektlar uchun avtomatlashtirish tizimlarida birlamchi
olsquozgartkichlar ijrochi mexanizmlarning optimal miqdoriga ega bolsquolib
boshqariluvchi kolsquorsatkichlarning qiymatini belgilangan aniqlikda va ishonchli
ravishda saqlash katta ahamiyatga ega
25
Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollanuvchi qurilma va uskunalarning
kolsquopchiligiga xos bolsquolgan xususiyatlardan biri ularning tashqi muhit bilan boglsquoliq
holda ochiq havoda ishlashidir namlik va haroratni keng maydonda olsquozgarishi
turli aralashmalar chang qum agressiv gazlar hamda sezilarli tebranishlarning
mavjudligi Qishloq va suv xolsquojaligida sanoatdan farqli ravishda yuqoridagi
talablardan kelib chiqib avtomatlashtirish vositalari tashqi talsquosirlarga chidamli
parametrlarini keng diapazonda olsquozgaruvchi qilib ishlanishi zarur
Bu esa loyihalashtirilayotgan oblsquoektdagi texnik vositalarning ishdan
chiqishini kamaytirish yuqori aniqlikda ishlashini talsquominlash imkoniyatini beradi
Kolsquorsatilgan xususiyatlar eng avval tashqi muhit bilan boglsquoliq sharoitda ishlovchi
mashinalarda olsquornatilgan birlamchi olsquozgartkichlar ijro mexanizmlari nazorat
asboblari va boshqa texnik vositalarga talsquosir etadi Qolgan avtomatlashtirish
vositalarini alohida xonalar yoki tashqi muxitga chidamli bolsquolgan maxsus
shkaflarda olsquornatish mumkin
26
2-bob Avtomatika datchiklari
21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi
Хar xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ularning kolsquorsatkichlari
xaqida malsquolumot olish zarur hisoblanadi Bu maqsadda birlamchi olsquozgartirgichlar
(yoki datchiklar) keng qolsquollaniladi Datchik deb nazorat qilinayotgan yoki
rostlanayotgan kattalikni kerakli yoki avtomatika tizimining keyingi elementlarida
qolsquollash uchun qulay qiymatga olsquozgartiradigan vositaga aytiladi
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar
asosan olti guruxga bolsquolinadi mexanik elektromexanik issiqlik
elektrokimyoviy optik va elektron - ion
Mexanik olsquozgartirgichlar mexanik kirish kolsquorsatkichlarni (bosim kuch
tezlik sarf va xk) mexanik chiqish kolsquorsatkichlarga ( aylanish chastotasi bosim
va xk) olsquozgartirib berish bilan xarakterlanadi Bunday olsquozgartirgichlarning
sezgirlik elementi sifatida elastik elementlar (membrana prujini balka kabilar)
poplavoklar krilchatkalar va drosselli qurilmalar ishlatiladi
Elektromexanik birlamchi olsquozgartirgichlar (yoki elektrik datchiklar) kirish
mexanik kolsquorsatkichlarni (bosim kuch sarf kabilar) chiqish elektrik
kolsquorsatkichlarga (kuchlanish tok qarshilik induktivlik va kabilar) olsquozgartirib
berish uchun xizmat qiladi Elektromexanik olsquozgartirgichlar parametrik va
generator olsquozgartirgichlarga (yoki datchiklarga) bolsquolinadi
Parametrik datchiklarda chiqish kolsquorsatkichini elektr zanjir kattaliklari
(qarshilik induktivlik olsquozaro induktivlik elektr siglsquoimi va kabilar) tashkil topadi
Bunday turdagi datchiklarda elektr toki va kuchlanishi sifatida chiqish signalini
olish uchun ularni maxsus elektr sxemalariga (kolsquoprikli differensialli) ulash hamda
allohida energiya manbasiga ega bolsquolishi kerak
Generator datchiklarida bevosita sezgir elementda kirish signali Х chiqish
signali U olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga
27
bolsquoladi va chiqish signali EYUK kolsquorinishida hosil bolsquoladi Generator datchiklari
juda oddiy bolsquoladi chunki ular qolsquoshimcha energiya manbaisiz ulanadi
Aniqlik darajasi bolsquoyicha datchiklar 024 04 06 1 15 25 4 aniqlik
sinflariga muvofiq bolsquolishlari lozim Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik datchiklar
rezistivli elektromagnitli siglsquoimli va taxometrik (generatorli) kolsquorinishlarga ega
bolsquoladi (21-rasm)
21-rasm Elektrik datchiklarning turlanishi
ELEKТRIK DAТChIKLAR
Pаrаmetrik datchiklar Generator
datchiklari
Rezistiv Elektromagnitli Siglsquoim
Ind
uktiv
Tra
nsfо
rma
torli
Ma
gn
ito
еla
stik
Yu
zasi orsquoz
garu
vch
an
Ma
so
fasi o
rsquozg
aru
vch
an
Die
lektr
ik s
ing
diru
vchan
lik
Ind
uksio
n
Fo
toe
lektr
ik
Prsquoe
zo
-ele
ktr
ik
Po
tensio
me
trik
Ko
nta
ktli (k
orsquom
ir)
(кум
ир
Te
nzo
me
trik
28
21 ndash JADVAL
DAТChIKLAR VA ULAR NAZORAТ QILADIGAN
KAТТALIKLAR
Nazorat
qilinadigan
kattaliklar
DAТChIKLAR ТURLARI M
exa
nik
ELEKТRIK DAТChIKLAR P
ote
nsi
om
etri
k
Тen
zom
etri
k
Ind
uk
tiv
Тer
mo
rezi
torl
i
Sig
lsquoim
Fo
tore
zist
orl
i
Ele
ktr
on
Ind
uk
sion
Plsquoe
zoel
ektr
ik
Тer
mo
elek
tri
Хo
ll d
atch
ikla
ri
Fo
toel
ektr
ik
gid
ravli
k
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
1 Siljish + + + + - + - + - - - + + +
2 Satx + + - + - - - - - - - - - +
3 Тezlik + - - - + + - - + - - - + +
4 Тezlanish + - + - - - - - + + - - - -
5 Kuch + + + + - + + + + + - + - -
6 Bosim + - + + - + - + - + - + - +
7 Moment - + + + - + + - - - - - + +
8 Namlik - - - - + + - - - - + - - -
9 Хarorat - - - - + + - - - - + - - -
10 Sarf - + - + - - + - + - - - - +
11 Тebranish - + + + - + - - + + - + - -
29
22 Datchiklarning asosiy korsquorsatkichlari
Datchiklarning turlari kolsquop bolsquolishiga qaramay ular bir hildagi bir necha
asosiy kolsquorsatkichlarga ega
1 Statik tavsifnomasi - chiqish kattaligini kirish kattaligiga boglsquolikligi
(22-rasm) Statik tavsifnomasi chiziqli datchiklar (22-rasm a) uchun sezgirlik
koeffityenti olsquozgarmaydi
b
U
U a
U
Х Х Х
22-rasm Datchiklarning statik tavsifnomalari
Statik tavsifnomasi nochiziqli datchiklar uchun sezgirlik koeffitsiyenti xar
hil nuqtalarda (22-rasm v) xar hil bolsquoladi va bu kattatik differensial sezgirlik
deyiladi Uni aniqlash uchun quyidagi formula qolsquollanadi
Kc=dydx= ydx (21)
2 Datchikning absolyut xatoligi - datchikning chiqish signalining xaqiqiy u1 va
uning hisoblangan u2 qiymatlarning farqi yalsquoni
U = U 1- U 2 (22)
U2
3 Datchikning nisbiy xatoligi - = -------- 100 (23)
U1
30
4 Datchikning dinamik tavsifnomasi - chiqish signalining vaqt mobaynida
olsquozgarilishini kolsquorsatadi
5Datchikning dinamik tavsifnomasi chiqish signalining vaqt mobaynida
olsquozgarishini kolsquorsatadi
23 Rezistiv datchiklar
Rezistiv datchiklar chiziq va burchak xarakatlarni kuch va momentlar
tebranish va vibratsiyalar xarakat va yoruglik kabi noelektrik kattaliklarni nazorat
qilish va olsquolchash jarayonlarida qolsquollaniladi
Rezistiv datchiklar guruxiga potensiometrik korsquomir (kontaktli)
tenzometrik kabi datchiklar (fotorezistiv termorezistiv) kiradi Bunday turdagi
datchiklarning ish prinsipi nazorat qilinayotgan kattalikning talsquosirida uning aktiv
qarshiligi olsquozgarilishiga asoslangan bolsquoladi
231 Potensiometrik datchiklar
Potensiometrik datchiklarda nazorat qilinayotgan xarakat sezgir elementga
uzatilib uning qarshiligi hisobiga olsquozgaruvchan yoki olsquozgarmas kuchlanishga
aylantiriladi (23- rasm)
Potensiometrning xarakatlanuvchi kontakti nazorat qilinayotgan xarakatga
boglsquolangan bolsquolib oblsquoektning holati olsquozgarilganda uning qarshiligi ham va
ikkilamchi asbobdagi kolsquorsatgich olsquozgariladi Ikkilamchi asbob esa nazorat
qilinayotgan parametrlar birligida darajalangan Kuchlanishning tebranishlarini
talsquosirini yolsquoqotish maqsadida stabillashgan manbalardan foydalanish tavsiflanadi
31
23-rasm Potensiometrik datchiklar va ularning tavsifnomalari
Potensiometrik datchikning statik tavsifnomasini chiziqlikga yaqinlashtirish
maqsadida unga muvofiq ish rejimini (23-rasm b g) topshirishadi yoki reostatni
olsquorash usulini olsquozgartiradi
Agar chiqish tok yoki kuchlanish belgisi xarakat yolsquonalishiga muvofiqligi
kerak bolsquolsa unda olsquorta nuqtali potensiometrdan foydalanishadi (23-rasm в)
Uning tavsifnomasi rasmda keltirilgan (23- rasm g)
Burchak xarakatlarini nazorat qilish uchun halqasimon potensiometrik
datchiklar qolsquollanadi (23-rasm d) Kontaktsiz datchiklar sifatida suyuqlik
potensiometrik datchiklar qolsquollanadi (23-rasm e)
Potensiometrik datchikning tavsifnomalari va sezgirligi analitik usulda
hisoblanadi Kolsquorsatilgan sxema uchun quyidagi tenglamani tuzsa bolsquoladi
Rx X Ix Ra
------ = ---- - ----- = -------- (24)
R l Ia Rx
I= Ix+Ia Uct=I(R-Rx)+IaRa (25)
Potensiometrik datchiklar yuqori darajadagi aniqlik va tavsifnomalari
olsquozgarmas sodda kichik gabaritlari va arzonligi bilan ajralib turadi Bundan
tashqari ulardan foydalanilayotganda qolsquoshimcha kuchaytirigichlarni ishlatishni
e
a b v
g d
32
xojati yolsquoq chunki ularning chiqish quvvati ikkilamchi asboblar uchun yetarli
Lekin xarakatlanuvchi kontaktning mavjudligi ularning puxtaligini pasaytiradi
232 Korsquomir (kontaktli) datchiklari
Kolsquomir datchiklarining ish prinsipi olsquozining ichki elektr qarshiligi
keltirilgan kuchlar talsquosirida olsquozgarishiga asoslangan Bu turdagi eng sodda datchik
(24-rasm a) grafit disklardan yiglsquoilgan kolsquomir ustindan iborat Disklar orasiga esa
kontaktli shaybalar olsquornatilgan Kolsquomir ustunning qarshiligi grafit disklarning
kichik qarshiligi va disk-shayba olsquotishi asosiy qarshiliklar yiglsquoindisiga teng
Disk-shayba olsquotishning qarshiligi esa olsquoz navbatida disk va shaybalar
zichligiga yalsquoni bosish kuchiga boglsquoliq
Kolsquomir datchigining qarshiligi
a
R= Ro+ ------ (26)
F
ikkilamchi asbobdagi tok esa
Uct
Iolsquozg= ------------ (27)
Rolsquozg+R0+aF
bu yerda Rolsquozg+ Ro - kontakt qarshiligi Om
a - kontaktning olsquozgarmas koeffitsiyenti Om N
F - kuch H
R0- asbob qarshiligi Om
Kolsquomir datchikning sezgirligi (OmH)
dR
Kq= ------- = aF2 (28)
dF
33
24 - rasm Kolsquomir datchiklarning sxemalari va tavsifnomalari
Kolsquomir datchiklarining sezgirligini oshirish maqsadida kolsquopriksimon
ulanish sxemalardan foydalaniladi (24-rasm в) F kirish kuchi talsquosirida
kolsquoprik sxemasining yelkasidagi R1 qarshiligi kamayadi ikkinchi yelkadagi
R2 esa oshadi Bunday datchiklar ndash differensial datchiklar deyiladi Kolsquomir
datchiklarining afzalliklari sodda olsquolchamlari kichik arzon
Kamchiliklari qarshilikning nostabilligi gisterezis mavjudligi va
tavsifnomasi nochiziqliligi Oddiy kolsquomir datchikning statik
tavsifnomasidan kolsquorinib turibdiki (24 -rasm b) nochiziqlilik kichik
kuchlar chegarasiga tolsquoglsquori keladi Differensial datchiklarning statik
tavsifnomasi esa chiziqlilikka yaqin
233 Тenzometrik datchiklar
Тenzometrik datchiklarning ish prinsipi tenzoeffekt xodisasiga
asoslangan bolsquoladi yalsquoni elastik deformatsiya talsquosirida uning qarshiligi
olsquozgaradi Тenzodatchik malsquolum usulda olsquoralgan va ikkala tomоnidan
maxsus plenka yopishtirilgan yupqa simdan iborat Тenzodatchik
deformatsiyasi nazorat qilinayotgan detalga maxsus yelim bilan puxta
yopishtiriladi Detalning deformatsiyasi natijasida simning geometrik
olsquolchamlari olsquozgarilib qarshiligi olsquozgaradi Тenzometrik datchiklarning
tavsifnomasi chiziqli bolsquoladi va shu sababli ularning sezgirligi deyarli
olsquozgarmaydi
a b v
34
Тenzometrik datchiklarning asosiy kolsquorsatkichi tenzosezgirlik
hisoblanadi va u quyidagicha ifodalanadi
RRс
(29)
Bu yerda ΔRR - materialning deformatsiya paytida solishtirma qarshiligi
- elastiklik moduli
25-rasm Тenzometrik datchikning tuzilishi va tavsifnomasi
Тenzodatchiklarning afzalliklari ular juda sodda ixcham va arzon
Kamchiliklari kichik sezgirlik olsquolchov natijalari xaroratga boglsquoliq
Sanoatda 3 xil tenzometrik datchiklar chiqariladi simli qoglsquooz (2PKB
turida) va plyonka (2 PKB turida) asosida folgali (2FPKP turi) va yarim
olsquotkazgichli (KТD KТDM KТE turlari) Simli tenzorezistorlar uchun
nominal ish toki In = 05 A tashkil etadi
a b
35
24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari
241 Induktiv va transformator datchiklari
Elektromagnitli datchiklar sodda tuzilishi va puxtaligi bilan avtomatika
tizimlarida keng miqyosda qolsquollanib kelinmoqda Elektromagnitli datchiklar kirish
kattaligini olsquozgarishi bolsquoyicha induktiv transformator va magnitoelastik turlariga
bolsquolinadi
Induktiv va transformator datchiklarning (26 - rasm) ish prinsipi polsquolat
yakorning holati olsquozgarilganda polsquolat olsquozakli cholsquolglsquoamning induktivligi
olsquozgarishiga asoslangan
Induktiv va transformator datchiklari olsquozgaruvchan tok zanjirlarida ishlab
mikronning undan bir qismidan to bir necha santimetrgacha bolsquolgan xarakatlarni
olsquolchaydi va ularni nazorat qiladi
Oddiy induktiv datchikning sxemasi va uning statik tavsifnomasi -
rasmda kolsquorsatilgan Datchikning kirish kattaligi havo bolsquoshliglsquoi bolsquolib chiqish
kattaligi Ia ikkilamchi asbobdagi tok bolsquoladi Ia qiymati cholsquolglsquoamning induktiv
qarshiligi hamda olsquolchov asbobining aktiv qarshiligiga boglsquoliq Cholsquolglsquoamning
induktivligi ikkita havo bolsquoshliglsquoni hisobga olgan holda quyidagi tenglama
orqali ifodalanadi
L=22S10
-7 (27)
chiqishdagi tok esa Iorsquozg=UZ=U R2+( L)
2 (210)
bu yerda R=Rch+Rolsquozg - cholsquolglsquoamning va olsquolchov asbobi qarshiliklarining
yiglsquoindisi Om
L - cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi Om
- cholsquolglsquoamning olsquoramlar soni
S - magnit olsquotkazgichning kesim yuzasi m2
- xavo bolsquoshliglsquoi m
36
Datchikning sezgirligi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi
Kd=dIorsquozgd =U 1072
2S (211)
Differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish
signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi
Тransformator datchiklarda (26- rasm) kirish signali plunjer yoki
yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi
bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini
bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi
olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan
I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish
yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi
Тransformator datchikning sxemasi 26d ndash rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda
kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi
asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda
EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi
yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan
cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib
ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok
oqib olsquota boshlaydi
Kolsquorib chiqilgan prinsip asosida amalda kolsquopgina olsquolchov asboblari
jumladan misol sifatida induktiv manometr shu prinsip asosida ishlaydi (27-
rasm)
Induktiv manometr sezgir element 3 unga biriktirilgan yakor 6 va polsquolat
olsquozakli cholsquolglsquoamdan iborat Olsquolchanayotgan bosim quvurcha 1 orqali bolsquoshliq 2
ga kelib membrana 3 ni bukadi natijada olsquozak 6 cholsquolglsquoam olsquozagi 4 ga qarab
xarakatlanadi Demak cholsquolglsquoamning induktivligi olsquolchanayotgan bosimga
proporsional olsquozgariladi Chiqish signali esa 8 klemmalardan 5 olinadi Bunday
datchikarning statik tavsifnomasi kichik qismda chiziqli bolsquolganligi tufayli ular
qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida juda kam qolsquollaniladi Bunday
kamchiliklar differensial datchiklarda bartaraf qilingan Bundan tashqari
37
differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish
signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi
Тransformator datchiklarda (26 b - rasm) kirish signali plunjer yoki
yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi
bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini
bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi
olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan
I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish
yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi
Тransformator datchikning sxemasi 27 d - rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda
kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi
asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda
EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi
yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan
cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib
ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok
oqib olsquota boshlaydi
38
26- rasm Induktiv va transformator datchiklarining sxemalari va ularning
tavsifnomalari
27-rasm Induktiv manometrning sxemasi
242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi
Magnitoelastik datchiklarning ish prinsipi ferromagnit materiallarni yoki
mehanik kuchlar talsquosirida magnit singdiruvchanligi olsquozgarishiga asoslangan
a b
v g
d e
39
Ushbu datchiklar har hil kolsquorinishdagi olsquozaklar va ularga olsquoralgan bitta yoki bir
necha cholsquolglsquoamlardan iborat (28-rasm) F kuchi talsquosirida bir vaqtning olsquozida
olsquozakning geometrik olsquolchamlari hamda magnit singdiruvchanligi olsquozgariladi
28- rasm Magnitoelastikli datchikning sxemasi va tavsifnomasi
28 b-rasmda kolsquorsatilganidek magnitoelastik datchiklarning statik
tavsifnomalari katta qismda nochiziqli Shuning uchun ular ish diapazonining 15-
20 ishlatiladi Bundan tashqari cholsquolglsquoamning toki haroratga boglsquoliq va temir -
nikel eritmalardagi qoldiq deformatsiyaga ega
Хoll elementi yoki Хoll datchigi magnit maydonga joylashtirilgan tolsquort
chiqish klemmalariga ega bolsquolgan yarim olsquotkazgich plastinadan iborat (29 -
rasm)
29- rasm Хoll elementining sxemasi
Хoll elementining ish prinsipi quyidagicha Ikkita chiqish klemmalariga tok
uzatiladi Magnit maydon olsquozgarishi bilan elektronlar xarakat yolsquonalishini
a b
40
olsquozgartirib qolgan ikkita chiqishda kuchlanishni hosil qiladi Shunday qilib kirish
kattaligi bolsquolib mexanik talsquosirda hosil bolsquoladigan magnit maydoni olsquozgarilishi
chiqish kattaligi kuchlanishining olsquozgartirilishi bolsquoladi
Chiqishdagi kuchlanish
Ux=kIBh (212)
bu yerda K - Хoll koeffitsiyenti har hil yarim olsquotkazgich materiallar
uchun K= 10-2
hellip 9x10-9
m3A s
h - plastina qalinligi m
B - magnit induksiyasi Tl
I - plastinaga uzatilgan tok A
Ushbu datchikalar kirish va chiqish qarshiliklari katta diapazoni
ixchamligi yuqori darajadagi vibroturglsquounlik va uzoq muddatli hizmat davri
tufayli keng qolsquollanadi
41
243 Sigrsquoim datchiklari va ularning qorsquollanish sohalari
Siglsquoim datchiklarida xilma-xil kirish kattaliklarni (chiziqli va burchak
xarakatlarni mexanik kuchlanish satx va kabilar) siglsquoim olsquozgarilishiga
aylantiriladi Amalda siglsquoim datchiklari kondensatorlardan yasaladi Olsquolchaydigan
kattaliklariga qarab siglsquoim datchiklari (210-rasm) yuzasi olsquozgaruvchan oraliq
masofasi olsquozgaruvchan va dielektrik singdiruvchanligi olsquozgaruvchan turlariga
bolsquolinadi
210- rasm Siglsquoim datchiklarining turlari
Тekis kondensatorning siglsquoimi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi
C= 0 S (213)
bu yerda 0=885 10-12
Fm - vakuumning dielektrik singdiruvchanligi -
kondensatorning plastinalararo muhitining dielektrik singdiruvchanligi S -
plastinalarning yuzasi - plastinalararo masofa
Oraliq masofasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 a-rasm) 01001 mkm
aniqliqda chiziqli xarakatlarni yuzasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 б-rasm)
chiziqli va burchak xarakatlarni nazoratida va dielektrik singdiruvchanligi
olsquozgaruvchan (210 в - rasm) namlik sath kimyoviy tarkib kabi kattaliklarni
olsquolchashda qolsquollaniladi Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida
siglsquoim datchiklari kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan
prinsip asosida siglsquoim manometrlari ishlaydi
a b
42
Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida siglsquoim datchiklari
kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan prinsip asosida siglsquoim
manometrlari ishlaydi (211-rasm)
Olsquolchanayotgan bosim asbobga quvur 1 orqali uzatilib membrana 2 orqali
qabul qilinadi Membrana olsquoz navbatida plastina 3 bilan kondensatorni hosil
qiladi Kondensator sxemaga klemma 4 lar yordamida ulanadi Bosim talsquosirida
membrana egilib plastinaga yaqinlashadi va kondensatorning siglsquoimini
olsquozgartiradi Shunday qilib kondensator siglsquoimi olsquolchanayotgan bosimga
proporsionaldir
211-rasm Siglsquoim manometrining sxemasi
Siglsquoim datchiklarining afzalliklari soddaligi ixchamligi arzonligi va kichik
inersionligi Kamchiliklari chiqish signalining quvvati pastligi olsquolchov natijalari
atrof muhit kolsquorsatkichlariga boglsquoliqligi ulaydigan simlar va qurilma metall
qismlarning siglsquoimlari turlicha talsquosir qilib detallarning olsquozaro joylashishiga
boglsquoliq
25 Хarorat datchiklari
Хarorat barcha texnalogik jarayonlarning muxim kolsquorsatkichlaridan biridir
Qishloq va suv xolsquojaligida kolsquopgina texnologik jarayonlar ular olsquotayotgan sharoit
xaroratiga boglsquoliq Jism suyuqlik yoki gazning xarorati nazorat qilayotgan
43
muxitning yoki u bilan issiqlik kontaktida bolsquolgan mahsus elementning xaroratini
olsquolchab aniqlanadi
Amalda xarorat datchiklarining sezgir elementlari sifatida issiqlik tasirida
olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini keng diapazonda olsquozgartirib boshqa
kattaliklar (namlik muxitning tarkibi xavo bosimi talsquosirida xususiyatlarini
olsquozgartirmaydigan materiallardan foydalaniladi Хarorat datchiklarining sezgir
elementlari issiqliqga kengayish koeffensenti maksimal kolsquorsatkichiga ega bolsquolishi
kerak
Ishlash prinsipi jihatdan xarorat datchiklari suyuqlik bimetallik va
dilatometrik datchiklariga hamda termoparalar va termorezistorlarga bolsquolinadi
251 Suyuqlik datchiklari
Suyuqlik datchiklari -2000S dan +750
0 C gacha oraliglsquoidagi xaroratni
olsquolchashda ishlatiladi Shisha termometrlarning ishlatish usuli sodda aniqligi
yetarli darajada yuqori va arzon bolsquolganligi sababli sanoatda keng tarqalgan
Suyuqlikli termometrlarning ishlash prinsipi termometr suyuqligining xajmi
xarorat kolsquotarilishi yoki pasayishi tufayli olsquozgarilishiga asoslangan Shishali
termometrning suyuqligi sifatida simob toluol etil spirti efir va boshqalar
ishlatiladi Suyuqlikli datchiklarning kirish signali xarorat olsquozgarilishi t bolsquolib
chiqish signali kapilyardagi ustunning balandligi bolsquoladi
ΔH=ΔVS (214)
bu yerda ΔV=V(B-3ΔQ) - suyuqlik xajmining olsquozgarilishi
S- kapilyarning kesim yuzasi
B- suyuqlikning issiqlikka kengayish koeffitsiyenti
V- suyuqlikning boshlanglsquoich hajmi
I- kapilyar materialining issiqlikga kengayish koeffitsiyenti
Suyuqlik termometrlariga qolsquoshimcha elementlar kiritish natijasida ular
avtomatika tizimlarida qolsquollanish imkoniyatiga ega bolsquoladilar (212-rasm)
44
Тakomillashtirish natijasida suyuqlikli datchiklarning chiqishida xarorat
olsquozgarilishi bilan aktiv induktiv siglsquoim qarshiliklari yoki nurlar intensivligi
olsquozgartiriladi
212-rasm Suyuqlik datchiklarining turlari
a ndash kontaktli b ndash aktiv qarshilikli v ndash induktiv qarshilikli g ndash sigim
qashilikli d ndash nurlar intensivligi
252 Dilatometrik va bimetallik datchiklar
Dilatometrik va bimetallik datchiklarning ishlash prinsipi xarorat
olsquozgarishidagi qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishiga asoslangan Хarorat
olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolgan qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishi
quyidagicha ifodalanadi
Lt=L0(1+Bt) (215)
bu yerda Lt ― xaroratdagi qattiq jismning uzunligi
L0 ― shu jismning 00S dagi uzunligi
B ―chiziqli kengayishning olsquortacha koeffitsiyenti (00S
dan t0S gacha bolsquolgan xaroratlar intervalida)
213-rasmda dilatometrik termometrning tuzilish sxemasi tasvirlangan
Dilatometrik termometrda (213 a-rasm) sezgir element sifatida chiziqli
kengayishning katta xarorat koeffitsiyentiga ega bolsquolgan materialdan (jez va mis)
d a b
v g
45
tayyorlangan quvurcha qolsquollanilgan Korpusga kavsharlangan quvurcha ichida
olsquozak joylashgan Olsquozak chiziqli kengayish koeffitsiyenti kichik bolsquolgan
materialdan (masalan invar) ishlangan Olsquolchanayotgan muxitning xarorati
kolsquotarilishi bilan birga quvurcha uzayadi Bu hol olsquozakning uzayishiga olib keladi
Shunda prujina shaynning bolsquosh tomonini pastga tushiradi olsquoz navbatida u tortqi
va tishli sektor orqali strelkani uning olsquoqi atrofida aylantiradi Strelka esa shkalada
olsquolchanayotgan xarorat qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan xolatda kontaktlarni
ulaydi
Dilatometrik termometrlar suyuliqlar xaroratini olsquolchashda ham xaroratni
malsquolum darajada avtomatik ravishda saqlash uchun va signalizatsiyada
qolsquollaniladi Dilatometrik termometrlar 15 va 25 aniqlik klassida chiqariladi
ularning yuqori olsquolchash chegarasi 5000S gacha bolsquoladi 150
0S dan oshmagan
xaroratlar uchun quvurchalar jezdan olsquozaklar esa invardan ishlanadi undan
yuqori xaroratlar uchun quvurchalar zanglamas polsquolatdan olsquozaklar esa kvarsdan
ishlanadi
213-rasm Dilatometrik va bimetallik datchiklarning sxemalari
Afzalliklari ishonchlilik va sezgirlik kolsquorsatkichlari yuqori
Kamchiliklari asbob olsquolchamlarining katta xajmligi xaroratning bir
nuqtada emas xajmda olsquolchanishi issiqlik inersiyasining kattaligi kolsquorsatkichlarni
masofaga uzatish imkoniyati yolsquoqligi kabilar
Bimetalli termometrlarning sezgir elementi ikki kavsharlangan plastinkadan
tayyorlangan prujinadan iborat Bu plastinkalarning issiqlikdan kengayish xarorat
a b v
46
koeffitsiyenti turlicha bolsquolgan metallardan tayyorlanadi Хaroratning olsquozgarishi
plastinkalarning uzayishiga olib keladi Plastinkalar bir-biriga nisbatan siljiy
olmaganligi sababli prujina issiqlikdan kengayish xarorat koeffitsiyenti kam
bolsquolgan plastinka tomon oglsquoadi Plastinkalar uzayishining xarorat koeffitsiyenti
farqi qancha katta bolsquolsa prujinaning xarorat olsquozgarishidagi oglsquoishi shuncha kolsquop
bolsquoladi
213-rasmda yassi plastinkali bimetalli termometrning tuzilish sxemasi
kolsquorsatilgan Хarorat olsquozgarishi bilan bimetall prujina pastga egiladi Тortqi
strelkani olsquoq atrofida aylantiradi Strelka shkalada olsquolchanayetgan xarorat
qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan kolsquorsatkichda kontaktlarning holatini
olsquozgartiradi Sezgir elementlar sifatida yoysimon yoki vintsimon spirallar
qolsquollaniladi Bimetalli termometrlar bilan xaroratni olsquolchash chegarasi -1500S
dan 700 0S gacha xatosi - 115
Bu turdagi termometrlar xaroratni malsquolum darajada avtomatik saqlash va
signalizatsiya uchun qolsquollaniladi
Bimetalli termometrlarning kamchiliklari ―charchash hollari
(daradalanishining olsquozgarishi hatto metallarning ajralishi) issiqlik inersiyasining
kattaligi maxalliy sanoq
253 Manometrik datchiklar
Sezgir elementining turiga qarab manometrik datchiklarni quyidagilarga
ajratiladi manometrik silfonli va membranali (214-rasm)
214 - rasm Manometrik datchiklarning turlari
a b v
47
a - membranali b - silfonli v - manometrik
Manometrik termometrlar texnikaviy asbob bolsquolib termotizmning ish
moddasi jihatidan gazli suyuqlikli va kondensasion turlariga ajratiladi Bu
asboblar -1500S dan 600
0S gacha bolsquolgan suyuliq va gazsimon muhitlar
xaroratini olsquolchash uchun qolsquollaniladi Maxsus tolsquoldirgichli termometrlar esa
1000S dan 1000
0S gacha bolsquolgan xaroratlarga molsquoljallangan
Asbobning tizimi (termobalon kapilyar siglsquoimlari ish moddasi) asosan
gaz (gazli asboblarda) va suyuqlik (suyuqli asboblarda) bilan boshlanglsquoich
bosimda tolsquoldiriladi Тermobalon isishi bilan ishchi moddaning bosimi oshadi
Buning natijasida asboblardagi membranalar silfonlar manometrik quvurchalar
xarakatlanishi boshlanadi Sezgir elementlar xolati olsquozgarilishi natijasida ularga
ulangan strelkalar xolatini olsquozgartirib kontaktlarni ishga tushiradi Ushbu
datchiklarning olsquolchash chegaralari ishchi moddaning qaynash va qotish
xaroratlari bilan cheklanadi
Gazli manometrik termodatchiklarning olsquoziga hos kamchiliklaridan biri
issiqlik inersiyasining kattaligidir Buning sababi termobalon devorlari bilan uni
tolsquoldirgan gaz olsquortasidagi issiqlik almashish koeffitsiyentining kichikligi va
gazning olsquotkazish qobiliyatining pastligi
254 Тermoqarshiliklar
Тermoqarshiliklar xaroratni qarshilik termometrlari bilan olsquolchash xarorat
olsquozgarishi bilan olsquotkazgichlar qarshiligining olsquozgarish xususiyatiga asoslangan
Demak olsquotkazgich yoki yarim olsquotkazgichning omik qarshiligi uning xarorati
funksiyasidan iborat yalsquoni R=f(t) Bu funksiyaning kolsquorinishi termometr qarshiligi
materialining xossalariga boglsquoliq Kolsquopchilik toza metallarning elektr qarshiliklari
xarorat kolsquotarilishi bilan ortadi metall oksidlar (yarim olsquotkazkichlar) ning
qarshiligi esa kamayadi Qarshilik termometrini tayerlashda quyidagi talablarga
javob beruvchi toza metallar qolsquollaniladi
48
1 Metall olsquolchanayotgan muxitda oksidlanmasligi va uning ximiyaviy tarkibi
olsquozgarmasligi kerak
2 Metallning xarorat qarshilik koeffitsiyenti yetarli darajada katta va
stabillashgan bolsquolishi lozim
3 Qarshilik xarorat olsquozgarishi bilan tolsquoglsquori yoki ravon egri chiziqli keskin
chetlanishlar va gisterezis xolatlarisiz olsquozgarishi kerak
4 Solishtirma elektr qarshilik deyarli katta bolsquolishi kerak Malsquolum xaroratlar
intervalida yuqoridagi talablarga platina mis nikel temir volfram kabi metallar
javob beradi
Qarshilik termometrining issiqlik sezgir elementi diametri 005007 mm ga
teng platina simdan (ТSP) yoki diametri 01mm ga teng toza mis elektrolit simdan
(ТSM) ishlanadi Sanoat ishlab chiqaradigan platinali qarshilik termometrlari -200
0S dan + 650
0S gacha bolsquolgan xaroratlarni olsquolchashga molsquoljallangan Platina sim
(55-rasm) chetlari tishli slyuda plastinaga induksiyasiz (biflar) olsquoraladi Plastinaga
olsquoralgan platina sim uning izolyatsiyasi va mexanikaviy mustaxkamligini
talsquominlash uchun ikki tarafidan slyuda qoplagichlar bilan berkitiladi Uchala
slyuda detal (platina va koplagichlar) kumush lenta bilan paket hosil qilgan
Misli qarshilik termometrlarini sanoatda -50 0
S dan + 180 0
S gacha
xaroratlarni olsquolchash uchun chiqariladi Standart misli qarshilik termometrining
emal simi bir necha qavat qilib silindr shaklidagi plastmassa sterjenga olsquoraladi
Sim lak bilan qoplangan
215-rasm Тermoqarshilikning sezgirlik elementi
49
26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari
261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari
Qishloq va suv xolsquojaligida suyuqliq va maxsulotlar satxini aniqlash
maqsadida qalqovichli (polsquokakli yoki paplavkali) gidrostatik va elektrodli satx
datchiklari qolsquollaniladi
Qalqovichli datchiklar suyuqlik satxi olsquozgarishini qabul qiladigan
qalqovichdan va chiqish elektr signaliga olsquozgartiradigan elementdan tashkil topgan
bolsquoladi Olsquozgartirgichlar sifatida aktiv yoki induktiv datchiklar ishlatiladi 216 a -
rasmda potensiometrik olsquozgartirgichli qalqovichli satx datchigining sxemasi
kolsquorsatilgan Yengil qalqovichli (1) bilan potensiometrik datchikning (3)
boglsquolanishi blok (4) orqali olsquotkazilgan tros (2) yordamida amalga oshiriladi
Qalqovichning oglsquoirligi yuk (5) bilan moslashtirib boriladi Suyuqlik satxining xar
qanday olsquozgarishi satx olsquolchov birligiga moslangan ikkilamchi olsquolchov asbobidagi
(UA) kuchlanish olsquozgarishiga proporsional ravishda talsquosir qiladi Qalqovichli satx
datchiklari suyuqlik satxining katta katta miqdorda olsquozgarishlarini olsquolchash uchun
xizmat qiladi Ularning asosiy kamchiligi qalqovichning xarakatlanib turishidir
Gidrostatik datchiklarda suyuqlik satxini nazorat qilish maxsus silindrik
idishdagi suyuqlikning gidrostatik oglsquoirligi olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi (216
b-rasm) Suyuliq bosimi satxini (h) proporsional bolsquolib membranani (1) egilishga
talsquosir qiladi va maxsus kolsquomir ustun (2) yordamida elektr signalga olsquozgartiriladiBu
signalni satx birligiga mos ravishda olsquolchov asbobi (P) yordamida olsquolchab boriladi
Qalqovichli (poplovikli) va gidrostatik datchiklar suyuqlikning satxi bolsquoyicha
emas aslida uning massasi bolsquoyicha olsquolchaydi shuning uchun haroratning va
suyuqlik tarkibining olsquozgarishi natijasida olsquolchov xatoliklari kelib chiqadi
Elektrodli datchiklar suyuqlik ichiga tushiriladigan bir va bir necha
elektrodlardan tashkil topgan bolsquoladi Bunday turdagi datchiklarda suyuqlik
satxining olsquozgarishi natijasida elektrodlar orasidagi muxitning aktiv va siglsquoim
50
olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Suyuqlik muxitining aktiv olsquotkazuvchanligi
olsquozgarishiga asoslangan elektrodli satx datchigining sxemasi 216 v-rasmda
keltirilgan
a) b) v)
216-rasm Qalqovichli (a) gidrostatik (b) va elektrodli (v) satx datchiklari
Sochiluvchan maxsulotlarni shu jumladan don maxsulotlarining satxini
nazorat qilish suyuqlik satxini nazorat qilishga nisbatan anchagina
murakkabrokdir chunki bu maxsulotlar anchagina elektr qarshiligiga ega hamda
ular don bunkeri tolsquolishi bilan gorizontal tekislik hosil qilmaydi Bundan tashqari
bunkerlarni don bilan tolsquolishida datchiklarning sezgirlik elementlari shikastlanishi
mumkin
Don satxini elektrodli datchik yordamida nazorat qilishning prinsipial
sxemasi 217 b-rasmda keltirilgan Bunday datchikning ishlash pritsipi
quyidagicha elektrodlararo oraliqning (E) don bilan tulishi natijasida elektrodlar
orasidagi olsquotkazuvchanlik oshadi natijada gazorazryadli lampa (YeL) yonadi va
releni (R) ishga tushiradi hamda don uzatish liniyasiga signalni uzatadi Sxemaga
R3 va R2 rezistorlardan tashkil topgan kuchlanish taqsimlagichi orqali 220 V
olsquozgaruvchan kuchlanish beriladi Bunday datchiklar namligi 13 foizdan yuqori
bolsquolgan donlar uchun qolsquollaniladi
51
217-rasm Elektrodli satx datchigining prinsipial sxemasi
laquoRUSraquo sath orsquolchagichi elektr olsquotkazuvchan va elektr
olsquotkazmaydigan suyuqliklarning sathini uzluksiz ravishda uzoq masofadan
olsquolchash va uni chiqishda olsquozgarmas tok signali kolsquorinishiga keltirish uchun
molsquoljallangan
Bu asbob agressiv va portlash hususiyatiga ega bolsquolgan suyuqliklar
muhitida ham ishlashi mumkin laquoRUSraquo sath olsquolchagichi gidromelioratsiya
oblsquoektlarida texnologik jarayonlarni nazorat qilish va boshqarish
shuningdek ochiq kanallarda sath olsquolchash datchigi sifatida ham qolsquollaniladi
laquoRUSraquo sath olsquolchagichi melioratsiya sohasida keng qolsquollanilayotgan
datchiklardan hisoblanadi chunki bu asbob yordamida olingan chiqish
signali olsquozgarmas tok signaliga aylantirilib uni uzoq masofaga uzatish
imkonini beradi Olingan tok signali statsionar olsquozgartkich orqali chastotaviy
yoki kodlashtirilgan signalga aylantirilib telemexanik sistema orqali
dispecher punktiga uzatilishi mumkin Ye-832 olsquozgartkichi shunday
elementlardan biri hisoblanib u olsquozgarmas tok signalini chastotaga aylantirib
beradi Ushbu olsquozgartkich bilan laboratoriya ishini bajarayotganda tanishish
mumkin Sath olsquolchagich tarkibiga birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) va uzatuvchi
olsquolchov olsquozgartgichi (OlsquoOlsquo) kiradi
laquoRUSraquo qurilmasining tarkibiy tuzilish sxemasi 218 - rasmda kolsquorsatilgan
Birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) quyidagi elementlardan tashkil topgan
52
siglsquoimli sezgir element I (yuqori karroziyaga qarshi xususiyatga ega bolsquolgan
fotoplastik izolyatsiyali PNFD nikelli olsquotkazgich) siglsquoimli generator -
olsquozgartkich 3 kalibrli siglsquoimlar batareyasi 2 va olsquozgarmas tok kolsquoprik
sxemasi (4) dan tashkil topgan elektron blok
Sezgir elementning olsquolchash uchun ajratilgan qismigacha bolsquolgan
siglsquoim quyidagicha aniqlanadi
Sn=Son+khH (216)
bu yerda SON - olsquolchov qismining boshlanglsquoich siglsquoimi
K ndash proporsionallik koeffitsiyenti (sezgir elementning konstruksiyasi va
tekshirilayotgan muhit bilan xarakterlanadi)
h ndash sathning olsquozgarayotgan qiymati
H ndash olsquolchov diapazon
Birlamchi olsquozgartkich tekshirilayotgan suyuqlik sathini olsquozgarishini
elektr siglsquoimga (S) aylantirib solsquongra yana bu signalni olsquozgarmas tokli
kuchlanishga olsquozgartirib berish uchun xizmat qiladi
Uzatuvchi olsquolchov olsquozgartkichi (OlsquoOlsquo) olsquozgarmas tok kuchaytirgichi 5 va
chiqish signalini bir melsquoyorga keltiruvchi kuchaytirgich 6 dan tashkil topgan
Bu olsquozgartkichning vazifasi
h-sath olsquolchagichning barcha qismlarini stabil olsquozgarmas kuchlanish bilan
talsquominlash
H-qayta boglsquolanish signalini hosil qilish
- bir hil qiymatga ega bolsquolgan olsquozgarmas tokning chiqish signalini hosil
qilish
Sxemadagi qayta boglsquolanish chiqishdagi tok signalining
olsquolchanayotgan suyuqlikning sathiga nisbatan chiziqli boglsquolanishini hosil
qiladi Chiqish signalini bir mеlsquoyorga keltiruvchi 6 kuchaytirgichdan olingan
signal suyuqlik sathining h holatiga tolsquoglsquori proporsional bolsquolib sath
kolsquorsatkichi hisoblanadi
53
218-rasm laquoRUSraquo sath olsquolchagichining tarkibiy sxemasi
262 Bosim datchiklari
Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan bosim datchiklarining turlari kolsquop
bolsquolib ular suyuqlik va gazlar bosimini olsquolchash uchun xizmat qiladi Kolsquopchilik
bosim datchiklarining ish prinsiplari bosim kuchini mexanik kuchlarga aylantirib
berish prinsipiga asoslangan bolsquoladi Bunday datchiklarning qabul qiluvchi
elementlari olsquolchanayotgan bosim talsquosirida bolsquoladi Yuqori bosimlarni olsquolchashda
bosim talsquosirida olsquotkazgichning elektr qarshiligi olsquozgarishi xodisasiga asoslangan
datchiklar qolsquollaniladi Gazlarning kichik bosimlarini nazorat qiladigan
datchiklarda esa ularning issiqlik olsquotkazuvchanligi yumshoqligi ionlanish darajasi
kabilar xisobga olinadi
Qishloq va suv xolsquojaligida mexanik qabul qilish elementiga ega bolsquolgan
suyuqlikli porshenli membranali hamda silfonli datchiklar qolsquollanilib kelinmoqda
Suyuqlikli bosim datchiklarining U-shaklli (219 a-rasm) qolsquonglsquoiroqchali
(219b-rasm) gidrostatik (219v-rasm) membranali (219 g-rasm) silfonli (219
d-rasm) manometrik trubkali (219 ye-rasm) turlari mavjud
U-shaklli suyuqlik datchiklarida bosimlar farqi F = F1 ndash F2 suyuqlik ustuni
oglsquoirligi bilan muvozanatlashadi
∆F = ήh (217)
Bu yerda ή- suyuqlikning solishtirma oglsquoirligi
54
Qolsquonglsquoiroqchali tizimlarda bosimlar farqi ∆F = F1 ndash F2 qolsquonglsquoiroqchani
aralashuvini hosil qiladi va natijada F1 bosimni aniqlash imkoniyati tuglsquoiladi
Gidostatik tizimlarda xalqali tarozili kameraning burilish burchagi bosimlar
farqi ∆F = F1 ndash F2 ga proporsional bolsquoladi
219-rasm Suyuqlikli bosim datchiklarining turlari
a) ndash U-shaklli b) ndash qolsquongiroqchali v) ndash gidrostatik g) ndash membranali d) ndash
silfonli e) ndash manometrik trubkali
Suyuqlikli bosim datchiklari aniq va bir melsquoyorda ishlashi bilan bir qatorda
ularning ekspluatatsion noqulayliklari (kichik oraliqlarda olsquolchash sharoitlari
faqatgina vertikal holatda ishlashi katta olsquolchamlarga ega bolsquolganligi kabilar)
sababli oxirgi paytlarda ularni olsquornini takomillashgan datchiklar egallamoqda
Membranali datchiklarda (219a-rasm) elastik plastina (membrana) nazorat
qilinayotgan muxit bosimi talsquosirida bolsquoladi va kontaktli tizim bilan mustaxkam
boglsquolangan shtokka talsquosir kolsquorsatadi Bunday turdagi datchiklar sodda tuzilishi
puxtaligi olsquolchovlarni yetarlicha aniqlik bilan olsquolchashi sababli ularni qolsquollash yil
sayin kolsquopayib bormoqda
Silfonli datchiklar (219b-rasm) egiluvchan materialdan yasalgan
gofrirovanli yupqa devorli trubkadan tashkil topgan bolsquoladi Тashqi va ichki
bosimlar farqini unga talsquosir qilayotgan kuch hosil qiladi Bu kuch talsquosirida
silfonning cholsquozilishi va qisilishi hosil bolsquoladi Silfonning bolsquosh uchini siljishi
kolsquorsatkich strelkasi va xarakatlanuvchan kontaktlari orqali amalga oshiriladi
a b v
g d e
55
263 Sarf datchiklari
Sarf datchiklarini qolsquollashda turli xil fizikaviy prinsiplardan foydalaniladi
Uzluksiz oquvchan suyuqliklar va gazlarning sarfini aniqlashning eng kolsquop
tarqalgani drosselli qurilmalarda bosimning olsquozgarishi bolsquoyicha olsquolchash usuli
hisoblanadi (220-rasm) Drosselli qurilmalar sifatida diafragmalar sopla va
Venturi trubkalari qolsquollaniladi
Drossel-diafragmali suyuqlik datchiklarida (220a-rasm) unga olsquornatilgan
trubkaning 1 ikkala tomonida 2 impulsli trubkalar joylashgan bolsquoladi Rezistor R
suyuqlik bilan shuntlanadi hamda bosim va tok olsquozgarishini proporsionalligini
talsquominlaydi Ikkilamchi jihozdagi tok I u quyidagicha aniqlanadi
Iu = a (P1 ndash P2) = a P (218)
220-rasm Sarf datchiklari
a) ndash drossel-diafragmali b) ndash vertikal qanotli tezlik v) ndash spiral-qanotchali
Bosim olsquozgarishi ∆R (Nm ) va sarf Q (m s) orsidagi boglsquolanish quyidagi
tenglik bilan ifodalanadi
Q =αs S0αg20
(219)
a b
v
56
Bu yerdaSp-diafragma teshigi yuzasim2 αs ndash sarf koeffitsiyenti
α-proporsionallik koeffitsiyenti ∆P-bosim olsquozgarishi Nm2 g-erkin tushish
tezlanishims2 ή-muxitning zichligikgm
3
Sarfni olsquolchovchi tezlik datchiklari suv suyuq yoqilglsquoi gaz va boshqa
moddalarni aniqlash schyotchiklarida qolsquollanilib kelinmoqda
Vertikal qanotli tezlik datchiklarida (220b-rasm) ular orqali olsquotadigan
suyuqlik vertushkani 2 aylanishiga sababchi bolsquoladi Bunda oqim tezligiga
propotsional bolsquolgan aylanish chastotasi quyidagicha bolsquoladi
n = av = aQS (220)
bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti aylmin
v ndash suyuqlik tezligigims
Q ndash suyuqlik sarfi m3s
S ndash datchikning ishchi yuzasi m2
Spiral vertushkali datchiklar (220v-rasm) suyuqlikni katta sarflarini
aniqlashda ishlatiladi Bunday turdagi datchiklar boshqa turdagi datchiklardan
farqli olsquolaroq truboprovodlarning notekis joylarida ham ishlash qobiliyatiga ega
Spiral vertushkaning aylanish chastotasi n (ayls) sarfga Q (m s) tolsquoglsquori
proporsional va qanot qadamiga l (m) teskari proporsional bolsquoladi
n = a Q S∆l (221)
264 Burchak tezligi datchiklari
Burchak tezligi datchiklari asosan 3 guruhga bolsquolinadi mexanik gidravlik
va elektrik
Burchak tezligining mexanik markazdan qochma datchigining kinematik
sxemasi 221a-rasmda kolsquorsatilgan Bunda yuklanma 1 markazdan qochma kuch
Fs = amw r talsquosirida prujinani 2 siqadi va valning aylanishi bolsquoyicha 5 muftani 3
siljitadi Muftaning siljishi induktiv olsquozgartirkichga uzatiladi va aylanish tezligi
hisoblanadi
57
Datchikning sezgirligi quyidagicha aniqlanadi
Kd = dFsdw = 2amwr (222)
bu yerda m - aylanayotgan yuklarning massasi r - yuklarning aylanish
radiusi w ndash aylanish burchak tezligi
Mexanik markazdan qochma datchiklar katta xatoliklarga ega va tezlikni
faqatgina kichik oraliqlarda olsquolchashga molsquoljallangan bolsquoladi
Gidravlik datchiklar (221b-rasm) asosan aylanish chastotasini proporsional
ravishda suyuqlik bosimga yoki sarf olsquozgarishiga aylantirib berish uchun hizmat
qiladi Bunday turdagi datchiklar nasosdan 1 suyuqlik bosimi olsquozgarishini qabul
qiluvchi prujinali porshendan 2 hamda aylanish chastotasini ulab boradigan
shkalalardan tashkil topgan bolsquoladi Bu turdagi datchiklarning amalda qolsquollanilishi
ularning murakkab tuzilishi va olsquolchovlarni yuqori darajada emasligi sababli
anchagina chegaralangan
Хozirgi davrda elektrik datchiklarning qolsquollanilishi keskin ravishda kolsquopayib
bormoqda Bunday datchiklar odatda olsquozgarmas yoki olsquozgaruvchan tokli
mikrogeneratorlar (taxogeneratorlar) shaklida bajarilgan bolsquoladi
a) b)
221-rasm Mexanik (a) va gidravlik (b) burchak tezligi datchiklari
Ularning chiqish kuchlanishi U aylanish chastotasiga proporsional bolsquoladi
U = a w (223)
bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti
58
Datchikning sezgirligi esa quyidagicha ifodalanadi
Kd = dUdw (224)
Chastotali elektrik tezlik datchiklari aylanish tezligini chastotaga yoki tok
va kuchlanish amplitudasiga olsquozgartirib beradi
Vaqt-impulsli datchiklarida (222a-rasm) elektr olsquotkazuvchan qatlam bilan
qoplangan 2 izolyatsion barabanning 1 aylanishi natijasida chap yotka navbati
bilan elektr zanjirini qolsquoshib va ochib turadi Natijada impulslar hosil qilinadi va
ularni ikkilamchi asbob A yozib boradi Impulslar soni quyidagicha topiladi
N = a w (225)
Bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti
Datchikning sezgirligi (imp srad) esa quyidagicha ifodaladi
Kd = dNdw (226)
Vaqt-impulsli datchiklarining asosiy kamchiligi ndash ularning
kontaklarini tez ishdan chiqib turishidir
Induksion tezlik datchiklarida (222b-rasm) olsquozgarmas magnitning 2
aylanishi natijasida cholsquolglsquoamda 2 olsquozgaruvchan (impulsli) kuchlanish hosil
qilinadi va u valning aylanish tezligiga proporsional bolsquoladi
222-rasm Elektrik tezlik datchiklari
d) - vaqt -impulsli e va j) ndash induksion
d e
j
59
27 Namlik datchiklari
271 Namlik korsquorsatgichlari xaqida tushuncha
Maxsulotlar va muxit namliklari asosiy kolsquorsatgich bolsquolib ularni texnologik
jarayonlarni avtomatlashtirishda boshqarish va vaqti-vaqti bilan nazorat qilish va
olsquolchab turish kerak bolsquoladi Maxsulot tarkibidagi namligi asosan absolyut (I) va
nisbiy (U) namlik kolsquorsatgichlari bilan baholanadi
Absolyut namlik quyidagicha ifodalanadi
1000
(227)
Bu yerda M ndash maxsulotdagi namlik massasi
Mo- absolyut quruq maxsulot massasi
Namlik esa quyidagicha aniqlanadi
1000 ММ
МФ (228)
Nisbiy namlik 10м
х
а
аУ (229)
bu yerda ax ndash xaqiqiy absolyut namlik
am ndash maksimal absolyut namlik
272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi
va ish prinsiplari
Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik namlik dachiklari elektrofizikaviy va
elektroparametrik turlariga bolsquolinadi Elektrofizikaviy datchiklar radiatsion va
magnitoyaderli rezonans dachiklarini olsquoz ichiga oladi Radiatsion dachiklarning ish
prinsipi nam muxitnig infraqizil nurlarni yuqori chastotali elektromagnit
tebralishlarni - nurlar va neytron nurlanishlarni qabul qilish darajasini olsquolchashga
60
asoslangan bolsquoladi Magnitoyaderli rezonans datchiklarining ish prinsipi esa
vodorod atomlari yadrosi va namlikning radiochastotali magnit maydonini qabul
qilishi prinsipida ishlaydi
Elektroparametrik datchiklar konduktometrik dielkometrik va gigrometrik
turlarga bolsquolinadi Konduktometrik datchiklar elektrokimyoviy olsquozgartirgichlar
tarkibiga kiradi va ishlash prinsipi muxitning elektr olsquotkazuvchanligini olsquozgarishi
natijasida namlikni aniqlashga asoslangan bolsquoladi Chiqish kolsquorsatgichi bolsquolib
bunda muxit olsquotkazuvchanligi hisoblanadi
Dielkometrik datchiklar dielektrik singdiruvchanlik (E=210 - qattiq jismlar
uchun E=81-suv uchun) yoki dielektrik isrof tangens burchagi qiymatlari bolsquoyicha
namlikni aniqlanadi
Gigrometrik datchiklar elektronli olsquozgartirgichlar guruhiga mansub bolsquolib
ularning ishlash prinsipi qolsquoshimcha gigroskopik zarrachalarning mexanik yoki
elektrik xarakteriskalarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi
Qishloq xolsquojaligi ishlab chiqarishida gazlar va xavo namliklari datchiklari
keng miqyosda qolsquollaniladi Ularning quyidagi turlari mavjud gigrometrik
dilatometrik datchiklar - namlik talsquosirida chiziqli olsquolchamlari olsquozgarishiga
gigristorlar elektropsixrometrlar xarorat - muvozanatli va kondensatsion
datchiklar - qarshilik olsquozgarishiga hamda radioskopik va infraqizil datchiklar - gaz
va xavoning fizikaviy xususiyatlarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi
Хavo namligini aniqlashning psixrometrik usuli quruq va suv bilan
namlangan ikki termometrlarni qolsquollashga asoslangan bolsquoladi Bu prinsipda
namlikni nazorat tizimi datchiklari-elektropsixrometrlar ishlaydi
Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi 223-rasmda keltirilgan
Muvozanatsiz kolsquoprikning ikki yelkasiga ikkita bir hil yarimolsquotkazgichli
termorezistorlar ulangan bolsquolib ular gigroskopik keramik trubkaga joylashtiriladi
Birlamchi trubkanig bir tomoni suvga tushuriladi ikkinchi tomoni esa xavoda
turadi Yalsquoni termorezistor (Rg) quruq trubkada joylashadi va uning xarorati xavo
xaroratiga teng bolsquoladi Suv bilan namlanadigan ikkilamchi trubkadagi
termorezitorning (R n) qarshiligi namning parlanishiga boglsquolik bolsquoladi va
61
buglsquolanish jarayonida xaroratning kamayishi hisobiga uning qarshiligi nisbatan
yuqori bolsquoladi Хavo namligi qanchalik kam bolsquolsa nam trupka sirtidan suvning
parlanishi tezroq bolsquoladi Bunda Rk va Rn orasidagi farq katta bolsquoladi va
olsquozgartirgichdagi (U) chiqish signali kuchliroq bolsquoladi
Rk Rk
Ut
R1 R2
223-rasm Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi
Maxsulotlar namligini aniqlaydigan elektrik datchiklar konduktometrik
(muxitning elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgarishi) dielkometrik (dielektrik
singdiruvchanligi E olsquozgarishi) radioizotopli elektroabsorbsionli ultrotovush va
SVCh (olsquota yuqori chastotali) datchiklarga bolsquolinadi
Konduktometrik va dielkometrik datchiklar silindrik yoki tekis xavo
kondensatorlaridan yasalgan elektrodlardan yoki igolkali elektrodlardan ham
tashkil topgan bolsquoladi Maxsulot kondensatorlar orasiga joylashtirib uning namligi
aniqlanadi
У
62
28 Generator datchiklari
Generator datchiklarida bevosita sezgir elementlar kirish signali (x) chiqish
signaliga (u) olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga
bolsquoladi va chiqish signali elektr yurituvchi kuch kolsquorinishida hosil bolsquoladi Bu
turdagi datchiklar juda sodda tuzilgan bolsquoladi va qolsquoshimcha energiya manbaisiga
ega bolsquolishi shart emas
Generator datchiklari induksion fotoelektrik plsquoezoelektrik va termoelektrik
datchiklari (termoparalar) guruxiga bolsquolinadi
281 Induksion datchiklar
Induksion datchiklarning ish prinsipi elektromagnit induksiya qonuniga
asoslangan bolsquoladi yalsquoni magnit oqimi olsquozgartirilayotgan konturda EYUK ҳosil
bolsquoladi
dt
dФWE 2
(230)
Induksion datchiklar 3 hil kolsquorinishga ega 1 Cholsquolglsquoamli 2 Ferromagnit
detali xarakatlanuvchi 3 Тaxogeneratorli
Induksion datchiklar qishloq va suv xolsquojaligi sohasida keng qolsquollaniladi
Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali uzluksiz
nazorat qilish sxemasi 225-rasmda keltirilgan
Uning ishlash prinsipi quyidagicha Bunkerni (1) donni tolsquolishi va uning
oglsquoirligini olsquozgarishi natijasida prujina (2) siqiladi Magnitlanmagan polsquolat olsquozak
(3) ketma-ket ulangan cholsquolglsquoamlardan (W1 va W2 ) iborat glsquoaltak (4) ichida
xarakatlana boshlaydi Bu ikkita cholsquolglsquoamlar kolsquoprik sxemaning (5) ikki qolsquoshni
yelkasini tashkil etadi Sxemadagi kolsquoprikning bitta diagonaliga olsquolchov asbobi
ulangan ikkinchisiga esa maxsus talsquominlash blokidan olsquozgaruvchan kuchlanish
uzatiladi
63
224-rasm Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali
uzluksiz nazorat qilish sxemasi
282 Fotoelektrik datchiklar
Fotoelektrik datchiklar guruxiga kiruvchi fotodiodlar va ventilli
fotoelementlarning ish prinsipi ichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan bolsquoladi
Ichki fotoelektrik effekt uruglsquolik oqimi talsquosirida erkin elektronlar olsquozining
energetik holatini olsquozgartirib moddaning olsquozida qolishi xodisasi bilan
xarakterlanadi Bunda modda ichida kolsquocha oladigan erkin zaryadlar hosil bolsquoladi
Erkin zaryadlar modda ichida kolsquochganda fotoelektr yurituvchi kuchlarni hosil
qiladi (ichki fotoeffektli fotoelementlar shu prinsipda qurilgan) yoki elektr
olsquotkazuvchanlikni olsquozgartiradi (fotoqarshiliklar shu prinsipda qurilgan)
Ichki fotoeffektli fotoelementlar kolsquopincha ventilli fotoelementlar deb
ataladi Selenli fotoelementlar eng kolsquop tarqalgan fotoelementlar hisoblanadi
Selenli fotoelementning tuzilishi va sxemasi 225 a-rasmda uning xarakteristikasi
esa 225 b-rasmda kolsquorsatilgan
64
Ф
1
2
3
4
а) b)
225-rasm Fotoelement va uning tavsifnomasi
Element (225a-rasm) yupqa oltin qatlami 1 berkituvchi qatlam 2 selenli
qatlam 3 va polsquolat taglik 4 dan iborat Selenning oltin bilan chegarasida berkituvchi
qatlam hosil bolsquoladi bu qatlam detektorlik xususiyatiga ega bolsquolib yoruglsquolik oqimi
bilan urib chiqarilgan elektronlarning orqaga qaytishiga imkon bermaydi
Yoruglsquolik oqimi oltin qatlamidan olsquotib ventilli fotoeffekt hosil qiladi shunda
elektronlar yoritilgan qatlamdan yoritilmagan (izolyatsion berkituvchi qatlam bilan
ajratilgan) qatlamga olsquotadi
2821 Fotorezistorlar
Fotorezistor ndash yarim olsquotkazgich fotoelektrik asbob bolsquolib bunda foto
olsquotkazuvchanlik hodisasi qolsquollaniladi yalsquoni optik nurlanish talsquosirida yarim
olsquotkazgichni elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Fotorezistor tuzilishi quyidagi
rasmda kolsquorsatilgan
226 rasm Fotorezistorning tuzilishi va ulanish sxemasi
1-plyonka yoki plastik 2-dielektrik material
65
Asosiy kattaliklari
ф
IS
ф
i (231)
Qoronglsquoulik qarshiligi ndash yoritilmagan fotorezistorlarning qarshiligi qiymati
teng diapazonga ega Rk =102
109 Om
Ishchi kuchlanishi ndash ishchi kuchlanish qiymati fotorezistor olsquolchamlariga
boglsquoliq yalsquoni elektronlar orasidagi masofaga boglsquoliq ravishda 1-1000 V gacha
tanlanadi
Shuni talsquokidlash kerakki fotorezistorlarning kattaliklari tashqi muhit talsquosirida
olsquozgaradi Fotorezistorlar afzalligi yuqori sezgirligi nurlanishning infraqizil
qismida qolsquollash mumkinligi olsquolchamlari kichikligi va doimiy tok va
olsquozgaruvchan tok zanjirlarida qolsquollash mumkinligi
2822 Fotodiodlar
Fotodiod deb yarim olsquotkazgichli fotoelement asbob bolsquolib bitta elektron-
kovakli olsquotishga va ikkita chiqishga egadir Fotodiodlar ikki xil rejimda ishlashi
mumkin 1) tashqi elektr energiya manbaisiz (fotogenerator rejimida) 2) tashqi
elektr energiya manbai yordamida (fotoolsquozgartgich rejimida)
227 rasm Diodning tuzilishi
66
2823 Optoelektron asboblar
Optoelektron asbob deb elektr signalini optik signalga (nur energiyasi)
olsquozgartiruvchi bu energiyani indekatorlarga yoki fotoelektrik olsquozgartkichlarga
uzatuvchi asboblarga aytiladi
Kolsquop tarqalgan optoelektron asboblardan biri optrondir Optron nurlanish
manbasi va qabul qilgichdan tuzilgan bolsquoladi Bu ikkalasi bir korpusga
joylashtirilgan va bir biri bilan optik va elektr boglsquoliklikka ega bolsquoladi
Elektron qurilmalarni optronlar aloqa elementi funksiyasini bajaradi bunda
malsquolumot optik nurlar orqali uzatiladi Buning hisobiga galvanik boglsquolanish
bolsquolmaydi va elektron uskunalarga salbiy talsquosir etuvchi qayta boglsquolanishlar
bolsquolmaydi
228 rasm Optronni tuzilishi
1- Chiqishlar 2 - Fotoqabul qilgich 3-Korpus 4-Optik muhit 5-Svetodiod
Optronlar malsquolumot tolsquoplash va saqlash qurilmalarida registorlarda va
hisoblash texnikasi qurilmalarida qolsquollaniladi
Zamonaviy optoelektrnonlarda nur chiqaruvchi sifatida svetodiodlar foto
qabul qilgich sifatida esa fotorezistorlar fototiristorlar qolsquollaniladi
Qolsquollanilgan foto qabul qilgich turiga qarab optronlar ndash fotorezistorli
fotodiodli fototranzistorli va fototiristorlilarga bolsquolinadi
67
229- rasm Optronlarning shartli grafik belgilanishi
a) rezistorli b) diodli v) fototranzistorli g) fototiristorli
Fotoelektrik asboblarni belgilash tizimi Fotoelektron asboblar xarf-sonli
kod bilan belgilanadi - birinchi element xarflar asbob guruxini bildiradi frndash
fotorezistorlar fdndashfotodiodlar
- ikkinchi element harflar ndashasbobni tayyorlangan materialini kolsquorsatadi GO ndash
germaniy GB ndash germaniy legirlangan brom GZ ndash germaniy legirlangan
oltingugurt bilan GK ndash germaniy kremniyli birikma K-kremniy KG ndash kremniy
legirlangan geliyli RG- arsenidli galliy va xk
- uchinchi element ndash001 dan 999 gacha sonlar ishlab chiqarish nomeri
- tolsquortinchi element ndash harf yarim olsquotkazgich fotoasboblar podgruppasini
belgilaydi u-Unipolyar fotorezistor B ndash bipolyar fotorezistorlar L ndash kuchkili
fotodiodlar Svsvlvn FDGZ-001K ndash fotodiod germaniyli legirlangan
oltingugurtli ishlab chiqarilgan nomeri 001
Optoelektronik datchiklar qishloq va suv xolsquojaligida va sanoatda keng
qolsquollanilib kelinmoqda 230-rasmda yerga ishlov berish agregatini avtomatik
bajarishda olsquosimliklar qatorini nazorat qilish fatodatchikning sxemasi keltirilgan
230-rasm Yerga ishlov berish agregatini avtomatik boshqarish tizimida
olsquosimliklar qatorini fotodatchik yordamida nazorat qilish sxemasi
12-yoruglsquolik manbai 34-fotoqarshilik
56-kuchaytirgichlar 78-ijro mexanizmlari
a b v g
68
Ushbu datchik ishlov berish agregatining ikki tomonidan joylashtiriladi va
ular yoruglik manbasidan (1 2) fatoqarshilikdan (3 4) kuchaytirgichdan (5 6)
va ijro mexanizmidan (7 8) tashkil topgan Qurilmaning ishlash prinsipi
quyidagicha agregatning chetga chiqishi sodir bolsquolsa yoruglsquolik manbasi bilan (1
yoki 2) fatoqarshilik (3 yoki 4) oraliglsquoini olsquosimlik tolsquosib qoladi va bunda yoruglsquolik
nuri fotorezistorga tushmay qoladi Natijada kuchaytirgich chiqishida (5yoki6)
signal xolati olsquozgaradi va ijro mexanizmini (7 yoki 8) ishlab ketishga sabab
bolsquoladi yani ishlov berish agregati avtomatik ravishda xarakat qilishini tashkil
etadi
Bugungi kunda fotodatchiklar dalalardagi xashoratlar xarakatini va sonini
aniqlashda metroda xarakatlarni nazorat qilishda kolsquocha yorugligini boshqarish
kabi jarayonlarda qolsquollanilib kelinmoqda
283 Prsquoezoelektrik datchiklar
Prsquoezoelektrik datchiklarni (231-rasm) ishlash prinsipi balsquozi kristall
moddalarning mexanik kuch talsquosirida elektr zaryad hosil qilish qobiliyatiga
asoslangan Bu xodisa p yezoeffyekt deb ataladi
Plsquoezoeffekt kvars turmalin segnet tuzi bariy titanat va boshqa moddalar
kristallarida kuzatiladi Bu tipdagi asboblarda kolsquopincha kvars ishlatiladi
Kvarsning plsquoezo elektroeffekti +500deg S gacha bolsquolgan temperaturaga boglsquoliq
emas lekin +570deg S dan oshgan temperaturada bu effekt nolga teng bolsquolib qoladi
Pezoelektrik datchiklarning hosil qiladigan EYUK bosimga proporsional
bolsquolib quyidagi formula orqali aniqlanadi
С
FаU х0 (232)
bu yerda ndash S - datchikning umumiy siglsquoimi
Fx - mexanik bosim
a0 - proporsionallik koeffitsiyenti
69
231-rasm Pezoelektrik datchikning sxemasi
Ushbu datchikning sezgirligi
хF
Uд
К (233)
Kolsquorib chiqilgan prinsipda pezoelektrik manometrlar ishlaydi (232-
rasm)
232-rasm Pezoelektrik manometrning sxemasi
1-bosim memranasi 2 5-metall qistirmalar 3-potensial qistirma
4-izolyatsion olsquotkazgich 6-sharik
Plsquoezokvars manometrning tuzilish sxemasi 4-rasmda keltirilgan
Olsquolchanayotgan bosim membrana 1 orqali kvars plastinkalar 7 ga talsquosir qiladi Bu
plastinkalarning metall kistirma 2 ga tegib turgan ichki tomonida bir hil ishorali
zaryadlar paydo bolsquoladi Plastinkalarning ichki tomonidagi potensial qistirma 3
70
bilan ulangan va izolyatsiyalangan olsquotkazgich 4 orqali olinadi plastinkalarning
ustki tomonidagi potensial esa korpus metall qistirmalar 2 va 5 membrana 1 va
sharik 6 orqali olinadi Olsquolchanayotgan bosimga proporsional bolsquolgan potensiallar
farq plastinalardan olinib kuchaytiruvchi lampa setkasiga uzatiladi
284 Тermoelektrik datchiklar (termoparalar)
Хaroratni olsquolchashning termoelektrik usuli termoelektrik termometrning
(termoparaning) termoelektrik yurituvchi kuchi (termo eyuk) xaroratiga
boglsquolikligiga asoslangan Bu asbob -2000S dan 2500
0S gacha bolsquolgan xaroratlarni
olsquolchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy tekshirish ishlarida keng qolsquollaniladi
Тermoelektrik termometrlar yordamida xaroratni olsquolchash 1821 yilda
Zeebek tomonidan kashf etilgan termoelektrik xodisalarga asoslangan Bu
xodisalarning xaroratlarni olsquolchashda qolsquollanilishi ikki hil metall simdan iborat
zanjirda ularning kavsharlangan joyida xaroratlar farqi hisobiga hosil bolsquoladigan
EYuK effektidan iborat ТEYuK hosil bolsquolishining sababi erkin elektronlar
zichligi kamroq metallga diffuziyasi bilan izoxlanadi Shu paytda ikki xil
metallning birikish joyida paydo bolsquoladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik
kolsquorsatadi Elektronlarning diffuzion olsquotish tezligi paydo bolsquolgan elektr maydon
talsquosiridagi ularning qayta olsquotish tezligiga teng bolsquolganda xarakatli muvozanat
holati olsquornatiladi Bu muvozanatda A va V metallar orasida potensiallar ayirmasi
paydo bolsquoladi Elektronlar diffuziyasining intensivligi olsquotkazgichlar birikkan
joyning xaroratiga ham boglsquoliq bolsquolgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda
hosil bolsquolgan eyuk ham turlicha bolsquoladi
Тermoelektrik termometrlarni yaratish uchun ishlatiladigan termoelektrod
materiallar bir qator xususiyatlarga ega bolsquolishi shart chunonchi issiqqa
chidamlilik va mexanikaviy mustaxkamlik kimeviy inertlik termoelektr bir xillik
stabillik va termoelektr xarakteristikani tiklash teyukning temperaturaga
bolsquolgan (chiziqli xarakteristikasiga yaqin va bir ishorali) boglsquolanishi yuqori
sezgirlik
71
Тermoparalarning quyidagi turlari mavjud
1 Platinarodiy - platina termopara (ТPP)- neytral va oksidlanadigan muxitda
ishonchli ishlaydi ammo tiklanish atmosferasida ayniqsa metall oksidlari
termoparaga yaqin joylashgan yerda tez ishdan chiqadi Metall buglsquolari va uglerod
(ayniqsa uning oksidi) platinaga zararli talsquosir kolsquorsatadi
2 Platinarodiy (30- rodiy)- platinarodiy (6- rodiy) termopara (ТPR-306
tip) Bu termoparalarning asosiy xususiyati 18000S gacha temperaturani olsquolchash
va kichik teyuk ga ega bolsquolishdir
3 Хromel - alyumel (ТХA tip) termopara nodir bolsquolmagan metallardan
tayyorlangan termoparalar orasida eng turglsquouni hisoblanadi Musbat elektrod-
xromel (89 Ni 98 Cr 1 Fe 02 Mn) qotishmadan manfiy elektrod-almel
esa (94 Ni 2 Al 25 Mn 1 Si 05 Fe) qotishmadan iborat ТХA
termopara 1300 0S gacha bolsquolgan temperaturani olsquolchash uchun qolsquollaniladi
4 Хromel-kopel termopara (ТХK)- turli muxitlarning temperaturasini
olsquolchash uchun ishlatiladi Manfiy elektrod - kopel mis va nikel qotishmasidan
(59 Cu 44 Ni) iborat ТХK termopara 800 0
S gacha temperaturani olsquolchash
uchun ishlatiladi uning teyuk boshqa termoparalarnikiga qaraganda ancha katta
5 NK - SA qotishmalaridan tayyorlangan (ТNS tipidagi) termopara erkin
uchining temperaturasiga tuzatish kiritishni talab qilmaydi chunki 200 0
S gacha
temperaturani olsquolchaydigan termoparaning teyuk amalda nolga teng Yuqorigi
temperatura chegarasi 1000 0
S Platina gruppasidagi ТPP va ТPR termoparalari 05
yeki 1mm diametrda tayolsquorlanib chinni munchoq yoki trubka bilan
izolyatsiyalanadi ТХA ТХK va ТNS termoparalar 0732 mm diametrlik simdan
tayyorlanib sopol munchoq bilan izolyatsiya qilinadi
Mexanikaviy tayziq va olsquolchanayotgan muxit talsquosiridan saqlash uchun
termopara elektrodi himoya armaturasi ichiga olinadi
Yuqorida aytilganidek termopara bilan temperaturani olsquolchash paytida
termoparaning erkin uchlaridagi temperaturaning olsquozgarishiga qarab tuzatish
kiritiladi Sanoatda avtomatik ravishda tuzatish kiritish uchun elektr kolsquoprik
sxemalar qolsquollaniladi
72
233-rasm Тermoelektrik termometrning prinsipial sxemasi
a b
v
g
73
3-bob Avtomatika relelari
31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi
Rele deb malsquolum bir kirish signali olsquozgarganda chiqish signali sakrashsimon
olsquozgaruvchi moslamaga aytiladi Rele qishloq xolsquojalik avtomatikasida eng kolsquop
qolsquollaniladigan elementlardan biri hisoblanadi Тalsquosir qiladigan fizik kattaliklariga
qarab ular elektrik mexanik magnit issiqlik optik radioaktiv akustik va kimeviy
relelarga bolsquolinadi
Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik relelar olsquoz navbatida 9-turga bolsquolinadi (31-
rasm)
Avtomatikaning elektrik relelari
Elektromagnit Magnitoelektrik Elektrodinamik
Induksion Ferromagnit Elektron
Ion Elektroissiklik Rezonans
31-rasm Elektrik relelarning klassifikatsiyasi
Elektromagnit relelarida chulglsquoamdan olsquotayotgan tok talsquosirida magnit
maydon xosil bolsquolib yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgartiriladi
Magnitoelektrik relelarda chulglsquoam ramka kurinishida bajarilib olsquozgarmas
magnit maydonida joylashtirilgan Chulglsquoamdan tok utayotganda ramka prujinani
kuchini yengib xarakatga keladi va kontaktlarning xolatini uzgartiradi
74
Elektrodinamik rele ish prinsipi buyicha magnitoelektrik relega olsquoxshash
lekin undagi magnit maydoni maxsus uyglsquootish cholsquolglsquoami bilan hosil etiladi
Induksion relening ish prinsipi relening cholsquolglsquoami hosil qiladigan
olsquozgaruvchan magnit oqimi va xarakatlanuvchan diskda hosil bolsquoladigan tok
olsquozaro talsquosiriga asoslangan
Ferromagnit relelar magnit kattaliklari (magnit oqimi magnit maydoni
kuchlanganligi) yoki ferrodinamik materiallarining magnit tavsifnomalari
olsquozgarilishi talsquosirida ishlaydi
Elektron va ion relelari bevosita kuchlanish yoki tok kuchi natijasida hosil
bolsquoladigan sakrashsimon olsquozgarishlar talsquosirida ishlaydi
Elektroissiqlik relelari xarorat talsquosirida ishlaydi Ularning ish prinsipi
yuqorida kolsquorib chiqilgan bimetalik va bilatomitrik datchiklarning ish prinsipiga
olsquoxshash bolsquoladi
Rezonans relelari ish prinsipi elektrik tebranish tizimlarda hosil bolsquoladigan
rezonasga asoslangan
32 Relelarning asosiy korsquorsatkichlari
1 Ishga tushish kolsquorsatkichi - relelar ishga tushish paytidagi kirish
kattaligining eng kichik qiymati - Хit
2 Qolsquoyib yuborish kolsquorsatkichi-relening oldingi holatiga qaytishi uchun
zarur bolsquolgan kirish kattaligining eng katta qiymati - Хkyu
3 Qaytish koeffitsiyenti-Kk=Хkyu Хit nisbati
4 Ishchi parametri - rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish
kattaligining qiymati (nominal) rejimidagi - Хish
Zahira (zapas) koeffitsiyenti
ishga tushishi
51
тХи
Хиштиз
75
qolsquoyib yuborish 01
шХи
юХкюзк
6 Kuchaytirish koeffitsiyenti - kontaktlardagi quvvatning kirish signalidagi
quvvatga nisbati
Риш
РконтКк
Relelarning yana bir muxim parametrlaridan (32- rasm) biri - ularning ishga
tushish va qolsquoyib yuborish vaqtlari Cholsquolglsquoamga kuchlanish berilganda u shu
vaqtning olsquozida ishga tushmasdan balki bir oz vaqtdan keyin ishga tushadi Ushbu
Т it vaqt ishga tushish vaqti deb ataladi Kuchlanish cholsquolglsquoamidan ajratilganda
ham qolsquoyib yuborish malsquolum bir vaqt ichida amalga oshadi - Тk 10 Bu vaqt quyib
yuborish vaqti deyiladi Ushbu inersionlik chulglsquoamning katta induktivlik bilan
tushuntiriladi Grafikdagi 0 nuqtasi chulglsquoamni manbaga ulanishiga tolsquoglsquori keladi
Т siljish vaqti mobaynida relening xarakatlanuvchi qismlari tinch xolatda bolsquoladi
Тok esa I toki qiymatigacha olsquosadi Т=Т vaqt mobaynida relening xarakatlanuvchi
qismlari bir turglsquoun holatdan ikkinchi turglsquoun holatga olsquotishadi Shundan keyin
tok olsquozining nominal kolsquorsatkichi ndash I n gacha oshadi
Kuchlanish ajratilishi bilan relening toki Т gacha kamayadi Bu vaqtda
yakor olsquozining eski holatiga qaytadi Demak relening ajralishi Т vaqt mobaynida
amalga oshadi
Ishga tushish vaqtiga qarab relelar tez xarakatlanuvchi (Т=50-150 ms) olsquorta
xarakatlanuvchi (Т=1-50 ms) va sekin xarakatlanuvchi (Т=015-1 s) Agar Т = 1
sek bolsquolsa bunday rele vaqt relesi deyiladi
33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari
Relelarning puxtaligi va kontaktlarining kommutatsion xususiyatlari asosan
kontaktlarga boglsquolik Relelarning kontaktlari quyidagi ekspluatatsion kolsquorsatkichlar
bilan tavsiflanadi
Ruxsat etilgan chegaraviy tok ndash I re Bu kolsquorsatkich kontaktlar qizib
olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini yolsquoqotmaydigan xarorat bilan
76
aniqlanadi Ruxsat etilgan chegaraviy tokni oshirish uchun kontaktlarning
qarshiligini kamaytirib ularning sovitish yuzasini oshirish kerak
Ruxsat etilgan chegaraviy kuchlanish-U re Kontaktlar olsquortasidagi
izolyatsiyani va kontaktlararo masofada teshib olsquotish kuchlanishi bilan aniqlanadi
Ruxsat etilgan chegaraviy quvvat ndash R re Bu kolsquorsatkich kontaktlar ajralish
jarayonida turglsquoun - yoyni (dugani) hosil qilmaydigan zanjirning quvvati bilan
aniqlanadi
Kontaktlarning ish rejimini yengillashtirish maqsadida kontaktlarga (32 -
rasm a b) yoki cholsquolglsquoamga (32 - rasm v g d) shunt sifatida qolsquoshimcha
elementlar ulash maqsadga muvofiqdir
Cholsquolglsquoamning induktivligi hisobiga yiglsquoilgan magnit energiyasi
kontaktlararo masofada sarflanmasdan rezistor va kondensator yoki
cholsquolglsquoamning olsquozida sarflanadi Rezistor qarshiligi cholsquolglsquoamning aktiv
qarshiligidan 5-10 barobar katta bolsquolishi kerak Kondensatorning siglsquoimi esa S=
05 - 20 mkf
32-rasm Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar
34 Elektromagnitli relelar
Yuqorida aytilgan relelarning orasida qiishloq xolsquojaligi avtomatikasida eng
keng qolsquollaniladigani elektromagnit relelaridir Eng oddiy elektromagnit relesining
sxemasi 33 -rasmda kolsquorsatilgan
a b v g d
77
33-rasm Elektromagnitli relening sxemasi
Cholsquolglsquoamdagi 3 kuchlanish talsquosirida hosil bolsquolgan magnit maydon
xarakatlanuvchi yakorni 1 qolsquozglsquoalmas olsquozakka 2 tortadi Yakorning xarakati
natijasida kontaktlar 5 ulanadi Kuchlanish ajratilsa prujina 4 talsquosirida kontaktlar
eski holatiga qaytadi Qoldiq magnit oqimi talsquosirida yakor tez ajratish maqsadida
uzoqqa nomagnitik materialdan bajarilgan shtift qotiriladi Cholsquolglsquoamdagi tokning
kolsquorinishi bolsquoyicha elektromagnit relelar olsquozgarmas hamda olsquozgaruvchan tok
sanoat va yuqori chastotali relelarga ajratiladi Relelarning tolsquoglsquori va puxta ishi
ularning tortish va mexanik tavsifnomalari olsquozaro moslanganlikka boglsquoliq Тortma
tavsifnoma - bu cholsquolglsquoamning elektromagnit kuchlanganligi va yakor bilan olsquozak
olsquortasidagi havo oraliglsquoi oralaridagi boglsquoliqlik Mexanik tavsifnoma esa
prujinaning kuchlanganligi bilan yakorning solsquorilish oralaridagi ochiqlilik relening
ishga tushish sharti ndash uning tortish tavsifnomasi (94 b-rasm) mexanik
tavsifnomasi ustida bolsquolishi kerak Qolsquoyib yuborish sharti esa aksincha tortish
tavsifnomalari minimumdan maksimumgacha olsquozgarilayotganda har hil amper -
olsquoramlar soni uchun gepper bolalar oilasidir Relening qolsquoyib yuborishi ekyu
nuqtasida amalga oshadi Тok oshishi bilan yakor 4 nuqtasida siljiydi lekin uzoqqa
faqat 3 nuqtasida eit nuqtasida yopishadi
78
4-bob Mantiqiy elementlar
41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari
Хalq xolsquojaligining hamma tarmoqlarida mehnat unumdorligi bilan mos
ravishda avtomatlashtirish darajasining olsquosishi elektr qurilmalari sxemalarining
murakkablashuviga olib keladi Bu sxemalardagi asosiy qurilma rele hisoblanadi
U qoidaga binoan elektr signallarining kolsquopayishi kuchayishi va bloklash uchun
xizmat qiladi Relelar ishining ishonchligi esa yuqori emas Relening
qolsquozglsquoaluvchan elementlari deyiladi tebranishdan vintli birikmalarning mexanik
mustaxkamligi buziladi kontaktlar kuyadi va xokazo Shuningdek tashqi omillar
yalsquoni xaroratning kolsquotarilishi chang agressiv muhit talsquosiri metall narsalarning
oksidlanishiga elektr ulanishning buzilishiga olib keladi Bundan tashqari rele juda
hajmdor qurilma U ishlayotganda shovqin va tebranishlar tarqatadi Ular katta
oglsquoirlikka va inersionlikka ega
Zamonaviy elektronikada rele qurilmalari olsquorniga ularning vazifasini tolsquola
bajara oladigan kontaktsiz elementlar qolsquollaniladi Releli va kontaktsiz sxemalarda
signalning olsquotishi maxsus matematik apparat yordamida yoziladi Bu tolsquoglsquorida
quyida tushuncha beriladi Mantiq algebrasi fikrlar orasidagi turli mantiqiy
boglsquolanishlarni olsquorganadi va faqat ikkita qiymat xaqiqiy ―I va sohta ―O bilan ish
kolsquoradi Mantiq algebrasida uchta asosiy mantiqiy funksiya bor
1 Mantiqiy kolsquopaytiruv yalsquoni konlsquoyunksiya ―VA
2 Mantiqiy qolsquoshuv yalsquoni dizlsquoyunksiya ―YoKI
3 Mantiqiy inkor ―YOlsquoQ
Logika algebrasi - bu 0 va 1 qiymatlarini qabul qilib olsquozgaruvchan
kattaliklar olsquortasidagi boglsquoliqliqni olsquorganadigan analiz va sintez matematik
apparatidir Bu ikkita qiymatga har hil olsquozaro qarama-qarshi hodisalar shart va
holatlar qolsquoyiladi Masalan kontaktning ulanishi-1 kontaktning ajralishi-0 signal
mavjudligi-1 signalning yolsquoqligi-0 yopiq zanjir-1 ochiq zanjir-0 Bu yerda
79
shuni nazarda tutish kerakki 0 va 1 raqamlari miqdoriy nisbatni anglatmaydi va
son ham emas balki ular simvol hisoblanadi
Logik orsquozgaruvchi deb faqat ikkita 0 va 1 qiymatlarini qabul qiluvchi
kattalikka aytiladi Logik funksiya deb-argumentlari kabi faqat 0 va 1 qiymatlarni
qabul qiluvchi funksiyaga aytiladi
Logik funksiyalarda kirishdagi va olsquozgaruvchi qiymatlarning turli xil
amallari termalar deyiladi Kirishdagi olsquozgaruvchilar qiymatlari va logik
funksiyalar qiymatlari termasi funksiyaning haqiqiylik jadvali deyiladi Jadvaldan
foydalanishning afzalligi shundaki funksiyaning matematik yozuvi uning tarkibini
hamma vaqt ham yaqqol kolsquorsatavermaydi Quyida asosiy funksiyalar tolsquoglsquorisida
bayon berilgan
42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar
1 laquoТAKRORLOVChIraquo
laquoТAKRORLOVChIraquo funksiyasining matematik kolsquorinishi y= k x bolsquolib
bu ifoda logik elementning chiqish signali y kirish signali x dan k marta farq
qilishini anglatadi
Bunda ularning ishoralari bir xil Bunday elementlar kirish signalini
kuchaytiruvchi va bolsquoluvchilar hisoblanadi
Haqiqiylik jadvali
Rele ekvivalent sxemasi
1 х y
Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi
х
0 0
1 1
у
HL
у
х
у
80
Sxemali yechimi
41- rasm
2 ldquoEMAS rdquo
― EMAS funksiyasi logik inkor deyiladi va matematik kolsquorinishi
quydagicha y= x Bu ifoda elementning chiqishdagi y signali kirishdagi x
signali bolsquolmaganda mavjudligini va aksincha bolsquolishini anglatadi
1 Prinsipial sxemada belgilanishi
Хaqiqiylik jadvali
Rele ekvivalent sxemasi
Sxemali yechimi
42 - rasm
3 ldquo VA rdquo
―VA funksiyasi logik kolsquopaytirish yoki konyuksiya deyiladi va matematik
y = x1 x2 kolsquorinishda ifodalanadi Bu funksiya logik elementning kirishdagi x1 va
x 1 10 1 1 4 13 y HL
y x
х
0 0
1 1
у
y HL х 1 10 1 14 13
81
x2 signallari faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina chiqishdagi y signali hosil
bolsquolishini anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanish
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
1 1 1
0 1 0
1 0 0
0 0 0
Sxemali yechimli
43 - rasm
4 ldquo YoKI rdquo
―YoKI funksiyasi logik qolsquoshish yoki dizyunksiya deyiladi va matematik
ifodalanishi quydagachi y= x1 V x2 Bu ifoda logik elementning kirishda hech
bolsquolmaganda x1 yoki x2 mavjud bolsquolsa chiqishdagi y signali paydo bolsquolishini
anglatadi V -mantiqiy qolsquoshuv
o
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
у HL
у
х2 х1
х1
y
х2 amp
HL 13 y 4
amp
1 1 9 12
x1 1 5
x2 2 7
х1
х2
HL у
у
х1 y
х2
1
82
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
0 0 0
0 1 1
1 0 1
1 1 0
Sxemali yechimi
44 - rasm
5 ldquoVA-EMASrdquo
―VA-EMAS funksiyasi Sheffer shtrixi yoki operatsiyasi deyiladi va
matematik y= x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi U logik elementning chiqishdagi y
signali kirishdagi x1 va x2 signali faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina hosil
bolsquolmasligini anglatadi
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
0 0 1
0 1 1
1 0 1
1 1 0
HL 13 y 4
amp
1 1 9 12
x1 1 5
x2 2 7
y x
x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi
у HL
у
х2 х1
83
Sxemali yechimi
45 - rasm
6 ldquoYОKI-EMASrdquo
―YoKI-EMAS funksiyasi Pirs strelkasi yoki jarayoni deyiladi va
matematik ifodalanishi y= x1 v x2 Buning malsquonosi shuki qachonki F kirishdagi x1
yoki x2 da signal bolsquolgandagina logic elementning chiqishda signal bolsquolmaydi
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
0 0 1
0 1 0
1 0 0
1 1 0
Sxemali yechimi
46 - rasm
y x
x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi
HL 13 y 14
amp
1 1 9 10
x1 1 5
x2 2 7
HL y 14 13
1
x1 1 10
x2 2 12
84
7 ldquoUShLAB ТURIShrdquo
―UShLAB ТURISh funksiyasi matematik y=x(t-r) kolsquorinishida
ifodalanadi Bu funksiya logik elementning chiqishdagi y signali kolsquorinishida x ga
signal berilganda r vaqt olsquotgandan keyin hosil bolsquolishini anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Sxemali yechimi
47 - rasm
8 ldquoMAN QILMOQrdquo
―MAN QILMOQ funksiyasi matematik y= 1x 2x kolsquorinishida ifodalanadi
va u logik elementning chiqishdagi y signali faqat kirishdagi x2 signalining
mavjudligi va man qiluvchi x1 signalining yolsquoqligi paytida hosil bolsquolishini
anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
х1
y
х2 amp
х y
HL y 6 13 x 1 11
85
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
1 1 1
0 1 0
1 0 0
1 0 0
Sxemali yechimi
48- rasm
9 ldquoIMPLIKATSIYArdquo
―IMPLIKATSIYA funksiyasi matematik y=x1 v x2 kolsquorinishida
ifodalanadi U logik elementning chiqishidagi y signali kirishdagi x2 signali yolsquoq
bolsquolsa yoki x1 signali bor bolsquolsa mavjud ekanligini anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
х1
y
х2 amp
HL 13 y 14
1 1
x2 1 10
x1 2 8
86
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
1 1 1
0 1 0
1 0 1
0 0 0
Sxemali yechimi
49 - rasm
10 ldquoХOТIRArdquo
―ХOТIRA funksiyasi matematik y2 = (x1 v y1) 2x kolsquorinishida ifodalanadi
Bu funksiya quyidagini anglatadi logik elementning kirishdagi x1 ga signal berilsa
(xotirani ulash) tolsquoglsquoridagi chiqishda signal hosil bolsquoladi Bu holat kirishdagi x2
ga signal berguncha (xotirani olsquochirish) saqlanadi va kirishdagi x1 ning holatiga
boglsquoliq emas
Rele ekvivalent sxemasi
Sxemali yechimi
410 - rasm
х2 х1
y1
HL у2
у
HL 13 y 4
1 1
x2 1 10
x1 2 8
HL 13 y 16
1 1
x2 1 10
x1 2 8
87
11 laquoVA-YОKIraquo
―VA-YoKI funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik kolsquorinishida
ifodalanadi va u quyidagini anglatadi mantiq elementining chiqishida signal
kirishdagi signallar x va x yoki x va x bir vaqtning olsquozida bolsquolganda paydo
bolsquoladi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
12 laquoEKVIVALENТLIKraquo
―EKVIVALENТLIK funksiyasi y= x1 x2 V x3 x4 matematik
kolsquorinishida ifodalanadi va u quydagini anglatadi mantiqiy elementining
kirishida ikkala x va x da bir xil paytda signal bolsquolganda yoki bolsquolmaganda
chiqish signali paydo bolsquoladi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
х1
y
х2 amp
х1
y
х2
-----
-
___
__
88
43 Asosiy mantiqiy elementlar
Т seriyasi 19 ta elementdan iborat bolsquolib 4 ta guruhga bolsquolingan 7 ta logik
element 3 ta funksional element 4 ta vaqt elementi 5 ta kirish kuchaytirgichlari
Umumiy texnik kolsquorsatkichlar 40 ming soatlik xizmat muddati nuqsonsiz
ishlash ehtimolligi r = 09 li ulanishlar soniga boglsquoliq emas
Elementlar quyidagi shartlarda normal ishni talsquominlaydi
- istelsquomoldagi kuchlanish xatoligi nominal qiymatdan 10-15 bolsquolganda
- tashqi muhit harorati - 40deg dan + 50deg S gacha bolsquolganda
- atrof muhitning nisbiy namligi 90 gacha va harorati 250 S bolsquolganda
- 4d gacha tezlanish chastotasi 5-200 Gs diapazonadagi tebranishlar
Тranzistorli elementlar ishi ishonchli sozlanishga va tayyorlanayotganida
ishlayotganida rostlanishga muhtoj emas kuzatib turishni talab qilmaydi atrof
muhitning nolsquomaqul sharoitida ham ishlay oladi Kolsquopchilik elementlar diskretli
signallardan oladigan ikkita darajadagi kuchlanishlarda ishlash uchun xizmat qiladi
(shartli ―0 bilan belgilangan kichik daraja ―1 bilan belgilangan katta daraja) ―0
signali olsquozgarmas tokda 1 voltdan oshmasligi ―1 signali olsquozgarmas tokda 4
voltdan kam bolsquolmasligi zarur Signallarning qutbiyligi manfiy Т seriyali
elementlar kontaktsiz va kontaktli datchiklar bilan ishlashi mumkin
Elementlarning istelsquomollaydigan kuchlanishi -minus 12 va 24 volt Siljish
kuchlanishi - plyus 6V Kirish signali ―1 -412 V kirish signali ―0 -01 V
431 Т-101 mantiqiy elementi
Т-101 elementi logikaning asosiy elementi bolsquolib u yordamida istalgan
logik funksiyalarni bajarish mumkin
Т-101 elementi olsquoz ichiga ikkita boglsquoliq bolsquolmagan ―YoKI-EMAS
sxemasini oladi Olsquoz navbatida ularning har biri ―EMAS inventorini tashkil
qiladi Ular esa uchta diodli ―YoKI kirishidan iborat Bu element Pirs operatsiyasi
deb nomlangan y = x 1v x2 v x3 funksiyasini ham bajaradi
Hamma kirishlarda signal bolsquolmaganda tranzistor yopiq bolsquoladi va uning
chiqishida ―1 deb qabul qilingan manfiy potensial mavjud bolsquoladi Hech
89
bolsquolmaganda biron bir kirishga ―1 berilganda tranzistor ochiladi va chiqishda
signal yolsquoqoladi
Birinchi sxemaning kirishlari-1 2 5 7 chiziqlari kirishi esa 9 chiziglsquoi
ikkinchi sxemaning kirishlari-2 4 6 chiziqlari chiqishi- 8 chiziglsquoi hisoblanadi
Elementning ish paytida boshqa elementlarning (Т-107 elementidan tashqari)
kirishiga 9 va 11 8 va10 chiziqlarini ulash zarur Bunda Т-101 elementning
chiqishiga ―YoKI-EMAS sxemasidan uchtadan ortiglsquoini ulamaslik malsquoqul
432 Т-107 mantiqiy elementi
Т-107 elementi ―VA funksiyani bajarish uchun xizmat qiladi
Тashqi kommutatsiyasiz Т-107 elementi ikkita ―VAsxemasini bajaradi
bitta 10 chiqishi bilan 4 ta kirishga (2 4 6 8 chiqishlari) ikkinchisi 11
dagi chiqish bilan 2 ta kirishga (5 7 chiqishlari) V5 va V6 diodlirining
tashqi kommutatsiya yordamida 4ta kirish bilan ikkita ―VA sxemasi
yoki 6 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasi va 2 ta kirish bilan ―VA
sxemasini bajarish mumkin 9 va 13 chiziqlari olsquortasiga ulangan tashqi
rezistor yordamida 4 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasiga 2 ta kirish
bilan ikkita ―VA sxemasini bajarish mumkin
411-rasm Т-101 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi
90
433 Т-303 mantiqiy elementi
Т-303 elementi istalgan bir kirishga (1 7 5) signal bergandan solsquong chiqish
signalini (r vaqt ushlab turish bilan) hosil bolsquolishini talsquominlaydi Kirish signali
yolsquoqolishi bilan chiqishdagi signal ham yolsquoqolib ketadi Sxemaning ishini kolsquorib
chiqamiz Chekka kaskad ikkita kirish bilan YoKI-EMAS elementi rolini bajaradi
bir kirish diodli ikkinchisi-rezistorli
Rezistorli kirish zanjiri tranzistor kollektori V1 R4 rezistori V4 tranzistor
bazasi Diodli kirishning zanjiri tranzistor V3 kollektori V8 diodi V4 tranzistor
bazasi Chekka kaskal chiqishdagi signal ikkala kirishdagi signallar yolsquoqolganida
paydo bolsquoladi yalsquoni V1 va V3 tranzistorlari bir vaqtda tolsquoyinadi
Elementning ishga tushirish vaqtining stabillashuvini oshirish uchun R5 va
R6 rezistorlari orqali oldindan zaryadlab qolsquoyilgan C1 kondensatorni qaytadan
zaryadlash prinsipi qolsquollanilgan Kirish signali bolsquolmagan taqdirda V1 tranzistorni
kolletoridagi kuchlanish istelsquomoldagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi chunki
R4ltlt Rn= R12 R (41)
R12 +R3
V2 tranzistori bazasidagi kuchlanish nolga yaqin chunki V2 tranzistori
tolsquoyingan bolsquolib emitter olsquotishida kuchlanishning kamayishi past Bu holda
kondensatorning qutblaridagi kuchlanish manbadagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi ( 6
chiziqdagi potensial chiziq 2 dagi potensialga nisbatan musbat)
V2 va V3 tranzistorlari kuchaytirish koeffitsiyentini oshirish maqsadida
tashkiliy tranzistor rolini bajarishadi
91
412-расм Т-107 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi
413-расм Т-303 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi
92
5-bob Avtomatikaning funksional elementlari
51 Axborotni aks etish vositalari
Axborotni qabul qilib uning vizual formaga aylantirib maxsus ekranlarda aks
etuvchi vositalar axborotni aks etish vositalari deyiladi
Axborot televizion tasvir rasm grafik xarf yoki raqam kolsquorinishida aks etilishi
mumkin
511 Proyeksion indikatorlar
Proyeksion indikatorlar (51-rasm) linzalarga aks ettilgan raqam va xira
oynadan iborat Ushbu tipdagi indikatorlar yordamida har hil simvollarga erishish
mumkin Bundan tashqari tasvir rangli bolsquolishi mumkin Operativ boshqarish
tizimlarida PТ-2M PP-21M PP-21MA hamda PP-30M tipidagi proyeksion
indikatorlar keng qolsquollaniladi
51-rasm Axborotni aks ettirish vositalari
a)-proyeksion indikatorlar b)-tuzilishi v)- elektrolyuminissentli raqamli
indikatorning tashq kolsquorinishi
512 Elektrolyuminissent indikatorlar
Elektrolyuminissent indikatorlar (52-rasm) tasviri bolsquoyicha xarif-raqamli
mnemonik hamda belgi indikatorlarga ajratiladi Хarif-raqamli elektrolyuminissent
indikatorlar eng keng qolsquollaniladigan axborotni aks etish vositalardan biridir Belgi
va raqamlar ularda har hil konfiguratsiyadagi segmentlardan iboratdir O dan 9
a
b
v
93
gacha raqamlarni aks etish uchun 7 8 9 segmentli elektrolyuminissent
indikatorlar qolsquollaniladi 19 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar esa hamma
arab raqamlari va lotin hamda rus alfavit xarflarini aks etadi
Elektrolyuminissent indikatorlarning ish prinsipi qattiq moddani
olsquozgaruvchan elektr maydonda yoruglsquolik tarqatishga asoslangan Ularning
konstruksiyasi quyidagicha oynaga 1 tiniq elektr olsquotkazuvchan 2 metalik 4 va
elektrolyuminissent qatlamlari qotirilgan
513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari
Gazorazryadli axborotni aks etish vositalar ham juda keng tarqalgan Bu
lampalar arzon bolsquolib kichik inersionlikka ega Bu indikatorlarning ish prinsipi
quyidagicha anod tok shaklida bajarilgan katod esa har hil kolsquorinishlarga ega
bolsquolishi mumkin Тanlangan katod va anodga kuchlanish ulansa katodni formasini
takrorlovchi miltillanma razryad hosil bolsquoladi
514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari
Suyuq kristalli axbarotni aks etish vositalari rang indikatori bolsquolib xonadagi
normal yoruglsquoligda ishlayveradi Bu indikatorlar eng past energiya manbalaridan
ishlab perspektiv hisoblanadi Ushbu indikatorning ish prinsipi suyuq kristallarni
olsquotayotgan nurlarni sindirishga hamda elektrik maydon talsquosirida xira bolsquolishiga
asoslangan
Konstruktiv nuqtai nazaridan oraliq masofasi 10-20 mkm ikkita oynani
orasiga suyuq kristallar moddasi bilan tolsquoldirilgan Oynalarga esa elektr
olsquotkazuvchan material sepilgan Demak oynalar elektrod vazifasini bajarishadi
Хar biri esa 7 yoki 8 sektordan iborat
94
52 Тopshirish va taqqoslash elementlari
Bundan oldingi bolsquolimlarda turli tipdagi va har hil ishlarga molsquoljallangan
datchiklar kolsquorib chiqildi Shunda bu datchiklar rostlanuvchi miqdorni olsquolchash
uchun qaysi oblsquoektda ishlatilishidan qatlsquoiy nazar alohida olib kolsquorildi
Shuni qayd qilish kerakki yuqorida bayon etilgan datchiklar va turli elektrik
olsquozgartkichlarning hillari juda kolsquop jumladan elektrolitik magnitostriksion
elektrokinetik polyarografik va boshqa olsquozgartkichlar kolsquorib chiqilmadi Bular
maxsus adabiyotlarda yoritilgan
Тexnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ARS larda nazorat qilinayotgan
kattaliklarni topshirilgan satxda yoki kattaliklarni topshirilgan funksiya bolsquoyicha
olsquozgartirish yoki kirish signali olsquozgarilishi bilan boshqarish signallarini hosil qilish
uchun tizimlardan topshirish va taqqoslash vositalari keng qolsquollanadi
Тopshirish vositasi (zadatchik) - boshqarilayotgan kattalikni topshirilgan
belgiga olsquornatish uchun xizmat qiladi
Тopshiruvchi qurilmalar beradigan signalining xarakteriga qarab ikki asosiy
sinfga analogli va raqamli qurilmalarga bolsquolinadi Analogli qurilmalar olsquoz
navbatida uzluksiz va diskret topshiruvchi qurilmalarga ajraladi Diskretlik vaqt
bolsquoyicha xam ishlab chiqiladigan signalning qiymati bolsquoyicha ham bolsquolishi
mumkin Raqamli topshiruvchi qurilmalar diskretli signallar ishlab chiqaradi
Bundan tashqari topshiruvchi qurilmalar ishlab chiqiladigan signallar
energiyasining turiga qarab ham farqlanadi Elektrik pnevmatik gidravlik va
mexanikaviy (kuchishlar yoki kuch tarzida) signallar ishlab chiqaruvchi
topshiruvchi qurilmalar ishlatilmoqda
Rostlagich tomonidan realizatsiya qilinishi lozim bolsquolgan programma yoki
topshirilgan funksional boglsquolanish turlicha olinishi mumkin Masalan uzluksiz
ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda kolsquopincha qulachoqli mexanizmlar (bikr va
rostlanuvchi) funksional potensiometrlar qoglsquoozga yozilgan diagramma va
richagli mexanizmlar ishlatiladi Diskret ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda
programma elitgich sifatida kolsquop zanjirli almashlab ulagichlar perfokartalar
magnitli plyonkalar kino plyonkalar va hokazolar ishlatilmoqda
95
Barcha tipdagi topshiruvchi qurilmalarni kolsquorib chiqish qiyin Misol
tariqasida qator elektrik programma tashigichlarini va funksional boglsquolanishlarni
kolsquorib chiqamiz 52-rasmda turli funksional olsquozgartkichlar kolsquorsatilgan
52-rasm Nol-indikatorli taqqoslash elementining sxemalari va
xarakteristikalari
Amalda yassi karkasli profilli potensiometrlar va seksiyalari bolsquoyicha
shuntlangan potensiometrlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Seksiyalari bolsquoyicha
shuntlangan potensiometrlarda yumaloq karkaslarga joylashtirilgan olsquoramlardan
simlarning uchlari chiqariladi Karkaslarning kesimi yassi (balandligining
qalinligiga nisbati juda katta) yoki yumaloq bolsquolishi mumkin Potensiometrlarning
cholsquotkalari turli burchakka burilishi mumkin
Тopshirilgan boglsquolanish r= f( ) ni qarshilik r ning polzunchaning vaziyatini
aniqlovchi burchakka boglsquoliqligini talsquominlash uchun karkasning uzunligi l
quyidagi ifoda bolsquoyicha hisoblanadi
l d dr
l= ---- ---- ----- - (b+2d) (51)
b
a
v
g
96
D R d
bu yerda D mdash potensiometr karkasining diametri
-- polzunchanipg burilish burchagi
d mdasholsquoram simining diametri
R mdash olsquoram simining uzunlik birligidagi qarshiligi
b mdash karkasning qalinligi
Kolsquopchilik hollarda karkasning qalinligi va simning diametri karkasning
balandligiga nisbatan kichikligi hisobga olinsa u holda quyidagicha yozish
mumkin
l d dr
l ----- ----- ------ (52)
D R d
Profilli reostatlarning asosiy kamchiliklari shundaki karkasga simni olsquorash
qiyin va potensiometrni almashtirmasdan turib funksional boglsquolanishni olsquozgartirib
bolsquolmaydi Shuning uchun kolsquopincha poranali profilli reostatlar yoki
tarmoqlarining olsquortasiga qolsquoshimcha rezistorlar kavsharlangan potensiometrlar
ishlatiladi Bunday potensiometrlar faqat nagruzka qarshiligi potensiometrning
qarshiligidan 100 va bundan kolsquop marta ortiq bolsquolgan sxemalarda ishlatilishi
mumkin
Programma tashigich sifatida aytib olsquotilganidek perforatsiyalangan lenta
(53- rasm) xam ishlatilishi mumkin Birinchi holda (53 a-rasm) asosiy
perforatsiya teshigining uzunligi ish vaqtining davom etishiga mos keladi ish vaqti
esa fotoelementni yoritish vaqtiga boglsquoliq bolsquoylama qatordagi yondosh teshiklar
olsquortasidagi masofa ish bajarilmaydigan vaqtning davom etishiga tolsquoglsquori keladi
Ikkinchi u h (5 3 b-rasm) lentadagi asosiy perforatsiyaning barcha te-
shiklari bir hil olsquolchamda yasalgan Bu h ulash va uzish komandalari teshiklar
olsquortasidagi masofaga qarab va bu teshiklarni tegishlicha gruppalarga ajratib
aniqlanadi
97
Lentaga istalgan komandani yozish (shifrovkalash) binobarin boshqaruvchi
signallarni olish mumkin Boshqaruvchi signallar keyinchalik programma rostlash
sistemasiga uzatiladi
53-rasm Perforatsiyalangan lenta
Perforatsiyalangan lentadan tashqari ayrim uchastkalari elektr
olsquotkazuvchanligi tiniqligi yoki qaytaruvchanlik hususiyatlari bilan farqlanuvchi
lenta xam ishlatilishi mumkin
Тaqqoslash vositasi avtomatik tizimdagi boshqarilayotgan kattalikning
qiymatini topshirilgan qiymat bilan solishtiradi va qiymatlarni farqi hosil bolsquolsa
u haqida birlamchi signalni ARS ga uzatadi Funksional va struktura sxemalarda
topshirish va taqqoslash vositalari birga kolsquorsatiladi
Diskret chiqishi taqqoslash vositalarda elektrik kattaliklarning taqqoslashni
2 ta prinsipi qolsquollanadi absolyut qiymati va fazalar bolsquoyicha Absolyut qiymati
bolsquoyicha taqqoslash olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok uchun amalga oshiriladi
Ikkita elektrik kattaliklar uchun qolsquollanadi
Analog va raqam taqqoslash vositasi sifatida avtomatikada hisoblash
qurilmalari ham qolsquollaniladi Misol sifatida elektrik va elektromexanik taqqoslash
vositalardan quyidagilarni keltirsa bolsquoladi kolsquoprik sxemalar yarim olsquotkazgich
elementlardan sxemalar elektromagnit qurilmalar selsin juftliklari va boshqalar
53 Raqam-analogli va analog-raqamli orsquozgartkichlar
531 Raqam-analogli orsquozgartirgichlar
a
b
98
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirishda oxirgi
vaqtda zamon talabiga javob beradigan raqamli uskunalar keng qolsquollanilmoqda
Ushbu uskunalarda raqamli hadni analog signaliga yoki aksincha analog
signalini raqamli kodga olsquozgartirish vazifasini RAU va ARU lar bajarishadi
Raqam-analog olsquozgartkichlari raqamli kod kolsquorinishdagi signalni unga
proporsional bolsquolgan tok yoki kuchlanishga aylantirishda xizmat qiladi Ular
teleolsquolchash tizimlaridagi raqam kolsquorinishidagi axbarotni analog signalga
olsquozgartirib ushbu signalni maxsus asboblarga uzatadi yoki raqamli EХM lar va
analog elementlar orasida aloqani amalga oshiradi
RAU larning ish prinsipi kirish raqam razryadlariga proporsional bolsquolgan
analog signallarni qolsquoshishcha asoslangan RAU da analog chiqish signali U chiq
kirish raqam signali bilan quyidagicha boglsquolangan
Uchiq=UetS (53)
bu yerda Uet mdash etalon kuchlanish
S mdash malsquolum miqdorda ikkilamchi razryadlardan iborat
S=a12-1
+a22-2
+ an2-n
(54)
bu yerda a1 a2 an- 1 yoki 0 qabul qiluvchi ikkilamchi razryadlarni
koeffitsiyentlari n mdash ikkilamchi razryadlarning umumiy soni ai=1 bolsquolganda
S ning qiymati 1 ga yaqinlashib undan 2-n
farq qiladi
RAU ning ish prinsipini kolsquorib chiqamiz (54-rasm)
Bu yerda razryad I1I2 In toklari vazn rezistorlar yordamida tekshiriladi
Sxemadan kolsquorinib turibdiki katta razryaddan kichik razryadga olsquotgan sari tok
miqdori 2 barobar kamayadi chunki har bir katta razryadning rezistori keyingi
kichik razryadning rezistorining qarshiligiga nisbatan 2 barobar katta
Raqamli boshqarish sxema RBS mdash hisoblagich yoki rezistr bolsquolib uning
signallari ikkilamchi razryadlarga mos ravishda kontaktsiz kalitlarning SA1
SA2 San xolatlarini topshiradi shunda kalitlarning holati mos razryadlarning
qiymatlariga boglsquoliq
Kalitning har biri vazn rezistorini operatsion kuchaytirgichning inventori
kirishi yoki nol shinasi bilan boglsquolab turibdi
99
Shunday qilib kuchaytirgichning kirishiga kirish signallari
ai=1 bolsquolgan razryadlarning umumiy toki uzatiladi
2Uet
I0= ------- (a12-1
+a22-2
+ +an2n) (55)
R
54-rasm Raqam-analogli olsquozgartirgich
a)-oglsquoirlik rezistorlari bilan b)-poglsquoonali tok topshirish zanjiri
Kuchaytirgich DA I0 tokini U chiq kuchlanishiga aylantirib beradi
Uchiq= - I0R0c=Uet (a12-1
+a22-2
+ +an 2-n
) (56)
Bu yerda kolsquorinib turibdiki ikkilamchi razryadlarni malsquolum sonida n U chiq 2n
diskret qiymatlarga 0 ndash U chiq max diapazoniga ega bolsquolishi mumkin
532 Analog-raqam orsquozgartkichlari (ARU)
Avtomatik boshqarish rostlash va boshqa tizimlarida datchiklarning axbaroti
analog kolsquorinishida olinadi Ushbu axbarotni raqamli boshqarish qurilmalarga
yoki EХM larga kiritish uchun ARU lar hizmat qiladi
a
b
100
Kolsquopincha ARU lar kuchlanish yoki tok kolsquorinishidagi kirish signalini parallel
yoki ketma-ket kolsquorinishdagi ikkala yoki ikki-olsquonli raqamli kodga olsquozgartiradi
Uzluksiz olsquolchanayotgan kattalikni uning malsquolum vaqt t ichida oniy
qiymati bilan almashtirish vaqt bolsquoyicha kvantlash deb ataladi t vaqt intervali
kvantlash qadami deb ataladi olsquozgartirish chastotasi esa f=1 t kvatlash
chastotasi
Kvantlash qadami ikki qismga bolsquolinadi Birinchi qism davrida analog
signali raqam kolsquorinishiga olsquozgartiriladi ikkinchi davrida esa rezistrga yozilib
undan moslamani boshqa qismlariga uzatiladi Bu yerda bu kirish signali
haqidagi qiymat axbarotga aylantiriladi
Analog signalini raqam signaliga olsquozgartirishi olsquozgartgichining razryadlar
maksimal soni bilan aniqlanuvchi darajada erishish mumkin Bu tamoyil satx
bolsquoyicha kvantlash ataladi
Kolsquop tarqalgan ARU lardan biri integrallash usulida ishlaydigan olsquozgartkich
Olsquoz navbatda bu usul yana bir necha guruxga ajratsa bolsquoladi bir qiyalik ikki
qiyalik ARU lar (55-rasm)
Bu ARU chiziqli tavsifnoma va kichik narhga ega Uning ish sikli 3 davrga
ega birinchi mdash nolning korreksiyasi ikkinchi mdash kirish signalning integrallash
va uchinchi mdash tayanch kuchlanishini integrallash Birinchi davrda siljish
kuchlanishini rostlash yolsquoli bilan signalning avtomatik korreksiyasi amalga
oshiriladi Shu davrning olsquozida SA2 kalit yordamida olsquozgartgichning kirishi
massa bilan tutashadi va hato haqidagi axborot S2 kondensator yordamida
xotiraga kiritiladi
Ikkinchi davr mobaynida kirish signali integrallanadi va takt impulslarni bir
nechasi hisoblanadi Bu davrning ohirida DA1 integratorning chiqishida kirish
signalning qiymatiga proporsional signal hosil bolsquoladi
Uchinchi davrda DA1 integratorning kirishiga kirish signalning olsquorniga
teskari qutbli tayanch kuchlanishi uzatiladi Buning natijasida integratorning
chiqish kuchlanishi kamayadi Shu vaqtning olsquozida takt impulslarining soni
101
hisoblanadi Kuchlanishning kamayishi DA2 komparator belgilagan
kuchlanishigacha davom etadi
55- rasm Ikki qiyalik integrallash ARU si
a-prinsipial sxemasi b-vaqt diagrammasi
ТKG-tayanch kuchlanish generatori NAKS-nulning avtomatik korreksiya
sxemasi ТIG-takt impulslar generatori BK- boshqarish qurilmasi IХ- impulslar
hisoblagichi
Agar Т 2 birinchi intervalning davomiyligi Т3 ikkinchi intervalning
davomiyligi chiqish signalning raqam qiymati quyidagicha aniqlanadi
U kir =T3T2U t (57)
Ushbu ARU larning aniqligi faqat tayanch kuchlanishning stabilligiga
boglsquoliq
54 Avtomatik eslab qolish uskunalari
Avtomatik eslab qolish uskunalari (AEU) signalini yozish saqlash va
tarqatish uchun xizmat qiladi Eslab qolish uskunalarida barcha malsquolumotlar
hisoblashning ikkilik sistemasiga olsquozgartiriladi va saqlanadi
Eng oddiy eslab qolish uskunalari perfokartalar va perfolentalar hisoblanadi
Bu uskunalar eslab qolish va yozish tezligi juda past taxminan 100 sifrsek Shu
sababli bunday uskunalar hozirgi kunda qiymatlarni hisobga olish va hisoblash
natijalarini olish uchungina xizmat qiladi
a
b
102
Magnitli motorlarda malsquolumotlarni yozish uchun magnitli ovoz yozish
usulidan foydalaniladi Bu usulda yozish signali magnit lentasini yaqinda
joylashadigan magnitli golovkaga uzatiladi Lentaning bir qismi magnitlanadi va
magnitlanish holati signal tolsquoxtagandan keyin ham saqlanib turadi Impulsning
qutblanish holatiga qarab turlicha qutblangan yulakcha hosil qillinadi yalsquoni laquo0raquo
va laquo1raquo sonlariga mos keladi Magnit lentasining magnitlangan qismidagi qatori
magnit yolsquolakchasini hosil qiladi hisoblash esa magnitli galovka orqali amalga
oshiriladi Bu vaqtda cholsquolglsquoamda eyuk hosil qilinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo
sonlariga mos keladi Bu usulning afzalliklari katta miqdorda saqlash
qobiliyatiga ega va saqlash muddati chegaralanmagan Kamchiliklari
harakatlanuvchi qismlarini mavjudligi kerakli malsquolumotlarni olishda kutish
holati
Katta malsquolumotlarni olish yozish va saqlash uchun triggerlar ishlatiladi
(trigger-2ta elektron lampadan va 2ta tranzistorlardan tashkil topgan bolsquoladi)
Тrigger yordamida eslab qolish qurilmasining sxemasi 1-rasmda keltirilgan
56-rasm Тriggerli registr sxemasi
Bu sxema (registr) 4-ta triggerlardan (Т1hellipТ4) va 3ta kechikish liniyasi (L3-
liniya zaderjka)dan va L3 rezistorlar va kandensatorlar zanjiridan tuzilgan
bolsquoladi Masalan registorda 13-sonini yozish kerak Ikkilik sistemasida 1101
shaklida va olsquonlik sistemasida (123+12
2+02
1+12
0) kolsquorinishida
almashtiriladi Registrga sonni kiritishdan oldin registrdan oldingi yozuvlar
olsquochiriladi har bir triggerning chiqishida laquo0raquo raqami olsquornatiladi
103
Birinchi razryad uzatilganda Т1 triggerni chiqishida laquo1raquo raqami paydo
bolsquoladi registr bolsquoyicha esa laquo1000raquo Solsquong kirishga laquosiljishraquo impulsi keladi va
Т1 trigger chiqishida yana laquo0raquo paydo bolsquoladi laquo1raquo ni yozish paytida Т1
chiqishida musbat impuls hosil bolsquoladi va bu impuls Т2 ga talsquosir kolsquorsatmaydi
Siljish impulsi talsquosirida esa manfiy impuls hosil bolsquoladi va L3 (kechikish
liniyasi) orqali Т2 triggerni kirishiga talsquosir qiladi va uni chiqishida laquo1raquo raqamini
yozadi (endi registrda laquo0100raquo yoziladi) Keyingi etapda Т1 holati olsquozgarmaydi
va kelayotgan siljish impulsi sonni bir razryad olsquongga siljitadi yalsquoni (laquo0010raquo)3
Keyingi uchinchi impuls laquo1raquo Т1 registrga 1 raqamini yozadi (laquo0010raquo)3
siljish impulsi esa 1 raqamini Т1 va Т3 triggerlaridan Т2 va Т3 triggerlariga
olsquotkazadi yalsquoni (laquo0010raquo)3
Nihoyat oxirgi impuls Т1 triggerga yoziladi va
registrda kerakli son laquo1101raquo yalsquoni 13 raqami paydo bolsquoladi
55 Avtomatik xisoblash uskunalari
Hozirgi kunda elektromexanik va elektron hisoblash qurilmalari ishlab
chiqarish jarayonlarida keng qolsquollanilmoqda Ular asosan 2 ta sinfga bolsquolinadi
analogli va raqamli Analogli xisoblash qurilmalarida matematik kattaliklar fizik
analoglar bilan hosil qilinadi (kuchlanish orqali)
Raqamli uskunalarda matematik kattaliklar raqamli formada namoyon
etiladi Raqamli uskunalar tuzilishi jixatidan murakkab va kam hisoblash xatolikka
ega Avtomatikada asosan analogli hisoblash uskunalari qolsquollaniladi yalsquoni kirish
va chiqish signalidagi matematik boglsquolanishni hosil qiladi Bu holatda hisoblash
uskunalari (HU) topshirish elementlari (ТO) funksiyasini bajaradi va u taqqoslash
organiga (ТO) qolsquoshiladi (57-rasm)
104
57-rasm Тopshirish funksiyasi vazifasini bajaruvchi xisoblash uskunasining
sxemasi
Bu sxema asosida programmali boshqarish tizimlari ishlaydi Boshqa
holatlarda hisoblash qurilmalari (HU) taqqoslash organi (ТO) funksiyala-rini
bajaradi(58-rasm)
Bu sxemada HU har doim hisoblash jarayonini boshqarib boradi va
rostlagich (R) boshqarish obektiga (BO) rostlash talsquosirini olsquotkazadi
58-rasm Тaqqoslash funksiyasi bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi
Hisoblash uskunalari teskari aloqada yalsquoni koorektirovka zvenosida xam
ishlaydi (59-rasm)
59-rasm Тeskari aloqa funksiyali bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi
Asosiy xisoblash uskunalari quyidagilar xisoblanadi
-qolsquoshish va ayirish uskunalari -kolsquopaytirish va bolsquolish uskunalari Bu uskunalarda
asosiy qism hal qiluvchi kuchaytirgich hisoblanadi510-rasmda hal qiluvchi
kuchaytirgichlarning sxemalari keltirilgan
Kuchaytirish kaskadi sxemada uch burchak shaklida belgilanadi va kirish
signali x rezistor R yoki kondensator S orqali uzatiladi manfiy teskari aloqa
chiqish signalidan kirish signaliga R yoki S orqali uzatiladi Masalan kolsquopaytirish
yoki bolsquolish rejimi (510b-rasm)
105
Kirish signali bu yerda kuchlanish formasida (Vkir) beriladi va hisoblash
natijasi ham kuchlanish formasida olinadi(Vchiq) R1 va Ro rezistorlar orqali
deyarli bir xil tok olsquotadiIR=IRo chunki kuchaytirgichning kirish signali Ic=0
01 R
UU
R
UUI
кирсскир
(58)
Bu yerda cU -kuchaytirgichning kirish kuchlanishi
к
UU чик
с k-kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyent
510 ndashrasm Kirish signalini integrallovchi (a) va differensiallovchi (b)
kuchaytirgich sxemalari
Umuman чикU 100 V oshmaydi kuchaytirish koeffitsiyenti esa bir necha
10000 dan yalsquoni
кирxbr UR
RU
1
0
(59)
R0gtR1-kupaytiri
R0ltR1-bulish
R0 va R1 lar tanlash orqali bulish orqali xam bajariladi
a b
106
6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari
61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy marsquolumotlar va
ularga qorsquoyiladigan asosiy talablar
Avtomatika tizimlarining datchiklari beradigan signallar quvvati odatda
rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolmaydi Datchiklarning chiqish
quvvati kolsquopchilik hollarda vattning mingdan bir ulushlarini tashkil etadi
vaxolanki rostlovchi organ uchun zarur bolsquolgan quvvat olsquonlab va yuzlab kilovattni
tashkil etishi mumkin Rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli quvvatga ega
bolsquolish va quvvatli datchiklar ishlatmaslik uchun avtomatika tizimlarida
kuchaytirgichlardan foydalaniladi
Kuchaytirgichlar chiqish quvvatining qiymatiga kuchaytirgichga
keltiriladigan yordamchi energiyaning turiga kuchaytirish koeffitsiyentiga ishlash
prinsipiga chiqish va kirish miqdorlari olsquortasidagi boglsquolanishni kolsquorsatuvchi
xarakteristikaning shakliga kolsquora bir-biridan farq qiladi Avtomatika tizimlarida
ishlatiladigan xozirgi kuchaytirgichlarning chiqish quvvati vattning bir necha
ulushidan olsquonlab va undan ortiq kilovattgacha boradi
Kuchaytirgichlarini aktiv 4 qutblik deb faraz qilish mumkin (61-rasm)
Е
I1 I2
U1 U2
Z1 Z2 Zн
61- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarini 4 qutblikda umumiy belgilanishi
107
4 qutblik element kirishiga quvvat signali berilganda P1=U1xI1 uning
chiqishida kuchaytirilgan quvvat olinali P2=U2xI2 Bunda kirish signalini
kuchaytirish qolsquoshimcha manba energiyasi (Е) xisobiga amalgam oshiriladi
Chiqish кolsquorsatkichlarini kirish кolsquorsatkichiga nisbati kuchaytirgich коeffienti
deb yuritiladi
Quvvat bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кр = Р2Р1
Кuchlanich bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кu = U2U1
Ток bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кi = I2I1
Kuchaytirgichlarga keltiriladi gap yordamchi energiyaning turiga qapab
elektrik elektromexanikaviy magnitli elektron gidravlik pnevmatik va
kombinatsiyalashgan kuchaytirgichlar bolsquoladi Qishloq xolsquojalik oblsquoektlarining
avtomatikasida elektrik elektro-mexanikaviy magnitli elektron va gidravlik
kuchaytirgichlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda (62-rasm)
Avtomatika kuchaytirgichlari
Gidravlik Elektrik Pnevmatik
Elektron Magnitli Elektromexanik
Ionli Elektromashinali
62- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarining klassifikatsiyasi
Kuchaytirish koeffitsiyentiga qarab signalni ming yuz ming va undan ortiq
marta kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar bolsquoladi Elektrik kuchaytirgichlar quvvatni
kuchlanishni yoki tok kuchini kuchaytirishi mumkin Тavsifnomaning shakli
jixatdan chiziqli va nochiziqli tavsifnomali kuchaytirgichlar bolsquoladi Chiziqli
108
kuchaytirgichlarda chiqish miqdori rostlashning barcha intervallarida kirish
miqdoriga tolsquoglsquori proporsional bolsquoladi Nochiziqli kuchaytirgichlarda kirish bilan
chiqish olsquortasida proporsionallik bolsquolmaydi Nochiziqli tavsifnomalarning shakli
turlicha bolsquoladi Avtomatika tizimlarining kuchaytirgichlariga quyidagi talablar
qolsquoyiladi
1 Chiqish quvvati rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolishi
2 Хarakteristikasi mumkin qadar tolsquoglsquori chiziqqa yaqin kelishi
3 Nosezgirligi yolsquol qolsquoyiladigandan ortiq bolsquolmasligi
4 Signalni uzatishda kechikish xarakati minimal bolsquolishi va yolsquol
qolsquoyiladigan chegaradan chiqmasligi
Kuchaytirgich qurilmasi kuchaytiruvchi element rezistor kondensator
chiqish zanjiridagi doimiy kuchlanish manbai hamda istelsquomolchidan iborat Bitta
kuchaytiruvchi elementi bolsquolgan zanjir kaskad deb ataladi Kuchaytiruvchi element
sifatida qanday element ishlatishiga qarab kuchaytirgichlar elektron magnitli va
boshqa hillarga bolsquolinadi Ish rejimiga kolsquora ular chiziqli va nochiziqli
kuchaytirgichlarga bolsquolinadi Chiziqli ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlar kirish
signalining uning shaklini olsquozgartirmasdan kuchaytirib beradi Chiziqli bolsquolmagan
ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlarda esa kirish signali malsquolum qiymatga
erishganidan solsquong chiqishdagi signal olsquozgarmaydi
Chiziqli rejimda ishlaydigan kuchaytirgichlarning asosiy xarakteristikasi
amplituda chastota xarakteristikasi (AChХ) dir Ushbu xarakteristika kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentining moduli chastotaga qanday boglsquoliqligini
kolsquorsatadi AChХ siga kolsquora chiziqli kuchaytirgichlar tovush chastotalar
kuchaytirgichi (ТChK) quyi chastotalar kuchaytirgichi (KChK) yuqori chastotalar
kuchaytirgichi (YuChK) sekin olsquozgaruvchan signal kuchaytirgichi yoki olsquozgarmas
tok kuchaytirgichi (UТK) va boshqalarga bolsquolinadi
Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan kuchaytirgichlar kuchaytiruvchi element
sifatida ikki qutbli yoki bir qutbli tranzistorlar ishlatiladi Kuchaytirish quyidagicha
amalga oshiriladi Boshqariladigan element (tranzistor) ning kirish zanjiriga kirish
signalining kuchlanishi (Ukir) beriladi Bu kuchlanish talsquosirida kirish zanjirida
109
kirish toki hosil bolsquoladi Bu kichik kirish toki chiqish zanjiridagi tokda
olsquozgaruvchan tashkil etuvchini hamda boshqariladigan elementning chiqish
zanjiridagi kirish zanjiridagi kuchlanishdan ancha katta bolsquolgan olsquozgaruvchan
kuchlanishni hosil qiladi Boshqariladigan elementning kirish zanjiridagi tokning
chiqish zanjiridagi tokka talsquosiri qancha katta bolsquolsa kuchaytirish xususiyati
shuncha kuchliroq bolsquoladi Bundan tashqari chiqish tokining chiqish kuchlanishiga
talsquosiri qancha katta bolsquolsa (yalsquoni Ri katta) kuchaytirish shuncha kuchliroq bolsquoladi
63 - rasmda umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi
hamda kirish va chiqish xarakteristikalari kolsquorsatilgan Kuchaytirish kaskadlari
UE UB UK sxemalar bolsquoyicha yiglsquoiladi Umumiy kolletorning (UK) sxema tok
va quvvat bolsquoyicha kuchaytirish imkoniyatiga ega
63- rasm Umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi
Chiqishdagi kuchlanishning qiymati katta bolsquolishi talab etilganda mazkur
kaskaddan foydalaniladi Kolsquopincha umumiy emmiterli (UE) sxema bolsquoyicha
yiglsquoilgan kaskadlar ishlatiladi (63- rasma) Bunda kaskad tokni xam kuchlanishni
xam kuchaytirish imkoniyatiga ega Kuchaytirish kaskadining asosiy zanjiri
tranzistor (VT) qarshilik Rk va manba Ek dan iborat Qolgan elementlar yordamchi
sifatida ishlatiladi C1 kondensator kirish signalining olsquozgarmas tashkil etuvchisi
olsquotkazmaydi va balsquozan tinch holatidagi Ubd kuchlanishning Rg qarshilikka boglsquoliq
emasligini talsquominlaydi Kondensator S2 istelsquomolchi zanjiriga chiqish
kuchlanishining doimiy tashkil etuvchisiga olsquotkazmay olsquozgaruchan tashkil
a
b v
110
etuvchisinigina olsquotkazish uchun xizmat qiladi R1 va R2 rezistorlar kuchlanish
bolsquolgich vazifasini olsquotab kaskadning boshlanglsquoich holatini talsquominlab beradi
Kollektor dastlabki toki (Ikd) bazaning dastlabki toki Ibd bilan aniqlanadi
Rezistor R1 tok Ibd ning olsquotish zanjirini hosil qiladi va R2 bilan birgalikda manba
kuchlanishining musbat qutbi bilan baza orasidagi kuchlanish Ubd ni yuzaga
keltiradi
Rezistor Re manfiy teskari boglsquolanish elementi bolsquolib dastlabki rejimning
temperatura olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolmasligini talsquominlaydi Kaskadning
kuchaytirish koeffitsiyenti kamayib ketmasligi uchun qarshilik Re rezistorga
parallel qilib kondensator Se ulanadi Kondensator Se rezistor Re ni olsquozgaruvchan
tok bolsquoyicha shuntlaydi
Sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanish (Ukir=Ukir maxsin t) kondensator S orqali
baza-emmiter sohasiga beriladi Bu kuchlanish talsquosirida boshlanglsquoich baza toki Ibd
atrofida olsquozgaruvchan baza toki xosil bolsquoladi Ibd ning qiymati olsquozgarmas manba
kuchlanishi Yek va qarshilik R1 ga boglsquoliq bolsquolib bir necha mikroamperni tashkil
qiladi Berilayotgan signalning olsquozgarish qonuniga bolsquoysunadigan baza toki
istelsquomolchi (Ri) dan olsquotayogan kollektor tokining xam shu konun bolsquoyicha
olsquozgarishiga olib keladi Kollektor toki bir necha milliamperga teng Kollektor
tokining olsquozgaruvchan tashkil etuvchisi istelsquomolchida amplituda jihatidan
kuchaytirilgan kuchlanish pasayuvi U(chik) ni hosil qiladi Kirish kuchlanishi bir
necha millivoltni tashkil etsa chiqishdagi kuchlanish bir necha voltga tengdir
Kaskadning ishini grafik usulda tahlil qilish mumkin Тranzistorning chiqish
xarakteristikasida AV-nagruzka chiziglsquoini olsquotkazamiz (63 rasm b) Bu chiziq
Uke=Yek Ik=0 va Uke=0 Ik=EiRn koordinatali A va V nuqtalardan olsquotadi AV
chiziq Ik max Uke max va Rk=Uk maxIk max bilan chegaralangan soxaning chap
tomonida joylashishi kerak AV chiziq chiqish xarakteristikasini kesib olsquotadigan
qismda ish uchastkasini tanlaydi Ish uchastkasida signal eng kam buzilishlar bilan
kuchaytirilishi kerak Nagruzka chiziglsquoining S va D nuqtalar bilan chegaralangan
qismi bu shartga javob beradi Ish nuqtasi O shu uchastkaning olsquortasida
joylashadi DO kesmaning abssissalar olsquoqidagi proyeksiyasi kolektor kuchlanishi
111
olsquozgaruvchan tashkil etuvchisini amplitudasini bildiradi SO kesmaning ordinatalar
olsquoqidagi proyeksiyasi kollektor tokining amplitudasini bildiradi Boshlanglsquoich
kollektor toki (Iko) va kuchlanishi (Ukeo) O nuqtaning proyeksiyalari bilan
aniqlanadi Shuningdek O nuqta boshlanglsquoich tok Ibo va kirish xarakteristikasida O
ish nuqtasini aniqlab beradi Chiqish xarakteristikasidagi S va D nuqtalarida kirish
xarakteristikasidagi S va D nuqtalari mos keladi Bu nuqtalar kirish signalining
buzilmasdan kuchaytiriladigan chegarasini aniqlab beradi Kaskadning chiqish
kuchlanishi
Uchik=IkRi (61)
Kaskadning kirish kuchlanishi
Ukir=IbRkir (62)
Bu yerda Rkir ndash tranzistorning kirish qarshiligi
Тok ik Ib va qarshilik RH Rkir bolsquolgani uchun sxemaning chiqishdagi
kuchlanish kirish kuchlanishidan ancha kattadir Kuchaytirgichning kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki quyidagicha aniqlanadi
Ki=Uchik maxUkir max (63)
yoki garmonik signallar uchun
Ki=UchikUkir (64)
Kaskadning tok bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti
Ki=IchikIkir (65)
Bu yerda Ichikndash kaskadning chiqish tomonidagi tokning qiymati Ikirndash
kaskadning kirish tomonidagi tokining qiymati Kuchaytirngichning quvvat
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti
Kr=RchikRkir (66)
Bu yerda Rchik ndash istelsquomolchiga beriladigan quvvat Rkir ndash kuchaytirgichning
kirish tomonidgi quvvat Kuchaytirish texnikasida bu koeffitsiyentlar logarifmik
qiymat ndash detsibellda olsquolchanadi
Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2
Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2
Kr(dB)=10 lg Kr yoki Kr=10 Kr(dB)
112
Odamning eshitish sezgirligi signalni 1dB ga olsquozgarishini ajrata olgani uchun
ham shu olsquolchov birligi kiritilgan Har bir kuchaytirgich kuchaytirish
koeffitsiyentlaridan tashqari quyidagi parametrlarga ham egadir
Kuchaytirgichning chiqish kqvvati (istelsquomolchiga signalni buzmasdan
beriladigan eng katta quvvat)
R2
chik maxRH (67)
Kuchaytirgichning foydali ish koeffitsiyenti
=RchikRum (68)
bu yerda Rum ndash kuchaytirgichning hamma manbalardan istelsquomol qiladigan
quvvati Kuchaytirgichning dinamik diapazoni kirish kuchlanishining eng kichik
va eng katta qiymatlarining nisbatiga teng bolsquolib dB da olsquolchanadi
D=20 lg Ukir maxUkir min (69)
Chastotaviy buzilishlar koeffitsiyenti M(f) olsquorta chastotalardagi kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki0 ning ixtiyoriy chastotadagi kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentiga nisbatidir
M(f)=Ki0Kuf (610)
Chiziqkli bolsquolmagan buzilishlar koeffitsiyenti yuqori chastotalar
garmonikasi olsquorta kvadratik yiglsquoindisining chiqish kuchlanishining birinchi
garmonikasiga nisbatidir
чикm
чикmчикmчикm
U
UUUn
1
32
222 15 (611)
Kuchaytirgichning shovqin darajasi shovqin kuchlanishining kirish
kuchlanishiga nisbatini kolsquorsatadi Bulardan tashqari kuchaytirgichlar amplituda
chastota va amplituda-chastota xarakteristikalari bilan ham baxolanadi
Amplituda xarakteristikasi chiqish kuchlanishining kirish kuchlanishiga
qanday boglsquolanganligini kolsquorsatadi (Uchik=f (Ukir)) 64- rasmda kuchaytirgichning
amplituda amplituda-chastota va faza chastota xarakteristikalari kolsquorsatilgan Bu
xarakteristikalar olsquorta chastotalarda olinadi Хaqiqiy kuchaytirgichning amplituda
xarakteristikasi ideal kuchaytirgichnikidan shovqin mavjudligi (A nuqtaning chap
113
qismidagi uchastka) va chiqish kuchlanishining chiziqli emasligi (V nuqtaning ung
qismidagi uchastka) bilan farq qiladi (64-rasm a)
Kuchaytirgichning chastota xarakteristikasi kuchaytirish koeffitsiyentining
chastotaga boglsquoliqligini kolsquorsatuvchi egri chiziqdir Mazkur xarakteristika
logarifmik masshtabda quriladi (64-rasm b)
Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi kirish va chiqish
kuchlanishlari orasidagi siljish burchagi ning chastotaga qanday boglsquolanganligini
kolsquorsatadi (64-rasm v) Bu xarakteristika kuchaytirgich tomonidan kiritilgan
fazaviy buzilishlarni baholaydi
64 ndash rasm Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi
Ish nuqtasining kirish xarakteristikasida qanday joylashishiga qarab
kuchaytirgichlar A V va AV rejimlarda ishlashi mumkin 65-rasmda
kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar kolsquorsatilgan A rejimda asosan
boshlanglsquoich kuchaytirish kaskadlari ishlaydi Bu rejimda ishlaydigan kaskadning
bazaga berilgan siljish kuchlanishi (Ubeo) ish nuqtasining dinamik olsquotish
xarakteristikasi chiziqli qismining olsquortasida joylashishini talsquominlab beradi
a b v
a b v
114
65 Kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar
Bundan tashqari kirish signalining amplitudasi siljish kuchlanishidan kichik
(Ukir Ubeo) bolsquolishi va boshlanglsquoich kollektor toki Iko chiqish toki olsquozgaruvchan
tashkil etuvchisining amplitudasidan katta yoki tengligi (Iko Ikt) shartiga amal
qilinadi Natijada kaskadning kirishiga sinusoidal kuchlanish berilganda chiqish
zanjiridagi tok ham sinusoidal qoida bolsquoyicha olsquozgaradi A rejimda signalning
chiziqli bolsquolmagan buzilishlari eng kam bolsquoladi Ammo kuchaytirgich kaskadining
mazkur rejimdagi foydali ish koeffitsiyenti 20-30 dan oshmaydi
V rejimda ish nuqtasi shunday tanlanganki bunda osoyishtalik toki nolga
teng bolsquoladi (Iko=0) Kirish zanjiriga signal berilganda chiqish zanjiridan signal
olsquozgarish davrining faqat yarmidagina tok olsquotadi Chiqish toki impulslar shaklida
bolsquolib ajratish burchagi 2
bolsquoladi V rejimda chiziqli bolsquolmagan buzilishlar
kolsquop bolsquoladi Lekin bu rejimda kaskadning FIK 60-70 ni tashkil qiladi Mazkur
rejimda asosan ikki taktli quvvatli kaskadlar ishlaydi
AV rejimi A va V rejimlar oraliglsquoidagi rejim bolsquolib chiqishda katta quvvat
olish shuningdek chiziqli bolsquolmagan buzilishlarni kamaytirish maqsadida
qolsquollaniladi
Kuchaytirgichlar U=10-7
V kuchlanish va I=10-14
A toklarni kamaytira oladi
Bunday signallarni kuchaytirib berish uchun bitta kaskad yetarli bolsquolmagani uchun
bir nechta kaskad ishlatiladi Ular bir nechta dastlabki kuchaytirish kaskadi (kaskad
kuchlanishni kuchaytirib beradi) va quvvatni kuchaytiruvchi chiqish kaskadlaridan
iboratdir Kaskadlar bir biri bilan rezistor (rezistiv boglsquolanish) transformator
(transformatorli boglsquolanish) siglsquoim va rezistor (rezistif-siglsquoim boglsquolanish) va
boshqa elementlari yordamida ulanishi mumkin
Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning ishlashi bilan tanishib chiqamiz
Bu kaskadlar keng tarqalgan bolsquolib mikrosxema shaklida ham ishlab chiqariladi
(66-rasm)
115
Kuchaytirgich ikkita umumiy emitterli (UE) kuchaytirish kaskadidan iborat
Bu kaskadlar S kondensator orqali olsquozaro boglsquolangan Mazkur kondensator
tranzistor VT1 ning kollektor zanjiriga tranzistor VT2 ning baza zanjiriga ulangan
U birinchi tranzistordan chiqayotgan signalning olsquozgarmas tashkil etuvchisini
ikkinchi tranzistorga olsquotkazmaydi Тranzistorlarning ish nuqtalarini 1Б
R va
2БR qarshiliklar talsquominlab beradi Ish nuqtalarining stabilligini rezistor va
kondensatorlar (RE1 SE1 va RE2 SE2) talsquominlab beradi
66 Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning tuzilishi
Bir nechta kaskadli kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti xar bir
kaskad kuchaytirish koeffitsiyentlarining kolsquopaytmasiga teng
K=K1 K2 K3 hellip Kn (612)
Kerakli kuchaytirish koeffitsiyentiga kolsquora va xar bir UE li kaskad kuchlanish
bolsquoyicha 10-20 marta quvvat bolsquoyicha esa 100-400 marta kuchaytirib berishini
hisobga olib kaskadlar soni aniqlangandan keyin xar bir kaskad alohida
hisoblanadi Dastlabki kuchaytirish kaskadlari A rejimida ishlaydi Kaskadni
hisoblash quyidagi tartibda bajariladi Manba kuchlanishi Yek va istelsquomolchining
qarshiligiga qarab
116
кjke ЕU )3111( и
чикмахимахkj
R
UII 22 ye
bu yerda kej ndashkollektor-emmiter olsquotishdagi kuchlanishning qiymatidir Ikj-
kollektor zanjiridagi tokning qiymati
Yuqoridagi shartlarni qanoatlantiradigan tranzistor tanlanadi Uning chiqish
xarakteristikasida ish nuqtasi aniqlanadi Shu dastalbki ish nuqtasini talsquominlb
beruvchi baza toki Ibo olsquotish xarakteristikasidan aniqlanadi va Rb qarshilikka
boglsquolik bolsquoladi Bu qarshilk quyidagi ifodadan aniqlanadi
bо
eBкокeb
I
RIIUR
)(1
(613)
Rk va Re qarshilklarni aniqlash uchun chiqish xarakteristikalaridan Rum=Rk+Re
aniqlanadi Rum=YekIk Re=(015-025)Rk deb hisoblab
25111
ум
k
RR (614a)
Re=Rum-Rk (615)
Kaskadning kirish qarshiligi
2
2
бмах
кирмах
кирI
UR (616)
Agar baza toki kuchlanish bolsquolgichi orqali beriladigan bolsquolsa bolsquolgichning
R1 va R2 qarshiliklari quyidagicha aniqlanadi
R12 (812)Rkir va 21
2112
RR
RRR shartlardan
121
1212
121
RR
RRR
RI
RER
Эко
k larni aniklaymiz
Ajratuvchi kondensatorning siglsquoimi quyidagicha aniqlanadi
117
12
1
2
kчикk MRfC (617)
bu yerda Mk ndash quyi chastotalardagi chastotali buzilishlar koeffitsiyenti fk- quyi
chastotalar chegarasi Rchik=Rk+Ri Kondensatorning siglsquoimi quyidagicha
aniqlanadi
2
10
Эk
ЭRf
C (618)
Kaskadning kuchlanish bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti
кирмах
чикмахи
U
UК (619)
Kuchlanishning kaskadi chiqish kaskadidir Kaskadning chiqishdagi signal
transformator orqali kichik qarshilikka ega bolsquolgan istelsquomolchiga uzatiladi
Kollektordagi kuchlanish olsquozinduksiya EYUK hisobiga Yeke dan ikki marta katta
bolsquolishi mumkin Shuning uchun
Yeke Ukej2 (620)
qilib olinadi
Kaskadning chiqishdagi quvvati
Rchikmax=05Uk max Ik max tr (621)
bu yerda tr-transformatorning FIKi
Kirish zanjiridagi quvvat va kuchaytirish koeffitsiyenti
Rkir=05IbmaxUbemax (622)
кир
чикр
Р
РК (623)
118
Тransformator kaskad chiqish qarshiligining istelsquomolchining kirish
qarshiligiga mos tushishini va quvvatning uzatilishi uchun eng yaxshi sharoit
yaratilishini talsquominlaydi Тransformatorning transformatsiya koeffitsiyenti
quyidagicha aniqlanadi
и
чик
R
Rn (624)
Agar kuchaytirgich chiqishidagi quvvat 20Vt dan ortiq bolsquolsa ikki taktli
simmetrik sxemalardan foydalaniladi Bu sxemadagi ikki tranzistorning xar biri V
rejimda ishlaydi Bunday sxemalarning FIKi 70-75 ga yetadi Тinch holatda IB=0
va boshlanglsquoich holatda sxema istelsquomol qiladigan quvvat
R0=2EkeIbo (625)
Birinchi yarim davrda birinchi tranzistor ikkinchi yarim davrda esa ikkinchi
tranzistor ishlaydi Bitta tranzistorning chiqishdagi quvvati
4
)(
2 max kЭkoкmахкmахkчик
EIIIUP (626)
Ikki taktli kaskadning chiqishdagi quvvat
2
)(2 max kokкэчикчик
IIЕРР (627)
Kolsquopincha kuchaytirgichning barqaror ishlashini talsquominlash uchun teskari
boglsquolanishdan foydalaniladi Chunki zanjirdagi signal malsquolum qismining kirish
zanjiriga uzatilishi teskari bogrsquolanish deb ataladi Тeskari boglsquolanish manfiy va
musbat bolsquolishi mumkin Musbat teskari boglsquolanish generator kaskadlarida
qolsquollaniladi Kuchaytirish kaskadlarida manfiy teskari boglsquolanishdan foydalaniladi
(musbat teskari boglsquolanish kuchaytirgichlar uchun zararlidir) Тeskari boglsquolanish
kuchlanishi chiqish kuchlanishining malsquolum qismini tashkil qiladi va teskari
boglsquolanish koeffitsiyenti ( ) bilan xarakteralanadi Тeskari boglsquolanish
kuchaytirgichlarda
119
sign
chiq
U
UK (628)
Usign=Ukir- Utb=Ukir- Uchiq=Ukir(1- K) (629)
DemakК
К
КU
КU
U
КUK
kir
kir
sign
kirтб
1)1( (630)
Тeskari boglsquolanish manfiy bolsquolganda 0 bolsquoladi va К
КKтб
1 yalsquoni
kuchaytirish koeffitsiyenti kamayadi Lekin kuchaytirgichning chastota va faza
buzilishlari kamayadi
Re qarshiligi teskari boglsquolanish zanjiri bolsquolib chiqish zanjiridagi kuchlanishni
qisman kirish zanjiriga uzatadi Shuning hisobiga boshlanglsquoich ish nuqtasining
parametrlari stabillashadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan kaskadlarning barchasi
sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanishni kuchaytirib beradi Ayrim hollarda yolsquonalish
jixatdan olsquozgarmay faqat qiymati sekin olsquozgaruvchi signallarni ham kuchaytirish
talab qilinadi Bunday xollarda galvanik boglsquolangan olsquozgarmas tok
kuchaytirgichlaridan foydalaniladi
Kuchaytirgich uch kaskaddan iborat Хar bir kaskad UE sxema bolsquoyicha
yiglsquoilgan Ajratuvchi kondensatorlar bolsquolmagani uchun xar bir kaskadning
olsquozgarmas tashkil etuvchisi keyingi kaskadning bazasiga uzatiladi va shuning
uchun mazkur tashkil etuvchi kompensatsiyalanishi kerak Oldingi kaskadning
olsquozgarmas tashkil etuvchisini kompensatsiyalash uchun keyingi kaskadning RE
qarshiligidan olinuvchi olsquozgarmas kuchlanishdan foydalaniladi Тranzistorlar (VT2
va VT3) ning baza-emitter normal kuchlanishlarini RE2 va RE3 qarshiliklar
talsquominlab beradi Тranzistor VT1 ning osoyishtalik rejimini R1 va R2 kuchlanish
bolsquolgich va RE1 qarshiliklar talsquominlaydi
Kuchaytirilganda bir xil tranzistorlarni topish juda qiyin Shu sababdan
mikrosxema asosida tuzilgan differensial kuchaytirgich kaskadlaridan
foydalaniladi K118UL1 shunday sxemalarning namunasi bolsquola oladi Olsquozgarmas
tok kuchaytirgichlari asosida turli matematik operatsiyalarni bajaruvchi operatsion
120
kuchaytirgichlar qurish mumkin Operatsion kuchaytirgichlar (OK) yuqori
kuchaytirish koeffitsiyenti katta kirish va chiqish qarshiligi bilan xarakterlanadi
67 - rasm Operatsion kuchaytirgichlarning sxemasi
Operatsion kuchaytirgichlar kirish diffenrensial kuchaytirgichlaridan iboratdir
(67-rasm) Kuchaytirgich inventorlovchi (-) va inversion (+) kirishga egadir
Sxemalarda OK uchburchak tarzidan ifodalanadi (67-rasm a) Signal qaysi
kirishga berilganiga qarab OK inventorlovchi yoki inversion usullarda ulanadi
Inventorlovchi usulda kirish kuchlanishi OK ning inversion kirishiga
beriladi (438-rasm v) inversion kirish esa nol potensialga egadir
Kirish toki
1
0``
Z
UI kir
kir (632)
Chiqish kuchlanishi
`` bogkirchiq ZIU (633)
Kuchlanish uzatish koeffitsiyenti
1
1
`
`)(
Z
Z
ZI
ZI
U
UрК
bog
kir
bogkir
kir
chiq (634)
Bunday uzatish koeffitsiyenti ideallashtirilgan OK ga xosdir Rkir= Rchik=0
va kuchlanshni kuchaytirish koeffitsiyenti K= deb hisoblasak OK
121
ideallashtirilgan bolsquoladi Aslida real OK larning uzatish koeffitsiyenti K(r) ideal
OK ning K(r) idan taxminan 003 ga farq qiladi
OK ning inversion usulda ulanganda kirish kuchlanishi uning inversion
kirishiga beriladi Bunda teskari boglsquolanish kuchlanishi
1
1bog
chiqtbZZ
ZUU (635)
OK ning kirishdagi kuchlanishi
tbkirkir UUU ` (636)
Chiqishdagi kuchlanishi
chiqkirchiq UUКU `( (443) yoki К
КUU kir
chiq1
(637)
Kuchaytirish koeffitsiyenti
КК
К
К
UК
КU
U
UК
kir
kir
kir
chiq
11
11
1
1
1`)1(
` (638) 1К
bolsquolganida 1
`К
OK lar yordamida signallarni qolsquoshish differensiallash integrallash va ular
ustida boshqa matematik operatsiyalar bajarish mumkin Kirish sishnalini
integrallovchi sxemani kolsquorib chiqamiz (439a -rasm) Kirish zanjiriga rezistorni
teskari boglsquolanish zanjiriga esa kondensator ulaymiz Rezistordan olsquotayotgan tok
R
ui kir`
(639)
Bu tok kondensatordan olsquotib uni zaryadlaydi va uc kuchlanishni hosil qiladi
(ushbu kuchlanish chiqish kuchlanishidir)
122
1
0
`1
dtuRC
u kirc (640)
Differensiallovchi kuchaytirgichda kirish zanjiriga kondensator S ni
boglsquolanish zanjiriga rezistor R ni ulaymiz (439b-rasm) Kirish kuchlanishi
kondensatorni zaryadlaydi va undagi kuchlanish kirish kuchlanishiga teng bolsquoladi
uc=u`kir Kondensatordan olsquotayotgan tok
dt
duCi kir`
(641)
Bu tok kuchaytirgichga bormay R qarshilikdan olsquotib unda kuchlanish
pasayuvini hosil qiladi
dt
duRCiRu kir
chiq
` (642)
OK summator sifatida ishlatilganda bir nechta kirish kuchlanishlarining
yiglsquoindisini aniqlash operatsiyasini bajaradi Bunda OK ning inventorlovchi
kirishiga qolsquoshiladigan signallar beriladi chiqishdan esa ularning yiglsquoindisi
olinadi 68-rasmda jamlovchi OK ning sxemasi kolsquorsatilgan Kirxgofning birinchi
qonuniga binoan A tugundagi toklar yiglsquoindisi 0 ga teng
ikir1 +ikir2+ikir3-ikir4=0 (643)
68-rasm jamlovchi OK ning sxemasi
123
Тoklarni kuchlanishlar orqali ifodalasak
043
3
2
2
1
1
R
u
R
u
R
u
R
u chiqkirkirkir (644)
Bundan 4
3
34
2
24
1
1 RR
uR
R
uR
R
uu кirкirkir
chiq (645)
Bundan tashqari OK lar logarifmlash potensirlash va boshqa operatsiyalarni
xam bajara oladi Ular radioelektronika sxemalarida ham keng qolsquollaniladi OK
ning teskari boglsquolanish zanjiriga ikkilangan Т-simon RC-kolsquoprikli zanjir
olsquornatilsa sxema yuqori chastota ajratish xususiyatiga ega bolsquoladi 1560-rasmda
chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarakteristikasi
kolsquorsatilgan Sozlash chastotasi deb ataluvchi RCf
21
0 chastotada kuchlanishni
uzatish koeffitsiyenti kir
chiq
U
U kamayib ketadi Bunda teskari boglsquolanish talsquosiri
kamayib kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti (Ki tb) shu kaskadning
teskari boglsquolanishda bolsquolmagandagi koeffitsiyenti (Ki max) ga tenglashadi
62 GIDRAVLIK KUChAYТIRGIChLAR
Gidravlik kuchaytirgichlar avtomatika tizimlarida keng ishlatilmoqda
Ayniqsa zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichlar eng
kolsquop tarqalgan Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishidagi avtomatika
tizimlarida gidravlik kuchaytirgichlar pnevmatik kuchaytirgichlarda nisbatan
kolsquoproq ishlatiladi Ular mobil mashinalarning avtomatika tizimlarida (olsquornatma
agregatlarni boshqarish uchun) va traktorlar hamda kombaylarni avtomatik
xaydash (boshqarib borish) tizimlarida ishlatilmoqda
Zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichning
prinsipial sxemasi 69 a-rasmda kolsquorsatilgan (odatda porshenli nasoslar ishlatiladi)
Ish suyuqligi yoki temperaturali qovushoqlik koeffitsiyenti kichik bolsquolgan
maxsus suyuqliklarning bosimini hosil qiladi va bu bosimni saqlaydi Bosim
olsquotkazib yuborish klapani bilan rostlanadi Kuch silindri 4 ga birlashtirilgan
124
kanallar neytral vaziyatda tolsquoliq yopilgan bolsquoladi Porshen 5 xarakatlanmaydi
Agar zolotnik 3 ga yuqoriga yolsquonalgan kirish talsquosiri x berilsa u holda zolotnik
yuqoriga xarakatlanib teshiklarni ochadi shunda kuch silindrining yuqori
bolsquoshliglsquoiga bosim ostidagi moy kiradi pastki bushlik esa ayni vaqtda kaytarib
tukish trubasiga tutashadi Nasos 1 ishlab bak 6 dagi moyni kuch silindri ichiga
xaydagani uchun yuqori bushlikdagi bosim oshadi va porshen 5 pastga siljiydi
Porshenning xarakati tezligi - silindrga kelayotgan va undan ketayotgan moy
miqdoriga boglsquolik bu esa olsquoz navbatida teshiklarning ochilish qiymatiga boglsquolik
Gidravlik kuchaytirgichlarnig statikaviy xarakteristikasi 69 b-rasmda
kolsquorsatilgan
69 -rasm Zolotnikli gidravlik kuchaytirgichning sxemasi va uning statik
tavsifnomasi
Хarakteristikada quyidagi zonalar bor 2a ga teng nosezgirlar zonasi Bu
zonaning paydo bolsquolishiga sabab shuki zolotnik belboglsquoining kengligi teshikning
kengligidan bir oz katta - tolsquoyinish zonasi Bu zona zolotnik teshiklarning tolsquoliq
ochilishiga mos bolsquoladi shuning uchun porshening xarakatlanish tezligi bu yerda
endi kattalasha olmaydi Agar zolotnik siljiganda (69-rasm) topshiriqlar tolsquoliq
ochiladigan holatga (Х max) yeta olmasa va nosezgirlik zonasi elsquotiborga olinmasa
statik xarakteristkasini taxminan chiziqli deb hisoblash mumkin (rasmda punktir
bilan kolsquorsatilgan)
125
Gidrokuchaytirgichlar teskari aloqasiz va gidrotsilindr porshenning vaziyati
bolsquoyicha bikr teskari aloqali qilib ishlab chiqariladi Gidrokuchaytirgichlarning
chiqishida katta quvvatlarni olish uchun kaskadli birlashtirish usuli qolsquollaniladi
shunda birinchi kuchaytirgichning ijrochi organi navbatdagisining rostlovchi
organiga talsquosir etadi
Gidrokuchaytirgichlarning chiqish quvvati bir olsquon yuz va bundan ortiq
kilovattni tashkil etishi mumkin kuchaytirish koeffitsenti juda katta (310 ---
310 ) bolsquolib kuchaytirgichi juda tezkor
63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari
Ushbu turdagi kuchaytirgichning sxemasi 610-rasmda kolsquorsatilgan
Mumdshtukdan 3 tezlik bilan oqib chiqarilgan suyuqlikning bosimi uning holati
neytraldan olsquozgartirilganda 4 va 5 quvurchalarda olsquozgaruvchan bosimga
aylantiriladi Oqim quvurchasi 2 olib beruvchi 1 quvurga ulangan Mumdshtukdan
oqib chiqayotgan suyuqlik quvurchalarni birisiga olsquotib tezlikni bosimga
aylantiriladi Mumdushtukni neytral holatida 4 va 5 quvurchalardagi bosim teng va
porshen 7 xarakatlanmaydi Mumdshukni holati olsquozgarilishi bilan quvurchalarni
bittasida bosim oshib ikkinchisidan kamayib ketadi Buning natijasida porshen
xarakatlanib ijro mexanizmni ishga tushiradi
610-rasm Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichning sxemasi
126
7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari
71 Ijro mexanizmlari haqida tushuncha va ularning turkumlanishi
Avtomatik rostlash tizimining ijro mexanizmi deb rostlovchi organi
uzatilayotgan signalga muvofiq xarakatga keltiruvchi moslamaga aytiladi
Rostlovchi organni vazifasini drossellar tolsquosqichlar klapanlar shiberlar bajaradi
Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari chiqish validagi aylanish
momentining nominal qiymati yoki chiquvchi shtokdagi talsquosir etuvchi kuch
aylantiruvchi moment yoki kuchlarning maksimal qiymati nosezgirlik maydoni
inersionlik vaqtini kolsquorsatuvchi vaqt doimiysi ijro mexanizmlarini chiqish valining
aylanish vaqti yoki uning shtokining surilish vaqti
Ijro mexanizmini ishdan tolsquoxtagandan solsquong turglsquounlashgan rejim vaqtida
ishlab turganda chiqish organining surilishi yugurish holati deb ataladi Bu holat
rostlash sifatiga talsquosir kolsquorsatadi
Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari ndash ularning statik va dinamik
tavsifnomalari hisoblanadi Dinamik xususiyatlariga kolsquora ijro mexanizmlari
integrallovchi zvenolar guruxiga kiradi W(p)= 1 Тim r bu yerda Тim ndash
maksimal chiqish signali vaqtida IM chiqish organining tolsquoliq surilish vaqti
Ijro mexanizmlarini quyidagi asosiy belgilariga kolsquora sinflarga ajratish
mumkin foydalanilgan energiya turiga kolsquora chiquvchi organning xarakat
xarakteriga kolsquora foydalanilgan yuritma turiga kolsquora hamda chiquvchi organning
xarakatlanish tezligiga kolsquora
Foydalanilgan energiya turiga kolsquora IM lar elektrik pnevmatik gidravlik
turlariga ajratiladi (71-rasm) Chiquvchi organ xarakat xarakteriga qarab IM lar
aylanuvchan va tolsquoglsquori xarakatlanuvchan guruxlarga ajratiladi Aylanuvchan IM lar
bir marta aylanuvchan va kolsquop marta aylanuvchan bolsquolishi mumkin
Foydalanilgan elektr yuritma kolsquorinishiga qarab IM lar elektr yuritmali
elektromagnitli porshenli va membranali bolsquolishi mumkin
127
Chiquvchi organning xarakatlanish tezligiga kolsquora IM lar doimiy tezlikka
ega bolsquolgan hamda chiquvchi organning surilish tezligi chiquvchi signalga
proporsional bolsquolgan IM larga ajratiladi
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida elektrik IM lar keng tarqalgan
Ularni 2 ta asosiy guruxga ajratish mumkin elektr dvigatelli va elektromagnitli
(72-rasm)
Birinchi guruxga elektr yuritmali IM lar kiradi Elektr yuritmali IM lar
odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil topadi (oxirgisi bolsquolmasligi
ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida yuritma va tormozga beriladi
mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi organni xarakatga keltiradi
Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz mexanizmni tolsquoxtatadi
Ikkinchi guruxga solenoidli IM larni kiritish mumkin Ular turli xil
rostlovchi klapanlar vintellar zolotniklar va boshqa elementlarni boshqarish
uchun qolsquollanilishi mumkin Bu guruxga elektromagnitli muftalarni kiritish
mumkin Solenoidli mexanizmlar odatda faqat ikki pozitsiyali rostlash tizimlarida
qolsquollaniladi
Elektr yuritmali IM lar odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil
topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida
yuritma va tormozga beriladi mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi
organni xarakatga keltiradi Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz
mexanizmni tolsquoxtatadi
71-rasm Ijro mexanizmlarining energiya turiga qarab turlanishi
IJRO MEXANIZMLARI
GIDRAVLIK PNEVMATIK ELEKTRIK
128
72 Elektrik ijro mexanizmlari
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida statsionar qurilmalar va
jarayonlarni avtomatlashtirishda asosan elektrik ijro mexanizmlari xarakatlanuvchi
mashinalarda esa gidravlik va pnevmatik ijro mexanizmlari qolsquollaniladi
Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining
turkumlanish sxemasi 72-rasmda kolsquorsatilgan
72-rasm Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining
turkumlanishi
74 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari
Тakomillashtioilgan elektrik ijro mexnizmlari kolsquop aylanishli quvurli
armaturani distansion boshqaruvi uchun qolsquollanadi Bu ijro mexanizmlari
MABVGD rusumli elektr yuritmalari nomini olgan bolsquolib ular gidromelirrativ
ELEKTRODVIGATELLI ELEKTROMAGNITLI
ELEKTRIK IJRO MEXANIZMLARI
Bir aylanishli
Korsquop aylanishli
Qadamli
Doimiy aylanishli
Sоlenоidli U
zo
q m
ud
datli
tok o
rsquotkazuvch
an
Qis
qa m
ud
datli
tok lsquootk
azuvch
an
Elektromagnitli mufta
129
tizimlarining avtomatlashtirilgan nasos stansiyalarida qolsquollaniladi Ular bir-
biridan maksimal aylanish momenti reduktorining tuzilishi gabarit ulanish
olsquolchamlari va balsquozi konstruktiv elementlari bilan farqlanadi Elektr
yuritmalarining barcha konstruktiv elementlari maksimal darajada
unifiksiyalangan yuritma validagi ruxsat etilgan momentni chegaralovchi maxsus
qurilmalari va boshqaruv sxemalariga ega elektr yuritmalarini ekspluatatsiya
sharoitlariga kolsquora normal holatda ishlashi uchun 7 1-jadvalda ularni tiplariga
kolsquora texnik malsquolumotlar keltirilgan Elektr yuritmalarining normal holatidagi
joylashtirilishi vertikal holat hisoblanadi (yuritma vali vertikal joylashtiriladi)
7 1-jadval
Elektr
motor tipi
Joylashtirilishi Ishchi harorat
oraliglsquoi S
Тashqi muxitning
nisbiy namligi
20 Sda
Moylash
davriyligi
M Хonalardagi va
ochiq havodagi
statsionar
qurilmalar
-20hellip+35 80gacha Uch oyda 1
marta
A - -40hellip+40 95 gacha
BVGD Bir yildan
kam emas
BVGD tipli elektr yuritmalarining ish prinsipi va tuzilishini kolsquorib
chiqamiz
Elektr yuritmaning knematik sxemasi 73 - rasmda keltirilgan Elektr
yuritma quyidagi asosiy elementlar va qismlardan tashkil topgan korpus
chervyakli silindrik reduktor qolsquol dubleri qismi elektr motori yolsquol va moment
olsquochirgichlari qutilari
Yolsquol va moment olsquochirgichlari qutilari korpusga mahkamlanadi Korpusga
podshipniklardagi 46-chervyakli 45 shlikli val montaj qilingan Shirikli valda
aylantiruvchi momentni chegaralovchi mufta joylashgan 6-maxovikli qolsquol
dublerlari sharikli valni oxiriga ulangan Shu yerda bolsquosh qilib kulachokli 4-
silindirik glsquoildirak joylashtirilgan Korpusga xuddi shunday ravishda yolsquol va
moment olsquotkazgichlari qutisiga aylanishni uzatuvchi 43-chervyakli glsquoildirakka
ega bolsquolgan va 40 41-silindrik shestrnyalari bilan plita ulangan
130
73- rasm Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari
(elektr yuritmalar surgichlar)iing knematik sxemasi
Quti quyidagi asosiy elementlarda tashkil topgan 34-chervyakli yolsquol
olsquochirgichlari qismi 33- chervyakli glsquoildirak 2730-kulochoklar2526- moment
olsquotkazgichlari 24 va 36-richaglari purjinalar 22 35-blokirovka kulochoklari
2331- mikroutkazgichlar 2132 shestrnali kolsquorsatkich qismi 1920 strelka 18
17-shestrnyali distansion kolsquorsatkichlar qismi 16-potensioner
Elektr motori ishga tushirilganda elektr yuritma quyidagicha ishlaydi
Aylanma xarakat elektr motoridan 234-silndirik glsquoildirak va 5-kulachokli mufta
orqali 45 sharikli valga uzatiladi 46 chervyak glsquoildirak orqali aylantiruvchi
moment ishchi organning (surglsquoich) yuritma valiga uzatiladi Bundan tashqari
47 chervyak 43 chervyali glsquoildirak 41 va 40- silindirik shestrnalar orqali xarakat
39-vilka 33 va 34 chevyak jufti 019 shestrnya 18 kolsquorsatkich strelkasi va 17
shesterna orqali 16-potensiometr valikiga uzatiladi Elektr motorini ishida
aylanishi momentini maxovikka uzatish mumkin emas chunki maxovikni 7-
kulochokli vtulkasi ajratilgan holatda bolsquoladi Bu vaqtda 5 muftoning kulokchalari
5-silindirli glsquoildirak kulokchalari bilan boglsquolanib qoladi va ular orqali harakat 45
shlitsli valga uzatiladi Elektr motori qolsquoshilganda 6-mufta kulachoklari bilan 4
glsquoildirak kulachoklari birlashadi bu holda 5-mufta 9 shtok orqali 7 vtulkani 45
131
shpitsli val kulachoklaridan bolsquoshatadi Bunday mexanik blokirovka 45 shlitsli
valni birvaqtning olsquozida elektr motori va qolsquol boshqaruvida ishlashini oldiini oladi
Elektr yuritmalar aylanish momentini 3 tomonlama chegaralovchi mufta bilan
ishlab chiqariladi Ularning ish prinsipi quyidagicha maxkamlovchi armatura
ishchi organi uning laquoOchiqraquo va laquoYopiqraquo holatlarining qandaydir Oraliq
holatlarida aylanish momenti maksimal qiymatida bolsquolgan 44 yuritma vali
tolsquoxtaydi Bu vaqtda 46 chervyak 42 chervyakli glsquoildirak olsquoqiga uraladi va buni
natijasida xarakatlanayotgan 1 elektr motori orqali shtitslar bolsquoylab olsquoqning
yolsquonalishida xarakatlana boshlaydi
46 ndash chervyakning oldinga xarakati 10 richag 11 uk 12 ndash tishli sektor 14
va 39 vilkalar 13 15 37 38 ndash silindrli glsquoildiraklar yordamida 25 va 26 moment
kulachoklarining aylanma xarakatiga olsquozgartirib beradi Ular aylanganda 24 va 36
richaglar 21 va 32 mikroalmashlab ulagichlarni quyib yuboradi va elektr motor
zanjiri uziladi M va A tiplaridagi elektr motorlari tuzilishi jixatidan BVG va D
tipidagi elektr motorlaridan farq qiladi Ularda chervyakli reduktor olsquorniga silindrli
reduktor qolsquollaniladi Yana bir qancha kinematik bolsquoglsquoinlarda malsquolumot
olsquozgarishlar bor lekin motorlarining barcha turlarining ish prinsipi bir xil
Maksimal tok relesiga ega bolsquolgan elektr yuritmalar Elektr motorlarni
yuklamalardan ximoyalash va maxkamlovchi armaturani maxkamlab yopish
maqsadida ish tipdagi elektr yuritmalar statorining fazalaridan biriga tok relesi
bilan talsquominlanadi
Elektr motori validagi qarshilik momenti ortishi bilan ishchi tok taxminan
aylanish momenti kavadratiga proporsional ravishda ortadi Shuni hisobga olib
aylanish momentini chegaralovchi mufta olsquorniga tok relesini qolsquollash mumkin Shu
maqsadda elektr motorini talsquominlovchi kuch tarmoglsquoining fazalaridan biriga oniy
xarakatli maksimal tok relesi ulanadi Uning ajratuvchi kontakti esa reversiv
magnit ishga tushirgich glsquoaltagi zanjiriga ulanadi
Maksimal tok relesini qolsquollash elektr yuritma konstruksiyasini
soddalashtirish uning massasi va gabarit olsquolchamlarini kamaytirish imkoniyatini
beradi lekin bu holda boshqaruv sxemasi bir muncha murakkablashadi Maksimal
132
tok relesi bolsquolgan elektr motorlari faqat solsquorglsquoichlarda olsquornatiladi Shpindel
armaturasidagi aylanish momenti siljiganda elektr motori rele yordamida yolsquol
olsquochirgichi bilan xarakatga keladi
75 Elektromagnitli ijro mexanizmlari
Avtomatik rostlash va boshqarish tizimlarida elektr energiyasini ishchi
organning tekis xarakatiga aylantirib beruvchi elektromagnitli uzatmalar IM lar
sifatida qolsquollanishi mumkin Bu elementlar yana solenoidli mexanizmlar deb ham
yuritiladi
Elektromagnitli IM lar tipi tuzilishiga kolsquora chiqish koordinatasi
kolsquorinishlarga ajratilishi mumkinntolsquoglsquori xarakatlanuvchan rostlovchi organga ega
bolsquolgan IM lar uchun siljish tezlik talsquosir qiluvchi kuch aylanuvchan xarakatga
ega bolsquolgan rostlovchi organli IM lar uchun aylanish burchagi aylanish chastotasi
aylanish momenti
Elektromagnitlar olsquozgaruvchan (bir fazali va uch fazali) olsquozgarmas tokli
bolsquolishi mumkin Ularning asosiy tavsifnomasi yakorning surilishi yakorning
surilishi va tortish kuchi orasidagi boglsquolanish yakorning surilishi va
elektroenergiya sarfi ishga tushish vaqti orasidagi boglsquolanish
Yakorning maksimal surilishiga qarab qisqa yurishli va uzun yurishli
elektromagnitlar ajratiladi
Elektromagnitlar qolsquoyidagi talablarga javob berishi kerak
1 Тanlanayotgan konstruksiya siljish uzunligi tortish kuchi va berilgan
tortish tavsifnomasiga mos kelishi kerak
2 Тez xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalangan magnitli olsquotkazgichga
ega bolsquolgan elektromagnitlar sekin xarakatlanuvchan tizimlar uchun
shixtalanmagan magnit olsquotkazgichga ega bolsquolgan hamda massivli mis gilzali
elektromagnitlar qolsquollanilishi mumkin
3 Ishga tushish sikllari soni yolsquol qolsquoyilgandan kam bolsquolishi kerak
133
4 Bir xil mexanik ishlar uchun olsquozgaruvchan tok elektromagnitlari
olsquozgarmas tokda ishlovchi elektromagnitlarga nisbatan kolsquoproq elektroenergiya
talab qiladi
5 Elektromagnitlar ishlatish uchun qulay va oddiy bolsquolishi kerak
Elektromagnitlarni kuchlanish tok va quvvat kattaliklari orqali tanlash
mumkin Elektromagnit tanlangandan solsquong uning cholsquolglsquoamlari qizishga nisbatan
xisoblanadi Bu holda ruxsat etilgan qizish harorati 85900 S xisobida olinadi
76 Elektromagnitli muftalar
Muftalar mdash uzatma va ishchi mexanizmlar orasidagi boglsquolovchi zveno
hisoblanadi Ularning ish prinsipi boglsquolovchi elementlarning elektromagnit
xususiyatlariga asoslangan
Elementlarning boglsquolanishi kolsquorinishiga qarab muftalar funksiyali quruq
ishqalanuvchan qovushoq ishqalanuvchan va siljish muftalarga ajratiladi
Quruq ishqalanish muftasi (74 a-rasm) 3 va 9 vallarga boglsquolangan 5 6 -
ikkita yarim mufta holda 2 xalqa va 4 shetkalardan kuchlanish qabul qiluvchi 1
cholsquolglsquoamdan tashkil topgan 6- yarim muftaning boshqariluvchi qismi 8-
shponkaning olsquoqi bolsquoyicha xarakatlanadi u ishchi mexanizmning 9-vali bilan
boglsquolangan Boshqariluvchi 6 mufta 7 prujina yordamida 5 boshqaruvchi
muftaga nisbatan siqiladi Cholsquolglsquoamlarga elektr toki berilishi bilan hosil
bolsquolgan elektromagnit maydon 7 prujina kuchini yengib boshqariluvchi 6
muftani tortadi Ishqalanish kuchlari hisobiga 5 va 6 yarim muftalarda hosil
bolsquoladigan aylantiruvchi moment boshqaruvchi valdagi boshqariluvchi valiga
olsquotkaziladi Uzatilayotgan aylantiruvchi momentni kattalashtirish uchun
muftalarni kolsquop diskli kolsquorinishda tayyorlanadi
Qovushoq ishqalanuvchi muftalar (74 b-rasm) ferroparo-shakli yoki
magnitli emulsiyali tarkibiga ega bolsquolib boshqariluvchi va boshqaruvchi
elementlarda boglsquolovchi qatlam hosil bolsquoladi Bunday muftalarning xarakterli
tomoni shundaki magnit oqimi ortib borishi bilan uzatiluvchi aylantiriluvchi
moment ortib boradi Bunday muftalar yuklamalarga nisbatan chidamli bolsquolib
134
tez xarakatlanuvchan IM lardan hisoblanadi (vaqt doimiysi Т=0005 0008 s)
ularning uzatish koeffitsiyenti K=3500 Bu muftalar konstruktiv tuzilmasiga
kolsquora glsquoaltaklarning joylashishi soni ishchi yuzasining shakliga tok
olsquotkazgichlarining kolsquorinishi va boshqa belgilariga kolsquora farqlanadi
74-rasm Quruq ishqalanish va qovushoq ishqalanish muftasining
konstruktiv va elektr sxemalari
8-bob Avtomatika rostlagichlari
135
81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari
Avtomatik rostlagichlar sanoatning turli soxalarida texnologik jarayonlarni
avtomatlashtirishda keng ishlatiladigan texnikaviy vositalar hisoblanadi
Rostlagichlarni klassifikatsiyalash rostlanuvchi miqdorning turi rostlagichning ish
usuli ishlatiladigan energiya turi ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga
kolsquorsatiladigan talsquosirning xarakteri rostlagich ishining tavsifnomasi (rostlash
qonuni) kabi xususiyatlarga asoslanadi
Rostlanuvchi miqdorning turiga kolsquora rostlagichlar quyidagilarga bolsquolinadi
bosim sarf satx namlik va kabi rostlagichlar Ishlash usuliga kolsquora bevosita va
bilvosita talsquosir qiluvchi rostlagichlar mavjud Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi
organini ishga tushirish uchun rostlanuvchi oblsquoektdan olingan energiyaning olsquozi
bilan ishlovchi rostlagichlar bevosita tarsquosir qiluvchi rostlagich deb ataladi Agar
ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organini ishga tushirish uchun qolsquoshimcha
energiya kerak bolsquolsa bilvosita tarsquosir qiluvchi rostlagichlar ishlatiladi
Foydalaniladigan energiya turiga kolsquora rostlagichlar elektr pnevmatik gidravlik va
aralash (elektr-pnevmatik pnevmo-gidravlik va xokazo) rostlagichlarga bolsquolinadi
Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga kolsquorsatiladigan talsquosirning
xarakteri jihatidan rostlagichlar uzlukli va uzluksiz ishlovchi bolsquoladi Uzlukli
ishlovchi rostlagichlarda ijro etuvchi mexanizmning faqat rostlovchi organi
rostlanuvchi miqdorning uzluksiz muayyan qiymatida xarakat qiladi Rostlanuvchi
miqdorning olsquozgarishi va rostlovchi talsquosir olsquortasidagi boglsquolanish (yoki ijro etuvchi
mexanizm rostlovchi organining xarakati) yalsquoni rostlash qonuni nazarda tutilgan
ish tavsifnomasiga kolsquora rostlagichlar pozitsion integral (astatik) proporsional
(statik) izodrom (proporsional-integral) proporsional-differitsial (oldindan talsquosir
etuvchi statik) proporsional-integral-differinsial (oldindan talsquosir etuvchi izodrom)
bolsquoladiRostlanuvchi miqdorni vaqt davomida talab qilingan chegarada saqlab
turish jihatidan rostlagichlar stabillovchi programmali va kuzatuvchi
rostlagichlarga bolsquolinadi Stabillovchi rostlagichlar rostlanuvchi miqdorning
136
berilgan qiymatga (malsquolum darajadagi xato bilan) tenglashishini talsquominlaydi
Programmali rostlagichlar maxsus programmali topshiriq bergich yordamida
rostlanuvchi miqdorning vaqt bolsquoyicha avvaldan malsquolum bolsquolgan programma
(qonun) bolsquoyicha olsquozgarishini talsquominlaydi Bu programma texnologik reglament
talablariga muvofiq tuzilgan bolsquoladi Kuzatuvchi rostlagichlarda rostlanuvchi
miqdorning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi rostlagich topshiriq bergichga bilvosita talsquosir
qiluvchi boshqa kattalikning olsquozgarishiga mos bolsquoladi
Avtomatik rostlagichlarning xarorat misolidagi funktsional-strukturabiy
sxemasi 81-rasmda keltirilgan
81-rasmd Xaroratni avtomatik rostlagichlarning funktsional-strukturabiy sxemasi
BО-boshqarish oblsquoekti U-uzgartirgich (хаrorat datchigi) ТО-taqqoslash va
topshirish organi ТА-teskari aloqa КО-kuchaytirish organi ИМ-Ijro mehanizmi
TB-talsquominot bloki
82 Proporsional rostlagichlar
Proporsional rostlagichlar deganda rostlovchi organning rostlanuvchi
parametri va topshirilgan miqdor orasidagi farqqa nisbatan proporsional siljishi
tushuniladi Rostlanuvchi parametrning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi va rostlovchi
organning siljishi bir qonun bolsquoyicha amalga oshadi Rostlanuvchi parametrning
har bir miqdoriga rostlovchi organning malsquolum bir holatiga mos keladi
BО
ИМ
ТА
U
КО
TB
137
PR 25 proporsional rostlagich PR 25 rostlagich rostlanuvchi parametrni
berilgan kattalikda ushlab turish maqsadida chiqishda ijro etuvchi mexanizmga
talsquosir etuvchi uzluksiz signal olish uchun molsquoljallangan Asbob ikkilamchi
asbobning qolsquol bilan topshiriq bergichi yoki standart pnevmatik signalli boshqa
qurilmadan masofadan turib topshiriq oluvchi rostlagichdan iborat (81-rasm)
Rostlagich ikkita taqqoslash elementlari 1va 3 drosselli summator 2 quvvat
kuchaytirgichi 4 uchiruvchi rele 5 qolsquol bilan topshiriq bergich 6 lardan iborat
Тopshiriq bergich va olsquolchov asbobolaridan kelgan Rt va R3 signallar taqqoslash
elementi 1 ning membranalariga talsquosir etadi (manfiy kamera V musbat kamera B)
va teskari aloqa membranalarida havo bosimi hosil qilgan kuch (kamera A) bilan
muvozanatlashadi
81-rasm PR 25 proporsional rostlagichning prinsipial sxemasi
82-rasm Proporsional-integral rostlagichning prinsipial sxemasi
138
83 ndashrasm Avvaldan talsquosir rostlagichi sxemasi ndash PF-21
Тaqqoslash elementi 1 ning R1 chiqish bosim olsquotkazuvchanligi bolsquolgan
drosselli summator 2 ning rostlanuvchi drosseli orqali taqqoslash elementi 3 ning a
kamerasiga boradi xuddi shu kameraga olsquotkazuvchanligi bolsquolgan drosselli
summator 2 ning olsquozgarmas drosseli orqali Rchiq=RIV
chiqish bosimi ham keladi
Тaqqoslash elementi 3 ning chiqish bosimi quvvat kuchaytirgichi yordamida
kuchaytiriladi hamda ikkinchi taqqoslash elementi bilan manfiy teskari aloqada
bolsquoladi Sistemada hosil bolsquoladigan avtotebranishlarni yolsquoqotish maqsadida
taqqoslash elementi 3 ga ikkita teskari aloqa kiritilgan V kameraga manfiy va B
kameraga musbat Sistema muvozanati buzilgan hollarda rolsquoy beradigan
avtotebranishlar musbat teskari aloqa yolsquoliga olsquornatilgan olsquozgarmas drossel bilan
tolsquoxtatiladi Qolsquol bilan boshqarishga olsquotish maqsadida rostlagichni uzish uchun
olsquochiruvchi rele 5 dan foydalaniladi PR25 rostlagich PV101E PV101P
PV102E PV2P PV32 tipidagi ikkilamchi asboblar bilan birgalikda ishlaydi
83 Integral rostlagichlar
Integral (astatik) rostlagichlar deb rostlanayetgan parametr topshirilgan
qiymatdan chetga chiqarish rostlovchi organning rostlanuvchi parametr chetga
chiqishiga proporsional tezlikda xarakat qilishiga aytiladi Astatik rostlagichlar
ishlatilganda rostlanuvchi parmetrning muvozanat qiymati nagruzkaga boglsquoliq
emas va statik xato nolga teng bolsquoladi Agar rostlanayotgan kattalik berilgan
139
qiymatidan chetga chiqsa astatik rostlagich rostlovchi organi rostlanuvchi kattalik
qiymati topshirilgan darajaga yetguncha xarakatga keltirib turadi
Olsquozining dinamik xususiyatlari jihatidan integral rostlagichlar turglsquoun emas
shuning uchun ham ular mustaqil qurilma sifatida ishlab chiqarilmaydi
84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar
PR321 rostlagichning vazifasi PR 25 rostlagichning vazifasiga olsquoxshash U
taqqoslash elementlari I III VI droselli summator II quvvat kuchaytirgich IV
uzuvchi relelar V VII va siglsquoim VIII dan iborat (82- rasm) Bu rostlash bloki
ikkita proporsional va integral qismlardan tuzilgan Ularning kirishiga datchikdan
rostlanayotgan kattalikning pnevmatik signali Rn va ikkilamchi asbobga
olsquornatilgan topshiriq bergichdan rostlanuvchi kattalikning berilgan qiymati kelib
02 1 kgsm2
oraliqda bolsquoladi Blokning proporsional qismi glsquoalayonlanishdan
solsquong xarakatga kelib uning olsquozi esa summator I III va drosselli summator II dan
tuzilgan PR321 rostlovchi blokining integral qismi summator VI va kuchaytirish
koeffitsiyenti K=1 bolsquolgan birinchi darajali aperoidik zvenodan tuzilgan bolsquolib
pnevmatik integrallovchi zvenodan iborat Proporsional va integral qismlarning
chiqish signallari yacheyka II da qolsquoshiladi Buning uchun integrallovchi
zvenoning chiqishi yacheyka II ning I va III summatorlari kirishiga berilishi
lozim
Sozlash parametrlarining (kuchaytirish koeffitsiyenti - Kr izodrom vaqti - Тi)
olsquozaro boglsquoliq emasligi blokning muxim afzalligidir Kuchaytirish koeffitsiyenti
(Kr) drosselli summatordagi olsquozgaruvchi drosselning olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib
olsquornatiladi drossellash diapozoni DD=3000 5 chegarada olsquozgaradi bu esa
kuchaytirish koeffitsiyentining qiymati 003 20 bolsquolishiga mos keladi Izodrom
vaqti Тi aperiodik zveno tarkibiga kirgan olsquozgaruvchi drosselning
olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib olsquornatiladi va u 3 sekunddan 100 minutgacha
bolsquolishi mumkin PR321 rostlagich ham PR25 rostlagichi ishlaydigan ikkilamchi
asboblar bilan birgalikda ishlaydi
140
Maxalliy topshiriq bergich PR322 rostlagichi PR321 dan asbob kirishining
topshiriq liniyasida qolsquol bilan topshiriq bergich borligi bilan farqlanadi
PR326 va PR329 rostlagichlari kerak bolsquolgan drossellash diapozonini olsquornatish
imkonini beruvchi qayta qolsquoshgich bilan talsquominlangan Qayta qolsquoshgichning uchta
qayd qilingan xolati bor
I DD=2 50 II DD=50 200 III DD=200 800
Тi =0025 minutdan gacha olsquozgaradi PR329 rostlagichi PR326 dan maxalliy
topshiriq bergichi borligi bilan farq qiladi
Тolsquoglsquori chiziqli statik tavsifnomali PR321 va PR332 rostlagichlarida
drossellash diapozonini 2 3000 gacha sozlash mumkin
PR323 va PR333 nisbat rostlagichlari ikkita parametr nisbatini ushlab turish
maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish
uchun xizmat qiladi Rostlagichlarda nisbat zvenosi bolsquolib unga doimiy drossel
rostlovchi drossel va topshiriq bergichlar kiradi Nisbatni sozlash chegarasi 11
dan 51 gacha yoki 11 dan 101 gachaPR324 va PR334 nisbat rostlagichlari
ikkita parametr nisbatini uchinchi parametr bolsquoyicha tolsquoglsquorilash bilan ushlab turish
maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish
uchun hizmat qiladi
85 Proporsional-differinsial rostlagichlar
Agar rostlash oblsquoektida yuklanishning olsquozgarishi tez va keskin shuningdek
kechikish katta bolsquolsa izodrom rostlagichlar talab etilgan rostlash sifatini talsquominlay
olmaydi yalsquoni bu holda ularda katta dinamik halsquovo hosil bolsquoladi Rostlash
jarayonini parametrning olsquozgarish tezligiga boglsquoliq bolsquolgan qolsquoshimcha kirish
signali vositasida yaxshilash mumkin Kechikishi sezilarli bolsquolgan oblsquoektlarda
texnalogik jarayonlarni rostlash uchun PD- rostlagichlarni ishlatish maqsadga
muvofiqdir
Agar differinsial qism rostlovchi talsquosirning boshqa qismlariga qolsquoshilsa tolsquoglsquori
(avvaldan talsquosir) ayrilgan holda esa teskari avvaldan talsquosir bolsquoladi Тolsquoglsquori
avvaldan talsquosir rostlagichi PF21 rostlash zanjiriga berilgan kattalikdan
141
parametrning chetga chiqish tezligiga mos talsquosir kiritish uchun molsquoljallangan (83-
rasm)
Siqilgan xajmdagi xavoning kirish signali (rostlagich yoki datchikdan)
taqqoslash elementi IV ning V va G kameralariga boradi hamda inersion zveno
(rostlanuvchi drossel II va siglsquoim III) orqali olsquosha elementning V kamerasiga
berilayotgan talsquominlovchi xavo bosimi bilan muvozanatlashadi Chiqish kamerasi
A kuzatuvchi sistema sxemasi asosida ulangan Agar parametrning chetga chiqish
tezligi nol yoki nola yaqin bolsquolsa taqqoslash elementi IV ning chiqishida kirish
signali Rkir kuzatiladi Agar bosim olsquozgara boshlasa masalan olsquozgarmas tezlikda
ortsa u holda B kameraning oldida drossel-qarshilik II borligi tufayli V va G
kamera membranasidagi bosimlar yiglsquoindisi B va A kameraning membranalaridagi
kuchlanishdan katta bolsquoladi Natijada taqqoslash elementi IV dagi S1 soplo
berkilib A kamerada bosim keskin oshadi Chiqishda kirishdagi bosimdan
ilgarilovchi signal paydo bolsquoladi Ilgarilash kattaligi kirishda bosimning olsquozgarish
tezligi va avvaldan talsquosir drosselining qanchalik ochiqligiga boglsquolik Тaqqoslash
elementi IVdan chiqqan signal element V va quvvat kuchaytirgichi VI dan tashkil
topgan kuchaytirgichning kirishiga boradi U taqqoslash elementi
kuchaytirgichning xatosini yolsquoqotishga xizmat qiladi Uchirish relesi I avvaldan
talsquosir drosselini berkitishga molsquoljallangan Buyruq bosimi Rk=0 bolsquolganda S2
soplo yopiq bolsquolib B kameraga xavo avvaldan talsquosir drosseli orqali olsquotadi
Rostlagichni olsquochirish uchun ikkilamchi asbobdan buyruq bosimi Rk berilib bunda
S2 soplo ochiladi va kirish signali (Rkir) bevosita B kameraga keladi Bu holda
taqqoslash elementi IV ga keluvchi uchala signal olsquozaro teng chiqishdagi bosim
esa kirishdagiga teng bolsquoladi Avvaldan talsquosirni 005 10 minutgacha oraliqda
sozlash mumkin
86 Gidravlik rostlagichlar
Gidravlik rostlagichlarda suvdan olinadigan energiya xisobiga suvni
tarqatish jarayonini avtomatik rostlash va oqimni melsquoyorlashni amalga oshirish
mumkin
142
Suglsquoorish tizimlarida suv tarqatishni avtomatlashtirishda qolsquollanuvchi
zatvor avtomatlarning bir necha turi mavjud sarfni zatvor avtomatik Neyrnikraquo
tipidagi zatvor avtomatlar qilinarli tolsquoglsquori xarakatlanuvchi avtomatik zatvorlar va
boshqalar
laquoNeyrpikraquo tipidagi avtomatik zatvorlarga bir xil xolatga olsquornatilgan
gidravlik zatvor-rostlagichlar bolsquolib bu holda zatvorni xolati rostlanuvchi sathga
mos keluvchi nuqta atrofida bolsquoladi
Bu zatvorlar yordamida 3 xil usulda sathni rostlash mumkin Yuqorida blsquoef
bolsquoyicha rostlashni amalga oshiruvchi avtomat-zatvor pastki belsquof bolsquoyicha
rostlashni amalga oshiruvchi hamda aralash rostlashni amalga oshiruvchi zatvor
avtomatlarni sxemasi 84 - rasmda berilgan
Yuqorida blsquoef bolsquoyicha rostlashda bitta datchik olsquornatilgan bolsquolib
olsquornatilgan sathda zatvor bir tarafdan qarama-qarshi lekin bir biriga tang
momentlar talsquomirida yalsquoni zatvorni oglsquoirligidan hosil bolsquoluvchi moment va
qarshi yuk momenti xisobiga ikkinchi tarafdan sath datchikiga kolsquorsatiluvchi
gidrostatik bosim talsquosirida olsquoz holatida yalsquoni balans holatida bolsquoladi
Agar zatvor oldidagi sath kolsquotarilsa yoki pasaysa tenglik yolsquoqoladi va
zatvor berilgan satx olsquoz holiga qaytishi uchun zarur bolsquolgan kattalikka ochiladi
Rostlash jarayonida turli tebranishlarni yolsquoqotish maqsadida zatvorlar tarkibiga
moyli amortizatorlar kiritiladi
Pastki blsquoef bolsquoyicha sathni stabellash zatvori xam shu tartibda
xarakatlanadi lekin sath datchigi pastki blsquoef tarafidan olsquornatiladi
Aralash rostlovchi avtomat zatvor normal ish jarayonida pastki sath
bolsquoyicha rostlashni amalga oshiradi agar suv sathi yuqori blsquoef bolsquoyicha kolsquotarilib
ketsa yoki suv yetishmasligi natijasida kelsa suv kolsquorib qolishi kuzatilsa avtomatik
ravishda yuqori blsquoef bolsquoyicha rostlash amalga oshiriladi Bunday zatvorlar mahsus
kameraga joylashtirilgan ikkita sath datchigiga (membranali pukak) ega ularning
biri yuqori ikkinchisi pastki blsquoef bilan boglsquolangan Yuqori blsquoef datchigi
belgilangan sath yuqoriga kolsquotarilganda zatvorni ochadi shuningdek sath minimal
143
qiymatga erishganda uni yopadi Bir vaqtni olsquozida pastki blsquoef kamerasidagi datchik
uning belgilangan sathini ushlab turadi
84-rasm Suv sarfini avtomatik tolsquosqichi
sxemasi a) bitta tusqichli b) qushaloq
tusqichli 1- suv chiqaruvchi qisim 2-
suv tagidagi devorlar 3- qolsquoshaloq
egilgan kaziroklar 4- kolsquotaruvchi
mexanizim 5- suriluvchi tolsquosqich
85-rasm Suvni sathini
melsquoyorlovchi laquoNeyrpikraquo tipidagi
gidravlik tolsquosqichlarning sxemasi a)
yuqori bef bolsquoyicha b) pastki bef
bolsquoyicha v) aralash rostlovchi 1-
qalqovich 2- tolsquosqich 3- aylanish
olsquoqi 4- qarshi yuk
GТIlarni avtomatlashtirishda suvni sathini tekis zatvorlar yordamida pastki
blsquoef bolsquoyicha stabilovchi regulyatorning tarkibiy sxemasini kolsquorib chiqamiz (86-
rasm) Suvni berilgan sathi 1-topshiriq bergach (zadatchik) yordamida belgiladi va
2-elementda amalda mavjud sath bilan solishtiriladi
Agar belgilangan sathdan chetga chiqish mavjud bolsquolsa 2-solishtirish
elementi 3-kuchaytirish bloki (nol-organ) yordamida 5-ishga tushirgich orqali 6-
elektr yuritilgani xarakatga keltiradi Buni natijasida sath olsquozgarishi qiymati
ishorasiga kolsquora 7-zatvor tengsizlik yolsquoqotilguncha va belgilangan sath
olsquornatilguncha ochiladi yoki yopiladi
Sxemadan kolsquorinadiki yopiq zanjirli rostlash tizimi tarkibiga kanalning
olsquolchash va rostlash elementlari 8-sath datchigi va 7-zatvor orasidagi masofaga
ega bolsquolgan qismi kiradi Bu masofa bir necha un yoki yuzlab metr masofani olsquoz
ichiga olishi mumkin Shuning uchun bu holda 8-datchik oraligi bilan olsquolchangan
masofa bilan 7-zatvor oraliglsquoidagi boshlanglsquoich masofa oraliglsquoida kechikish vaqti
paydo bolsquoladi va rostlash sxemasiga proporsional-impulsli rostlovchi organ ndash 4
b
b
a
v
144
kiritilishi maqsadga muvofiqdir Bu rostlagich rostlash vaqtida kechikish vaqtini
yolsquoqotishga xizmat qiladi Bunday oraliqda rostlash jarayoni tolsquoxtatiladi va
zatvorning elektr yuritmasi olsquochiriladi Bunday rostlagich proporsional - integral
rostlagich deb yuritiladi chunki bu xolda berilgan impulslar vaqti kelishmaslik
vaqtiga proporsional ravishda olsquozgaradi
86 ndash rasm Suvni satxi pastki bef bolsquoyicha stabillovchi regulyatorning tartibiy
sxemasi
Shunday qilib bunday suv tarqatishni avtomatik boshqaruv tizimlarida
boshqaruv oblsquoekti sof kechikish vaqtiga ega bolsquolgani uchun impulsli ARSlarini
qolsquollash maqsadga muvofiqdir
87-rasm Kanaldagi suglsquoorish tizimi rostlanuvchi parametrining olsquozgarish
tavsifnomasi
Suglsquoorish kanali boshqaruv oblsquoekti sifatida sof kechikishdan tashqari
inersion kechikishga ega Shuning uchun u kechikish vaqtiga ega bolsquolgan davriy
v
a
b
145
inersion bolsquoglsquoin kolsquorinishida berilishi mumkin (Т - vaqt doimisi) Bu holda vaqti
tavsifnomalari kanalni sathini rostlash tizimi uchun 87 - rasmda keltirilgan
kolsquorinishda berilishi mumkin Agar n-kirish kattaligi noldan birgacha sakrashsimon
ravishda olsquozgarsa 2-chiqish signali ham toza kechikish vaqti bilan sakrashsimon
tarzda olsquozgaradi ( t - vaqti bilan) (87-rasm a b) Umumiy rostlash vaqti t u kirish
signalining olsquornatilgan vaqtigacha bolsquolgan kattalikni olsquoz ichiga oladi (v) t+(3hellip5)
Т bu yerda ikkinchi qolsquoshiluvchi inersion kechikish vaqti xisoblanadi
146
9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik vositalarining puxtaligi
91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga tarsquosir qiladigan
kattaliklar
Parametrlarnig kolsquozda tutilmagan nominaldan oglsquoishi va ayniqsa roslash
tarkibidagi xech bolsquolmaganda bir elementning ishdan chiqishi ARS ning nominal
ishini izidan chiqaradi kolsquopincha butun sistemani ishdan chiqaradi Elementar
parametrlarning olsquozgarish sabablari har hil Хar bir elemen malsquolum material va
malsquolum (nominal) ish sharoiti uchun hisoblanadi shuning uchun elementar
parametrlarning olinadigan qiymatlari ayrim shartlarni hisobga olmaganda aniq va
bir hil bolsquoladi Ammo elementarni tayyorlash jarayonida elementlarning xaqiqiy
parametrlari hisoblangan qiymatlardan farq qiladi bu esa parametrdagi nomoslik
sababi bolsquoladi Ayniqsa elementarlarni ishlatish vaqtida katta oglsquoishlar paydo
bolsquolish mumkin bu oglsquoishlarning qiymati shunchalik katta bolsquolishi mumkinki
normal ish nuqtai nazaridan yolsquol qolsquoyilgan chegaradan chiqadi
Masalan ARS ga kiradigan kuchaytirgichning kuchaytirishi koeffitsiyentining
kamayishi statik xatoning kattalashishiga sabab bolsquoladi va aksincha kuchaytirish
koeffitsenti ortiqcha kattalashganda turglsquounlikning yolsquoqolishiga va xatto rostlash
sifatining yomonlashuviga olib keladi
Elementlar parametrlarning sochilish sabablari texnologik va ekspluatatsion
sabablariga bolsquolinadi
Тexnologik sabablarga turli ruxsatlar tufayli kelib chiqqan chetga chiqishlar
kiradi 1) element tayyorlagan materialning xossalari tufayli bolsquolgan ruxsat
masalan olsquotkazgichning solishtirma qarshiligi yoki ferromagnit materialning
magnit kirituvchanligi malsquolum qiymatga ega bolsquola olmaydi Ular odatda
nominaldan ortiq yoki kam tomonga ruxsat bilan beriladi 2) elementar
detallarning olsquolchamlariga beriladigan ruxsat masalan mexanikaviy zvenolar
srasidagi bolsquoshliklarga beriladigan ruxsat va xokazo
Kolsquorsatilgan sabalarning talsquosirini kamaytirish uchun elementlarning
konstruksiyasida rostlash moslamalari (olsquozgaruvchan qarshiliklar siglsquoim va
147
xokazolar) bolsquolishi mumkin bular elementning parametrlarini malsquolum chegarada
olsquozgartirish va zarur qiymatni olsquornatishga imkon beradi Shunisi muximki
sistemani bunday rostlash parametrlarga bolsquolgan ruxsatlarni faqat malsquolum tashqi
sharoitlardagina qisqartira oladi
Ekspluatatsion sabablarga tashqi muxitning talsquosiri energiya manbai xolatinig
talsquosiri xizmat kolsquorsatish sifati eskirish va yoyilish kiradi
Тashqi muxit ayniqsa qishloq xolsquojalik ishlab chiqarishida elementlarni va
butun sistemani ishlatish vaqtida muxit xarorati xavoning zichligi namligi gaz
tarkibi olsquozgaradi Bularning xammasi avvalo alohida detallar va butun element
parametrlaning (olsquotkazgichlar solishtirma qarshiligining ish suyuqligi
qovushoqligining va xokazolarning) olsquozgarishiga sabab bolsquoladi
Sistemani talsquominlovchi energiya manbaining holati xam element
parametrlariga jiddiy talsquosir etadi Masalan manba kuchlanishining kolsquotarilishi
relening yoki magnit ishga tushurgichning ishga tushish vaqtini qisqartiradi
suyuqlik bosimining oshuvi esa gidravlik kuchaytirgich porshening siljish tezligini
oshiradi
Avtomatik sistemalarning elementlarini tolsquoglsquori ishlatish uchun yuqori
malakali xizmat kolsquorsatuvchi xodimlar talab etiladi
Elementlarning parametrlari ularning eskirishi va yeyilishi natijasida ham
nominaldan chetga chiqadi Detallar nisbatan sekin eskiradi va yeyiladi Elementlar
ishlatishning boshlanglsquoich davrida eskiradi shuning uchun turli vazifalarni
bajaruvchi muxim dettallar (masalan elektron lampalar) zavvodan chiqarilishidan
oldin sunlsquoiy eskirtiriladi
Хar bir elementga kafolatli ishlash muddati belgilanadi bu muddat tugagach
eskirish tezlashadi va u xaqiqiy holati qandayligidan qatlsquoy nazar almashtirilishi
lozim
148
92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini
oshirish yorsquollari
Element yoki detalning puxtaliligi deyilganda element detalning malsquolum
davr ichida (masalan profilaktik remontlararo davrda) buzilmay (radsiz) ishlash
extimolligi tushiniladi Elemetlarning va butun ARS ning puxtaligi umuman
quyidagi miqdorlar ishlamay qolsquoyish xavfi olsquortacha ish vaqti ikki rad orasidagi
olsquortacha ish vaqti radsiz ishlash extimoli bilan xarakterlanadi Rad deganda
element yoki detal parametrlarning yolsquol qolsquoyilgan chegaradan kutilmaganda chetga
chiqishi yoki ularning tolsquola ishdan chiqishi tushuniladi
Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt
intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay
ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi
Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan
rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish
nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni
nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmasdan qolib sistema normal
ishlaydi t 3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va
eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi
Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi Yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt
intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay
ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi
Yi = (ni )(N0 ndash ni)xt1 (91)
Bunda n1 ndash vaqt intervalida rad etgan detallar soni
N0 ndash detallarning dastlabki soni
N0 ndash ni ndash kolsquorib chiqilayotgan vaqt intervali boshlanganda tuzukligicha qolgan
detallar soni
Elementlar rad etish xavfliligi Yi ning vaqt t ga boglsquoliqligi 191-rasmda
ifodalangan
149
Y
t1 t2 t3
t
91-rasm Elementlar rad etish xavfliligining boglsquolanish grafigi
Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan
rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish
nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni
nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmas qolib sistema normal ishlaydi
t3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi
tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi
Хar qaysining uzilma ishlash vaqti t1 t2hellip tr bulgan R detallarning
olsquortacha buzilmay ishlash vaqti quyidigicha aniqlanadi
turt = (t1+t2+t3+tn)P (92)
Rad etishlarning xaqliyligi bilan ikkinchi davr uchun olsquortachaa buzilmay ishlash
vaqti orasida quyidigi boglsquolanishni yozish mumkin ( = const deb hisoblanadi)
Qolsquoshni ikki rad etish orasidagi olsquortacha vaqt quyidagicha aniqlanadi
turt = (t1+t2+t3+tn)n (93)
bunda t1 - birinchi rad etishgacha ishlash vaqti
t2 - birinchi va ikkinchi rad etishlar orasida ishlash vaqti
tn - n-1va n - rad etishlar orasida ishlash vaqti
n - rad etishlarning umumiy soni
150
Buzilmay ishlash extimolligi deganda sistema (detal element) belgilangan
davr ichida malsquolum rejim sharoitida ishlatilganda rad etishning sodir bolsquolmaslik
extimolligi tushuniladi
Ayrim detallarning puxtaligini ularning yuklamasi (elektrik mexanikaviy
termik yuklamasini) kamaytirish hisobiga xam takomillashgan materiallar
texnologiyadan foydalanish va tayyor buyumlarni sinchiklab nazorat qilish
hisobiga xam oshirish mumkin Bu tadbirlar yoki gabaritlarni kattalashtirish bilan
yoxud narxni ancha oshirish bilan boglsquoliq Puxtalilikni oshirishning ikkinchi yolsquoli
rezervlashdir Umumiy va ayrim rezervlash bolsquoladi
Umumiy rezervlashda har qaysi rostlagich yoki uning biror qismi xuddi
shunday rostlagich yoki uning qismi bilan rezervlanadi Rezerv rostlagichlar soni
rostlagichning vazifsiga qarab istalgancha bolsquolishi mumkin Rezerv rostlagichni
ishga tushirish uchun avtomatik qurilma bolsquolishi shart Asosiy rostlagich ishdan
chiqqanda bu qurilma avtomatik tarzda ishga tushishi lozim
Ayrim rezervlashda rostlagich elementlarining har biri yoki uning qismlari
xuddi shunday elementlar bilan mustaqil rezervlanadi
Sistemaning puxtaliligini oshirishda avtomatikaning elektr sxemalarni
takomillashtirish va soddalashtirish xam muxim axamiyat kasb etadi Bu usul keng
qolsquollaniladi chunki qurilmalarning puxtaliligini oshiradi vaznini gabaritlarini va
narxini kamaytiradi Muxim ARS larda rad etishlarning oqibatini cheklovchi
sxemalar qolsquollaniladi shuning uchun xar qanday element ishdan chiqqanda ham
avariya sodir bolsquolmaydi
151
AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI fanidan
ТESТ savollari
1 Тexnika tarixida barinchi malsquolum bolsquolgan avtomatik qurilma kim tomonidan va
qachon yaratilgan
a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y
d) Popov 1904y e) Sharl 1878y
2 Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplari kim tomonidan va qachon yaratilgan
a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y
d) Popov1904y e) Sharl1878y
3 Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish jarayoni nechta davrga bolsquolinadi
a) 1 b) 2 c) 3 d) 4 e) 5
4 Avtomatikaning funksional sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni
boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar
orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini
5 Avtomatikaning strukturaviy sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni
boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar
orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini
6 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
ТE
7 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
БК ИМ БО
БУ
W1 W2 W3
W4
152
8 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
F
HТOP H
u q
H
9 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
10 Avtomatik nazorat qilinadigan teploenergetik kolsquorsatgichlarga qanday
kattaliklar kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik
11 Avtomatik nazorat qilinadigan elektroenergetik kolsquorsatgichlarga qanday
kattaliklar kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik
12 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
WКЭ(S)=
Кk
Wбэ(S)=
Кb
Wим(S)=
КbS
Wбо(S)=
КоTоS+1
153
Kirish A
24 V V
yuklamaga
S
Olsquozgartgich
signali
chiqish 0hellip12 V
3 50 Gs
380 V
Rk
13 Avtomatikaning texnologik sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini
b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini
c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini
d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni
e) qurilmaning ketma-ketligini
14 Avtomatikaning prinsipial sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini
b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini
c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini
d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni
e) qurilmaning ketma-ketligini
15 Avtomatikaning montaj sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini
b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini
c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglanishini
d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni
e) qurilmaning ketma-ketligini
16 Avtomatik nazorat qilinadigan mexanik kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar
kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
10
9
8
7
6
5
4
3
2
20
19
18
17
16
15
14
13
12
154
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik
17 Avtomatik nazorat qilinadigan kimyoviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar
kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik
18 Avtomatik nazorat qilinadigan fizikaviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar
kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik
19 Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar nechta guruxga
bolsquolinadi
a) 2 b) 4 c) 6 d) 8 e) 10
20 Aniqliq darajasi bolsquoyicha datchiklar qanday sinflarga muvofik bolsquoladi
a) 01-02-05-07-09-11
b) 024-04-06-1-15-25-4
c) 05-12-2-3-5-7
d) 05-07-08-09-11-13
e) 03-07-11-16-18-2-3
21 Datchik deb qanday vositaga aytiladi
a) nazorat qilinayotgan kattalikni elektr signaliga aylantirib beruvchi
b) boshqarilayotgan kattalikni talab qilingan kattalikka olsquozgartiradigan
c) kirish signalini fizik tabiatini olsquozgartirmay kuchaytirib beriladigan
d) chiqish kattaligini bir xilda ushlab turadigan vosita
e) fizik xolatini olsquozgartiradigan vosita
22 Тenzodatchik qaysi pritsip asosida ishlaydi
a) deformatsiyaga boglsquoliq ravishda ichki karshiligi olsquozgarishi asosida
b) xajmning olsquozgarishi asosida
c) induktivlikning olsquozgarishi asosida
d) siglsquoimning olsquozgarishi asosida
e) isiqqlik tasirida ichki qarshiligini olsquozgarishi asosida
23 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) kolsquomir c) magnitoelastik d) siglsquoim
e) tenzometrik
155
24 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik
25 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik
26 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) elektromagnitli b) potensiometrik c) kontaktli d) sigim
e) tenzometrik
a b
g d e
v
156
27 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv monometrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim
e) tenzometrik
28 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim
e) tenzometrik
29 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) Хoll elementi c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
v g
d e
a b
157
30 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
31 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) xarorat e) tenzometrik
32 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) dilotometrik va bimetallik c) magnitoelastik d) sigim
e) tenzometrik
a b
a g b v
d
v b a
158
33 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) satx e) tenzometrik
34 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) manometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik
35 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) bosim
e) tenzometrik
36 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sarf e) tenzometrik
a b v
a b
v
g d e
159
37 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) burchak tezligi
e) tenzometrik
38 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) elektrik-tezlik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
39 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) namlik b) xarorat c) bosim d) sigim e) tenzometrik
d j
e
v
a b
160
Rk Rk
Ut
R1 R2
40 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) fotoelektrik c) magnitoelastik d) siglsquoim
e) tenzometrik
Ф
1
2
3
4
41 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) fotoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) fotorezistorli
42 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
У
161
43 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion e) pezoelektrik
44 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) termoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion
e) pezoelektrik
45 Potensiometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx sarf b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
46 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
47 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
48 Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
a b v
g
162
49 Induktiv datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tebranish b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
50 Тenzometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
51 Тermorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
52 Siglsquoim datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish kuch tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
53 Fotorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
54 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish moment tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
55 Elektron datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
56 Induksion datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) tezlanish bosim tebranish
57 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat namlik zichlik c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
58 Хoll datchiklari qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
59Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
60Monometrik xarorat datchiklari qanday prinsipda ishlaydi
a) material qarshiligi uning deformatsiyasiga boglsquoliq
b) gaz yoki suyuklik temperaturasiga boglsquoliq
c) magnit sistemasida induktivlik olsquozgarishi xolatiga boglsquoliq
d) materialning elektr qarshiligi uning temperaturasiga boglsquoliq
e) elektr olsquotkazuvchanlikga boglsquoliq
61 Bosim kattaligini olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) mexanik gidravlik siglsquoim
d) kolsquomir termorezistorli induksion
e) fotoelektrik termoelektrik fotorezistorli
163
62 Namlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kolsquomir termorezistorli induksion
d) mexanik gidravlik siglsquoim
e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik
63 Тezlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kolsquomir termorezistorli induksion
d) mexanik gidravlik siglsquoim
e) termorezistorli siglsquoim fotoelektrik
64 Тezlanishni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kolsquomir termorezistorli induksion
d) mexanik tenzometrik pelsquozoelektrik
e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik
65 Хaroratni ulchash uchun qanday turdagi datchiklar kullaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kumir termorezistorli induksion
d) mexanik gidravlik sigim
e) termorezistorli sigim termoelektrik
66 Quyidagi rasmda qanday turdagi rele kolsquorsatilgan
a) magnitoelektrik b) induksion c)ferrodinamik d) elektromagnitli e)elektron-ion
67 Quyidagi rasmda qanday sxemalar keltirilgan
a) Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar b) datchik kontaktlari ishini
yengillashtiruvchi sxemalar c) kuchaytirgich kontaktlari ishini yengillashtiruvchi
sxemalar d) mantiqiy element kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar
e) ijro mexanizlari kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar
164
68 Elektromagnitli relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
69 Magnitoelektrik relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
70 Induksion relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
71 Ferrodinamik relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
72 Elektron-ion relelari qanday prinsipda ishlaydi
a) sakrashsimon olsquozgarishlar tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
73 Rezonans relelari qanday prinsipda ishlaydi
a) elektrik tebranish tizimlarida xosil bolsquoladigan rezonans tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
165
74 Relelarning ishga tushish kolsquorsatgichi qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chiqish kuchlanishiga nisbati
75 Relelarning quyib yuborish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati
76 Relelarning kaytish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kuyib yuborish kursatgichini ishga tushish kursatgichiga nisbati
77 Relelarning ishchi parametri qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati
78 Relelarning kuchaytirish koeffitsiyenti qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati
79 Vaqt relesining ishga tushish vaqtini aniklang
a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s
80 Тez xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang
a) Т=50-150 ms c) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s
81 Urta xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang
a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s
82 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
HL
у
х
у
166
83 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
84 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
85 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
86 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
87 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
88 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
HL
у
х
у
у HL
у
х2 х1
х1
х2
HL у
у
yacute
у
х2 х1
HL
у HL
у
х2 х1
167
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―UShLAB
ТURISh
89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―MAN QILMOQ
90 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) ―IMPLIKATSIYa c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) ―ХOТIRA
e) ―MAN QILMOQ
91 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan
a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy
e) xotria va eslab kolish
y
у
х2 x1
HL
х2 х1
y1
HL
у2
у
168
92 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan
a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy
e) xotira va eslab qolish
93 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan
a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) rakam-analogli d) mayetikiy
e) xotria va eslab qolish
94 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan
a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali
kuchaytirgich e) rostlagich
a
a
b
a
v
b
b
169
96 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan
a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali
kuchaytirgich e) rostlagich
97 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral
e) gidravlik
98 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral
e) gidravlik
170
99 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi
d) integral e) gidravlik
100 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi
d) integral e) gidravlik
171
Test savollariga javoblar
Savol Javob Savol Javob Savol Javob Savol Javob
1 a 26 a 51 b 76 e
2 b 27 a 52 a 77 c
3 c 28 c 53 c 78 d
4 b 29 b 54 a 79 e
5 a 30 d 55 a 80 a
6 a 31 d 56 - 81 b
7 b 32 b 57 b 82 c
8 b 33 d 58 - 83 c
9 c 34 b 59 a 84 b
10 a 35 d 60 b 85 d
11 b 36 d 61 c 86 e
12 d 37 d 62 e 87 e
13 d 38 a 63 d 88 b
14 c 39 a 64 d 89 e
15 d 40 b 65 - 90 -
16 c 41 e 66 d 91 a
17 d 42 a 67 a 92 e
18 e 43 e 68 d 93 c
19 c 44 a 69 b 94 c
20 b 45 a 70 c 95 -
21 a 46 b 71 b 96 d
22 a 47 b 72 e 97 a
23 b 48 a 73 a 98 b
24 e 49 c 74 b 99 c
25 b 50 c 75 c 100 e
Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati
1 I Karimov Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi Olsquozbekiston sharoitida uni
betaraf etishning yolsquollari ndash Toshken Olsquoqituvchi 2009
2 Miraxmedov DA Avtomatik boshqarish nazariyasi Oliy texnika olsquoquv yurti
talabalari uchun darslik - Тoshkent Olsquoqituvchi 1993 - 285 b
3 Borodin IF Osnovi avtomatiki ndash M Kolos 1987 320 s
172
4 Borodin IF Nedilko NM Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov - M
Agropromizdat 1986 -386 s
5 Martinenko II i dr Avtomatika i avtomatizatsiya proizvodstvennix protsessov
- M Agropromizdat 1985 - 335 s
6 Borodin IF Andrev SA Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov i
sistemi avtomaticheskogo upravleniya ndash Moskva Kolos 2006 g 352 s
7 Borodin IF Тexnicheskiye sredstva avtomatiki ndash M Agropromizdat 1982
303 s
8 Kolesov LV va boshqalar Qishloq xolsquojalik agregatlari hamda ustanovkalarining
elektrik jixozlari va avtomatlashtirish - Тoshkent Olsquoqituvchi 1989
9 Boxan NI i dr Sredstva avtomatiki i telemexaniki ndash M Agropromizdat
1992
10Boxan NI Nagorskiy Avtomatizatsiya mexanizirovannix protsessov v
rasteniyevodstve -M Kolos 1982 176 s
11 Teoriya avtomaticheskogo upravleniya Pod redaksii VV Yakovleva ndash
Moskva Visshaya shkola 2005 g 567 s
12 D Frayden Sovremennie datchiki Spravochnik ndash Moskva Texnosfera 2006
g 590 s
13 Yastrebenskiy MA Nadejnost texnicheskix sredstv v ASU
texnologicheskimi protsessami ndash M Energoizdat 1982 232 s
173
M U N D A R I J A
Kirish 6
1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional
elementlari haqida umumiy tushunchalar
10
11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar haqida tushuncha 10
12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy kolsquorsatkichlari 12
13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari 16
14 Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini
avtomatlashtirish xususiyatlari
19
2-bob Avtomatika datchiklari 21
21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 21
22 Datchiklarning asosiy kolsquorsatkichlari 24
23 Rezistiv datchiklar 25
231 Potensiometrik datchiklar 25
232 Kolsquomir (kontaktli) datchiklari 27
233 Тenzometrik datchiklar 28
24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari 30
241 Induktiv va transformator datchiklari 30
242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi 33
223 Siglsquoim datchiklari va ularning qolsquollanish soxalari 35
25 Хarorat datchiklari 36
251 Suyuklik datchiklari 37
252 Dilatometrik va bimetallik va datchiklar 38
253 Manometrik datchiklar 40
254 Тermoqarshiliklar 41
26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari 43
261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari 43
262 Bosim datchiklari 47
263 Sarf datchiklar 49
264 Burchak tezligi datchiklari 50
27 Namlik datchiklari 53
271 Namlik kolsquorsatgichlari xaqida tushuncha 53
272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi va ish prinsiplari 53
28 Generator datchiklari 56
281 Induksion datchiklar 56
282 Fotoelektrik datchiklar 57
2821 Fotorezistorlar 58
2822 Fotodiodlar 59
2823 Optoelektron asboblar 60
283 Plsquoezoelektrik datchiklar 62
284 Тermoelektrik (termoparalar) datchiklar 64
3-bob Avtomatika relelari 67
174
31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 67
32 Relelarning asosiy kolsquorsatkichlari 68
33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari 69
34 Elektromagnitli relelar 70
4-bob Mantiqiy elementlar 72
41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari 72
42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar 73
43 Asosiy mantiqiy elementlar 81
431 Т-107 mantiqiy elementi 82
432 Т-101 mantiqiy elementi 82
433 Т-303 mantiqiy elementi 83
5-bob Avtomatikaning funksional elementlari 86
51 Axborotni aks etish vositalari 86
52 Тopshirish va taqqoslash elementlari 87
53 Raqam-analogli va analog-raqamli olsquozgartkichlar 91
531 Raqam-analogli olsquozgartirgichlar 91
532 Analog- raqamli olsquozgartirgichlar 93
54 Avtomatik eslab qolish uskunalari 95
55 Avtomatik xisoblash uskunalari 97
6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari 100
61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy malsquolumotlar va
ularga qolsquoyiladigan asosiy talablar
100
62 Gidravlik kuchaytirgichlar 117
63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari 119
7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari 120
71 Ijro mexanizmlari xaqida tushuncha va ularning turkumlanishi 120
72 Elektrik ijro mexanizmlari 122
73 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari 122
74 Elektromagnitli ijro mexanizmlari 126
75 Elektromagnitli muftalar 127
8-bob Avtomatika rostlagichlari 130
81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari 130
82 Proporsional rostlagichlar 131
83 Integral rostlagichlar 133
84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar 133
85 Proporsional-differensial rostlagichlar 135
86 Gidravlik rostlagichlar 136
9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik
vositalarining puxtaligi
140
91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga talsquosir qiladigan kattaliklar 141
92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish
yolsquollari
142
Avtomatikaning texnik vositalari fanidan ТESТ
savollari
145
Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati 165
175
C O N T E N T S
Introduction 6
Chapter I About general means of automation and about
their functional means
10
11 About means of automatic control value 10
12 Elements of automation and their general parameters 12
13 Automatic control schemes 16
14 General properties of automation and processing agricultural and
irrigation
19
Chapter II Automatic datchics 21
21 Main idea about datchices and their classification 21
22 Main parameters of datchics 24
23 Rezitional datchics 25
231 Potentiometer datchics 25
232 Coal datchics 27
233 Tenzometr datchics 28
24 Electromagnetic and capacity datchics 30
241 Induction and transformation datchics 30
242 Magneto elastic datchics and elements of Hull 33
243 Capacity datchics and their usage 35
25 Datchies of temperature 36
251 Datchics of liquid 37
252 Dilatometer and bimetal datchics 38
253 Manometer datchics 40
254 Termoresista 41
26 Speeds of level pressure and angle datchics 43
261 Level datchics and their principles 43
262 Pressure datchics 47
263 Expenditure datchics 49
264 Angle speed datchies 50
27 Damp datchics 53
271 Damp indexes 53
272 Classification of damp datchics and their principles 53
28 Generator datchics 56
281 Induction datchics 56
282 Photoelectric datchics 57
2821 Photo resistors 58
2822 Photodiodes 59
2823 Opto electric datchics 60
283 Pero electrical datchics 62
284 Termo electric datchics 64
Chapter III Reels of automatiration 67
176
31 Main idea about rile and their classification 67
32 General indexes of reels 68
33 Contacts of rile and their expluatation 69
34 Electromagnetic rile 70
Chapter IV logical elements 72
41 Main idea about logics 72
42 Functions of logical elements 73
43 Main logical elements 81
431 T-101 logical element 82
432 T- 107 logical element 82
433 T- 103 logical element 83
Chapter V Functional elements of automatisation 86
51 Means of visualization 86
52 Elements of compare 87
53 Numeral-analogue and analogue-numeral elements 91
531 Elements of numeral analogue 91
532 Analogue numeral elements 93
54 Automatic remember functions 95
55 Automatic 97
Chapter VI Automatic motors 100
61 Main ideas about automatic motors and their general principles 100
62 Gidravlic motors 117
63 liquid channel gidravlic motors 119
Chapter VII Role mechanisms of automatic 120
71 Main idea of role mechanisms and their varicosity 120
72 Electric role mechanisms 122
73 Modern electro role mechanisms 122
74 Electromagnetic role mechanisms 126
75 Electromagnetic drivers 127
Chapter VIII Automatic regulators 130
81 Main idea about automatic regulators 130
82 Proportional regulators 131
83 Integral regulators 133
84 Proportional integral regulators 133
85 Proportional diferensional regulators 135
86 Gidravlic regulators 136
Chapter IXAutomatic regulation systems and technical
principles
140
91 Main idea about quantity and their value 141
92 Value of elements and finding new quantities 142
Test variants about technical means of autoimmunization 145
Literature 165
177
O G L A V L YE N I YE
Vvedeniye 6
1- chast Obщiye ponyatiya o texnicheskix sredstvax
avtomatiki i funksionalnix elementax
10
11 Ponyatiya o velichinax avtomaticheskogo kontrolya 10
12 Elementi avtomatiki i ix osnovnie parametric 12
13 Sxemi avtomaticheskogo kontrolya 16
14 Osobennosti avtomatizatsii selskogo i vodnogo xozyaystva
19
2- chast Datchiki avtomatiki 21
21 Ponyatiya o datchikax i ix klassifikatsiya 21
22 Osnovnie parametri datchikovhellip 24
23 Rezistivnie datchiki 25
231 Potensiometricheskiye datchiki 25
232 Ugolnie (kontaktnie) datchiki 27
233 Тenzometricheskiye datchikihellip 28
24 Elektromagnitnie i yemkostnie datchiki 30
241 Induktivnie i transformatornie datchiki 30
242 Magnitoelasticheskiye datchiki I element Хolla 33
243 Yemkostnie datchiki i ix primeneniye v razlichnix traslyax 35
25 Datchiki temperature 36
251 Jidkostnie datchiki 37
252 Dilatometricheskiye i bimetallicheskiye datchiki 38
253 Manometricheskiye datchiki 40
254 Тermosoprotivleniya 41
26 Datchiki urovnya davleniya i uglovoy skorosti 43
261 Prinsip raboti datchikov urovnya 43
262 Datchiki avleniya 47
263 Datchiki rasxoda 49
264 Datchiki uglovoy skorosti 50
27 Datchiki vlajnosti 53
271 Ponyatiya o parametrax vlajnosti 53
272 Prinsip raboti datchikov vlajnosti i ix klassifikatsiya 53
28 Generatornie datchiki 56
281 Induksionnie datchiki 56
282 Fotoelektricheskiye datchiki 57
282 1Fotorezistori 58
2822 Fotodiodi 59
2823 Optoelektronnie pribori 60
283 Plsquoezoelektricheskiye datchiki 62
284 Тermoelektricheskiye (termopara) datchiki 64
3 ndashchast Rele avtomatiki 67
31 Ponyatiya o rele i ix klassifikatsiya 67
32 Osnovnie parametri rele 68
178
33 Ekspluatatsionnie velichini kontaktov rele 69
34 Elektromagnitnie rele 70
4- chast Logicheskiye elementi 72
41 Osnovnie ponyatiya o algebrelogiki 72
42 Funksii vipolnyayemie logicheskimi elementami 73
43 Osnovnie logicheskiye elementi 81
431 Logicheskiye elementi Т-101 82
432 Logicheskiye elementi Т-107 82
433 Logicheskiye elementi Т-303 83
5 ndash chast Funksionalnie elementi avtomatiki 86
51 Sredstva vidachi informatsii 86
52 Zadayuiye sravnivayushiye elementi 87
53 Sifrovie ndash analogovie i analogo-sifrovie preobrazovateli 91
531 Sifrovie - analogovie preobrazovateli 91
532 Analogo - sifrovie preobrazovateli 93
54 Ustroystva xraneniya informatsii 95
55 Avtomaticheskiye schetnie ustroystva 97
6 ndash chast Usiliteli avtomatiki 100
61 Svedeniya o avtomaticheskix usilitelyax i trebovaniya
predlsquoyavlyayemie k nim
100
62 Gidravlicheskiye usiliteli Zolotnikovie 117
63 Gidravlicheskiye usiliteli So struynoy trubkoy 119
7 ndash chast Ispolnitelnie elementi avtomatiki 120
71 Ponyatiya o ispolnitelnix elementax avtomatiki 120
72 Elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122
73 Slojnie elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122
74 Elektromagnitnie ispolnitelnie mexanizmi 126
75 Elektromagnitnie mufti 127
8-chast Regulyatori avtomatiki 130
81 Obshiye ponyatiya i vidi regulyatorov avtomatiki 130
82 Proporsionalnie regulyatori 131
83 Integralnie regulyatori 133
84 Proporsionalno-integralnie regulyatori 133
85 Proporsionalno-differensialnie regulyatori 135
86 Gidravlicheskiye regulyatori 136
9-chast Nadejnost texnicheskix sredstv i avtomaticheskix
sistem upravleniya
140
91 Ponyatiye nadejnosti i vliyayuщiye na nadyojnost velichini 141
92 Opredeleniye i povisheniye nadejnosti elementov 142
Тestovie voprosi po predmetu laquoТexnicheskiye sredstva
avtomatikiraquo
145
Spisok ispolzuyemoy literature 165
12
mexanizatsiyalashgan ishlab chiqarishni boshqarish imkoniyatlari murakkablashdi
Bu esa olsquoz navbatida avtomatikaning muhimligini va uni rivojlantirish kerakligini
isbotladi
Avtomatika - mashina texnikasi rivojlanishining yuqori poglsquoonasi
hisoblanadi Bunda odamlar nafaqat jismoniy mehnatdan balki mashina
qurilmalar va ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilish va ularni boshqarishdan
holis bolsquoladilar Avtomatika mexnat unumdorligini oshirish ish sharoitlarini
yaxshilash jismoniy va aqliy mexnatni bir-biriga yaqinlashtirish kabi kolsquoplab
jarayonlar uchun hizmat qiladi
Bugungi kunda avtomatika alohida fan sifatida olsquoz yolsquonalishlariga ega Bu
fan avtomatik boshqarish tizimlarining nazariyasi va uning tuzilish tamoillari bilan
shuglsquoullanadi
Нozirgi davrda fan texnika taraqqiyoti shunday ilgari surildiki mavjud
texnika va texnologiyalar ishlab chiqarishda yangi har taraflama zamon talabiga
javob beradigan texnik vositalar bilan talsquominlash zaruriyati tuglsquoildi Хorijiy
mamalakatlardan keltirilayotgan yangi texnika va texnologiyalarni olsquozlashtirish esa
yuqori bilim va malaka talab etadi
Qishloq va suv xolsquojaligini ishlab chiqarishda avtomatik boshqarish
tizimlarini qolsquollash yuqori samaradorlikka ega chunki kolsquop bosqichli ishlab
chiqarish jarayonlarda iqtisodiy samaradorlikka erishish uchun imkon boricha
mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish vositalaridan keng foydalanish talab
qilinadi
Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish asosan sanoatdagi texnologik
jarayonlarni avtomatlashtirishdagi tajribalarga asoslanadi Shu bilan birga qishloq
va suv xolsquojaligidagi texnologik jarayonlar shu jumladan gidrotexnik inshootlari
nasos stansiyalari suvni hisobga olish kabi sohalar olsquozining shunday maxsus
xususiyatlariga egaki bu holda tanlangan texnik vositalar va elementlar malsquolum
texnologik talablarga javob berishi kerak
Qishloq va suv xolsquojaligida ish unumdorligini oshirishning asosiy yolsquollaridan
biri dexqonchilik jarayonlarini avtomatlashtirish hisoblanadi Dehqonchilik
13
sohasida mexanizatsiyalash jarayonlari yetarli darajada rivojlanish
kolsquorsatkichlariga ega bolsquolsada lekin ularni avtomatlashtirish sohasi xaligacha
oqsoqlab kelmoqda Buning asosiy sabablari birinchi navbatda dehqonchilik
jarayonlarining murakkabligi yer va suv sharoitlarining xilma-hilligidir jumladan
a) jarayonlarni xarakatlanuvchan agregatlar bajarishi tuproq va olsquosimlikni
esa qolsquozglsquoalmasligi
b) agregatning xar hil ob-havo sharoitida ishlashi
v) materialning bir jinsli bolsquolmasligi (hosildorligi namlik ifloslik hamda
kutilmagan faktorlar)
g) relefning murakkabligi (pastlik - balandlik chuqurlik)
Yuqorida aytilganlardan kolsquorinib turibdiki bolsquolajak elektromexanik
mutaxassislari oldida qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida avtomatik
boshqarish va rostlash tizimlari hamda avtomatikaning texnik vositalarini qolsquollash
kabi olsquota dolzarb masalalar turibdi
Fanning maqsadi talabalarda avtomatik boshqarish va rostlash tizimlari va
texnik vositalarni tahlil qilish hamda ularni qishloq va suv xolsquojaligi sohalarida
foydalanish bolsquoyicha nazariy va amaliy bilimlarni shakllantirishdan iborat
Avtomatikaning texnik vositalariga nazorat axborotlarini qabul qiluvchi
uzatuvchi olsquozgartiruvchi saqlaguvchi programmalashtirilgan axborot bilan
solishtiruvchi buyruq axborotini shakllantiruvchi hamda texnologik jarayonga
talsquosir kolsquorsatuvchi quyidagi uskunalar va texnik qurilmalar kiradi datchiklar
relelar kuchaytirgichlar logik (mantiqiy) elementlar rostlagichlar stabilizatorlar
ijro mexanizmlari va boshqalar Bunday texnik vositalar avtomatikada olsquolchash
olsquozgartkichlari deb ham yuritiladi
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirish jarayoni
umuman olganda uch davrga bolsquolinadi
Birinchi davr - ayrim texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish Jarayonning
ayrim parametrlari avtomatlashtirilgan agregat yaqinida olsquornatilgan yirik olsquolchamli
asboblarning kolsquorsatishiga muvofiq ravishda rostlanadi Bunda asboblarni mashina
va uskunalar yaqiniga joylashtirish deyarli qiyinchiliklar tuglsquodirmaydi
14
Avtomatlashtirishning bu davrida shkalasi yaxshi kolsquorsatadigan yirik olsquolchamli
asboblar ishlatiladi Bunda bir korpusga olsquolchash asbobi rostlagich va topshirgich
joylashtiriladi
Ikkinchi davr - ayrim jarayonlarning kompleks avtomatlashtrish Bunda
rostlash alohida shchitga olsquornatilgan asboblar bolsquoyicha olib boriladi Yirik
olsquolchamli asboblardan foydalanish bu shchitni bir necha metrga cholsquozilib ketishiga
olib keladi va shchitni nazorat qilish qiyinlashadi Avtomatlashtirishning bu
davrida shchitdagi asboblarni hajmini kichiklashtirish zarurati paydo bolsquoladi Bu
masalani hal qilish uchun kichik olsquolchamli ikkilamchi asboblar ishlatiladi
Uchinchi davr - tolsquoliq avtomatlashtirish davri Bu davrning xarakterli
xususiyati shundaki barcha jarayonlar yagona dispetcherlik punktiga
markazlashtiriladi Shu bilan birga mitti ikkilamchi asboblarni ishlatish extiyoji
paydo bolsquoladi Doimiy nazoratni talab qilmaydigan olsquolchash va rostlash asboblari
(yirik gabaritli) shchitdan tashqariga olsquornatiladi
15
1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional
elementlari xaqida umumiy tushunchalar
11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar xaqida tushuncha
Нozirgi davrda xalq xolsquojaligi sohalarini avtomatlashtirish jarayonlarida 3000
dan ortiq fizik kattaliklar va texnologik kolsquorsatkichlarni nazorat qilish kerak
bolsquoladi Qishloq xolsquojaligini avtomatlashtirishda barcha nazorat qilinadigan
kattaliklar va kolsquorsatkichlar asosan besh guruxga bolsquolinadi teploenergetik
kolsquorsatkichlar elektroenergetik kolsquorsatkichlar mexanik kolsquorsatkichlar kimyoviy
tarkibi va fizikaviy tuzilishi
Тeploenergetik kolsquorsatkichlarga xarorat bosim satx va sarf kabi kattaliklar
elektroenergetik kolsquorsatkichlarga olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok va kuchlanish
aktiv reaktiv va tolsquola quvvat quvvat koeffitsiyenti chastota izolatsiya qarshilig
mexanik kolsquorsatkichlar burchak tezlanish deformatsiya kuch aylanish
momentlari detallar soni materiallar qattiqligi tebranish massa kimyoviy
kolsquorsatkichlar konsentratsiya kimyoviy tuzilishi va tarkibi va fizikaviy kattaliklar
namlik elektr olsquotkazuvchanlik zichlik yumshoqlik yoritilganlik va kabilar
kiradi
Nazorat qilinadigan kattaliklar bilan olsquozgartirgichlar va signallarning
strukturaviy boglsquolanish sxemasi 11- rasmda keltirilgan
Bajariladigan vazifalariga qarab avtomatlashtirishni quyidagilarga ajratish
mumkin avtomatik nazorat avtomatik ximoya avtomatik boshqarish
avtomatik rostlash
Avtomatik nazorat olsquoz navbatida avtomatik signalizatsiya avtomatik
olsquolchash avtomatik saralash va avtomatik axborotni yiglsquoishga ajratiladi
Avtomatik signalizatsiya xizmatchilarni texnologik jarayon kolsquorsatkichlari
chegaraviy kolsquorsatkichlarga yaqinlashganlik haqida axborot beradi Avtomatik
olsquolchash texnologik jarayonni asosiy kolsquorsatkichlarini maxsus asboblarga uzatib
berishga xizmat qiladi Avtomatik saralash maxsulotni oglsquoirlik olsquolchamlari rangi
16
va boshqa fiziko-mexanikaviy xususiyatlariga qarab ajratishga xizmat qiladi
Avtomatik axborotni yiglsquoish texnologik jarayon olsquotishi maxsulotni sifati soni va
boshqa kolsquorsatkichlari xaqida malsquolumot yiglsquoishda xizmat qiladi
Avtomatik ximoya normal va xalokat xolatlarida qolsquollaniladi Bu holda
himoya vositalari jarayonni tolsquoxtatib yoki avtomatik ravishda ushbu xolatlarni
chetlashtirishga xizmat qiladi
Тeploenergetik
kolsquorsatkichlar
Тabiiy chiqish
signali
Olsquolchash olsquozgartirkichlar
11- rasm Olsquolchash olsquozgartirgichlarining strukturaviy
boglsquolanish sxemasi
Mexanik korsquorsatkichlar
Кimyoviy korsquorsatkichlar
Fizik korsquorsatkichlar
Теploenergetik korsquorsatkichlar
Elektronika korsquorsatkichlar
Birla
mch
i
orsquoz
ga
rtg
ich
lar
Оra
liq
orsquoz
ga
rtg
ich
lar
Takomillashgan chiqish signali
Pn
evm
atik
ele
ktr
ik
Diskretli chiqish signali
17
12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy
korsquorsatkichlari
Avtomatika elementi deb olsquolchanayotgan fizik kattalikni birlamchi
olsquozgartiruvchi moslamaga aytiladi Avtomatika elementlari tolsquort xil strukturaviy
belgilanish sxemalaridan iborat bolsquoladi (11- jadval)
a) oddiy bir martali (birlamchi) tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish
b) ketma-ketli tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish
v) differensial sxemali
g) kompensatsion sxemali
Oddiy olsquolchash olsquozgartirgichlari (a) bir dona elementdan tashkil topgan
bolsquoladi Ketma-ketli olsquozgartgichlarda esa (b) oldindagi olsquozgartirgichning kirish
kolsquorsatgichi keyindagi olsquozgartgichning chiqishi hisoblanadi Odatda birlamchi
olsquozgartirgich sezgirlik elementi (SE) ohirgi (keyingi) olsquozgartirgich esa chiqish
elementi deb yuritiladi Olsquozgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali
olsquozgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bolsquolgan sharoitda qolsquollaniladi
Differensial sxemali olsquolchash olsquozgartirgichlari nazorat qilinayotgan
kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bolsquolganda qolsquollaniladi
Kompensatsion sxemali olsquozgartirgichlar usuli esa yuqori aniqlik bilan
ishlashi universalligi hamda olsquozgartirish koeffitsiyentining tashqi talsquosirlarga
deyarli boglsquolik emasligi bilan ajralib turadi
Avtomatika elementlari tizimning eng asosiy qismi bolsquolib quyidagi
funksiyalardan birini bajaradi
- nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni qulay kolsquorinishdagi signalga
olsquozgartirish (birlamchi olsquozgartgich - datchiklar)
- bir energiya kolsquorinishidagi signalni boshqa energiya kolsquorinishdagi signalga
olsquozgartirish (elektromexanik termoelektrik pnevmoelektrik fotoelektrik va
xakozo olsquozgartgichlari)
18
- signal tabiatini olsquozgartirmasdan uning kattaliklarini olsquozgartirish
(kuchaytirgichlar)
- signalning kolsquorinishini olsquozgartirish (analog-raqam raqam analog
olsquozgartkichlari)
- signalning formasini olsquozgartirish (taqqoslash vositalari)
- mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar)
- signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar)
- signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari)
- programmali signallarni hosil qilish (programmali elementlar)
- bevosita jarayonga talsquosir qiluvchi vositalar (ijrochi elementlar)
Avtomatika elementlarining funksiyalari xar hil bolsquolganiga qaramay
ularning parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi
- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari
- uzatish koeffitsiyenti (sezgirlik kuchaytirish va stabilizatsiya
koeffitsiyentlari)
- xatolik (nostabillik)
- sezgirlik chegarasi
Хar bir avtomatika elementi uchun turglsquounlashgan rejimda kirish Х va
chiqish signallari U orasida u=f(x) boglsquoliqlik mavjud Ushbu boglsquoliqlik
elementning statik tavsifnomasi deyiladi
Kolsquorinish bolsquoyicha (12-rasm) avtomatika elementlarining statik
tavsifnomalari uch guruxga ajratiladi a) chiziqli b) uzluksiz nochiziqli v)
nochiziq uzlukli
Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turglsquounlashmagan yalsquoni Х va U
qiymatlari vaqt davomida olsquozgarilayotgan payti dinamik rejim deyiladi Chiqish
qiymatining vaqt davomida olsquozgarishi esa dinamik tavsifnomasi deyiladi
19
11-jadval
Avtomatika elementlarining strukturaviy belgilanish sxemalari
Strukturaviy belgilanish sxemalari
Olsquozgartirish
koeffitsiyenti
Chetga chiqish
1
Х У Х Z У
К = К1
δ=δі
2
Х У Yn-1 Уn N
К=П Ki
i=1
n
δ=sumδ1
i=1
3
То
δ1 Y
δ2
K=K1+K2
δ=δ1k1(k1+k2)
+δ2(k1+k2)
4
То
х Yпр Y
δ1
δ2
К=К1(1+К1К2)
δ=δ1(1+К1+К
1К2)-
δ2[1+1(К1+К1)
]
Izox x - olsquolchanayotgan (kirish) kolsquorsatkichi u - olsquolchash
olsquozgartirgichining chiqish signali z- qolsquoshimcha energiya manbaisi
Avtomatika elementlari malsquolum inersionlikka ega yalsquoni chiqish signali
kirish signaliga nisbatan kechikishi bilan olsquozgariladi Elementlarning bu
xususiyatlari avtomatik tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi
Хar bir elementning umumiy va asosiy xarakteristikasi uning olsquozgartirish
koeffitsiyenti yalsquoni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bolsquolgan
nisbatiga teng Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat olsquozgartirishlarni
bajaradi Miqdor olsquozgartirishlar kuchaytirish stabillash va boshqa
koeffitsiyentlarni nazarda tutadi Sifat olsquozgartirishda bir fizikaviy kattalik
К1 К1
К1 Кi
К1
К2
К1
К2
20
ikkinchisiga olsquotadi Bu holda olsquozgartirish koeffitsiyenti element sezgirligi
deyiladi
U U U
Х Х1 Х Х
a) b) v)
12- rasm Avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari
a) - chiziqli Ks= Kg= const b) - uzluksiz nochiziqli Ks Kg const v)- nochiziq
uzlukli Ks Kq const F
Avtomatika elementining yana bir muhim tavsifnomasi ndash element (kirish
kattaligi olsquozgarishiga boglsquolik bolsquolmagan) chiqish kattaligining olsquozgarishidan hosil
bolsquolgan olsquozgartirish xatosidir Bu xatoga sabab atrof-muhit xaroratining
talsquominlash kuchlanishining olsquozgarishi va kabilar bolsquolishi mumkin Element
xarakteristikalarining olsquozgarishi natijasida paydo bolsquoladigan hato nostabillik deb
ataladi
Balsquozi elementlarning chiqish va kirish kattaliklari olsquortasida kolsquop qiymatli
boglsquolanish mavjud Bunga quruq ishqalanish gisterezis va boshqalar sabab bolsquolishi
mumkin Bunda kattalikning xar bir kirish qiymatiga uning bir necha chiqish
qiymatlari mos keladi Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa bilan boglsquoliq
Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada
olsquozgartirish qobiliyatiga ega bolsquolgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi
Avtomatika elementlari mustahkamlik bilan xam xarakterlanadi Elementlarning
sanoat ekspluatatsiyasida olsquoz parametrlarini yolsquol qolsquoyiladigan chegarada saqlash
qobiliyatiga mustahkamlik deb ataladi Mustahkamlik elementni loyihalash
21
vaqtida hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan solsquong ekspluatatsiya jarayonida
sinaladi
13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari
Avtomatik tizimlar elementlar va moslamalarning montaj sozlash rostlash
ekspluatatsiya qilish kabi ish jarayonlarni bajarish maqsadida avtomatik
sxemalardan foydalinadi Avtomatika sxemalari asosiy hujjat hisoblanadi va ular
funksional strukturaviy prinsipial va montaj sxemalariga bolsquolinadi
Funksional sxemalar moslamalarni elementlarni vositalarni olsquozaro
boglsquolanishlarini va xarakatlanishlarini ifodalaydi Elementlar sxemada
tolsquortburchak shaklida belgilinadi ularning orasidagi aloqalar esa strelkali chiziqlar
bilan belgilanadi Strelkaning yolsquonalishi signalning olsquotishini kolsquorsatadi (13 -
rasm)
ТE
13- rasm Avtomatikaning funksional sxemasi
ТE - topshirish elementi BK-boshqarish va qabul qilish elementi IM - ijro
mexanizmi BО-boshqarish овекti BU - birlamchi olsquozgartirgich
Strukturaviy sxema avtomatik tizimni tashkiliy qismlarining olsquozaro
boglsquolanishlarini kolsquorsatib ularning dinamik xususiyatlarini tavsiflaydi
Strukturaviy sxemalar funksional va prinsipial sxemalar asosida ishlanadi
Strukturaviy sxemada aniq vosita rostlagich element kolsquorsatilmasdan balki
olsquotayotgan fizikaviy jarayonning matematik modeli kolsquorsatiladi Strukturaviy
BK IM ВО
BU
22
sxemada elementlar tolsquortburchak shaklida ifodalanadi va ularning ichida
elementning matematik modeli yoziladi (14- rasm)
ТE
14 - rasm Avtomatikaning strukturaviy sxemasi
Avtomatik rostlash tizimining keyingi tahlili elementlarning dinamik
xarakteristikalarini aniqlash va tizimning strukturaviy sxemasini yaratishdan
iborat bolsquoladi Bu tizimning strukturaviy sxemasi 15 - rasmda keltirilgan
F
HТOP H
u q
H
15 - rasm Хaydov chuqurligini avtomatik rostlashning strukturaviy
sxemasi
Prinsipial sxemalar elementlarning olsquozaro elektrik ulanishlarni ifodalaydi
Ushbu sxemada avtomatika elementlari davlat standartlariga binoan belgilanadi
Prinsipial sxemadagi shartli belgilar butun mosmlamani tizimning ish prinsipini
tushunishga yordam beradi (16- rasm)
W1 W2 W3
W4
WКЭ(S)=
КК
Wбэ(S)=
Кб
Wим(S)=
КбS
Wбо(S)=
КоTоS+1
23
16- rasm Avtomatikaning prinsipial sxemasi
Montaj sxemalar moslamalar orasidagi tashqi ulanishlarni yoki moslama
ichidagi elementlarni olsquozaro ulanishlarni ifodalaydi Ushbu sxemalar montaj
ishlarini bajarayotganda ishchi chizmalar sifatida qolsquollanadi (17- rasm)
Kirish A
24 V V
yuklamaga
S
Olsquozgartgich
signali
chiqish 0hellip12
V
3 50 Gs
380 V
Rk
17- rasm Avtomatikaning montaj sxemasi
10
9
8
7
6
5
4
3
2
20
19
18
17
16
15
14
13
12
24
14 Qishlok va suv xorsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini
avtomatlashtirish xususiyatlari
Qishloq va suv xolsquojaligidagi ishlab chiqarish jarayonlari murakkab axborot
almashinuvi va jarayonlariga ega bolsquolib ular turli kolsquorinishlarda berilishi mumkin
Bu esa shu sohada qolsquollanuvchi mashina va uskunalarning maxsus ish rejimlariga
mos tushmay qolishi oqim liniyalardagi ishlab chiqarish jarayonlarini tolsquoxtab
qolishi suv xolsquojalik mashinalarining ish rejimlari bir-biriga mos tushmay qolishiga
olib kelishi mumkin
Qishloq va suv xolsquojaligining yana bir muhim xususiyatlardan biri ulardagi
texnika va qurilmalarning katta maydonlarda joylashgani va talsquomirlash bazasidan
uzoqligi uskunalarning kichik quvvatga ega ekanligi ish jarayonining
mavsumiyligi hisoblanadi Jarayonlar xar kuni malsquolum sikl bolsquoyicha qaytarilishiga
qaramay mashinalarning umumiy ish soatlari nisbatan kam hisoblanadi Demak
bu sohada qolsquollanuvchi avtomatlashtirish vositalari turli kolsquorinishlarga ega bolsquolib
nisbatan arzon tuzilishi jihatidan sodda ishlatishga qulay va ishonchli bolsquolishi
kerak Bunday sharoitda avtomatlashtirish vositalari aniq va ishonchli ishlashi
lozim chunki bunday jarayonni tabiatan tolsquoxtatib uzib qolsquoyib bolsquolmaydi Misol
uchun gidromelioratsiya tizimlarida avtomatlashtirish vositalari tabiiy sharoit
olsquozgarishiga qaramay sutka davomida texnologik operatsiyalarning davomiyligini
talsquominlab berishi zarur
Qishloq va suv xolsquojaligida tashqi tasodifiy talsquosirlar turli kolsquorinishlarda
olsquozgarishi bilan xarakterlanadi Qishloq va suv xolsquojaligi avtomatikasidagi kolsquopgina
oblsquoektlar texnologik maydoni yoki katta hajmda vaqt kolsquorsatkichlariga ega Misol
uchun nasos agregatlarida oblsquoekt bolsquoyicha kattaliklarni nazorat qilish va
boshqarish kerak bolsquoladi (suv sathi bosim ish unumdorligi xajmi va h k)
Bunday oblsquoektlar uchun avtomatlashtirish tizimlarida birlamchi
olsquozgartkichlar ijrochi mexanizmlarning optimal miqdoriga ega bolsquolib
boshqariluvchi kolsquorsatkichlarning qiymatini belgilangan aniqlikda va ishonchli
ravishda saqlash katta ahamiyatga ega
25
Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollanuvchi qurilma va uskunalarning
kolsquopchiligiga xos bolsquolgan xususiyatlardan biri ularning tashqi muhit bilan boglsquoliq
holda ochiq havoda ishlashidir namlik va haroratni keng maydonda olsquozgarishi
turli aralashmalar chang qum agressiv gazlar hamda sezilarli tebranishlarning
mavjudligi Qishloq va suv xolsquojaligida sanoatdan farqli ravishda yuqoridagi
talablardan kelib chiqib avtomatlashtirish vositalari tashqi talsquosirlarga chidamli
parametrlarini keng diapazonda olsquozgaruvchi qilib ishlanishi zarur
Bu esa loyihalashtirilayotgan oblsquoektdagi texnik vositalarning ishdan
chiqishini kamaytirish yuqori aniqlikda ishlashini talsquominlash imkoniyatini beradi
Kolsquorsatilgan xususiyatlar eng avval tashqi muhit bilan boglsquoliq sharoitda ishlovchi
mashinalarda olsquornatilgan birlamchi olsquozgartkichlar ijro mexanizmlari nazorat
asboblari va boshqa texnik vositalarga talsquosir etadi Qolgan avtomatlashtirish
vositalarini alohida xonalar yoki tashqi muxitga chidamli bolsquolgan maxsus
shkaflarda olsquornatish mumkin
26
2-bob Avtomatika datchiklari
21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi
Хar xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ularning kolsquorsatkichlari
xaqida malsquolumot olish zarur hisoblanadi Bu maqsadda birlamchi olsquozgartirgichlar
(yoki datchiklar) keng qolsquollaniladi Datchik deb nazorat qilinayotgan yoki
rostlanayotgan kattalikni kerakli yoki avtomatika tizimining keyingi elementlarida
qolsquollash uchun qulay qiymatga olsquozgartiradigan vositaga aytiladi
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar
asosan olti guruxga bolsquolinadi mexanik elektromexanik issiqlik
elektrokimyoviy optik va elektron - ion
Mexanik olsquozgartirgichlar mexanik kirish kolsquorsatkichlarni (bosim kuch
tezlik sarf va xk) mexanik chiqish kolsquorsatkichlarga ( aylanish chastotasi bosim
va xk) olsquozgartirib berish bilan xarakterlanadi Bunday olsquozgartirgichlarning
sezgirlik elementi sifatida elastik elementlar (membrana prujini balka kabilar)
poplavoklar krilchatkalar va drosselli qurilmalar ishlatiladi
Elektromexanik birlamchi olsquozgartirgichlar (yoki elektrik datchiklar) kirish
mexanik kolsquorsatkichlarni (bosim kuch sarf kabilar) chiqish elektrik
kolsquorsatkichlarga (kuchlanish tok qarshilik induktivlik va kabilar) olsquozgartirib
berish uchun xizmat qiladi Elektromexanik olsquozgartirgichlar parametrik va
generator olsquozgartirgichlarga (yoki datchiklarga) bolsquolinadi
Parametrik datchiklarda chiqish kolsquorsatkichini elektr zanjir kattaliklari
(qarshilik induktivlik olsquozaro induktivlik elektr siglsquoimi va kabilar) tashkil topadi
Bunday turdagi datchiklarda elektr toki va kuchlanishi sifatida chiqish signalini
olish uchun ularni maxsus elektr sxemalariga (kolsquoprikli differensialli) ulash hamda
allohida energiya manbasiga ega bolsquolishi kerak
Generator datchiklarida bevosita sezgir elementda kirish signali Х chiqish
signali U olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga
27
bolsquoladi va chiqish signali EYUK kolsquorinishida hosil bolsquoladi Generator datchiklari
juda oddiy bolsquoladi chunki ular qolsquoshimcha energiya manbaisiz ulanadi
Aniqlik darajasi bolsquoyicha datchiklar 024 04 06 1 15 25 4 aniqlik
sinflariga muvofiq bolsquolishlari lozim Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik datchiklar
rezistivli elektromagnitli siglsquoimli va taxometrik (generatorli) kolsquorinishlarga ega
bolsquoladi (21-rasm)
21-rasm Elektrik datchiklarning turlanishi
ELEKТRIK DAТChIKLAR
Pаrаmetrik datchiklar Generator
datchiklari
Rezistiv Elektromagnitli Siglsquoim
Ind
uktiv
Tra
nsfо
rma
torli
Ma
gn
ito
еla
stik
Yu
zasi orsquoz
garu
vch
an
Ma
so
fasi o
rsquozg
aru
vch
an
Die
lektr
ik s
ing
diru
vchan
lik
Ind
uksio
n
Fo
toe
lektr
ik
Prsquoe
zo
-ele
ktr
ik
Po
tensio
me
trik
Ko
nta
ktli (k
orsquom
ir)
(кум
ир
Te
nzo
me
trik
28
21 ndash JADVAL
DAТChIKLAR VA ULAR NAZORAТ QILADIGAN
KAТТALIKLAR
Nazorat
qilinadigan
kattaliklar
DAТChIKLAR ТURLARI M
exa
nik
ELEKТRIK DAТChIKLAR P
ote
nsi
om
etri
k
Тen
zom
etri
k
Ind
uk
tiv
Тer
mo
rezi
torl
i
Sig
lsquoim
Fo
tore
zist
orl
i
Ele
ktr
on
Ind
uk
sion
Plsquoe
zoel
ektr
ik
Тer
mo
elek
tri
Хo
ll d
atch
ikla
ri
Fo
toel
ektr
ik
gid
ravli
k
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
1 Siljish + + + + - + - + - - - + + +
2 Satx + + - + - - - - - - - - - +
3 Тezlik + - - - + + - - + - - - + +
4 Тezlanish + - + - - - - - + + - - - -
5 Kuch + + + + - + + + + + - + - -
6 Bosim + - + + - + - + - + - + - +
7 Moment - + + + - + + - - - - - + +
8 Namlik - - - - + + - - - - + - - -
9 Хarorat - - - - + + - - - - + - - -
10 Sarf - + - + - - + - + - - - - +
11 Тebranish - + + + - + - - + + - + - -
29
22 Datchiklarning asosiy korsquorsatkichlari
Datchiklarning turlari kolsquop bolsquolishiga qaramay ular bir hildagi bir necha
asosiy kolsquorsatkichlarga ega
1 Statik tavsifnomasi - chiqish kattaligini kirish kattaligiga boglsquolikligi
(22-rasm) Statik tavsifnomasi chiziqli datchiklar (22-rasm a) uchun sezgirlik
koeffityenti olsquozgarmaydi
b
U
U a
U
Х Х Х
22-rasm Datchiklarning statik tavsifnomalari
Statik tavsifnomasi nochiziqli datchiklar uchun sezgirlik koeffitsiyenti xar
hil nuqtalarda (22-rasm v) xar hil bolsquoladi va bu kattatik differensial sezgirlik
deyiladi Uni aniqlash uchun quyidagi formula qolsquollanadi
Kc=dydx= ydx (21)
2 Datchikning absolyut xatoligi - datchikning chiqish signalining xaqiqiy u1 va
uning hisoblangan u2 qiymatlarning farqi yalsquoni
U = U 1- U 2 (22)
U2
3 Datchikning nisbiy xatoligi - = -------- 100 (23)
U1
30
4 Datchikning dinamik tavsifnomasi - chiqish signalining vaqt mobaynida
olsquozgarilishini kolsquorsatadi
5Datchikning dinamik tavsifnomasi chiqish signalining vaqt mobaynida
olsquozgarishini kolsquorsatadi
23 Rezistiv datchiklar
Rezistiv datchiklar chiziq va burchak xarakatlarni kuch va momentlar
tebranish va vibratsiyalar xarakat va yoruglik kabi noelektrik kattaliklarni nazorat
qilish va olsquolchash jarayonlarida qolsquollaniladi
Rezistiv datchiklar guruxiga potensiometrik korsquomir (kontaktli)
tenzometrik kabi datchiklar (fotorezistiv termorezistiv) kiradi Bunday turdagi
datchiklarning ish prinsipi nazorat qilinayotgan kattalikning talsquosirida uning aktiv
qarshiligi olsquozgarilishiga asoslangan bolsquoladi
231 Potensiometrik datchiklar
Potensiometrik datchiklarda nazorat qilinayotgan xarakat sezgir elementga
uzatilib uning qarshiligi hisobiga olsquozgaruvchan yoki olsquozgarmas kuchlanishga
aylantiriladi (23- rasm)
Potensiometrning xarakatlanuvchi kontakti nazorat qilinayotgan xarakatga
boglsquolangan bolsquolib oblsquoektning holati olsquozgarilganda uning qarshiligi ham va
ikkilamchi asbobdagi kolsquorsatgich olsquozgariladi Ikkilamchi asbob esa nazorat
qilinayotgan parametrlar birligida darajalangan Kuchlanishning tebranishlarini
talsquosirini yolsquoqotish maqsadida stabillashgan manbalardan foydalanish tavsiflanadi
31
23-rasm Potensiometrik datchiklar va ularning tavsifnomalari
Potensiometrik datchikning statik tavsifnomasini chiziqlikga yaqinlashtirish
maqsadida unga muvofiq ish rejimini (23-rasm b g) topshirishadi yoki reostatni
olsquorash usulini olsquozgartiradi
Agar chiqish tok yoki kuchlanish belgisi xarakat yolsquonalishiga muvofiqligi
kerak bolsquolsa unda olsquorta nuqtali potensiometrdan foydalanishadi (23-rasm в)
Uning tavsifnomasi rasmda keltirilgan (23- rasm g)
Burchak xarakatlarini nazorat qilish uchun halqasimon potensiometrik
datchiklar qolsquollanadi (23-rasm d) Kontaktsiz datchiklar sifatida suyuqlik
potensiometrik datchiklar qolsquollanadi (23-rasm e)
Potensiometrik datchikning tavsifnomalari va sezgirligi analitik usulda
hisoblanadi Kolsquorsatilgan sxema uchun quyidagi tenglamani tuzsa bolsquoladi
Rx X Ix Ra
------ = ---- - ----- = -------- (24)
R l Ia Rx
I= Ix+Ia Uct=I(R-Rx)+IaRa (25)
Potensiometrik datchiklar yuqori darajadagi aniqlik va tavsifnomalari
olsquozgarmas sodda kichik gabaritlari va arzonligi bilan ajralib turadi Bundan
tashqari ulardan foydalanilayotganda qolsquoshimcha kuchaytirigichlarni ishlatishni
e
a b v
g d
32
xojati yolsquoq chunki ularning chiqish quvvati ikkilamchi asboblar uchun yetarli
Lekin xarakatlanuvchi kontaktning mavjudligi ularning puxtaligini pasaytiradi
232 Korsquomir (kontaktli) datchiklari
Kolsquomir datchiklarining ish prinsipi olsquozining ichki elektr qarshiligi
keltirilgan kuchlar talsquosirida olsquozgarishiga asoslangan Bu turdagi eng sodda datchik
(24-rasm a) grafit disklardan yiglsquoilgan kolsquomir ustindan iborat Disklar orasiga esa
kontaktli shaybalar olsquornatilgan Kolsquomir ustunning qarshiligi grafit disklarning
kichik qarshiligi va disk-shayba olsquotishi asosiy qarshiliklar yiglsquoindisiga teng
Disk-shayba olsquotishning qarshiligi esa olsquoz navbatida disk va shaybalar
zichligiga yalsquoni bosish kuchiga boglsquoliq
Kolsquomir datchigining qarshiligi
a
R= Ro+ ------ (26)
F
ikkilamchi asbobdagi tok esa
Uct
Iolsquozg= ------------ (27)
Rolsquozg+R0+aF
bu yerda Rolsquozg+ Ro - kontakt qarshiligi Om
a - kontaktning olsquozgarmas koeffitsiyenti Om N
F - kuch H
R0- asbob qarshiligi Om
Kolsquomir datchikning sezgirligi (OmH)
dR
Kq= ------- = aF2 (28)
dF
33
24 - rasm Kolsquomir datchiklarning sxemalari va tavsifnomalari
Kolsquomir datchiklarining sezgirligini oshirish maqsadida kolsquopriksimon
ulanish sxemalardan foydalaniladi (24-rasm в) F kirish kuchi talsquosirida
kolsquoprik sxemasining yelkasidagi R1 qarshiligi kamayadi ikkinchi yelkadagi
R2 esa oshadi Bunday datchiklar ndash differensial datchiklar deyiladi Kolsquomir
datchiklarining afzalliklari sodda olsquolchamlari kichik arzon
Kamchiliklari qarshilikning nostabilligi gisterezis mavjudligi va
tavsifnomasi nochiziqliligi Oddiy kolsquomir datchikning statik
tavsifnomasidan kolsquorinib turibdiki (24 -rasm b) nochiziqlilik kichik
kuchlar chegarasiga tolsquoglsquori keladi Differensial datchiklarning statik
tavsifnomasi esa chiziqlilikka yaqin
233 Тenzometrik datchiklar
Тenzometrik datchiklarning ish prinsipi tenzoeffekt xodisasiga
asoslangan bolsquoladi yalsquoni elastik deformatsiya talsquosirida uning qarshiligi
olsquozgaradi Тenzodatchik malsquolum usulda olsquoralgan va ikkala tomоnidan
maxsus plenka yopishtirilgan yupqa simdan iborat Тenzodatchik
deformatsiyasi nazorat qilinayotgan detalga maxsus yelim bilan puxta
yopishtiriladi Detalning deformatsiyasi natijasida simning geometrik
olsquolchamlari olsquozgarilib qarshiligi olsquozgaradi Тenzometrik datchiklarning
tavsifnomasi chiziqli bolsquoladi va shu sababli ularning sezgirligi deyarli
olsquozgarmaydi
a b v
34
Тenzometrik datchiklarning asosiy kolsquorsatkichi tenzosezgirlik
hisoblanadi va u quyidagicha ifodalanadi
RRс
(29)
Bu yerda ΔRR - materialning deformatsiya paytida solishtirma qarshiligi
- elastiklik moduli
25-rasm Тenzometrik datchikning tuzilishi va tavsifnomasi
Тenzodatchiklarning afzalliklari ular juda sodda ixcham va arzon
Kamchiliklari kichik sezgirlik olsquolchov natijalari xaroratga boglsquoliq
Sanoatda 3 xil tenzometrik datchiklar chiqariladi simli qoglsquooz (2PKB
turida) va plyonka (2 PKB turida) asosida folgali (2FPKP turi) va yarim
olsquotkazgichli (KТD KТDM KТE turlari) Simli tenzorezistorlar uchun
nominal ish toki In = 05 A tashkil etadi
a b
35
24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari
241 Induktiv va transformator datchiklari
Elektromagnitli datchiklar sodda tuzilishi va puxtaligi bilan avtomatika
tizimlarida keng miqyosda qolsquollanib kelinmoqda Elektromagnitli datchiklar kirish
kattaligini olsquozgarishi bolsquoyicha induktiv transformator va magnitoelastik turlariga
bolsquolinadi
Induktiv va transformator datchiklarning (26 - rasm) ish prinsipi polsquolat
yakorning holati olsquozgarilganda polsquolat olsquozakli cholsquolglsquoamning induktivligi
olsquozgarishiga asoslangan
Induktiv va transformator datchiklari olsquozgaruvchan tok zanjirlarida ishlab
mikronning undan bir qismidan to bir necha santimetrgacha bolsquolgan xarakatlarni
olsquolchaydi va ularni nazorat qiladi
Oddiy induktiv datchikning sxemasi va uning statik tavsifnomasi -
rasmda kolsquorsatilgan Datchikning kirish kattaligi havo bolsquoshliglsquoi bolsquolib chiqish
kattaligi Ia ikkilamchi asbobdagi tok bolsquoladi Ia qiymati cholsquolglsquoamning induktiv
qarshiligi hamda olsquolchov asbobining aktiv qarshiligiga boglsquoliq Cholsquolglsquoamning
induktivligi ikkita havo bolsquoshliglsquoni hisobga olgan holda quyidagi tenglama
orqali ifodalanadi
L=22S10
-7 (27)
chiqishdagi tok esa Iorsquozg=UZ=U R2+( L)
2 (210)
bu yerda R=Rch+Rolsquozg - cholsquolglsquoamning va olsquolchov asbobi qarshiliklarining
yiglsquoindisi Om
L - cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi Om
- cholsquolglsquoamning olsquoramlar soni
S - magnit olsquotkazgichning kesim yuzasi m2
- xavo bolsquoshliglsquoi m
36
Datchikning sezgirligi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi
Kd=dIorsquozgd =U 1072
2S (211)
Differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish
signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi
Тransformator datchiklarda (26- rasm) kirish signali plunjer yoki
yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi
bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini
bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi
olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan
I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish
yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi
Тransformator datchikning sxemasi 26d ndash rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda
kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi
asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda
EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi
yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan
cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib
ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok
oqib olsquota boshlaydi
Kolsquorib chiqilgan prinsip asosida amalda kolsquopgina olsquolchov asboblari
jumladan misol sifatida induktiv manometr shu prinsip asosida ishlaydi (27-
rasm)
Induktiv manometr sezgir element 3 unga biriktirilgan yakor 6 va polsquolat
olsquozakli cholsquolglsquoamdan iborat Olsquolchanayotgan bosim quvurcha 1 orqali bolsquoshliq 2
ga kelib membrana 3 ni bukadi natijada olsquozak 6 cholsquolglsquoam olsquozagi 4 ga qarab
xarakatlanadi Demak cholsquolglsquoamning induktivligi olsquolchanayotgan bosimga
proporsional olsquozgariladi Chiqish signali esa 8 klemmalardan 5 olinadi Bunday
datchikarning statik tavsifnomasi kichik qismda chiziqli bolsquolganligi tufayli ular
qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida juda kam qolsquollaniladi Bunday
kamchiliklar differensial datchiklarda bartaraf qilingan Bundan tashqari
37
differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish
signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi
Тransformator datchiklarda (26 b - rasm) kirish signali plunjer yoki
yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi
bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini
bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi
olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan
I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish
yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi
Тransformator datchikning sxemasi 27 d - rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda
kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi
asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda
EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi
yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan
cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib
ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok
oqib olsquota boshlaydi
38
26- rasm Induktiv va transformator datchiklarining sxemalari va ularning
tavsifnomalari
27-rasm Induktiv manometrning sxemasi
242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi
Magnitoelastik datchiklarning ish prinsipi ferromagnit materiallarni yoki
mehanik kuchlar talsquosirida magnit singdiruvchanligi olsquozgarishiga asoslangan
a b
v g
d e
39
Ushbu datchiklar har hil kolsquorinishdagi olsquozaklar va ularga olsquoralgan bitta yoki bir
necha cholsquolglsquoamlardan iborat (28-rasm) F kuchi talsquosirida bir vaqtning olsquozida
olsquozakning geometrik olsquolchamlari hamda magnit singdiruvchanligi olsquozgariladi
28- rasm Magnitoelastikli datchikning sxemasi va tavsifnomasi
28 b-rasmda kolsquorsatilganidek magnitoelastik datchiklarning statik
tavsifnomalari katta qismda nochiziqli Shuning uchun ular ish diapazonining 15-
20 ishlatiladi Bundan tashqari cholsquolglsquoamning toki haroratga boglsquoliq va temir -
nikel eritmalardagi qoldiq deformatsiyaga ega
Хoll elementi yoki Хoll datchigi magnit maydonga joylashtirilgan tolsquort
chiqish klemmalariga ega bolsquolgan yarim olsquotkazgich plastinadan iborat (29 -
rasm)
29- rasm Хoll elementining sxemasi
Хoll elementining ish prinsipi quyidagicha Ikkita chiqish klemmalariga tok
uzatiladi Magnit maydon olsquozgarishi bilan elektronlar xarakat yolsquonalishini
a b
40
olsquozgartirib qolgan ikkita chiqishda kuchlanishni hosil qiladi Shunday qilib kirish
kattaligi bolsquolib mexanik talsquosirda hosil bolsquoladigan magnit maydoni olsquozgarilishi
chiqish kattaligi kuchlanishining olsquozgartirilishi bolsquoladi
Chiqishdagi kuchlanish
Ux=kIBh (212)
bu yerda K - Хoll koeffitsiyenti har hil yarim olsquotkazgich materiallar
uchun K= 10-2
hellip 9x10-9
m3A s
h - plastina qalinligi m
B - magnit induksiyasi Tl
I - plastinaga uzatilgan tok A
Ushbu datchikalar kirish va chiqish qarshiliklari katta diapazoni
ixchamligi yuqori darajadagi vibroturglsquounlik va uzoq muddatli hizmat davri
tufayli keng qolsquollanadi
41
243 Sigrsquoim datchiklari va ularning qorsquollanish sohalari
Siglsquoim datchiklarida xilma-xil kirish kattaliklarni (chiziqli va burchak
xarakatlarni mexanik kuchlanish satx va kabilar) siglsquoim olsquozgarilishiga
aylantiriladi Amalda siglsquoim datchiklari kondensatorlardan yasaladi Olsquolchaydigan
kattaliklariga qarab siglsquoim datchiklari (210-rasm) yuzasi olsquozgaruvchan oraliq
masofasi olsquozgaruvchan va dielektrik singdiruvchanligi olsquozgaruvchan turlariga
bolsquolinadi
210- rasm Siglsquoim datchiklarining turlari
Тekis kondensatorning siglsquoimi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi
C= 0 S (213)
bu yerda 0=885 10-12
Fm - vakuumning dielektrik singdiruvchanligi -
kondensatorning plastinalararo muhitining dielektrik singdiruvchanligi S -
plastinalarning yuzasi - plastinalararo masofa
Oraliq masofasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 a-rasm) 01001 mkm
aniqliqda chiziqli xarakatlarni yuzasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 б-rasm)
chiziqli va burchak xarakatlarni nazoratida va dielektrik singdiruvchanligi
olsquozgaruvchan (210 в - rasm) namlik sath kimyoviy tarkib kabi kattaliklarni
olsquolchashda qolsquollaniladi Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida
siglsquoim datchiklari kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan
prinsip asosida siglsquoim manometrlari ishlaydi
a b
42
Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida siglsquoim datchiklari
kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan prinsip asosida siglsquoim
manometrlari ishlaydi (211-rasm)
Olsquolchanayotgan bosim asbobga quvur 1 orqali uzatilib membrana 2 orqali
qabul qilinadi Membrana olsquoz navbatida plastina 3 bilan kondensatorni hosil
qiladi Kondensator sxemaga klemma 4 lar yordamida ulanadi Bosim talsquosirida
membrana egilib plastinaga yaqinlashadi va kondensatorning siglsquoimini
olsquozgartiradi Shunday qilib kondensator siglsquoimi olsquolchanayotgan bosimga
proporsionaldir
211-rasm Siglsquoim manometrining sxemasi
Siglsquoim datchiklarining afzalliklari soddaligi ixchamligi arzonligi va kichik
inersionligi Kamchiliklari chiqish signalining quvvati pastligi olsquolchov natijalari
atrof muhit kolsquorsatkichlariga boglsquoliqligi ulaydigan simlar va qurilma metall
qismlarning siglsquoimlari turlicha talsquosir qilib detallarning olsquozaro joylashishiga
boglsquoliq
25 Хarorat datchiklari
Хarorat barcha texnalogik jarayonlarning muxim kolsquorsatkichlaridan biridir
Qishloq va suv xolsquojaligida kolsquopgina texnologik jarayonlar ular olsquotayotgan sharoit
xaroratiga boglsquoliq Jism suyuqlik yoki gazning xarorati nazorat qilayotgan
43
muxitning yoki u bilan issiqlik kontaktida bolsquolgan mahsus elementning xaroratini
olsquolchab aniqlanadi
Amalda xarorat datchiklarining sezgir elementlari sifatida issiqlik tasirida
olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini keng diapazonda olsquozgartirib boshqa
kattaliklar (namlik muxitning tarkibi xavo bosimi talsquosirida xususiyatlarini
olsquozgartirmaydigan materiallardan foydalaniladi Хarorat datchiklarining sezgir
elementlari issiqliqga kengayish koeffensenti maksimal kolsquorsatkichiga ega bolsquolishi
kerak
Ishlash prinsipi jihatdan xarorat datchiklari suyuqlik bimetallik va
dilatometrik datchiklariga hamda termoparalar va termorezistorlarga bolsquolinadi
251 Suyuqlik datchiklari
Suyuqlik datchiklari -2000S dan +750
0 C gacha oraliglsquoidagi xaroratni
olsquolchashda ishlatiladi Shisha termometrlarning ishlatish usuli sodda aniqligi
yetarli darajada yuqori va arzon bolsquolganligi sababli sanoatda keng tarqalgan
Suyuqlikli termometrlarning ishlash prinsipi termometr suyuqligining xajmi
xarorat kolsquotarilishi yoki pasayishi tufayli olsquozgarilishiga asoslangan Shishali
termometrning suyuqligi sifatida simob toluol etil spirti efir va boshqalar
ishlatiladi Suyuqlikli datchiklarning kirish signali xarorat olsquozgarilishi t bolsquolib
chiqish signali kapilyardagi ustunning balandligi bolsquoladi
ΔH=ΔVS (214)
bu yerda ΔV=V(B-3ΔQ) - suyuqlik xajmining olsquozgarilishi
S- kapilyarning kesim yuzasi
B- suyuqlikning issiqlikka kengayish koeffitsiyenti
V- suyuqlikning boshlanglsquoich hajmi
I- kapilyar materialining issiqlikga kengayish koeffitsiyenti
Suyuqlik termometrlariga qolsquoshimcha elementlar kiritish natijasida ular
avtomatika tizimlarida qolsquollanish imkoniyatiga ega bolsquoladilar (212-rasm)
44
Тakomillashtirish natijasida suyuqlikli datchiklarning chiqishida xarorat
olsquozgarilishi bilan aktiv induktiv siglsquoim qarshiliklari yoki nurlar intensivligi
olsquozgartiriladi
212-rasm Suyuqlik datchiklarining turlari
a ndash kontaktli b ndash aktiv qarshilikli v ndash induktiv qarshilikli g ndash sigim
qashilikli d ndash nurlar intensivligi
252 Dilatometrik va bimetallik datchiklar
Dilatometrik va bimetallik datchiklarning ishlash prinsipi xarorat
olsquozgarishidagi qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishiga asoslangan Хarorat
olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolgan qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishi
quyidagicha ifodalanadi
Lt=L0(1+Bt) (215)
bu yerda Lt ― xaroratdagi qattiq jismning uzunligi
L0 ― shu jismning 00S dagi uzunligi
B ―chiziqli kengayishning olsquortacha koeffitsiyenti (00S
dan t0S gacha bolsquolgan xaroratlar intervalida)
213-rasmda dilatometrik termometrning tuzilish sxemasi tasvirlangan
Dilatometrik termometrda (213 a-rasm) sezgir element sifatida chiziqli
kengayishning katta xarorat koeffitsiyentiga ega bolsquolgan materialdan (jez va mis)
d a b
v g
45
tayyorlangan quvurcha qolsquollanilgan Korpusga kavsharlangan quvurcha ichida
olsquozak joylashgan Olsquozak chiziqli kengayish koeffitsiyenti kichik bolsquolgan
materialdan (masalan invar) ishlangan Olsquolchanayotgan muxitning xarorati
kolsquotarilishi bilan birga quvurcha uzayadi Bu hol olsquozakning uzayishiga olib keladi
Shunda prujina shaynning bolsquosh tomonini pastga tushiradi olsquoz navbatida u tortqi
va tishli sektor orqali strelkani uning olsquoqi atrofida aylantiradi Strelka esa shkalada
olsquolchanayotgan xarorat qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan xolatda kontaktlarni
ulaydi
Dilatometrik termometrlar suyuliqlar xaroratini olsquolchashda ham xaroratni
malsquolum darajada avtomatik ravishda saqlash uchun va signalizatsiyada
qolsquollaniladi Dilatometrik termometrlar 15 va 25 aniqlik klassida chiqariladi
ularning yuqori olsquolchash chegarasi 5000S gacha bolsquoladi 150
0S dan oshmagan
xaroratlar uchun quvurchalar jezdan olsquozaklar esa invardan ishlanadi undan
yuqori xaroratlar uchun quvurchalar zanglamas polsquolatdan olsquozaklar esa kvarsdan
ishlanadi
213-rasm Dilatometrik va bimetallik datchiklarning sxemalari
Afzalliklari ishonchlilik va sezgirlik kolsquorsatkichlari yuqori
Kamchiliklari asbob olsquolchamlarining katta xajmligi xaroratning bir
nuqtada emas xajmda olsquolchanishi issiqlik inersiyasining kattaligi kolsquorsatkichlarni
masofaga uzatish imkoniyati yolsquoqligi kabilar
Bimetalli termometrlarning sezgir elementi ikki kavsharlangan plastinkadan
tayyorlangan prujinadan iborat Bu plastinkalarning issiqlikdan kengayish xarorat
a b v
46
koeffitsiyenti turlicha bolsquolgan metallardan tayyorlanadi Хaroratning olsquozgarishi
plastinkalarning uzayishiga olib keladi Plastinkalar bir-biriga nisbatan siljiy
olmaganligi sababli prujina issiqlikdan kengayish xarorat koeffitsiyenti kam
bolsquolgan plastinka tomon oglsquoadi Plastinkalar uzayishining xarorat koeffitsiyenti
farqi qancha katta bolsquolsa prujinaning xarorat olsquozgarishidagi oglsquoishi shuncha kolsquop
bolsquoladi
213-rasmda yassi plastinkali bimetalli termometrning tuzilish sxemasi
kolsquorsatilgan Хarorat olsquozgarishi bilan bimetall prujina pastga egiladi Тortqi
strelkani olsquoq atrofida aylantiradi Strelka shkalada olsquolchanayetgan xarorat
qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan kolsquorsatkichda kontaktlarning holatini
olsquozgartiradi Sezgir elementlar sifatida yoysimon yoki vintsimon spirallar
qolsquollaniladi Bimetalli termometrlar bilan xaroratni olsquolchash chegarasi -1500S
dan 700 0S gacha xatosi - 115
Bu turdagi termometrlar xaroratni malsquolum darajada avtomatik saqlash va
signalizatsiya uchun qolsquollaniladi
Bimetalli termometrlarning kamchiliklari ―charchash hollari
(daradalanishining olsquozgarishi hatto metallarning ajralishi) issiqlik inersiyasining
kattaligi maxalliy sanoq
253 Manometrik datchiklar
Sezgir elementining turiga qarab manometrik datchiklarni quyidagilarga
ajratiladi manometrik silfonli va membranali (214-rasm)
214 - rasm Manometrik datchiklarning turlari
a b v
47
a - membranali b - silfonli v - manometrik
Manometrik termometrlar texnikaviy asbob bolsquolib termotizmning ish
moddasi jihatidan gazli suyuqlikli va kondensasion turlariga ajratiladi Bu
asboblar -1500S dan 600
0S gacha bolsquolgan suyuliq va gazsimon muhitlar
xaroratini olsquolchash uchun qolsquollaniladi Maxsus tolsquoldirgichli termometrlar esa
1000S dan 1000
0S gacha bolsquolgan xaroratlarga molsquoljallangan
Asbobning tizimi (termobalon kapilyar siglsquoimlari ish moddasi) asosan
gaz (gazli asboblarda) va suyuqlik (suyuqli asboblarda) bilan boshlanglsquoich
bosimda tolsquoldiriladi Тermobalon isishi bilan ishchi moddaning bosimi oshadi
Buning natijasida asboblardagi membranalar silfonlar manometrik quvurchalar
xarakatlanishi boshlanadi Sezgir elementlar xolati olsquozgarilishi natijasida ularga
ulangan strelkalar xolatini olsquozgartirib kontaktlarni ishga tushiradi Ushbu
datchiklarning olsquolchash chegaralari ishchi moddaning qaynash va qotish
xaroratlari bilan cheklanadi
Gazli manometrik termodatchiklarning olsquoziga hos kamchiliklaridan biri
issiqlik inersiyasining kattaligidir Buning sababi termobalon devorlari bilan uni
tolsquoldirgan gaz olsquortasidagi issiqlik almashish koeffitsiyentining kichikligi va
gazning olsquotkazish qobiliyatining pastligi
254 Тermoqarshiliklar
Тermoqarshiliklar xaroratni qarshilik termometrlari bilan olsquolchash xarorat
olsquozgarishi bilan olsquotkazgichlar qarshiligining olsquozgarish xususiyatiga asoslangan
Demak olsquotkazgich yoki yarim olsquotkazgichning omik qarshiligi uning xarorati
funksiyasidan iborat yalsquoni R=f(t) Bu funksiyaning kolsquorinishi termometr qarshiligi
materialining xossalariga boglsquoliq Kolsquopchilik toza metallarning elektr qarshiliklari
xarorat kolsquotarilishi bilan ortadi metall oksidlar (yarim olsquotkazkichlar) ning
qarshiligi esa kamayadi Qarshilik termometrini tayerlashda quyidagi talablarga
javob beruvchi toza metallar qolsquollaniladi
48
1 Metall olsquolchanayotgan muxitda oksidlanmasligi va uning ximiyaviy tarkibi
olsquozgarmasligi kerak
2 Metallning xarorat qarshilik koeffitsiyenti yetarli darajada katta va
stabillashgan bolsquolishi lozim
3 Qarshilik xarorat olsquozgarishi bilan tolsquoglsquori yoki ravon egri chiziqli keskin
chetlanishlar va gisterezis xolatlarisiz olsquozgarishi kerak
4 Solishtirma elektr qarshilik deyarli katta bolsquolishi kerak Malsquolum xaroratlar
intervalida yuqoridagi talablarga platina mis nikel temir volfram kabi metallar
javob beradi
Qarshilik termometrining issiqlik sezgir elementi diametri 005007 mm ga
teng platina simdan (ТSP) yoki diametri 01mm ga teng toza mis elektrolit simdan
(ТSM) ishlanadi Sanoat ishlab chiqaradigan platinali qarshilik termometrlari -200
0S dan + 650
0S gacha bolsquolgan xaroratlarni olsquolchashga molsquoljallangan Platina sim
(55-rasm) chetlari tishli slyuda plastinaga induksiyasiz (biflar) olsquoraladi Plastinaga
olsquoralgan platina sim uning izolyatsiyasi va mexanikaviy mustaxkamligini
talsquominlash uchun ikki tarafidan slyuda qoplagichlar bilan berkitiladi Uchala
slyuda detal (platina va koplagichlar) kumush lenta bilan paket hosil qilgan
Misli qarshilik termometrlarini sanoatda -50 0
S dan + 180 0
S gacha
xaroratlarni olsquolchash uchun chiqariladi Standart misli qarshilik termometrining
emal simi bir necha qavat qilib silindr shaklidagi plastmassa sterjenga olsquoraladi
Sim lak bilan qoplangan
215-rasm Тermoqarshilikning sezgirlik elementi
49
26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari
261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari
Qishloq va suv xolsquojaligida suyuqliq va maxsulotlar satxini aniqlash
maqsadida qalqovichli (polsquokakli yoki paplavkali) gidrostatik va elektrodli satx
datchiklari qolsquollaniladi
Qalqovichli datchiklar suyuqlik satxi olsquozgarishini qabul qiladigan
qalqovichdan va chiqish elektr signaliga olsquozgartiradigan elementdan tashkil topgan
bolsquoladi Olsquozgartirgichlar sifatida aktiv yoki induktiv datchiklar ishlatiladi 216 a -
rasmda potensiometrik olsquozgartirgichli qalqovichli satx datchigining sxemasi
kolsquorsatilgan Yengil qalqovichli (1) bilan potensiometrik datchikning (3)
boglsquolanishi blok (4) orqali olsquotkazilgan tros (2) yordamida amalga oshiriladi
Qalqovichning oglsquoirligi yuk (5) bilan moslashtirib boriladi Suyuqlik satxining xar
qanday olsquozgarishi satx olsquolchov birligiga moslangan ikkilamchi olsquolchov asbobidagi
(UA) kuchlanish olsquozgarishiga proporsional ravishda talsquosir qiladi Qalqovichli satx
datchiklari suyuqlik satxining katta katta miqdorda olsquozgarishlarini olsquolchash uchun
xizmat qiladi Ularning asosiy kamchiligi qalqovichning xarakatlanib turishidir
Gidrostatik datchiklarda suyuqlik satxini nazorat qilish maxsus silindrik
idishdagi suyuqlikning gidrostatik oglsquoirligi olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi (216
b-rasm) Suyuliq bosimi satxini (h) proporsional bolsquolib membranani (1) egilishga
talsquosir qiladi va maxsus kolsquomir ustun (2) yordamida elektr signalga olsquozgartiriladiBu
signalni satx birligiga mos ravishda olsquolchov asbobi (P) yordamida olsquolchab boriladi
Qalqovichli (poplovikli) va gidrostatik datchiklar suyuqlikning satxi bolsquoyicha
emas aslida uning massasi bolsquoyicha olsquolchaydi shuning uchun haroratning va
suyuqlik tarkibining olsquozgarishi natijasida olsquolchov xatoliklari kelib chiqadi
Elektrodli datchiklar suyuqlik ichiga tushiriladigan bir va bir necha
elektrodlardan tashkil topgan bolsquoladi Bunday turdagi datchiklarda suyuqlik
satxining olsquozgarishi natijasida elektrodlar orasidagi muxitning aktiv va siglsquoim
50
olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Suyuqlik muxitining aktiv olsquotkazuvchanligi
olsquozgarishiga asoslangan elektrodli satx datchigining sxemasi 216 v-rasmda
keltirilgan
a) b) v)
216-rasm Qalqovichli (a) gidrostatik (b) va elektrodli (v) satx datchiklari
Sochiluvchan maxsulotlarni shu jumladan don maxsulotlarining satxini
nazorat qilish suyuqlik satxini nazorat qilishga nisbatan anchagina
murakkabrokdir chunki bu maxsulotlar anchagina elektr qarshiligiga ega hamda
ular don bunkeri tolsquolishi bilan gorizontal tekislik hosil qilmaydi Bundan tashqari
bunkerlarni don bilan tolsquolishida datchiklarning sezgirlik elementlari shikastlanishi
mumkin
Don satxini elektrodli datchik yordamida nazorat qilishning prinsipial
sxemasi 217 b-rasmda keltirilgan Bunday datchikning ishlash pritsipi
quyidagicha elektrodlararo oraliqning (E) don bilan tulishi natijasida elektrodlar
orasidagi olsquotkazuvchanlik oshadi natijada gazorazryadli lampa (YeL) yonadi va
releni (R) ishga tushiradi hamda don uzatish liniyasiga signalni uzatadi Sxemaga
R3 va R2 rezistorlardan tashkil topgan kuchlanish taqsimlagichi orqali 220 V
olsquozgaruvchan kuchlanish beriladi Bunday datchiklar namligi 13 foizdan yuqori
bolsquolgan donlar uchun qolsquollaniladi
51
217-rasm Elektrodli satx datchigining prinsipial sxemasi
laquoRUSraquo sath orsquolchagichi elektr olsquotkazuvchan va elektr
olsquotkazmaydigan suyuqliklarning sathini uzluksiz ravishda uzoq masofadan
olsquolchash va uni chiqishda olsquozgarmas tok signali kolsquorinishiga keltirish uchun
molsquoljallangan
Bu asbob agressiv va portlash hususiyatiga ega bolsquolgan suyuqliklar
muhitida ham ishlashi mumkin laquoRUSraquo sath olsquolchagichi gidromelioratsiya
oblsquoektlarida texnologik jarayonlarni nazorat qilish va boshqarish
shuningdek ochiq kanallarda sath olsquolchash datchigi sifatida ham qolsquollaniladi
laquoRUSraquo sath olsquolchagichi melioratsiya sohasida keng qolsquollanilayotgan
datchiklardan hisoblanadi chunki bu asbob yordamida olingan chiqish
signali olsquozgarmas tok signaliga aylantirilib uni uzoq masofaga uzatish
imkonini beradi Olingan tok signali statsionar olsquozgartkich orqali chastotaviy
yoki kodlashtirilgan signalga aylantirilib telemexanik sistema orqali
dispecher punktiga uzatilishi mumkin Ye-832 olsquozgartkichi shunday
elementlardan biri hisoblanib u olsquozgarmas tok signalini chastotaga aylantirib
beradi Ushbu olsquozgartkich bilan laboratoriya ishini bajarayotganda tanishish
mumkin Sath olsquolchagich tarkibiga birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) va uzatuvchi
olsquolchov olsquozgartgichi (OlsquoOlsquo) kiradi
laquoRUSraquo qurilmasining tarkibiy tuzilish sxemasi 218 - rasmda kolsquorsatilgan
Birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) quyidagi elementlardan tashkil topgan
52
siglsquoimli sezgir element I (yuqori karroziyaga qarshi xususiyatga ega bolsquolgan
fotoplastik izolyatsiyali PNFD nikelli olsquotkazgich) siglsquoimli generator -
olsquozgartkich 3 kalibrli siglsquoimlar batareyasi 2 va olsquozgarmas tok kolsquoprik
sxemasi (4) dan tashkil topgan elektron blok
Sezgir elementning olsquolchash uchun ajratilgan qismigacha bolsquolgan
siglsquoim quyidagicha aniqlanadi
Sn=Son+khH (216)
bu yerda SON - olsquolchov qismining boshlanglsquoich siglsquoimi
K ndash proporsionallik koeffitsiyenti (sezgir elementning konstruksiyasi va
tekshirilayotgan muhit bilan xarakterlanadi)
h ndash sathning olsquozgarayotgan qiymati
H ndash olsquolchov diapazon
Birlamchi olsquozgartkich tekshirilayotgan suyuqlik sathini olsquozgarishini
elektr siglsquoimga (S) aylantirib solsquongra yana bu signalni olsquozgarmas tokli
kuchlanishga olsquozgartirib berish uchun xizmat qiladi
Uzatuvchi olsquolchov olsquozgartkichi (OlsquoOlsquo) olsquozgarmas tok kuchaytirgichi 5 va
chiqish signalini bir melsquoyorga keltiruvchi kuchaytirgich 6 dan tashkil topgan
Bu olsquozgartkichning vazifasi
h-sath olsquolchagichning barcha qismlarini stabil olsquozgarmas kuchlanish bilan
talsquominlash
H-qayta boglsquolanish signalini hosil qilish
- bir hil qiymatga ega bolsquolgan olsquozgarmas tokning chiqish signalini hosil
qilish
Sxemadagi qayta boglsquolanish chiqishdagi tok signalining
olsquolchanayotgan suyuqlikning sathiga nisbatan chiziqli boglsquolanishini hosil
qiladi Chiqish signalini bir mеlsquoyorga keltiruvchi 6 kuchaytirgichdan olingan
signal suyuqlik sathining h holatiga tolsquoglsquori proporsional bolsquolib sath
kolsquorsatkichi hisoblanadi
53
218-rasm laquoRUSraquo sath olsquolchagichining tarkibiy sxemasi
262 Bosim datchiklari
Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan bosim datchiklarining turlari kolsquop
bolsquolib ular suyuqlik va gazlar bosimini olsquolchash uchun xizmat qiladi Kolsquopchilik
bosim datchiklarining ish prinsiplari bosim kuchini mexanik kuchlarga aylantirib
berish prinsipiga asoslangan bolsquoladi Bunday datchiklarning qabul qiluvchi
elementlari olsquolchanayotgan bosim talsquosirida bolsquoladi Yuqori bosimlarni olsquolchashda
bosim talsquosirida olsquotkazgichning elektr qarshiligi olsquozgarishi xodisasiga asoslangan
datchiklar qolsquollaniladi Gazlarning kichik bosimlarini nazorat qiladigan
datchiklarda esa ularning issiqlik olsquotkazuvchanligi yumshoqligi ionlanish darajasi
kabilar xisobga olinadi
Qishloq va suv xolsquojaligida mexanik qabul qilish elementiga ega bolsquolgan
suyuqlikli porshenli membranali hamda silfonli datchiklar qolsquollanilib kelinmoqda
Suyuqlikli bosim datchiklarining U-shaklli (219 a-rasm) qolsquonglsquoiroqchali
(219b-rasm) gidrostatik (219v-rasm) membranali (219 g-rasm) silfonli (219
d-rasm) manometrik trubkali (219 ye-rasm) turlari mavjud
U-shaklli suyuqlik datchiklarida bosimlar farqi F = F1 ndash F2 suyuqlik ustuni
oglsquoirligi bilan muvozanatlashadi
∆F = ήh (217)
Bu yerda ή- suyuqlikning solishtirma oglsquoirligi
54
Qolsquonglsquoiroqchali tizimlarda bosimlar farqi ∆F = F1 ndash F2 qolsquonglsquoiroqchani
aralashuvini hosil qiladi va natijada F1 bosimni aniqlash imkoniyati tuglsquoiladi
Gidostatik tizimlarda xalqali tarozili kameraning burilish burchagi bosimlar
farqi ∆F = F1 ndash F2 ga proporsional bolsquoladi
219-rasm Suyuqlikli bosim datchiklarining turlari
a) ndash U-shaklli b) ndash qolsquongiroqchali v) ndash gidrostatik g) ndash membranali d) ndash
silfonli e) ndash manometrik trubkali
Suyuqlikli bosim datchiklari aniq va bir melsquoyorda ishlashi bilan bir qatorda
ularning ekspluatatsion noqulayliklari (kichik oraliqlarda olsquolchash sharoitlari
faqatgina vertikal holatda ishlashi katta olsquolchamlarga ega bolsquolganligi kabilar)
sababli oxirgi paytlarda ularni olsquornini takomillashgan datchiklar egallamoqda
Membranali datchiklarda (219a-rasm) elastik plastina (membrana) nazorat
qilinayotgan muxit bosimi talsquosirida bolsquoladi va kontaktli tizim bilan mustaxkam
boglsquolangan shtokka talsquosir kolsquorsatadi Bunday turdagi datchiklar sodda tuzilishi
puxtaligi olsquolchovlarni yetarlicha aniqlik bilan olsquolchashi sababli ularni qolsquollash yil
sayin kolsquopayib bormoqda
Silfonli datchiklar (219b-rasm) egiluvchan materialdan yasalgan
gofrirovanli yupqa devorli trubkadan tashkil topgan bolsquoladi Тashqi va ichki
bosimlar farqini unga talsquosir qilayotgan kuch hosil qiladi Bu kuch talsquosirida
silfonning cholsquozilishi va qisilishi hosil bolsquoladi Silfonning bolsquosh uchini siljishi
kolsquorsatkich strelkasi va xarakatlanuvchan kontaktlari orqali amalga oshiriladi
a b v
g d e
55
263 Sarf datchiklari
Sarf datchiklarini qolsquollashda turli xil fizikaviy prinsiplardan foydalaniladi
Uzluksiz oquvchan suyuqliklar va gazlarning sarfini aniqlashning eng kolsquop
tarqalgani drosselli qurilmalarda bosimning olsquozgarishi bolsquoyicha olsquolchash usuli
hisoblanadi (220-rasm) Drosselli qurilmalar sifatida diafragmalar sopla va
Venturi trubkalari qolsquollaniladi
Drossel-diafragmali suyuqlik datchiklarida (220a-rasm) unga olsquornatilgan
trubkaning 1 ikkala tomonida 2 impulsli trubkalar joylashgan bolsquoladi Rezistor R
suyuqlik bilan shuntlanadi hamda bosim va tok olsquozgarishini proporsionalligini
talsquominlaydi Ikkilamchi jihozdagi tok I u quyidagicha aniqlanadi
Iu = a (P1 ndash P2) = a P (218)
220-rasm Sarf datchiklari
a) ndash drossel-diafragmali b) ndash vertikal qanotli tezlik v) ndash spiral-qanotchali
Bosim olsquozgarishi ∆R (Nm ) va sarf Q (m s) orsidagi boglsquolanish quyidagi
tenglik bilan ifodalanadi
Q =αs S0αg20
(219)
a b
v
56
Bu yerdaSp-diafragma teshigi yuzasim2 αs ndash sarf koeffitsiyenti
α-proporsionallik koeffitsiyenti ∆P-bosim olsquozgarishi Nm2 g-erkin tushish
tezlanishims2 ή-muxitning zichligikgm
3
Sarfni olsquolchovchi tezlik datchiklari suv suyuq yoqilglsquoi gaz va boshqa
moddalarni aniqlash schyotchiklarida qolsquollanilib kelinmoqda
Vertikal qanotli tezlik datchiklarida (220b-rasm) ular orqali olsquotadigan
suyuqlik vertushkani 2 aylanishiga sababchi bolsquoladi Bunda oqim tezligiga
propotsional bolsquolgan aylanish chastotasi quyidagicha bolsquoladi
n = av = aQS (220)
bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti aylmin
v ndash suyuqlik tezligigims
Q ndash suyuqlik sarfi m3s
S ndash datchikning ishchi yuzasi m2
Spiral vertushkali datchiklar (220v-rasm) suyuqlikni katta sarflarini
aniqlashda ishlatiladi Bunday turdagi datchiklar boshqa turdagi datchiklardan
farqli olsquolaroq truboprovodlarning notekis joylarida ham ishlash qobiliyatiga ega
Spiral vertushkaning aylanish chastotasi n (ayls) sarfga Q (m s) tolsquoglsquori
proporsional va qanot qadamiga l (m) teskari proporsional bolsquoladi
n = a Q S∆l (221)
264 Burchak tezligi datchiklari
Burchak tezligi datchiklari asosan 3 guruhga bolsquolinadi mexanik gidravlik
va elektrik
Burchak tezligining mexanik markazdan qochma datchigining kinematik
sxemasi 221a-rasmda kolsquorsatilgan Bunda yuklanma 1 markazdan qochma kuch
Fs = amw r talsquosirida prujinani 2 siqadi va valning aylanishi bolsquoyicha 5 muftani 3
siljitadi Muftaning siljishi induktiv olsquozgartirkichga uzatiladi va aylanish tezligi
hisoblanadi
57
Datchikning sezgirligi quyidagicha aniqlanadi
Kd = dFsdw = 2amwr (222)
bu yerda m - aylanayotgan yuklarning massasi r - yuklarning aylanish
radiusi w ndash aylanish burchak tezligi
Mexanik markazdan qochma datchiklar katta xatoliklarga ega va tezlikni
faqatgina kichik oraliqlarda olsquolchashga molsquoljallangan bolsquoladi
Gidravlik datchiklar (221b-rasm) asosan aylanish chastotasini proporsional
ravishda suyuqlik bosimga yoki sarf olsquozgarishiga aylantirib berish uchun hizmat
qiladi Bunday turdagi datchiklar nasosdan 1 suyuqlik bosimi olsquozgarishini qabul
qiluvchi prujinali porshendan 2 hamda aylanish chastotasini ulab boradigan
shkalalardan tashkil topgan bolsquoladi Bu turdagi datchiklarning amalda qolsquollanilishi
ularning murakkab tuzilishi va olsquolchovlarni yuqori darajada emasligi sababli
anchagina chegaralangan
Хozirgi davrda elektrik datchiklarning qolsquollanilishi keskin ravishda kolsquopayib
bormoqda Bunday datchiklar odatda olsquozgarmas yoki olsquozgaruvchan tokli
mikrogeneratorlar (taxogeneratorlar) shaklida bajarilgan bolsquoladi
a) b)
221-rasm Mexanik (a) va gidravlik (b) burchak tezligi datchiklari
Ularning chiqish kuchlanishi U aylanish chastotasiga proporsional bolsquoladi
U = a w (223)
bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti
58
Datchikning sezgirligi esa quyidagicha ifodalanadi
Kd = dUdw (224)
Chastotali elektrik tezlik datchiklari aylanish tezligini chastotaga yoki tok
va kuchlanish amplitudasiga olsquozgartirib beradi
Vaqt-impulsli datchiklarida (222a-rasm) elektr olsquotkazuvchan qatlam bilan
qoplangan 2 izolyatsion barabanning 1 aylanishi natijasida chap yotka navbati
bilan elektr zanjirini qolsquoshib va ochib turadi Natijada impulslar hosil qilinadi va
ularni ikkilamchi asbob A yozib boradi Impulslar soni quyidagicha topiladi
N = a w (225)
Bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti
Datchikning sezgirligi (imp srad) esa quyidagicha ifodaladi
Kd = dNdw (226)
Vaqt-impulsli datchiklarining asosiy kamchiligi ndash ularning
kontaklarini tez ishdan chiqib turishidir
Induksion tezlik datchiklarida (222b-rasm) olsquozgarmas magnitning 2
aylanishi natijasida cholsquolglsquoamda 2 olsquozgaruvchan (impulsli) kuchlanish hosil
qilinadi va u valning aylanish tezligiga proporsional bolsquoladi
222-rasm Elektrik tezlik datchiklari
d) - vaqt -impulsli e va j) ndash induksion
d e
j
59
27 Namlik datchiklari
271 Namlik korsquorsatgichlari xaqida tushuncha
Maxsulotlar va muxit namliklari asosiy kolsquorsatgich bolsquolib ularni texnologik
jarayonlarni avtomatlashtirishda boshqarish va vaqti-vaqti bilan nazorat qilish va
olsquolchab turish kerak bolsquoladi Maxsulot tarkibidagi namligi asosan absolyut (I) va
nisbiy (U) namlik kolsquorsatgichlari bilan baholanadi
Absolyut namlik quyidagicha ifodalanadi
1000
(227)
Bu yerda M ndash maxsulotdagi namlik massasi
Mo- absolyut quruq maxsulot massasi
Namlik esa quyidagicha aniqlanadi
1000 ММ
МФ (228)
Nisbiy namlik 10м
х
а
аУ (229)
bu yerda ax ndash xaqiqiy absolyut namlik
am ndash maksimal absolyut namlik
272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi
va ish prinsiplari
Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik namlik dachiklari elektrofizikaviy va
elektroparametrik turlariga bolsquolinadi Elektrofizikaviy datchiklar radiatsion va
magnitoyaderli rezonans dachiklarini olsquoz ichiga oladi Radiatsion dachiklarning ish
prinsipi nam muxitnig infraqizil nurlarni yuqori chastotali elektromagnit
tebralishlarni - nurlar va neytron nurlanishlarni qabul qilish darajasini olsquolchashga
60
asoslangan bolsquoladi Magnitoyaderli rezonans datchiklarining ish prinsipi esa
vodorod atomlari yadrosi va namlikning radiochastotali magnit maydonini qabul
qilishi prinsipida ishlaydi
Elektroparametrik datchiklar konduktometrik dielkometrik va gigrometrik
turlarga bolsquolinadi Konduktometrik datchiklar elektrokimyoviy olsquozgartirgichlar
tarkibiga kiradi va ishlash prinsipi muxitning elektr olsquotkazuvchanligini olsquozgarishi
natijasida namlikni aniqlashga asoslangan bolsquoladi Chiqish kolsquorsatgichi bolsquolib
bunda muxit olsquotkazuvchanligi hisoblanadi
Dielkometrik datchiklar dielektrik singdiruvchanlik (E=210 - qattiq jismlar
uchun E=81-suv uchun) yoki dielektrik isrof tangens burchagi qiymatlari bolsquoyicha
namlikni aniqlanadi
Gigrometrik datchiklar elektronli olsquozgartirgichlar guruhiga mansub bolsquolib
ularning ishlash prinsipi qolsquoshimcha gigroskopik zarrachalarning mexanik yoki
elektrik xarakteriskalarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi
Qishloq xolsquojaligi ishlab chiqarishida gazlar va xavo namliklari datchiklari
keng miqyosda qolsquollaniladi Ularning quyidagi turlari mavjud gigrometrik
dilatometrik datchiklar - namlik talsquosirida chiziqli olsquolchamlari olsquozgarishiga
gigristorlar elektropsixrometrlar xarorat - muvozanatli va kondensatsion
datchiklar - qarshilik olsquozgarishiga hamda radioskopik va infraqizil datchiklar - gaz
va xavoning fizikaviy xususiyatlarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi
Хavo namligini aniqlashning psixrometrik usuli quruq va suv bilan
namlangan ikki termometrlarni qolsquollashga asoslangan bolsquoladi Bu prinsipda
namlikni nazorat tizimi datchiklari-elektropsixrometrlar ishlaydi
Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi 223-rasmda keltirilgan
Muvozanatsiz kolsquoprikning ikki yelkasiga ikkita bir hil yarimolsquotkazgichli
termorezistorlar ulangan bolsquolib ular gigroskopik keramik trubkaga joylashtiriladi
Birlamchi trubkanig bir tomoni suvga tushuriladi ikkinchi tomoni esa xavoda
turadi Yalsquoni termorezistor (Rg) quruq trubkada joylashadi va uning xarorati xavo
xaroratiga teng bolsquoladi Suv bilan namlanadigan ikkilamchi trubkadagi
termorezitorning (R n) qarshiligi namning parlanishiga boglsquolik bolsquoladi va
61
buglsquolanish jarayonida xaroratning kamayishi hisobiga uning qarshiligi nisbatan
yuqori bolsquoladi Хavo namligi qanchalik kam bolsquolsa nam trupka sirtidan suvning
parlanishi tezroq bolsquoladi Bunda Rk va Rn orasidagi farq katta bolsquoladi va
olsquozgartirgichdagi (U) chiqish signali kuchliroq bolsquoladi
Rk Rk
Ut
R1 R2
223-rasm Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi
Maxsulotlar namligini aniqlaydigan elektrik datchiklar konduktometrik
(muxitning elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgarishi) dielkometrik (dielektrik
singdiruvchanligi E olsquozgarishi) radioizotopli elektroabsorbsionli ultrotovush va
SVCh (olsquota yuqori chastotali) datchiklarga bolsquolinadi
Konduktometrik va dielkometrik datchiklar silindrik yoki tekis xavo
kondensatorlaridan yasalgan elektrodlardan yoki igolkali elektrodlardan ham
tashkil topgan bolsquoladi Maxsulot kondensatorlar orasiga joylashtirib uning namligi
aniqlanadi
У
62
28 Generator datchiklari
Generator datchiklarida bevosita sezgir elementlar kirish signali (x) chiqish
signaliga (u) olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga
bolsquoladi va chiqish signali elektr yurituvchi kuch kolsquorinishida hosil bolsquoladi Bu
turdagi datchiklar juda sodda tuzilgan bolsquoladi va qolsquoshimcha energiya manbaisiga
ega bolsquolishi shart emas
Generator datchiklari induksion fotoelektrik plsquoezoelektrik va termoelektrik
datchiklari (termoparalar) guruxiga bolsquolinadi
281 Induksion datchiklar
Induksion datchiklarning ish prinsipi elektromagnit induksiya qonuniga
asoslangan bolsquoladi yalsquoni magnit oqimi olsquozgartirilayotgan konturda EYUK ҳosil
bolsquoladi
dt
dФWE 2
(230)
Induksion datchiklar 3 hil kolsquorinishga ega 1 Cholsquolglsquoamli 2 Ferromagnit
detali xarakatlanuvchi 3 Тaxogeneratorli
Induksion datchiklar qishloq va suv xolsquojaligi sohasida keng qolsquollaniladi
Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali uzluksiz
nazorat qilish sxemasi 225-rasmda keltirilgan
Uning ishlash prinsipi quyidagicha Bunkerni (1) donni tolsquolishi va uning
oglsquoirligini olsquozgarishi natijasida prujina (2) siqiladi Magnitlanmagan polsquolat olsquozak
(3) ketma-ket ulangan cholsquolglsquoamlardan (W1 va W2 ) iborat glsquoaltak (4) ichida
xarakatlana boshlaydi Bu ikkita cholsquolglsquoamlar kolsquoprik sxemaning (5) ikki qolsquoshni
yelkasini tashkil etadi Sxemadagi kolsquoprikning bitta diagonaliga olsquolchov asbobi
ulangan ikkinchisiga esa maxsus talsquominlash blokidan olsquozgaruvchan kuchlanish
uzatiladi
63
224-rasm Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali
uzluksiz nazorat qilish sxemasi
282 Fotoelektrik datchiklar
Fotoelektrik datchiklar guruxiga kiruvchi fotodiodlar va ventilli
fotoelementlarning ish prinsipi ichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan bolsquoladi
Ichki fotoelektrik effekt uruglsquolik oqimi talsquosirida erkin elektronlar olsquozining
energetik holatini olsquozgartirib moddaning olsquozida qolishi xodisasi bilan
xarakterlanadi Bunda modda ichida kolsquocha oladigan erkin zaryadlar hosil bolsquoladi
Erkin zaryadlar modda ichida kolsquochganda fotoelektr yurituvchi kuchlarni hosil
qiladi (ichki fotoeffektli fotoelementlar shu prinsipda qurilgan) yoki elektr
olsquotkazuvchanlikni olsquozgartiradi (fotoqarshiliklar shu prinsipda qurilgan)
Ichki fotoeffektli fotoelementlar kolsquopincha ventilli fotoelementlar deb
ataladi Selenli fotoelementlar eng kolsquop tarqalgan fotoelementlar hisoblanadi
Selenli fotoelementning tuzilishi va sxemasi 225 a-rasmda uning xarakteristikasi
esa 225 b-rasmda kolsquorsatilgan
64
Ф
1
2
3
4
а) b)
225-rasm Fotoelement va uning tavsifnomasi
Element (225a-rasm) yupqa oltin qatlami 1 berkituvchi qatlam 2 selenli
qatlam 3 va polsquolat taglik 4 dan iborat Selenning oltin bilan chegarasida berkituvchi
qatlam hosil bolsquoladi bu qatlam detektorlik xususiyatiga ega bolsquolib yoruglsquolik oqimi
bilan urib chiqarilgan elektronlarning orqaga qaytishiga imkon bermaydi
Yoruglsquolik oqimi oltin qatlamidan olsquotib ventilli fotoeffekt hosil qiladi shunda
elektronlar yoritilgan qatlamdan yoritilmagan (izolyatsion berkituvchi qatlam bilan
ajratilgan) qatlamga olsquotadi
2821 Fotorezistorlar
Fotorezistor ndash yarim olsquotkazgich fotoelektrik asbob bolsquolib bunda foto
olsquotkazuvchanlik hodisasi qolsquollaniladi yalsquoni optik nurlanish talsquosirida yarim
olsquotkazgichni elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Fotorezistor tuzilishi quyidagi
rasmda kolsquorsatilgan
226 rasm Fotorezistorning tuzilishi va ulanish sxemasi
1-plyonka yoki plastik 2-dielektrik material
65
Asosiy kattaliklari
ф
IS
ф
i (231)
Qoronglsquoulik qarshiligi ndash yoritilmagan fotorezistorlarning qarshiligi qiymati
teng diapazonga ega Rk =102
109 Om
Ishchi kuchlanishi ndash ishchi kuchlanish qiymati fotorezistor olsquolchamlariga
boglsquoliq yalsquoni elektronlar orasidagi masofaga boglsquoliq ravishda 1-1000 V gacha
tanlanadi
Shuni talsquokidlash kerakki fotorezistorlarning kattaliklari tashqi muhit talsquosirida
olsquozgaradi Fotorezistorlar afzalligi yuqori sezgirligi nurlanishning infraqizil
qismida qolsquollash mumkinligi olsquolchamlari kichikligi va doimiy tok va
olsquozgaruvchan tok zanjirlarida qolsquollash mumkinligi
2822 Fotodiodlar
Fotodiod deb yarim olsquotkazgichli fotoelement asbob bolsquolib bitta elektron-
kovakli olsquotishga va ikkita chiqishga egadir Fotodiodlar ikki xil rejimda ishlashi
mumkin 1) tashqi elektr energiya manbaisiz (fotogenerator rejimida) 2) tashqi
elektr energiya manbai yordamida (fotoolsquozgartgich rejimida)
227 rasm Diodning tuzilishi
66
2823 Optoelektron asboblar
Optoelektron asbob deb elektr signalini optik signalga (nur energiyasi)
olsquozgartiruvchi bu energiyani indekatorlarga yoki fotoelektrik olsquozgartkichlarga
uzatuvchi asboblarga aytiladi
Kolsquop tarqalgan optoelektron asboblardan biri optrondir Optron nurlanish
manbasi va qabul qilgichdan tuzilgan bolsquoladi Bu ikkalasi bir korpusga
joylashtirilgan va bir biri bilan optik va elektr boglsquoliklikka ega bolsquoladi
Elektron qurilmalarni optronlar aloqa elementi funksiyasini bajaradi bunda
malsquolumot optik nurlar orqali uzatiladi Buning hisobiga galvanik boglsquolanish
bolsquolmaydi va elektron uskunalarga salbiy talsquosir etuvchi qayta boglsquolanishlar
bolsquolmaydi
228 rasm Optronni tuzilishi
1- Chiqishlar 2 - Fotoqabul qilgich 3-Korpus 4-Optik muhit 5-Svetodiod
Optronlar malsquolumot tolsquoplash va saqlash qurilmalarida registorlarda va
hisoblash texnikasi qurilmalarida qolsquollaniladi
Zamonaviy optoelektrnonlarda nur chiqaruvchi sifatida svetodiodlar foto
qabul qilgich sifatida esa fotorezistorlar fototiristorlar qolsquollaniladi
Qolsquollanilgan foto qabul qilgich turiga qarab optronlar ndash fotorezistorli
fotodiodli fototranzistorli va fototiristorlilarga bolsquolinadi
67
229- rasm Optronlarning shartli grafik belgilanishi
a) rezistorli b) diodli v) fototranzistorli g) fototiristorli
Fotoelektrik asboblarni belgilash tizimi Fotoelektron asboblar xarf-sonli
kod bilan belgilanadi - birinchi element xarflar asbob guruxini bildiradi frndash
fotorezistorlar fdndashfotodiodlar
- ikkinchi element harflar ndashasbobni tayyorlangan materialini kolsquorsatadi GO ndash
germaniy GB ndash germaniy legirlangan brom GZ ndash germaniy legirlangan
oltingugurt bilan GK ndash germaniy kremniyli birikma K-kremniy KG ndash kremniy
legirlangan geliyli RG- arsenidli galliy va xk
- uchinchi element ndash001 dan 999 gacha sonlar ishlab chiqarish nomeri
- tolsquortinchi element ndash harf yarim olsquotkazgich fotoasboblar podgruppasini
belgilaydi u-Unipolyar fotorezistor B ndash bipolyar fotorezistorlar L ndash kuchkili
fotodiodlar Svsvlvn FDGZ-001K ndash fotodiod germaniyli legirlangan
oltingugurtli ishlab chiqarilgan nomeri 001
Optoelektronik datchiklar qishloq va suv xolsquojaligida va sanoatda keng
qolsquollanilib kelinmoqda 230-rasmda yerga ishlov berish agregatini avtomatik
bajarishda olsquosimliklar qatorini nazorat qilish fatodatchikning sxemasi keltirilgan
230-rasm Yerga ishlov berish agregatini avtomatik boshqarish tizimida
olsquosimliklar qatorini fotodatchik yordamida nazorat qilish sxemasi
12-yoruglsquolik manbai 34-fotoqarshilik
56-kuchaytirgichlar 78-ijro mexanizmlari
a b v g
68
Ushbu datchik ishlov berish agregatining ikki tomonidan joylashtiriladi va
ular yoruglik manbasidan (1 2) fatoqarshilikdan (3 4) kuchaytirgichdan (5 6)
va ijro mexanizmidan (7 8) tashkil topgan Qurilmaning ishlash prinsipi
quyidagicha agregatning chetga chiqishi sodir bolsquolsa yoruglsquolik manbasi bilan (1
yoki 2) fatoqarshilik (3 yoki 4) oraliglsquoini olsquosimlik tolsquosib qoladi va bunda yoruglsquolik
nuri fotorezistorga tushmay qoladi Natijada kuchaytirgich chiqishida (5yoki6)
signal xolati olsquozgaradi va ijro mexanizmini (7 yoki 8) ishlab ketishga sabab
bolsquoladi yani ishlov berish agregati avtomatik ravishda xarakat qilishini tashkil
etadi
Bugungi kunda fotodatchiklar dalalardagi xashoratlar xarakatini va sonini
aniqlashda metroda xarakatlarni nazorat qilishda kolsquocha yorugligini boshqarish
kabi jarayonlarda qolsquollanilib kelinmoqda
283 Prsquoezoelektrik datchiklar
Prsquoezoelektrik datchiklarni (231-rasm) ishlash prinsipi balsquozi kristall
moddalarning mexanik kuch talsquosirida elektr zaryad hosil qilish qobiliyatiga
asoslangan Bu xodisa p yezoeffyekt deb ataladi
Plsquoezoeffekt kvars turmalin segnet tuzi bariy titanat va boshqa moddalar
kristallarida kuzatiladi Bu tipdagi asboblarda kolsquopincha kvars ishlatiladi
Kvarsning plsquoezo elektroeffekti +500deg S gacha bolsquolgan temperaturaga boglsquoliq
emas lekin +570deg S dan oshgan temperaturada bu effekt nolga teng bolsquolib qoladi
Pezoelektrik datchiklarning hosil qiladigan EYUK bosimga proporsional
bolsquolib quyidagi formula orqali aniqlanadi
С
FаU х0 (232)
bu yerda ndash S - datchikning umumiy siglsquoimi
Fx - mexanik bosim
a0 - proporsionallik koeffitsiyenti
69
231-rasm Pezoelektrik datchikning sxemasi
Ushbu datchikning sezgirligi
хF
Uд
К (233)
Kolsquorib chiqilgan prinsipda pezoelektrik manometrlar ishlaydi (232-
rasm)
232-rasm Pezoelektrik manometrning sxemasi
1-bosim memranasi 2 5-metall qistirmalar 3-potensial qistirma
4-izolyatsion olsquotkazgich 6-sharik
Plsquoezokvars manometrning tuzilish sxemasi 4-rasmda keltirilgan
Olsquolchanayotgan bosim membrana 1 orqali kvars plastinkalar 7 ga talsquosir qiladi Bu
plastinkalarning metall kistirma 2 ga tegib turgan ichki tomonida bir hil ishorali
zaryadlar paydo bolsquoladi Plastinkalarning ichki tomonidagi potensial qistirma 3
70
bilan ulangan va izolyatsiyalangan olsquotkazgich 4 orqali olinadi plastinkalarning
ustki tomonidagi potensial esa korpus metall qistirmalar 2 va 5 membrana 1 va
sharik 6 orqali olinadi Olsquolchanayotgan bosimga proporsional bolsquolgan potensiallar
farq plastinalardan olinib kuchaytiruvchi lampa setkasiga uzatiladi
284 Тermoelektrik datchiklar (termoparalar)
Хaroratni olsquolchashning termoelektrik usuli termoelektrik termometrning
(termoparaning) termoelektrik yurituvchi kuchi (termo eyuk) xaroratiga
boglsquolikligiga asoslangan Bu asbob -2000S dan 2500
0S gacha bolsquolgan xaroratlarni
olsquolchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy tekshirish ishlarida keng qolsquollaniladi
Тermoelektrik termometrlar yordamida xaroratni olsquolchash 1821 yilda
Zeebek tomonidan kashf etilgan termoelektrik xodisalarga asoslangan Bu
xodisalarning xaroratlarni olsquolchashda qolsquollanilishi ikki hil metall simdan iborat
zanjirda ularning kavsharlangan joyida xaroratlar farqi hisobiga hosil bolsquoladigan
EYuK effektidan iborat ТEYuK hosil bolsquolishining sababi erkin elektronlar
zichligi kamroq metallga diffuziyasi bilan izoxlanadi Shu paytda ikki xil
metallning birikish joyida paydo bolsquoladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik
kolsquorsatadi Elektronlarning diffuzion olsquotish tezligi paydo bolsquolgan elektr maydon
talsquosiridagi ularning qayta olsquotish tezligiga teng bolsquolganda xarakatli muvozanat
holati olsquornatiladi Bu muvozanatda A va V metallar orasida potensiallar ayirmasi
paydo bolsquoladi Elektronlar diffuziyasining intensivligi olsquotkazgichlar birikkan
joyning xaroratiga ham boglsquoliq bolsquolgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda
hosil bolsquolgan eyuk ham turlicha bolsquoladi
Тermoelektrik termometrlarni yaratish uchun ishlatiladigan termoelektrod
materiallar bir qator xususiyatlarga ega bolsquolishi shart chunonchi issiqqa
chidamlilik va mexanikaviy mustaxkamlik kimeviy inertlik termoelektr bir xillik
stabillik va termoelektr xarakteristikani tiklash teyukning temperaturaga
bolsquolgan (chiziqli xarakteristikasiga yaqin va bir ishorali) boglsquolanishi yuqori
sezgirlik
71
Тermoparalarning quyidagi turlari mavjud
1 Platinarodiy - platina termopara (ТPP)- neytral va oksidlanadigan muxitda
ishonchli ishlaydi ammo tiklanish atmosferasida ayniqsa metall oksidlari
termoparaga yaqin joylashgan yerda tez ishdan chiqadi Metall buglsquolari va uglerod
(ayniqsa uning oksidi) platinaga zararli talsquosir kolsquorsatadi
2 Platinarodiy (30- rodiy)- platinarodiy (6- rodiy) termopara (ТPR-306
tip) Bu termoparalarning asosiy xususiyati 18000S gacha temperaturani olsquolchash
va kichik teyuk ga ega bolsquolishdir
3 Хromel - alyumel (ТХA tip) termopara nodir bolsquolmagan metallardan
tayyorlangan termoparalar orasida eng turglsquouni hisoblanadi Musbat elektrod-
xromel (89 Ni 98 Cr 1 Fe 02 Mn) qotishmadan manfiy elektrod-almel
esa (94 Ni 2 Al 25 Mn 1 Si 05 Fe) qotishmadan iborat ТХA
termopara 1300 0S gacha bolsquolgan temperaturani olsquolchash uchun qolsquollaniladi
4 Хromel-kopel termopara (ТХK)- turli muxitlarning temperaturasini
olsquolchash uchun ishlatiladi Manfiy elektrod - kopel mis va nikel qotishmasidan
(59 Cu 44 Ni) iborat ТХK termopara 800 0
S gacha temperaturani olsquolchash
uchun ishlatiladi uning teyuk boshqa termoparalarnikiga qaraganda ancha katta
5 NK - SA qotishmalaridan tayyorlangan (ТNS tipidagi) termopara erkin
uchining temperaturasiga tuzatish kiritishni talab qilmaydi chunki 200 0
S gacha
temperaturani olsquolchaydigan termoparaning teyuk amalda nolga teng Yuqorigi
temperatura chegarasi 1000 0
S Platina gruppasidagi ТPP va ТPR termoparalari 05
yeki 1mm diametrda tayolsquorlanib chinni munchoq yoki trubka bilan
izolyatsiyalanadi ТХA ТХK va ТNS termoparalar 0732 mm diametrlik simdan
tayyorlanib sopol munchoq bilan izolyatsiya qilinadi
Mexanikaviy tayziq va olsquolchanayotgan muxit talsquosiridan saqlash uchun
termopara elektrodi himoya armaturasi ichiga olinadi
Yuqorida aytilganidek termopara bilan temperaturani olsquolchash paytida
termoparaning erkin uchlaridagi temperaturaning olsquozgarishiga qarab tuzatish
kiritiladi Sanoatda avtomatik ravishda tuzatish kiritish uchun elektr kolsquoprik
sxemalar qolsquollaniladi
72
233-rasm Тermoelektrik termometrning prinsipial sxemasi
a b
v
g
73
3-bob Avtomatika relelari
31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi
Rele deb malsquolum bir kirish signali olsquozgarganda chiqish signali sakrashsimon
olsquozgaruvchi moslamaga aytiladi Rele qishloq xolsquojalik avtomatikasida eng kolsquop
qolsquollaniladigan elementlardan biri hisoblanadi Тalsquosir qiladigan fizik kattaliklariga
qarab ular elektrik mexanik magnit issiqlik optik radioaktiv akustik va kimeviy
relelarga bolsquolinadi
Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik relelar olsquoz navbatida 9-turga bolsquolinadi (31-
rasm)
Avtomatikaning elektrik relelari
Elektromagnit Magnitoelektrik Elektrodinamik
Induksion Ferromagnit Elektron
Ion Elektroissiklik Rezonans
31-rasm Elektrik relelarning klassifikatsiyasi
Elektromagnit relelarida chulglsquoamdan olsquotayotgan tok talsquosirida magnit
maydon xosil bolsquolib yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgartiriladi
Magnitoelektrik relelarda chulglsquoam ramka kurinishida bajarilib olsquozgarmas
magnit maydonida joylashtirilgan Chulglsquoamdan tok utayotganda ramka prujinani
kuchini yengib xarakatga keladi va kontaktlarning xolatini uzgartiradi
74
Elektrodinamik rele ish prinsipi buyicha magnitoelektrik relega olsquoxshash
lekin undagi magnit maydoni maxsus uyglsquootish cholsquolglsquoami bilan hosil etiladi
Induksion relening ish prinsipi relening cholsquolglsquoami hosil qiladigan
olsquozgaruvchan magnit oqimi va xarakatlanuvchan diskda hosil bolsquoladigan tok
olsquozaro talsquosiriga asoslangan
Ferromagnit relelar magnit kattaliklari (magnit oqimi magnit maydoni
kuchlanganligi) yoki ferrodinamik materiallarining magnit tavsifnomalari
olsquozgarilishi talsquosirida ishlaydi
Elektron va ion relelari bevosita kuchlanish yoki tok kuchi natijasida hosil
bolsquoladigan sakrashsimon olsquozgarishlar talsquosirida ishlaydi
Elektroissiqlik relelari xarorat talsquosirida ishlaydi Ularning ish prinsipi
yuqorida kolsquorib chiqilgan bimetalik va bilatomitrik datchiklarning ish prinsipiga
olsquoxshash bolsquoladi
Rezonans relelari ish prinsipi elektrik tebranish tizimlarda hosil bolsquoladigan
rezonasga asoslangan
32 Relelarning asosiy korsquorsatkichlari
1 Ishga tushish kolsquorsatkichi - relelar ishga tushish paytidagi kirish
kattaligining eng kichik qiymati - Хit
2 Qolsquoyib yuborish kolsquorsatkichi-relening oldingi holatiga qaytishi uchun
zarur bolsquolgan kirish kattaligining eng katta qiymati - Хkyu
3 Qaytish koeffitsiyenti-Kk=Хkyu Хit nisbati
4 Ishchi parametri - rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish
kattaligining qiymati (nominal) rejimidagi - Хish
Zahira (zapas) koeffitsiyenti
ishga tushishi
51
тХи
Хиштиз
75
qolsquoyib yuborish 01
шХи
юХкюзк
6 Kuchaytirish koeffitsiyenti - kontaktlardagi quvvatning kirish signalidagi
quvvatga nisbati
Риш
РконтКк
Relelarning yana bir muxim parametrlaridan (32- rasm) biri - ularning ishga
tushish va qolsquoyib yuborish vaqtlari Cholsquolglsquoamga kuchlanish berilganda u shu
vaqtning olsquozida ishga tushmasdan balki bir oz vaqtdan keyin ishga tushadi Ushbu
Т it vaqt ishga tushish vaqti deb ataladi Kuchlanish cholsquolglsquoamidan ajratilganda
ham qolsquoyib yuborish malsquolum bir vaqt ichida amalga oshadi - Тk 10 Bu vaqt quyib
yuborish vaqti deyiladi Ushbu inersionlik chulglsquoamning katta induktivlik bilan
tushuntiriladi Grafikdagi 0 nuqtasi chulglsquoamni manbaga ulanishiga tolsquoglsquori keladi
Т siljish vaqti mobaynida relening xarakatlanuvchi qismlari tinch xolatda bolsquoladi
Тok esa I toki qiymatigacha olsquosadi Т=Т vaqt mobaynida relening xarakatlanuvchi
qismlari bir turglsquoun holatdan ikkinchi turglsquoun holatga olsquotishadi Shundan keyin
tok olsquozining nominal kolsquorsatkichi ndash I n gacha oshadi
Kuchlanish ajratilishi bilan relening toki Т gacha kamayadi Bu vaqtda
yakor olsquozining eski holatiga qaytadi Demak relening ajralishi Т vaqt mobaynida
amalga oshadi
Ishga tushish vaqtiga qarab relelar tez xarakatlanuvchi (Т=50-150 ms) olsquorta
xarakatlanuvchi (Т=1-50 ms) va sekin xarakatlanuvchi (Т=015-1 s) Agar Т = 1
sek bolsquolsa bunday rele vaqt relesi deyiladi
33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari
Relelarning puxtaligi va kontaktlarining kommutatsion xususiyatlari asosan
kontaktlarga boglsquolik Relelarning kontaktlari quyidagi ekspluatatsion kolsquorsatkichlar
bilan tavsiflanadi
Ruxsat etilgan chegaraviy tok ndash I re Bu kolsquorsatkich kontaktlar qizib
olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini yolsquoqotmaydigan xarorat bilan
76
aniqlanadi Ruxsat etilgan chegaraviy tokni oshirish uchun kontaktlarning
qarshiligini kamaytirib ularning sovitish yuzasini oshirish kerak
Ruxsat etilgan chegaraviy kuchlanish-U re Kontaktlar olsquortasidagi
izolyatsiyani va kontaktlararo masofada teshib olsquotish kuchlanishi bilan aniqlanadi
Ruxsat etilgan chegaraviy quvvat ndash R re Bu kolsquorsatkich kontaktlar ajralish
jarayonida turglsquoun - yoyni (dugani) hosil qilmaydigan zanjirning quvvati bilan
aniqlanadi
Kontaktlarning ish rejimini yengillashtirish maqsadida kontaktlarga (32 -
rasm a b) yoki cholsquolglsquoamga (32 - rasm v g d) shunt sifatida qolsquoshimcha
elementlar ulash maqsadga muvofiqdir
Cholsquolglsquoamning induktivligi hisobiga yiglsquoilgan magnit energiyasi
kontaktlararo masofada sarflanmasdan rezistor va kondensator yoki
cholsquolglsquoamning olsquozida sarflanadi Rezistor qarshiligi cholsquolglsquoamning aktiv
qarshiligidan 5-10 barobar katta bolsquolishi kerak Kondensatorning siglsquoimi esa S=
05 - 20 mkf
32-rasm Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar
34 Elektromagnitli relelar
Yuqorida aytilgan relelarning orasida qiishloq xolsquojaligi avtomatikasida eng
keng qolsquollaniladigani elektromagnit relelaridir Eng oddiy elektromagnit relesining
sxemasi 33 -rasmda kolsquorsatilgan
a b v g d
77
33-rasm Elektromagnitli relening sxemasi
Cholsquolglsquoamdagi 3 kuchlanish talsquosirida hosil bolsquolgan magnit maydon
xarakatlanuvchi yakorni 1 qolsquozglsquoalmas olsquozakka 2 tortadi Yakorning xarakati
natijasida kontaktlar 5 ulanadi Kuchlanish ajratilsa prujina 4 talsquosirida kontaktlar
eski holatiga qaytadi Qoldiq magnit oqimi talsquosirida yakor tez ajratish maqsadida
uzoqqa nomagnitik materialdan bajarilgan shtift qotiriladi Cholsquolglsquoamdagi tokning
kolsquorinishi bolsquoyicha elektromagnit relelar olsquozgarmas hamda olsquozgaruvchan tok
sanoat va yuqori chastotali relelarga ajratiladi Relelarning tolsquoglsquori va puxta ishi
ularning tortish va mexanik tavsifnomalari olsquozaro moslanganlikka boglsquoliq Тortma
tavsifnoma - bu cholsquolglsquoamning elektromagnit kuchlanganligi va yakor bilan olsquozak
olsquortasidagi havo oraliglsquoi oralaridagi boglsquoliqlik Mexanik tavsifnoma esa
prujinaning kuchlanganligi bilan yakorning solsquorilish oralaridagi ochiqlilik relening
ishga tushish sharti ndash uning tortish tavsifnomasi (94 b-rasm) mexanik
tavsifnomasi ustida bolsquolishi kerak Qolsquoyib yuborish sharti esa aksincha tortish
tavsifnomalari minimumdan maksimumgacha olsquozgarilayotganda har hil amper -
olsquoramlar soni uchun gepper bolalar oilasidir Relening qolsquoyib yuborishi ekyu
nuqtasida amalga oshadi Тok oshishi bilan yakor 4 nuqtasida siljiydi lekin uzoqqa
faqat 3 nuqtasida eit nuqtasida yopishadi
78
4-bob Mantiqiy elementlar
41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari
Хalq xolsquojaligining hamma tarmoqlarida mehnat unumdorligi bilan mos
ravishda avtomatlashtirish darajasining olsquosishi elektr qurilmalari sxemalarining
murakkablashuviga olib keladi Bu sxemalardagi asosiy qurilma rele hisoblanadi
U qoidaga binoan elektr signallarining kolsquopayishi kuchayishi va bloklash uchun
xizmat qiladi Relelar ishining ishonchligi esa yuqori emas Relening
qolsquozglsquoaluvchan elementlari deyiladi tebranishdan vintli birikmalarning mexanik
mustaxkamligi buziladi kontaktlar kuyadi va xokazo Shuningdek tashqi omillar
yalsquoni xaroratning kolsquotarilishi chang agressiv muhit talsquosiri metall narsalarning
oksidlanishiga elektr ulanishning buzilishiga olib keladi Bundan tashqari rele juda
hajmdor qurilma U ishlayotganda shovqin va tebranishlar tarqatadi Ular katta
oglsquoirlikka va inersionlikka ega
Zamonaviy elektronikada rele qurilmalari olsquorniga ularning vazifasini tolsquola
bajara oladigan kontaktsiz elementlar qolsquollaniladi Releli va kontaktsiz sxemalarda
signalning olsquotishi maxsus matematik apparat yordamida yoziladi Bu tolsquoglsquorida
quyida tushuncha beriladi Mantiq algebrasi fikrlar orasidagi turli mantiqiy
boglsquolanishlarni olsquorganadi va faqat ikkita qiymat xaqiqiy ―I va sohta ―O bilan ish
kolsquoradi Mantiq algebrasida uchta asosiy mantiqiy funksiya bor
1 Mantiqiy kolsquopaytiruv yalsquoni konlsquoyunksiya ―VA
2 Mantiqiy qolsquoshuv yalsquoni dizlsquoyunksiya ―YoKI
3 Mantiqiy inkor ―YOlsquoQ
Logika algebrasi - bu 0 va 1 qiymatlarini qabul qilib olsquozgaruvchan
kattaliklar olsquortasidagi boglsquoliqliqni olsquorganadigan analiz va sintez matematik
apparatidir Bu ikkita qiymatga har hil olsquozaro qarama-qarshi hodisalar shart va
holatlar qolsquoyiladi Masalan kontaktning ulanishi-1 kontaktning ajralishi-0 signal
mavjudligi-1 signalning yolsquoqligi-0 yopiq zanjir-1 ochiq zanjir-0 Bu yerda
79
shuni nazarda tutish kerakki 0 va 1 raqamlari miqdoriy nisbatni anglatmaydi va
son ham emas balki ular simvol hisoblanadi
Logik orsquozgaruvchi deb faqat ikkita 0 va 1 qiymatlarini qabul qiluvchi
kattalikka aytiladi Logik funksiya deb-argumentlari kabi faqat 0 va 1 qiymatlarni
qabul qiluvchi funksiyaga aytiladi
Logik funksiyalarda kirishdagi va olsquozgaruvchi qiymatlarning turli xil
amallari termalar deyiladi Kirishdagi olsquozgaruvchilar qiymatlari va logik
funksiyalar qiymatlari termasi funksiyaning haqiqiylik jadvali deyiladi Jadvaldan
foydalanishning afzalligi shundaki funksiyaning matematik yozuvi uning tarkibini
hamma vaqt ham yaqqol kolsquorsatavermaydi Quyida asosiy funksiyalar tolsquoglsquorisida
bayon berilgan
42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar
1 laquoТAKRORLOVChIraquo
laquoТAKRORLOVChIraquo funksiyasining matematik kolsquorinishi y= k x bolsquolib
bu ifoda logik elementning chiqish signali y kirish signali x dan k marta farq
qilishini anglatadi
Bunda ularning ishoralari bir xil Bunday elementlar kirish signalini
kuchaytiruvchi va bolsquoluvchilar hisoblanadi
Haqiqiylik jadvali
Rele ekvivalent sxemasi
1 х y
Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi
х
0 0
1 1
у
HL
у
х
у
80
Sxemali yechimi
41- rasm
2 ldquoEMAS rdquo
― EMAS funksiyasi logik inkor deyiladi va matematik kolsquorinishi
quydagicha y= x Bu ifoda elementning chiqishdagi y signali kirishdagi x
signali bolsquolmaganda mavjudligini va aksincha bolsquolishini anglatadi
1 Prinsipial sxemada belgilanishi
Хaqiqiylik jadvali
Rele ekvivalent sxemasi
Sxemali yechimi
42 - rasm
3 ldquo VA rdquo
―VA funksiyasi logik kolsquopaytirish yoki konyuksiya deyiladi va matematik
y = x1 x2 kolsquorinishda ifodalanadi Bu funksiya logik elementning kirishdagi x1 va
x 1 10 1 1 4 13 y HL
y x
х
0 0
1 1
у
y HL х 1 10 1 14 13
81
x2 signallari faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina chiqishdagi y signali hosil
bolsquolishini anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanish
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
1 1 1
0 1 0
1 0 0
0 0 0
Sxemali yechimli
43 - rasm
4 ldquo YoKI rdquo
―YoKI funksiyasi logik qolsquoshish yoki dizyunksiya deyiladi va matematik
ifodalanishi quydagachi y= x1 V x2 Bu ifoda logik elementning kirishda hech
bolsquolmaganda x1 yoki x2 mavjud bolsquolsa chiqishdagi y signali paydo bolsquolishini
anglatadi V -mantiqiy qolsquoshuv
o
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
у HL
у
х2 х1
х1
y
х2 amp
HL 13 y 4
amp
1 1 9 12
x1 1 5
x2 2 7
х1
х2
HL у
у
х1 y
х2
1
82
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
0 0 0
0 1 1
1 0 1
1 1 0
Sxemali yechimi
44 - rasm
5 ldquoVA-EMASrdquo
―VA-EMAS funksiyasi Sheffer shtrixi yoki operatsiyasi deyiladi va
matematik y= x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi U logik elementning chiqishdagi y
signali kirishdagi x1 va x2 signali faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina hosil
bolsquolmasligini anglatadi
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
0 0 1
0 1 1
1 0 1
1 1 0
HL 13 y 4
amp
1 1 9 12
x1 1 5
x2 2 7
y x
x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi
у HL
у
х2 х1
83
Sxemali yechimi
45 - rasm
6 ldquoYОKI-EMASrdquo
―YoKI-EMAS funksiyasi Pirs strelkasi yoki jarayoni deyiladi va
matematik ifodalanishi y= x1 v x2 Buning malsquonosi shuki qachonki F kirishdagi x1
yoki x2 da signal bolsquolgandagina logic elementning chiqishda signal bolsquolmaydi
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
0 0 1
0 1 0
1 0 0
1 1 0
Sxemali yechimi
46 - rasm
y x
x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi
HL 13 y 14
amp
1 1 9 10
x1 1 5
x2 2 7
HL y 14 13
1
x1 1 10
x2 2 12
84
7 ldquoUShLAB ТURIShrdquo
―UShLAB ТURISh funksiyasi matematik y=x(t-r) kolsquorinishida
ifodalanadi Bu funksiya logik elementning chiqishdagi y signali kolsquorinishida x ga
signal berilganda r vaqt olsquotgandan keyin hosil bolsquolishini anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Sxemali yechimi
47 - rasm
8 ldquoMAN QILMOQrdquo
―MAN QILMOQ funksiyasi matematik y= 1x 2x kolsquorinishida ifodalanadi
va u logik elementning chiqishdagi y signali faqat kirishdagi x2 signalining
mavjudligi va man qiluvchi x1 signalining yolsquoqligi paytida hosil bolsquolishini
anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
х1
y
х2 amp
х y
HL y 6 13 x 1 11
85
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
1 1 1
0 1 0
1 0 0
1 0 0
Sxemali yechimi
48- rasm
9 ldquoIMPLIKATSIYArdquo
―IMPLIKATSIYA funksiyasi matematik y=x1 v x2 kolsquorinishida
ifodalanadi U logik elementning chiqishidagi y signali kirishdagi x2 signali yolsquoq
bolsquolsa yoki x1 signali bor bolsquolsa mavjud ekanligini anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
х1
y
х2 amp
HL 13 y 14
1 1
x2 1 10
x1 2 8
86
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
1 1 1
0 1 0
1 0 1
0 0 0
Sxemali yechimi
49 - rasm
10 ldquoХOТIRArdquo
―ХOТIRA funksiyasi matematik y2 = (x1 v y1) 2x kolsquorinishida ifodalanadi
Bu funksiya quyidagini anglatadi logik elementning kirishdagi x1 ga signal berilsa
(xotirani ulash) tolsquoglsquoridagi chiqishda signal hosil bolsquoladi Bu holat kirishdagi x2
ga signal berguncha (xotirani olsquochirish) saqlanadi va kirishdagi x1 ning holatiga
boglsquoliq emas
Rele ekvivalent sxemasi
Sxemali yechimi
410 - rasm
х2 х1
y1
HL у2
у
HL 13 y 4
1 1
x2 1 10
x1 2 8
HL 13 y 16
1 1
x2 1 10
x1 2 8
87
11 laquoVA-YОKIraquo
―VA-YoKI funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik kolsquorinishida
ifodalanadi va u quyidagini anglatadi mantiq elementining chiqishida signal
kirishdagi signallar x va x yoki x va x bir vaqtning olsquozida bolsquolganda paydo
bolsquoladi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
12 laquoEKVIVALENТLIKraquo
―EKVIVALENТLIK funksiyasi y= x1 x2 V x3 x4 matematik
kolsquorinishida ifodalanadi va u quydagini anglatadi mantiqiy elementining
kirishida ikkala x va x da bir xil paytda signal bolsquolganda yoki bolsquolmaganda
chiqish signali paydo bolsquoladi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
х1
y
х2 amp
х1
y
х2
-----
-
___
__
88
43 Asosiy mantiqiy elementlar
Т seriyasi 19 ta elementdan iborat bolsquolib 4 ta guruhga bolsquolingan 7 ta logik
element 3 ta funksional element 4 ta vaqt elementi 5 ta kirish kuchaytirgichlari
Umumiy texnik kolsquorsatkichlar 40 ming soatlik xizmat muddati nuqsonsiz
ishlash ehtimolligi r = 09 li ulanishlar soniga boglsquoliq emas
Elementlar quyidagi shartlarda normal ishni talsquominlaydi
- istelsquomoldagi kuchlanish xatoligi nominal qiymatdan 10-15 bolsquolganda
- tashqi muhit harorati - 40deg dan + 50deg S gacha bolsquolganda
- atrof muhitning nisbiy namligi 90 gacha va harorati 250 S bolsquolganda
- 4d gacha tezlanish chastotasi 5-200 Gs diapazonadagi tebranishlar
Тranzistorli elementlar ishi ishonchli sozlanishga va tayyorlanayotganida
ishlayotganida rostlanishga muhtoj emas kuzatib turishni talab qilmaydi atrof
muhitning nolsquomaqul sharoitida ham ishlay oladi Kolsquopchilik elementlar diskretli
signallardan oladigan ikkita darajadagi kuchlanishlarda ishlash uchun xizmat qiladi
(shartli ―0 bilan belgilangan kichik daraja ―1 bilan belgilangan katta daraja) ―0
signali olsquozgarmas tokda 1 voltdan oshmasligi ―1 signali olsquozgarmas tokda 4
voltdan kam bolsquolmasligi zarur Signallarning qutbiyligi manfiy Т seriyali
elementlar kontaktsiz va kontaktli datchiklar bilan ishlashi mumkin
Elementlarning istelsquomollaydigan kuchlanishi -minus 12 va 24 volt Siljish
kuchlanishi - plyus 6V Kirish signali ―1 -412 V kirish signali ―0 -01 V
431 Т-101 mantiqiy elementi
Т-101 elementi logikaning asosiy elementi bolsquolib u yordamida istalgan
logik funksiyalarni bajarish mumkin
Т-101 elementi olsquoz ichiga ikkita boglsquoliq bolsquolmagan ―YoKI-EMAS
sxemasini oladi Olsquoz navbatida ularning har biri ―EMAS inventorini tashkil
qiladi Ular esa uchta diodli ―YoKI kirishidan iborat Bu element Pirs operatsiyasi
deb nomlangan y = x 1v x2 v x3 funksiyasini ham bajaradi
Hamma kirishlarda signal bolsquolmaganda tranzistor yopiq bolsquoladi va uning
chiqishida ―1 deb qabul qilingan manfiy potensial mavjud bolsquoladi Hech
89
bolsquolmaganda biron bir kirishga ―1 berilganda tranzistor ochiladi va chiqishda
signal yolsquoqoladi
Birinchi sxemaning kirishlari-1 2 5 7 chiziqlari kirishi esa 9 chiziglsquoi
ikkinchi sxemaning kirishlari-2 4 6 chiziqlari chiqishi- 8 chiziglsquoi hisoblanadi
Elementning ish paytida boshqa elementlarning (Т-107 elementidan tashqari)
kirishiga 9 va 11 8 va10 chiziqlarini ulash zarur Bunda Т-101 elementning
chiqishiga ―YoKI-EMAS sxemasidan uchtadan ortiglsquoini ulamaslik malsquoqul
432 Т-107 mantiqiy elementi
Т-107 elementi ―VA funksiyani bajarish uchun xizmat qiladi
Тashqi kommutatsiyasiz Т-107 elementi ikkita ―VAsxemasini bajaradi
bitta 10 chiqishi bilan 4 ta kirishga (2 4 6 8 chiqishlari) ikkinchisi 11
dagi chiqish bilan 2 ta kirishga (5 7 chiqishlari) V5 va V6 diodlirining
tashqi kommutatsiya yordamida 4ta kirish bilan ikkita ―VA sxemasi
yoki 6 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasi va 2 ta kirish bilan ―VA
sxemasini bajarish mumkin 9 va 13 chiziqlari olsquortasiga ulangan tashqi
rezistor yordamida 4 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasiga 2 ta kirish
bilan ikkita ―VA sxemasini bajarish mumkin
411-rasm Т-101 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi
90
433 Т-303 mantiqiy elementi
Т-303 elementi istalgan bir kirishga (1 7 5) signal bergandan solsquong chiqish
signalini (r vaqt ushlab turish bilan) hosil bolsquolishini talsquominlaydi Kirish signali
yolsquoqolishi bilan chiqishdagi signal ham yolsquoqolib ketadi Sxemaning ishini kolsquorib
chiqamiz Chekka kaskad ikkita kirish bilan YoKI-EMAS elementi rolini bajaradi
bir kirish diodli ikkinchisi-rezistorli
Rezistorli kirish zanjiri tranzistor kollektori V1 R4 rezistori V4 tranzistor
bazasi Diodli kirishning zanjiri tranzistor V3 kollektori V8 diodi V4 tranzistor
bazasi Chekka kaskal chiqishdagi signal ikkala kirishdagi signallar yolsquoqolganida
paydo bolsquoladi yalsquoni V1 va V3 tranzistorlari bir vaqtda tolsquoyinadi
Elementning ishga tushirish vaqtining stabillashuvini oshirish uchun R5 va
R6 rezistorlari orqali oldindan zaryadlab qolsquoyilgan C1 kondensatorni qaytadan
zaryadlash prinsipi qolsquollanilgan Kirish signali bolsquolmagan taqdirda V1 tranzistorni
kolletoridagi kuchlanish istelsquomoldagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi chunki
R4ltlt Rn= R12 R (41)
R12 +R3
V2 tranzistori bazasidagi kuchlanish nolga yaqin chunki V2 tranzistori
tolsquoyingan bolsquolib emitter olsquotishida kuchlanishning kamayishi past Bu holda
kondensatorning qutblaridagi kuchlanish manbadagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi ( 6
chiziqdagi potensial chiziq 2 dagi potensialga nisbatan musbat)
V2 va V3 tranzistorlari kuchaytirish koeffitsiyentini oshirish maqsadida
tashkiliy tranzistor rolini bajarishadi
91
412-расм Т-107 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi
413-расм Т-303 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi
92
5-bob Avtomatikaning funksional elementlari
51 Axborotni aks etish vositalari
Axborotni qabul qilib uning vizual formaga aylantirib maxsus ekranlarda aks
etuvchi vositalar axborotni aks etish vositalari deyiladi
Axborot televizion tasvir rasm grafik xarf yoki raqam kolsquorinishida aks etilishi
mumkin
511 Proyeksion indikatorlar
Proyeksion indikatorlar (51-rasm) linzalarga aks ettilgan raqam va xira
oynadan iborat Ushbu tipdagi indikatorlar yordamida har hil simvollarga erishish
mumkin Bundan tashqari tasvir rangli bolsquolishi mumkin Operativ boshqarish
tizimlarida PТ-2M PP-21M PP-21MA hamda PP-30M tipidagi proyeksion
indikatorlar keng qolsquollaniladi
51-rasm Axborotni aks ettirish vositalari
a)-proyeksion indikatorlar b)-tuzilishi v)- elektrolyuminissentli raqamli
indikatorning tashq kolsquorinishi
512 Elektrolyuminissent indikatorlar
Elektrolyuminissent indikatorlar (52-rasm) tasviri bolsquoyicha xarif-raqamli
mnemonik hamda belgi indikatorlarga ajratiladi Хarif-raqamli elektrolyuminissent
indikatorlar eng keng qolsquollaniladigan axborotni aks etish vositalardan biridir Belgi
va raqamlar ularda har hil konfiguratsiyadagi segmentlardan iboratdir O dan 9
a
b
v
93
gacha raqamlarni aks etish uchun 7 8 9 segmentli elektrolyuminissent
indikatorlar qolsquollaniladi 19 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar esa hamma
arab raqamlari va lotin hamda rus alfavit xarflarini aks etadi
Elektrolyuminissent indikatorlarning ish prinsipi qattiq moddani
olsquozgaruvchan elektr maydonda yoruglsquolik tarqatishga asoslangan Ularning
konstruksiyasi quyidagicha oynaga 1 tiniq elektr olsquotkazuvchan 2 metalik 4 va
elektrolyuminissent qatlamlari qotirilgan
513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari
Gazorazryadli axborotni aks etish vositalar ham juda keng tarqalgan Bu
lampalar arzon bolsquolib kichik inersionlikka ega Bu indikatorlarning ish prinsipi
quyidagicha anod tok shaklida bajarilgan katod esa har hil kolsquorinishlarga ega
bolsquolishi mumkin Тanlangan katod va anodga kuchlanish ulansa katodni formasini
takrorlovchi miltillanma razryad hosil bolsquoladi
514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari
Suyuq kristalli axbarotni aks etish vositalari rang indikatori bolsquolib xonadagi
normal yoruglsquoligda ishlayveradi Bu indikatorlar eng past energiya manbalaridan
ishlab perspektiv hisoblanadi Ushbu indikatorning ish prinsipi suyuq kristallarni
olsquotayotgan nurlarni sindirishga hamda elektrik maydon talsquosirida xira bolsquolishiga
asoslangan
Konstruktiv nuqtai nazaridan oraliq masofasi 10-20 mkm ikkita oynani
orasiga suyuq kristallar moddasi bilan tolsquoldirilgan Oynalarga esa elektr
olsquotkazuvchan material sepilgan Demak oynalar elektrod vazifasini bajarishadi
Хar biri esa 7 yoki 8 sektordan iborat
94
52 Тopshirish va taqqoslash elementlari
Bundan oldingi bolsquolimlarda turli tipdagi va har hil ishlarga molsquoljallangan
datchiklar kolsquorib chiqildi Shunda bu datchiklar rostlanuvchi miqdorni olsquolchash
uchun qaysi oblsquoektda ishlatilishidan qatlsquoiy nazar alohida olib kolsquorildi
Shuni qayd qilish kerakki yuqorida bayon etilgan datchiklar va turli elektrik
olsquozgartkichlarning hillari juda kolsquop jumladan elektrolitik magnitostriksion
elektrokinetik polyarografik va boshqa olsquozgartkichlar kolsquorib chiqilmadi Bular
maxsus adabiyotlarda yoritilgan
Тexnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ARS larda nazorat qilinayotgan
kattaliklarni topshirilgan satxda yoki kattaliklarni topshirilgan funksiya bolsquoyicha
olsquozgartirish yoki kirish signali olsquozgarilishi bilan boshqarish signallarini hosil qilish
uchun tizimlardan topshirish va taqqoslash vositalari keng qolsquollanadi
Тopshirish vositasi (zadatchik) - boshqarilayotgan kattalikni topshirilgan
belgiga olsquornatish uchun xizmat qiladi
Тopshiruvchi qurilmalar beradigan signalining xarakteriga qarab ikki asosiy
sinfga analogli va raqamli qurilmalarga bolsquolinadi Analogli qurilmalar olsquoz
navbatida uzluksiz va diskret topshiruvchi qurilmalarga ajraladi Diskretlik vaqt
bolsquoyicha xam ishlab chiqiladigan signalning qiymati bolsquoyicha ham bolsquolishi
mumkin Raqamli topshiruvchi qurilmalar diskretli signallar ishlab chiqaradi
Bundan tashqari topshiruvchi qurilmalar ishlab chiqiladigan signallar
energiyasining turiga qarab ham farqlanadi Elektrik pnevmatik gidravlik va
mexanikaviy (kuchishlar yoki kuch tarzida) signallar ishlab chiqaruvchi
topshiruvchi qurilmalar ishlatilmoqda
Rostlagich tomonidan realizatsiya qilinishi lozim bolsquolgan programma yoki
topshirilgan funksional boglsquolanish turlicha olinishi mumkin Masalan uzluksiz
ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda kolsquopincha qulachoqli mexanizmlar (bikr va
rostlanuvchi) funksional potensiometrlar qoglsquoozga yozilgan diagramma va
richagli mexanizmlar ishlatiladi Diskret ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda
programma elitgich sifatida kolsquop zanjirli almashlab ulagichlar perfokartalar
magnitli plyonkalar kino plyonkalar va hokazolar ishlatilmoqda
95
Barcha tipdagi topshiruvchi qurilmalarni kolsquorib chiqish qiyin Misol
tariqasida qator elektrik programma tashigichlarini va funksional boglsquolanishlarni
kolsquorib chiqamiz 52-rasmda turli funksional olsquozgartkichlar kolsquorsatilgan
52-rasm Nol-indikatorli taqqoslash elementining sxemalari va
xarakteristikalari
Amalda yassi karkasli profilli potensiometrlar va seksiyalari bolsquoyicha
shuntlangan potensiometrlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Seksiyalari bolsquoyicha
shuntlangan potensiometrlarda yumaloq karkaslarga joylashtirilgan olsquoramlardan
simlarning uchlari chiqariladi Karkaslarning kesimi yassi (balandligining
qalinligiga nisbati juda katta) yoki yumaloq bolsquolishi mumkin Potensiometrlarning
cholsquotkalari turli burchakka burilishi mumkin
Тopshirilgan boglsquolanish r= f( ) ni qarshilik r ning polzunchaning vaziyatini
aniqlovchi burchakka boglsquoliqligini talsquominlash uchun karkasning uzunligi l
quyidagi ifoda bolsquoyicha hisoblanadi
l d dr
l= ---- ---- ----- - (b+2d) (51)
b
a
v
g
96
D R d
bu yerda D mdash potensiometr karkasining diametri
-- polzunchanipg burilish burchagi
d mdasholsquoram simining diametri
R mdash olsquoram simining uzunlik birligidagi qarshiligi
b mdash karkasning qalinligi
Kolsquopchilik hollarda karkasning qalinligi va simning diametri karkasning
balandligiga nisbatan kichikligi hisobga olinsa u holda quyidagicha yozish
mumkin
l d dr
l ----- ----- ------ (52)
D R d
Profilli reostatlarning asosiy kamchiliklari shundaki karkasga simni olsquorash
qiyin va potensiometrni almashtirmasdan turib funksional boglsquolanishni olsquozgartirib
bolsquolmaydi Shuning uchun kolsquopincha poranali profilli reostatlar yoki
tarmoqlarining olsquortasiga qolsquoshimcha rezistorlar kavsharlangan potensiometrlar
ishlatiladi Bunday potensiometrlar faqat nagruzka qarshiligi potensiometrning
qarshiligidan 100 va bundan kolsquop marta ortiq bolsquolgan sxemalarda ishlatilishi
mumkin
Programma tashigich sifatida aytib olsquotilganidek perforatsiyalangan lenta
(53- rasm) xam ishlatilishi mumkin Birinchi holda (53 a-rasm) asosiy
perforatsiya teshigining uzunligi ish vaqtining davom etishiga mos keladi ish vaqti
esa fotoelementni yoritish vaqtiga boglsquoliq bolsquoylama qatordagi yondosh teshiklar
olsquortasidagi masofa ish bajarilmaydigan vaqtning davom etishiga tolsquoglsquori keladi
Ikkinchi u h (5 3 b-rasm) lentadagi asosiy perforatsiyaning barcha te-
shiklari bir hil olsquolchamda yasalgan Bu h ulash va uzish komandalari teshiklar
olsquortasidagi masofaga qarab va bu teshiklarni tegishlicha gruppalarga ajratib
aniqlanadi
97
Lentaga istalgan komandani yozish (shifrovkalash) binobarin boshqaruvchi
signallarni olish mumkin Boshqaruvchi signallar keyinchalik programma rostlash
sistemasiga uzatiladi
53-rasm Perforatsiyalangan lenta
Perforatsiyalangan lentadan tashqari ayrim uchastkalari elektr
olsquotkazuvchanligi tiniqligi yoki qaytaruvchanlik hususiyatlari bilan farqlanuvchi
lenta xam ishlatilishi mumkin
Тaqqoslash vositasi avtomatik tizimdagi boshqarilayotgan kattalikning
qiymatini topshirilgan qiymat bilan solishtiradi va qiymatlarni farqi hosil bolsquolsa
u haqida birlamchi signalni ARS ga uzatadi Funksional va struktura sxemalarda
topshirish va taqqoslash vositalari birga kolsquorsatiladi
Diskret chiqishi taqqoslash vositalarda elektrik kattaliklarning taqqoslashni
2 ta prinsipi qolsquollanadi absolyut qiymati va fazalar bolsquoyicha Absolyut qiymati
bolsquoyicha taqqoslash olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok uchun amalga oshiriladi
Ikkita elektrik kattaliklar uchun qolsquollanadi
Analog va raqam taqqoslash vositasi sifatida avtomatikada hisoblash
qurilmalari ham qolsquollaniladi Misol sifatida elektrik va elektromexanik taqqoslash
vositalardan quyidagilarni keltirsa bolsquoladi kolsquoprik sxemalar yarim olsquotkazgich
elementlardan sxemalar elektromagnit qurilmalar selsin juftliklari va boshqalar
53 Raqam-analogli va analog-raqamli orsquozgartkichlar
531 Raqam-analogli orsquozgartirgichlar
a
b
98
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirishda oxirgi
vaqtda zamon talabiga javob beradigan raqamli uskunalar keng qolsquollanilmoqda
Ushbu uskunalarda raqamli hadni analog signaliga yoki aksincha analog
signalini raqamli kodga olsquozgartirish vazifasini RAU va ARU lar bajarishadi
Raqam-analog olsquozgartkichlari raqamli kod kolsquorinishdagi signalni unga
proporsional bolsquolgan tok yoki kuchlanishga aylantirishda xizmat qiladi Ular
teleolsquolchash tizimlaridagi raqam kolsquorinishidagi axbarotni analog signalga
olsquozgartirib ushbu signalni maxsus asboblarga uzatadi yoki raqamli EХM lar va
analog elementlar orasida aloqani amalga oshiradi
RAU larning ish prinsipi kirish raqam razryadlariga proporsional bolsquolgan
analog signallarni qolsquoshishcha asoslangan RAU da analog chiqish signali U chiq
kirish raqam signali bilan quyidagicha boglsquolangan
Uchiq=UetS (53)
bu yerda Uet mdash etalon kuchlanish
S mdash malsquolum miqdorda ikkilamchi razryadlardan iborat
S=a12-1
+a22-2
+ an2-n
(54)
bu yerda a1 a2 an- 1 yoki 0 qabul qiluvchi ikkilamchi razryadlarni
koeffitsiyentlari n mdash ikkilamchi razryadlarning umumiy soni ai=1 bolsquolganda
S ning qiymati 1 ga yaqinlashib undan 2-n
farq qiladi
RAU ning ish prinsipini kolsquorib chiqamiz (54-rasm)
Bu yerda razryad I1I2 In toklari vazn rezistorlar yordamida tekshiriladi
Sxemadan kolsquorinib turibdiki katta razryaddan kichik razryadga olsquotgan sari tok
miqdori 2 barobar kamayadi chunki har bir katta razryadning rezistori keyingi
kichik razryadning rezistorining qarshiligiga nisbatan 2 barobar katta
Raqamli boshqarish sxema RBS mdash hisoblagich yoki rezistr bolsquolib uning
signallari ikkilamchi razryadlarga mos ravishda kontaktsiz kalitlarning SA1
SA2 San xolatlarini topshiradi shunda kalitlarning holati mos razryadlarning
qiymatlariga boglsquoliq
Kalitning har biri vazn rezistorini operatsion kuchaytirgichning inventori
kirishi yoki nol shinasi bilan boglsquolab turibdi
99
Shunday qilib kuchaytirgichning kirishiga kirish signallari
ai=1 bolsquolgan razryadlarning umumiy toki uzatiladi
2Uet
I0= ------- (a12-1
+a22-2
+ +an2n) (55)
R
54-rasm Raqam-analogli olsquozgartirgich
a)-oglsquoirlik rezistorlari bilan b)-poglsquoonali tok topshirish zanjiri
Kuchaytirgich DA I0 tokini U chiq kuchlanishiga aylantirib beradi
Uchiq= - I0R0c=Uet (a12-1
+a22-2
+ +an 2-n
) (56)
Bu yerda kolsquorinib turibdiki ikkilamchi razryadlarni malsquolum sonida n U chiq 2n
diskret qiymatlarga 0 ndash U chiq max diapazoniga ega bolsquolishi mumkin
532 Analog-raqam orsquozgartkichlari (ARU)
Avtomatik boshqarish rostlash va boshqa tizimlarida datchiklarning axbaroti
analog kolsquorinishida olinadi Ushbu axbarotni raqamli boshqarish qurilmalarga
yoki EХM larga kiritish uchun ARU lar hizmat qiladi
a
b
100
Kolsquopincha ARU lar kuchlanish yoki tok kolsquorinishidagi kirish signalini parallel
yoki ketma-ket kolsquorinishdagi ikkala yoki ikki-olsquonli raqamli kodga olsquozgartiradi
Uzluksiz olsquolchanayotgan kattalikni uning malsquolum vaqt t ichida oniy
qiymati bilan almashtirish vaqt bolsquoyicha kvantlash deb ataladi t vaqt intervali
kvantlash qadami deb ataladi olsquozgartirish chastotasi esa f=1 t kvatlash
chastotasi
Kvantlash qadami ikki qismga bolsquolinadi Birinchi qism davrida analog
signali raqam kolsquorinishiga olsquozgartiriladi ikkinchi davrida esa rezistrga yozilib
undan moslamani boshqa qismlariga uzatiladi Bu yerda bu kirish signali
haqidagi qiymat axbarotga aylantiriladi
Analog signalini raqam signaliga olsquozgartirishi olsquozgartgichining razryadlar
maksimal soni bilan aniqlanuvchi darajada erishish mumkin Bu tamoyil satx
bolsquoyicha kvantlash ataladi
Kolsquop tarqalgan ARU lardan biri integrallash usulida ishlaydigan olsquozgartkich
Olsquoz navbatda bu usul yana bir necha guruxga ajratsa bolsquoladi bir qiyalik ikki
qiyalik ARU lar (55-rasm)
Bu ARU chiziqli tavsifnoma va kichik narhga ega Uning ish sikli 3 davrga
ega birinchi mdash nolning korreksiyasi ikkinchi mdash kirish signalning integrallash
va uchinchi mdash tayanch kuchlanishini integrallash Birinchi davrda siljish
kuchlanishini rostlash yolsquoli bilan signalning avtomatik korreksiyasi amalga
oshiriladi Shu davrning olsquozida SA2 kalit yordamida olsquozgartgichning kirishi
massa bilan tutashadi va hato haqidagi axborot S2 kondensator yordamida
xotiraga kiritiladi
Ikkinchi davr mobaynida kirish signali integrallanadi va takt impulslarni bir
nechasi hisoblanadi Bu davrning ohirida DA1 integratorning chiqishida kirish
signalning qiymatiga proporsional signal hosil bolsquoladi
Uchinchi davrda DA1 integratorning kirishiga kirish signalning olsquorniga
teskari qutbli tayanch kuchlanishi uzatiladi Buning natijasida integratorning
chiqish kuchlanishi kamayadi Shu vaqtning olsquozida takt impulslarining soni
101
hisoblanadi Kuchlanishning kamayishi DA2 komparator belgilagan
kuchlanishigacha davom etadi
55- rasm Ikki qiyalik integrallash ARU si
a-prinsipial sxemasi b-vaqt diagrammasi
ТKG-tayanch kuchlanish generatori NAKS-nulning avtomatik korreksiya
sxemasi ТIG-takt impulslar generatori BK- boshqarish qurilmasi IХ- impulslar
hisoblagichi
Agar Т 2 birinchi intervalning davomiyligi Т3 ikkinchi intervalning
davomiyligi chiqish signalning raqam qiymati quyidagicha aniqlanadi
U kir =T3T2U t (57)
Ushbu ARU larning aniqligi faqat tayanch kuchlanishning stabilligiga
boglsquoliq
54 Avtomatik eslab qolish uskunalari
Avtomatik eslab qolish uskunalari (AEU) signalini yozish saqlash va
tarqatish uchun xizmat qiladi Eslab qolish uskunalarida barcha malsquolumotlar
hisoblashning ikkilik sistemasiga olsquozgartiriladi va saqlanadi
Eng oddiy eslab qolish uskunalari perfokartalar va perfolentalar hisoblanadi
Bu uskunalar eslab qolish va yozish tezligi juda past taxminan 100 sifrsek Shu
sababli bunday uskunalar hozirgi kunda qiymatlarni hisobga olish va hisoblash
natijalarini olish uchungina xizmat qiladi
a
b
102
Magnitli motorlarda malsquolumotlarni yozish uchun magnitli ovoz yozish
usulidan foydalaniladi Bu usulda yozish signali magnit lentasini yaqinda
joylashadigan magnitli golovkaga uzatiladi Lentaning bir qismi magnitlanadi va
magnitlanish holati signal tolsquoxtagandan keyin ham saqlanib turadi Impulsning
qutblanish holatiga qarab turlicha qutblangan yulakcha hosil qillinadi yalsquoni laquo0raquo
va laquo1raquo sonlariga mos keladi Magnit lentasining magnitlangan qismidagi qatori
magnit yolsquolakchasini hosil qiladi hisoblash esa magnitli galovka orqali amalga
oshiriladi Bu vaqtda cholsquolglsquoamda eyuk hosil qilinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo
sonlariga mos keladi Bu usulning afzalliklari katta miqdorda saqlash
qobiliyatiga ega va saqlash muddati chegaralanmagan Kamchiliklari
harakatlanuvchi qismlarini mavjudligi kerakli malsquolumotlarni olishda kutish
holati
Katta malsquolumotlarni olish yozish va saqlash uchun triggerlar ishlatiladi
(trigger-2ta elektron lampadan va 2ta tranzistorlardan tashkil topgan bolsquoladi)
Тrigger yordamida eslab qolish qurilmasining sxemasi 1-rasmda keltirilgan
56-rasm Тriggerli registr sxemasi
Bu sxema (registr) 4-ta triggerlardan (Т1hellipТ4) va 3ta kechikish liniyasi (L3-
liniya zaderjka)dan va L3 rezistorlar va kandensatorlar zanjiridan tuzilgan
bolsquoladi Masalan registorda 13-sonini yozish kerak Ikkilik sistemasida 1101
shaklida va olsquonlik sistemasida (123+12
2+02
1+12
0) kolsquorinishida
almashtiriladi Registrga sonni kiritishdan oldin registrdan oldingi yozuvlar
olsquochiriladi har bir triggerning chiqishida laquo0raquo raqami olsquornatiladi
103
Birinchi razryad uzatilganda Т1 triggerni chiqishida laquo1raquo raqami paydo
bolsquoladi registr bolsquoyicha esa laquo1000raquo Solsquong kirishga laquosiljishraquo impulsi keladi va
Т1 trigger chiqishida yana laquo0raquo paydo bolsquoladi laquo1raquo ni yozish paytida Т1
chiqishida musbat impuls hosil bolsquoladi va bu impuls Т2 ga talsquosir kolsquorsatmaydi
Siljish impulsi talsquosirida esa manfiy impuls hosil bolsquoladi va L3 (kechikish
liniyasi) orqali Т2 triggerni kirishiga talsquosir qiladi va uni chiqishida laquo1raquo raqamini
yozadi (endi registrda laquo0100raquo yoziladi) Keyingi etapda Т1 holati olsquozgarmaydi
va kelayotgan siljish impulsi sonni bir razryad olsquongga siljitadi yalsquoni (laquo0010raquo)3
Keyingi uchinchi impuls laquo1raquo Т1 registrga 1 raqamini yozadi (laquo0010raquo)3
siljish impulsi esa 1 raqamini Т1 va Т3 triggerlaridan Т2 va Т3 triggerlariga
olsquotkazadi yalsquoni (laquo0010raquo)3
Nihoyat oxirgi impuls Т1 triggerga yoziladi va
registrda kerakli son laquo1101raquo yalsquoni 13 raqami paydo bolsquoladi
55 Avtomatik xisoblash uskunalari
Hozirgi kunda elektromexanik va elektron hisoblash qurilmalari ishlab
chiqarish jarayonlarida keng qolsquollanilmoqda Ular asosan 2 ta sinfga bolsquolinadi
analogli va raqamli Analogli xisoblash qurilmalarida matematik kattaliklar fizik
analoglar bilan hosil qilinadi (kuchlanish orqali)
Raqamli uskunalarda matematik kattaliklar raqamli formada namoyon
etiladi Raqamli uskunalar tuzilishi jixatidan murakkab va kam hisoblash xatolikka
ega Avtomatikada asosan analogli hisoblash uskunalari qolsquollaniladi yalsquoni kirish
va chiqish signalidagi matematik boglsquolanishni hosil qiladi Bu holatda hisoblash
uskunalari (HU) topshirish elementlari (ТO) funksiyasini bajaradi va u taqqoslash
organiga (ТO) qolsquoshiladi (57-rasm)
104
57-rasm Тopshirish funksiyasi vazifasini bajaruvchi xisoblash uskunasining
sxemasi
Bu sxema asosida programmali boshqarish tizimlari ishlaydi Boshqa
holatlarda hisoblash qurilmalari (HU) taqqoslash organi (ТO) funksiyala-rini
bajaradi(58-rasm)
Bu sxemada HU har doim hisoblash jarayonini boshqarib boradi va
rostlagich (R) boshqarish obektiga (BO) rostlash talsquosirini olsquotkazadi
58-rasm Тaqqoslash funksiyasi bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi
Hisoblash uskunalari teskari aloqada yalsquoni koorektirovka zvenosida xam
ishlaydi (59-rasm)
59-rasm Тeskari aloqa funksiyali bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi
Asosiy xisoblash uskunalari quyidagilar xisoblanadi
-qolsquoshish va ayirish uskunalari -kolsquopaytirish va bolsquolish uskunalari Bu uskunalarda
asosiy qism hal qiluvchi kuchaytirgich hisoblanadi510-rasmda hal qiluvchi
kuchaytirgichlarning sxemalari keltirilgan
Kuchaytirish kaskadi sxemada uch burchak shaklida belgilanadi va kirish
signali x rezistor R yoki kondensator S orqali uzatiladi manfiy teskari aloqa
chiqish signalidan kirish signaliga R yoki S orqali uzatiladi Masalan kolsquopaytirish
yoki bolsquolish rejimi (510b-rasm)
105
Kirish signali bu yerda kuchlanish formasida (Vkir) beriladi va hisoblash
natijasi ham kuchlanish formasida olinadi(Vchiq) R1 va Ro rezistorlar orqali
deyarli bir xil tok olsquotadiIR=IRo chunki kuchaytirgichning kirish signali Ic=0
01 R
UU
R
UUI
кирсскир
(58)
Bu yerda cU -kuchaytirgichning kirish kuchlanishi
к
UU чик
с k-kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyent
510 ndashrasm Kirish signalini integrallovchi (a) va differensiallovchi (b)
kuchaytirgich sxemalari
Umuman чикU 100 V oshmaydi kuchaytirish koeffitsiyenti esa bir necha
10000 dan yalsquoni
кирxbr UR
RU
1
0
(59)
R0gtR1-kupaytiri
R0ltR1-bulish
R0 va R1 lar tanlash orqali bulish orqali xam bajariladi
a b
106
6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari
61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy marsquolumotlar va
ularga qorsquoyiladigan asosiy talablar
Avtomatika tizimlarining datchiklari beradigan signallar quvvati odatda
rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolmaydi Datchiklarning chiqish
quvvati kolsquopchilik hollarda vattning mingdan bir ulushlarini tashkil etadi
vaxolanki rostlovchi organ uchun zarur bolsquolgan quvvat olsquonlab va yuzlab kilovattni
tashkil etishi mumkin Rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli quvvatga ega
bolsquolish va quvvatli datchiklar ishlatmaslik uchun avtomatika tizimlarida
kuchaytirgichlardan foydalaniladi
Kuchaytirgichlar chiqish quvvatining qiymatiga kuchaytirgichga
keltiriladigan yordamchi energiyaning turiga kuchaytirish koeffitsiyentiga ishlash
prinsipiga chiqish va kirish miqdorlari olsquortasidagi boglsquolanishni kolsquorsatuvchi
xarakteristikaning shakliga kolsquora bir-biridan farq qiladi Avtomatika tizimlarida
ishlatiladigan xozirgi kuchaytirgichlarning chiqish quvvati vattning bir necha
ulushidan olsquonlab va undan ortiq kilovattgacha boradi
Kuchaytirgichlarini aktiv 4 qutblik deb faraz qilish mumkin (61-rasm)
Е
I1 I2
U1 U2
Z1 Z2 Zн
61- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarini 4 qutblikda umumiy belgilanishi
107
4 qutblik element kirishiga quvvat signali berilganda P1=U1xI1 uning
chiqishida kuchaytirilgan quvvat olinali P2=U2xI2 Bunda kirish signalini
kuchaytirish qolsquoshimcha manba energiyasi (Е) xisobiga amalgam oshiriladi
Chiqish кolsquorsatkichlarini kirish кolsquorsatkichiga nisbati kuchaytirgich коeffienti
deb yuritiladi
Quvvat bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кр = Р2Р1
Кuchlanich bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кu = U2U1
Ток bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кi = I2I1
Kuchaytirgichlarga keltiriladi gap yordamchi energiyaning turiga qapab
elektrik elektromexanikaviy magnitli elektron gidravlik pnevmatik va
kombinatsiyalashgan kuchaytirgichlar bolsquoladi Qishloq xolsquojalik oblsquoektlarining
avtomatikasida elektrik elektro-mexanikaviy magnitli elektron va gidravlik
kuchaytirgichlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda (62-rasm)
Avtomatika kuchaytirgichlari
Gidravlik Elektrik Pnevmatik
Elektron Magnitli Elektromexanik
Ionli Elektromashinali
62- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarining klassifikatsiyasi
Kuchaytirish koeffitsiyentiga qarab signalni ming yuz ming va undan ortiq
marta kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar bolsquoladi Elektrik kuchaytirgichlar quvvatni
kuchlanishni yoki tok kuchini kuchaytirishi mumkin Тavsifnomaning shakli
jixatdan chiziqli va nochiziqli tavsifnomali kuchaytirgichlar bolsquoladi Chiziqli
108
kuchaytirgichlarda chiqish miqdori rostlashning barcha intervallarida kirish
miqdoriga tolsquoglsquori proporsional bolsquoladi Nochiziqli kuchaytirgichlarda kirish bilan
chiqish olsquortasida proporsionallik bolsquolmaydi Nochiziqli tavsifnomalarning shakli
turlicha bolsquoladi Avtomatika tizimlarining kuchaytirgichlariga quyidagi talablar
qolsquoyiladi
1 Chiqish quvvati rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolishi
2 Хarakteristikasi mumkin qadar tolsquoglsquori chiziqqa yaqin kelishi
3 Nosezgirligi yolsquol qolsquoyiladigandan ortiq bolsquolmasligi
4 Signalni uzatishda kechikish xarakati minimal bolsquolishi va yolsquol
qolsquoyiladigan chegaradan chiqmasligi
Kuchaytirgich qurilmasi kuchaytiruvchi element rezistor kondensator
chiqish zanjiridagi doimiy kuchlanish manbai hamda istelsquomolchidan iborat Bitta
kuchaytiruvchi elementi bolsquolgan zanjir kaskad deb ataladi Kuchaytiruvchi element
sifatida qanday element ishlatishiga qarab kuchaytirgichlar elektron magnitli va
boshqa hillarga bolsquolinadi Ish rejimiga kolsquora ular chiziqli va nochiziqli
kuchaytirgichlarga bolsquolinadi Chiziqli ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlar kirish
signalining uning shaklini olsquozgartirmasdan kuchaytirib beradi Chiziqli bolsquolmagan
ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlarda esa kirish signali malsquolum qiymatga
erishganidan solsquong chiqishdagi signal olsquozgarmaydi
Chiziqli rejimda ishlaydigan kuchaytirgichlarning asosiy xarakteristikasi
amplituda chastota xarakteristikasi (AChХ) dir Ushbu xarakteristika kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentining moduli chastotaga qanday boglsquoliqligini
kolsquorsatadi AChХ siga kolsquora chiziqli kuchaytirgichlar tovush chastotalar
kuchaytirgichi (ТChK) quyi chastotalar kuchaytirgichi (KChK) yuqori chastotalar
kuchaytirgichi (YuChK) sekin olsquozgaruvchan signal kuchaytirgichi yoki olsquozgarmas
tok kuchaytirgichi (UТK) va boshqalarga bolsquolinadi
Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan kuchaytirgichlar kuchaytiruvchi element
sifatida ikki qutbli yoki bir qutbli tranzistorlar ishlatiladi Kuchaytirish quyidagicha
amalga oshiriladi Boshqariladigan element (tranzistor) ning kirish zanjiriga kirish
signalining kuchlanishi (Ukir) beriladi Bu kuchlanish talsquosirida kirish zanjirida
109
kirish toki hosil bolsquoladi Bu kichik kirish toki chiqish zanjiridagi tokda
olsquozgaruvchan tashkil etuvchini hamda boshqariladigan elementning chiqish
zanjiridagi kirish zanjiridagi kuchlanishdan ancha katta bolsquolgan olsquozgaruvchan
kuchlanishni hosil qiladi Boshqariladigan elementning kirish zanjiridagi tokning
chiqish zanjiridagi tokka talsquosiri qancha katta bolsquolsa kuchaytirish xususiyati
shuncha kuchliroq bolsquoladi Bundan tashqari chiqish tokining chiqish kuchlanishiga
talsquosiri qancha katta bolsquolsa (yalsquoni Ri katta) kuchaytirish shuncha kuchliroq bolsquoladi
63 - rasmda umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi
hamda kirish va chiqish xarakteristikalari kolsquorsatilgan Kuchaytirish kaskadlari
UE UB UK sxemalar bolsquoyicha yiglsquoiladi Umumiy kolletorning (UK) sxema tok
va quvvat bolsquoyicha kuchaytirish imkoniyatiga ega
63- rasm Umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi
Chiqishdagi kuchlanishning qiymati katta bolsquolishi talab etilganda mazkur
kaskaddan foydalaniladi Kolsquopincha umumiy emmiterli (UE) sxema bolsquoyicha
yiglsquoilgan kaskadlar ishlatiladi (63- rasma) Bunda kaskad tokni xam kuchlanishni
xam kuchaytirish imkoniyatiga ega Kuchaytirish kaskadining asosiy zanjiri
tranzistor (VT) qarshilik Rk va manba Ek dan iborat Qolgan elementlar yordamchi
sifatida ishlatiladi C1 kondensator kirish signalining olsquozgarmas tashkil etuvchisi
olsquotkazmaydi va balsquozan tinch holatidagi Ubd kuchlanishning Rg qarshilikka boglsquoliq
emasligini talsquominlaydi Kondensator S2 istelsquomolchi zanjiriga chiqish
kuchlanishining doimiy tashkil etuvchisiga olsquotkazmay olsquozgaruchan tashkil
a
b v
110
etuvchisinigina olsquotkazish uchun xizmat qiladi R1 va R2 rezistorlar kuchlanish
bolsquolgich vazifasini olsquotab kaskadning boshlanglsquoich holatini talsquominlab beradi
Kollektor dastlabki toki (Ikd) bazaning dastlabki toki Ibd bilan aniqlanadi
Rezistor R1 tok Ibd ning olsquotish zanjirini hosil qiladi va R2 bilan birgalikda manba
kuchlanishining musbat qutbi bilan baza orasidagi kuchlanish Ubd ni yuzaga
keltiradi
Rezistor Re manfiy teskari boglsquolanish elementi bolsquolib dastlabki rejimning
temperatura olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolmasligini talsquominlaydi Kaskadning
kuchaytirish koeffitsiyenti kamayib ketmasligi uchun qarshilik Re rezistorga
parallel qilib kondensator Se ulanadi Kondensator Se rezistor Re ni olsquozgaruvchan
tok bolsquoyicha shuntlaydi
Sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanish (Ukir=Ukir maxsin t) kondensator S orqali
baza-emmiter sohasiga beriladi Bu kuchlanish talsquosirida boshlanglsquoich baza toki Ibd
atrofida olsquozgaruvchan baza toki xosil bolsquoladi Ibd ning qiymati olsquozgarmas manba
kuchlanishi Yek va qarshilik R1 ga boglsquoliq bolsquolib bir necha mikroamperni tashkil
qiladi Berilayotgan signalning olsquozgarish qonuniga bolsquoysunadigan baza toki
istelsquomolchi (Ri) dan olsquotayogan kollektor tokining xam shu konun bolsquoyicha
olsquozgarishiga olib keladi Kollektor toki bir necha milliamperga teng Kollektor
tokining olsquozgaruvchan tashkil etuvchisi istelsquomolchida amplituda jihatidan
kuchaytirilgan kuchlanish pasayuvi U(chik) ni hosil qiladi Kirish kuchlanishi bir
necha millivoltni tashkil etsa chiqishdagi kuchlanish bir necha voltga tengdir
Kaskadning ishini grafik usulda tahlil qilish mumkin Тranzistorning chiqish
xarakteristikasida AV-nagruzka chiziglsquoini olsquotkazamiz (63 rasm b) Bu chiziq
Uke=Yek Ik=0 va Uke=0 Ik=EiRn koordinatali A va V nuqtalardan olsquotadi AV
chiziq Ik max Uke max va Rk=Uk maxIk max bilan chegaralangan soxaning chap
tomonida joylashishi kerak AV chiziq chiqish xarakteristikasini kesib olsquotadigan
qismda ish uchastkasini tanlaydi Ish uchastkasida signal eng kam buzilishlar bilan
kuchaytirilishi kerak Nagruzka chiziglsquoining S va D nuqtalar bilan chegaralangan
qismi bu shartga javob beradi Ish nuqtasi O shu uchastkaning olsquortasida
joylashadi DO kesmaning abssissalar olsquoqidagi proyeksiyasi kolektor kuchlanishi
111
olsquozgaruvchan tashkil etuvchisini amplitudasini bildiradi SO kesmaning ordinatalar
olsquoqidagi proyeksiyasi kollektor tokining amplitudasini bildiradi Boshlanglsquoich
kollektor toki (Iko) va kuchlanishi (Ukeo) O nuqtaning proyeksiyalari bilan
aniqlanadi Shuningdek O nuqta boshlanglsquoich tok Ibo va kirish xarakteristikasida O
ish nuqtasini aniqlab beradi Chiqish xarakteristikasidagi S va D nuqtalarida kirish
xarakteristikasidagi S va D nuqtalari mos keladi Bu nuqtalar kirish signalining
buzilmasdan kuchaytiriladigan chegarasini aniqlab beradi Kaskadning chiqish
kuchlanishi
Uchik=IkRi (61)
Kaskadning kirish kuchlanishi
Ukir=IbRkir (62)
Bu yerda Rkir ndash tranzistorning kirish qarshiligi
Тok ik Ib va qarshilik RH Rkir bolsquolgani uchun sxemaning chiqishdagi
kuchlanish kirish kuchlanishidan ancha kattadir Kuchaytirgichning kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki quyidagicha aniqlanadi
Ki=Uchik maxUkir max (63)
yoki garmonik signallar uchun
Ki=UchikUkir (64)
Kaskadning tok bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti
Ki=IchikIkir (65)
Bu yerda Ichikndash kaskadning chiqish tomonidagi tokning qiymati Ikirndash
kaskadning kirish tomonidagi tokining qiymati Kuchaytirngichning quvvat
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti
Kr=RchikRkir (66)
Bu yerda Rchik ndash istelsquomolchiga beriladigan quvvat Rkir ndash kuchaytirgichning
kirish tomonidgi quvvat Kuchaytirish texnikasida bu koeffitsiyentlar logarifmik
qiymat ndash detsibellda olsquolchanadi
Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2
Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2
Kr(dB)=10 lg Kr yoki Kr=10 Kr(dB)
112
Odamning eshitish sezgirligi signalni 1dB ga olsquozgarishini ajrata olgani uchun
ham shu olsquolchov birligi kiritilgan Har bir kuchaytirgich kuchaytirish
koeffitsiyentlaridan tashqari quyidagi parametrlarga ham egadir
Kuchaytirgichning chiqish kqvvati (istelsquomolchiga signalni buzmasdan
beriladigan eng katta quvvat)
R2
chik maxRH (67)
Kuchaytirgichning foydali ish koeffitsiyenti
=RchikRum (68)
bu yerda Rum ndash kuchaytirgichning hamma manbalardan istelsquomol qiladigan
quvvati Kuchaytirgichning dinamik diapazoni kirish kuchlanishining eng kichik
va eng katta qiymatlarining nisbatiga teng bolsquolib dB da olsquolchanadi
D=20 lg Ukir maxUkir min (69)
Chastotaviy buzilishlar koeffitsiyenti M(f) olsquorta chastotalardagi kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki0 ning ixtiyoriy chastotadagi kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentiga nisbatidir
M(f)=Ki0Kuf (610)
Chiziqkli bolsquolmagan buzilishlar koeffitsiyenti yuqori chastotalar
garmonikasi olsquorta kvadratik yiglsquoindisining chiqish kuchlanishining birinchi
garmonikasiga nisbatidir
чикm
чикmчикmчикm
U
UUUn
1
32
222 15 (611)
Kuchaytirgichning shovqin darajasi shovqin kuchlanishining kirish
kuchlanishiga nisbatini kolsquorsatadi Bulardan tashqari kuchaytirgichlar amplituda
chastota va amplituda-chastota xarakteristikalari bilan ham baxolanadi
Amplituda xarakteristikasi chiqish kuchlanishining kirish kuchlanishiga
qanday boglsquolanganligini kolsquorsatadi (Uchik=f (Ukir)) 64- rasmda kuchaytirgichning
amplituda amplituda-chastota va faza chastota xarakteristikalari kolsquorsatilgan Bu
xarakteristikalar olsquorta chastotalarda olinadi Хaqiqiy kuchaytirgichning amplituda
xarakteristikasi ideal kuchaytirgichnikidan shovqin mavjudligi (A nuqtaning chap
113
qismidagi uchastka) va chiqish kuchlanishining chiziqli emasligi (V nuqtaning ung
qismidagi uchastka) bilan farq qiladi (64-rasm a)
Kuchaytirgichning chastota xarakteristikasi kuchaytirish koeffitsiyentining
chastotaga boglsquoliqligini kolsquorsatuvchi egri chiziqdir Mazkur xarakteristika
logarifmik masshtabda quriladi (64-rasm b)
Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi kirish va chiqish
kuchlanishlari orasidagi siljish burchagi ning chastotaga qanday boglsquolanganligini
kolsquorsatadi (64-rasm v) Bu xarakteristika kuchaytirgich tomonidan kiritilgan
fazaviy buzilishlarni baholaydi
64 ndash rasm Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi
Ish nuqtasining kirish xarakteristikasida qanday joylashishiga qarab
kuchaytirgichlar A V va AV rejimlarda ishlashi mumkin 65-rasmda
kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar kolsquorsatilgan A rejimda asosan
boshlanglsquoich kuchaytirish kaskadlari ishlaydi Bu rejimda ishlaydigan kaskadning
bazaga berilgan siljish kuchlanishi (Ubeo) ish nuqtasining dinamik olsquotish
xarakteristikasi chiziqli qismining olsquortasida joylashishini talsquominlab beradi
a b v
a b v
114
65 Kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar
Bundan tashqari kirish signalining amplitudasi siljish kuchlanishidan kichik
(Ukir Ubeo) bolsquolishi va boshlanglsquoich kollektor toki Iko chiqish toki olsquozgaruvchan
tashkil etuvchisining amplitudasidan katta yoki tengligi (Iko Ikt) shartiga amal
qilinadi Natijada kaskadning kirishiga sinusoidal kuchlanish berilganda chiqish
zanjiridagi tok ham sinusoidal qoida bolsquoyicha olsquozgaradi A rejimda signalning
chiziqli bolsquolmagan buzilishlari eng kam bolsquoladi Ammo kuchaytirgich kaskadining
mazkur rejimdagi foydali ish koeffitsiyenti 20-30 dan oshmaydi
V rejimda ish nuqtasi shunday tanlanganki bunda osoyishtalik toki nolga
teng bolsquoladi (Iko=0) Kirish zanjiriga signal berilganda chiqish zanjiridan signal
olsquozgarish davrining faqat yarmidagina tok olsquotadi Chiqish toki impulslar shaklida
bolsquolib ajratish burchagi 2
bolsquoladi V rejimda chiziqli bolsquolmagan buzilishlar
kolsquop bolsquoladi Lekin bu rejimda kaskadning FIK 60-70 ni tashkil qiladi Mazkur
rejimda asosan ikki taktli quvvatli kaskadlar ishlaydi
AV rejimi A va V rejimlar oraliglsquoidagi rejim bolsquolib chiqishda katta quvvat
olish shuningdek chiziqli bolsquolmagan buzilishlarni kamaytirish maqsadida
qolsquollaniladi
Kuchaytirgichlar U=10-7
V kuchlanish va I=10-14
A toklarni kamaytira oladi
Bunday signallarni kuchaytirib berish uchun bitta kaskad yetarli bolsquolmagani uchun
bir nechta kaskad ishlatiladi Ular bir nechta dastlabki kuchaytirish kaskadi (kaskad
kuchlanishni kuchaytirib beradi) va quvvatni kuchaytiruvchi chiqish kaskadlaridan
iboratdir Kaskadlar bir biri bilan rezistor (rezistiv boglsquolanish) transformator
(transformatorli boglsquolanish) siglsquoim va rezistor (rezistif-siglsquoim boglsquolanish) va
boshqa elementlari yordamida ulanishi mumkin
Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning ishlashi bilan tanishib chiqamiz
Bu kaskadlar keng tarqalgan bolsquolib mikrosxema shaklida ham ishlab chiqariladi
(66-rasm)
115
Kuchaytirgich ikkita umumiy emitterli (UE) kuchaytirish kaskadidan iborat
Bu kaskadlar S kondensator orqali olsquozaro boglsquolangan Mazkur kondensator
tranzistor VT1 ning kollektor zanjiriga tranzistor VT2 ning baza zanjiriga ulangan
U birinchi tranzistordan chiqayotgan signalning olsquozgarmas tashkil etuvchisini
ikkinchi tranzistorga olsquotkazmaydi Тranzistorlarning ish nuqtalarini 1Б
R va
2БR qarshiliklar talsquominlab beradi Ish nuqtalarining stabilligini rezistor va
kondensatorlar (RE1 SE1 va RE2 SE2) talsquominlab beradi
66 Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning tuzilishi
Bir nechta kaskadli kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti xar bir
kaskad kuchaytirish koeffitsiyentlarining kolsquopaytmasiga teng
K=K1 K2 K3 hellip Kn (612)
Kerakli kuchaytirish koeffitsiyentiga kolsquora va xar bir UE li kaskad kuchlanish
bolsquoyicha 10-20 marta quvvat bolsquoyicha esa 100-400 marta kuchaytirib berishini
hisobga olib kaskadlar soni aniqlangandan keyin xar bir kaskad alohida
hisoblanadi Dastlabki kuchaytirish kaskadlari A rejimida ishlaydi Kaskadni
hisoblash quyidagi tartibda bajariladi Manba kuchlanishi Yek va istelsquomolchining
qarshiligiga qarab
116
кjke ЕU )3111( и
чикмахимахkj
R
UII 22 ye
bu yerda kej ndashkollektor-emmiter olsquotishdagi kuchlanishning qiymatidir Ikj-
kollektor zanjiridagi tokning qiymati
Yuqoridagi shartlarni qanoatlantiradigan tranzistor tanlanadi Uning chiqish
xarakteristikasida ish nuqtasi aniqlanadi Shu dastalbki ish nuqtasini talsquominlb
beruvchi baza toki Ibo olsquotish xarakteristikasidan aniqlanadi va Rb qarshilikka
boglsquolik bolsquoladi Bu qarshilk quyidagi ifodadan aniqlanadi
bо
eBкокeb
I
RIIUR
)(1
(613)
Rk va Re qarshilklarni aniqlash uchun chiqish xarakteristikalaridan Rum=Rk+Re
aniqlanadi Rum=YekIk Re=(015-025)Rk deb hisoblab
25111
ум
k
RR (614a)
Re=Rum-Rk (615)
Kaskadning kirish qarshiligi
2
2
бмах
кирмах
кирI
UR (616)
Agar baza toki kuchlanish bolsquolgichi orqali beriladigan bolsquolsa bolsquolgichning
R1 va R2 qarshiliklari quyidagicha aniqlanadi
R12 (812)Rkir va 21
2112
RR
RRR shartlardan
121
1212
121
RR
RRR
RI
RER
Эко
k larni aniklaymiz
Ajratuvchi kondensatorning siglsquoimi quyidagicha aniqlanadi
117
12
1
2
kчикk MRfC (617)
bu yerda Mk ndash quyi chastotalardagi chastotali buzilishlar koeffitsiyenti fk- quyi
chastotalar chegarasi Rchik=Rk+Ri Kondensatorning siglsquoimi quyidagicha
aniqlanadi
2
10
Эk
ЭRf
C (618)
Kaskadning kuchlanish bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti
кирмах
чикмахи
U
UК (619)
Kuchlanishning kaskadi chiqish kaskadidir Kaskadning chiqishdagi signal
transformator orqali kichik qarshilikka ega bolsquolgan istelsquomolchiga uzatiladi
Kollektordagi kuchlanish olsquozinduksiya EYUK hisobiga Yeke dan ikki marta katta
bolsquolishi mumkin Shuning uchun
Yeke Ukej2 (620)
qilib olinadi
Kaskadning chiqishdagi quvvati
Rchikmax=05Uk max Ik max tr (621)
bu yerda tr-transformatorning FIKi
Kirish zanjiridagi quvvat va kuchaytirish koeffitsiyenti
Rkir=05IbmaxUbemax (622)
кир
чикр
Р
РК (623)
118
Тransformator kaskad chiqish qarshiligining istelsquomolchining kirish
qarshiligiga mos tushishini va quvvatning uzatilishi uchun eng yaxshi sharoit
yaratilishini talsquominlaydi Тransformatorning transformatsiya koeffitsiyenti
quyidagicha aniqlanadi
и
чик
R
Rn (624)
Agar kuchaytirgich chiqishidagi quvvat 20Vt dan ortiq bolsquolsa ikki taktli
simmetrik sxemalardan foydalaniladi Bu sxemadagi ikki tranzistorning xar biri V
rejimda ishlaydi Bunday sxemalarning FIKi 70-75 ga yetadi Тinch holatda IB=0
va boshlanglsquoich holatda sxema istelsquomol qiladigan quvvat
R0=2EkeIbo (625)
Birinchi yarim davrda birinchi tranzistor ikkinchi yarim davrda esa ikkinchi
tranzistor ishlaydi Bitta tranzistorning chiqishdagi quvvati
4
)(
2 max kЭkoкmахкmахkчик
EIIIUP (626)
Ikki taktli kaskadning chiqishdagi quvvat
2
)(2 max kokкэчикчик
IIЕРР (627)
Kolsquopincha kuchaytirgichning barqaror ishlashini talsquominlash uchun teskari
boglsquolanishdan foydalaniladi Chunki zanjirdagi signal malsquolum qismining kirish
zanjiriga uzatilishi teskari bogrsquolanish deb ataladi Тeskari boglsquolanish manfiy va
musbat bolsquolishi mumkin Musbat teskari boglsquolanish generator kaskadlarida
qolsquollaniladi Kuchaytirish kaskadlarida manfiy teskari boglsquolanishdan foydalaniladi
(musbat teskari boglsquolanish kuchaytirgichlar uchun zararlidir) Тeskari boglsquolanish
kuchlanishi chiqish kuchlanishining malsquolum qismini tashkil qiladi va teskari
boglsquolanish koeffitsiyenti ( ) bilan xarakteralanadi Тeskari boglsquolanish
kuchaytirgichlarda
119
sign
chiq
U
UK (628)
Usign=Ukir- Utb=Ukir- Uchiq=Ukir(1- K) (629)
DemakК
К
КU
КU
U
КUK
kir
kir
sign
kirтб
1)1( (630)
Тeskari boglsquolanish manfiy bolsquolganda 0 bolsquoladi va К
КKтб
1 yalsquoni
kuchaytirish koeffitsiyenti kamayadi Lekin kuchaytirgichning chastota va faza
buzilishlari kamayadi
Re qarshiligi teskari boglsquolanish zanjiri bolsquolib chiqish zanjiridagi kuchlanishni
qisman kirish zanjiriga uzatadi Shuning hisobiga boshlanglsquoich ish nuqtasining
parametrlari stabillashadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan kaskadlarning barchasi
sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanishni kuchaytirib beradi Ayrim hollarda yolsquonalish
jixatdan olsquozgarmay faqat qiymati sekin olsquozgaruvchi signallarni ham kuchaytirish
talab qilinadi Bunday xollarda galvanik boglsquolangan olsquozgarmas tok
kuchaytirgichlaridan foydalaniladi
Kuchaytirgich uch kaskaddan iborat Хar bir kaskad UE sxema bolsquoyicha
yiglsquoilgan Ajratuvchi kondensatorlar bolsquolmagani uchun xar bir kaskadning
olsquozgarmas tashkil etuvchisi keyingi kaskadning bazasiga uzatiladi va shuning
uchun mazkur tashkil etuvchi kompensatsiyalanishi kerak Oldingi kaskadning
olsquozgarmas tashkil etuvchisini kompensatsiyalash uchun keyingi kaskadning RE
qarshiligidan olinuvchi olsquozgarmas kuchlanishdan foydalaniladi Тranzistorlar (VT2
va VT3) ning baza-emitter normal kuchlanishlarini RE2 va RE3 qarshiliklar
talsquominlab beradi Тranzistor VT1 ning osoyishtalik rejimini R1 va R2 kuchlanish
bolsquolgich va RE1 qarshiliklar talsquominlaydi
Kuchaytirilganda bir xil tranzistorlarni topish juda qiyin Shu sababdan
mikrosxema asosida tuzilgan differensial kuchaytirgich kaskadlaridan
foydalaniladi K118UL1 shunday sxemalarning namunasi bolsquola oladi Olsquozgarmas
tok kuchaytirgichlari asosida turli matematik operatsiyalarni bajaruvchi operatsion
120
kuchaytirgichlar qurish mumkin Operatsion kuchaytirgichlar (OK) yuqori
kuchaytirish koeffitsiyenti katta kirish va chiqish qarshiligi bilan xarakterlanadi
67 - rasm Operatsion kuchaytirgichlarning sxemasi
Operatsion kuchaytirgichlar kirish diffenrensial kuchaytirgichlaridan iboratdir
(67-rasm) Kuchaytirgich inventorlovchi (-) va inversion (+) kirishga egadir
Sxemalarda OK uchburchak tarzidan ifodalanadi (67-rasm a) Signal qaysi
kirishga berilganiga qarab OK inventorlovchi yoki inversion usullarda ulanadi
Inventorlovchi usulda kirish kuchlanishi OK ning inversion kirishiga
beriladi (438-rasm v) inversion kirish esa nol potensialga egadir
Kirish toki
1
0``
Z
UI kir
kir (632)
Chiqish kuchlanishi
`` bogkirchiq ZIU (633)
Kuchlanish uzatish koeffitsiyenti
1
1
`
`)(
Z
Z
ZI
ZI
U
UрК
bog
kir
bogkir
kir
chiq (634)
Bunday uzatish koeffitsiyenti ideallashtirilgan OK ga xosdir Rkir= Rchik=0
va kuchlanshni kuchaytirish koeffitsiyenti K= deb hisoblasak OK
121
ideallashtirilgan bolsquoladi Aslida real OK larning uzatish koeffitsiyenti K(r) ideal
OK ning K(r) idan taxminan 003 ga farq qiladi
OK ning inversion usulda ulanganda kirish kuchlanishi uning inversion
kirishiga beriladi Bunda teskari boglsquolanish kuchlanishi
1
1bog
chiqtbZZ
ZUU (635)
OK ning kirishdagi kuchlanishi
tbkirkir UUU ` (636)
Chiqishdagi kuchlanishi
chiqkirchiq UUКU `( (443) yoki К
КUU kir
chiq1
(637)
Kuchaytirish koeffitsiyenti
КК
К
К
UК
КU
U
UК
kir
kir
kir
chiq
11
11
1
1
1`)1(
` (638) 1К
bolsquolganida 1
`К
OK lar yordamida signallarni qolsquoshish differensiallash integrallash va ular
ustida boshqa matematik operatsiyalar bajarish mumkin Kirish sishnalini
integrallovchi sxemani kolsquorib chiqamiz (439a -rasm) Kirish zanjiriga rezistorni
teskari boglsquolanish zanjiriga esa kondensator ulaymiz Rezistordan olsquotayotgan tok
R
ui kir`
(639)
Bu tok kondensatordan olsquotib uni zaryadlaydi va uc kuchlanishni hosil qiladi
(ushbu kuchlanish chiqish kuchlanishidir)
122
1
0
`1
dtuRC
u kirc (640)
Differensiallovchi kuchaytirgichda kirish zanjiriga kondensator S ni
boglsquolanish zanjiriga rezistor R ni ulaymiz (439b-rasm) Kirish kuchlanishi
kondensatorni zaryadlaydi va undagi kuchlanish kirish kuchlanishiga teng bolsquoladi
uc=u`kir Kondensatordan olsquotayotgan tok
dt
duCi kir`
(641)
Bu tok kuchaytirgichga bormay R qarshilikdan olsquotib unda kuchlanish
pasayuvini hosil qiladi
dt
duRCiRu kir
chiq
` (642)
OK summator sifatida ishlatilganda bir nechta kirish kuchlanishlarining
yiglsquoindisini aniqlash operatsiyasini bajaradi Bunda OK ning inventorlovchi
kirishiga qolsquoshiladigan signallar beriladi chiqishdan esa ularning yiglsquoindisi
olinadi 68-rasmda jamlovchi OK ning sxemasi kolsquorsatilgan Kirxgofning birinchi
qonuniga binoan A tugundagi toklar yiglsquoindisi 0 ga teng
ikir1 +ikir2+ikir3-ikir4=0 (643)
68-rasm jamlovchi OK ning sxemasi
123
Тoklarni kuchlanishlar orqali ifodalasak
043
3
2
2
1
1
R
u
R
u
R
u
R
u chiqkirkirkir (644)
Bundan 4
3
34
2
24
1
1 RR
uR
R
uR
R
uu кirкirkir
chiq (645)
Bundan tashqari OK lar logarifmlash potensirlash va boshqa operatsiyalarni
xam bajara oladi Ular radioelektronika sxemalarida ham keng qolsquollaniladi OK
ning teskari boglsquolanish zanjiriga ikkilangan Т-simon RC-kolsquoprikli zanjir
olsquornatilsa sxema yuqori chastota ajratish xususiyatiga ega bolsquoladi 1560-rasmda
chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarakteristikasi
kolsquorsatilgan Sozlash chastotasi deb ataluvchi RCf
21
0 chastotada kuchlanishni
uzatish koeffitsiyenti kir
chiq
U
U kamayib ketadi Bunda teskari boglsquolanish talsquosiri
kamayib kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti (Ki tb) shu kaskadning
teskari boglsquolanishda bolsquolmagandagi koeffitsiyenti (Ki max) ga tenglashadi
62 GIDRAVLIK KUChAYТIRGIChLAR
Gidravlik kuchaytirgichlar avtomatika tizimlarida keng ishlatilmoqda
Ayniqsa zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichlar eng
kolsquop tarqalgan Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishidagi avtomatika
tizimlarida gidravlik kuchaytirgichlar pnevmatik kuchaytirgichlarda nisbatan
kolsquoproq ishlatiladi Ular mobil mashinalarning avtomatika tizimlarida (olsquornatma
agregatlarni boshqarish uchun) va traktorlar hamda kombaylarni avtomatik
xaydash (boshqarib borish) tizimlarida ishlatilmoqda
Zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichning
prinsipial sxemasi 69 a-rasmda kolsquorsatilgan (odatda porshenli nasoslar ishlatiladi)
Ish suyuqligi yoki temperaturali qovushoqlik koeffitsiyenti kichik bolsquolgan
maxsus suyuqliklarning bosimini hosil qiladi va bu bosimni saqlaydi Bosim
olsquotkazib yuborish klapani bilan rostlanadi Kuch silindri 4 ga birlashtirilgan
124
kanallar neytral vaziyatda tolsquoliq yopilgan bolsquoladi Porshen 5 xarakatlanmaydi
Agar zolotnik 3 ga yuqoriga yolsquonalgan kirish talsquosiri x berilsa u holda zolotnik
yuqoriga xarakatlanib teshiklarni ochadi shunda kuch silindrining yuqori
bolsquoshliglsquoiga bosim ostidagi moy kiradi pastki bushlik esa ayni vaqtda kaytarib
tukish trubasiga tutashadi Nasos 1 ishlab bak 6 dagi moyni kuch silindri ichiga
xaydagani uchun yuqori bushlikdagi bosim oshadi va porshen 5 pastga siljiydi
Porshenning xarakati tezligi - silindrga kelayotgan va undan ketayotgan moy
miqdoriga boglsquolik bu esa olsquoz navbatida teshiklarning ochilish qiymatiga boglsquolik
Gidravlik kuchaytirgichlarnig statikaviy xarakteristikasi 69 b-rasmda
kolsquorsatilgan
69 -rasm Zolotnikli gidravlik kuchaytirgichning sxemasi va uning statik
tavsifnomasi
Хarakteristikada quyidagi zonalar bor 2a ga teng nosezgirlar zonasi Bu
zonaning paydo bolsquolishiga sabab shuki zolotnik belboglsquoining kengligi teshikning
kengligidan bir oz katta - tolsquoyinish zonasi Bu zona zolotnik teshiklarning tolsquoliq
ochilishiga mos bolsquoladi shuning uchun porshening xarakatlanish tezligi bu yerda
endi kattalasha olmaydi Agar zolotnik siljiganda (69-rasm) topshiriqlar tolsquoliq
ochiladigan holatga (Х max) yeta olmasa va nosezgirlik zonasi elsquotiborga olinmasa
statik xarakteristkasini taxminan chiziqli deb hisoblash mumkin (rasmda punktir
bilan kolsquorsatilgan)
125
Gidrokuchaytirgichlar teskari aloqasiz va gidrotsilindr porshenning vaziyati
bolsquoyicha bikr teskari aloqali qilib ishlab chiqariladi Gidrokuchaytirgichlarning
chiqishida katta quvvatlarni olish uchun kaskadli birlashtirish usuli qolsquollaniladi
shunda birinchi kuchaytirgichning ijrochi organi navbatdagisining rostlovchi
organiga talsquosir etadi
Gidrokuchaytirgichlarning chiqish quvvati bir olsquon yuz va bundan ortiq
kilovattni tashkil etishi mumkin kuchaytirish koeffitsenti juda katta (310 ---
310 ) bolsquolib kuchaytirgichi juda tezkor
63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari
Ushbu turdagi kuchaytirgichning sxemasi 610-rasmda kolsquorsatilgan
Mumdshtukdan 3 tezlik bilan oqib chiqarilgan suyuqlikning bosimi uning holati
neytraldan olsquozgartirilganda 4 va 5 quvurchalarda olsquozgaruvchan bosimga
aylantiriladi Oqim quvurchasi 2 olib beruvchi 1 quvurga ulangan Mumdshtukdan
oqib chiqayotgan suyuqlik quvurchalarni birisiga olsquotib tezlikni bosimga
aylantiriladi Mumdushtukni neytral holatida 4 va 5 quvurchalardagi bosim teng va
porshen 7 xarakatlanmaydi Mumdshukni holati olsquozgarilishi bilan quvurchalarni
bittasida bosim oshib ikkinchisidan kamayib ketadi Buning natijasida porshen
xarakatlanib ijro mexanizmni ishga tushiradi
610-rasm Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichning sxemasi
126
7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari
71 Ijro mexanizmlari haqida tushuncha va ularning turkumlanishi
Avtomatik rostlash tizimining ijro mexanizmi deb rostlovchi organi
uzatilayotgan signalga muvofiq xarakatga keltiruvchi moslamaga aytiladi
Rostlovchi organni vazifasini drossellar tolsquosqichlar klapanlar shiberlar bajaradi
Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari chiqish validagi aylanish
momentining nominal qiymati yoki chiquvchi shtokdagi talsquosir etuvchi kuch
aylantiruvchi moment yoki kuchlarning maksimal qiymati nosezgirlik maydoni
inersionlik vaqtini kolsquorsatuvchi vaqt doimiysi ijro mexanizmlarini chiqish valining
aylanish vaqti yoki uning shtokining surilish vaqti
Ijro mexanizmini ishdan tolsquoxtagandan solsquong turglsquounlashgan rejim vaqtida
ishlab turganda chiqish organining surilishi yugurish holati deb ataladi Bu holat
rostlash sifatiga talsquosir kolsquorsatadi
Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari ndash ularning statik va dinamik
tavsifnomalari hisoblanadi Dinamik xususiyatlariga kolsquora ijro mexanizmlari
integrallovchi zvenolar guruxiga kiradi W(p)= 1 Тim r bu yerda Тim ndash
maksimal chiqish signali vaqtida IM chiqish organining tolsquoliq surilish vaqti
Ijro mexanizmlarini quyidagi asosiy belgilariga kolsquora sinflarga ajratish
mumkin foydalanilgan energiya turiga kolsquora chiquvchi organning xarakat
xarakteriga kolsquora foydalanilgan yuritma turiga kolsquora hamda chiquvchi organning
xarakatlanish tezligiga kolsquora
Foydalanilgan energiya turiga kolsquora IM lar elektrik pnevmatik gidravlik
turlariga ajratiladi (71-rasm) Chiquvchi organ xarakat xarakteriga qarab IM lar
aylanuvchan va tolsquoglsquori xarakatlanuvchan guruxlarga ajratiladi Aylanuvchan IM lar
bir marta aylanuvchan va kolsquop marta aylanuvchan bolsquolishi mumkin
Foydalanilgan elektr yuritma kolsquorinishiga qarab IM lar elektr yuritmali
elektromagnitli porshenli va membranali bolsquolishi mumkin
127
Chiquvchi organning xarakatlanish tezligiga kolsquora IM lar doimiy tezlikka
ega bolsquolgan hamda chiquvchi organning surilish tezligi chiquvchi signalga
proporsional bolsquolgan IM larga ajratiladi
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida elektrik IM lar keng tarqalgan
Ularni 2 ta asosiy guruxga ajratish mumkin elektr dvigatelli va elektromagnitli
(72-rasm)
Birinchi guruxga elektr yuritmali IM lar kiradi Elektr yuritmali IM lar
odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil topadi (oxirgisi bolsquolmasligi
ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida yuritma va tormozga beriladi
mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi organni xarakatga keltiradi
Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz mexanizmni tolsquoxtatadi
Ikkinchi guruxga solenoidli IM larni kiritish mumkin Ular turli xil
rostlovchi klapanlar vintellar zolotniklar va boshqa elementlarni boshqarish
uchun qolsquollanilishi mumkin Bu guruxga elektromagnitli muftalarni kiritish
mumkin Solenoidli mexanizmlar odatda faqat ikki pozitsiyali rostlash tizimlarida
qolsquollaniladi
Elektr yuritmali IM lar odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil
topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida
yuritma va tormozga beriladi mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi
organni xarakatga keltiradi Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz
mexanizmni tolsquoxtatadi
71-rasm Ijro mexanizmlarining energiya turiga qarab turlanishi
IJRO MEXANIZMLARI
GIDRAVLIK PNEVMATIK ELEKTRIK
128
72 Elektrik ijro mexanizmlari
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida statsionar qurilmalar va
jarayonlarni avtomatlashtirishda asosan elektrik ijro mexanizmlari xarakatlanuvchi
mashinalarda esa gidravlik va pnevmatik ijro mexanizmlari qolsquollaniladi
Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining
turkumlanish sxemasi 72-rasmda kolsquorsatilgan
72-rasm Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining
turkumlanishi
74 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari
Тakomillashtioilgan elektrik ijro mexnizmlari kolsquop aylanishli quvurli
armaturani distansion boshqaruvi uchun qolsquollanadi Bu ijro mexanizmlari
MABVGD rusumli elektr yuritmalari nomini olgan bolsquolib ular gidromelirrativ
ELEKTRODVIGATELLI ELEKTROMAGNITLI
ELEKTRIK IJRO MEXANIZMLARI
Bir aylanishli
Korsquop aylanishli
Qadamli
Doimiy aylanishli
Sоlenоidli U
zo
q m
ud
datli
tok o
rsquotkazuvch
an
Qis
qa m
ud
datli
tok lsquootk
azuvch
an
Elektromagnitli mufta
129
tizimlarining avtomatlashtirilgan nasos stansiyalarida qolsquollaniladi Ular bir-
biridan maksimal aylanish momenti reduktorining tuzilishi gabarit ulanish
olsquolchamlari va balsquozi konstruktiv elementlari bilan farqlanadi Elektr
yuritmalarining barcha konstruktiv elementlari maksimal darajada
unifiksiyalangan yuritma validagi ruxsat etilgan momentni chegaralovchi maxsus
qurilmalari va boshqaruv sxemalariga ega elektr yuritmalarini ekspluatatsiya
sharoitlariga kolsquora normal holatda ishlashi uchun 7 1-jadvalda ularni tiplariga
kolsquora texnik malsquolumotlar keltirilgan Elektr yuritmalarining normal holatidagi
joylashtirilishi vertikal holat hisoblanadi (yuritma vali vertikal joylashtiriladi)
7 1-jadval
Elektr
motor tipi
Joylashtirilishi Ishchi harorat
oraliglsquoi S
Тashqi muxitning
nisbiy namligi
20 Sda
Moylash
davriyligi
M Хonalardagi va
ochiq havodagi
statsionar
qurilmalar
-20hellip+35 80gacha Uch oyda 1
marta
A - -40hellip+40 95 gacha
BVGD Bir yildan
kam emas
BVGD tipli elektr yuritmalarining ish prinsipi va tuzilishini kolsquorib
chiqamiz
Elektr yuritmaning knematik sxemasi 73 - rasmda keltirilgan Elektr
yuritma quyidagi asosiy elementlar va qismlardan tashkil topgan korpus
chervyakli silindrik reduktor qolsquol dubleri qismi elektr motori yolsquol va moment
olsquochirgichlari qutilari
Yolsquol va moment olsquochirgichlari qutilari korpusga mahkamlanadi Korpusga
podshipniklardagi 46-chervyakli 45 shlikli val montaj qilingan Shirikli valda
aylantiruvchi momentni chegaralovchi mufta joylashgan 6-maxovikli qolsquol
dublerlari sharikli valni oxiriga ulangan Shu yerda bolsquosh qilib kulachokli 4-
silindirik glsquoildirak joylashtirilgan Korpusga xuddi shunday ravishda yolsquol va
moment olsquotkazgichlari qutisiga aylanishni uzatuvchi 43-chervyakli glsquoildirakka
ega bolsquolgan va 40 41-silindrik shestrnyalari bilan plita ulangan
130
73- rasm Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari
(elektr yuritmalar surgichlar)iing knematik sxemasi
Quti quyidagi asosiy elementlarda tashkil topgan 34-chervyakli yolsquol
olsquochirgichlari qismi 33- chervyakli glsquoildirak 2730-kulochoklar2526- moment
olsquotkazgichlari 24 va 36-richaglari purjinalar 22 35-blokirovka kulochoklari
2331- mikroutkazgichlar 2132 shestrnali kolsquorsatkich qismi 1920 strelka 18
17-shestrnyali distansion kolsquorsatkichlar qismi 16-potensioner
Elektr motori ishga tushirilganda elektr yuritma quyidagicha ishlaydi
Aylanma xarakat elektr motoridan 234-silndirik glsquoildirak va 5-kulachokli mufta
orqali 45 sharikli valga uzatiladi 46 chervyak glsquoildirak orqali aylantiruvchi
moment ishchi organning (surglsquoich) yuritma valiga uzatiladi Bundan tashqari
47 chervyak 43 chervyali glsquoildirak 41 va 40- silindirik shestrnalar orqali xarakat
39-vilka 33 va 34 chevyak jufti 019 shestrnya 18 kolsquorsatkich strelkasi va 17
shesterna orqali 16-potensiometr valikiga uzatiladi Elektr motorini ishida
aylanishi momentini maxovikka uzatish mumkin emas chunki maxovikni 7-
kulochokli vtulkasi ajratilgan holatda bolsquoladi Bu vaqtda 5 muftoning kulokchalari
5-silindirli glsquoildirak kulokchalari bilan boglsquolanib qoladi va ular orqali harakat 45
shlitsli valga uzatiladi Elektr motori qolsquoshilganda 6-mufta kulachoklari bilan 4
glsquoildirak kulachoklari birlashadi bu holda 5-mufta 9 shtok orqali 7 vtulkani 45
131
shpitsli val kulachoklaridan bolsquoshatadi Bunday mexanik blokirovka 45 shlitsli
valni birvaqtning olsquozida elektr motori va qolsquol boshqaruvida ishlashini oldiini oladi
Elektr yuritmalar aylanish momentini 3 tomonlama chegaralovchi mufta bilan
ishlab chiqariladi Ularning ish prinsipi quyidagicha maxkamlovchi armatura
ishchi organi uning laquoOchiqraquo va laquoYopiqraquo holatlarining qandaydir Oraliq
holatlarida aylanish momenti maksimal qiymatida bolsquolgan 44 yuritma vali
tolsquoxtaydi Bu vaqtda 46 chervyak 42 chervyakli glsquoildirak olsquoqiga uraladi va buni
natijasida xarakatlanayotgan 1 elektr motori orqali shtitslar bolsquoylab olsquoqning
yolsquonalishida xarakatlana boshlaydi
46 ndash chervyakning oldinga xarakati 10 richag 11 uk 12 ndash tishli sektor 14
va 39 vilkalar 13 15 37 38 ndash silindrli glsquoildiraklar yordamida 25 va 26 moment
kulachoklarining aylanma xarakatiga olsquozgartirib beradi Ular aylanganda 24 va 36
richaglar 21 va 32 mikroalmashlab ulagichlarni quyib yuboradi va elektr motor
zanjiri uziladi M va A tiplaridagi elektr motorlari tuzilishi jixatidan BVG va D
tipidagi elektr motorlaridan farq qiladi Ularda chervyakli reduktor olsquorniga silindrli
reduktor qolsquollaniladi Yana bir qancha kinematik bolsquoglsquoinlarda malsquolumot
olsquozgarishlar bor lekin motorlarining barcha turlarining ish prinsipi bir xil
Maksimal tok relesiga ega bolsquolgan elektr yuritmalar Elektr motorlarni
yuklamalardan ximoyalash va maxkamlovchi armaturani maxkamlab yopish
maqsadida ish tipdagi elektr yuritmalar statorining fazalaridan biriga tok relesi
bilan talsquominlanadi
Elektr motori validagi qarshilik momenti ortishi bilan ishchi tok taxminan
aylanish momenti kavadratiga proporsional ravishda ortadi Shuni hisobga olib
aylanish momentini chegaralovchi mufta olsquorniga tok relesini qolsquollash mumkin Shu
maqsadda elektr motorini talsquominlovchi kuch tarmoglsquoining fazalaridan biriga oniy
xarakatli maksimal tok relesi ulanadi Uning ajratuvchi kontakti esa reversiv
magnit ishga tushirgich glsquoaltagi zanjiriga ulanadi
Maksimal tok relesini qolsquollash elektr yuritma konstruksiyasini
soddalashtirish uning massasi va gabarit olsquolchamlarini kamaytirish imkoniyatini
beradi lekin bu holda boshqaruv sxemasi bir muncha murakkablashadi Maksimal
132
tok relesi bolsquolgan elektr motorlari faqat solsquorglsquoichlarda olsquornatiladi Shpindel
armaturasidagi aylanish momenti siljiganda elektr motori rele yordamida yolsquol
olsquochirgichi bilan xarakatga keladi
75 Elektromagnitli ijro mexanizmlari
Avtomatik rostlash va boshqarish tizimlarida elektr energiyasini ishchi
organning tekis xarakatiga aylantirib beruvchi elektromagnitli uzatmalar IM lar
sifatida qolsquollanishi mumkin Bu elementlar yana solenoidli mexanizmlar deb ham
yuritiladi
Elektromagnitli IM lar tipi tuzilishiga kolsquora chiqish koordinatasi
kolsquorinishlarga ajratilishi mumkinntolsquoglsquori xarakatlanuvchan rostlovchi organga ega
bolsquolgan IM lar uchun siljish tezlik talsquosir qiluvchi kuch aylanuvchan xarakatga
ega bolsquolgan rostlovchi organli IM lar uchun aylanish burchagi aylanish chastotasi
aylanish momenti
Elektromagnitlar olsquozgaruvchan (bir fazali va uch fazali) olsquozgarmas tokli
bolsquolishi mumkin Ularning asosiy tavsifnomasi yakorning surilishi yakorning
surilishi va tortish kuchi orasidagi boglsquolanish yakorning surilishi va
elektroenergiya sarfi ishga tushish vaqti orasidagi boglsquolanish
Yakorning maksimal surilishiga qarab qisqa yurishli va uzun yurishli
elektromagnitlar ajratiladi
Elektromagnitlar qolsquoyidagi talablarga javob berishi kerak
1 Тanlanayotgan konstruksiya siljish uzunligi tortish kuchi va berilgan
tortish tavsifnomasiga mos kelishi kerak
2 Тez xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalangan magnitli olsquotkazgichga
ega bolsquolgan elektromagnitlar sekin xarakatlanuvchan tizimlar uchun
shixtalanmagan magnit olsquotkazgichga ega bolsquolgan hamda massivli mis gilzali
elektromagnitlar qolsquollanilishi mumkin
3 Ishga tushish sikllari soni yolsquol qolsquoyilgandan kam bolsquolishi kerak
133
4 Bir xil mexanik ishlar uchun olsquozgaruvchan tok elektromagnitlari
olsquozgarmas tokda ishlovchi elektromagnitlarga nisbatan kolsquoproq elektroenergiya
talab qiladi
5 Elektromagnitlar ishlatish uchun qulay va oddiy bolsquolishi kerak
Elektromagnitlarni kuchlanish tok va quvvat kattaliklari orqali tanlash
mumkin Elektromagnit tanlangandan solsquong uning cholsquolglsquoamlari qizishga nisbatan
xisoblanadi Bu holda ruxsat etilgan qizish harorati 85900 S xisobida olinadi
76 Elektromagnitli muftalar
Muftalar mdash uzatma va ishchi mexanizmlar orasidagi boglsquolovchi zveno
hisoblanadi Ularning ish prinsipi boglsquolovchi elementlarning elektromagnit
xususiyatlariga asoslangan
Elementlarning boglsquolanishi kolsquorinishiga qarab muftalar funksiyali quruq
ishqalanuvchan qovushoq ishqalanuvchan va siljish muftalarga ajratiladi
Quruq ishqalanish muftasi (74 a-rasm) 3 va 9 vallarga boglsquolangan 5 6 -
ikkita yarim mufta holda 2 xalqa va 4 shetkalardan kuchlanish qabul qiluvchi 1
cholsquolglsquoamdan tashkil topgan 6- yarim muftaning boshqariluvchi qismi 8-
shponkaning olsquoqi bolsquoyicha xarakatlanadi u ishchi mexanizmning 9-vali bilan
boglsquolangan Boshqariluvchi 6 mufta 7 prujina yordamida 5 boshqaruvchi
muftaga nisbatan siqiladi Cholsquolglsquoamlarga elektr toki berilishi bilan hosil
bolsquolgan elektromagnit maydon 7 prujina kuchini yengib boshqariluvchi 6
muftani tortadi Ishqalanish kuchlari hisobiga 5 va 6 yarim muftalarda hosil
bolsquoladigan aylantiruvchi moment boshqaruvchi valdagi boshqariluvchi valiga
olsquotkaziladi Uzatilayotgan aylantiruvchi momentni kattalashtirish uchun
muftalarni kolsquop diskli kolsquorinishda tayyorlanadi
Qovushoq ishqalanuvchi muftalar (74 b-rasm) ferroparo-shakli yoki
magnitli emulsiyali tarkibiga ega bolsquolib boshqariluvchi va boshqaruvchi
elementlarda boglsquolovchi qatlam hosil bolsquoladi Bunday muftalarning xarakterli
tomoni shundaki magnit oqimi ortib borishi bilan uzatiluvchi aylantiriluvchi
moment ortib boradi Bunday muftalar yuklamalarga nisbatan chidamli bolsquolib
134
tez xarakatlanuvchan IM lardan hisoblanadi (vaqt doimiysi Т=0005 0008 s)
ularning uzatish koeffitsiyenti K=3500 Bu muftalar konstruktiv tuzilmasiga
kolsquora glsquoaltaklarning joylashishi soni ishchi yuzasining shakliga tok
olsquotkazgichlarining kolsquorinishi va boshqa belgilariga kolsquora farqlanadi
74-rasm Quruq ishqalanish va qovushoq ishqalanish muftasining
konstruktiv va elektr sxemalari
8-bob Avtomatika rostlagichlari
135
81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari
Avtomatik rostlagichlar sanoatning turli soxalarida texnologik jarayonlarni
avtomatlashtirishda keng ishlatiladigan texnikaviy vositalar hisoblanadi
Rostlagichlarni klassifikatsiyalash rostlanuvchi miqdorning turi rostlagichning ish
usuli ishlatiladigan energiya turi ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga
kolsquorsatiladigan talsquosirning xarakteri rostlagich ishining tavsifnomasi (rostlash
qonuni) kabi xususiyatlarga asoslanadi
Rostlanuvchi miqdorning turiga kolsquora rostlagichlar quyidagilarga bolsquolinadi
bosim sarf satx namlik va kabi rostlagichlar Ishlash usuliga kolsquora bevosita va
bilvosita talsquosir qiluvchi rostlagichlar mavjud Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi
organini ishga tushirish uchun rostlanuvchi oblsquoektdan olingan energiyaning olsquozi
bilan ishlovchi rostlagichlar bevosita tarsquosir qiluvchi rostlagich deb ataladi Agar
ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organini ishga tushirish uchun qolsquoshimcha
energiya kerak bolsquolsa bilvosita tarsquosir qiluvchi rostlagichlar ishlatiladi
Foydalaniladigan energiya turiga kolsquora rostlagichlar elektr pnevmatik gidravlik va
aralash (elektr-pnevmatik pnevmo-gidravlik va xokazo) rostlagichlarga bolsquolinadi
Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga kolsquorsatiladigan talsquosirning
xarakteri jihatidan rostlagichlar uzlukli va uzluksiz ishlovchi bolsquoladi Uzlukli
ishlovchi rostlagichlarda ijro etuvchi mexanizmning faqat rostlovchi organi
rostlanuvchi miqdorning uzluksiz muayyan qiymatida xarakat qiladi Rostlanuvchi
miqdorning olsquozgarishi va rostlovchi talsquosir olsquortasidagi boglsquolanish (yoki ijro etuvchi
mexanizm rostlovchi organining xarakati) yalsquoni rostlash qonuni nazarda tutilgan
ish tavsifnomasiga kolsquora rostlagichlar pozitsion integral (astatik) proporsional
(statik) izodrom (proporsional-integral) proporsional-differitsial (oldindan talsquosir
etuvchi statik) proporsional-integral-differinsial (oldindan talsquosir etuvchi izodrom)
bolsquoladiRostlanuvchi miqdorni vaqt davomida talab qilingan chegarada saqlab
turish jihatidan rostlagichlar stabillovchi programmali va kuzatuvchi
rostlagichlarga bolsquolinadi Stabillovchi rostlagichlar rostlanuvchi miqdorning
136
berilgan qiymatga (malsquolum darajadagi xato bilan) tenglashishini talsquominlaydi
Programmali rostlagichlar maxsus programmali topshiriq bergich yordamida
rostlanuvchi miqdorning vaqt bolsquoyicha avvaldan malsquolum bolsquolgan programma
(qonun) bolsquoyicha olsquozgarishini talsquominlaydi Bu programma texnologik reglament
talablariga muvofiq tuzilgan bolsquoladi Kuzatuvchi rostlagichlarda rostlanuvchi
miqdorning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi rostlagich topshiriq bergichga bilvosita talsquosir
qiluvchi boshqa kattalikning olsquozgarishiga mos bolsquoladi
Avtomatik rostlagichlarning xarorat misolidagi funktsional-strukturabiy
sxemasi 81-rasmda keltirilgan
81-rasmd Xaroratni avtomatik rostlagichlarning funktsional-strukturabiy sxemasi
BО-boshqarish oblsquoekti U-uzgartirgich (хаrorat datchigi) ТО-taqqoslash va
topshirish organi ТА-teskari aloqa КО-kuchaytirish organi ИМ-Ijro mehanizmi
TB-talsquominot bloki
82 Proporsional rostlagichlar
Proporsional rostlagichlar deganda rostlovchi organning rostlanuvchi
parametri va topshirilgan miqdor orasidagi farqqa nisbatan proporsional siljishi
tushuniladi Rostlanuvchi parametrning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi va rostlovchi
organning siljishi bir qonun bolsquoyicha amalga oshadi Rostlanuvchi parametrning
har bir miqdoriga rostlovchi organning malsquolum bir holatiga mos keladi
BО
ИМ
ТА
U
КО
TB
137
PR 25 proporsional rostlagich PR 25 rostlagich rostlanuvchi parametrni
berilgan kattalikda ushlab turish maqsadida chiqishda ijro etuvchi mexanizmga
talsquosir etuvchi uzluksiz signal olish uchun molsquoljallangan Asbob ikkilamchi
asbobning qolsquol bilan topshiriq bergichi yoki standart pnevmatik signalli boshqa
qurilmadan masofadan turib topshiriq oluvchi rostlagichdan iborat (81-rasm)
Rostlagich ikkita taqqoslash elementlari 1va 3 drosselli summator 2 quvvat
kuchaytirgichi 4 uchiruvchi rele 5 qolsquol bilan topshiriq bergich 6 lardan iborat
Тopshiriq bergich va olsquolchov asbobolaridan kelgan Rt va R3 signallar taqqoslash
elementi 1 ning membranalariga talsquosir etadi (manfiy kamera V musbat kamera B)
va teskari aloqa membranalarida havo bosimi hosil qilgan kuch (kamera A) bilan
muvozanatlashadi
81-rasm PR 25 proporsional rostlagichning prinsipial sxemasi
82-rasm Proporsional-integral rostlagichning prinsipial sxemasi
138
83 ndashrasm Avvaldan talsquosir rostlagichi sxemasi ndash PF-21
Тaqqoslash elementi 1 ning R1 chiqish bosim olsquotkazuvchanligi bolsquolgan
drosselli summator 2 ning rostlanuvchi drosseli orqali taqqoslash elementi 3 ning a
kamerasiga boradi xuddi shu kameraga olsquotkazuvchanligi bolsquolgan drosselli
summator 2 ning olsquozgarmas drosseli orqali Rchiq=RIV
chiqish bosimi ham keladi
Тaqqoslash elementi 3 ning chiqish bosimi quvvat kuchaytirgichi yordamida
kuchaytiriladi hamda ikkinchi taqqoslash elementi bilan manfiy teskari aloqada
bolsquoladi Sistemada hosil bolsquoladigan avtotebranishlarni yolsquoqotish maqsadida
taqqoslash elementi 3 ga ikkita teskari aloqa kiritilgan V kameraga manfiy va B
kameraga musbat Sistema muvozanati buzilgan hollarda rolsquoy beradigan
avtotebranishlar musbat teskari aloqa yolsquoliga olsquornatilgan olsquozgarmas drossel bilan
tolsquoxtatiladi Qolsquol bilan boshqarishga olsquotish maqsadida rostlagichni uzish uchun
olsquochiruvchi rele 5 dan foydalaniladi PR25 rostlagich PV101E PV101P
PV102E PV2P PV32 tipidagi ikkilamchi asboblar bilan birgalikda ishlaydi
83 Integral rostlagichlar
Integral (astatik) rostlagichlar deb rostlanayetgan parametr topshirilgan
qiymatdan chetga chiqarish rostlovchi organning rostlanuvchi parametr chetga
chiqishiga proporsional tezlikda xarakat qilishiga aytiladi Astatik rostlagichlar
ishlatilganda rostlanuvchi parmetrning muvozanat qiymati nagruzkaga boglsquoliq
emas va statik xato nolga teng bolsquoladi Agar rostlanayotgan kattalik berilgan
139
qiymatidan chetga chiqsa astatik rostlagich rostlovchi organi rostlanuvchi kattalik
qiymati topshirilgan darajaga yetguncha xarakatga keltirib turadi
Olsquozining dinamik xususiyatlari jihatidan integral rostlagichlar turglsquoun emas
shuning uchun ham ular mustaqil qurilma sifatida ishlab chiqarilmaydi
84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar
PR321 rostlagichning vazifasi PR 25 rostlagichning vazifasiga olsquoxshash U
taqqoslash elementlari I III VI droselli summator II quvvat kuchaytirgich IV
uzuvchi relelar V VII va siglsquoim VIII dan iborat (82- rasm) Bu rostlash bloki
ikkita proporsional va integral qismlardan tuzilgan Ularning kirishiga datchikdan
rostlanayotgan kattalikning pnevmatik signali Rn va ikkilamchi asbobga
olsquornatilgan topshiriq bergichdan rostlanuvchi kattalikning berilgan qiymati kelib
02 1 kgsm2
oraliqda bolsquoladi Blokning proporsional qismi glsquoalayonlanishdan
solsquong xarakatga kelib uning olsquozi esa summator I III va drosselli summator II dan
tuzilgan PR321 rostlovchi blokining integral qismi summator VI va kuchaytirish
koeffitsiyenti K=1 bolsquolgan birinchi darajali aperoidik zvenodan tuzilgan bolsquolib
pnevmatik integrallovchi zvenodan iborat Proporsional va integral qismlarning
chiqish signallari yacheyka II da qolsquoshiladi Buning uchun integrallovchi
zvenoning chiqishi yacheyka II ning I va III summatorlari kirishiga berilishi
lozim
Sozlash parametrlarining (kuchaytirish koeffitsiyenti - Kr izodrom vaqti - Тi)
olsquozaro boglsquoliq emasligi blokning muxim afzalligidir Kuchaytirish koeffitsiyenti
(Kr) drosselli summatordagi olsquozgaruvchi drosselning olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib
olsquornatiladi drossellash diapozoni DD=3000 5 chegarada olsquozgaradi bu esa
kuchaytirish koeffitsiyentining qiymati 003 20 bolsquolishiga mos keladi Izodrom
vaqti Тi aperiodik zveno tarkibiga kirgan olsquozgaruvchi drosselning
olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib olsquornatiladi va u 3 sekunddan 100 minutgacha
bolsquolishi mumkin PR321 rostlagich ham PR25 rostlagichi ishlaydigan ikkilamchi
asboblar bilan birgalikda ishlaydi
140
Maxalliy topshiriq bergich PR322 rostlagichi PR321 dan asbob kirishining
topshiriq liniyasida qolsquol bilan topshiriq bergich borligi bilan farqlanadi
PR326 va PR329 rostlagichlari kerak bolsquolgan drossellash diapozonini olsquornatish
imkonini beruvchi qayta qolsquoshgich bilan talsquominlangan Qayta qolsquoshgichning uchta
qayd qilingan xolati bor
I DD=2 50 II DD=50 200 III DD=200 800
Тi =0025 minutdan gacha olsquozgaradi PR329 rostlagichi PR326 dan maxalliy
topshiriq bergichi borligi bilan farq qiladi
Тolsquoglsquori chiziqli statik tavsifnomali PR321 va PR332 rostlagichlarida
drossellash diapozonini 2 3000 gacha sozlash mumkin
PR323 va PR333 nisbat rostlagichlari ikkita parametr nisbatini ushlab turish
maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish
uchun xizmat qiladi Rostlagichlarda nisbat zvenosi bolsquolib unga doimiy drossel
rostlovchi drossel va topshiriq bergichlar kiradi Nisbatni sozlash chegarasi 11
dan 51 gacha yoki 11 dan 101 gachaPR324 va PR334 nisbat rostlagichlari
ikkita parametr nisbatini uchinchi parametr bolsquoyicha tolsquoglsquorilash bilan ushlab turish
maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish
uchun hizmat qiladi
85 Proporsional-differinsial rostlagichlar
Agar rostlash oblsquoektida yuklanishning olsquozgarishi tez va keskin shuningdek
kechikish katta bolsquolsa izodrom rostlagichlar talab etilgan rostlash sifatini talsquominlay
olmaydi yalsquoni bu holda ularda katta dinamik halsquovo hosil bolsquoladi Rostlash
jarayonini parametrning olsquozgarish tezligiga boglsquoliq bolsquolgan qolsquoshimcha kirish
signali vositasida yaxshilash mumkin Kechikishi sezilarli bolsquolgan oblsquoektlarda
texnalogik jarayonlarni rostlash uchun PD- rostlagichlarni ishlatish maqsadga
muvofiqdir
Agar differinsial qism rostlovchi talsquosirning boshqa qismlariga qolsquoshilsa tolsquoglsquori
(avvaldan talsquosir) ayrilgan holda esa teskari avvaldan talsquosir bolsquoladi Тolsquoglsquori
avvaldan talsquosir rostlagichi PF21 rostlash zanjiriga berilgan kattalikdan
141
parametrning chetga chiqish tezligiga mos talsquosir kiritish uchun molsquoljallangan (83-
rasm)
Siqilgan xajmdagi xavoning kirish signali (rostlagich yoki datchikdan)
taqqoslash elementi IV ning V va G kameralariga boradi hamda inersion zveno
(rostlanuvchi drossel II va siglsquoim III) orqali olsquosha elementning V kamerasiga
berilayotgan talsquominlovchi xavo bosimi bilan muvozanatlashadi Chiqish kamerasi
A kuzatuvchi sistema sxemasi asosida ulangan Agar parametrning chetga chiqish
tezligi nol yoki nola yaqin bolsquolsa taqqoslash elementi IV ning chiqishida kirish
signali Rkir kuzatiladi Agar bosim olsquozgara boshlasa masalan olsquozgarmas tezlikda
ortsa u holda B kameraning oldida drossel-qarshilik II borligi tufayli V va G
kamera membranasidagi bosimlar yiglsquoindisi B va A kameraning membranalaridagi
kuchlanishdan katta bolsquoladi Natijada taqqoslash elementi IV dagi S1 soplo
berkilib A kamerada bosim keskin oshadi Chiqishda kirishdagi bosimdan
ilgarilovchi signal paydo bolsquoladi Ilgarilash kattaligi kirishda bosimning olsquozgarish
tezligi va avvaldan talsquosir drosselining qanchalik ochiqligiga boglsquolik Тaqqoslash
elementi IVdan chiqqan signal element V va quvvat kuchaytirgichi VI dan tashkil
topgan kuchaytirgichning kirishiga boradi U taqqoslash elementi
kuchaytirgichning xatosini yolsquoqotishga xizmat qiladi Uchirish relesi I avvaldan
talsquosir drosselini berkitishga molsquoljallangan Buyruq bosimi Rk=0 bolsquolganda S2
soplo yopiq bolsquolib B kameraga xavo avvaldan talsquosir drosseli orqali olsquotadi
Rostlagichni olsquochirish uchun ikkilamchi asbobdan buyruq bosimi Rk berilib bunda
S2 soplo ochiladi va kirish signali (Rkir) bevosita B kameraga keladi Bu holda
taqqoslash elementi IV ga keluvchi uchala signal olsquozaro teng chiqishdagi bosim
esa kirishdagiga teng bolsquoladi Avvaldan talsquosirni 005 10 minutgacha oraliqda
sozlash mumkin
86 Gidravlik rostlagichlar
Gidravlik rostlagichlarda suvdan olinadigan energiya xisobiga suvni
tarqatish jarayonini avtomatik rostlash va oqimni melsquoyorlashni amalga oshirish
mumkin
142
Suglsquoorish tizimlarida suv tarqatishni avtomatlashtirishda qolsquollanuvchi
zatvor avtomatlarning bir necha turi mavjud sarfni zatvor avtomatik Neyrnikraquo
tipidagi zatvor avtomatlar qilinarli tolsquoglsquori xarakatlanuvchi avtomatik zatvorlar va
boshqalar
laquoNeyrpikraquo tipidagi avtomatik zatvorlarga bir xil xolatga olsquornatilgan
gidravlik zatvor-rostlagichlar bolsquolib bu holda zatvorni xolati rostlanuvchi sathga
mos keluvchi nuqta atrofida bolsquoladi
Bu zatvorlar yordamida 3 xil usulda sathni rostlash mumkin Yuqorida blsquoef
bolsquoyicha rostlashni amalga oshiruvchi avtomat-zatvor pastki belsquof bolsquoyicha
rostlashni amalga oshiruvchi hamda aralash rostlashni amalga oshiruvchi zatvor
avtomatlarni sxemasi 84 - rasmda berilgan
Yuqorida blsquoef bolsquoyicha rostlashda bitta datchik olsquornatilgan bolsquolib
olsquornatilgan sathda zatvor bir tarafdan qarama-qarshi lekin bir biriga tang
momentlar talsquomirida yalsquoni zatvorni oglsquoirligidan hosil bolsquoluvchi moment va
qarshi yuk momenti xisobiga ikkinchi tarafdan sath datchikiga kolsquorsatiluvchi
gidrostatik bosim talsquosirida olsquoz holatida yalsquoni balans holatida bolsquoladi
Agar zatvor oldidagi sath kolsquotarilsa yoki pasaysa tenglik yolsquoqoladi va
zatvor berilgan satx olsquoz holiga qaytishi uchun zarur bolsquolgan kattalikka ochiladi
Rostlash jarayonida turli tebranishlarni yolsquoqotish maqsadida zatvorlar tarkibiga
moyli amortizatorlar kiritiladi
Pastki blsquoef bolsquoyicha sathni stabellash zatvori xam shu tartibda
xarakatlanadi lekin sath datchigi pastki blsquoef tarafidan olsquornatiladi
Aralash rostlovchi avtomat zatvor normal ish jarayonida pastki sath
bolsquoyicha rostlashni amalga oshiradi agar suv sathi yuqori blsquoef bolsquoyicha kolsquotarilib
ketsa yoki suv yetishmasligi natijasida kelsa suv kolsquorib qolishi kuzatilsa avtomatik
ravishda yuqori blsquoef bolsquoyicha rostlash amalga oshiriladi Bunday zatvorlar mahsus
kameraga joylashtirilgan ikkita sath datchigiga (membranali pukak) ega ularning
biri yuqori ikkinchisi pastki blsquoef bilan boglsquolangan Yuqori blsquoef datchigi
belgilangan sath yuqoriga kolsquotarilganda zatvorni ochadi shuningdek sath minimal
143
qiymatga erishganda uni yopadi Bir vaqtni olsquozida pastki blsquoef kamerasidagi datchik
uning belgilangan sathini ushlab turadi
84-rasm Suv sarfini avtomatik tolsquosqichi
sxemasi a) bitta tusqichli b) qushaloq
tusqichli 1- suv chiqaruvchi qisim 2-
suv tagidagi devorlar 3- qolsquoshaloq
egilgan kaziroklar 4- kolsquotaruvchi
mexanizim 5- suriluvchi tolsquosqich
85-rasm Suvni sathini
melsquoyorlovchi laquoNeyrpikraquo tipidagi
gidravlik tolsquosqichlarning sxemasi a)
yuqori bef bolsquoyicha b) pastki bef
bolsquoyicha v) aralash rostlovchi 1-
qalqovich 2- tolsquosqich 3- aylanish
olsquoqi 4- qarshi yuk
GТIlarni avtomatlashtirishda suvni sathini tekis zatvorlar yordamida pastki
blsquoef bolsquoyicha stabilovchi regulyatorning tarkibiy sxemasini kolsquorib chiqamiz (86-
rasm) Suvni berilgan sathi 1-topshiriq bergach (zadatchik) yordamida belgiladi va
2-elementda amalda mavjud sath bilan solishtiriladi
Agar belgilangan sathdan chetga chiqish mavjud bolsquolsa 2-solishtirish
elementi 3-kuchaytirish bloki (nol-organ) yordamida 5-ishga tushirgich orqali 6-
elektr yuritilgani xarakatga keltiradi Buni natijasida sath olsquozgarishi qiymati
ishorasiga kolsquora 7-zatvor tengsizlik yolsquoqotilguncha va belgilangan sath
olsquornatilguncha ochiladi yoki yopiladi
Sxemadan kolsquorinadiki yopiq zanjirli rostlash tizimi tarkibiga kanalning
olsquolchash va rostlash elementlari 8-sath datchigi va 7-zatvor orasidagi masofaga
ega bolsquolgan qismi kiradi Bu masofa bir necha un yoki yuzlab metr masofani olsquoz
ichiga olishi mumkin Shuning uchun bu holda 8-datchik oraligi bilan olsquolchangan
masofa bilan 7-zatvor oraliglsquoidagi boshlanglsquoich masofa oraliglsquoida kechikish vaqti
paydo bolsquoladi va rostlash sxemasiga proporsional-impulsli rostlovchi organ ndash 4
b
b
a
v
144
kiritilishi maqsadga muvofiqdir Bu rostlagich rostlash vaqtida kechikish vaqtini
yolsquoqotishga xizmat qiladi Bunday oraliqda rostlash jarayoni tolsquoxtatiladi va
zatvorning elektr yuritmasi olsquochiriladi Bunday rostlagich proporsional - integral
rostlagich deb yuritiladi chunki bu xolda berilgan impulslar vaqti kelishmaslik
vaqtiga proporsional ravishda olsquozgaradi
86 ndash rasm Suvni satxi pastki bef bolsquoyicha stabillovchi regulyatorning tartibiy
sxemasi
Shunday qilib bunday suv tarqatishni avtomatik boshqaruv tizimlarida
boshqaruv oblsquoekti sof kechikish vaqtiga ega bolsquolgani uchun impulsli ARSlarini
qolsquollash maqsadga muvofiqdir
87-rasm Kanaldagi suglsquoorish tizimi rostlanuvchi parametrining olsquozgarish
tavsifnomasi
Suglsquoorish kanali boshqaruv oblsquoekti sifatida sof kechikishdan tashqari
inersion kechikishga ega Shuning uchun u kechikish vaqtiga ega bolsquolgan davriy
v
a
b
145
inersion bolsquoglsquoin kolsquorinishida berilishi mumkin (Т - vaqt doimisi) Bu holda vaqti
tavsifnomalari kanalni sathini rostlash tizimi uchun 87 - rasmda keltirilgan
kolsquorinishda berilishi mumkin Agar n-kirish kattaligi noldan birgacha sakrashsimon
ravishda olsquozgarsa 2-chiqish signali ham toza kechikish vaqti bilan sakrashsimon
tarzda olsquozgaradi ( t - vaqti bilan) (87-rasm a b) Umumiy rostlash vaqti t u kirish
signalining olsquornatilgan vaqtigacha bolsquolgan kattalikni olsquoz ichiga oladi (v) t+(3hellip5)
Т bu yerda ikkinchi qolsquoshiluvchi inersion kechikish vaqti xisoblanadi
146
9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik vositalarining puxtaligi
91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga tarsquosir qiladigan
kattaliklar
Parametrlarnig kolsquozda tutilmagan nominaldan oglsquoishi va ayniqsa roslash
tarkibidagi xech bolsquolmaganda bir elementning ishdan chiqishi ARS ning nominal
ishini izidan chiqaradi kolsquopincha butun sistemani ishdan chiqaradi Elementar
parametrlarning olsquozgarish sabablari har hil Хar bir elemen malsquolum material va
malsquolum (nominal) ish sharoiti uchun hisoblanadi shuning uchun elementar
parametrlarning olinadigan qiymatlari ayrim shartlarni hisobga olmaganda aniq va
bir hil bolsquoladi Ammo elementarni tayyorlash jarayonida elementlarning xaqiqiy
parametrlari hisoblangan qiymatlardan farq qiladi bu esa parametrdagi nomoslik
sababi bolsquoladi Ayniqsa elementarlarni ishlatish vaqtida katta oglsquoishlar paydo
bolsquolish mumkin bu oglsquoishlarning qiymati shunchalik katta bolsquolishi mumkinki
normal ish nuqtai nazaridan yolsquol qolsquoyilgan chegaradan chiqadi
Masalan ARS ga kiradigan kuchaytirgichning kuchaytirishi koeffitsiyentining
kamayishi statik xatoning kattalashishiga sabab bolsquoladi va aksincha kuchaytirish
koeffitsenti ortiqcha kattalashganda turglsquounlikning yolsquoqolishiga va xatto rostlash
sifatining yomonlashuviga olib keladi
Elementlar parametrlarning sochilish sabablari texnologik va ekspluatatsion
sabablariga bolsquolinadi
Тexnologik sabablarga turli ruxsatlar tufayli kelib chiqqan chetga chiqishlar
kiradi 1) element tayyorlagan materialning xossalari tufayli bolsquolgan ruxsat
masalan olsquotkazgichning solishtirma qarshiligi yoki ferromagnit materialning
magnit kirituvchanligi malsquolum qiymatga ega bolsquola olmaydi Ular odatda
nominaldan ortiq yoki kam tomonga ruxsat bilan beriladi 2) elementar
detallarning olsquolchamlariga beriladigan ruxsat masalan mexanikaviy zvenolar
srasidagi bolsquoshliklarga beriladigan ruxsat va xokazo
Kolsquorsatilgan sabalarning talsquosirini kamaytirish uchun elementlarning
konstruksiyasida rostlash moslamalari (olsquozgaruvchan qarshiliklar siglsquoim va
147
xokazolar) bolsquolishi mumkin bular elementning parametrlarini malsquolum chegarada
olsquozgartirish va zarur qiymatni olsquornatishga imkon beradi Shunisi muximki
sistemani bunday rostlash parametrlarga bolsquolgan ruxsatlarni faqat malsquolum tashqi
sharoitlardagina qisqartira oladi
Ekspluatatsion sabablarga tashqi muxitning talsquosiri energiya manbai xolatinig
talsquosiri xizmat kolsquorsatish sifati eskirish va yoyilish kiradi
Тashqi muxit ayniqsa qishloq xolsquojalik ishlab chiqarishida elementlarni va
butun sistemani ishlatish vaqtida muxit xarorati xavoning zichligi namligi gaz
tarkibi olsquozgaradi Bularning xammasi avvalo alohida detallar va butun element
parametrlaning (olsquotkazgichlar solishtirma qarshiligining ish suyuqligi
qovushoqligining va xokazolarning) olsquozgarishiga sabab bolsquoladi
Sistemani talsquominlovchi energiya manbaining holati xam element
parametrlariga jiddiy talsquosir etadi Masalan manba kuchlanishining kolsquotarilishi
relening yoki magnit ishga tushurgichning ishga tushish vaqtini qisqartiradi
suyuqlik bosimining oshuvi esa gidravlik kuchaytirgich porshening siljish tezligini
oshiradi
Avtomatik sistemalarning elementlarini tolsquoglsquori ishlatish uchun yuqori
malakali xizmat kolsquorsatuvchi xodimlar talab etiladi
Elementlarning parametrlari ularning eskirishi va yeyilishi natijasida ham
nominaldan chetga chiqadi Detallar nisbatan sekin eskiradi va yeyiladi Elementlar
ishlatishning boshlanglsquoich davrida eskiradi shuning uchun turli vazifalarni
bajaruvchi muxim dettallar (masalan elektron lampalar) zavvodan chiqarilishidan
oldin sunlsquoiy eskirtiriladi
Хar bir elementga kafolatli ishlash muddati belgilanadi bu muddat tugagach
eskirish tezlashadi va u xaqiqiy holati qandayligidan qatlsquoy nazar almashtirilishi
lozim
148
92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini
oshirish yorsquollari
Element yoki detalning puxtaliligi deyilganda element detalning malsquolum
davr ichida (masalan profilaktik remontlararo davrda) buzilmay (radsiz) ishlash
extimolligi tushiniladi Elemetlarning va butun ARS ning puxtaligi umuman
quyidagi miqdorlar ishlamay qolsquoyish xavfi olsquortacha ish vaqti ikki rad orasidagi
olsquortacha ish vaqti radsiz ishlash extimoli bilan xarakterlanadi Rad deganda
element yoki detal parametrlarning yolsquol qolsquoyilgan chegaradan kutilmaganda chetga
chiqishi yoki ularning tolsquola ishdan chiqishi tushuniladi
Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt
intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay
ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi
Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan
rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish
nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni
nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmasdan qolib sistema normal
ishlaydi t 3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va
eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi
Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi Yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt
intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay
ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi
Yi = (ni )(N0 ndash ni)xt1 (91)
Bunda n1 ndash vaqt intervalida rad etgan detallar soni
N0 ndash detallarning dastlabki soni
N0 ndash ni ndash kolsquorib chiqilayotgan vaqt intervali boshlanganda tuzukligicha qolgan
detallar soni
Elementlar rad etish xavfliligi Yi ning vaqt t ga boglsquoliqligi 191-rasmda
ifodalangan
149
Y
t1 t2 t3
t
91-rasm Elementlar rad etish xavfliligining boglsquolanish grafigi
Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan
rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish
nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni
nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmas qolib sistema normal ishlaydi
t3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi
tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi
Хar qaysining uzilma ishlash vaqti t1 t2hellip tr bulgan R detallarning
olsquortacha buzilmay ishlash vaqti quyidigicha aniqlanadi
turt = (t1+t2+t3+tn)P (92)
Rad etishlarning xaqliyligi bilan ikkinchi davr uchun olsquortachaa buzilmay ishlash
vaqti orasida quyidigi boglsquolanishni yozish mumkin ( = const deb hisoblanadi)
Qolsquoshni ikki rad etish orasidagi olsquortacha vaqt quyidagicha aniqlanadi
turt = (t1+t2+t3+tn)n (93)
bunda t1 - birinchi rad etishgacha ishlash vaqti
t2 - birinchi va ikkinchi rad etishlar orasida ishlash vaqti
tn - n-1va n - rad etishlar orasida ishlash vaqti
n - rad etishlarning umumiy soni
150
Buzilmay ishlash extimolligi deganda sistema (detal element) belgilangan
davr ichida malsquolum rejim sharoitida ishlatilganda rad etishning sodir bolsquolmaslik
extimolligi tushuniladi
Ayrim detallarning puxtaligini ularning yuklamasi (elektrik mexanikaviy
termik yuklamasini) kamaytirish hisobiga xam takomillashgan materiallar
texnologiyadan foydalanish va tayyor buyumlarni sinchiklab nazorat qilish
hisobiga xam oshirish mumkin Bu tadbirlar yoki gabaritlarni kattalashtirish bilan
yoxud narxni ancha oshirish bilan boglsquoliq Puxtalilikni oshirishning ikkinchi yolsquoli
rezervlashdir Umumiy va ayrim rezervlash bolsquoladi
Umumiy rezervlashda har qaysi rostlagich yoki uning biror qismi xuddi
shunday rostlagich yoki uning qismi bilan rezervlanadi Rezerv rostlagichlar soni
rostlagichning vazifsiga qarab istalgancha bolsquolishi mumkin Rezerv rostlagichni
ishga tushirish uchun avtomatik qurilma bolsquolishi shart Asosiy rostlagich ishdan
chiqqanda bu qurilma avtomatik tarzda ishga tushishi lozim
Ayrim rezervlashda rostlagich elementlarining har biri yoki uning qismlari
xuddi shunday elementlar bilan mustaqil rezervlanadi
Sistemaning puxtaliligini oshirishda avtomatikaning elektr sxemalarni
takomillashtirish va soddalashtirish xam muxim axamiyat kasb etadi Bu usul keng
qolsquollaniladi chunki qurilmalarning puxtaliligini oshiradi vaznini gabaritlarini va
narxini kamaytiradi Muxim ARS larda rad etishlarning oqibatini cheklovchi
sxemalar qolsquollaniladi shuning uchun xar qanday element ishdan chiqqanda ham
avariya sodir bolsquolmaydi
151
AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI fanidan
ТESТ savollari
1 Тexnika tarixida barinchi malsquolum bolsquolgan avtomatik qurilma kim tomonidan va
qachon yaratilgan
a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y
d) Popov 1904y e) Sharl 1878y
2 Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplari kim tomonidan va qachon yaratilgan
a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y
d) Popov1904y e) Sharl1878y
3 Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish jarayoni nechta davrga bolsquolinadi
a) 1 b) 2 c) 3 d) 4 e) 5
4 Avtomatikaning funksional sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni
boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar
orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini
5 Avtomatikaning strukturaviy sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni
boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar
orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini
6 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
ТE
7 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
БК ИМ БО
БУ
W1 W2 W3
W4
152
8 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
F
HТOP H
u q
H
9 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
10 Avtomatik nazorat qilinadigan teploenergetik kolsquorsatgichlarga qanday
kattaliklar kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik
11 Avtomatik nazorat qilinadigan elektroenergetik kolsquorsatgichlarga qanday
kattaliklar kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik
12 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
WКЭ(S)=
Кk
Wбэ(S)=
Кb
Wим(S)=
КbS
Wбо(S)=
КоTоS+1
153
Kirish A
24 V V
yuklamaga
S
Olsquozgartgich
signali
chiqish 0hellip12 V
3 50 Gs
380 V
Rk
13 Avtomatikaning texnologik sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini
b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini
c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini
d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni
e) qurilmaning ketma-ketligini
14 Avtomatikaning prinsipial sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini
b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini
c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini
d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni
e) qurilmaning ketma-ketligini
15 Avtomatikaning montaj sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini
b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini
c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglanishini
d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni
e) qurilmaning ketma-ketligini
16 Avtomatik nazorat qilinadigan mexanik kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar
kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
10
9
8
7
6
5
4
3
2
20
19
18
17
16
15
14
13
12
154
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik
17 Avtomatik nazorat qilinadigan kimyoviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar
kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik
18 Avtomatik nazorat qilinadigan fizikaviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar
kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik
19 Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar nechta guruxga
bolsquolinadi
a) 2 b) 4 c) 6 d) 8 e) 10
20 Aniqliq darajasi bolsquoyicha datchiklar qanday sinflarga muvofik bolsquoladi
a) 01-02-05-07-09-11
b) 024-04-06-1-15-25-4
c) 05-12-2-3-5-7
d) 05-07-08-09-11-13
e) 03-07-11-16-18-2-3
21 Datchik deb qanday vositaga aytiladi
a) nazorat qilinayotgan kattalikni elektr signaliga aylantirib beruvchi
b) boshqarilayotgan kattalikni talab qilingan kattalikka olsquozgartiradigan
c) kirish signalini fizik tabiatini olsquozgartirmay kuchaytirib beriladigan
d) chiqish kattaligini bir xilda ushlab turadigan vosita
e) fizik xolatini olsquozgartiradigan vosita
22 Тenzodatchik qaysi pritsip asosida ishlaydi
a) deformatsiyaga boglsquoliq ravishda ichki karshiligi olsquozgarishi asosida
b) xajmning olsquozgarishi asosida
c) induktivlikning olsquozgarishi asosida
d) siglsquoimning olsquozgarishi asosida
e) isiqqlik tasirida ichki qarshiligini olsquozgarishi asosida
23 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) kolsquomir c) magnitoelastik d) siglsquoim
e) tenzometrik
155
24 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik
25 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik
26 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) elektromagnitli b) potensiometrik c) kontaktli d) sigim
e) tenzometrik
a b
g d e
v
156
27 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv monometrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim
e) tenzometrik
28 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim
e) tenzometrik
29 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) Хoll elementi c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
v g
d e
a b
157
30 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
31 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) xarorat e) tenzometrik
32 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) dilotometrik va bimetallik c) magnitoelastik d) sigim
e) tenzometrik
a b
a g b v
d
v b a
158
33 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) satx e) tenzometrik
34 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) manometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik
35 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) bosim
e) tenzometrik
36 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sarf e) tenzometrik
a b v
a b
v
g d e
159
37 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) burchak tezligi
e) tenzometrik
38 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) elektrik-tezlik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
39 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) namlik b) xarorat c) bosim d) sigim e) tenzometrik
d j
e
v
a b
160
Rk Rk
Ut
R1 R2
40 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) fotoelektrik c) magnitoelastik d) siglsquoim
e) tenzometrik
Ф
1
2
3
4
41 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) fotoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) fotorezistorli
42 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
У
161
43 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion e) pezoelektrik
44 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) termoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion
e) pezoelektrik
45 Potensiometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx sarf b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
46 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
47 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
48 Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
a b v
g
162
49 Induktiv datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tebranish b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
50 Тenzometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
51 Тermorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
52 Siglsquoim datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish kuch tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
53 Fotorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
54 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish moment tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
55 Elektron datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
56 Induksion datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) tezlanish bosim tebranish
57 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat namlik zichlik c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
58 Хoll datchiklari qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
59Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
60Monometrik xarorat datchiklari qanday prinsipda ishlaydi
a) material qarshiligi uning deformatsiyasiga boglsquoliq
b) gaz yoki suyuklik temperaturasiga boglsquoliq
c) magnit sistemasida induktivlik olsquozgarishi xolatiga boglsquoliq
d) materialning elektr qarshiligi uning temperaturasiga boglsquoliq
e) elektr olsquotkazuvchanlikga boglsquoliq
61 Bosim kattaligini olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) mexanik gidravlik siglsquoim
d) kolsquomir termorezistorli induksion
e) fotoelektrik termoelektrik fotorezistorli
163
62 Namlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kolsquomir termorezistorli induksion
d) mexanik gidravlik siglsquoim
e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik
63 Тezlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kolsquomir termorezistorli induksion
d) mexanik gidravlik siglsquoim
e) termorezistorli siglsquoim fotoelektrik
64 Тezlanishni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kolsquomir termorezistorli induksion
d) mexanik tenzometrik pelsquozoelektrik
e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik
65 Хaroratni ulchash uchun qanday turdagi datchiklar kullaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kumir termorezistorli induksion
d) mexanik gidravlik sigim
e) termorezistorli sigim termoelektrik
66 Quyidagi rasmda qanday turdagi rele kolsquorsatilgan
a) magnitoelektrik b) induksion c)ferrodinamik d) elektromagnitli e)elektron-ion
67 Quyidagi rasmda qanday sxemalar keltirilgan
a) Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar b) datchik kontaktlari ishini
yengillashtiruvchi sxemalar c) kuchaytirgich kontaktlari ishini yengillashtiruvchi
sxemalar d) mantiqiy element kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar
e) ijro mexanizlari kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar
164
68 Elektromagnitli relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
69 Magnitoelektrik relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
70 Induksion relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
71 Ferrodinamik relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
72 Elektron-ion relelari qanday prinsipda ishlaydi
a) sakrashsimon olsquozgarishlar tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
73 Rezonans relelari qanday prinsipda ishlaydi
a) elektrik tebranish tizimlarida xosil bolsquoladigan rezonans tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
165
74 Relelarning ishga tushish kolsquorsatgichi qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chiqish kuchlanishiga nisbati
75 Relelarning quyib yuborish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati
76 Relelarning kaytish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kuyib yuborish kursatgichini ishga tushish kursatgichiga nisbati
77 Relelarning ishchi parametri qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati
78 Relelarning kuchaytirish koeffitsiyenti qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati
79 Vaqt relesining ishga tushish vaqtini aniklang
a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s
80 Тez xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang
a) Т=50-150 ms c) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s
81 Urta xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang
a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s
82 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
HL
у
х
у
166
83 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
84 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
85 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
86 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
87 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
88 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
HL
у
х
у
у HL
у
х2 х1
х1
х2
HL у
у
yacute
у
х2 х1
HL
у HL
у
х2 х1
167
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―UShLAB
ТURISh
89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―MAN QILMOQ
90 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) ―IMPLIKATSIYa c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) ―ХOТIRA
e) ―MAN QILMOQ
91 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan
a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy
e) xotria va eslab kolish
y
у
х2 x1
HL
х2 х1
y1
HL
у2
у
168
92 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan
a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy
e) xotira va eslab qolish
93 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan
a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) rakam-analogli d) mayetikiy
e) xotria va eslab qolish
94 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan
a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali
kuchaytirgich e) rostlagich
a
a
b
a
v
b
b
169
96 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan
a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali
kuchaytirgich e) rostlagich
97 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral
e) gidravlik
98 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral
e) gidravlik
170
99 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi
d) integral e) gidravlik
100 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi
d) integral e) gidravlik
171
Test savollariga javoblar
Savol Javob Savol Javob Savol Javob Savol Javob
1 a 26 a 51 b 76 e
2 b 27 a 52 a 77 c
3 c 28 c 53 c 78 d
4 b 29 b 54 a 79 e
5 a 30 d 55 a 80 a
6 a 31 d 56 - 81 b
7 b 32 b 57 b 82 c
8 b 33 d 58 - 83 c
9 c 34 b 59 a 84 b
10 a 35 d 60 b 85 d
11 b 36 d 61 c 86 e
12 d 37 d 62 e 87 e
13 d 38 a 63 d 88 b
14 c 39 a 64 d 89 e
15 d 40 b 65 - 90 -
16 c 41 e 66 d 91 a
17 d 42 a 67 a 92 e
18 e 43 e 68 d 93 c
19 c 44 a 69 b 94 c
20 b 45 a 70 c 95 -
21 a 46 b 71 b 96 d
22 a 47 b 72 e 97 a
23 b 48 a 73 a 98 b
24 e 49 c 74 b 99 c
25 b 50 c 75 c 100 e
Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati
1 I Karimov Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi Olsquozbekiston sharoitida uni
betaraf etishning yolsquollari ndash Toshken Olsquoqituvchi 2009
2 Miraxmedov DA Avtomatik boshqarish nazariyasi Oliy texnika olsquoquv yurti
talabalari uchun darslik - Тoshkent Olsquoqituvchi 1993 - 285 b
3 Borodin IF Osnovi avtomatiki ndash M Kolos 1987 320 s
172
4 Borodin IF Nedilko NM Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov - M
Agropromizdat 1986 -386 s
5 Martinenko II i dr Avtomatika i avtomatizatsiya proizvodstvennix protsessov
- M Agropromizdat 1985 - 335 s
6 Borodin IF Andrev SA Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov i
sistemi avtomaticheskogo upravleniya ndash Moskva Kolos 2006 g 352 s
7 Borodin IF Тexnicheskiye sredstva avtomatiki ndash M Agropromizdat 1982
303 s
8 Kolesov LV va boshqalar Qishloq xolsquojalik agregatlari hamda ustanovkalarining
elektrik jixozlari va avtomatlashtirish - Тoshkent Olsquoqituvchi 1989
9 Boxan NI i dr Sredstva avtomatiki i telemexaniki ndash M Agropromizdat
1992
10Boxan NI Nagorskiy Avtomatizatsiya mexanizirovannix protsessov v
rasteniyevodstve -M Kolos 1982 176 s
11 Teoriya avtomaticheskogo upravleniya Pod redaksii VV Yakovleva ndash
Moskva Visshaya shkola 2005 g 567 s
12 D Frayden Sovremennie datchiki Spravochnik ndash Moskva Texnosfera 2006
g 590 s
13 Yastrebenskiy MA Nadejnost texnicheskix sredstv v ASU
texnologicheskimi protsessami ndash M Energoizdat 1982 232 s
173
M U N D A R I J A
Kirish 6
1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional
elementlari haqida umumiy tushunchalar
10
11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar haqida tushuncha 10
12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy kolsquorsatkichlari 12
13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari 16
14 Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini
avtomatlashtirish xususiyatlari
19
2-bob Avtomatika datchiklari 21
21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 21
22 Datchiklarning asosiy kolsquorsatkichlari 24
23 Rezistiv datchiklar 25
231 Potensiometrik datchiklar 25
232 Kolsquomir (kontaktli) datchiklari 27
233 Тenzometrik datchiklar 28
24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari 30
241 Induktiv va transformator datchiklari 30
242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi 33
223 Siglsquoim datchiklari va ularning qolsquollanish soxalari 35
25 Хarorat datchiklari 36
251 Suyuklik datchiklari 37
252 Dilatometrik va bimetallik va datchiklar 38
253 Manometrik datchiklar 40
254 Тermoqarshiliklar 41
26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari 43
261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari 43
262 Bosim datchiklari 47
263 Sarf datchiklar 49
264 Burchak tezligi datchiklari 50
27 Namlik datchiklari 53
271 Namlik kolsquorsatgichlari xaqida tushuncha 53
272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi va ish prinsiplari 53
28 Generator datchiklari 56
281 Induksion datchiklar 56
282 Fotoelektrik datchiklar 57
2821 Fotorezistorlar 58
2822 Fotodiodlar 59
2823 Optoelektron asboblar 60
283 Plsquoezoelektrik datchiklar 62
284 Тermoelektrik (termoparalar) datchiklar 64
3-bob Avtomatika relelari 67
174
31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 67
32 Relelarning asosiy kolsquorsatkichlari 68
33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari 69
34 Elektromagnitli relelar 70
4-bob Mantiqiy elementlar 72
41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari 72
42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar 73
43 Asosiy mantiqiy elementlar 81
431 Т-107 mantiqiy elementi 82
432 Т-101 mantiqiy elementi 82
433 Т-303 mantiqiy elementi 83
5-bob Avtomatikaning funksional elementlari 86
51 Axborotni aks etish vositalari 86
52 Тopshirish va taqqoslash elementlari 87
53 Raqam-analogli va analog-raqamli olsquozgartkichlar 91
531 Raqam-analogli olsquozgartirgichlar 91
532 Analog- raqamli olsquozgartirgichlar 93
54 Avtomatik eslab qolish uskunalari 95
55 Avtomatik xisoblash uskunalari 97
6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari 100
61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy malsquolumotlar va
ularga qolsquoyiladigan asosiy talablar
100
62 Gidravlik kuchaytirgichlar 117
63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari 119
7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari 120
71 Ijro mexanizmlari xaqida tushuncha va ularning turkumlanishi 120
72 Elektrik ijro mexanizmlari 122
73 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari 122
74 Elektromagnitli ijro mexanizmlari 126
75 Elektromagnitli muftalar 127
8-bob Avtomatika rostlagichlari 130
81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari 130
82 Proporsional rostlagichlar 131
83 Integral rostlagichlar 133
84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar 133
85 Proporsional-differensial rostlagichlar 135
86 Gidravlik rostlagichlar 136
9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik
vositalarining puxtaligi
140
91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga talsquosir qiladigan kattaliklar 141
92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish
yolsquollari
142
Avtomatikaning texnik vositalari fanidan ТESТ
savollari
145
Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati 165
175
C O N T E N T S
Introduction 6
Chapter I About general means of automation and about
their functional means
10
11 About means of automatic control value 10
12 Elements of automation and their general parameters 12
13 Automatic control schemes 16
14 General properties of automation and processing agricultural and
irrigation
19
Chapter II Automatic datchics 21
21 Main idea about datchices and their classification 21
22 Main parameters of datchics 24
23 Rezitional datchics 25
231 Potentiometer datchics 25
232 Coal datchics 27
233 Tenzometr datchics 28
24 Electromagnetic and capacity datchics 30
241 Induction and transformation datchics 30
242 Magneto elastic datchics and elements of Hull 33
243 Capacity datchics and their usage 35
25 Datchies of temperature 36
251 Datchics of liquid 37
252 Dilatometer and bimetal datchics 38
253 Manometer datchics 40
254 Termoresista 41
26 Speeds of level pressure and angle datchics 43
261 Level datchics and their principles 43
262 Pressure datchics 47
263 Expenditure datchics 49
264 Angle speed datchies 50
27 Damp datchics 53
271 Damp indexes 53
272 Classification of damp datchics and their principles 53
28 Generator datchics 56
281 Induction datchics 56
282 Photoelectric datchics 57
2821 Photo resistors 58
2822 Photodiodes 59
2823 Opto electric datchics 60
283 Pero electrical datchics 62
284 Termo electric datchics 64
Chapter III Reels of automatiration 67
176
31 Main idea about rile and their classification 67
32 General indexes of reels 68
33 Contacts of rile and their expluatation 69
34 Electromagnetic rile 70
Chapter IV logical elements 72
41 Main idea about logics 72
42 Functions of logical elements 73
43 Main logical elements 81
431 T-101 logical element 82
432 T- 107 logical element 82
433 T- 103 logical element 83
Chapter V Functional elements of automatisation 86
51 Means of visualization 86
52 Elements of compare 87
53 Numeral-analogue and analogue-numeral elements 91
531 Elements of numeral analogue 91
532 Analogue numeral elements 93
54 Automatic remember functions 95
55 Automatic 97
Chapter VI Automatic motors 100
61 Main ideas about automatic motors and their general principles 100
62 Gidravlic motors 117
63 liquid channel gidravlic motors 119
Chapter VII Role mechanisms of automatic 120
71 Main idea of role mechanisms and their varicosity 120
72 Electric role mechanisms 122
73 Modern electro role mechanisms 122
74 Electromagnetic role mechanisms 126
75 Electromagnetic drivers 127
Chapter VIII Automatic regulators 130
81 Main idea about automatic regulators 130
82 Proportional regulators 131
83 Integral regulators 133
84 Proportional integral regulators 133
85 Proportional diferensional regulators 135
86 Gidravlic regulators 136
Chapter IXAutomatic regulation systems and technical
principles
140
91 Main idea about quantity and their value 141
92 Value of elements and finding new quantities 142
Test variants about technical means of autoimmunization 145
Literature 165
177
O G L A V L YE N I YE
Vvedeniye 6
1- chast Obщiye ponyatiya o texnicheskix sredstvax
avtomatiki i funksionalnix elementax
10
11 Ponyatiya o velichinax avtomaticheskogo kontrolya 10
12 Elementi avtomatiki i ix osnovnie parametric 12
13 Sxemi avtomaticheskogo kontrolya 16
14 Osobennosti avtomatizatsii selskogo i vodnogo xozyaystva
19
2- chast Datchiki avtomatiki 21
21 Ponyatiya o datchikax i ix klassifikatsiya 21
22 Osnovnie parametri datchikovhellip 24
23 Rezistivnie datchiki 25
231 Potensiometricheskiye datchiki 25
232 Ugolnie (kontaktnie) datchiki 27
233 Тenzometricheskiye datchikihellip 28
24 Elektromagnitnie i yemkostnie datchiki 30
241 Induktivnie i transformatornie datchiki 30
242 Magnitoelasticheskiye datchiki I element Хolla 33
243 Yemkostnie datchiki i ix primeneniye v razlichnix traslyax 35
25 Datchiki temperature 36
251 Jidkostnie datchiki 37
252 Dilatometricheskiye i bimetallicheskiye datchiki 38
253 Manometricheskiye datchiki 40
254 Тermosoprotivleniya 41
26 Datchiki urovnya davleniya i uglovoy skorosti 43
261 Prinsip raboti datchikov urovnya 43
262 Datchiki avleniya 47
263 Datchiki rasxoda 49
264 Datchiki uglovoy skorosti 50
27 Datchiki vlajnosti 53
271 Ponyatiya o parametrax vlajnosti 53
272 Prinsip raboti datchikov vlajnosti i ix klassifikatsiya 53
28 Generatornie datchiki 56
281 Induksionnie datchiki 56
282 Fotoelektricheskiye datchiki 57
282 1Fotorezistori 58
2822 Fotodiodi 59
2823 Optoelektronnie pribori 60
283 Plsquoezoelektricheskiye datchiki 62
284 Тermoelektricheskiye (termopara) datchiki 64
3 ndashchast Rele avtomatiki 67
31 Ponyatiya o rele i ix klassifikatsiya 67
32 Osnovnie parametri rele 68
178
33 Ekspluatatsionnie velichini kontaktov rele 69
34 Elektromagnitnie rele 70
4- chast Logicheskiye elementi 72
41 Osnovnie ponyatiya o algebrelogiki 72
42 Funksii vipolnyayemie logicheskimi elementami 73
43 Osnovnie logicheskiye elementi 81
431 Logicheskiye elementi Т-101 82
432 Logicheskiye elementi Т-107 82
433 Logicheskiye elementi Т-303 83
5 ndash chast Funksionalnie elementi avtomatiki 86
51 Sredstva vidachi informatsii 86
52 Zadayuiye sravnivayushiye elementi 87
53 Sifrovie ndash analogovie i analogo-sifrovie preobrazovateli 91
531 Sifrovie - analogovie preobrazovateli 91
532 Analogo - sifrovie preobrazovateli 93
54 Ustroystva xraneniya informatsii 95
55 Avtomaticheskiye schetnie ustroystva 97
6 ndash chast Usiliteli avtomatiki 100
61 Svedeniya o avtomaticheskix usilitelyax i trebovaniya
predlsquoyavlyayemie k nim
100
62 Gidravlicheskiye usiliteli Zolotnikovie 117
63 Gidravlicheskiye usiliteli So struynoy trubkoy 119
7 ndash chast Ispolnitelnie elementi avtomatiki 120
71 Ponyatiya o ispolnitelnix elementax avtomatiki 120
72 Elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122
73 Slojnie elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122
74 Elektromagnitnie ispolnitelnie mexanizmi 126
75 Elektromagnitnie mufti 127
8-chast Regulyatori avtomatiki 130
81 Obshiye ponyatiya i vidi regulyatorov avtomatiki 130
82 Proporsionalnie regulyatori 131
83 Integralnie regulyatori 133
84 Proporsionalno-integralnie regulyatori 133
85 Proporsionalno-differensialnie regulyatori 135
86 Gidravlicheskiye regulyatori 136
9-chast Nadejnost texnicheskix sredstv i avtomaticheskix
sistem upravleniya
140
91 Ponyatiye nadejnosti i vliyayuщiye na nadyojnost velichini 141
92 Opredeleniye i povisheniye nadejnosti elementov 142
Тestovie voprosi po predmetu laquoТexnicheskiye sredstva
avtomatikiraquo
145
Spisok ispolzuyemoy literature 165
13
sohasida mexanizatsiyalash jarayonlari yetarli darajada rivojlanish
kolsquorsatkichlariga ega bolsquolsada lekin ularni avtomatlashtirish sohasi xaligacha
oqsoqlab kelmoqda Buning asosiy sabablari birinchi navbatda dehqonchilik
jarayonlarining murakkabligi yer va suv sharoitlarining xilma-hilligidir jumladan
a) jarayonlarni xarakatlanuvchan agregatlar bajarishi tuproq va olsquosimlikni
esa qolsquozglsquoalmasligi
b) agregatning xar hil ob-havo sharoitida ishlashi
v) materialning bir jinsli bolsquolmasligi (hosildorligi namlik ifloslik hamda
kutilmagan faktorlar)
g) relefning murakkabligi (pastlik - balandlik chuqurlik)
Yuqorida aytilganlardan kolsquorinib turibdiki bolsquolajak elektromexanik
mutaxassislari oldida qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida avtomatik
boshqarish va rostlash tizimlari hamda avtomatikaning texnik vositalarini qolsquollash
kabi olsquota dolzarb masalalar turibdi
Fanning maqsadi talabalarda avtomatik boshqarish va rostlash tizimlari va
texnik vositalarni tahlil qilish hamda ularni qishloq va suv xolsquojaligi sohalarida
foydalanish bolsquoyicha nazariy va amaliy bilimlarni shakllantirishdan iborat
Avtomatikaning texnik vositalariga nazorat axborotlarini qabul qiluvchi
uzatuvchi olsquozgartiruvchi saqlaguvchi programmalashtirilgan axborot bilan
solishtiruvchi buyruq axborotini shakllantiruvchi hamda texnologik jarayonga
talsquosir kolsquorsatuvchi quyidagi uskunalar va texnik qurilmalar kiradi datchiklar
relelar kuchaytirgichlar logik (mantiqiy) elementlar rostlagichlar stabilizatorlar
ijro mexanizmlari va boshqalar Bunday texnik vositalar avtomatikada olsquolchash
olsquozgartkichlari deb ham yuritiladi
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirish jarayoni
umuman olganda uch davrga bolsquolinadi
Birinchi davr - ayrim texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish Jarayonning
ayrim parametrlari avtomatlashtirilgan agregat yaqinida olsquornatilgan yirik olsquolchamli
asboblarning kolsquorsatishiga muvofiq ravishda rostlanadi Bunda asboblarni mashina
va uskunalar yaqiniga joylashtirish deyarli qiyinchiliklar tuglsquodirmaydi
14
Avtomatlashtirishning bu davrida shkalasi yaxshi kolsquorsatadigan yirik olsquolchamli
asboblar ishlatiladi Bunda bir korpusga olsquolchash asbobi rostlagich va topshirgich
joylashtiriladi
Ikkinchi davr - ayrim jarayonlarning kompleks avtomatlashtrish Bunda
rostlash alohida shchitga olsquornatilgan asboblar bolsquoyicha olib boriladi Yirik
olsquolchamli asboblardan foydalanish bu shchitni bir necha metrga cholsquozilib ketishiga
olib keladi va shchitni nazorat qilish qiyinlashadi Avtomatlashtirishning bu
davrida shchitdagi asboblarni hajmini kichiklashtirish zarurati paydo bolsquoladi Bu
masalani hal qilish uchun kichik olsquolchamli ikkilamchi asboblar ishlatiladi
Uchinchi davr - tolsquoliq avtomatlashtirish davri Bu davrning xarakterli
xususiyati shundaki barcha jarayonlar yagona dispetcherlik punktiga
markazlashtiriladi Shu bilan birga mitti ikkilamchi asboblarni ishlatish extiyoji
paydo bolsquoladi Doimiy nazoratni talab qilmaydigan olsquolchash va rostlash asboblari
(yirik gabaritli) shchitdan tashqariga olsquornatiladi
15
1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional
elementlari xaqida umumiy tushunchalar
11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar xaqida tushuncha
Нozirgi davrda xalq xolsquojaligi sohalarini avtomatlashtirish jarayonlarida 3000
dan ortiq fizik kattaliklar va texnologik kolsquorsatkichlarni nazorat qilish kerak
bolsquoladi Qishloq xolsquojaligini avtomatlashtirishda barcha nazorat qilinadigan
kattaliklar va kolsquorsatkichlar asosan besh guruxga bolsquolinadi teploenergetik
kolsquorsatkichlar elektroenergetik kolsquorsatkichlar mexanik kolsquorsatkichlar kimyoviy
tarkibi va fizikaviy tuzilishi
Тeploenergetik kolsquorsatkichlarga xarorat bosim satx va sarf kabi kattaliklar
elektroenergetik kolsquorsatkichlarga olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok va kuchlanish
aktiv reaktiv va tolsquola quvvat quvvat koeffitsiyenti chastota izolatsiya qarshilig
mexanik kolsquorsatkichlar burchak tezlanish deformatsiya kuch aylanish
momentlari detallar soni materiallar qattiqligi tebranish massa kimyoviy
kolsquorsatkichlar konsentratsiya kimyoviy tuzilishi va tarkibi va fizikaviy kattaliklar
namlik elektr olsquotkazuvchanlik zichlik yumshoqlik yoritilganlik va kabilar
kiradi
Nazorat qilinadigan kattaliklar bilan olsquozgartirgichlar va signallarning
strukturaviy boglsquolanish sxemasi 11- rasmda keltirilgan
Bajariladigan vazifalariga qarab avtomatlashtirishni quyidagilarga ajratish
mumkin avtomatik nazorat avtomatik ximoya avtomatik boshqarish
avtomatik rostlash
Avtomatik nazorat olsquoz navbatida avtomatik signalizatsiya avtomatik
olsquolchash avtomatik saralash va avtomatik axborotni yiglsquoishga ajratiladi
Avtomatik signalizatsiya xizmatchilarni texnologik jarayon kolsquorsatkichlari
chegaraviy kolsquorsatkichlarga yaqinlashganlik haqida axborot beradi Avtomatik
olsquolchash texnologik jarayonni asosiy kolsquorsatkichlarini maxsus asboblarga uzatib
berishga xizmat qiladi Avtomatik saralash maxsulotni oglsquoirlik olsquolchamlari rangi
16
va boshqa fiziko-mexanikaviy xususiyatlariga qarab ajratishga xizmat qiladi
Avtomatik axborotni yiglsquoish texnologik jarayon olsquotishi maxsulotni sifati soni va
boshqa kolsquorsatkichlari xaqida malsquolumot yiglsquoishda xizmat qiladi
Avtomatik ximoya normal va xalokat xolatlarida qolsquollaniladi Bu holda
himoya vositalari jarayonni tolsquoxtatib yoki avtomatik ravishda ushbu xolatlarni
chetlashtirishga xizmat qiladi
Тeploenergetik
kolsquorsatkichlar
Тabiiy chiqish
signali
Olsquolchash olsquozgartirkichlar
11- rasm Olsquolchash olsquozgartirgichlarining strukturaviy
boglsquolanish sxemasi
Mexanik korsquorsatkichlar
Кimyoviy korsquorsatkichlar
Fizik korsquorsatkichlar
Теploenergetik korsquorsatkichlar
Elektronika korsquorsatkichlar
Birla
mch
i
orsquoz
ga
rtg
ich
lar
Оra
liq
orsquoz
ga
rtg
ich
lar
Takomillashgan chiqish signali
Pn
evm
atik
ele
ktr
ik
Diskretli chiqish signali
17
12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy
korsquorsatkichlari
Avtomatika elementi deb olsquolchanayotgan fizik kattalikni birlamchi
olsquozgartiruvchi moslamaga aytiladi Avtomatika elementlari tolsquort xil strukturaviy
belgilanish sxemalaridan iborat bolsquoladi (11- jadval)
a) oddiy bir martali (birlamchi) tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish
b) ketma-ketli tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish
v) differensial sxemali
g) kompensatsion sxemali
Oddiy olsquolchash olsquozgartirgichlari (a) bir dona elementdan tashkil topgan
bolsquoladi Ketma-ketli olsquozgartgichlarda esa (b) oldindagi olsquozgartirgichning kirish
kolsquorsatgichi keyindagi olsquozgartgichning chiqishi hisoblanadi Odatda birlamchi
olsquozgartirgich sezgirlik elementi (SE) ohirgi (keyingi) olsquozgartirgich esa chiqish
elementi deb yuritiladi Olsquozgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali
olsquozgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bolsquolgan sharoitda qolsquollaniladi
Differensial sxemali olsquolchash olsquozgartirgichlari nazorat qilinayotgan
kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bolsquolganda qolsquollaniladi
Kompensatsion sxemali olsquozgartirgichlar usuli esa yuqori aniqlik bilan
ishlashi universalligi hamda olsquozgartirish koeffitsiyentining tashqi talsquosirlarga
deyarli boglsquolik emasligi bilan ajralib turadi
Avtomatika elementlari tizimning eng asosiy qismi bolsquolib quyidagi
funksiyalardan birini bajaradi
- nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni qulay kolsquorinishdagi signalga
olsquozgartirish (birlamchi olsquozgartgich - datchiklar)
- bir energiya kolsquorinishidagi signalni boshqa energiya kolsquorinishdagi signalga
olsquozgartirish (elektromexanik termoelektrik pnevmoelektrik fotoelektrik va
xakozo olsquozgartgichlari)
18
- signal tabiatini olsquozgartirmasdan uning kattaliklarini olsquozgartirish
(kuchaytirgichlar)
- signalning kolsquorinishini olsquozgartirish (analog-raqam raqam analog
olsquozgartkichlari)
- signalning formasini olsquozgartirish (taqqoslash vositalari)
- mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar)
- signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar)
- signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari)
- programmali signallarni hosil qilish (programmali elementlar)
- bevosita jarayonga talsquosir qiluvchi vositalar (ijrochi elementlar)
Avtomatika elementlarining funksiyalari xar hil bolsquolganiga qaramay
ularning parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi
- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari
- uzatish koeffitsiyenti (sezgirlik kuchaytirish va stabilizatsiya
koeffitsiyentlari)
- xatolik (nostabillik)
- sezgirlik chegarasi
Хar bir avtomatika elementi uchun turglsquounlashgan rejimda kirish Х va
chiqish signallari U orasida u=f(x) boglsquoliqlik mavjud Ushbu boglsquoliqlik
elementning statik tavsifnomasi deyiladi
Kolsquorinish bolsquoyicha (12-rasm) avtomatika elementlarining statik
tavsifnomalari uch guruxga ajratiladi a) chiziqli b) uzluksiz nochiziqli v)
nochiziq uzlukli
Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turglsquounlashmagan yalsquoni Х va U
qiymatlari vaqt davomida olsquozgarilayotgan payti dinamik rejim deyiladi Chiqish
qiymatining vaqt davomida olsquozgarishi esa dinamik tavsifnomasi deyiladi
19
11-jadval
Avtomatika elementlarining strukturaviy belgilanish sxemalari
Strukturaviy belgilanish sxemalari
Olsquozgartirish
koeffitsiyenti
Chetga chiqish
1
Х У Х Z У
К = К1
δ=δі
2
Х У Yn-1 Уn N
К=П Ki
i=1
n
δ=sumδ1
i=1
3
То
δ1 Y
δ2
K=K1+K2
δ=δ1k1(k1+k2)
+δ2(k1+k2)
4
То
х Yпр Y
δ1
δ2
К=К1(1+К1К2)
δ=δ1(1+К1+К
1К2)-
δ2[1+1(К1+К1)
]
Izox x - olsquolchanayotgan (kirish) kolsquorsatkichi u - olsquolchash
olsquozgartirgichining chiqish signali z- qolsquoshimcha energiya manbaisi
Avtomatika elementlari malsquolum inersionlikka ega yalsquoni chiqish signali
kirish signaliga nisbatan kechikishi bilan olsquozgariladi Elementlarning bu
xususiyatlari avtomatik tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi
Хar bir elementning umumiy va asosiy xarakteristikasi uning olsquozgartirish
koeffitsiyenti yalsquoni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bolsquolgan
nisbatiga teng Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat olsquozgartirishlarni
bajaradi Miqdor olsquozgartirishlar kuchaytirish stabillash va boshqa
koeffitsiyentlarni nazarda tutadi Sifat olsquozgartirishda bir fizikaviy kattalik
К1 К1
К1 Кi
К1
К2
К1
К2
20
ikkinchisiga olsquotadi Bu holda olsquozgartirish koeffitsiyenti element sezgirligi
deyiladi
U U U
Х Х1 Х Х
a) b) v)
12- rasm Avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari
a) - chiziqli Ks= Kg= const b) - uzluksiz nochiziqli Ks Kg const v)- nochiziq
uzlukli Ks Kq const F
Avtomatika elementining yana bir muhim tavsifnomasi ndash element (kirish
kattaligi olsquozgarishiga boglsquolik bolsquolmagan) chiqish kattaligining olsquozgarishidan hosil
bolsquolgan olsquozgartirish xatosidir Bu xatoga sabab atrof-muhit xaroratining
talsquominlash kuchlanishining olsquozgarishi va kabilar bolsquolishi mumkin Element
xarakteristikalarining olsquozgarishi natijasida paydo bolsquoladigan hato nostabillik deb
ataladi
Balsquozi elementlarning chiqish va kirish kattaliklari olsquortasida kolsquop qiymatli
boglsquolanish mavjud Bunga quruq ishqalanish gisterezis va boshqalar sabab bolsquolishi
mumkin Bunda kattalikning xar bir kirish qiymatiga uning bir necha chiqish
qiymatlari mos keladi Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa bilan boglsquoliq
Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada
olsquozgartirish qobiliyatiga ega bolsquolgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi
Avtomatika elementlari mustahkamlik bilan xam xarakterlanadi Elementlarning
sanoat ekspluatatsiyasida olsquoz parametrlarini yolsquol qolsquoyiladigan chegarada saqlash
qobiliyatiga mustahkamlik deb ataladi Mustahkamlik elementni loyihalash
21
vaqtida hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan solsquong ekspluatatsiya jarayonida
sinaladi
13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari
Avtomatik tizimlar elementlar va moslamalarning montaj sozlash rostlash
ekspluatatsiya qilish kabi ish jarayonlarni bajarish maqsadida avtomatik
sxemalardan foydalinadi Avtomatika sxemalari asosiy hujjat hisoblanadi va ular
funksional strukturaviy prinsipial va montaj sxemalariga bolsquolinadi
Funksional sxemalar moslamalarni elementlarni vositalarni olsquozaro
boglsquolanishlarini va xarakatlanishlarini ifodalaydi Elementlar sxemada
tolsquortburchak shaklida belgilinadi ularning orasidagi aloqalar esa strelkali chiziqlar
bilan belgilanadi Strelkaning yolsquonalishi signalning olsquotishini kolsquorsatadi (13 -
rasm)
ТE
13- rasm Avtomatikaning funksional sxemasi
ТE - topshirish elementi BK-boshqarish va qabul qilish elementi IM - ijro
mexanizmi BО-boshqarish овекti BU - birlamchi olsquozgartirgich
Strukturaviy sxema avtomatik tizimni tashkiliy qismlarining olsquozaro
boglsquolanishlarini kolsquorsatib ularning dinamik xususiyatlarini tavsiflaydi
Strukturaviy sxemalar funksional va prinsipial sxemalar asosida ishlanadi
Strukturaviy sxemada aniq vosita rostlagich element kolsquorsatilmasdan balki
olsquotayotgan fizikaviy jarayonning matematik modeli kolsquorsatiladi Strukturaviy
BK IM ВО
BU
22
sxemada elementlar tolsquortburchak shaklida ifodalanadi va ularning ichida
elementning matematik modeli yoziladi (14- rasm)
ТE
14 - rasm Avtomatikaning strukturaviy sxemasi
Avtomatik rostlash tizimining keyingi tahlili elementlarning dinamik
xarakteristikalarini aniqlash va tizimning strukturaviy sxemasini yaratishdan
iborat bolsquoladi Bu tizimning strukturaviy sxemasi 15 - rasmda keltirilgan
F
HТOP H
u q
H
15 - rasm Хaydov chuqurligini avtomatik rostlashning strukturaviy
sxemasi
Prinsipial sxemalar elementlarning olsquozaro elektrik ulanishlarni ifodalaydi
Ushbu sxemada avtomatika elementlari davlat standartlariga binoan belgilanadi
Prinsipial sxemadagi shartli belgilar butun mosmlamani tizimning ish prinsipini
tushunishga yordam beradi (16- rasm)
W1 W2 W3
W4
WКЭ(S)=
КК
Wбэ(S)=
Кб
Wим(S)=
КбS
Wбо(S)=
КоTоS+1
23
16- rasm Avtomatikaning prinsipial sxemasi
Montaj sxemalar moslamalar orasidagi tashqi ulanishlarni yoki moslama
ichidagi elementlarni olsquozaro ulanishlarni ifodalaydi Ushbu sxemalar montaj
ishlarini bajarayotganda ishchi chizmalar sifatida qolsquollanadi (17- rasm)
Kirish A
24 V V
yuklamaga
S
Olsquozgartgich
signali
chiqish 0hellip12
V
3 50 Gs
380 V
Rk
17- rasm Avtomatikaning montaj sxemasi
10
9
8
7
6
5
4
3
2
20
19
18
17
16
15
14
13
12
24
14 Qishlok va suv xorsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini
avtomatlashtirish xususiyatlari
Qishloq va suv xolsquojaligidagi ishlab chiqarish jarayonlari murakkab axborot
almashinuvi va jarayonlariga ega bolsquolib ular turli kolsquorinishlarda berilishi mumkin
Bu esa shu sohada qolsquollanuvchi mashina va uskunalarning maxsus ish rejimlariga
mos tushmay qolishi oqim liniyalardagi ishlab chiqarish jarayonlarini tolsquoxtab
qolishi suv xolsquojalik mashinalarining ish rejimlari bir-biriga mos tushmay qolishiga
olib kelishi mumkin
Qishloq va suv xolsquojaligining yana bir muhim xususiyatlardan biri ulardagi
texnika va qurilmalarning katta maydonlarda joylashgani va talsquomirlash bazasidan
uzoqligi uskunalarning kichik quvvatga ega ekanligi ish jarayonining
mavsumiyligi hisoblanadi Jarayonlar xar kuni malsquolum sikl bolsquoyicha qaytarilishiga
qaramay mashinalarning umumiy ish soatlari nisbatan kam hisoblanadi Demak
bu sohada qolsquollanuvchi avtomatlashtirish vositalari turli kolsquorinishlarga ega bolsquolib
nisbatan arzon tuzilishi jihatidan sodda ishlatishga qulay va ishonchli bolsquolishi
kerak Bunday sharoitda avtomatlashtirish vositalari aniq va ishonchli ishlashi
lozim chunki bunday jarayonni tabiatan tolsquoxtatib uzib qolsquoyib bolsquolmaydi Misol
uchun gidromelioratsiya tizimlarida avtomatlashtirish vositalari tabiiy sharoit
olsquozgarishiga qaramay sutka davomida texnologik operatsiyalarning davomiyligini
talsquominlab berishi zarur
Qishloq va suv xolsquojaligida tashqi tasodifiy talsquosirlar turli kolsquorinishlarda
olsquozgarishi bilan xarakterlanadi Qishloq va suv xolsquojaligi avtomatikasidagi kolsquopgina
oblsquoektlar texnologik maydoni yoki katta hajmda vaqt kolsquorsatkichlariga ega Misol
uchun nasos agregatlarida oblsquoekt bolsquoyicha kattaliklarni nazorat qilish va
boshqarish kerak bolsquoladi (suv sathi bosim ish unumdorligi xajmi va h k)
Bunday oblsquoektlar uchun avtomatlashtirish tizimlarida birlamchi
olsquozgartkichlar ijrochi mexanizmlarning optimal miqdoriga ega bolsquolib
boshqariluvchi kolsquorsatkichlarning qiymatini belgilangan aniqlikda va ishonchli
ravishda saqlash katta ahamiyatga ega
25
Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollanuvchi qurilma va uskunalarning
kolsquopchiligiga xos bolsquolgan xususiyatlardan biri ularning tashqi muhit bilan boglsquoliq
holda ochiq havoda ishlashidir namlik va haroratni keng maydonda olsquozgarishi
turli aralashmalar chang qum agressiv gazlar hamda sezilarli tebranishlarning
mavjudligi Qishloq va suv xolsquojaligida sanoatdan farqli ravishda yuqoridagi
talablardan kelib chiqib avtomatlashtirish vositalari tashqi talsquosirlarga chidamli
parametrlarini keng diapazonda olsquozgaruvchi qilib ishlanishi zarur
Bu esa loyihalashtirilayotgan oblsquoektdagi texnik vositalarning ishdan
chiqishini kamaytirish yuqori aniqlikda ishlashini talsquominlash imkoniyatini beradi
Kolsquorsatilgan xususiyatlar eng avval tashqi muhit bilan boglsquoliq sharoitda ishlovchi
mashinalarda olsquornatilgan birlamchi olsquozgartkichlar ijro mexanizmlari nazorat
asboblari va boshqa texnik vositalarga talsquosir etadi Qolgan avtomatlashtirish
vositalarini alohida xonalar yoki tashqi muxitga chidamli bolsquolgan maxsus
shkaflarda olsquornatish mumkin
26
2-bob Avtomatika datchiklari
21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi
Хar xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ularning kolsquorsatkichlari
xaqida malsquolumot olish zarur hisoblanadi Bu maqsadda birlamchi olsquozgartirgichlar
(yoki datchiklar) keng qolsquollaniladi Datchik deb nazorat qilinayotgan yoki
rostlanayotgan kattalikni kerakli yoki avtomatika tizimining keyingi elementlarida
qolsquollash uchun qulay qiymatga olsquozgartiradigan vositaga aytiladi
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar
asosan olti guruxga bolsquolinadi mexanik elektromexanik issiqlik
elektrokimyoviy optik va elektron - ion
Mexanik olsquozgartirgichlar mexanik kirish kolsquorsatkichlarni (bosim kuch
tezlik sarf va xk) mexanik chiqish kolsquorsatkichlarga ( aylanish chastotasi bosim
va xk) olsquozgartirib berish bilan xarakterlanadi Bunday olsquozgartirgichlarning
sezgirlik elementi sifatida elastik elementlar (membrana prujini balka kabilar)
poplavoklar krilchatkalar va drosselli qurilmalar ishlatiladi
Elektromexanik birlamchi olsquozgartirgichlar (yoki elektrik datchiklar) kirish
mexanik kolsquorsatkichlarni (bosim kuch sarf kabilar) chiqish elektrik
kolsquorsatkichlarga (kuchlanish tok qarshilik induktivlik va kabilar) olsquozgartirib
berish uchun xizmat qiladi Elektromexanik olsquozgartirgichlar parametrik va
generator olsquozgartirgichlarga (yoki datchiklarga) bolsquolinadi
Parametrik datchiklarda chiqish kolsquorsatkichini elektr zanjir kattaliklari
(qarshilik induktivlik olsquozaro induktivlik elektr siglsquoimi va kabilar) tashkil topadi
Bunday turdagi datchiklarda elektr toki va kuchlanishi sifatida chiqish signalini
olish uchun ularni maxsus elektr sxemalariga (kolsquoprikli differensialli) ulash hamda
allohida energiya manbasiga ega bolsquolishi kerak
Generator datchiklarida bevosita sezgir elementda kirish signali Х chiqish
signali U olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga
27
bolsquoladi va chiqish signali EYUK kolsquorinishida hosil bolsquoladi Generator datchiklari
juda oddiy bolsquoladi chunki ular qolsquoshimcha energiya manbaisiz ulanadi
Aniqlik darajasi bolsquoyicha datchiklar 024 04 06 1 15 25 4 aniqlik
sinflariga muvofiq bolsquolishlari lozim Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik datchiklar
rezistivli elektromagnitli siglsquoimli va taxometrik (generatorli) kolsquorinishlarga ega
bolsquoladi (21-rasm)
21-rasm Elektrik datchiklarning turlanishi
ELEKТRIK DAТChIKLAR
Pаrаmetrik datchiklar Generator
datchiklari
Rezistiv Elektromagnitli Siglsquoim
Ind
uktiv
Tra
nsfо
rma
torli
Ma
gn
ito
еla
stik
Yu
zasi orsquoz
garu
vch
an
Ma
so
fasi o
rsquozg
aru
vch
an
Die
lektr
ik s
ing
diru
vchan
lik
Ind
uksio
n
Fo
toe
lektr
ik
Prsquoe
zo
-ele
ktr
ik
Po
tensio
me
trik
Ko
nta
ktli (k
orsquom
ir)
(кум
ир
Te
nzo
me
trik
28
21 ndash JADVAL
DAТChIKLAR VA ULAR NAZORAТ QILADIGAN
KAТТALIKLAR
Nazorat
qilinadigan
kattaliklar
DAТChIKLAR ТURLARI M
exa
nik
ELEKТRIK DAТChIKLAR P
ote
nsi
om
etri
k
Тen
zom
etri
k
Ind
uk
tiv
Тer
mo
rezi
torl
i
Sig
lsquoim
Fo
tore
zist
orl
i
Ele
ktr
on
Ind
uk
sion
Plsquoe
zoel
ektr
ik
Тer
mo
elek
tri
Хo
ll d
atch
ikla
ri
Fo
toel
ektr
ik
gid
ravli
k
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
1 Siljish + + + + - + - + - - - + + +
2 Satx + + - + - - - - - - - - - +
3 Тezlik + - - - + + - - + - - - + +
4 Тezlanish + - + - - - - - + + - - - -
5 Kuch + + + + - + + + + + - + - -
6 Bosim + - + + - + - + - + - + - +
7 Moment - + + + - + + - - - - - + +
8 Namlik - - - - + + - - - - + - - -
9 Хarorat - - - - + + - - - - + - - -
10 Sarf - + - + - - + - + - - - - +
11 Тebranish - + + + - + - - + + - + - -
29
22 Datchiklarning asosiy korsquorsatkichlari
Datchiklarning turlari kolsquop bolsquolishiga qaramay ular bir hildagi bir necha
asosiy kolsquorsatkichlarga ega
1 Statik tavsifnomasi - chiqish kattaligini kirish kattaligiga boglsquolikligi
(22-rasm) Statik tavsifnomasi chiziqli datchiklar (22-rasm a) uchun sezgirlik
koeffityenti olsquozgarmaydi
b
U
U a
U
Х Х Х
22-rasm Datchiklarning statik tavsifnomalari
Statik tavsifnomasi nochiziqli datchiklar uchun sezgirlik koeffitsiyenti xar
hil nuqtalarda (22-rasm v) xar hil bolsquoladi va bu kattatik differensial sezgirlik
deyiladi Uni aniqlash uchun quyidagi formula qolsquollanadi
Kc=dydx= ydx (21)
2 Datchikning absolyut xatoligi - datchikning chiqish signalining xaqiqiy u1 va
uning hisoblangan u2 qiymatlarning farqi yalsquoni
U = U 1- U 2 (22)
U2
3 Datchikning nisbiy xatoligi - = -------- 100 (23)
U1
30
4 Datchikning dinamik tavsifnomasi - chiqish signalining vaqt mobaynida
olsquozgarilishini kolsquorsatadi
5Datchikning dinamik tavsifnomasi chiqish signalining vaqt mobaynida
olsquozgarishini kolsquorsatadi
23 Rezistiv datchiklar
Rezistiv datchiklar chiziq va burchak xarakatlarni kuch va momentlar
tebranish va vibratsiyalar xarakat va yoruglik kabi noelektrik kattaliklarni nazorat
qilish va olsquolchash jarayonlarida qolsquollaniladi
Rezistiv datchiklar guruxiga potensiometrik korsquomir (kontaktli)
tenzometrik kabi datchiklar (fotorezistiv termorezistiv) kiradi Bunday turdagi
datchiklarning ish prinsipi nazorat qilinayotgan kattalikning talsquosirida uning aktiv
qarshiligi olsquozgarilishiga asoslangan bolsquoladi
231 Potensiometrik datchiklar
Potensiometrik datchiklarda nazorat qilinayotgan xarakat sezgir elementga
uzatilib uning qarshiligi hisobiga olsquozgaruvchan yoki olsquozgarmas kuchlanishga
aylantiriladi (23- rasm)
Potensiometrning xarakatlanuvchi kontakti nazorat qilinayotgan xarakatga
boglsquolangan bolsquolib oblsquoektning holati olsquozgarilganda uning qarshiligi ham va
ikkilamchi asbobdagi kolsquorsatgich olsquozgariladi Ikkilamchi asbob esa nazorat
qilinayotgan parametrlar birligida darajalangan Kuchlanishning tebranishlarini
talsquosirini yolsquoqotish maqsadida stabillashgan manbalardan foydalanish tavsiflanadi
31
23-rasm Potensiometrik datchiklar va ularning tavsifnomalari
Potensiometrik datchikning statik tavsifnomasini chiziqlikga yaqinlashtirish
maqsadida unga muvofiq ish rejimini (23-rasm b g) topshirishadi yoki reostatni
olsquorash usulini olsquozgartiradi
Agar chiqish tok yoki kuchlanish belgisi xarakat yolsquonalishiga muvofiqligi
kerak bolsquolsa unda olsquorta nuqtali potensiometrdan foydalanishadi (23-rasm в)
Uning tavsifnomasi rasmda keltirilgan (23- rasm g)
Burchak xarakatlarini nazorat qilish uchun halqasimon potensiometrik
datchiklar qolsquollanadi (23-rasm d) Kontaktsiz datchiklar sifatida suyuqlik
potensiometrik datchiklar qolsquollanadi (23-rasm e)
Potensiometrik datchikning tavsifnomalari va sezgirligi analitik usulda
hisoblanadi Kolsquorsatilgan sxema uchun quyidagi tenglamani tuzsa bolsquoladi
Rx X Ix Ra
------ = ---- - ----- = -------- (24)
R l Ia Rx
I= Ix+Ia Uct=I(R-Rx)+IaRa (25)
Potensiometrik datchiklar yuqori darajadagi aniqlik va tavsifnomalari
olsquozgarmas sodda kichik gabaritlari va arzonligi bilan ajralib turadi Bundan
tashqari ulardan foydalanilayotganda qolsquoshimcha kuchaytirigichlarni ishlatishni
e
a b v
g d
32
xojati yolsquoq chunki ularning chiqish quvvati ikkilamchi asboblar uchun yetarli
Lekin xarakatlanuvchi kontaktning mavjudligi ularning puxtaligini pasaytiradi
232 Korsquomir (kontaktli) datchiklari
Kolsquomir datchiklarining ish prinsipi olsquozining ichki elektr qarshiligi
keltirilgan kuchlar talsquosirida olsquozgarishiga asoslangan Bu turdagi eng sodda datchik
(24-rasm a) grafit disklardan yiglsquoilgan kolsquomir ustindan iborat Disklar orasiga esa
kontaktli shaybalar olsquornatilgan Kolsquomir ustunning qarshiligi grafit disklarning
kichik qarshiligi va disk-shayba olsquotishi asosiy qarshiliklar yiglsquoindisiga teng
Disk-shayba olsquotishning qarshiligi esa olsquoz navbatida disk va shaybalar
zichligiga yalsquoni bosish kuchiga boglsquoliq
Kolsquomir datchigining qarshiligi
a
R= Ro+ ------ (26)
F
ikkilamchi asbobdagi tok esa
Uct
Iolsquozg= ------------ (27)
Rolsquozg+R0+aF
bu yerda Rolsquozg+ Ro - kontakt qarshiligi Om
a - kontaktning olsquozgarmas koeffitsiyenti Om N
F - kuch H
R0- asbob qarshiligi Om
Kolsquomir datchikning sezgirligi (OmH)
dR
Kq= ------- = aF2 (28)
dF
33
24 - rasm Kolsquomir datchiklarning sxemalari va tavsifnomalari
Kolsquomir datchiklarining sezgirligini oshirish maqsadida kolsquopriksimon
ulanish sxemalardan foydalaniladi (24-rasm в) F kirish kuchi talsquosirida
kolsquoprik sxemasining yelkasidagi R1 qarshiligi kamayadi ikkinchi yelkadagi
R2 esa oshadi Bunday datchiklar ndash differensial datchiklar deyiladi Kolsquomir
datchiklarining afzalliklari sodda olsquolchamlari kichik arzon
Kamchiliklari qarshilikning nostabilligi gisterezis mavjudligi va
tavsifnomasi nochiziqliligi Oddiy kolsquomir datchikning statik
tavsifnomasidan kolsquorinib turibdiki (24 -rasm b) nochiziqlilik kichik
kuchlar chegarasiga tolsquoglsquori keladi Differensial datchiklarning statik
tavsifnomasi esa chiziqlilikka yaqin
233 Тenzometrik datchiklar
Тenzometrik datchiklarning ish prinsipi tenzoeffekt xodisasiga
asoslangan bolsquoladi yalsquoni elastik deformatsiya talsquosirida uning qarshiligi
olsquozgaradi Тenzodatchik malsquolum usulda olsquoralgan va ikkala tomоnidan
maxsus plenka yopishtirilgan yupqa simdan iborat Тenzodatchik
deformatsiyasi nazorat qilinayotgan detalga maxsus yelim bilan puxta
yopishtiriladi Detalning deformatsiyasi natijasida simning geometrik
olsquolchamlari olsquozgarilib qarshiligi olsquozgaradi Тenzometrik datchiklarning
tavsifnomasi chiziqli bolsquoladi va shu sababli ularning sezgirligi deyarli
olsquozgarmaydi
a b v
34
Тenzometrik datchiklarning asosiy kolsquorsatkichi tenzosezgirlik
hisoblanadi va u quyidagicha ifodalanadi
RRс
(29)
Bu yerda ΔRR - materialning deformatsiya paytida solishtirma qarshiligi
- elastiklik moduli
25-rasm Тenzometrik datchikning tuzilishi va tavsifnomasi
Тenzodatchiklarning afzalliklari ular juda sodda ixcham va arzon
Kamchiliklari kichik sezgirlik olsquolchov natijalari xaroratga boglsquoliq
Sanoatda 3 xil tenzometrik datchiklar chiqariladi simli qoglsquooz (2PKB
turida) va plyonka (2 PKB turida) asosida folgali (2FPKP turi) va yarim
olsquotkazgichli (KТD KТDM KТE turlari) Simli tenzorezistorlar uchun
nominal ish toki In = 05 A tashkil etadi
a b
35
24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari
241 Induktiv va transformator datchiklari
Elektromagnitli datchiklar sodda tuzilishi va puxtaligi bilan avtomatika
tizimlarida keng miqyosda qolsquollanib kelinmoqda Elektromagnitli datchiklar kirish
kattaligini olsquozgarishi bolsquoyicha induktiv transformator va magnitoelastik turlariga
bolsquolinadi
Induktiv va transformator datchiklarning (26 - rasm) ish prinsipi polsquolat
yakorning holati olsquozgarilganda polsquolat olsquozakli cholsquolglsquoamning induktivligi
olsquozgarishiga asoslangan
Induktiv va transformator datchiklari olsquozgaruvchan tok zanjirlarida ishlab
mikronning undan bir qismidan to bir necha santimetrgacha bolsquolgan xarakatlarni
olsquolchaydi va ularni nazorat qiladi
Oddiy induktiv datchikning sxemasi va uning statik tavsifnomasi -
rasmda kolsquorsatilgan Datchikning kirish kattaligi havo bolsquoshliglsquoi bolsquolib chiqish
kattaligi Ia ikkilamchi asbobdagi tok bolsquoladi Ia qiymati cholsquolglsquoamning induktiv
qarshiligi hamda olsquolchov asbobining aktiv qarshiligiga boglsquoliq Cholsquolglsquoamning
induktivligi ikkita havo bolsquoshliglsquoni hisobga olgan holda quyidagi tenglama
orqali ifodalanadi
L=22S10
-7 (27)
chiqishdagi tok esa Iorsquozg=UZ=U R2+( L)
2 (210)
bu yerda R=Rch+Rolsquozg - cholsquolglsquoamning va olsquolchov asbobi qarshiliklarining
yiglsquoindisi Om
L - cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi Om
- cholsquolglsquoamning olsquoramlar soni
S - magnit olsquotkazgichning kesim yuzasi m2
- xavo bolsquoshliglsquoi m
36
Datchikning sezgirligi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi
Kd=dIorsquozgd =U 1072
2S (211)
Differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish
signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi
Тransformator datchiklarda (26- rasm) kirish signali plunjer yoki
yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi
bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini
bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi
olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan
I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish
yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi
Тransformator datchikning sxemasi 26d ndash rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda
kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi
asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda
EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi
yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan
cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib
ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok
oqib olsquota boshlaydi
Kolsquorib chiqilgan prinsip asosida amalda kolsquopgina olsquolchov asboblari
jumladan misol sifatida induktiv manometr shu prinsip asosida ishlaydi (27-
rasm)
Induktiv manometr sezgir element 3 unga biriktirilgan yakor 6 va polsquolat
olsquozakli cholsquolglsquoamdan iborat Olsquolchanayotgan bosim quvurcha 1 orqali bolsquoshliq 2
ga kelib membrana 3 ni bukadi natijada olsquozak 6 cholsquolglsquoam olsquozagi 4 ga qarab
xarakatlanadi Demak cholsquolglsquoamning induktivligi olsquolchanayotgan bosimga
proporsional olsquozgariladi Chiqish signali esa 8 klemmalardan 5 olinadi Bunday
datchikarning statik tavsifnomasi kichik qismda chiziqli bolsquolganligi tufayli ular
qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida juda kam qolsquollaniladi Bunday
kamchiliklar differensial datchiklarda bartaraf qilingan Bundan tashqari
37
differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish
signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi
Тransformator datchiklarda (26 b - rasm) kirish signali plunjer yoki
yakorning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi
bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini
bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi
olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan
I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish
yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi
Тransformator datchikning sxemasi 27 d - rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda
kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi
asbobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda
EYUK hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi
yolsquonalishda olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan
cholsquolglsquoamlardan birining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib
ketadi Natijada olsquorta cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok
oqib olsquota boshlaydi
38
26- rasm Induktiv va transformator datchiklarining sxemalari va ularning
tavsifnomalari
27-rasm Induktiv manometrning sxemasi
242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi
Magnitoelastik datchiklarning ish prinsipi ferromagnit materiallarni yoki
mehanik kuchlar talsquosirida magnit singdiruvchanligi olsquozgarishiga asoslangan
a b
v g
d e
39
Ushbu datchiklar har hil kolsquorinishdagi olsquozaklar va ularga olsquoralgan bitta yoki bir
necha cholsquolglsquoamlardan iborat (28-rasm) F kuchi talsquosirida bir vaqtning olsquozida
olsquozakning geometrik olsquolchamlari hamda magnit singdiruvchanligi olsquozgariladi
28- rasm Magnitoelastikli datchikning sxemasi va tavsifnomasi
28 b-rasmda kolsquorsatilganidek magnitoelastik datchiklarning statik
tavsifnomalari katta qismda nochiziqli Shuning uchun ular ish diapazonining 15-
20 ishlatiladi Bundan tashqari cholsquolglsquoamning toki haroratga boglsquoliq va temir -
nikel eritmalardagi qoldiq deformatsiyaga ega
Хoll elementi yoki Хoll datchigi magnit maydonga joylashtirilgan tolsquort
chiqish klemmalariga ega bolsquolgan yarim olsquotkazgich plastinadan iborat (29 -
rasm)
29- rasm Хoll elementining sxemasi
Хoll elementining ish prinsipi quyidagicha Ikkita chiqish klemmalariga tok
uzatiladi Magnit maydon olsquozgarishi bilan elektronlar xarakat yolsquonalishini
a b
40
olsquozgartirib qolgan ikkita chiqishda kuchlanishni hosil qiladi Shunday qilib kirish
kattaligi bolsquolib mexanik talsquosirda hosil bolsquoladigan magnit maydoni olsquozgarilishi
chiqish kattaligi kuchlanishining olsquozgartirilishi bolsquoladi
Chiqishdagi kuchlanish
Ux=kIBh (212)
bu yerda K - Хoll koeffitsiyenti har hil yarim olsquotkazgich materiallar
uchun K= 10-2
hellip 9x10-9
m3A s
h - plastina qalinligi m
B - magnit induksiyasi Tl
I - plastinaga uzatilgan tok A
Ushbu datchikalar kirish va chiqish qarshiliklari katta diapazoni
ixchamligi yuqori darajadagi vibroturglsquounlik va uzoq muddatli hizmat davri
tufayli keng qolsquollanadi
41
243 Sigrsquoim datchiklari va ularning qorsquollanish sohalari
Siglsquoim datchiklarida xilma-xil kirish kattaliklarni (chiziqli va burchak
xarakatlarni mexanik kuchlanish satx va kabilar) siglsquoim olsquozgarilishiga
aylantiriladi Amalda siglsquoim datchiklari kondensatorlardan yasaladi Olsquolchaydigan
kattaliklariga qarab siglsquoim datchiklari (210-rasm) yuzasi olsquozgaruvchan oraliq
masofasi olsquozgaruvchan va dielektrik singdiruvchanligi olsquozgaruvchan turlariga
bolsquolinadi
210- rasm Siglsquoim datchiklarining turlari
Тekis kondensatorning siglsquoimi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi
C= 0 S (213)
bu yerda 0=885 10-12
Fm - vakuumning dielektrik singdiruvchanligi -
kondensatorning plastinalararo muhitining dielektrik singdiruvchanligi S -
plastinalarning yuzasi - plastinalararo masofa
Oraliq masofasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 a-rasm) 01001 mkm
aniqliqda chiziqli xarakatlarni yuzasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 б-rasm)
chiziqli va burchak xarakatlarni nazoratida va dielektrik singdiruvchanligi
olsquozgaruvchan (210 в - rasm) namlik sath kimyoviy tarkib kabi kattaliklarni
olsquolchashda qolsquollaniladi Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida
siglsquoim datchiklari kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan
prinsip asosida siglsquoim manometrlari ishlaydi
a b
42
Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida siglsquoim datchiklari
kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan prinsip asosida siglsquoim
manometrlari ishlaydi (211-rasm)
Olsquolchanayotgan bosim asbobga quvur 1 orqali uzatilib membrana 2 orqali
qabul qilinadi Membrana olsquoz navbatida plastina 3 bilan kondensatorni hosil
qiladi Kondensator sxemaga klemma 4 lar yordamida ulanadi Bosim talsquosirida
membrana egilib plastinaga yaqinlashadi va kondensatorning siglsquoimini
olsquozgartiradi Shunday qilib kondensator siglsquoimi olsquolchanayotgan bosimga
proporsionaldir
211-rasm Siglsquoim manometrining sxemasi
Siglsquoim datchiklarining afzalliklari soddaligi ixchamligi arzonligi va kichik
inersionligi Kamchiliklari chiqish signalining quvvati pastligi olsquolchov natijalari
atrof muhit kolsquorsatkichlariga boglsquoliqligi ulaydigan simlar va qurilma metall
qismlarning siglsquoimlari turlicha talsquosir qilib detallarning olsquozaro joylashishiga
boglsquoliq
25 Хarorat datchiklari
Хarorat barcha texnalogik jarayonlarning muxim kolsquorsatkichlaridan biridir
Qishloq va suv xolsquojaligida kolsquopgina texnologik jarayonlar ular olsquotayotgan sharoit
xaroratiga boglsquoliq Jism suyuqlik yoki gazning xarorati nazorat qilayotgan
43
muxitning yoki u bilan issiqlik kontaktida bolsquolgan mahsus elementning xaroratini
olsquolchab aniqlanadi
Amalda xarorat datchiklarining sezgir elementlari sifatida issiqlik tasirida
olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini keng diapazonda olsquozgartirib boshqa
kattaliklar (namlik muxitning tarkibi xavo bosimi talsquosirida xususiyatlarini
olsquozgartirmaydigan materiallardan foydalaniladi Хarorat datchiklarining sezgir
elementlari issiqliqga kengayish koeffensenti maksimal kolsquorsatkichiga ega bolsquolishi
kerak
Ishlash prinsipi jihatdan xarorat datchiklari suyuqlik bimetallik va
dilatometrik datchiklariga hamda termoparalar va termorezistorlarga bolsquolinadi
251 Suyuqlik datchiklari
Suyuqlik datchiklari -2000S dan +750
0 C gacha oraliglsquoidagi xaroratni
olsquolchashda ishlatiladi Shisha termometrlarning ishlatish usuli sodda aniqligi
yetarli darajada yuqori va arzon bolsquolganligi sababli sanoatda keng tarqalgan
Suyuqlikli termometrlarning ishlash prinsipi termometr suyuqligining xajmi
xarorat kolsquotarilishi yoki pasayishi tufayli olsquozgarilishiga asoslangan Shishali
termometrning suyuqligi sifatida simob toluol etil spirti efir va boshqalar
ishlatiladi Suyuqlikli datchiklarning kirish signali xarorat olsquozgarilishi t bolsquolib
chiqish signali kapilyardagi ustunning balandligi bolsquoladi
ΔH=ΔVS (214)
bu yerda ΔV=V(B-3ΔQ) - suyuqlik xajmining olsquozgarilishi
S- kapilyarning kesim yuzasi
B- suyuqlikning issiqlikka kengayish koeffitsiyenti
V- suyuqlikning boshlanglsquoich hajmi
I- kapilyar materialining issiqlikga kengayish koeffitsiyenti
Suyuqlik termometrlariga qolsquoshimcha elementlar kiritish natijasida ular
avtomatika tizimlarida qolsquollanish imkoniyatiga ega bolsquoladilar (212-rasm)
44
Тakomillashtirish natijasida suyuqlikli datchiklarning chiqishida xarorat
olsquozgarilishi bilan aktiv induktiv siglsquoim qarshiliklari yoki nurlar intensivligi
olsquozgartiriladi
212-rasm Suyuqlik datchiklarining turlari
a ndash kontaktli b ndash aktiv qarshilikli v ndash induktiv qarshilikli g ndash sigim
qashilikli d ndash nurlar intensivligi
252 Dilatometrik va bimetallik datchiklar
Dilatometrik va bimetallik datchiklarning ishlash prinsipi xarorat
olsquozgarishidagi qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishiga asoslangan Хarorat
olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolgan qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishi
quyidagicha ifodalanadi
Lt=L0(1+Bt) (215)
bu yerda Lt ― xaroratdagi qattiq jismning uzunligi
L0 ― shu jismning 00S dagi uzunligi
B ―chiziqli kengayishning olsquortacha koeffitsiyenti (00S
dan t0S gacha bolsquolgan xaroratlar intervalida)
213-rasmda dilatometrik termometrning tuzilish sxemasi tasvirlangan
Dilatometrik termometrda (213 a-rasm) sezgir element sifatida chiziqli
kengayishning katta xarorat koeffitsiyentiga ega bolsquolgan materialdan (jez va mis)
d a b
v g
45
tayyorlangan quvurcha qolsquollanilgan Korpusga kavsharlangan quvurcha ichida
olsquozak joylashgan Olsquozak chiziqli kengayish koeffitsiyenti kichik bolsquolgan
materialdan (masalan invar) ishlangan Olsquolchanayotgan muxitning xarorati
kolsquotarilishi bilan birga quvurcha uzayadi Bu hol olsquozakning uzayishiga olib keladi
Shunda prujina shaynning bolsquosh tomonini pastga tushiradi olsquoz navbatida u tortqi
va tishli sektor orqali strelkani uning olsquoqi atrofida aylantiradi Strelka esa shkalada
olsquolchanayotgan xarorat qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan xolatda kontaktlarni
ulaydi
Dilatometrik termometrlar suyuliqlar xaroratini olsquolchashda ham xaroratni
malsquolum darajada avtomatik ravishda saqlash uchun va signalizatsiyada
qolsquollaniladi Dilatometrik termometrlar 15 va 25 aniqlik klassida chiqariladi
ularning yuqori olsquolchash chegarasi 5000S gacha bolsquoladi 150
0S dan oshmagan
xaroratlar uchun quvurchalar jezdan olsquozaklar esa invardan ishlanadi undan
yuqori xaroratlar uchun quvurchalar zanglamas polsquolatdan olsquozaklar esa kvarsdan
ishlanadi
213-rasm Dilatometrik va bimetallik datchiklarning sxemalari
Afzalliklari ishonchlilik va sezgirlik kolsquorsatkichlari yuqori
Kamchiliklari asbob olsquolchamlarining katta xajmligi xaroratning bir
nuqtada emas xajmda olsquolchanishi issiqlik inersiyasining kattaligi kolsquorsatkichlarni
masofaga uzatish imkoniyati yolsquoqligi kabilar
Bimetalli termometrlarning sezgir elementi ikki kavsharlangan plastinkadan
tayyorlangan prujinadan iborat Bu plastinkalarning issiqlikdan kengayish xarorat
a b v
46
koeffitsiyenti turlicha bolsquolgan metallardan tayyorlanadi Хaroratning olsquozgarishi
plastinkalarning uzayishiga olib keladi Plastinkalar bir-biriga nisbatan siljiy
olmaganligi sababli prujina issiqlikdan kengayish xarorat koeffitsiyenti kam
bolsquolgan plastinka tomon oglsquoadi Plastinkalar uzayishining xarorat koeffitsiyenti
farqi qancha katta bolsquolsa prujinaning xarorat olsquozgarishidagi oglsquoishi shuncha kolsquop
bolsquoladi
213-rasmda yassi plastinkali bimetalli termometrning tuzilish sxemasi
kolsquorsatilgan Хarorat olsquozgarishi bilan bimetall prujina pastga egiladi Тortqi
strelkani olsquoq atrofida aylantiradi Strelka shkalada olsquolchanayetgan xarorat
qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan kolsquorsatkichda kontaktlarning holatini
olsquozgartiradi Sezgir elementlar sifatida yoysimon yoki vintsimon spirallar
qolsquollaniladi Bimetalli termometrlar bilan xaroratni olsquolchash chegarasi -1500S
dan 700 0S gacha xatosi - 115
Bu turdagi termometrlar xaroratni malsquolum darajada avtomatik saqlash va
signalizatsiya uchun qolsquollaniladi
Bimetalli termometrlarning kamchiliklari ―charchash hollari
(daradalanishining olsquozgarishi hatto metallarning ajralishi) issiqlik inersiyasining
kattaligi maxalliy sanoq
253 Manometrik datchiklar
Sezgir elementining turiga qarab manometrik datchiklarni quyidagilarga
ajratiladi manometrik silfonli va membranali (214-rasm)
214 - rasm Manometrik datchiklarning turlari
a b v
47
a - membranali b - silfonli v - manometrik
Manometrik termometrlar texnikaviy asbob bolsquolib termotizmning ish
moddasi jihatidan gazli suyuqlikli va kondensasion turlariga ajratiladi Bu
asboblar -1500S dan 600
0S gacha bolsquolgan suyuliq va gazsimon muhitlar
xaroratini olsquolchash uchun qolsquollaniladi Maxsus tolsquoldirgichli termometrlar esa
1000S dan 1000
0S gacha bolsquolgan xaroratlarga molsquoljallangan
Asbobning tizimi (termobalon kapilyar siglsquoimlari ish moddasi) asosan
gaz (gazli asboblarda) va suyuqlik (suyuqli asboblarda) bilan boshlanglsquoich
bosimda tolsquoldiriladi Тermobalon isishi bilan ishchi moddaning bosimi oshadi
Buning natijasida asboblardagi membranalar silfonlar manometrik quvurchalar
xarakatlanishi boshlanadi Sezgir elementlar xolati olsquozgarilishi natijasida ularga
ulangan strelkalar xolatini olsquozgartirib kontaktlarni ishga tushiradi Ushbu
datchiklarning olsquolchash chegaralari ishchi moddaning qaynash va qotish
xaroratlari bilan cheklanadi
Gazli manometrik termodatchiklarning olsquoziga hos kamchiliklaridan biri
issiqlik inersiyasining kattaligidir Buning sababi termobalon devorlari bilan uni
tolsquoldirgan gaz olsquortasidagi issiqlik almashish koeffitsiyentining kichikligi va
gazning olsquotkazish qobiliyatining pastligi
254 Тermoqarshiliklar
Тermoqarshiliklar xaroratni qarshilik termometrlari bilan olsquolchash xarorat
olsquozgarishi bilan olsquotkazgichlar qarshiligining olsquozgarish xususiyatiga asoslangan
Demak olsquotkazgich yoki yarim olsquotkazgichning omik qarshiligi uning xarorati
funksiyasidan iborat yalsquoni R=f(t) Bu funksiyaning kolsquorinishi termometr qarshiligi
materialining xossalariga boglsquoliq Kolsquopchilik toza metallarning elektr qarshiliklari
xarorat kolsquotarilishi bilan ortadi metall oksidlar (yarim olsquotkazkichlar) ning
qarshiligi esa kamayadi Qarshilik termometrini tayerlashda quyidagi talablarga
javob beruvchi toza metallar qolsquollaniladi
48
1 Metall olsquolchanayotgan muxitda oksidlanmasligi va uning ximiyaviy tarkibi
olsquozgarmasligi kerak
2 Metallning xarorat qarshilik koeffitsiyenti yetarli darajada katta va
stabillashgan bolsquolishi lozim
3 Qarshilik xarorat olsquozgarishi bilan tolsquoglsquori yoki ravon egri chiziqli keskin
chetlanishlar va gisterezis xolatlarisiz olsquozgarishi kerak
4 Solishtirma elektr qarshilik deyarli katta bolsquolishi kerak Malsquolum xaroratlar
intervalida yuqoridagi talablarga platina mis nikel temir volfram kabi metallar
javob beradi
Qarshilik termometrining issiqlik sezgir elementi diametri 005007 mm ga
teng platina simdan (ТSP) yoki diametri 01mm ga teng toza mis elektrolit simdan
(ТSM) ishlanadi Sanoat ishlab chiqaradigan platinali qarshilik termometrlari -200
0S dan + 650
0S gacha bolsquolgan xaroratlarni olsquolchashga molsquoljallangan Platina sim
(55-rasm) chetlari tishli slyuda plastinaga induksiyasiz (biflar) olsquoraladi Plastinaga
olsquoralgan platina sim uning izolyatsiyasi va mexanikaviy mustaxkamligini
talsquominlash uchun ikki tarafidan slyuda qoplagichlar bilan berkitiladi Uchala
slyuda detal (platina va koplagichlar) kumush lenta bilan paket hosil qilgan
Misli qarshilik termometrlarini sanoatda -50 0
S dan + 180 0
S gacha
xaroratlarni olsquolchash uchun chiqariladi Standart misli qarshilik termometrining
emal simi bir necha qavat qilib silindr shaklidagi plastmassa sterjenga olsquoraladi
Sim lak bilan qoplangan
215-rasm Тermoqarshilikning sezgirlik elementi
49
26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari
261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari
Qishloq va suv xolsquojaligida suyuqliq va maxsulotlar satxini aniqlash
maqsadida qalqovichli (polsquokakli yoki paplavkali) gidrostatik va elektrodli satx
datchiklari qolsquollaniladi
Qalqovichli datchiklar suyuqlik satxi olsquozgarishini qabul qiladigan
qalqovichdan va chiqish elektr signaliga olsquozgartiradigan elementdan tashkil topgan
bolsquoladi Olsquozgartirgichlar sifatida aktiv yoki induktiv datchiklar ishlatiladi 216 a -
rasmda potensiometrik olsquozgartirgichli qalqovichli satx datchigining sxemasi
kolsquorsatilgan Yengil qalqovichli (1) bilan potensiometrik datchikning (3)
boglsquolanishi blok (4) orqali olsquotkazilgan tros (2) yordamida amalga oshiriladi
Qalqovichning oglsquoirligi yuk (5) bilan moslashtirib boriladi Suyuqlik satxining xar
qanday olsquozgarishi satx olsquolchov birligiga moslangan ikkilamchi olsquolchov asbobidagi
(UA) kuchlanish olsquozgarishiga proporsional ravishda talsquosir qiladi Qalqovichli satx
datchiklari suyuqlik satxining katta katta miqdorda olsquozgarishlarini olsquolchash uchun
xizmat qiladi Ularning asosiy kamchiligi qalqovichning xarakatlanib turishidir
Gidrostatik datchiklarda suyuqlik satxini nazorat qilish maxsus silindrik
idishdagi suyuqlikning gidrostatik oglsquoirligi olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi (216
b-rasm) Suyuliq bosimi satxini (h) proporsional bolsquolib membranani (1) egilishga
talsquosir qiladi va maxsus kolsquomir ustun (2) yordamida elektr signalga olsquozgartiriladiBu
signalni satx birligiga mos ravishda olsquolchov asbobi (P) yordamida olsquolchab boriladi
Qalqovichli (poplovikli) va gidrostatik datchiklar suyuqlikning satxi bolsquoyicha
emas aslida uning massasi bolsquoyicha olsquolchaydi shuning uchun haroratning va
suyuqlik tarkibining olsquozgarishi natijasida olsquolchov xatoliklari kelib chiqadi
Elektrodli datchiklar suyuqlik ichiga tushiriladigan bir va bir necha
elektrodlardan tashkil topgan bolsquoladi Bunday turdagi datchiklarda suyuqlik
satxining olsquozgarishi natijasida elektrodlar orasidagi muxitning aktiv va siglsquoim
50
olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Suyuqlik muxitining aktiv olsquotkazuvchanligi
olsquozgarishiga asoslangan elektrodli satx datchigining sxemasi 216 v-rasmda
keltirilgan
a) b) v)
216-rasm Qalqovichli (a) gidrostatik (b) va elektrodli (v) satx datchiklari
Sochiluvchan maxsulotlarni shu jumladan don maxsulotlarining satxini
nazorat qilish suyuqlik satxini nazorat qilishga nisbatan anchagina
murakkabrokdir chunki bu maxsulotlar anchagina elektr qarshiligiga ega hamda
ular don bunkeri tolsquolishi bilan gorizontal tekislik hosil qilmaydi Bundan tashqari
bunkerlarni don bilan tolsquolishida datchiklarning sezgirlik elementlari shikastlanishi
mumkin
Don satxini elektrodli datchik yordamida nazorat qilishning prinsipial
sxemasi 217 b-rasmda keltirilgan Bunday datchikning ishlash pritsipi
quyidagicha elektrodlararo oraliqning (E) don bilan tulishi natijasida elektrodlar
orasidagi olsquotkazuvchanlik oshadi natijada gazorazryadli lampa (YeL) yonadi va
releni (R) ishga tushiradi hamda don uzatish liniyasiga signalni uzatadi Sxemaga
R3 va R2 rezistorlardan tashkil topgan kuchlanish taqsimlagichi orqali 220 V
olsquozgaruvchan kuchlanish beriladi Bunday datchiklar namligi 13 foizdan yuqori
bolsquolgan donlar uchun qolsquollaniladi
51
217-rasm Elektrodli satx datchigining prinsipial sxemasi
laquoRUSraquo sath orsquolchagichi elektr olsquotkazuvchan va elektr
olsquotkazmaydigan suyuqliklarning sathini uzluksiz ravishda uzoq masofadan
olsquolchash va uni chiqishda olsquozgarmas tok signali kolsquorinishiga keltirish uchun
molsquoljallangan
Bu asbob agressiv va portlash hususiyatiga ega bolsquolgan suyuqliklar
muhitida ham ishlashi mumkin laquoRUSraquo sath olsquolchagichi gidromelioratsiya
oblsquoektlarida texnologik jarayonlarni nazorat qilish va boshqarish
shuningdek ochiq kanallarda sath olsquolchash datchigi sifatida ham qolsquollaniladi
laquoRUSraquo sath olsquolchagichi melioratsiya sohasida keng qolsquollanilayotgan
datchiklardan hisoblanadi chunki bu asbob yordamida olingan chiqish
signali olsquozgarmas tok signaliga aylantirilib uni uzoq masofaga uzatish
imkonini beradi Olingan tok signali statsionar olsquozgartkich orqali chastotaviy
yoki kodlashtirilgan signalga aylantirilib telemexanik sistema orqali
dispecher punktiga uzatilishi mumkin Ye-832 olsquozgartkichi shunday
elementlardan biri hisoblanib u olsquozgarmas tok signalini chastotaga aylantirib
beradi Ushbu olsquozgartkich bilan laboratoriya ishini bajarayotganda tanishish
mumkin Sath olsquolchagich tarkibiga birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) va uzatuvchi
olsquolchov olsquozgartgichi (OlsquoOlsquo) kiradi
laquoRUSraquo qurilmasining tarkibiy tuzilish sxemasi 218 - rasmda kolsquorsatilgan
Birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) quyidagi elementlardan tashkil topgan
52
siglsquoimli sezgir element I (yuqori karroziyaga qarshi xususiyatga ega bolsquolgan
fotoplastik izolyatsiyali PNFD nikelli olsquotkazgich) siglsquoimli generator -
olsquozgartkich 3 kalibrli siglsquoimlar batareyasi 2 va olsquozgarmas tok kolsquoprik
sxemasi (4) dan tashkil topgan elektron blok
Sezgir elementning olsquolchash uchun ajratilgan qismigacha bolsquolgan
siglsquoim quyidagicha aniqlanadi
Sn=Son+khH (216)
bu yerda SON - olsquolchov qismining boshlanglsquoich siglsquoimi
K ndash proporsionallik koeffitsiyenti (sezgir elementning konstruksiyasi va
tekshirilayotgan muhit bilan xarakterlanadi)
h ndash sathning olsquozgarayotgan qiymati
H ndash olsquolchov diapazon
Birlamchi olsquozgartkich tekshirilayotgan suyuqlik sathini olsquozgarishini
elektr siglsquoimga (S) aylantirib solsquongra yana bu signalni olsquozgarmas tokli
kuchlanishga olsquozgartirib berish uchun xizmat qiladi
Uzatuvchi olsquolchov olsquozgartkichi (OlsquoOlsquo) olsquozgarmas tok kuchaytirgichi 5 va
chiqish signalini bir melsquoyorga keltiruvchi kuchaytirgich 6 dan tashkil topgan
Bu olsquozgartkichning vazifasi
h-sath olsquolchagichning barcha qismlarini stabil olsquozgarmas kuchlanish bilan
talsquominlash
H-qayta boglsquolanish signalini hosil qilish
- bir hil qiymatga ega bolsquolgan olsquozgarmas tokning chiqish signalini hosil
qilish
Sxemadagi qayta boglsquolanish chiqishdagi tok signalining
olsquolchanayotgan suyuqlikning sathiga nisbatan chiziqli boglsquolanishini hosil
qiladi Chiqish signalini bir mеlsquoyorga keltiruvchi 6 kuchaytirgichdan olingan
signal suyuqlik sathining h holatiga tolsquoglsquori proporsional bolsquolib sath
kolsquorsatkichi hisoblanadi
53
218-rasm laquoRUSraquo sath olsquolchagichining tarkibiy sxemasi
262 Bosim datchiklari
Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan bosim datchiklarining turlari kolsquop
bolsquolib ular suyuqlik va gazlar bosimini olsquolchash uchun xizmat qiladi Kolsquopchilik
bosim datchiklarining ish prinsiplari bosim kuchini mexanik kuchlarga aylantirib
berish prinsipiga asoslangan bolsquoladi Bunday datchiklarning qabul qiluvchi
elementlari olsquolchanayotgan bosim talsquosirida bolsquoladi Yuqori bosimlarni olsquolchashda
bosim talsquosirida olsquotkazgichning elektr qarshiligi olsquozgarishi xodisasiga asoslangan
datchiklar qolsquollaniladi Gazlarning kichik bosimlarini nazorat qiladigan
datchiklarda esa ularning issiqlik olsquotkazuvchanligi yumshoqligi ionlanish darajasi
kabilar xisobga olinadi
Qishloq va suv xolsquojaligida mexanik qabul qilish elementiga ega bolsquolgan
suyuqlikli porshenli membranali hamda silfonli datchiklar qolsquollanilib kelinmoqda
Suyuqlikli bosim datchiklarining U-shaklli (219 a-rasm) qolsquonglsquoiroqchali
(219b-rasm) gidrostatik (219v-rasm) membranali (219 g-rasm) silfonli (219
d-rasm) manometrik trubkali (219 ye-rasm) turlari mavjud
U-shaklli suyuqlik datchiklarida bosimlar farqi F = F1 ndash F2 suyuqlik ustuni
oglsquoirligi bilan muvozanatlashadi
∆F = ήh (217)
Bu yerda ή- suyuqlikning solishtirma oglsquoirligi
54
Qolsquonglsquoiroqchali tizimlarda bosimlar farqi ∆F = F1 ndash F2 qolsquonglsquoiroqchani
aralashuvini hosil qiladi va natijada F1 bosimni aniqlash imkoniyati tuglsquoiladi
Gidostatik tizimlarda xalqali tarozili kameraning burilish burchagi bosimlar
farqi ∆F = F1 ndash F2 ga proporsional bolsquoladi
219-rasm Suyuqlikli bosim datchiklarining turlari
a) ndash U-shaklli b) ndash qolsquongiroqchali v) ndash gidrostatik g) ndash membranali d) ndash
silfonli e) ndash manometrik trubkali
Suyuqlikli bosim datchiklari aniq va bir melsquoyorda ishlashi bilan bir qatorda
ularning ekspluatatsion noqulayliklari (kichik oraliqlarda olsquolchash sharoitlari
faqatgina vertikal holatda ishlashi katta olsquolchamlarga ega bolsquolganligi kabilar)
sababli oxirgi paytlarda ularni olsquornini takomillashgan datchiklar egallamoqda
Membranali datchiklarda (219a-rasm) elastik plastina (membrana) nazorat
qilinayotgan muxit bosimi talsquosirida bolsquoladi va kontaktli tizim bilan mustaxkam
boglsquolangan shtokka talsquosir kolsquorsatadi Bunday turdagi datchiklar sodda tuzilishi
puxtaligi olsquolchovlarni yetarlicha aniqlik bilan olsquolchashi sababli ularni qolsquollash yil
sayin kolsquopayib bormoqda
Silfonli datchiklar (219b-rasm) egiluvchan materialdan yasalgan
gofrirovanli yupqa devorli trubkadan tashkil topgan bolsquoladi Тashqi va ichki
bosimlar farqini unga talsquosir qilayotgan kuch hosil qiladi Bu kuch talsquosirida
silfonning cholsquozilishi va qisilishi hosil bolsquoladi Silfonning bolsquosh uchini siljishi
kolsquorsatkich strelkasi va xarakatlanuvchan kontaktlari orqali amalga oshiriladi
a b v
g d e
55
263 Sarf datchiklari
Sarf datchiklarini qolsquollashda turli xil fizikaviy prinsiplardan foydalaniladi
Uzluksiz oquvchan suyuqliklar va gazlarning sarfini aniqlashning eng kolsquop
tarqalgani drosselli qurilmalarda bosimning olsquozgarishi bolsquoyicha olsquolchash usuli
hisoblanadi (220-rasm) Drosselli qurilmalar sifatida diafragmalar sopla va
Venturi trubkalari qolsquollaniladi
Drossel-diafragmali suyuqlik datchiklarida (220a-rasm) unga olsquornatilgan
trubkaning 1 ikkala tomonida 2 impulsli trubkalar joylashgan bolsquoladi Rezistor R
suyuqlik bilan shuntlanadi hamda bosim va tok olsquozgarishini proporsionalligini
talsquominlaydi Ikkilamchi jihozdagi tok I u quyidagicha aniqlanadi
Iu = a (P1 ndash P2) = a P (218)
220-rasm Sarf datchiklari
a) ndash drossel-diafragmali b) ndash vertikal qanotli tezlik v) ndash spiral-qanotchali
Bosim olsquozgarishi ∆R (Nm ) va sarf Q (m s) orsidagi boglsquolanish quyidagi
tenglik bilan ifodalanadi
Q =αs S0αg20
(219)
a b
v
56
Bu yerdaSp-diafragma teshigi yuzasim2 αs ndash sarf koeffitsiyenti
α-proporsionallik koeffitsiyenti ∆P-bosim olsquozgarishi Nm2 g-erkin tushish
tezlanishims2 ή-muxitning zichligikgm
3
Sarfni olsquolchovchi tezlik datchiklari suv suyuq yoqilglsquoi gaz va boshqa
moddalarni aniqlash schyotchiklarida qolsquollanilib kelinmoqda
Vertikal qanotli tezlik datchiklarida (220b-rasm) ular orqali olsquotadigan
suyuqlik vertushkani 2 aylanishiga sababchi bolsquoladi Bunda oqim tezligiga
propotsional bolsquolgan aylanish chastotasi quyidagicha bolsquoladi
n = av = aQS (220)
bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti aylmin
v ndash suyuqlik tezligigims
Q ndash suyuqlik sarfi m3s
S ndash datchikning ishchi yuzasi m2
Spiral vertushkali datchiklar (220v-rasm) suyuqlikni katta sarflarini
aniqlashda ishlatiladi Bunday turdagi datchiklar boshqa turdagi datchiklardan
farqli olsquolaroq truboprovodlarning notekis joylarida ham ishlash qobiliyatiga ega
Spiral vertushkaning aylanish chastotasi n (ayls) sarfga Q (m s) tolsquoglsquori
proporsional va qanot qadamiga l (m) teskari proporsional bolsquoladi
n = a Q S∆l (221)
264 Burchak tezligi datchiklari
Burchak tezligi datchiklari asosan 3 guruhga bolsquolinadi mexanik gidravlik
va elektrik
Burchak tezligining mexanik markazdan qochma datchigining kinematik
sxemasi 221a-rasmda kolsquorsatilgan Bunda yuklanma 1 markazdan qochma kuch
Fs = amw r talsquosirida prujinani 2 siqadi va valning aylanishi bolsquoyicha 5 muftani 3
siljitadi Muftaning siljishi induktiv olsquozgartirkichga uzatiladi va aylanish tezligi
hisoblanadi
57
Datchikning sezgirligi quyidagicha aniqlanadi
Kd = dFsdw = 2amwr (222)
bu yerda m - aylanayotgan yuklarning massasi r - yuklarning aylanish
radiusi w ndash aylanish burchak tezligi
Mexanik markazdan qochma datchiklar katta xatoliklarga ega va tezlikni
faqatgina kichik oraliqlarda olsquolchashga molsquoljallangan bolsquoladi
Gidravlik datchiklar (221b-rasm) asosan aylanish chastotasini proporsional
ravishda suyuqlik bosimga yoki sarf olsquozgarishiga aylantirib berish uchun hizmat
qiladi Bunday turdagi datchiklar nasosdan 1 suyuqlik bosimi olsquozgarishini qabul
qiluvchi prujinali porshendan 2 hamda aylanish chastotasini ulab boradigan
shkalalardan tashkil topgan bolsquoladi Bu turdagi datchiklarning amalda qolsquollanilishi
ularning murakkab tuzilishi va olsquolchovlarni yuqori darajada emasligi sababli
anchagina chegaralangan
Хozirgi davrda elektrik datchiklarning qolsquollanilishi keskin ravishda kolsquopayib
bormoqda Bunday datchiklar odatda olsquozgarmas yoki olsquozgaruvchan tokli
mikrogeneratorlar (taxogeneratorlar) shaklida bajarilgan bolsquoladi
a) b)
221-rasm Mexanik (a) va gidravlik (b) burchak tezligi datchiklari
Ularning chiqish kuchlanishi U aylanish chastotasiga proporsional bolsquoladi
U = a w (223)
bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti
58
Datchikning sezgirligi esa quyidagicha ifodalanadi
Kd = dUdw (224)
Chastotali elektrik tezlik datchiklari aylanish tezligini chastotaga yoki tok
va kuchlanish amplitudasiga olsquozgartirib beradi
Vaqt-impulsli datchiklarida (222a-rasm) elektr olsquotkazuvchan qatlam bilan
qoplangan 2 izolyatsion barabanning 1 aylanishi natijasida chap yotka navbati
bilan elektr zanjirini qolsquoshib va ochib turadi Natijada impulslar hosil qilinadi va
ularni ikkilamchi asbob A yozib boradi Impulslar soni quyidagicha topiladi
N = a w (225)
Bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti
Datchikning sezgirligi (imp srad) esa quyidagicha ifodaladi
Kd = dNdw (226)
Vaqt-impulsli datchiklarining asosiy kamchiligi ndash ularning
kontaklarini tez ishdan chiqib turishidir
Induksion tezlik datchiklarida (222b-rasm) olsquozgarmas magnitning 2
aylanishi natijasida cholsquolglsquoamda 2 olsquozgaruvchan (impulsli) kuchlanish hosil
qilinadi va u valning aylanish tezligiga proporsional bolsquoladi
222-rasm Elektrik tezlik datchiklari
d) - vaqt -impulsli e va j) ndash induksion
d e
j
59
27 Namlik datchiklari
271 Namlik korsquorsatgichlari xaqida tushuncha
Maxsulotlar va muxit namliklari asosiy kolsquorsatgich bolsquolib ularni texnologik
jarayonlarni avtomatlashtirishda boshqarish va vaqti-vaqti bilan nazorat qilish va
olsquolchab turish kerak bolsquoladi Maxsulot tarkibidagi namligi asosan absolyut (I) va
nisbiy (U) namlik kolsquorsatgichlari bilan baholanadi
Absolyut namlik quyidagicha ifodalanadi
1000
(227)
Bu yerda M ndash maxsulotdagi namlik massasi
Mo- absolyut quruq maxsulot massasi
Namlik esa quyidagicha aniqlanadi
1000 ММ
МФ (228)
Nisbiy namlik 10м
х
а
аУ (229)
bu yerda ax ndash xaqiqiy absolyut namlik
am ndash maksimal absolyut namlik
272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi
va ish prinsiplari
Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik namlik dachiklari elektrofizikaviy va
elektroparametrik turlariga bolsquolinadi Elektrofizikaviy datchiklar radiatsion va
magnitoyaderli rezonans dachiklarini olsquoz ichiga oladi Radiatsion dachiklarning ish
prinsipi nam muxitnig infraqizil nurlarni yuqori chastotali elektromagnit
tebralishlarni - nurlar va neytron nurlanishlarni qabul qilish darajasini olsquolchashga
60
asoslangan bolsquoladi Magnitoyaderli rezonans datchiklarining ish prinsipi esa
vodorod atomlari yadrosi va namlikning radiochastotali magnit maydonini qabul
qilishi prinsipida ishlaydi
Elektroparametrik datchiklar konduktometrik dielkometrik va gigrometrik
turlarga bolsquolinadi Konduktometrik datchiklar elektrokimyoviy olsquozgartirgichlar
tarkibiga kiradi va ishlash prinsipi muxitning elektr olsquotkazuvchanligini olsquozgarishi
natijasida namlikni aniqlashga asoslangan bolsquoladi Chiqish kolsquorsatgichi bolsquolib
bunda muxit olsquotkazuvchanligi hisoblanadi
Dielkometrik datchiklar dielektrik singdiruvchanlik (E=210 - qattiq jismlar
uchun E=81-suv uchun) yoki dielektrik isrof tangens burchagi qiymatlari bolsquoyicha
namlikni aniqlanadi
Gigrometrik datchiklar elektronli olsquozgartirgichlar guruhiga mansub bolsquolib
ularning ishlash prinsipi qolsquoshimcha gigroskopik zarrachalarning mexanik yoki
elektrik xarakteriskalarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi
Qishloq xolsquojaligi ishlab chiqarishida gazlar va xavo namliklari datchiklari
keng miqyosda qolsquollaniladi Ularning quyidagi turlari mavjud gigrometrik
dilatometrik datchiklar - namlik talsquosirida chiziqli olsquolchamlari olsquozgarishiga
gigristorlar elektropsixrometrlar xarorat - muvozanatli va kondensatsion
datchiklar - qarshilik olsquozgarishiga hamda radioskopik va infraqizil datchiklar - gaz
va xavoning fizikaviy xususiyatlarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi
Хavo namligini aniqlashning psixrometrik usuli quruq va suv bilan
namlangan ikki termometrlarni qolsquollashga asoslangan bolsquoladi Bu prinsipda
namlikni nazorat tizimi datchiklari-elektropsixrometrlar ishlaydi
Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi 223-rasmda keltirilgan
Muvozanatsiz kolsquoprikning ikki yelkasiga ikkita bir hil yarimolsquotkazgichli
termorezistorlar ulangan bolsquolib ular gigroskopik keramik trubkaga joylashtiriladi
Birlamchi trubkanig bir tomoni suvga tushuriladi ikkinchi tomoni esa xavoda
turadi Yalsquoni termorezistor (Rg) quruq trubkada joylashadi va uning xarorati xavo
xaroratiga teng bolsquoladi Suv bilan namlanadigan ikkilamchi trubkadagi
termorezitorning (R n) qarshiligi namning parlanishiga boglsquolik bolsquoladi va
61
buglsquolanish jarayonida xaroratning kamayishi hisobiga uning qarshiligi nisbatan
yuqori bolsquoladi Хavo namligi qanchalik kam bolsquolsa nam trupka sirtidan suvning
parlanishi tezroq bolsquoladi Bunda Rk va Rn orasidagi farq katta bolsquoladi va
olsquozgartirgichdagi (U) chiqish signali kuchliroq bolsquoladi
Rk Rk
Ut
R1 R2
223-rasm Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi
Maxsulotlar namligini aniqlaydigan elektrik datchiklar konduktometrik
(muxitning elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgarishi) dielkometrik (dielektrik
singdiruvchanligi E olsquozgarishi) radioizotopli elektroabsorbsionli ultrotovush va
SVCh (olsquota yuqori chastotali) datchiklarga bolsquolinadi
Konduktometrik va dielkometrik datchiklar silindrik yoki tekis xavo
kondensatorlaridan yasalgan elektrodlardan yoki igolkali elektrodlardan ham
tashkil topgan bolsquoladi Maxsulot kondensatorlar orasiga joylashtirib uning namligi
aniqlanadi
У
62
28 Generator datchiklari
Generator datchiklarida bevosita sezgir elementlar kirish signali (x) chiqish
signaliga (u) olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga
bolsquoladi va chiqish signali elektr yurituvchi kuch kolsquorinishida hosil bolsquoladi Bu
turdagi datchiklar juda sodda tuzilgan bolsquoladi va qolsquoshimcha energiya manbaisiga
ega bolsquolishi shart emas
Generator datchiklari induksion fotoelektrik plsquoezoelektrik va termoelektrik
datchiklari (termoparalar) guruxiga bolsquolinadi
281 Induksion datchiklar
Induksion datchiklarning ish prinsipi elektromagnit induksiya qonuniga
asoslangan bolsquoladi yalsquoni magnit oqimi olsquozgartirilayotgan konturda EYUK ҳosil
bolsquoladi
dt
dФWE 2
(230)
Induksion datchiklar 3 hil kolsquorinishga ega 1 Cholsquolglsquoamli 2 Ferromagnit
detali xarakatlanuvchi 3 Тaxogeneratorli
Induksion datchiklar qishloq va suv xolsquojaligi sohasida keng qolsquollaniladi
Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali uzluksiz
nazorat qilish sxemasi 225-rasmda keltirilgan
Uning ishlash prinsipi quyidagicha Bunkerni (1) donni tolsquolishi va uning
oglsquoirligini olsquozgarishi natijasida prujina (2) siqiladi Magnitlanmagan polsquolat olsquozak
(3) ketma-ket ulangan cholsquolglsquoamlardan (W1 va W2 ) iborat glsquoaltak (4) ichida
xarakatlana boshlaydi Bu ikkita cholsquolglsquoamlar kolsquoprik sxemaning (5) ikki qolsquoshni
yelkasini tashkil etadi Sxemadagi kolsquoprikning bitta diagonaliga olsquolchov asbobi
ulangan ikkinchisiga esa maxsus talsquominlash blokidan olsquozgaruvchan kuchlanish
uzatiladi
63
224-rasm Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali
uzluksiz nazorat qilish sxemasi
282 Fotoelektrik datchiklar
Fotoelektrik datchiklar guruxiga kiruvchi fotodiodlar va ventilli
fotoelementlarning ish prinsipi ichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan bolsquoladi
Ichki fotoelektrik effekt uruglsquolik oqimi talsquosirida erkin elektronlar olsquozining
energetik holatini olsquozgartirib moddaning olsquozida qolishi xodisasi bilan
xarakterlanadi Bunda modda ichida kolsquocha oladigan erkin zaryadlar hosil bolsquoladi
Erkin zaryadlar modda ichida kolsquochganda fotoelektr yurituvchi kuchlarni hosil
qiladi (ichki fotoeffektli fotoelementlar shu prinsipda qurilgan) yoki elektr
olsquotkazuvchanlikni olsquozgartiradi (fotoqarshiliklar shu prinsipda qurilgan)
Ichki fotoeffektli fotoelementlar kolsquopincha ventilli fotoelementlar deb
ataladi Selenli fotoelementlar eng kolsquop tarqalgan fotoelementlar hisoblanadi
Selenli fotoelementning tuzilishi va sxemasi 225 a-rasmda uning xarakteristikasi
esa 225 b-rasmda kolsquorsatilgan
64
Ф
1
2
3
4
а) b)
225-rasm Fotoelement va uning tavsifnomasi
Element (225a-rasm) yupqa oltin qatlami 1 berkituvchi qatlam 2 selenli
qatlam 3 va polsquolat taglik 4 dan iborat Selenning oltin bilan chegarasida berkituvchi
qatlam hosil bolsquoladi bu qatlam detektorlik xususiyatiga ega bolsquolib yoruglsquolik oqimi
bilan urib chiqarilgan elektronlarning orqaga qaytishiga imkon bermaydi
Yoruglsquolik oqimi oltin qatlamidan olsquotib ventilli fotoeffekt hosil qiladi shunda
elektronlar yoritilgan qatlamdan yoritilmagan (izolyatsion berkituvchi qatlam bilan
ajratilgan) qatlamga olsquotadi
2821 Fotorezistorlar
Fotorezistor ndash yarim olsquotkazgich fotoelektrik asbob bolsquolib bunda foto
olsquotkazuvchanlik hodisasi qolsquollaniladi yalsquoni optik nurlanish talsquosirida yarim
olsquotkazgichni elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Fotorezistor tuzilishi quyidagi
rasmda kolsquorsatilgan
226 rasm Fotorezistorning tuzilishi va ulanish sxemasi
1-plyonka yoki plastik 2-dielektrik material
65
Asosiy kattaliklari
ф
IS
ф
i (231)
Qoronglsquoulik qarshiligi ndash yoritilmagan fotorezistorlarning qarshiligi qiymati
teng diapazonga ega Rk =102
109 Om
Ishchi kuchlanishi ndash ishchi kuchlanish qiymati fotorezistor olsquolchamlariga
boglsquoliq yalsquoni elektronlar orasidagi masofaga boglsquoliq ravishda 1-1000 V gacha
tanlanadi
Shuni talsquokidlash kerakki fotorezistorlarning kattaliklari tashqi muhit talsquosirida
olsquozgaradi Fotorezistorlar afzalligi yuqori sezgirligi nurlanishning infraqizil
qismida qolsquollash mumkinligi olsquolchamlari kichikligi va doimiy tok va
olsquozgaruvchan tok zanjirlarida qolsquollash mumkinligi
2822 Fotodiodlar
Fotodiod deb yarim olsquotkazgichli fotoelement asbob bolsquolib bitta elektron-
kovakli olsquotishga va ikkita chiqishga egadir Fotodiodlar ikki xil rejimda ishlashi
mumkin 1) tashqi elektr energiya manbaisiz (fotogenerator rejimida) 2) tashqi
elektr energiya manbai yordamida (fotoolsquozgartgich rejimida)
227 rasm Diodning tuzilishi
66
2823 Optoelektron asboblar
Optoelektron asbob deb elektr signalini optik signalga (nur energiyasi)
olsquozgartiruvchi bu energiyani indekatorlarga yoki fotoelektrik olsquozgartkichlarga
uzatuvchi asboblarga aytiladi
Kolsquop tarqalgan optoelektron asboblardan biri optrondir Optron nurlanish
manbasi va qabul qilgichdan tuzilgan bolsquoladi Bu ikkalasi bir korpusga
joylashtirilgan va bir biri bilan optik va elektr boglsquoliklikka ega bolsquoladi
Elektron qurilmalarni optronlar aloqa elementi funksiyasini bajaradi bunda
malsquolumot optik nurlar orqali uzatiladi Buning hisobiga galvanik boglsquolanish
bolsquolmaydi va elektron uskunalarga salbiy talsquosir etuvchi qayta boglsquolanishlar
bolsquolmaydi
228 rasm Optronni tuzilishi
1- Chiqishlar 2 - Fotoqabul qilgich 3-Korpus 4-Optik muhit 5-Svetodiod
Optronlar malsquolumot tolsquoplash va saqlash qurilmalarida registorlarda va
hisoblash texnikasi qurilmalarida qolsquollaniladi
Zamonaviy optoelektrnonlarda nur chiqaruvchi sifatida svetodiodlar foto
qabul qilgich sifatida esa fotorezistorlar fototiristorlar qolsquollaniladi
Qolsquollanilgan foto qabul qilgich turiga qarab optronlar ndash fotorezistorli
fotodiodli fototranzistorli va fototiristorlilarga bolsquolinadi
67
229- rasm Optronlarning shartli grafik belgilanishi
a) rezistorli b) diodli v) fototranzistorli g) fototiristorli
Fotoelektrik asboblarni belgilash tizimi Fotoelektron asboblar xarf-sonli
kod bilan belgilanadi - birinchi element xarflar asbob guruxini bildiradi frndash
fotorezistorlar fdndashfotodiodlar
- ikkinchi element harflar ndashasbobni tayyorlangan materialini kolsquorsatadi GO ndash
germaniy GB ndash germaniy legirlangan brom GZ ndash germaniy legirlangan
oltingugurt bilan GK ndash germaniy kremniyli birikma K-kremniy KG ndash kremniy
legirlangan geliyli RG- arsenidli galliy va xk
- uchinchi element ndash001 dan 999 gacha sonlar ishlab chiqarish nomeri
- tolsquortinchi element ndash harf yarim olsquotkazgich fotoasboblar podgruppasini
belgilaydi u-Unipolyar fotorezistor B ndash bipolyar fotorezistorlar L ndash kuchkili
fotodiodlar Svsvlvn FDGZ-001K ndash fotodiod germaniyli legirlangan
oltingugurtli ishlab chiqarilgan nomeri 001
Optoelektronik datchiklar qishloq va suv xolsquojaligida va sanoatda keng
qolsquollanilib kelinmoqda 230-rasmda yerga ishlov berish agregatini avtomatik
bajarishda olsquosimliklar qatorini nazorat qilish fatodatchikning sxemasi keltirilgan
230-rasm Yerga ishlov berish agregatini avtomatik boshqarish tizimida
olsquosimliklar qatorini fotodatchik yordamida nazorat qilish sxemasi
12-yoruglsquolik manbai 34-fotoqarshilik
56-kuchaytirgichlar 78-ijro mexanizmlari
a b v g
68
Ushbu datchik ishlov berish agregatining ikki tomonidan joylashtiriladi va
ular yoruglik manbasidan (1 2) fatoqarshilikdan (3 4) kuchaytirgichdan (5 6)
va ijro mexanizmidan (7 8) tashkil topgan Qurilmaning ishlash prinsipi
quyidagicha agregatning chetga chiqishi sodir bolsquolsa yoruglsquolik manbasi bilan (1
yoki 2) fatoqarshilik (3 yoki 4) oraliglsquoini olsquosimlik tolsquosib qoladi va bunda yoruglsquolik
nuri fotorezistorga tushmay qoladi Natijada kuchaytirgich chiqishida (5yoki6)
signal xolati olsquozgaradi va ijro mexanizmini (7 yoki 8) ishlab ketishga sabab
bolsquoladi yani ishlov berish agregati avtomatik ravishda xarakat qilishini tashkil
etadi
Bugungi kunda fotodatchiklar dalalardagi xashoratlar xarakatini va sonini
aniqlashda metroda xarakatlarni nazorat qilishda kolsquocha yorugligini boshqarish
kabi jarayonlarda qolsquollanilib kelinmoqda
283 Prsquoezoelektrik datchiklar
Prsquoezoelektrik datchiklarni (231-rasm) ishlash prinsipi balsquozi kristall
moddalarning mexanik kuch talsquosirida elektr zaryad hosil qilish qobiliyatiga
asoslangan Bu xodisa p yezoeffyekt deb ataladi
Plsquoezoeffekt kvars turmalin segnet tuzi bariy titanat va boshqa moddalar
kristallarida kuzatiladi Bu tipdagi asboblarda kolsquopincha kvars ishlatiladi
Kvarsning plsquoezo elektroeffekti +500deg S gacha bolsquolgan temperaturaga boglsquoliq
emas lekin +570deg S dan oshgan temperaturada bu effekt nolga teng bolsquolib qoladi
Pezoelektrik datchiklarning hosil qiladigan EYUK bosimga proporsional
bolsquolib quyidagi formula orqali aniqlanadi
С
FаU х0 (232)
bu yerda ndash S - datchikning umumiy siglsquoimi
Fx - mexanik bosim
a0 - proporsionallik koeffitsiyenti
69
231-rasm Pezoelektrik datchikning sxemasi
Ushbu datchikning sezgirligi
хF
Uд
К (233)
Kolsquorib chiqilgan prinsipda pezoelektrik manometrlar ishlaydi (232-
rasm)
232-rasm Pezoelektrik manometrning sxemasi
1-bosim memranasi 2 5-metall qistirmalar 3-potensial qistirma
4-izolyatsion olsquotkazgich 6-sharik
Plsquoezokvars manometrning tuzilish sxemasi 4-rasmda keltirilgan
Olsquolchanayotgan bosim membrana 1 orqali kvars plastinkalar 7 ga talsquosir qiladi Bu
plastinkalarning metall kistirma 2 ga tegib turgan ichki tomonida bir hil ishorali
zaryadlar paydo bolsquoladi Plastinkalarning ichki tomonidagi potensial qistirma 3
70
bilan ulangan va izolyatsiyalangan olsquotkazgich 4 orqali olinadi plastinkalarning
ustki tomonidagi potensial esa korpus metall qistirmalar 2 va 5 membrana 1 va
sharik 6 orqali olinadi Olsquolchanayotgan bosimga proporsional bolsquolgan potensiallar
farq plastinalardan olinib kuchaytiruvchi lampa setkasiga uzatiladi
284 Тermoelektrik datchiklar (termoparalar)
Хaroratni olsquolchashning termoelektrik usuli termoelektrik termometrning
(termoparaning) termoelektrik yurituvchi kuchi (termo eyuk) xaroratiga
boglsquolikligiga asoslangan Bu asbob -2000S dan 2500
0S gacha bolsquolgan xaroratlarni
olsquolchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy tekshirish ishlarida keng qolsquollaniladi
Тermoelektrik termometrlar yordamida xaroratni olsquolchash 1821 yilda
Zeebek tomonidan kashf etilgan termoelektrik xodisalarga asoslangan Bu
xodisalarning xaroratlarni olsquolchashda qolsquollanilishi ikki hil metall simdan iborat
zanjirda ularning kavsharlangan joyida xaroratlar farqi hisobiga hosil bolsquoladigan
EYuK effektidan iborat ТEYuK hosil bolsquolishining sababi erkin elektronlar
zichligi kamroq metallga diffuziyasi bilan izoxlanadi Shu paytda ikki xil
metallning birikish joyida paydo bolsquoladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik
kolsquorsatadi Elektronlarning diffuzion olsquotish tezligi paydo bolsquolgan elektr maydon
talsquosiridagi ularning qayta olsquotish tezligiga teng bolsquolganda xarakatli muvozanat
holati olsquornatiladi Bu muvozanatda A va V metallar orasida potensiallar ayirmasi
paydo bolsquoladi Elektronlar diffuziyasining intensivligi olsquotkazgichlar birikkan
joyning xaroratiga ham boglsquoliq bolsquolgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda
hosil bolsquolgan eyuk ham turlicha bolsquoladi
Тermoelektrik termometrlarni yaratish uchun ishlatiladigan termoelektrod
materiallar bir qator xususiyatlarga ega bolsquolishi shart chunonchi issiqqa
chidamlilik va mexanikaviy mustaxkamlik kimeviy inertlik termoelektr bir xillik
stabillik va termoelektr xarakteristikani tiklash teyukning temperaturaga
bolsquolgan (chiziqli xarakteristikasiga yaqin va bir ishorali) boglsquolanishi yuqori
sezgirlik
71
Тermoparalarning quyidagi turlari mavjud
1 Platinarodiy - platina termopara (ТPP)- neytral va oksidlanadigan muxitda
ishonchli ishlaydi ammo tiklanish atmosferasida ayniqsa metall oksidlari
termoparaga yaqin joylashgan yerda tez ishdan chiqadi Metall buglsquolari va uglerod
(ayniqsa uning oksidi) platinaga zararli talsquosir kolsquorsatadi
2 Platinarodiy (30- rodiy)- platinarodiy (6- rodiy) termopara (ТPR-306
tip) Bu termoparalarning asosiy xususiyati 18000S gacha temperaturani olsquolchash
va kichik teyuk ga ega bolsquolishdir
3 Хromel - alyumel (ТХA tip) termopara nodir bolsquolmagan metallardan
tayyorlangan termoparalar orasida eng turglsquouni hisoblanadi Musbat elektrod-
xromel (89 Ni 98 Cr 1 Fe 02 Mn) qotishmadan manfiy elektrod-almel
esa (94 Ni 2 Al 25 Mn 1 Si 05 Fe) qotishmadan iborat ТХA
termopara 1300 0S gacha bolsquolgan temperaturani olsquolchash uchun qolsquollaniladi
4 Хromel-kopel termopara (ТХK)- turli muxitlarning temperaturasini
olsquolchash uchun ishlatiladi Manfiy elektrod - kopel mis va nikel qotishmasidan
(59 Cu 44 Ni) iborat ТХK termopara 800 0
S gacha temperaturani olsquolchash
uchun ishlatiladi uning teyuk boshqa termoparalarnikiga qaraganda ancha katta
5 NK - SA qotishmalaridan tayyorlangan (ТNS tipidagi) termopara erkin
uchining temperaturasiga tuzatish kiritishni talab qilmaydi chunki 200 0
S gacha
temperaturani olsquolchaydigan termoparaning teyuk amalda nolga teng Yuqorigi
temperatura chegarasi 1000 0
S Platina gruppasidagi ТPP va ТPR termoparalari 05
yeki 1mm diametrda tayolsquorlanib chinni munchoq yoki trubka bilan
izolyatsiyalanadi ТХA ТХK va ТNS termoparalar 0732 mm diametrlik simdan
tayyorlanib sopol munchoq bilan izolyatsiya qilinadi
Mexanikaviy tayziq va olsquolchanayotgan muxit talsquosiridan saqlash uchun
termopara elektrodi himoya armaturasi ichiga olinadi
Yuqorida aytilganidek termopara bilan temperaturani olsquolchash paytida
termoparaning erkin uchlaridagi temperaturaning olsquozgarishiga qarab tuzatish
kiritiladi Sanoatda avtomatik ravishda tuzatish kiritish uchun elektr kolsquoprik
sxemalar qolsquollaniladi
72
233-rasm Тermoelektrik termometrning prinsipial sxemasi
a b
v
g
73
3-bob Avtomatika relelari
31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi
Rele deb malsquolum bir kirish signali olsquozgarganda chiqish signali sakrashsimon
olsquozgaruvchi moslamaga aytiladi Rele qishloq xolsquojalik avtomatikasida eng kolsquop
qolsquollaniladigan elementlardan biri hisoblanadi Тalsquosir qiladigan fizik kattaliklariga
qarab ular elektrik mexanik magnit issiqlik optik radioaktiv akustik va kimeviy
relelarga bolsquolinadi
Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik relelar olsquoz navbatida 9-turga bolsquolinadi (31-
rasm)
Avtomatikaning elektrik relelari
Elektromagnit Magnitoelektrik Elektrodinamik
Induksion Ferromagnit Elektron
Ion Elektroissiklik Rezonans
31-rasm Elektrik relelarning klassifikatsiyasi
Elektromagnit relelarida chulglsquoamdan olsquotayotgan tok talsquosirida magnit
maydon xosil bolsquolib yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgartiriladi
Magnitoelektrik relelarda chulglsquoam ramka kurinishida bajarilib olsquozgarmas
magnit maydonida joylashtirilgan Chulglsquoamdan tok utayotganda ramka prujinani
kuchini yengib xarakatga keladi va kontaktlarning xolatini uzgartiradi
74
Elektrodinamik rele ish prinsipi buyicha magnitoelektrik relega olsquoxshash
lekin undagi magnit maydoni maxsus uyglsquootish cholsquolglsquoami bilan hosil etiladi
Induksion relening ish prinsipi relening cholsquolglsquoami hosil qiladigan
olsquozgaruvchan magnit oqimi va xarakatlanuvchan diskda hosil bolsquoladigan tok
olsquozaro talsquosiriga asoslangan
Ferromagnit relelar magnit kattaliklari (magnit oqimi magnit maydoni
kuchlanganligi) yoki ferrodinamik materiallarining magnit tavsifnomalari
olsquozgarilishi talsquosirida ishlaydi
Elektron va ion relelari bevosita kuchlanish yoki tok kuchi natijasida hosil
bolsquoladigan sakrashsimon olsquozgarishlar talsquosirida ishlaydi
Elektroissiqlik relelari xarorat talsquosirida ishlaydi Ularning ish prinsipi
yuqorida kolsquorib chiqilgan bimetalik va bilatomitrik datchiklarning ish prinsipiga
olsquoxshash bolsquoladi
Rezonans relelari ish prinsipi elektrik tebranish tizimlarda hosil bolsquoladigan
rezonasga asoslangan
32 Relelarning asosiy korsquorsatkichlari
1 Ishga tushish kolsquorsatkichi - relelar ishga tushish paytidagi kirish
kattaligining eng kichik qiymati - Хit
2 Qolsquoyib yuborish kolsquorsatkichi-relening oldingi holatiga qaytishi uchun
zarur bolsquolgan kirish kattaligining eng katta qiymati - Хkyu
3 Qaytish koeffitsiyenti-Kk=Хkyu Хit nisbati
4 Ishchi parametri - rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish
kattaligining qiymati (nominal) rejimidagi - Хish
Zahira (zapas) koeffitsiyenti
ishga tushishi
51
тХи
Хиштиз
75
qolsquoyib yuborish 01
шХи
юХкюзк
6 Kuchaytirish koeffitsiyenti - kontaktlardagi quvvatning kirish signalidagi
quvvatga nisbati
Риш
РконтКк
Relelarning yana bir muxim parametrlaridan (32- rasm) biri - ularning ishga
tushish va qolsquoyib yuborish vaqtlari Cholsquolglsquoamga kuchlanish berilganda u shu
vaqtning olsquozida ishga tushmasdan balki bir oz vaqtdan keyin ishga tushadi Ushbu
Т it vaqt ishga tushish vaqti deb ataladi Kuchlanish cholsquolglsquoamidan ajratilganda
ham qolsquoyib yuborish malsquolum bir vaqt ichida amalga oshadi - Тk 10 Bu vaqt quyib
yuborish vaqti deyiladi Ushbu inersionlik chulglsquoamning katta induktivlik bilan
tushuntiriladi Grafikdagi 0 nuqtasi chulglsquoamni manbaga ulanishiga tolsquoglsquori keladi
Т siljish vaqti mobaynida relening xarakatlanuvchi qismlari tinch xolatda bolsquoladi
Тok esa I toki qiymatigacha olsquosadi Т=Т vaqt mobaynida relening xarakatlanuvchi
qismlari bir turglsquoun holatdan ikkinchi turglsquoun holatga olsquotishadi Shundan keyin
tok olsquozining nominal kolsquorsatkichi ndash I n gacha oshadi
Kuchlanish ajratilishi bilan relening toki Т gacha kamayadi Bu vaqtda
yakor olsquozining eski holatiga qaytadi Demak relening ajralishi Т vaqt mobaynida
amalga oshadi
Ishga tushish vaqtiga qarab relelar tez xarakatlanuvchi (Т=50-150 ms) olsquorta
xarakatlanuvchi (Т=1-50 ms) va sekin xarakatlanuvchi (Т=015-1 s) Agar Т = 1
sek bolsquolsa bunday rele vaqt relesi deyiladi
33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari
Relelarning puxtaligi va kontaktlarining kommutatsion xususiyatlari asosan
kontaktlarga boglsquolik Relelarning kontaktlari quyidagi ekspluatatsion kolsquorsatkichlar
bilan tavsiflanadi
Ruxsat etilgan chegaraviy tok ndash I re Bu kolsquorsatkich kontaktlar qizib
olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini yolsquoqotmaydigan xarorat bilan
76
aniqlanadi Ruxsat etilgan chegaraviy tokni oshirish uchun kontaktlarning
qarshiligini kamaytirib ularning sovitish yuzasini oshirish kerak
Ruxsat etilgan chegaraviy kuchlanish-U re Kontaktlar olsquortasidagi
izolyatsiyani va kontaktlararo masofada teshib olsquotish kuchlanishi bilan aniqlanadi
Ruxsat etilgan chegaraviy quvvat ndash R re Bu kolsquorsatkich kontaktlar ajralish
jarayonida turglsquoun - yoyni (dugani) hosil qilmaydigan zanjirning quvvati bilan
aniqlanadi
Kontaktlarning ish rejimini yengillashtirish maqsadida kontaktlarga (32 -
rasm a b) yoki cholsquolglsquoamga (32 - rasm v g d) shunt sifatida qolsquoshimcha
elementlar ulash maqsadga muvofiqdir
Cholsquolglsquoamning induktivligi hisobiga yiglsquoilgan magnit energiyasi
kontaktlararo masofada sarflanmasdan rezistor va kondensator yoki
cholsquolglsquoamning olsquozida sarflanadi Rezistor qarshiligi cholsquolglsquoamning aktiv
qarshiligidan 5-10 barobar katta bolsquolishi kerak Kondensatorning siglsquoimi esa S=
05 - 20 mkf
32-rasm Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar
34 Elektromagnitli relelar
Yuqorida aytilgan relelarning orasida qiishloq xolsquojaligi avtomatikasida eng
keng qolsquollaniladigani elektromagnit relelaridir Eng oddiy elektromagnit relesining
sxemasi 33 -rasmda kolsquorsatilgan
a b v g d
77
33-rasm Elektromagnitli relening sxemasi
Cholsquolglsquoamdagi 3 kuchlanish talsquosirida hosil bolsquolgan magnit maydon
xarakatlanuvchi yakorni 1 qolsquozglsquoalmas olsquozakka 2 tortadi Yakorning xarakati
natijasida kontaktlar 5 ulanadi Kuchlanish ajratilsa prujina 4 talsquosirida kontaktlar
eski holatiga qaytadi Qoldiq magnit oqimi talsquosirida yakor tez ajratish maqsadida
uzoqqa nomagnitik materialdan bajarilgan shtift qotiriladi Cholsquolglsquoamdagi tokning
kolsquorinishi bolsquoyicha elektromagnit relelar olsquozgarmas hamda olsquozgaruvchan tok
sanoat va yuqori chastotali relelarga ajratiladi Relelarning tolsquoglsquori va puxta ishi
ularning tortish va mexanik tavsifnomalari olsquozaro moslanganlikka boglsquoliq Тortma
tavsifnoma - bu cholsquolglsquoamning elektromagnit kuchlanganligi va yakor bilan olsquozak
olsquortasidagi havo oraliglsquoi oralaridagi boglsquoliqlik Mexanik tavsifnoma esa
prujinaning kuchlanganligi bilan yakorning solsquorilish oralaridagi ochiqlilik relening
ishga tushish sharti ndash uning tortish tavsifnomasi (94 b-rasm) mexanik
tavsifnomasi ustida bolsquolishi kerak Qolsquoyib yuborish sharti esa aksincha tortish
tavsifnomalari minimumdan maksimumgacha olsquozgarilayotganda har hil amper -
olsquoramlar soni uchun gepper bolalar oilasidir Relening qolsquoyib yuborishi ekyu
nuqtasida amalga oshadi Тok oshishi bilan yakor 4 nuqtasida siljiydi lekin uzoqqa
faqat 3 nuqtasida eit nuqtasida yopishadi
78
4-bob Mantiqiy elementlar
41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari
Хalq xolsquojaligining hamma tarmoqlarida mehnat unumdorligi bilan mos
ravishda avtomatlashtirish darajasining olsquosishi elektr qurilmalari sxemalarining
murakkablashuviga olib keladi Bu sxemalardagi asosiy qurilma rele hisoblanadi
U qoidaga binoan elektr signallarining kolsquopayishi kuchayishi va bloklash uchun
xizmat qiladi Relelar ishining ishonchligi esa yuqori emas Relening
qolsquozglsquoaluvchan elementlari deyiladi tebranishdan vintli birikmalarning mexanik
mustaxkamligi buziladi kontaktlar kuyadi va xokazo Shuningdek tashqi omillar
yalsquoni xaroratning kolsquotarilishi chang agressiv muhit talsquosiri metall narsalarning
oksidlanishiga elektr ulanishning buzilishiga olib keladi Bundan tashqari rele juda
hajmdor qurilma U ishlayotganda shovqin va tebranishlar tarqatadi Ular katta
oglsquoirlikka va inersionlikka ega
Zamonaviy elektronikada rele qurilmalari olsquorniga ularning vazifasini tolsquola
bajara oladigan kontaktsiz elementlar qolsquollaniladi Releli va kontaktsiz sxemalarda
signalning olsquotishi maxsus matematik apparat yordamida yoziladi Bu tolsquoglsquorida
quyida tushuncha beriladi Mantiq algebrasi fikrlar orasidagi turli mantiqiy
boglsquolanishlarni olsquorganadi va faqat ikkita qiymat xaqiqiy ―I va sohta ―O bilan ish
kolsquoradi Mantiq algebrasida uchta asosiy mantiqiy funksiya bor
1 Mantiqiy kolsquopaytiruv yalsquoni konlsquoyunksiya ―VA
2 Mantiqiy qolsquoshuv yalsquoni dizlsquoyunksiya ―YoKI
3 Mantiqiy inkor ―YOlsquoQ
Logika algebrasi - bu 0 va 1 qiymatlarini qabul qilib olsquozgaruvchan
kattaliklar olsquortasidagi boglsquoliqliqni olsquorganadigan analiz va sintez matematik
apparatidir Bu ikkita qiymatga har hil olsquozaro qarama-qarshi hodisalar shart va
holatlar qolsquoyiladi Masalan kontaktning ulanishi-1 kontaktning ajralishi-0 signal
mavjudligi-1 signalning yolsquoqligi-0 yopiq zanjir-1 ochiq zanjir-0 Bu yerda
79
shuni nazarda tutish kerakki 0 va 1 raqamlari miqdoriy nisbatni anglatmaydi va
son ham emas balki ular simvol hisoblanadi
Logik orsquozgaruvchi deb faqat ikkita 0 va 1 qiymatlarini qabul qiluvchi
kattalikka aytiladi Logik funksiya deb-argumentlari kabi faqat 0 va 1 qiymatlarni
qabul qiluvchi funksiyaga aytiladi
Logik funksiyalarda kirishdagi va olsquozgaruvchi qiymatlarning turli xil
amallari termalar deyiladi Kirishdagi olsquozgaruvchilar qiymatlari va logik
funksiyalar qiymatlari termasi funksiyaning haqiqiylik jadvali deyiladi Jadvaldan
foydalanishning afzalligi shundaki funksiyaning matematik yozuvi uning tarkibini
hamma vaqt ham yaqqol kolsquorsatavermaydi Quyida asosiy funksiyalar tolsquoglsquorisida
bayon berilgan
42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar
1 laquoТAKRORLOVChIraquo
laquoТAKRORLOVChIraquo funksiyasining matematik kolsquorinishi y= k x bolsquolib
bu ifoda logik elementning chiqish signali y kirish signali x dan k marta farq
qilishini anglatadi
Bunda ularning ishoralari bir xil Bunday elementlar kirish signalini
kuchaytiruvchi va bolsquoluvchilar hisoblanadi
Haqiqiylik jadvali
Rele ekvivalent sxemasi
1 х y
Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi
х
0 0
1 1
у
HL
у
х
у
80
Sxemali yechimi
41- rasm
2 ldquoEMAS rdquo
― EMAS funksiyasi logik inkor deyiladi va matematik kolsquorinishi
quydagicha y= x Bu ifoda elementning chiqishdagi y signali kirishdagi x
signali bolsquolmaganda mavjudligini va aksincha bolsquolishini anglatadi
1 Prinsipial sxemada belgilanishi
Хaqiqiylik jadvali
Rele ekvivalent sxemasi
Sxemali yechimi
42 - rasm
3 ldquo VA rdquo
―VA funksiyasi logik kolsquopaytirish yoki konyuksiya deyiladi va matematik
y = x1 x2 kolsquorinishda ifodalanadi Bu funksiya logik elementning kirishdagi x1 va
x 1 10 1 1 4 13 y HL
y x
х
0 0
1 1
у
y HL х 1 10 1 14 13
81
x2 signallari faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina chiqishdagi y signali hosil
bolsquolishini anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanish
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
1 1 1
0 1 0
1 0 0
0 0 0
Sxemali yechimli
43 - rasm
4 ldquo YoKI rdquo
―YoKI funksiyasi logik qolsquoshish yoki dizyunksiya deyiladi va matematik
ifodalanishi quydagachi y= x1 V x2 Bu ifoda logik elementning kirishda hech
bolsquolmaganda x1 yoki x2 mavjud bolsquolsa chiqishdagi y signali paydo bolsquolishini
anglatadi V -mantiqiy qolsquoshuv
o
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
у HL
у
х2 х1
х1
y
х2 amp
HL 13 y 4
amp
1 1 9 12
x1 1 5
x2 2 7
х1
х2
HL у
у
х1 y
х2
1
82
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
0 0 0
0 1 1
1 0 1
1 1 0
Sxemali yechimi
44 - rasm
5 ldquoVA-EMASrdquo
―VA-EMAS funksiyasi Sheffer shtrixi yoki operatsiyasi deyiladi va
matematik y= x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi U logik elementning chiqishdagi y
signali kirishdagi x1 va x2 signali faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina hosil
bolsquolmasligini anglatadi
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
0 0 1
0 1 1
1 0 1
1 1 0
HL 13 y 4
amp
1 1 9 12
x1 1 5
x2 2 7
y x
x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi
у HL
у
х2 х1
83
Sxemali yechimi
45 - rasm
6 ldquoYОKI-EMASrdquo
―YoKI-EMAS funksiyasi Pirs strelkasi yoki jarayoni deyiladi va
matematik ifodalanishi y= x1 v x2 Buning malsquonosi shuki qachonki F kirishdagi x1
yoki x2 da signal bolsquolgandagina logic elementning chiqishda signal bolsquolmaydi
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
0 0 1
0 1 0
1 0 0
1 1 0
Sxemali yechimi
46 - rasm
y x
x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi
HL 13 y 14
amp
1 1 9 10
x1 1 5
x2 2 7
HL y 14 13
1
x1 1 10
x2 2 12
84
7 ldquoUShLAB ТURIShrdquo
―UShLAB ТURISh funksiyasi matematik y=x(t-r) kolsquorinishida
ifodalanadi Bu funksiya logik elementning chiqishdagi y signali kolsquorinishida x ga
signal berilganda r vaqt olsquotgandan keyin hosil bolsquolishini anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Sxemali yechimi
47 - rasm
8 ldquoMAN QILMOQrdquo
―MAN QILMOQ funksiyasi matematik y= 1x 2x kolsquorinishida ifodalanadi
va u logik elementning chiqishdagi y signali faqat kirishdagi x2 signalining
mavjudligi va man qiluvchi x1 signalining yolsquoqligi paytida hosil bolsquolishini
anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
х1
y
х2 amp
х y
HL y 6 13 x 1 11
85
Rele ekvivalent sxemasi
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
1 1 1
0 1 0
1 0 0
1 0 0
Sxemali yechimi
48- rasm
9 ldquoIMPLIKATSIYArdquo
―IMPLIKATSIYA funksiyasi matematik y=x1 v x2 kolsquorinishida
ifodalanadi U logik elementning chiqishidagi y signali kirishdagi x2 signali yolsquoq
bolsquolsa yoki x1 signali bor bolsquolsa mavjud ekanligini anglatadi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
х1
y
х2 amp
HL 13 y 14
1 1
x2 1 10
x1 2 8
86
Хaqiqiylik jadvali
Х1 Х2 Y
1 1 1
0 1 0
1 0 1
0 0 0
Sxemali yechimi
49 - rasm
10 ldquoХOТIRArdquo
―ХOТIRA funksiyasi matematik y2 = (x1 v y1) 2x kolsquorinishida ifodalanadi
Bu funksiya quyidagini anglatadi logik elementning kirishdagi x1 ga signal berilsa
(xotirani ulash) tolsquoglsquoridagi chiqishda signal hosil bolsquoladi Bu holat kirishdagi x2
ga signal berguncha (xotirani olsquochirish) saqlanadi va kirishdagi x1 ning holatiga
boglsquoliq emas
Rele ekvivalent sxemasi
Sxemali yechimi
410 - rasm
х2 х1
y1
HL у2
у
HL 13 y 4
1 1
x2 1 10
x1 2 8
HL 13 y 16
1 1
x2 1 10
x1 2 8
87
11 laquoVA-YОKIraquo
―VA-YoKI funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik kolsquorinishida
ifodalanadi va u quyidagini anglatadi mantiq elementining chiqishida signal
kirishdagi signallar x va x yoki x va x bir vaqtning olsquozida bolsquolganda paydo
bolsquoladi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
12 laquoEKVIVALENТLIKraquo
―EKVIVALENТLIK funksiyasi y= x1 x2 V x3 x4 matematik
kolsquorinishida ifodalanadi va u quydagini anglatadi mantiqiy elementining
kirishida ikkala x va x da bir xil paytda signal bolsquolganda yoki bolsquolmaganda
chiqish signali paydo bolsquoladi
Prinsipial sxemada belgilanishi
Rele ekvivalent sxemasi
х1
y
х2 amp
х1
y
х2
-----
-
___
__
88
43 Asosiy mantiqiy elementlar
Т seriyasi 19 ta elementdan iborat bolsquolib 4 ta guruhga bolsquolingan 7 ta logik
element 3 ta funksional element 4 ta vaqt elementi 5 ta kirish kuchaytirgichlari
Umumiy texnik kolsquorsatkichlar 40 ming soatlik xizmat muddati nuqsonsiz
ishlash ehtimolligi r = 09 li ulanishlar soniga boglsquoliq emas
Elementlar quyidagi shartlarda normal ishni talsquominlaydi
- istelsquomoldagi kuchlanish xatoligi nominal qiymatdan 10-15 bolsquolganda
- tashqi muhit harorati - 40deg dan + 50deg S gacha bolsquolganda
- atrof muhitning nisbiy namligi 90 gacha va harorati 250 S bolsquolganda
- 4d gacha tezlanish chastotasi 5-200 Gs diapazonadagi tebranishlar
Тranzistorli elementlar ishi ishonchli sozlanishga va tayyorlanayotganida
ishlayotganida rostlanishga muhtoj emas kuzatib turishni talab qilmaydi atrof
muhitning nolsquomaqul sharoitida ham ishlay oladi Kolsquopchilik elementlar diskretli
signallardan oladigan ikkita darajadagi kuchlanishlarda ishlash uchun xizmat qiladi
(shartli ―0 bilan belgilangan kichik daraja ―1 bilan belgilangan katta daraja) ―0
signali olsquozgarmas tokda 1 voltdan oshmasligi ―1 signali olsquozgarmas tokda 4
voltdan kam bolsquolmasligi zarur Signallarning qutbiyligi manfiy Т seriyali
elementlar kontaktsiz va kontaktli datchiklar bilan ishlashi mumkin
Elementlarning istelsquomollaydigan kuchlanishi -minus 12 va 24 volt Siljish
kuchlanishi - plyus 6V Kirish signali ―1 -412 V kirish signali ―0 -01 V
431 Т-101 mantiqiy elementi
Т-101 elementi logikaning asosiy elementi bolsquolib u yordamida istalgan
logik funksiyalarni bajarish mumkin
Т-101 elementi olsquoz ichiga ikkita boglsquoliq bolsquolmagan ―YoKI-EMAS
sxemasini oladi Olsquoz navbatida ularning har biri ―EMAS inventorini tashkil
qiladi Ular esa uchta diodli ―YoKI kirishidan iborat Bu element Pirs operatsiyasi
deb nomlangan y = x 1v x2 v x3 funksiyasini ham bajaradi
Hamma kirishlarda signal bolsquolmaganda tranzistor yopiq bolsquoladi va uning
chiqishida ―1 deb qabul qilingan manfiy potensial mavjud bolsquoladi Hech
89
bolsquolmaganda biron bir kirishga ―1 berilganda tranzistor ochiladi va chiqishda
signal yolsquoqoladi
Birinchi sxemaning kirishlari-1 2 5 7 chiziqlari kirishi esa 9 chiziglsquoi
ikkinchi sxemaning kirishlari-2 4 6 chiziqlari chiqishi- 8 chiziglsquoi hisoblanadi
Elementning ish paytida boshqa elementlarning (Т-107 elementidan tashqari)
kirishiga 9 va 11 8 va10 chiziqlarini ulash zarur Bunda Т-101 elementning
chiqishiga ―YoKI-EMAS sxemasidan uchtadan ortiglsquoini ulamaslik malsquoqul
432 Т-107 mantiqiy elementi
Т-107 elementi ―VA funksiyani bajarish uchun xizmat qiladi
Тashqi kommutatsiyasiz Т-107 elementi ikkita ―VAsxemasini bajaradi
bitta 10 chiqishi bilan 4 ta kirishga (2 4 6 8 chiqishlari) ikkinchisi 11
dagi chiqish bilan 2 ta kirishga (5 7 chiqishlari) V5 va V6 diodlirining
tashqi kommutatsiya yordamida 4ta kirish bilan ikkita ―VA sxemasi
yoki 6 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasi va 2 ta kirish bilan ―VA
sxemasini bajarish mumkin 9 va 13 chiziqlari olsquortasiga ulangan tashqi
rezistor yordamida 4 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasiga 2 ta kirish
bilan ikkita ―VA sxemasini bajarish mumkin
411-rasm Т-101 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi
90
433 Т-303 mantiqiy elementi
Т-303 elementi istalgan bir kirishga (1 7 5) signal bergandan solsquong chiqish
signalini (r vaqt ushlab turish bilan) hosil bolsquolishini talsquominlaydi Kirish signali
yolsquoqolishi bilan chiqishdagi signal ham yolsquoqolib ketadi Sxemaning ishini kolsquorib
chiqamiz Chekka kaskad ikkita kirish bilan YoKI-EMAS elementi rolini bajaradi
bir kirish diodli ikkinchisi-rezistorli
Rezistorli kirish zanjiri tranzistor kollektori V1 R4 rezistori V4 tranzistor
bazasi Diodli kirishning zanjiri tranzistor V3 kollektori V8 diodi V4 tranzistor
bazasi Chekka kaskal chiqishdagi signal ikkala kirishdagi signallar yolsquoqolganida
paydo bolsquoladi yalsquoni V1 va V3 tranzistorlari bir vaqtda tolsquoyinadi
Elementning ishga tushirish vaqtining stabillashuvini oshirish uchun R5 va
R6 rezistorlari orqali oldindan zaryadlab qolsquoyilgan C1 kondensatorni qaytadan
zaryadlash prinsipi qolsquollanilgan Kirish signali bolsquolmagan taqdirda V1 tranzistorni
kolletoridagi kuchlanish istelsquomoldagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi chunki
R4ltlt Rn= R12 R (41)
R12 +R3
V2 tranzistori bazasidagi kuchlanish nolga yaqin chunki V2 tranzistori
tolsquoyingan bolsquolib emitter olsquotishida kuchlanishning kamayishi past Bu holda
kondensatorning qutblaridagi kuchlanish manbadagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi ( 6
chiziqdagi potensial chiziq 2 dagi potensialga nisbatan musbat)
V2 va V3 tranzistorlari kuchaytirish koeffitsiyentini oshirish maqsadida
tashkiliy tranzistor rolini bajarishadi
91
412-расм Т-107 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi
413-расм Т-303 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi
92
5-bob Avtomatikaning funksional elementlari
51 Axborotni aks etish vositalari
Axborotni qabul qilib uning vizual formaga aylantirib maxsus ekranlarda aks
etuvchi vositalar axborotni aks etish vositalari deyiladi
Axborot televizion tasvir rasm grafik xarf yoki raqam kolsquorinishida aks etilishi
mumkin
511 Proyeksion indikatorlar
Proyeksion indikatorlar (51-rasm) linzalarga aks ettilgan raqam va xira
oynadan iborat Ushbu tipdagi indikatorlar yordamida har hil simvollarga erishish
mumkin Bundan tashqari tasvir rangli bolsquolishi mumkin Operativ boshqarish
tizimlarida PТ-2M PP-21M PP-21MA hamda PP-30M tipidagi proyeksion
indikatorlar keng qolsquollaniladi
51-rasm Axborotni aks ettirish vositalari
a)-proyeksion indikatorlar b)-tuzilishi v)- elektrolyuminissentli raqamli
indikatorning tashq kolsquorinishi
512 Elektrolyuminissent indikatorlar
Elektrolyuminissent indikatorlar (52-rasm) tasviri bolsquoyicha xarif-raqamli
mnemonik hamda belgi indikatorlarga ajratiladi Хarif-raqamli elektrolyuminissent
indikatorlar eng keng qolsquollaniladigan axborotni aks etish vositalardan biridir Belgi
va raqamlar ularda har hil konfiguratsiyadagi segmentlardan iboratdir O dan 9
a
b
v
93
gacha raqamlarni aks etish uchun 7 8 9 segmentli elektrolyuminissent
indikatorlar qolsquollaniladi 19 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar esa hamma
arab raqamlari va lotin hamda rus alfavit xarflarini aks etadi
Elektrolyuminissent indikatorlarning ish prinsipi qattiq moddani
olsquozgaruvchan elektr maydonda yoruglsquolik tarqatishga asoslangan Ularning
konstruksiyasi quyidagicha oynaga 1 tiniq elektr olsquotkazuvchan 2 metalik 4 va
elektrolyuminissent qatlamlari qotirilgan
513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari
Gazorazryadli axborotni aks etish vositalar ham juda keng tarqalgan Bu
lampalar arzon bolsquolib kichik inersionlikka ega Bu indikatorlarning ish prinsipi
quyidagicha anod tok shaklida bajarilgan katod esa har hil kolsquorinishlarga ega
bolsquolishi mumkin Тanlangan katod va anodga kuchlanish ulansa katodni formasini
takrorlovchi miltillanma razryad hosil bolsquoladi
514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari
Suyuq kristalli axbarotni aks etish vositalari rang indikatori bolsquolib xonadagi
normal yoruglsquoligda ishlayveradi Bu indikatorlar eng past energiya manbalaridan
ishlab perspektiv hisoblanadi Ushbu indikatorning ish prinsipi suyuq kristallarni
olsquotayotgan nurlarni sindirishga hamda elektrik maydon talsquosirida xira bolsquolishiga
asoslangan
Konstruktiv nuqtai nazaridan oraliq masofasi 10-20 mkm ikkita oynani
orasiga suyuq kristallar moddasi bilan tolsquoldirilgan Oynalarga esa elektr
olsquotkazuvchan material sepilgan Demak oynalar elektrod vazifasini bajarishadi
Хar biri esa 7 yoki 8 sektordan iborat
94
52 Тopshirish va taqqoslash elementlari
Bundan oldingi bolsquolimlarda turli tipdagi va har hil ishlarga molsquoljallangan
datchiklar kolsquorib chiqildi Shunda bu datchiklar rostlanuvchi miqdorni olsquolchash
uchun qaysi oblsquoektda ishlatilishidan qatlsquoiy nazar alohida olib kolsquorildi
Shuni qayd qilish kerakki yuqorida bayon etilgan datchiklar va turli elektrik
olsquozgartkichlarning hillari juda kolsquop jumladan elektrolitik magnitostriksion
elektrokinetik polyarografik va boshqa olsquozgartkichlar kolsquorib chiqilmadi Bular
maxsus adabiyotlarda yoritilgan
Тexnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ARS larda nazorat qilinayotgan
kattaliklarni topshirilgan satxda yoki kattaliklarni topshirilgan funksiya bolsquoyicha
olsquozgartirish yoki kirish signali olsquozgarilishi bilan boshqarish signallarini hosil qilish
uchun tizimlardan topshirish va taqqoslash vositalari keng qolsquollanadi
Тopshirish vositasi (zadatchik) - boshqarilayotgan kattalikni topshirilgan
belgiga olsquornatish uchun xizmat qiladi
Тopshiruvchi qurilmalar beradigan signalining xarakteriga qarab ikki asosiy
sinfga analogli va raqamli qurilmalarga bolsquolinadi Analogli qurilmalar olsquoz
navbatida uzluksiz va diskret topshiruvchi qurilmalarga ajraladi Diskretlik vaqt
bolsquoyicha xam ishlab chiqiladigan signalning qiymati bolsquoyicha ham bolsquolishi
mumkin Raqamli topshiruvchi qurilmalar diskretli signallar ishlab chiqaradi
Bundan tashqari topshiruvchi qurilmalar ishlab chiqiladigan signallar
energiyasining turiga qarab ham farqlanadi Elektrik pnevmatik gidravlik va
mexanikaviy (kuchishlar yoki kuch tarzida) signallar ishlab chiqaruvchi
topshiruvchi qurilmalar ishlatilmoqda
Rostlagich tomonidan realizatsiya qilinishi lozim bolsquolgan programma yoki
topshirilgan funksional boglsquolanish turlicha olinishi mumkin Masalan uzluksiz
ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda kolsquopincha qulachoqli mexanizmlar (bikr va
rostlanuvchi) funksional potensiometrlar qoglsquoozga yozilgan diagramma va
richagli mexanizmlar ishlatiladi Diskret ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda
programma elitgich sifatida kolsquop zanjirli almashlab ulagichlar perfokartalar
magnitli plyonkalar kino plyonkalar va hokazolar ishlatilmoqda
95
Barcha tipdagi topshiruvchi qurilmalarni kolsquorib chiqish qiyin Misol
tariqasida qator elektrik programma tashigichlarini va funksional boglsquolanishlarni
kolsquorib chiqamiz 52-rasmda turli funksional olsquozgartkichlar kolsquorsatilgan
52-rasm Nol-indikatorli taqqoslash elementining sxemalari va
xarakteristikalari
Amalda yassi karkasli profilli potensiometrlar va seksiyalari bolsquoyicha
shuntlangan potensiometrlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Seksiyalari bolsquoyicha
shuntlangan potensiometrlarda yumaloq karkaslarga joylashtirilgan olsquoramlardan
simlarning uchlari chiqariladi Karkaslarning kesimi yassi (balandligining
qalinligiga nisbati juda katta) yoki yumaloq bolsquolishi mumkin Potensiometrlarning
cholsquotkalari turli burchakka burilishi mumkin
Тopshirilgan boglsquolanish r= f( ) ni qarshilik r ning polzunchaning vaziyatini
aniqlovchi burchakka boglsquoliqligini talsquominlash uchun karkasning uzunligi l
quyidagi ifoda bolsquoyicha hisoblanadi
l d dr
l= ---- ---- ----- - (b+2d) (51)
b
a
v
g
96
D R d
bu yerda D mdash potensiometr karkasining diametri
-- polzunchanipg burilish burchagi
d mdasholsquoram simining diametri
R mdash olsquoram simining uzunlik birligidagi qarshiligi
b mdash karkasning qalinligi
Kolsquopchilik hollarda karkasning qalinligi va simning diametri karkasning
balandligiga nisbatan kichikligi hisobga olinsa u holda quyidagicha yozish
mumkin
l d dr
l ----- ----- ------ (52)
D R d
Profilli reostatlarning asosiy kamchiliklari shundaki karkasga simni olsquorash
qiyin va potensiometrni almashtirmasdan turib funksional boglsquolanishni olsquozgartirib
bolsquolmaydi Shuning uchun kolsquopincha poranali profilli reostatlar yoki
tarmoqlarining olsquortasiga qolsquoshimcha rezistorlar kavsharlangan potensiometrlar
ishlatiladi Bunday potensiometrlar faqat nagruzka qarshiligi potensiometrning
qarshiligidan 100 va bundan kolsquop marta ortiq bolsquolgan sxemalarda ishlatilishi
mumkin
Programma tashigich sifatida aytib olsquotilganidek perforatsiyalangan lenta
(53- rasm) xam ishlatilishi mumkin Birinchi holda (53 a-rasm) asosiy
perforatsiya teshigining uzunligi ish vaqtining davom etishiga mos keladi ish vaqti
esa fotoelementni yoritish vaqtiga boglsquoliq bolsquoylama qatordagi yondosh teshiklar
olsquortasidagi masofa ish bajarilmaydigan vaqtning davom etishiga tolsquoglsquori keladi
Ikkinchi u h (5 3 b-rasm) lentadagi asosiy perforatsiyaning barcha te-
shiklari bir hil olsquolchamda yasalgan Bu h ulash va uzish komandalari teshiklar
olsquortasidagi masofaga qarab va bu teshiklarni tegishlicha gruppalarga ajratib
aniqlanadi
97
Lentaga istalgan komandani yozish (shifrovkalash) binobarin boshqaruvchi
signallarni olish mumkin Boshqaruvchi signallar keyinchalik programma rostlash
sistemasiga uzatiladi
53-rasm Perforatsiyalangan lenta
Perforatsiyalangan lentadan tashqari ayrim uchastkalari elektr
olsquotkazuvchanligi tiniqligi yoki qaytaruvchanlik hususiyatlari bilan farqlanuvchi
lenta xam ishlatilishi mumkin
Тaqqoslash vositasi avtomatik tizimdagi boshqarilayotgan kattalikning
qiymatini topshirilgan qiymat bilan solishtiradi va qiymatlarni farqi hosil bolsquolsa
u haqida birlamchi signalni ARS ga uzatadi Funksional va struktura sxemalarda
topshirish va taqqoslash vositalari birga kolsquorsatiladi
Diskret chiqishi taqqoslash vositalarda elektrik kattaliklarning taqqoslashni
2 ta prinsipi qolsquollanadi absolyut qiymati va fazalar bolsquoyicha Absolyut qiymati
bolsquoyicha taqqoslash olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok uchun amalga oshiriladi
Ikkita elektrik kattaliklar uchun qolsquollanadi
Analog va raqam taqqoslash vositasi sifatida avtomatikada hisoblash
qurilmalari ham qolsquollaniladi Misol sifatida elektrik va elektromexanik taqqoslash
vositalardan quyidagilarni keltirsa bolsquoladi kolsquoprik sxemalar yarim olsquotkazgich
elementlardan sxemalar elektromagnit qurilmalar selsin juftliklari va boshqalar
53 Raqam-analogli va analog-raqamli orsquozgartkichlar
531 Raqam-analogli orsquozgartirgichlar
a
b
98
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirishda oxirgi
vaqtda zamon talabiga javob beradigan raqamli uskunalar keng qolsquollanilmoqda
Ushbu uskunalarda raqamli hadni analog signaliga yoki aksincha analog
signalini raqamli kodga olsquozgartirish vazifasini RAU va ARU lar bajarishadi
Raqam-analog olsquozgartkichlari raqamli kod kolsquorinishdagi signalni unga
proporsional bolsquolgan tok yoki kuchlanishga aylantirishda xizmat qiladi Ular
teleolsquolchash tizimlaridagi raqam kolsquorinishidagi axbarotni analog signalga
olsquozgartirib ushbu signalni maxsus asboblarga uzatadi yoki raqamli EХM lar va
analog elementlar orasida aloqani amalga oshiradi
RAU larning ish prinsipi kirish raqam razryadlariga proporsional bolsquolgan
analog signallarni qolsquoshishcha asoslangan RAU da analog chiqish signali U chiq
kirish raqam signali bilan quyidagicha boglsquolangan
Uchiq=UetS (53)
bu yerda Uet mdash etalon kuchlanish
S mdash malsquolum miqdorda ikkilamchi razryadlardan iborat
S=a12-1
+a22-2
+ an2-n
(54)
bu yerda a1 a2 an- 1 yoki 0 qabul qiluvchi ikkilamchi razryadlarni
koeffitsiyentlari n mdash ikkilamchi razryadlarning umumiy soni ai=1 bolsquolganda
S ning qiymati 1 ga yaqinlashib undan 2-n
farq qiladi
RAU ning ish prinsipini kolsquorib chiqamiz (54-rasm)
Bu yerda razryad I1I2 In toklari vazn rezistorlar yordamida tekshiriladi
Sxemadan kolsquorinib turibdiki katta razryaddan kichik razryadga olsquotgan sari tok
miqdori 2 barobar kamayadi chunki har bir katta razryadning rezistori keyingi
kichik razryadning rezistorining qarshiligiga nisbatan 2 barobar katta
Raqamli boshqarish sxema RBS mdash hisoblagich yoki rezistr bolsquolib uning
signallari ikkilamchi razryadlarga mos ravishda kontaktsiz kalitlarning SA1
SA2 San xolatlarini topshiradi shunda kalitlarning holati mos razryadlarning
qiymatlariga boglsquoliq
Kalitning har biri vazn rezistorini operatsion kuchaytirgichning inventori
kirishi yoki nol shinasi bilan boglsquolab turibdi
99
Shunday qilib kuchaytirgichning kirishiga kirish signallari
ai=1 bolsquolgan razryadlarning umumiy toki uzatiladi
2Uet
I0= ------- (a12-1
+a22-2
+ +an2n) (55)
R
54-rasm Raqam-analogli olsquozgartirgich
a)-oglsquoirlik rezistorlari bilan b)-poglsquoonali tok topshirish zanjiri
Kuchaytirgich DA I0 tokini U chiq kuchlanishiga aylantirib beradi
Uchiq= - I0R0c=Uet (a12-1
+a22-2
+ +an 2-n
) (56)
Bu yerda kolsquorinib turibdiki ikkilamchi razryadlarni malsquolum sonida n U chiq 2n
diskret qiymatlarga 0 ndash U chiq max diapazoniga ega bolsquolishi mumkin
532 Analog-raqam orsquozgartkichlari (ARU)
Avtomatik boshqarish rostlash va boshqa tizimlarida datchiklarning axbaroti
analog kolsquorinishida olinadi Ushbu axbarotni raqamli boshqarish qurilmalarga
yoki EХM larga kiritish uchun ARU lar hizmat qiladi
a
b
100
Kolsquopincha ARU lar kuchlanish yoki tok kolsquorinishidagi kirish signalini parallel
yoki ketma-ket kolsquorinishdagi ikkala yoki ikki-olsquonli raqamli kodga olsquozgartiradi
Uzluksiz olsquolchanayotgan kattalikni uning malsquolum vaqt t ichida oniy
qiymati bilan almashtirish vaqt bolsquoyicha kvantlash deb ataladi t vaqt intervali
kvantlash qadami deb ataladi olsquozgartirish chastotasi esa f=1 t kvatlash
chastotasi
Kvantlash qadami ikki qismga bolsquolinadi Birinchi qism davrida analog
signali raqam kolsquorinishiga olsquozgartiriladi ikkinchi davrida esa rezistrga yozilib
undan moslamani boshqa qismlariga uzatiladi Bu yerda bu kirish signali
haqidagi qiymat axbarotga aylantiriladi
Analog signalini raqam signaliga olsquozgartirishi olsquozgartgichining razryadlar
maksimal soni bilan aniqlanuvchi darajada erishish mumkin Bu tamoyil satx
bolsquoyicha kvantlash ataladi
Kolsquop tarqalgan ARU lardan biri integrallash usulida ishlaydigan olsquozgartkich
Olsquoz navbatda bu usul yana bir necha guruxga ajratsa bolsquoladi bir qiyalik ikki
qiyalik ARU lar (55-rasm)
Bu ARU chiziqli tavsifnoma va kichik narhga ega Uning ish sikli 3 davrga
ega birinchi mdash nolning korreksiyasi ikkinchi mdash kirish signalning integrallash
va uchinchi mdash tayanch kuchlanishini integrallash Birinchi davrda siljish
kuchlanishini rostlash yolsquoli bilan signalning avtomatik korreksiyasi amalga
oshiriladi Shu davrning olsquozida SA2 kalit yordamida olsquozgartgichning kirishi
massa bilan tutashadi va hato haqidagi axborot S2 kondensator yordamida
xotiraga kiritiladi
Ikkinchi davr mobaynida kirish signali integrallanadi va takt impulslarni bir
nechasi hisoblanadi Bu davrning ohirida DA1 integratorning chiqishida kirish
signalning qiymatiga proporsional signal hosil bolsquoladi
Uchinchi davrda DA1 integratorning kirishiga kirish signalning olsquorniga
teskari qutbli tayanch kuchlanishi uzatiladi Buning natijasida integratorning
chiqish kuchlanishi kamayadi Shu vaqtning olsquozida takt impulslarining soni
101
hisoblanadi Kuchlanishning kamayishi DA2 komparator belgilagan
kuchlanishigacha davom etadi
55- rasm Ikki qiyalik integrallash ARU si
a-prinsipial sxemasi b-vaqt diagrammasi
ТKG-tayanch kuchlanish generatori NAKS-nulning avtomatik korreksiya
sxemasi ТIG-takt impulslar generatori BK- boshqarish qurilmasi IХ- impulslar
hisoblagichi
Agar Т 2 birinchi intervalning davomiyligi Т3 ikkinchi intervalning
davomiyligi chiqish signalning raqam qiymati quyidagicha aniqlanadi
U kir =T3T2U t (57)
Ushbu ARU larning aniqligi faqat tayanch kuchlanishning stabilligiga
boglsquoliq
54 Avtomatik eslab qolish uskunalari
Avtomatik eslab qolish uskunalari (AEU) signalini yozish saqlash va
tarqatish uchun xizmat qiladi Eslab qolish uskunalarida barcha malsquolumotlar
hisoblashning ikkilik sistemasiga olsquozgartiriladi va saqlanadi
Eng oddiy eslab qolish uskunalari perfokartalar va perfolentalar hisoblanadi
Bu uskunalar eslab qolish va yozish tezligi juda past taxminan 100 sifrsek Shu
sababli bunday uskunalar hozirgi kunda qiymatlarni hisobga olish va hisoblash
natijalarini olish uchungina xizmat qiladi
a
b
102
Magnitli motorlarda malsquolumotlarni yozish uchun magnitli ovoz yozish
usulidan foydalaniladi Bu usulda yozish signali magnit lentasini yaqinda
joylashadigan magnitli golovkaga uzatiladi Lentaning bir qismi magnitlanadi va
magnitlanish holati signal tolsquoxtagandan keyin ham saqlanib turadi Impulsning
qutblanish holatiga qarab turlicha qutblangan yulakcha hosil qillinadi yalsquoni laquo0raquo
va laquo1raquo sonlariga mos keladi Magnit lentasining magnitlangan qismidagi qatori
magnit yolsquolakchasini hosil qiladi hisoblash esa magnitli galovka orqali amalga
oshiriladi Bu vaqtda cholsquolglsquoamda eyuk hosil qilinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo
sonlariga mos keladi Bu usulning afzalliklari katta miqdorda saqlash
qobiliyatiga ega va saqlash muddati chegaralanmagan Kamchiliklari
harakatlanuvchi qismlarini mavjudligi kerakli malsquolumotlarni olishda kutish
holati
Katta malsquolumotlarni olish yozish va saqlash uchun triggerlar ishlatiladi
(trigger-2ta elektron lampadan va 2ta tranzistorlardan tashkil topgan bolsquoladi)
Тrigger yordamida eslab qolish qurilmasining sxemasi 1-rasmda keltirilgan
56-rasm Тriggerli registr sxemasi
Bu sxema (registr) 4-ta triggerlardan (Т1hellipТ4) va 3ta kechikish liniyasi (L3-
liniya zaderjka)dan va L3 rezistorlar va kandensatorlar zanjiridan tuzilgan
bolsquoladi Masalan registorda 13-sonini yozish kerak Ikkilik sistemasida 1101
shaklida va olsquonlik sistemasida (123+12
2+02
1+12
0) kolsquorinishida
almashtiriladi Registrga sonni kiritishdan oldin registrdan oldingi yozuvlar
olsquochiriladi har bir triggerning chiqishida laquo0raquo raqami olsquornatiladi
103
Birinchi razryad uzatilganda Т1 triggerni chiqishida laquo1raquo raqami paydo
bolsquoladi registr bolsquoyicha esa laquo1000raquo Solsquong kirishga laquosiljishraquo impulsi keladi va
Т1 trigger chiqishida yana laquo0raquo paydo bolsquoladi laquo1raquo ni yozish paytida Т1
chiqishida musbat impuls hosil bolsquoladi va bu impuls Т2 ga talsquosir kolsquorsatmaydi
Siljish impulsi talsquosirida esa manfiy impuls hosil bolsquoladi va L3 (kechikish
liniyasi) orqali Т2 triggerni kirishiga talsquosir qiladi va uni chiqishida laquo1raquo raqamini
yozadi (endi registrda laquo0100raquo yoziladi) Keyingi etapda Т1 holati olsquozgarmaydi
va kelayotgan siljish impulsi sonni bir razryad olsquongga siljitadi yalsquoni (laquo0010raquo)3
Keyingi uchinchi impuls laquo1raquo Т1 registrga 1 raqamini yozadi (laquo0010raquo)3
siljish impulsi esa 1 raqamini Т1 va Т3 triggerlaridan Т2 va Т3 triggerlariga
olsquotkazadi yalsquoni (laquo0010raquo)3
Nihoyat oxirgi impuls Т1 triggerga yoziladi va
registrda kerakli son laquo1101raquo yalsquoni 13 raqami paydo bolsquoladi
55 Avtomatik xisoblash uskunalari
Hozirgi kunda elektromexanik va elektron hisoblash qurilmalari ishlab
chiqarish jarayonlarida keng qolsquollanilmoqda Ular asosan 2 ta sinfga bolsquolinadi
analogli va raqamli Analogli xisoblash qurilmalarida matematik kattaliklar fizik
analoglar bilan hosil qilinadi (kuchlanish orqali)
Raqamli uskunalarda matematik kattaliklar raqamli formada namoyon
etiladi Raqamli uskunalar tuzilishi jixatidan murakkab va kam hisoblash xatolikka
ega Avtomatikada asosan analogli hisoblash uskunalari qolsquollaniladi yalsquoni kirish
va chiqish signalidagi matematik boglsquolanishni hosil qiladi Bu holatda hisoblash
uskunalari (HU) topshirish elementlari (ТO) funksiyasini bajaradi va u taqqoslash
organiga (ТO) qolsquoshiladi (57-rasm)
104
57-rasm Тopshirish funksiyasi vazifasini bajaruvchi xisoblash uskunasining
sxemasi
Bu sxema asosida programmali boshqarish tizimlari ishlaydi Boshqa
holatlarda hisoblash qurilmalari (HU) taqqoslash organi (ТO) funksiyala-rini
bajaradi(58-rasm)
Bu sxemada HU har doim hisoblash jarayonini boshqarib boradi va
rostlagich (R) boshqarish obektiga (BO) rostlash talsquosirini olsquotkazadi
58-rasm Тaqqoslash funksiyasi bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi
Hisoblash uskunalari teskari aloqada yalsquoni koorektirovka zvenosida xam
ishlaydi (59-rasm)
59-rasm Тeskari aloqa funksiyali bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi
Asosiy xisoblash uskunalari quyidagilar xisoblanadi
-qolsquoshish va ayirish uskunalari -kolsquopaytirish va bolsquolish uskunalari Bu uskunalarda
asosiy qism hal qiluvchi kuchaytirgich hisoblanadi510-rasmda hal qiluvchi
kuchaytirgichlarning sxemalari keltirilgan
Kuchaytirish kaskadi sxemada uch burchak shaklida belgilanadi va kirish
signali x rezistor R yoki kondensator S orqali uzatiladi manfiy teskari aloqa
chiqish signalidan kirish signaliga R yoki S orqali uzatiladi Masalan kolsquopaytirish
yoki bolsquolish rejimi (510b-rasm)
105
Kirish signali bu yerda kuchlanish formasida (Vkir) beriladi va hisoblash
natijasi ham kuchlanish formasida olinadi(Vchiq) R1 va Ro rezistorlar orqali
deyarli bir xil tok olsquotadiIR=IRo chunki kuchaytirgichning kirish signali Ic=0
01 R
UU
R
UUI
кирсскир
(58)
Bu yerda cU -kuchaytirgichning kirish kuchlanishi
к
UU чик
с k-kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyent
510 ndashrasm Kirish signalini integrallovchi (a) va differensiallovchi (b)
kuchaytirgich sxemalari
Umuman чикU 100 V oshmaydi kuchaytirish koeffitsiyenti esa bir necha
10000 dan yalsquoni
кирxbr UR
RU
1
0
(59)
R0gtR1-kupaytiri
R0ltR1-bulish
R0 va R1 lar tanlash orqali bulish orqali xam bajariladi
a b
106
6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari
61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy marsquolumotlar va
ularga qorsquoyiladigan asosiy talablar
Avtomatika tizimlarining datchiklari beradigan signallar quvvati odatda
rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolmaydi Datchiklarning chiqish
quvvati kolsquopchilik hollarda vattning mingdan bir ulushlarini tashkil etadi
vaxolanki rostlovchi organ uchun zarur bolsquolgan quvvat olsquonlab va yuzlab kilovattni
tashkil etishi mumkin Rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli quvvatga ega
bolsquolish va quvvatli datchiklar ishlatmaslik uchun avtomatika tizimlarida
kuchaytirgichlardan foydalaniladi
Kuchaytirgichlar chiqish quvvatining qiymatiga kuchaytirgichga
keltiriladigan yordamchi energiyaning turiga kuchaytirish koeffitsiyentiga ishlash
prinsipiga chiqish va kirish miqdorlari olsquortasidagi boglsquolanishni kolsquorsatuvchi
xarakteristikaning shakliga kolsquora bir-biridan farq qiladi Avtomatika tizimlarida
ishlatiladigan xozirgi kuchaytirgichlarning chiqish quvvati vattning bir necha
ulushidan olsquonlab va undan ortiq kilovattgacha boradi
Kuchaytirgichlarini aktiv 4 qutblik deb faraz qilish mumkin (61-rasm)
Е
I1 I2
U1 U2
Z1 Z2 Zн
61- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarini 4 qutblikda umumiy belgilanishi
107
4 qutblik element kirishiga quvvat signali berilganda P1=U1xI1 uning
chiqishida kuchaytirilgan quvvat olinali P2=U2xI2 Bunda kirish signalini
kuchaytirish qolsquoshimcha manba energiyasi (Е) xisobiga amalgam oshiriladi
Chiqish кolsquorsatkichlarini kirish кolsquorsatkichiga nisbati kuchaytirgich коeffienti
deb yuritiladi
Quvvat bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кр = Р2Р1
Кuchlanich bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кu = U2U1
Ток bolsquoyicha kuchaytirgich коeffienti Кi = I2I1
Kuchaytirgichlarga keltiriladi gap yordamchi energiyaning turiga qapab
elektrik elektromexanikaviy magnitli elektron gidravlik pnevmatik va
kombinatsiyalashgan kuchaytirgichlar bolsquoladi Qishloq xolsquojalik oblsquoektlarining
avtomatikasida elektrik elektro-mexanikaviy magnitli elektron va gidravlik
kuchaytirgichlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda (62-rasm)
Avtomatika kuchaytirgichlari
Gidravlik Elektrik Pnevmatik
Elektron Magnitli Elektromexanik
Ionli Elektromashinali
62- rasm Avtomatika kuchaytirgichlarining klassifikatsiyasi
Kuchaytirish koeffitsiyentiga qarab signalni ming yuz ming va undan ortiq
marta kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar bolsquoladi Elektrik kuchaytirgichlar quvvatni
kuchlanishni yoki tok kuchini kuchaytirishi mumkin Тavsifnomaning shakli
jixatdan chiziqli va nochiziqli tavsifnomali kuchaytirgichlar bolsquoladi Chiziqli
108
kuchaytirgichlarda chiqish miqdori rostlashning barcha intervallarida kirish
miqdoriga tolsquoglsquori proporsional bolsquoladi Nochiziqli kuchaytirgichlarda kirish bilan
chiqish olsquortasida proporsionallik bolsquolmaydi Nochiziqli tavsifnomalarning shakli
turlicha bolsquoladi Avtomatika tizimlarining kuchaytirgichlariga quyidagi talablar
qolsquoyiladi
1 Chiqish quvvati rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolishi
2 Хarakteristikasi mumkin qadar tolsquoglsquori chiziqqa yaqin kelishi
3 Nosezgirligi yolsquol qolsquoyiladigandan ortiq bolsquolmasligi
4 Signalni uzatishda kechikish xarakati minimal bolsquolishi va yolsquol
qolsquoyiladigan chegaradan chiqmasligi
Kuchaytirgich qurilmasi kuchaytiruvchi element rezistor kondensator
chiqish zanjiridagi doimiy kuchlanish manbai hamda istelsquomolchidan iborat Bitta
kuchaytiruvchi elementi bolsquolgan zanjir kaskad deb ataladi Kuchaytiruvchi element
sifatida qanday element ishlatishiga qarab kuchaytirgichlar elektron magnitli va
boshqa hillarga bolsquolinadi Ish rejimiga kolsquora ular chiziqli va nochiziqli
kuchaytirgichlarga bolsquolinadi Chiziqli ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlar kirish
signalining uning shaklini olsquozgartirmasdan kuchaytirib beradi Chiziqli bolsquolmagan
ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlarda esa kirish signali malsquolum qiymatga
erishganidan solsquong chiqishdagi signal olsquozgarmaydi
Chiziqli rejimda ishlaydigan kuchaytirgichlarning asosiy xarakteristikasi
amplituda chastota xarakteristikasi (AChХ) dir Ushbu xarakteristika kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentining moduli chastotaga qanday boglsquoliqligini
kolsquorsatadi AChХ siga kolsquora chiziqli kuchaytirgichlar tovush chastotalar
kuchaytirgichi (ТChK) quyi chastotalar kuchaytirgichi (KChK) yuqori chastotalar
kuchaytirgichi (YuChK) sekin olsquozgaruvchan signal kuchaytirgichi yoki olsquozgarmas
tok kuchaytirgichi (UТK) va boshqalarga bolsquolinadi
Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan kuchaytirgichlar kuchaytiruvchi element
sifatida ikki qutbli yoki bir qutbli tranzistorlar ishlatiladi Kuchaytirish quyidagicha
amalga oshiriladi Boshqariladigan element (tranzistor) ning kirish zanjiriga kirish
signalining kuchlanishi (Ukir) beriladi Bu kuchlanish talsquosirida kirish zanjirida
109
kirish toki hosil bolsquoladi Bu kichik kirish toki chiqish zanjiridagi tokda
olsquozgaruvchan tashkil etuvchini hamda boshqariladigan elementning chiqish
zanjiridagi kirish zanjiridagi kuchlanishdan ancha katta bolsquolgan olsquozgaruvchan
kuchlanishni hosil qiladi Boshqariladigan elementning kirish zanjiridagi tokning
chiqish zanjiridagi tokka talsquosiri qancha katta bolsquolsa kuchaytirish xususiyati
shuncha kuchliroq bolsquoladi Bundan tashqari chiqish tokining chiqish kuchlanishiga
talsquosiri qancha katta bolsquolsa (yalsquoni Ri katta) kuchaytirish shuncha kuchliroq bolsquoladi
63 - rasmda umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi
hamda kirish va chiqish xarakteristikalari kolsquorsatilgan Kuchaytirish kaskadlari
UE UB UK sxemalar bolsquoyicha yiglsquoiladi Umumiy kolletorning (UK) sxema tok
va quvvat bolsquoyicha kuchaytirish imkoniyatiga ega
63- rasm Umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi
Chiqishdagi kuchlanishning qiymati katta bolsquolishi talab etilganda mazkur
kaskaddan foydalaniladi Kolsquopincha umumiy emmiterli (UE) sxema bolsquoyicha
yiglsquoilgan kaskadlar ishlatiladi (63- rasma) Bunda kaskad tokni xam kuchlanishni
xam kuchaytirish imkoniyatiga ega Kuchaytirish kaskadining asosiy zanjiri
tranzistor (VT) qarshilik Rk va manba Ek dan iborat Qolgan elementlar yordamchi
sifatida ishlatiladi C1 kondensator kirish signalining olsquozgarmas tashkil etuvchisi
olsquotkazmaydi va balsquozan tinch holatidagi Ubd kuchlanishning Rg qarshilikka boglsquoliq
emasligini talsquominlaydi Kondensator S2 istelsquomolchi zanjiriga chiqish
kuchlanishining doimiy tashkil etuvchisiga olsquotkazmay olsquozgaruchan tashkil
a
b v
110
etuvchisinigina olsquotkazish uchun xizmat qiladi R1 va R2 rezistorlar kuchlanish
bolsquolgich vazifasini olsquotab kaskadning boshlanglsquoich holatini talsquominlab beradi
Kollektor dastlabki toki (Ikd) bazaning dastlabki toki Ibd bilan aniqlanadi
Rezistor R1 tok Ibd ning olsquotish zanjirini hosil qiladi va R2 bilan birgalikda manba
kuchlanishining musbat qutbi bilan baza orasidagi kuchlanish Ubd ni yuzaga
keltiradi
Rezistor Re manfiy teskari boglsquolanish elementi bolsquolib dastlabki rejimning
temperatura olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolmasligini talsquominlaydi Kaskadning
kuchaytirish koeffitsiyenti kamayib ketmasligi uchun qarshilik Re rezistorga
parallel qilib kondensator Se ulanadi Kondensator Se rezistor Re ni olsquozgaruvchan
tok bolsquoyicha shuntlaydi
Sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanish (Ukir=Ukir maxsin t) kondensator S orqali
baza-emmiter sohasiga beriladi Bu kuchlanish talsquosirida boshlanglsquoich baza toki Ibd
atrofida olsquozgaruvchan baza toki xosil bolsquoladi Ibd ning qiymati olsquozgarmas manba
kuchlanishi Yek va qarshilik R1 ga boglsquoliq bolsquolib bir necha mikroamperni tashkil
qiladi Berilayotgan signalning olsquozgarish qonuniga bolsquoysunadigan baza toki
istelsquomolchi (Ri) dan olsquotayogan kollektor tokining xam shu konun bolsquoyicha
olsquozgarishiga olib keladi Kollektor toki bir necha milliamperga teng Kollektor
tokining olsquozgaruvchan tashkil etuvchisi istelsquomolchida amplituda jihatidan
kuchaytirilgan kuchlanish pasayuvi U(chik) ni hosil qiladi Kirish kuchlanishi bir
necha millivoltni tashkil etsa chiqishdagi kuchlanish bir necha voltga tengdir
Kaskadning ishini grafik usulda tahlil qilish mumkin Тranzistorning chiqish
xarakteristikasida AV-nagruzka chiziglsquoini olsquotkazamiz (63 rasm b) Bu chiziq
Uke=Yek Ik=0 va Uke=0 Ik=EiRn koordinatali A va V nuqtalardan olsquotadi AV
chiziq Ik max Uke max va Rk=Uk maxIk max bilan chegaralangan soxaning chap
tomonida joylashishi kerak AV chiziq chiqish xarakteristikasini kesib olsquotadigan
qismda ish uchastkasini tanlaydi Ish uchastkasida signal eng kam buzilishlar bilan
kuchaytirilishi kerak Nagruzka chiziglsquoining S va D nuqtalar bilan chegaralangan
qismi bu shartga javob beradi Ish nuqtasi O shu uchastkaning olsquortasida
joylashadi DO kesmaning abssissalar olsquoqidagi proyeksiyasi kolektor kuchlanishi
111
olsquozgaruvchan tashkil etuvchisini amplitudasini bildiradi SO kesmaning ordinatalar
olsquoqidagi proyeksiyasi kollektor tokining amplitudasini bildiradi Boshlanglsquoich
kollektor toki (Iko) va kuchlanishi (Ukeo) O nuqtaning proyeksiyalari bilan
aniqlanadi Shuningdek O nuqta boshlanglsquoich tok Ibo va kirish xarakteristikasida O
ish nuqtasini aniqlab beradi Chiqish xarakteristikasidagi S va D nuqtalarida kirish
xarakteristikasidagi S va D nuqtalari mos keladi Bu nuqtalar kirish signalining
buzilmasdan kuchaytiriladigan chegarasini aniqlab beradi Kaskadning chiqish
kuchlanishi
Uchik=IkRi (61)
Kaskadning kirish kuchlanishi
Ukir=IbRkir (62)
Bu yerda Rkir ndash tranzistorning kirish qarshiligi
Тok ik Ib va qarshilik RH Rkir bolsquolgani uchun sxemaning chiqishdagi
kuchlanish kirish kuchlanishidan ancha kattadir Kuchaytirgichning kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki quyidagicha aniqlanadi
Ki=Uchik maxUkir max (63)
yoki garmonik signallar uchun
Ki=UchikUkir (64)
Kaskadning tok bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti
Ki=IchikIkir (65)
Bu yerda Ichikndash kaskadning chiqish tomonidagi tokning qiymati Ikirndash
kaskadning kirish tomonidagi tokining qiymati Kuchaytirngichning quvvat
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti
Kr=RchikRkir (66)
Bu yerda Rchik ndash istelsquomolchiga beriladigan quvvat Rkir ndash kuchaytirgichning
kirish tomonidgi quvvat Kuchaytirish texnikasida bu koeffitsiyentlar logarifmik
qiymat ndash detsibellda olsquolchanadi
Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2
Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2
Kr(dB)=10 lg Kr yoki Kr=10 Kr(dB)
112
Odamning eshitish sezgirligi signalni 1dB ga olsquozgarishini ajrata olgani uchun
ham shu olsquolchov birligi kiritilgan Har bir kuchaytirgich kuchaytirish
koeffitsiyentlaridan tashqari quyidagi parametrlarga ham egadir
Kuchaytirgichning chiqish kqvvati (istelsquomolchiga signalni buzmasdan
beriladigan eng katta quvvat)
R2
chik maxRH (67)
Kuchaytirgichning foydali ish koeffitsiyenti
=RchikRum (68)
bu yerda Rum ndash kuchaytirgichning hamma manbalardan istelsquomol qiladigan
quvvati Kuchaytirgichning dinamik diapazoni kirish kuchlanishining eng kichik
va eng katta qiymatlarining nisbatiga teng bolsquolib dB da olsquolchanadi
D=20 lg Ukir maxUkir min (69)
Chastotaviy buzilishlar koeffitsiyenti M(f) olsquorta chastotalardagi kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki0 ning ixtiyoriy chastotadagi kuchlanish
bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentiga nisbatidir
M(f)=Ki0Kuf (610)
Chiziqkli bolsquolmagan buzilishlar koeffitsiyenti yuqori chastotalar
garmonikasi olsquorta kvadratik yiglsquoindisining chiqish kuchlanishining birinchi
garmonikasiga nisbatidir
чикm
чикmчикmчикm
U
UUUn
1
32
222 15 (611)
Kuchaytirgichning shovqin darajasi shovqin kuchlanishining kirish
kuchlanishiga nisbatini kolsquorsatadi Bulardan tashqari kuchaytirgichlar amplituda
chastota va amplituda-chastota xarakteristikalari bilan ham baxolanadi
Amplituda xarakteristikasi chiqish kuchlanishining kirish kuchlanishiga
qanday boglsquolanganligini kolsquorsatadi (Uchik=f (Ukir)) 64- rasmda kuchaytirgichning
amplituda amplituda-chastota va faza chastota xarakteristikalari kolsquorsatilgan Bu
xarakteristikalar olsquorta chastotalarda olinadi Хaqiqiy kuchaytirgichning amplituda
xarakteristikasi ideal kuchaytirgichnikidan shovqin mavjudligi (A nuqtaning chap
113
qismidagi uchastka) va chiqish kuchlanishining chiziqli emasligi (V nuqtaning ung
qismidagi uchastka) bilan farq qiladi (64-rasm a)
Kuchaytirgichning chastota xarakteristikasi kuchaytirish koeffitsiyentining
chastotaga boglsquoliqligini kolsquorsatuvchi egri chiziqdir Mazkur xarakteristika
logarifmik masshtabda quriladi (64-rasm b)
Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi kirish va chiqish
kuchlanishlari orasidagi siljish burchagi ning chastotaga qanday boglsquolanganligini
kolsquorsatadi (64-rasm v) Bu xarakteristika kuchaytirgich tomonidan kiritilgan
fazaviy buzilishlarni baholaydi
64 ndash rasm Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi
Ish nuqtasining kirish xarakteristikasida qanday joylashishiga qarab
kuchaytirgichlar A V va AV rejimlarda ishlashi mumkin 65-rasmda
kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar kolsquorsatilgan A rejimda asosan
boshlanglsquoich kuchaytirish kaskadlari ishlaydi Bu rejimda ishlaydigan kaskadning
bazaga berilgan siljish kuchlanishi (Ubeo) ish nuqtasining dinamik olsquotish
xarakteristikasi chiziqli qismining olsquortasida joylashishini talsquominlab beradi
a b v
a b v
114
65 Kuchaytirgichning ish rejimlariga oid grafiklar
Bundan tashqari kirish signalining amplitudasi siljish kuchlanishidan kichik
(Ukir Ubeo) bolsquolishi va boshlanglsquoich kollektor toki Iko chiqish toki olsquozgaruvchan
tashkil etuvchisining amplitudasidan katta yoki tengligi (Iko Ikt) shartiga amal
qilinadi Natijada kaskadning kirishiga sinusoidal kuchlanish berilganda chiqish
zanjiridagi tok ham sinusoidal qoida bolsquoyicha olsquozgaradi A rejimda signalning
chiziqli bolsquolmagan buzilishlari eng kam bolsquoladi Ammo kuchaytirgich kaskadining
mazkur rejimdagi foydali ish koeffitsiyenti 20-30 dan oshmaydi
V rejimda ish nuqtasi shunday tanlanganki bunda osoyishtalik toki nolga
teng bolsquoladi (Iko=0) Kirish zanjiriga signal berilganda chiqish zanjiridan signal
olsquozgarish davrining faqat yarmidagina tok olsquotadi Chiqish toki impulslar shaklida
bolsquolib ajratish burchagi 2
bolsquoladi V rejimda chiziqli bolsquolmagan buzilishlar
kolsquop bolsquoladi Lekin bu rejimda kaskadning FIK 60-70 ni tashkil qiladi Mazkur
rejimda asosan ikki taktli quvvatli kaskadlar ishlaydi
AV rejimi A va V rejimlar oraliglsquoidagi rejim bolsquolib chiqishda katta quvvat
olish shuningdek chiziqli bolsquolmagan buzilishlarni kamaytirish maqsadida
qolsquollaniladi
Kuchaytirgichlar U=10-7
V kuchlanish va I=10-14
A toklarni kamaytira oladi
Bunday signallarni kuchaytirib berish uchun bitta kaskad yetarli bolsquolmagani uchun
bir nechta kaskad ishlatiladi Ular bir nechta dastlabki kuchaytirish kaskadi (kaskad
kuchlanishni kuchaytirib beradi) va quvvatni kuchaytiruvchi chiqish kaskadlaridan
iboratdir Kaskadlar bir biri bilan rezistor (rezistiv boglsquolanish) transformator
(transformatorli boglsquolanish) siglsquoim va rezistor (rezistif-siglsquoim boglsquolanish) va
boshqa elementlari yordamida ulanishi mumkin
Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning ishlashi bilan tanishib chiqamiz
Bu kaskadlar keng tarqalgan bolsquolib mikrosxema shaklida ham ishlab chiqariladi
(66-rasm)
115
Kuchaytirgich ikkita umumiy emitterli (UE) kuchaytirish kaskadidan iborat
Bu kaskadlar S kondensator orqali olsquozaro boglsquolangan Mazkur kondensator
tranzistor VT1 ning kollektor zanjiriga tranzistor VT2 ning baza zanjiriga ulangan
U birinchi tranzistordan chiqayotgan signalning olsquozgarmas tashkil etuvchisini
ikkinchi tranzistorga olsquotkazmaydi Тranzistorlarning ish nuqtalarini 1Б
R va
2БR qarshiliklar talsquominlab beradi Ish nuqtalarining stabilligini rezistor va
kondensatorlar (RE1 SE1 va RE2 SE2) talsquominlab beradi
66 Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning tuzilishi
Bir nechta kaskadli kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti xar bir
kaskad kuchaytirish koeffitsiyentlarining kolsquopaytmasiga teng
K=K1 K2 K3 hellip Kn (612)
Kerakli kuchaytirish koeffitsiyentiga kolsquora va xar bir UE li kaskad kuchlanish
bolsquoyicha 10-20 marta quvvat bolsquoyicha esa 100-400 marta kuchaytirib berishini
hisobga olib kaskadlar soni aniqlangandan keyin xar bir kaskad alohida
hisoblanadi Dastlabki kuchaytirish kaskadlari A rejimida ishlaydi Kaskadni
hisoblash quyidagi tartibda bajariladi Manba kuchlanishi Yek va istelsquomolchining
qarshiligiga qarab
116
кjke ЕU )3111( и
чикмахимахkj
R
UII 22 ye
bu yerda kej ndashkollektor-emmiter olsquotishdagi kuchlanishning qiymatidir Ikj-
kollektor zanjiridagi tokning qiymati
Yuqoridagi shartlarni qanoatlantiradigan tranzistor tanlanadi Uning chiqish
xarakteristikasida ish nuqtasi aniqlanadi Shu dastalbki ish nuqtasini talsquominlb
beruvchi baza toki Ibo olsquotish xarakteristikasidan aniqlanadi va Rb qarshilikka
boglsquolik bolsquoladi Bu qarshilk quyidagi ifodadan aniqlanadi
bо
eBкокeb
I
RIIUR
)(1
(613)
Rk va Re qarshilklarni aniqlash uchun chiqish xarakteristikalaridan Rum=Rk+Re
aniqlanadi Rum=YekIk Re=(015-025)Rk deb hisoblab
25111
ум
k
RR (614a)
Re=Rum-Rk (615)
Kaskadning kirish qarshiligi
2
2
бмах
кирмах
кирI
UR (616)
Agar baza toki kuchlanish bolsquolgichi orqali beriladigan bolsquolsa bolsquolgichning
R1 va R2 qarshiliklari quyidagicha aniqlanadi
R12 (812)Rkir va 21
2112
RR
RRR shartlardan
121
1212
121
RR
RRR
RI
RER
Эко
k larni aniklaymiz
Ajratuvchi kondensatorning siglsquoimi quyidagicha aniqlanadi
117
12
1
2
kчикk MRfC (617)
bu yerda Mk ndash quyi chastotalardagi chastotali buzilishlar koeffitsiyenti fk- quyi
chastotalar chegarasi Rchik=Rk+Ri Kondensatorning siglsquoimi quyidagicha
aniqlanadi
2
10
Эk
ЭRf
C (618)
Kaskadning kuchlanish bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti
кирмах
чикмахи
U
UК (619)
Kuchlanishning kaskadi chiqish kaskadidir Kaskadning chiqishdagi signal
transformator orqali kichik qarshilikka ega bolsquolgan istelsquomolchiga uzatiladi
Kollektordagi kuchlanish olsquozinduksiya EYUK hisobiga Yeke dan ikki marta katta
bolsquolishi mumkin Shuning uchun
Yeke Ukej2 (620)
qilib olinadi
Kaskadning chiqishdagi quvvati
Rchikmax=05Uk max Ik max tr (621)
bu yerda tr-transformatorning FIKi
Kirish zanjiridagi quvvat va kuchaytirish koeffitsiyenti
Rkir=05IbmaxUbemax (622)
кир
чикр
Р
РК (623)
118
Тransformator kaskad chiqish qarshiligining istelsquomolchining kirish
qarshiligiga mos tushishini va quvvatning uzatilishi uchun eng yaxshi sharoit
yaratilishini talsquominlaydi Тransformatorning transformatsiya koeffitsiyenti
quyidagicha aniqlanadi
и
чик
R
Rn (624)
Agar kuchaytirgich chiqishidagi quvvat 20Vt dan ortiq bolsquolsa ikki taktli
simmetrik sxemalardan foydalaniladi Bu sxemadagi ikki tranzistorning xar biri V
rejimda ishlaydi Bunday sxemalarning FIKi 70-75 ga yetadi Тinch holatda IB=0
va boshlanglsquoich holatda sxema istelsquomol qiladigan quvvat
R0=2EkeIbo (625)
Birinchi yarim davrda birinchi tranzistor ikkinchi yarim davrda esa ikkinchi
tranzistor ishlaydi Bitta tranzistorning chiqishdagi quvvati
4
)(
2 max kЭkoкmахкmахkчик
EIIIUP (626)
Ikki taktli kaskadning chiqishdagi quvvat
2
)(2 max kokкэчикчик
IIЕРР (627)
Kolsquopincha kuchaytirgichning barqaror ishlashini talsquominlash uchun teskari
boglsquolanishdan foydalaniladi Chunki zanjirdagi signal malsquolum qismining kirish
zanjiriga uzatilishi teskari bogrsquolanish deb ataladi Тeskari boglsquolanish manfiy va
musbat bolsquolishi mumkin Musbat teskari boglsquolanish generator kaskadlarida
qolsquollaniladi Kuchaytirish kaskadlarida manfiy teskari boglsquolanishdan foydalaniladi
(musbat teskari boglsquolanish kuchaytirgichlar uchun zararlidir) Тeskari boglsquolanish
kuchlanishi chiqish kuchlanishining malsquolum qismini tashkil qiladi va teskari
boglsquolanish koeffitsiyenti ( ) bilan xarakteralanadi Тeskari boglsquolanish
kuchaytirgichlarda
119
sign
chiq
U
UK (628)
Usign=Ukir- Utb=Ukir- Uchiq=Ukir(1- K) (629)
DemakК
К
КU
КU
U
КUK
kir
kir
sign
kirтб
1)1( (630)
Тeskari boglsquolanish manfiy bolsquolganda 0 bolsquoladi va К
КKтб
1 yalsquoni
kuchaytirish koeffitsiyenti kamayadi Lekin kuchaytirgichning chastota va faza
buzilishlari kamayadi
Re qarshiligi teskari boglsquolanish zanjiri bolsquolib chiqish zanjiridagi kuchlanishni
qisman kirish zanjiriga uzatadi Shuning hisobiga boshlanglsquoich ish nuqtasining
parametrlari stabillashadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan kaskadlarning barchasi
sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanishni kuchaytirib beradi Ayrim hollarda yolsquonalish
jixatdan olsquozgarmay faqat qiymati sekin olsquozgaruvchi signallarni ham kuchaytirish
talab qilinadi Bunday xollarda galvanik boglsquolangan olsquozgarmas tok
kuchaytirgichlaridan foydalaniladi
Kuchaytirgich uch kaskaddan iborat Хar bir kaskad UE sxema bolsquoyicha
yiglsquoilgan Ajratuvchi kondensatorlar bolsquolmagani uchun xar bir kaskadning
olsquozgarmas tashkil etuvchisi keyingi kaskadning bazasiga uzatiladi va shuning
uchun mazkur tashkil etuvchi kompensatsiyalanishi kerak Oldingi kaskadning
olsquozgarmas tashkil etuvchisini kompensatsiyalash uchun keyingi kaskadning RE
qarshiligidan olinuvchi olsquozgarmas kuchlanishdan foydalaniladi Тranzistorlar (VT2
va VT3) ning baza-emitter normal kuchlanishlarini RE2 va RE3 qarshiliklar
talsquominlab beradi Тranzistor VT1 ning osoyishtalik rejimini R1 va R2 kuchlanish
bolsquolgich va RE1 qarshiliklar talsquominlaydi
Kuchaytirilganda bir xil tranzistorlarni topish juda qiyin Shu sababdan
mikrosxema asosida tuzilgan differensial kuchaytirgich kaskadlaridan
foydalaniladi K118UL1 shunday sxemalarning namunasi bolsquola oladi Olsquozgarmas
tok kuchaytirgichlari asosida turli matematik operatsiyalarni bajaruvchi operatsion
120
kuchaytirgichlar qurish mumkin Operatsion kuchaytirgichlar (OK) yuqori
kuchaytirish koeffitsiyenti katta kirish va chiqish qarshiligi bilan xarakterlanadi
67 - rasm Operatsion kuchaytirgichlarning sxemasi
Operatsion kuchaytirgichlar kirish diffenrensial kuchaytirgichlaridan iboratdir
(67-rasm) Kuchaytirgich inventorlovchi (-) va inversion (+) kirishga egadir
Sxemalarda OK uchburchak tarzidan ifodalanadi (67-rasm a) Signal qaysi
kirishga berilganiga qarab OK inventorlovchi yoki inversion usullarda ulanadi
Inventorlovchi usulda kirish kuchlanishi OK ning inversion kirishiga
beriladi (438-rasm v) inversion kirish esa nol potensialga egadir
Kirish toki
1
0``
Z
UI kir
kir (632)
Chiqish kuchlanishi
`` bogkirchiq ZIU (633)
Kuchlanish uzatish koeffitsiyenti
1
1
`
`)(
Z
Z
ZI
ZI
U
UрК
bog
kir
bogkir
kir
chiq (634)
Bunday uzatish koeffitsiyenti ideallashtirilgan OK ga xosdir Rkir= Rchik=0
va kuchlanshni kuchaytirish koeffitsiyenti K= deb hisoblasak OK
121
ideallashtirilgan bolsquoladi Aslida real OK larning uzatish koeffitsiyenti K(r) ideal
OK ning K(r) idan taxminan 003 ga farq qiladi
OK ning inversion usulda ulanganda kirish kuchlanishi uning inversion
kirishiga beriladi Bunda teskari boglsquolanish kuchlanishi
1
1bog
chiqtbZZ
ZUU (635)
OK ning kirishdagi kuchlanishi
tbkirkir UUU ` (636)
Chiqishdagi kuchlanishi
chiqkirchiq UUКU `( (443) yoki К
КUU kir
chiq1
(637)
Kuchaytirish koeffitsiyenti
КК
К
К
UК
КU
U
UК
kir
kir
kir
chiq
11
11
1
1
1`)1(
` (638) 1К
bolsquolganida 1
`К
OK lar yordamida signallarni qolsquoshish differensiallash integrallash va ular
ustida boshqa matematik operatsiyalar bajarish mumkin Kirish sishnalini
integrallovchi sxemani kolsquorib chiqamiz (439a -rasm) Kirish zanjiriga rezistorni
teskari boglsquolanish zanjiriga esa kondensator ulaymiz Rezistordan olsquotayotgan tok
R
ui kir`
(639)
Bu tok kondensatordan olsquotib uni zaryadlaydi va uc kuchlanishni hosil qiladi
(ushbu kuchlanish chiqish kuchlanishidir)
122
1
0
`1
dtuRC
u kirc (640)
Differensiallovchi kuchaytirgichda kirish zanjiriga kondensator S ni
boglsquolanish zanjiriga rezistor R ni ulaymiz (439b-rasm) Kirish kuchlanishi
kondensatorni zaryadlaydi va undagi kuchlanish kirish kuchlanishiga teng bolsquoladi
uc=u`kir Kondensatordan olsquotayotgan tok
dt
duCi kir`
(641)
Bu tok kuchaytirgichga bormay R qarshilikdan olsquotib unda kuchlanish
pasayuvini hosil qiladi
dt
duRCiRu kir
chiq
` (642)
OK summator sifatida ishlatilganda bir nechta kirish kuchlanishlarining
yiglsquoindisini aniqlash operatsiyasini bajaradi Bunda OK ning inventorlovchi
kirishiga qolsquoshiladigan signallar beriladi chiqishdan esa ularning yiglsquoindisi
olinadi 68-rasmda jamlovchi OK ning sxemasi kolsquorsatilgan Kirxgofning birinchi
qonuniga binoan A tugundagi toklar yiglsquoindisi 0 ga teng
ikir1 +ikir2+ikir3-ikir4=0 (643)
68-rasm jamlovchi OK ning sxemasi
123
Тoklarni kuchlanishlar orqali ifodalasak
043
3
2
2
1
1
R
u
R
u
R
u
R
u chiqkirkirkir (644)
Bundan 4
3
34
2
24
1
1 RR
uR
R
uR
R
uu кirкirkir
chiq (645)
Bundan tashqari OK lar logarifmlash potensirlash va boshqa operatsiyalarni
xam bajara oladi Ular radioelektronika sxemalarida ham keng qolsquollaniladi OK
ning teskari boglsquolanish zanjiriga ikkilangan Т-simon RC-kolsquoprikli zanjir
olsquornatilsa sxema yuqori chastota ajratish xususiyatiga ega bolsquoladi 1560-rasmda
chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarakteristikasi
kolsquorsatilgan Sozlash chastotasi deb ataluvchi RCf
21
0 chastotada kuchlanishni
uzatish koeffitsiyenti kir
chiq
U
U kamayib ketadi Bunda teskari boglsquolanish talsquosiri
kamayib kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti (Ki tb) shu kaskadning
teskari boglsquolanishda bolsquolmagandagi koeffitsiyenti (Ki max) ga tenglashadi
62 GIDRAVLIK KUChAYТIRGIChLAR
Gidravlik kuchaytirgichlar avtomatika tizimlarida keng ishlatilmoqda
Ayniqsa zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichlar eng
kolsquop tarqalgan Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishidagi avtomatika
tizimlarida gidravlik kuchaytirgichlar pnevmatik kuchaytirgichlarda nisbatan
kolsquoproq ishlatiladi Ular mobil mashinalarning avtomatika tizimlarida (olsquornatma
agregatlarni boshqarish uchun) va traktorlar hamda kombaylarni avtomatik
xaydash (boshqarib borish) tizimlarida ishlatilmoqda
Zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichning
prinsipial sxemasi 69 a-rasmda kolsquorsatilgan (odatda porshenli nasoslar ishlatiladi)
Ish suyuqligi yoki temperaturali qovushoqlik koeffitsiyenti kichik bolsquolgan
maxsus suyuqliklarning bosimini hosil qiladi va bu bosimni saqlaydi Bosim
olsquotkazib yuborish klapani bilan rostlanadi Kuch silindri 4 ga birlashtirilgan
124
kanallar neytral vaziyatda tolsquoliq yopilgan bolsquoladi Porshen 5 xarakatlanmaydi
Agar zolotnik 3 ga yuqoriga yolsquonalgan kirish talsquosiri x berilsa u holda zolotnik
yuqoriga xarakatlanib teshiklarni ochadi shunda kuch silindrining yuqori
bolsquoshliglsquoiga bosim ostidagi moy kiradi pastki bushlik esa ayni vaqtda kaytarib
tukish trubasiga tutashadi Nasos 1 ishlab bak 6 dagi moyni kuch silindri ichiga
xaydagani uchun yuqori bushlikdagi bosim oshadi va porshen 5 pastga siljiydi
Porshenning xarakati tezligi - silindrga kelayotgan va undan ketayotgan moy
miqdoriga boglsquolik bu esa olsquoz navbatida teshiklarning ochilish qiymatiga boglsquolik
Gidravlik kuchaytirgichlarnig statikaviy xarakteristikasi 69 b-rasmda
kolsquorsatilgan
69 -rasm Zolotnikli gidravlik kuchaytirgichning sxemasi va uning statik
tavsifnomasi
Хarakteristikada quyidagi zonalar bor 2a ga teng nosezgirlar zonasi Bu
zonaning paydo bolsquolishiga sabab shuki zolotnik belboglsquoining kengligi teshikning
kengligidan bir oz katta - tolsquoyinish zonasi Bu zona zolotnik teshiklarning tolsquoliq
ochilishiga mos bolsquoladi shuning uchun porshening xarakatlanish tezligi bu yerda
endi kattalasha olmaydi Agar zolotnik siljiganda (69-rasm) topshiriqlar tolsquoliq
ochiladigan holatga (Х max) yeta olmasa va nosezgirlik zonasi elsquotiborga olinmasa
statik xarakteristkasini taxminan chiziqli deb hisoblash mumkin (rasmda punktir
bilan kolsquorsatilgan)
125
Gidrokuchaytirgichlar teskari aloqasiz va gidrotsilindr porshenning vaziyati
bolsquoyicha bikr teskari aloqali qilib ishlab chiqariladi Gidrokuchaytirgichlarning
chiqishida katta quvvatlarni olish uchun kaskadli birlashtirish usuli qolsquollaniladi
shunda birinchi kuchaytirgichning ijrochi organi navbatdagisining rostlovchi
organiga talsquosir etadi
Gidrokuchaytirgichlarning chiqish quvvati bir olsquon yuz va bundan ortiq
kilovattni tashkil etishi mumkin kuchaytirish koeffitsenti juda katta (310 ---
310 ) bolsquolib kuchaytirgichi juda tezkor
63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari
Ushbu turdagi kuchaytirgichning sxemasi 610-rasmda kolsquorsatilgan
Mumdshtukdan 3 tezlik bilan oqib chiqarilgan suyuqlikning bosimi uning holati
neytraldan olsquozgartirilganda 4 va 5 quvurchalarda olsquozgaruvchan bosimga
aylantiriladi Oqim quvurchasi 2 olib beruvchi 1 quvurga ulangan Mumdshtukdan
oqib chiqayotgan suyuqlik quvurchalarni birisiga olsquotib tezlikni bosimga
aylantiriladi Mumdushtukni neytral holatida 4 va 5 quvurchalardagi bosim teng va
porshen 7 xarakatlanmaydi Mumdshukni holati olsquozgarilishi bilan quvurchalarni
bittasida bosim oshib ikkinchisidan kamayib ketadi Buning natijasida porshen
xarakatlanib ijro mexanizmni ishga tushiradi
610-rasm Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichning sxemasi
126
7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari
71 Ijro mexanizmlari haqida tushuncha va ularning turkumlanishi
Avtomatik rostlash tizimining ijro mexanizmi deb rostlovchi organi
uzatilayotgan signalga muvofiq xarakatga keltiruvchi moslamaga aytiladi
Rostlovchi organni vazifasini drossellar tolsquosqichlar klapanlar shiberlar bajaradi
Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari chiqish validagi aylanish
momentining nominal qiymati yoki chiquvchi shtokdagi talsquosir etuvchi kuch
aylantiruvchi moment yoki kuchlarning maksimal qiymati nosezgirlik maydoni
inersionlik vaqtini kolsquorsatuvchi vaqt doimiysi ijro mexanizmlarini chiqish valining
aylanish vaqti yoki uning shtokining surilish vaqti
Ijro mexanizmini ishdan tolsquoxtagandan solsquong turglsquounlashgan rejim vaqtida
ishlab turganda chiqish organining surilishi yugurish holati deb ataladi Bu holat
rostlash sifatiga talsquosir kolsquorsatadi
Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari ndash ularning statik va dinamik
tavsifnomalari hisoblanadi Dinamik xususiyatlariga kolsquora ijro mexanizmlari
integrallovchi zvenolar guruxiga kiradi W(p)= 1 Тim r bu yerda Тim ndash
maksimal chiqish signali vaqtida IM chiqish organining tolsquoliq surilish vaqti
Ijro mexanizmlarini quyidagi asosiy belgilariga kolsquora sinflarga ajratish
mumkin foydalanilgan energiya turiga kolsquora chiquvchi organning xarakat
xarakteriga kolsquora foydalanilgan yuritma turiga kolsquora hamda chiquvchi organning
xarakatlanish tezligiga kolsquora
Foydalanilgan energiya turiga kolsquora IM lar elektrik pnevmatik gidravlik
turlariga ajratiladi (71-rasm) Chiquvchi organ xarakat xarakteriga qarab IM lar
aylanuvchan va tolsquoglsquori xarakatlanuvchan guruxlarga ajratiladi Aylanuvchan IM lar
bir marta aylanuvchan va kolsquop marta aylanuvchan bolsquolishi mumkin
Foydalanilgan elektr yuritma kolsquorinishiga qarab IM lar elektr yuritmali
elektromagnitli porshenli va membranali bolsquolishi mumkin
127
Chiquvchi organning xarakatlanish tezligiga kolsquora IM lar doimiy tezlikka
ega bolsquolgan hamda chiquvchi organning surilish tezligi chiquvchi signalga
proporsional bolsquolgan IM larga ajratiladi
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida elektrik IM lar keng tarqalgan
Ularni 2 ta asosiy guruxga ajratish mumkin elektr dvigatelli va elektromagnitli
(72-rasm)
Birinchi guruxga elektr yuritmali IM lar kiradi Elektr yuritmali IM lar
odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil topadi (oxirgisi bolsquolmasligi
ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida yuritma va tormozga beriladi
mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi organni xarakatga keltiradi
Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz mexanizmni tolsquoxtatadi
Ikkinchi guruxga solenoidli IM larni kiritish mumkin Ular turli xil
rostlovchi klapanlar vintellar zolotniklar va boshqa elementlarni boshqarish
uchun qolsquollanilishi mumkin Bu guruxga elektromagnitli muftalarni kiritish
mumkin Solenoidli mexanizmlar odatda faqat ikki pozitsiyali rostlash tizimlarida
qolsquollaniladi
Elektr yuritmali IM lar odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil
topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida
yuritma va tormozga beriladi mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi
organni xarakatga keltiradi Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz
mexanizmni tolsquoxtatadi
71-rasm Ijro mexanizmlarining energiya turiga qarab turlanishi
IJRO MEXANIZMLARI
GIDRAVLIK PNEVMATIK ELEKTRIK
128
72 Elektrik ijro mexanizmlari
Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida statsionar qurilmalar va
jarayonlarni avtomatlashtirishda asosan elektrik ijro mexanizmlari xarakatlanuvchi
mashinalarda esa gidravlik va pnevmatik ijro mexanizmlari qolsquollaniladi
Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining
turkumlanish sxemasi 72-rasmda kolsquorsatilgan
72-rasm Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining
turkumlanishi
74 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari
Тakomillashtioilgan elektrik ijro mexnizmlari kolsquop aylanishli quvurli
armaturani distansion boshqaruvi uchun qolsquollanadi Bu ijro mexanizmlari
MABVGD rusumli elektr yuritmalari nomini olgan bolsquolib ular gidromelirrativ
ELEKTRODVIGATELLI ELEKTROMAGNITLI
ELEKTRIK IJRO MEXANIZMLARI
Bir aylanishli
Korsquop aylanishli
Qadamli
Doimiy aylanishli
Sоlenоidli U
zo
q m
ud
datli
tok o
rsquotkazuvch
an
Qis
qa m
ud
datli
tok lsquootk
azuvch
an
Elektromagnitli mufta
129
tizimlarining avtomatlashtirilgan nasos stansiyalarida qolsquollaniladi Ular bir-
biridan maksimal aylanish momenti reduktorining tuzilishi gabarit ulanish
olsquolchamlari va balsquozi konstruktiv elementlari bilan farqlanadi Elektr
yuritmalarining barcha konstruktiv elementlari maksimal darajada
unifiksiyalangan yuritma validagi ruxsat etilgan momentni chegaralovchi maxsus
qurilmalari va boshqaruv sxemalariga ega elektr yuritmalarini ekspluatatsiya
sharoitlariga kolsquora normal holatda ishlashi uchun 7 1-jadvalda ularni tiplariga
kolsquora texnik malsquolumotlar keltirilgan Elektr yuritmalarining normal holatidagi
joylashtirilishi vertikal holat hisoblanadi (yuritma vali vertikal joylashtiriladi)
7 1-jadval
Elektr
motor tipi
Joylashtirilishi Ishchi harorat
oraliglsquoi S
Тashqi muxitning
nisbiy namligi
20 Sda
Moylash
davriyligi
M Хonalardagi va
ochiq havodagi
statsionar
qurilmalar
-20hellip+35 80gacha Uch oyda 1
marta
A - -40hellip+40 95 gacha
BVGD Bir yildan
kam emas
BVGD tipli elektr yuritmalarining ish prinsipi va tuzilishini kolsquorib
chiqamiz
Elektr yuritmaning knematik sxemasi 73 - rasmda keltirilgan Elektr
yuritma quyidagi asosiy elementlar va qismlardan tashkil topgan korpus
chervyakli silindrik reduktor qolsquol dubleri qismi elektr motori yolsquol va moment
olsquochirgichlari qutilari
Yolsquol va moment olsquochirgichlari qutilari korpusga mahkamlanadi Korpusga
podshipniklardagi 46-chervyakli 45 shlikli val montaj qilingan Shirikli valda
aylantiruvchi momentni chegaralovchi mufta joylashgan 6-maxovikli qolsquol
dublerlari sharikli valni oxiriga ulangan Shu yerda bolsquosh qilib kulachokli 4-
silindirik glsquoildirak joylashtirilgan Korpusga xuddi shunday ravishda yolsquol va
moment olsquotkazgichlari qutisiga aylanishni uzatuvchi 43-chervyakli glsquoildirakka
ega bolsquolgan va 40 41-silindrik shestrnyalari bilan plita ulangan
130
73- rasm Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari
(elektr yuritmalar surgichlar)iing knematik sxemasi
Quti quyidagi asosiy elementlarda tashkil topgan 34-chervyakli yolsquol
olsquochirgichlari qismi 33- chervyakli glsquoildirak 2730-kulochoklar2526- moment
olsquotkazgichlari 24 va 36-richaglari purjinalar 22 35-blokirovka kulochoklari
2331- mikroutkazgichlar 2132 shestrnali kolsquorsatkich qismi 1920 strelka 18
17-shestrnyali distansion kolsquorsatkichlar qismi 16-potensioner
Elektr motori ishga tushirilganda elektr yuritma quyidagicha ishlaydi
Aylanma xarakat elektr motoridan 234-silndirik glsquoildirak va 5-kulachokli mufta
orqali 45 sharikli valga uzatiladi 46 chervyak glsquoildirak orqali aylantiruvchi
moment ishchi organning (surglsquoich) yuritma valiga uzatiladi Bundan tashqari
47 chervyak 43 chervyali glsquoildirak 41 va 40- silindirik shestrnalar orqali xarakat
39-vilka 33 va 34 chevyak jufti 019 shestrnya 18 kolsquorsatkich strelkasi va 17
shesterna orqali 16-potensiometr valikiga uzatiladi Elektr motorini ishida
aylanishi momentini maxovikka uzatish mumkin emas chunki maxovikni 7-
kulochokli vtulkasi ajratilgan holatda bolsquoladi Bu vaqtda 5 muftoning kulokchalari
5-silindirli glsquoildirak kulokchalari bilan boglsquolanib qoladi va ular orqali harakat 45
shlitsli valga uzatiladi Elektr motori qolsquoshilganda 6-mufta kulachoklari bilan 4
glsquoildirak kulachoklari birlashadi bu holda 5-mufta 9 shtok orqali 7 vtulkani 45
131
shpitsli val kulachoklaridan bolsquoshatadi Bunday mexanik blokirovka 45 shlitsli
valni birvaqtning olsquozida elektr motori va qolsquol boshqaruvida ishlashini oldiini oladi
Elektr yuritmalar aylanish momentini 3 tomonlama chegaralovchi mufta bilan
ishlab chiqariladi Ularning ish prinsipi quyidagicha maxkamlovchi armatura
ishchi organi uning laquoOchiqraquo va laquoYopiqraquo holatlarining qandaydir Oraliq
holatlarida aylanish momenti maksimal qiymatida bolsquolgan 44 yuritma vali
tolsquoxtaydi Bu vaqtda 46 chervyak 42 chervyakli glsquoildirak olsquoqiga uraladi va buni
natijasida xarakatlanayotgan 1 elektr motori orqali shtitslar bolsquoylab olsquoqning
yolsquonalishida xarakatlana boshlaydi
46 ndash chervyakning oldinga xarakati 10 richag 11 uk 12 ndash tishli sektor 14
va 39 vilkalar 13 15 37 38 ndash silindrli glsquoildiraklar yordamida 25 va 26 moment
kulachoklarining aylanma xarakatiga olsquozgartirib beradi Ular aylanganda 24 va 36
richaglar 21 va 32 mikroalmashlab ulagichlarni quyib yuboradi va elektr motor
zanjiri uziladi M va A tiplaridagi elektr motorlari tuzilishi jixatidan BVG va D
tipidagi elektr motorlaridan farq qiladi Ularda chervyakli reduktor olsquorniga silindrli
reduktor qolsquollaniladi Yana bir qancha kinematik bolsquoglsquoinlarda malsquolumot
olsquozgarishlar bor lekin motorlarining barcha turlarining ish prinsipi bir xil
Maksimal tok relesiga ega bolsquolgan elektr yuritmalar Elektr motorlarni
yuklamalardan ximoyalash va maxkamlovchi armaturani maxkamlab yopish
maqsadida ish tipdagi elektr yuritmalar statorining fazalaridan biriga tok relesi
bilan talsquominlanadi
Elektr motori validagi qarshilik momenti ortishi bilan ishchi tok taxminan
aylanish momenti kavadratiga proporsional ravishda ortadi Shuni hisobga olib
aylanish momentini chegaralovchi mufta olsquorniga tok relesini qolsquollash mumkin Shu
maqsadda elektr motorini talsquominlovchi kuch tarmoglsquoining fazalaridan biriga oniy
xarakatli maksimal tok relesi ulanadi Uning ajratuvchi kontakti esa reversiv
magnit ishga tushirgich glsquoaltagi zanjiriga ulanadi
Maksimal tok relesini qolsquollash elektr yuritma konstruksiyasini
soddalashtirish uning massasi va gabarit olsquolchamlarini kamaytirish imkoniyatini
beradi lekin bu holda boshqaruv sxemasi bir muncha murakkablashadi Maksimal
132
tok relesi bolsquolgan elektr motorlari faqat solsquorglsquoichlarda olsquornatiladi Shpindel
armaturasidagi aylanish momenti siljiganda elektr motori rele yordamida yolsquol
olsquochirgichi bilan xarakatga keladi
75 Elektromagnitli ijro mexanizmlari
Avtomatik rostlash va boshqarish tizimlarida elektr energiyasini ishchi
organning tekis xarakatiga aylantirib beruvchi elektromagnitli uzatmalar IM lar
sifatida qolsquollanishi mumkin Bu elementlar yana solenoidli mexanizmlar deb ham
yuritiladi
Elektromagnitli IM lar tipi tuzilishiga kolsquora chiqish koordinatasi
kolsquorinishlarga ajratilishi mumkinntolsquoglsquori xarakatlanuvchan rostlovchi organga ega
bolsquolgan IM lar uchun siljish tezlik talsquosir qiluvchi kuch aylanuvchan xarakatga
ega bolsquolgan rostlovchi organli IM lar uchun aylanish burchagi aylanish chastotasi
aylanish momenti
Elektromagnitlar olsquozgaruvchan (bir fazali va uch fazali) olsquozgarmas tokli
bolsquolishi mumkin Ularning asosiy tavsifnomasi yakorning surilishi yakorning
surilishi va tortish kuchi orasidagi boglsquolanish yakorning surilishi va
elektroenergiya sarfi ishga tushish vaqti orasidagi boglsquolanish
Yakorning maksimal surilishiga qarab qisqa yurishli va uzun yurishli
elektromagnitlar ajratiladi
Elektromagnitlar qolsquoyidagi talablarga javob berishi kerak
1 Тanlanayotgan konstruksiya siljish uzunligi tortish kuchi va berilgan
tortish tavsifnomasiga mos kelishi kerak
2 Тez xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalangan magnitli olsquotkazgichga
ega bolsquolgan elektromagnitlar sekin xarakatlanuvchan tizimlar uchun
shixtalanmagan magnit olsquotkazgichga ega bolsquolgan hamda massivli mis gilzali
elektromagnitlar qolsquollanilishi mumkin
3 Ishga tushish sikllari soni yolsquol qolsquoyilgandan kam bolsquolishi kerak
133
4 Bir xil mexanik ishlar uchun olsquozgaruvchan tok elektromagnitlari
olsquozgarmas tokda ishlovchi elektromagnitlarga nisbatan kolsquoproq elektroenergiya
talab qiladi
5 Elektromagnitlar ishlatish uchun qulay va oddiy bolsquolishi kerak
Elektromagnitlarni kuchlanish tok va quvvat kattaliklari orqali tanlash
mumkin Elektromagnit tanlangandan solsquong uning cholsquolglsquoamlari qizishga nisbatan
xisoblanadi Bu holda ruxsat etilgan qizish harorati 85900 S xisobida olinadi
76 Elektromagnitli muftalar
Muftalar mdash uzatma va ishchi mexanizmlar orasidagi boglsquolovchi zveno
hisoblanadi Ularning ish prinsipi boglsquolovchi elementlarning elektromagnit
xususiyatlariga asoslangan
Elementlarning boglsquolanishi kolsquorinishiga qarab muftalar funksiyali quruq
ishqalanuvchan qovushoq ishqalanuvchan va siljish muftalarga ajratiladi
Quruq ishqalanish muftasi (74 a-rasm) 3 va 9 vallarga boglsquolangan 5 6 -
ikkita yarim mufta holda 2 xalqa va 4 shetkalardan kuchlanish qabul qiluvchi 1
cholsquolglsquoamdan tashkil topgan 6- yarim muftaning boshqariluvchi qismi 8-
shponkaning olsquoqi bolsquoyicha xarakatlanadi u ishchi mexanizmning 9-vali bilan
boglsquolangan Boshqariluvchi 6 mufta 7 prujina yordamida 5 boshqaruvchi
muftaga nisbatan siqiladi Cholsquolglsquoamlarga elektr toki berilishi bilan hosil
bolsquolgan elektromagnit maydon 7 prujina kuchini yengib boshqariluvchi 6
muftani tortadi Ishqalanish kuchlari hisobiga 5 va 6 yarim muftalarda hosil
bolsquoladigan aylantiruvchi moment boshqaruvchi valdagi boshqariluvchi valiga
olsquotkaziladi Uzatilayotgan aylantiruvchi momentni kattalashtirish uchun
muftalarni kolsquop diskli kolsquorinishda tayyorlanadi
Qovushoq ishqalanuvchi muftalar (74 b-rasm) ferroparo-shakli yoki
magnitli emulsiyali tarkibiga ega bolsquolib boshqariluvchi va boshqaruvchi
elementlarda boglsquolovchi qatlam hosil bolsquoladi Bunday muftalarning xarakterli
tomoni shundaki magnit oqimi ortib borishi bilan uzatiluvchi aylantiriluvchi
moment ortib boradi Bunday muftalar yuklamalarga nisbatan chidamli bolsquolib
134
tez xarakatlanuvchan IM lardan hisoblanadi (vaqt doimiysi Т=0005 0008 s)
ularning uzatish koeffitsiyenti K=3500 Bu muftalar konstruktiv tuzilmasiga
kolsquora glsquoaltaklarning joylashishi soni ishchi yuzasining shakliga tok
olsquotkazgichlarining kolsquorinishi va boshqa belgilariga kolsquora farqlanadi
74-rasm Quruq ishqalanish va qovushoq ishqalanish muftasining
konstruktiv va elektr sxemalari
8-bob Avtomatika rostlagichlari
135
81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari
Avtomatik rostlagichlar sanoatning turli soxalarida texnologik jarayonlarni
avtomatlashtirishda keng ishlatiladigan texnikaviy vositalar hisoblanadi
Rostlagichlarni klassifikatsiyalash rostlanuvchi miqdorning turi rostlagichning ish
usuli ishlatiladigan energiya turi ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga
kolsquorsatiladigan talsquosirning xarakteri rostlagich ishining tavsifnomasi (rostlash
qonuni) kabi xususiyatlarga asoslanadi
Rostlanuvchi miqdorning turiga kolsquora rostlagichlar quyidagilarga bolsquolinadi
bosim sarf satx namlik va kabi rostlagichlar Ishlash usuliga kolsquora bevosita va
bilvosita talsquosir qiluvchi rostlagichlar mavjud Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi
organini ishga tushirish uchun rostlanuvchi oblsquoektdan olingan energiyaning olsquozi
bilan ishlovchi rostlagichlar bevosita tarsquosir qiluvchi rostlagich deb ataladi Agar
ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organini ishga tushirish uchun qolsquoshimcha
energiya kerak bolsquolsa bilvosita tarsquosir qiluvchi rostlagichlar ishlatiladi
Foydalaniladigan energiya turiga kolsquora rostlagichlar elektr pnevmatik gidravlik va
aralash (elektr-pnevmatik pnevmo-gidravlik va xokazo) rostlagichlarga bolsquolinadi
Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga kolsquorsatiladigan talsquosirning
xarakteri jihatidan rostlagichlar uzlukli va uzluksiz ishlovchi bolsquoladi Uzlukli
ishlovchi rostlagichlarda ijro etuvchi mexanizmning faqat rostlovchi organi
rostlanuvchi miqdorning uzluksiz muayyan qiymatida xarakat qiladi Rostlanuvchi
miqdorning olsquozgarishi va rostlovchi talsquosir olsquortasidagi boglsquolanish (yoki ijro etuvchi
mexanizm rostlovchi organining xarakati) yalsquoni rostlash qonuni nazarda tutilgan
ish tavsifnomasiga kolsquora rostlagichlar pozitsion integral (astatik) proporsional
(statik) izodrom (proporsional-integral) proporsional-differitsial (oldindan talsquosir
etuvchi statik) proporsional-integral-differinsial (oldindan talsquosir etuvchi izodrom)
bolsquoladiRostlanuvchi miqdorni vaqt davomida talab qilingan chegarada saqlab
turish jihatidan rostlagichlar stabillovchi programmali va kuzatuvchi
rostlagichlarga bolsquolinadi Stabillovchi rostlagichlar rostlanuvchi miqdorning
136
berilgan qiymatga (malsquolum darajadagi xato bilan) tenglashishini talsquominlaydi
Programmali rostlagichlar maxsus programmali topshiriq bergich yordamida
rostlanuvchi miqdorning vaqt bolsquoyicha avvaldan malsquolum bolsquolgan programma
(qonun) bolsquoyicha olsquozgarishini talsquominlaydi Bu programma texnologik reglament
talablariga muvofiq tuzilgan bolsquoladi Kuzatuvchi rostlagichlarda rostlanuvchi
miqdorning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi rostlagich topshiriq bergichga bilvosita talsquosir
qiluvchi boshqa kattalikning olsquozgarishiga mos bolsquoladi
Avtomatik rostlagichlarning xarorat misolidagi funktsional-strukturabiy
sxemasi 81-rasmda keltirilgan
81-rasmd Xaroratni avtomatik rostlagichlarning funktsional-strukturabiy sxemasi
BО-boshqarish oblsquoekti U-uzgartirgich (хаrorat datchigi) ТО-taqqoslash va
topshirish organi ТА-teskari aloqa КО-kuchaytirish organi ИМ-Ijro mehanizmi
TB-talsquominot bloki
82 Proporsional rostlagichlar
Proporsional rostlagichlar deganda rostlovchi organning rostlanuvchi
parametri va topshirilgan miqdor orasidagi farqqa nisbatan proporsional siljishi
tushuniladi Rostlanuvchi parametrning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi va rostlovchi
organning siljishi bir qonun bolsquoyicha amalga oshadi Rostlanuvchi parametrning
har bir miqdoriga rostlovchi organning malsquolum bir holatiga mos keladi
BО
ИМ
ТА
U
КО
TB
137
PR 25 proporsional rostlagich PR 25 rostlagich rostlanuvchi parametrni
berilgan kattalikda ushlab turish maqsadida chiqishda ijro etuvchi mexanizmga
talsquosir etuvchi uzluksiz signal olish uchun molsquoljallangan Asbob ikkilamchi
asbobning qolsquol bilan topshiriq bergichi yoki standart pnevmatik signalli boshqa
qurilmadan masofadan turib topshiriq oluvchi rostlagichdan iborat (81-rasm)
Rostlagich ikkita taqqoslash elementlari 1va 3 drosselli summator 2 quvvat
kuchaytirgichi 4 uchiruvchi rele 5 qolsquol bilan topshiriq bergich 6 lardan iborat
Тopshiriq bergich va olsquolchov asbobolaridan kelgan Rt va R3 signallar taqqoslash
elementi 1 ning membranalariga talsquosir etadi (manfiy kamera V musbat kamera B)
va teskari aloqa membranalarida havo bosimi hosil qilgan kuch (kamera A) bilan
muvozanatlashadi
81-rasm PR 25 proporsional rostlagichning prinsipial sxemasi
82-rasm Proporsional-integral rostlagichning prinsipial sxemasi
138
83 ndashrasm Avvaldan talsquosir rostlagichi sxemasi ndash PF-21
Тaqqoslash elementi 1 ning R1 chiqish bosim olsquotkazuvchanligi bolsquolgan
drosselli summator 2 ning rostlanuvchi drosseli orqali taqqoslash elementi 3 ning a
kamerasiga boradi xuddi shu kameraga olsquotkazuvchanligi bolsquolgan drosselli
summator 2 ning olsquozgarmas drosseli orqali Rchiq=RIV
chiqish bosimi ham keladi
Тaqqoslash elementi 3 ning chiqish bosimi quvvat kuchaytirgichi yordamida
kuchaytiriladi hamda ikkinchi taqqoslash elementi bilan manfiy teskari aloqada
bolsquoladi Sistemada hosil bolsquoladigan avtotebranishlarni yolsquoqotish maqsadida
taqqoslash elementi 3 ga ikkita teskari aloqa kiritilgan V kameraga manfiy va B
kameraga musbat Sistema muvozanati buzilgan hollarda rolsquoy beradigan
avtotebranishlar musbat teskari aloqa yolsquoliga olsquornatilgan olsquozgarmas drossel bilan
tolsquoxtatiladi Qolsquol bilan boshqarishga olsquotish maqsadida rostlagichni uzish uchun
olsquochiruvchi rele 5 dan foydalaniladi PR25 rostlagich PV101E PV101P
PV102E PV2P PV32 tipidagi ikkilamchi asboblar bilan birgalikda ishlaydi
83 Integral rostlagichlar
Integral (astatik) rostlagichlar deb rostlanayetgan parametr topshirilgan
qiymatdan chetga chiqarish rostlovchi organning rostlanuvchi parametr chetga
chiqishiga proporsional tezlikda xarakat qilishiga aytiladi Astatik rostlagichlar
ishlatilganda rostlanuvchi parmetrning muvozanat qiymati nagruzkaga boglsquoliq
emas va statik xato nolga teng bolsquoladi Agar rostlanayotgan kattalik berilgan
139
qiymatidan chetga chiqsa astatik rostlagich rostlovchi organi rostlanuvchi kattalik
qiymati topshirilgan darajaga yetguncha xarakatga keltirib turadi
Olsquozining dinamik xususiyatlari jihatidan integral rostlagichlar turglsquoun emas
shuning uchun ham ular mustaqil qurilma sifatida ishlab chiqarilmaydi
84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar
PR321 rostlagichning vazifasi PR 25 rostlagichning vazifasiga olsquoxshash U
taqqoslash elementlari I III VI droselli summator II quvvat kuchaytirgich IV
uzuvchi relelar V VII va siglsquoim VIII dan iborat (82- rasm) Bu rostlash bloki
ikkita proporsional va integral qismlardan tuzilgan Ularning kirishiga datchikdan
rostlanayotgan kattalikning pnevmatik signali Rn va ikkilamchi asbobga
olsquornatilgan topshiriq bergichdan rostlanuvchi kattalikning berilgan qiymati kelib
02 1 kgsm2
oraliqda bolsquoladi Blokning proporsional qismi glsquoalayonlanishdan
solsquong xarakatga kelib uning olsquozi esa summator I III va drosselli summator II dan
tuzilgan PR321 rostlovchi blokining integral qismi summator VI va kuchaytirish
koeffitsiyenti K=1 bolsquolgan birinchi darajali aperoidik zvenodan tuzilgan bolsquolib
pnevmatik integrallovchi zvenodan iborat Proporsional va integral qismlarning
chiqish signallari yacheyka II da qolsquoshiladi Buning uchun integrallovchi
zvenoning chiqishi yacheyka II ning I va III summatorlari kirishiga berilishi
lozim
Sozlash parametrlarining (kuchaytirish koeffitsiyenti - Kr izodrom vaqti - Тi)
olsquozaro boglsquoliq emasligi blokning muxim afzalligidir Kuchaytirish koeffitsiyenti
(Kr) drosselli summatordagi olsquozgaruvchi drosselning olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib
olsquornatiladi drossellash diapozoni DD=3000 5 chegarada olsquozgaradi bu esa
kuchaytirish koeffitsiyentining qiymati 003 20 bolsquolishiga mos keladi Izodrom
vaqti Тi aperiodik zveno tarkibiga kirgan olsquozgaruvchi drosselning
olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib olsquornatiladi va u 3 sekunddan 100 minutgacha
bolsquolishi mumkin PR321 rostlagich ham PR25 rostlagichi ishlaydigan ikkilamchi
asboblar bilan birgalikda ishlaydi
140
Maxalliy topshiriq bergich PR322 rostlagichi PR321 dan asbob kirishining
topshiriq liniyasida qolsquol bilan topshiriq bergich borligi bilan farqlanadi
PR326 va PR329 rostlagichlari kerak bolsquolgan drossellash diapozonini olsquornatish
imkonini beruvchi qayta qolsquoshgich bilan talsquominlangan Qayta qolsquoshgichning uchta
qayd qilingan xolati bor
I DD=2 50 II DD=50 200 III DD=200 800
Тi =0025 minutdan gacha olsquozgaradi PR329 rostlagichi PR326 dan maxalliy
topshiriq bergichi borligi bilan farq qiladi
Тolsquoglsquori chiziqli statik tavsifnomali PR321 va PR332 rostlagichlarida
drossellash diapozonini 2 3000 gacha sozlash mumkin
PR323 va PR333 nisbat rostlagichlari ikkita parametr nisbatini ushlab turish
maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish
uchun xizmat qiladi Rostlagichlarda nisbat zvenosi bolsquolib unga doimiy drossel
rostlovchi drossel va topshiriq bergichlar kiradi Nisbatni sozlash chegarasi 11
dan 51 gacha yoki 11 dan 101 gachaPR324 va PR334 nisbat rostlagichlari
ikkita parametr nisbatini uchinchi parametr bolsquoyicha tolsquoglsquorilash bilan ushlab turish
maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish
uchun hizmat qiladi
85 Proporsional-differinsial rostlagichlar
Agar rostlash oblsquoektida yuklanishning olsquozgarishi tez va keskin shuningdek
kechikish katta bolsquolsa izodrom rostlagichlar talab etilgan rostlash sifatini talsquominlay
olmaydi yalsquoni bu holda ularda katta dinamik halsquovo hosil bolsquoladi Rostlash
jarayonini parametrning olsquozgarish tezligiga boglsquoliq bolsquolgan qolsquoshimcha kirish
signali vositasida yaxshilash mumkin Kechikishi sezilarli bolsquolgan oblsquoektlarda
texnalogik jarayonlarni rostlash uchun PD- rostlagichlarni ishlatish maqsadga
muvofiqdir
Agar differinsial qism rostlovchi talsquosirning boshqa qismlariga qolsquoshilsa tolsquoglsquori
(avvaldan talsquosir) ayrilgan holda esa teskari avvaldan talsquosir bolsquoladi Тolsquoglsquori
avvaldan talsquosir rostlagichi PF21 rostlash zanjiriga berilgan kattalikdan
141
parametrning chetga chiqish tezligiga mos talsquosir kiritish uchun molsquoljallangan (83-
rasm)
Siqilgan xajmdagi xavoning kirish signali (rostlagich yoki datchikdan)
taqqoslash elementi IV ning V va G kameralariga boradi hamda inersion zveno
(rostlanuvchi drossel II va siglsquoim III) orqali olsquosha elementning V kamerasiga
berilayotgan talsquominlovchi xavo bosimi bilan muvozanatlashadi Chiqish kamerasi
A kuzatuvchi sistema sxemasi asosida ulangan Agar parametrning chetga chiqish
tezligi nol yoki nola yaqin bolsquolsa taqqoslash elementi IV ning chiqishida kirish
signali Rkir kuzatiladi Agar bosim olsquozgara boshlasa masalan olsquozgarmas tezlikda
ortsa u holda B kameraning oldida drossel-qarshilik II borligi tufayli V va G
kamera membranasidagi bosimlar yiglsquoindisi B va A kameraning membranalaridagi
kuchlanishdan katta bolsquoladi Natijada taqqoslash elementi IV dagi S1 soplo
berkilib A kamerada bosim keskin oshadi Chiqishda kirishdagi bosimdan
ilgarilovchi signal paydo bolsquoladi Ilgarilash kattaligi kirishda bosimning olsquozgarish
tezligi va avvaldan talsquosir drosselining qanchalik ochiqligiga boglsquolik Тaqqoslash
elementi IVdan chiqqan signal element V va quvvat kuchaytirgichi VI dan tashkil
topgan kuchaytirgichning kirishiga boradi U taqqoslash elementi
kuchaytirgichning xatosini yolsquoqotishga xizmat qiladi Uchirish relesi I avvaldan
talsquosir drosselini berkitishga molsquoljallangan Buyruq bosimi Rk=0 bolsquolganda S2
soplo yopiq bolsquolib B kameraga xavo avvaldan talsquosir drosseli orqali olsquotadi
Rostlagichni olsquochirish uchun ikkilamchi asbobdan buyruq bosimi Rk berilib bunda
S2 soplo ochiladi va kirish signali (Rkir) bevosita B kameraga keladi Bu holda
taqqoslash elementi IV ga keluvchi uchala signal olsquozaro teng chiqishdagi bosim
esa kirishdagiga teng bolsquoladi Avvaldan talsquosirni 005 10 minutgacha oraliqda
sozlash mumkin
86 Gidravlik rostlagichlar
Gidravlik rostlagichlarda suvdan olinadigan energiya xisobiga suvni
tarqatish jarayonini avtomatik rostlash va oqimni melsquoyorlashni amalga oshirish
mumkin
142
Suglsquoorish tizimlarida suv tarqatishni avtomatlashtirishda qolsquollanuvchi
zatvor avtomatlarning bir necha turi mavjud sarfni zatvor avtomatik Neyrnikraquo
tipidagi zatvor avtomatlar qilinarli tolsquoglsquori xarakatlanuvchi avtomatik zatvorlar va
boshqalar
laquoNeyrpikraquo tipidagi avtomatik zatvorlarga bir xil xolatga olsquornatilgan
gidravlik zatvor-rostlagichlar bolsquolib bu holda zatvorni xolati rostlanuvchi sathga
mos keluvchi nuqta atrofida bolsquoladi
Bu zatvorlar yordamida 3 xil usulda sathni rostlash mumkin Yuqorida blsquoef
bolsquoyicha rostlashni amalga oshiruvchi avtomat-zatvor pastki belsquof bolsquoyicha
rostlashni amalga oshiruvchi hamda aralash rostlashni amalga oshiruvchi zatvor
avtomatlarni sxemasi 84 - rasmda berilgan
Yuqorida blsquoef bolsquoyicha rostlashda bitta datchik olsquornatilgan bolsquolib
olsquornatilgan sathda zatvor bir tarafdan qarama-qarshi lekin bir biriga tang
momentlar talsquomirida yalsquoni zatvorni oglsquoirligidan hosil bolsquoluvchi moment va
qarshi yuk momenti xisobiga ikkinchi tarafdan sath datchikiga kolsquorsatiluvchi
gidrostatik bosim talsquosirida olsquoz holatida yalsquoni balans holatida bolsquoladi
Agar zatvor oldidagi sath kolsquotarilsa yoki pasaysa tenglik yolsquoqoladi va
zatvor berilgan satx olsquoz holiga qaytishi uchun zarur bolsquolgan kattalikka ochiladi
Rostlash jarayonida turli tebranishlarni yolsquoqotish maqsadida zatvorlar tarkibiga
moyli amortizatorlar kiritiladi
Pastki blsquoef bolsquoyicha sathni stabellash zatvori xam shu tartibda
xarakatlanadi lekin sath datchigi pastki blsquoef tarafidan olsquornatiladi
Aralash rostlovchi avtomat zatvor normal ish jarayonida pastki sath
bolsquoyicha rostlashni amalga oshiradi agar suv sathi yuqori blsquoef bolsquoyicha kolsquotarilib
ketsa yoki suv yetishmasligi natijasida kelsa suv kolsquorib qolishi kuzatilsa avtomatik
ravishda yuqori blsquoef bolsquoyicha rostlash amalga oshiriladi Bunday zatvorlar mahsus
kameraga joylashtirilgan ikkita sath datchigiga (membranali pukak) ega ularning
biri yuqori ikkinchisi pastki blsquoef bilan boglsquolangan Yuqori blsquoef datchigi
belgilangan sath yuqoriga kolsquotarilganda zatvorni ochadi shuningdek sath minimal
143
qiymatga erishganda uni yopadi Bir vaqtni olsquozida pastki blsquoef kamerasidagi datchik
uning belgilangan sathini ushlab turadi
84-rasm Suv sarfini avtomatik tolsquosqichi
sxemasi a) bitta tusqichli b) qushaloq
tusqichli 1- suv chiqaruvchi qisim 2-
suv tagidagi devorlar 3- qolsquoshaloq
egilgan kaziroklar 4- kolsquotaruvchi
mexanizim 5- suriluvchi tolsquosqich
85-rasm Suvni sathini
melsquoyorlovchi laquoNeyrpikraquo tipidagi
gidravlik tolsquosqichlarning sxemasi a)
yuqori bef bolsquoyicha b) pastki bef
bolsquoyicha v) aralash rostlovchi 1-
qalqovich 2- tolsquosqich 3- aylanish
olsquoqi 4- qarshi yuk
GТIlarni avtomatlashtirishda suvni sathini tekis zatvorlar yordamida pastki
blsquoef bolsquoyicha stabilovchi regulyatorning tarkibiy sxemasini kolsquorib chiqamiz (86-
rasm) Suvni berilgan sathi 1-topshiriq bergach (zadatchik) yordamida belgiladi va
2-elementda amalda mavjud sath bilan solishtiriladi
Agar belgilangan sathdan chetga chiqish mavjud bolsquolsa 2-solishtirish
elementi 3-kuchaytirish bloki (nol-organ) yordamida 5-ishga tushirgich orqali 6-
elektr yuritilgani xarakatga keltiradi Buni natijasida sath olsquozgarishi qiymati
ishorasiga kolsquora 7-zatvor tengsizlik yolsquoqotilguncha va belgilangan sath
olsquornatilguncha ochiladi yoki yopiladi
Sxemadan kolsquorinadiki yopiq zanjirli rostlash tizimi tarkibiga kanalning
olsquolchash va rostlash elementlari 8-sath datchigi va 7-zatvor orasidagi masofaga
ega bolsquolgan qismi kiradi Bu masofa bir necha un yoki yuzlab metr masofani olsquoz
ichiga olishi mumkin Shuning uchun bu holda 8-datchik oraligi bilan olsquolchangan
masofa bilan 7-zatvor oraliglsquoidagi boshlanglsquoich masofa oraliglsquoida kechikish vaqti
paydo bolsquoladi va rostlash sxemasiga proporsional-impulsli rostlovchi organ ndash 4
b
b
a
v
144
kiritilishi maqsadga muvofiqdir Bu rostlagich rostlash vaqtida kechikish vaqtini
yolsquoqotishga xizmat qiladi Bunday oraliqda rostlash jarayoni tolsquoxtatiladi va
zatvorning elektr yuritmasi olsquochiriladi Bunday rostlagich proporsional - integral
rostlagich deb yuritiladi chunki bu xolda berilgan impulslar vaqti kelishmaslik
vaqtiga proporsional ravishda olsquozgaradi
86 ndash rasm Suvni satxi pastki bef bolsquoyicha stabillovchi regulyatorning tartibiy
sxemasi
Shunday qilib bunday suv tarqatishni avtomatik boshqaruv tizimlarida
boshqaruv oblsquoekti sof kechikish vaqtiga ega bolsquolgani uchun impulsli ARSlarini
qolsquollash maqsadga muvofiqdir
87-rasm Kanaldagi suglsquoorish tizimi rostlanuvchi parametrining olsquozgarish
tavsifnomasi
Suglsquoorish kanali boshqaruv oblsquoekti sifatida sof kechikishdan tashqari
inersion kechikishga ega Shuning uchun u kechikish vaqtiga ega bolsquolgan davriy
v
a
b
145
inersion bolsquoglsquoin kolsquorinishida berilishi mumkin (Т - vaqt doimisi) Bu holda vaqti
tavsifnomalari kanalni sathini rostlash tizimi uchun 87 - rasmda keltirilgan
kolsquorinishda berilishi mumkin Agar n-kirish kattaligi noldan birgacha sakrashsimon
ravishda olsquozgarsa 2-chiqish signali ham toza kechikish vaqti bilan sakrashsimon
tarzda olsquozgaradi ( t - vaqti bilan) (87-rasm a b) Umumiy rostlash vaqti t u kirish
signalining olsquornatilgan vaqtigacha bolsquolgan kattalikni olsquoz ichiga oladi (v) t+(3hellip5)
Т bu yerda ikkinchi qolsquoshiluvchi inersion kechikish vaqti xisoblanadi
146
9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik vositalarining puxtaligi
91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga tarsquosir qiladigan
kattaliklar
Parametrlarnig kolsquozda tutilmagan nominaldan oglsquoishi va ayniqsa roslash
tarkibidagi xech bolsquolmaganda bir elementning ishdan chiqishi ARS ning nominal
ishini izidan chiqaradi kolsquopincha butun sistemani ishdan chiqaradi Elementar
parametrlarning olsquozgarish sabablari har hil Хar bir elemen malsquolum material va
malsquolum (nominal) ish sharoiti uchun hisoblanadi shuning uchun elementar
parametrlarning olinadigan qiymatlari ayrim shartlarni hisobga olmaganda aniq va
bir hil bolsquoladi Ammo elementarni tayyorlash jarayonida elementlarning xaqiqiy
parametrlari hisoblangan qiymatlardan farq qiladi bu esa parametrdagi nomoslik
sababi bolsquoladi Ayniqsa elementarlarni ishlatish vaqtida katta oglsquoishlar paydo
bolsquolish mumkin bu oglsquoishlarning qiymati shunchalik katta bolsquolishi mumkinki
normal ish nuqtai nazaridan yolsquol qolsquoyilgan chegaradan chiqadi
Masalan ARS ga kiradigan kuchaytirgichning kuchaytirishi koeffitsiyentining
kamayishi statik xatoning kattalashishiga sabab bolsquoladi va aksincha kuchaytirish
koeffitsenti ortiqcha kattalashganda turglsquounlikning yolsquoqolishiga va xatto rostlash
sifatining yomonlashuviga olib keladi
Elementlar parametrlarning sochilish sabablari texnologik va ekspluatatsion
sabablariga bolsquolinadi
Тexnologik sabablarga turli ruxsatlar tufayli kelib chiqqan chetga chiqishlar
kiradi 1) element tayyorlagan materialning xossalari tufayli bolsquolgan ruxsat
masalan olsquotkazgichning solishtirma qarshiligi yoki ferromagnit materialning
magnit kirituvchanligi malsquolum qiymatga ega bolsquola olmaydi Ular odatda
nominaldan ortiq yoki kam tomonga ruxsat bilan beriladi 2) elementar
detallarning olsquolchamlariga beriladigan ruxsat masalan mexanikaviy zvenolar
srasidagi bolsquoshliklarga beriladigan ruxsat va xokazo
Kolsquorsatilgan sabalarning talsquosirini kamaytirish uchun elementlarning
konstruksiyasida rostlash moslamalari (olsquozgaruvchan qarshiliklar siglsquoim va
147
xokazolar) bolsquolishi mumkin bular elementning parametrlarini malsquolum chegarada
olsquozgartirish va zarur qiymatni olsquornatishga imkon beradi Shunisi muximki
sistemani bunday rostlash parametrlarga bolsquolgan ruxsatlarni faqat malsquolum tashqi
sharoitlardagina qisqartira oladi
Ekspluatatsion sabablarga tashqi muxitning talsquosiri energiya manbai xolatinig
talsquosiri xizmat kolsquorsatish sifati eskirish va yoyilish kiradi
Тashqi muxit ayniqsa qishloq xolsquojalik ishlab chiqarishida elementlarni va
butun sistemani ishlatish vaqtida muxit xarorati xavoning zichligi namligi gaz
tarkibi olsquozgaradi Bularning xammasi avvalo alohida detallar va butun element
parametrlaning (olsquotkazgichlar solishtirma qarshiligining ish suyuqligi
qovushoqligining va xokazolarning) olsquozgarishiga sabab bolsquoladi
Sistemani talsquominlovchi energiya manbaining holati xam element
parametrlariga jiddiy talsquosir etadi Masalan manba kuchlanishining kolsquotarilishi
relening yoki magnit ishga tushurgichning ishga tushish vaqtini qisqartiradi
suyuqlik bosimining oshuvi esa gidravlik kuchaytirgich porshening siljish tezligini
oshiradi
Avtomatik sistemalarning elementlarini tolsquoglsquori ishlatish uchun yuqori
malakali xizmat kolsquorsatuvchi xodimlar talab etiladi
Elementlarning parametrlari ularning eskirishi va yeyilishi natijasida ham
nominaldan chetga chiqadi Detallar nisbatan sekin eskiradi va yeyiladi Elementlar
ishlatishning boshlanglsquoich davrida eskiradi shuning uchun turli vazifalarni
bajaruvchi muxim dettallar (masalan elektron lampalar) zavvodan chiqarilishidan
oldin sunlsquoiy eskirtiriladi
Хar bir elementga kafolatli ishlash muddati belgilanadi bu muddat tugagach
eskirish tezlashadi va u xaqiqiy holati qandayligidan qatlsquoy nazar almashtirilishi
lozim
148
92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini
oshirish yorsquollari
Element yoki detalning puxtaliligi deyilganda element detalning malsquolum
davr ichida (masalan profilaktik remontlararo davrda) buzilmay (radsiz) ishlash
extimolligi tushiniladi Elemetlarning va butun ARS ning puxtaligi umuman
quyidagi miqdorlar ishlamay qolsquoyish xavfi olsquortacha ish vaqti ikki rad orasidagi
olsquortacha ish vaqti radsiz ishlash extimoli bilan xarakterlanadi Rad deganda
element yoki detal parametrlarning yolsquol qolsquoyilgan chegaradan kutilmaganda chetga
chiqishi yoki ularning tolsquola ishdan chiqishi tushuniladi
Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt
intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay
ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi
Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan
rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish
nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni
nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmasdan qolib sistema normal
ishlaydi t 3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va
eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi
Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi Yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt
intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay
ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi
Yi = (ni )(N0 ndash ni)xt1 (91)
Bunda n1 ndash vaqt intervalida rad etgan detallar soni
N0 ndash detallarning dastlabki soni
N0 ndash ni ndash kolsquorib chiqilayotgan vaqt intervali boshlanganda tuzukligicha qolgan
detallar soni
Elementlar rad etish xavfliligi Yi ning vaqt t ga boglsquoliqligi 191-rasmda
ifodalangan
149
Y
t1 t2 t3
t
91-rasm Elementlar rad etish xavfliligining boglsquolanish grafigi
Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan
rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish
nuqsonlari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni
nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmas qolib sistema normal ishlaydi
t3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi
tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi
Хar qaysining uzilma ishlash vaqti t1 t2hellip tr bulgan R detallarning
olsquortacha buzilmay ishlash vaqti quyidigicha aniqlanadi
turt = (t1+t2+t3+tn)P (92)
Rad etishlarning xaqliyligi bilan ikkinchi davr uchun olsquortachaa buzilmay ishlash
vaqti orasida quyidigi boglsquolanishni yozish mumkin ( = const deb hisoblanadi)
Qolsquoshni ikki rad etish orasidagi olsquortacha vaqt quyidagicha aniqlanadi
turt = (t1+t2+t3+tn)n (93)
bunda t1 - birinchi rad etishgacha ishlash vaqti
t2 - birinchi va ikkinchi rad etishlar orasida ishlash vaqti
tn - n-1va n - rad etishlar orasida ishlash vaqti
n - rad etishlarning umumiy soni
150
Buzilmay ishlash extimolligi deganda sistema (detal element) belgilangan
davr ichida malsquolum rejim sharoitida ishlatilganda rad etishning sodir bolsquolmaslik
extimolligi tushuniladi
Ayrim detallarning puxtaligini ularning yuklamasi (elektrik mexanikaviy
termik yuklamasini) kamaytirish hisobiga xam takomillashgan materiallar
texnologiyadan foydalanish va tayyor buyumlarni sinchiklab nazorat qilish
hisobiga xam oshirish mumkin Bu tadbirlar yoki gabaritlarni kattalashtirish bilan
yoxud narxni ancha oshirish bilan boglsquoliq Puxtalilikni oshirishning ikkinchi yolsquoli
rezervlashdir Umumiy va ayrim rezervlash bolsquoladi
Umumiy rezervlashda har qaysi rostlagich yoki uning biror qismi xuddi
shunday rostlagich yoki uning qismi bilan rezervlanadi Rezerv rostlagichlar soni
rostlagichning vazifsiga qarab istalgancha bolsquolishi mumkin Rezerv rostlagichni
ishga tushirish uchun avtomatik qurilma bolsquolishi shart Asosiy rostlagich ishdan
chiqqanda bu qurilma avtomatik tarzda ishga tushishi lozim
Ayrim rezervlashda rostlagich elementlarining har biri yoki uning qismlari
xuddi shunday elementlar bilan mustaqil rezervlanadi
Sistemaning puxtaliligini oshirishda avtomatikaning elektr sxemalarni
takomillashtirish va soddalashtirish xam muxim axamiyat kasb etadi Bu usul keng
qolsquollaniladi chunki qurilmalarning puxtaliligini oshiradi vaznini gabaritlarini va
narxini kamaytiradi Muxim ARS larda rad etishlarning oqibatini cheklovchi
sxemalar qolsquollaniladi shuning uchun xar qanday element ishdan chiqqanda ham
avariya sodir bolsquolmaydi
151
AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI fanidan
ТESТ savollari
1 Тexnika tarixida barinchi malsquolum bolsquolgan avtomatik qurilma kim tomonidan va
qachon yaratilgan
a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y
d) Popov 1904y e) Sharl 1878y
2 Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplari kim tomonidan va qachon yaratilgan
a) IPolzunov 1765y b) FMaksvell 1868y c) INyuton 1773y
d) Popov1904y e) Sharl1878y
3 Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish jarayoni nechta davrga bolsquolinadi
a) 1 b) 2 c) 3 d) 4 e) 5
4 Avtomatikaning funksional sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni
boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar
orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini
5 Avtomatikaning strukturaviy sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini b) qurilma va elementlarni
boglsquoliqligini c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar
orasidagi boglsquoliqlikni e) qurilmaning ketma-ketligini
6 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
ТE
7 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
БК ИМ БО
БУ
W1 W2 W3
W4
152
8 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
F
HТOP H
u q
H
9 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
10 Avtomatik nazorat qilinadigan teploenergetik kolsquorsatgichlarga qanday
kattaliklar kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik
11 Avtomatik nazorat qilinadigan elektroenergetik kolsquorsatgichlarga qanday
kattaliklar kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik
12 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi kolsquorsatilgan
a) funksional b) strukturaviy c) prinsipial d) montaj e) texnologik
WКЭ(S)=
Кk
Wбэ(S)=
Кb
Wим(S)=
КbS
Wбо(S)=
КоTоS+1
153
Kirish A
24 V V
yuklamaga
S
Olsquozgartgich
signali
chiqish 0hellip12 V
3 50 Gs
380 V
Rk
13 Avtomatikaning texnologik sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini
b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini
c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini
d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni
e) qurilmaning ketma-ketligini
14 Avtomatikaning prinsipial sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini
b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini
c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini
d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni
e) qurilmaning ketma-ketligini
15 Avtomatikaning montaj sxemalari nimalarni ifodalaydi
a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini
b) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini
c) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglanishini
d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni
e) qurilmaning ketma-ketligini
16 Avtomatik nazorat qilinadigan mexanik kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar
kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
10
9
8
7
6
5
4
3
2
20
19
18
17
16
15
14
13
12
154
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik
17 Avtomatik nazorat qilinadigan kimyoviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar
kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik
18 Avtomatik nazorat qilinadigan fizikaviy kolsquorsatgichlarga qanday kattaliklar
kiradi
a) xarorat bosim satx sarf
b) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti
c) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment
d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi
e) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik
19 Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar nechta guruxga
bolsquolinadi
a) 2 b) 4 c) 6 d) 8 e) 10
20 Aniqliq darajasi bolsquoyicha datchiklar qanday sinflarga muvofik bolsquoladi
a) 01-02-05-07-09-11
b) 024-04-06-1-15-25-4
c) 05-12-2-3-5-7
d) 05-07-08-09-11-13
e) 03-07-11-16-18-2-3
21 Datchik deb qanday vositaga aytiladi
a) nazorat qilinayotgan kattalikni elektr signaliga aylantirib beruvchi
b) boshqarilayotgan kattalikni talab qilingan kattalikka olsquozgartiradigan
c) kirish signalini fizik tabiatini olsquozgartirmay kuchaytirib beriladigan
d) chiqish kattaligini bir xilda ushlab turadigan vosita
e) fizik xolatini olsquozgartiradigan vosita
22 Тenzodatchik qaysi pritsip asosida ishlaydi
a) deformatsiyaga boglsquoliq ravishda ichki karshiligi olsquozgarishi asosida
b) xajmning olsquozgarishi asosida
c) induktivlikning olsquozgarishi asosida
d) siglsquoimning olsquozgarishi asosida
e) isiqqlik tasirida ichki qarshiligini olsquozgarishi asosida
23 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) kolsquomir c) magnitoelastik d) siglsquoim
e) tenzometrik
155
24 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik
25 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik
26 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) elektromagnitli b) potensiometrik c) kontaktli d) sigim
e) tenzometrik
a b
g d e
v
156
27 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv monometrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim
e) tenzometrik
28 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sigim
e) tenzometrik
29 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) Хoll elementi c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
v g
d e
a b
157
30 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
31 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) xarorat e) tenzometrik
32 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) dilotometrik va bimetallik c) magnitoelastik d) sigim
e) tenzometrik
a b
a g b v
d
v b a
158
33 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) satx e) tenzometrik
34 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) manometrik c) magnitoelastik d) sigim e) tenzometrik
35 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) bosim
e) tenzometrik
36 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) sarf e) tenzometrik
a b v
a b
v
g d e
159
37 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) potensiometrik c) magnitoelastik d) burchak tezligi
e) tenzometrik
38 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) elektrik-tezlik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
39 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) namlik b) xarorat c) bosim d) sigim e) tenzometrik
d j
e
v
a b
160
Rk Rk
Ut
R1 R2
40 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) induktiv b) fotoelektrik c) magnitoelastik d) siglsquoim
e) tenzometrik
Ф
1
2
3
4
41 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) fotoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) fotorezistorli
42 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) siglsquoim e) tenzometrik
У
161
43 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) fatooptron b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion e) pezoelektrik
44 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan
a) termoelektrik b) potensiometrik c) magnitoelastik d) induksion
e) pezoelektrik
45 Potensiometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx sarf b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
46 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
47 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
48 Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
a b v
g
162
49 Induktiv datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tebranish b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
50 Тenzometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
51 Тermorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat tezlik namlik c) kuch bosim moment d) zichlik
bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
52 Siglsquoim datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish kuch tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch bosim moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
53 Fotorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
54 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish moment tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
55 Elektron datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
56 Induksion datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) tezlanish bosim tebranish
57 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat namlik zichlik c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
58 Хoll datchiklari qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish kuch bosim b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
59Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi
a) siljish satx tezlik b) xarorat sarf tebranish c) kuch sarf moment
d) zichlik bosim xarorat e) namlik bosim tebranish
60Monometrik xarorat datchiklari qanday prinsipda ishlaydi
a) material qarshiligi uning deformatsiyasiga boglsquoliq
b) gaz yoki suyuklik temperaturasiga boglsquoliq
c) magnit sistemasida induktivlik olsquozgarishi xolatiga boglsquoliq
d) materialning elektr qarshiligi uning temperaturasiga boglsquoliq
e) elektr olsquotkazuvchanlikga boglsquoliq
61 Bosim kattaligini olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) mexanik gidravlik siglsquoim
d) kolsquomir termorezistorli induksion
e) fotoelektrik termoelektrik fotorezistorli
163
62 Namlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kolsquomir termorezistorli induksion
d) mexanik gidravlik siglsquoim
e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik
63 Тezlikni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kolsquomir termorezistorli induksion
d) mexanik gidravlik siglsquoim
e) termorezistorli siglsquoim fotoelektrik
64 Тezlanishni olsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qolsquollaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kolsquomir termorezistorli induksion
d) mexanik tenzometrik pelsquozoelektrik
e) termorezistorli siglsquoim termoelektrik
65 Хaroratni ulchash uchun qanday turdagi datchiklar kullaniladi
a) potensiometrik fotorezistorli induksion
b) termorezistorli induksion fotoelektrik
c) kumir termorezistorli induksion
d) mexanik gidravlik sigim
e) termorezistorli sigim termoelektrik
66 Quyidagi rasmda qanday turdagi rele kolsquorsatilgan
a) magnitoelektrik b) induksion c)ferrodinamik d) elektromagnitli e)elektron-ion
67 Quyidagi rasmda qanday sxemalar keltirilgan
a) Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar b) datchik kontaktlari ishini
yengillashtiruvchi sxemalar c) kuchaytirgich kontaktlari ishini yengillashtiruvchi
sxemalar d) mantiqiy element kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar
e) ijro mexanizlari kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar
164
68 Elektromagnitli relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
69 Magnitoelektrik relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
70 Induksion relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
71 Ferrodinamik relelar qanday prinsipda ishlaydi
a) xarorat tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
72 Elektron-ion relelari qanday prinsipda ishlaydi
a) sakrashsimon olsquozgarishlar tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
73 Rezonans relelari qanday prinsipda ishlaydi
a) elektrik tebranish tizimlarida xosil bolsquoladigan rezonans tasirida
b) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida
c) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida
d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida
e) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida
165
74 Relelarning ishga tushish kolsquorsatgichi qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chiqish kuchlanishiga nisbati
75 Relelarning quyib yuborish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati
76 Relelarning kaytish kursatgichi qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kuyib yuborish kursatgichini ishga tushish kursatgichiga nisbati
77 Relelarning ishchi parametri qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati
78 Relelarning kuchaytirish koeffitsiyenti qanday malsquononi anglatadi
a) kirish kattaligining eng katta qiymati
b) kirish kattaligining eng kichik qiymati
c) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati
d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati
e) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati
79 Vaqt relesining ishga tushish vaqtini aniklang
a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s
80 Тez xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang
a) Т=50-150 ms c) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s
81 Urta xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang
a) Т=50-150 ms b) Т=1-50 ms c) Т=015-1ms d) Т=150-200 ms e) Т=1s
82 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
HL
у
х
у
166
83 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
84 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
85 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
86 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
87 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) laquoVA-EMASraquo
88 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
HL
у
х
у
у HL
у
х2 х1
х1
х2
HL у
у
yacute
у
х2 х1
HL
у HL
у
х2 х1
167
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―UShLAB
ТURISh
89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) laquoVAraquo c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo e) ―MAN QILMOQ
90 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani
belgilaydi
a) laquoEMASraquo b) ―IMPLIKATSIYa c) laquoТAKRORLOVChIraquo d) ―ХOТIRA
e) ―MAN QILMOQ
91 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan
a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy
e) xotria va eslab kolish
y
у
х2 x1
HL
х2 х1
y1
HL
у2
у
168
92 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan
a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) raqam-analogli d) mayetikiy
e) xotira va eslab qolish
93 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element kolsquorsatilgan
a) axborotni aks ettirish b) topshirish va taqqoslash c) rakam-analogli d) mayetikiy
e) xotria va eslab qolish
94 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan
a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali
kuchaytirgich e) rostlagich
a
a
b
a
v
b
b
169
96 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi kolsquorsatilgan
a) pnevmatik b) elektrik c) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali
kuchaytirgich e) rostlagich
97 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral
e) gidravlik
98 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral
e) gidravlik
170
99 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi
d) integral e) gidravlik
100 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari kolsquorsatilgan
a) proporsional b) proporsional-integral c) avvaldan talsquosir rostlagichi
d) integral e) gidravlik
171
Test savollariga javoblar
Savol Javob Savol Javob Savol Javob Savol Javob
1 a 26 a 51 b 76 e
2 b 27 a 52 a 77 c
3 c 28 c 53 c 78 d
4 b 29 b 54 a 79 e
5 a 30 d 55 a 80 a
6 a 31 d 56 - 81 b
7 b 32 b 57 b 82 c
8 b 33 d 58 - 83 c
9 c 34 b 59 a 84 b
10 a 35 d 60 b 85 d
11 b 36 d 61 c 86 e
12 d 37 d 62 e 87 e
13 d 38 a 63 d 88 b
14 c 39 a 64 d 89 e
15 d 40 b 65 - 90 -
16 c 41 e 66 d 91 a
17 d 42 a 67 a 92 e
18 e 43 e 68 d 93 c
19 c 44 a 69 b 94 c
20 b 45 a 70 c 95 -
21 a 46 b 71 b 96 d
22 a 47 b 72 e 97 a
23 b 48 a 73 a 98 b
24 e 49 c 74 b 99 c
25 b 50 c 75 c 100 e
Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati
1 I Karimov Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi Olsquozbekiston sharoitida uni
betaraf etishning yolsquollari ndash Toshken Olsquoqituvchi 2009
2 Miraxmedov DA Avtomatik boshqarish nazariyasi Oliy texnika olsquoquv yurti
talabalari uchun darslik - Тoshkent Olsquoqituvchi 1993 - 285 b
3 Borodin IF Osnovi avtomatiki ndash M Kolos 1987 320 s
172
4 Borodin IF Nedilko NM Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov - M
Agropromizdat 1986 -386 s
5 Martinenko II i dr Avtomatika i avtomatizatsiya proizvodstvennix protsessov
- M Agropromizdat 1985 - 335 s
6 Borodin IF Andrev SA Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov i
sistemi avtomaticheskogo upravleniya ndash Moskva Kolos 2006 g 352 s
7 Borodin IF Тexnicheskiye sredstva avtomatiki ndash M Agropromizdat 1982
303 s
8 Kolesov LV va boshqalar Qishloq xolsquojalik agregatlari hamda ustanovkalarining
elektrik jixozlari va avtomatlashtirish - Тoshkent Olsquoqituvchi 1989
9 Boxan NI i dr Sredstva avtomatiki i telemexaniki ndash M Agropromizdat
1992
10Boxan NI Nagorskiy Avtomatizatsiya mexanizirovannix protsessov v
rasteniyevodstve -M Kolos 1982 176 s
11 Teoriya avtomaticheskogo upravleniya Pod redaksii VV Yakovleva ndash
Moskva Visshaya shkola 2005 g 567 s
12 D Frayden Sovremennie datchiki Spravochnik ndash Moskva Texnosfera 2006
g 590 s
13 Yastrebenskiy MA Nadejnost texnicheskix sredstv v ASU
texnologicheskimi protsessami ndash M Energoizdat 1982 232 s
173
M U N D A R I J A
Kirish 6
1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional
elementlari haqida umumiy tushunchalar
10
11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar haqida tushuncha 10
12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy kolsquorsatkichlari 12
13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari 16
14 Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini
avtomatlashtirish xususiyatlari
19
2-bob Avtomatika datchiklari 21
21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 21
22 Datchiklarning asosiy kolsquorsatkichlari 24
23 Rezistiv datchiklar 25
231 Potensiometrik datchiklar 25
232 Kolsquomir (kontaktli) datchiklari 27
233 Тenzometrik datchiklar 28
24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari 30
241 Induktiv va transformator datchiklari 30
242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi 33
223 Siglsquoim datchiklari va ularning qolsquollanish soxalari 35
25 Хarorat datchiklari 36
251 Suyuklik datchiklari 37
252 Dilatometrik va bimetallik va datchiklar 38
253 Manometrik datchiklar 40
254 Тermoqarshiliklar 41
26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari 43
261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari 43
262 Bosim datchiklari 47
263 Sarf datchiklar 49
264 Burchak tezligi datchiklari 50
27 Namlik datchiklari 53
271 Namlik kolsquorsatgichlari xaqida tushuncha 53
272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi va ish prinsiplari 53
28 Generator datchiklari 56
281 Induksion datchiklar 56
282 Fotoelektrik datchiklar 57
2821 Fotorezistorlar 58
2822 Fotodiodlar 59
2823 Optoelektron asboblar 60
283 Plsquoezoelektrik datchiklar 62
284 Тermoelektrik (termoparalar) datchiklar 64
3-bob Avtomatika relelari 67
174
31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 67
32 Relelarning asosiy kolsquorsatkichlari 68
33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari 69
34 Elektromagnitli relelar 70
4-bob Mantiqiy elementlar 72
41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari 72
42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar 73
43 Asosiy mantiqiy elementlar 81
431 Т-107 mantiqiy elementi 82
432 Т-101 mantiqiy elementi 82
433 Т-303 mantiqiy elementi 83
5-bob Avtomatikaning funksional elementlari 86
51 Axborotni aks etish vositalari 86
52 Тopshirish va taqqoslash elementlari 87
53 Raqam-analogli va analog-raqamli olsquozgartkichlar 91
531 Raqam-analogli olsquozgartirgichlar 91
532 Analog- raqamli olsquozgartirgichlar 93
54 Avtomatik eslab qolish uskunalari 95
55 Avtomatik xisoblash uskunalari 97
6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari 100
61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy malsquolumotlar va
ularga qolsquoyiladigan asosiy talablar
100
62 Gidravlik kuchaytirgichlar 117
63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari 119
7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari 120
71 Ijro mexanizmlari xaqida tushuncha va ularning turkumlanishi 120
72 Elektrik ijro mexanizmlari 122
73 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari 122
74 Elektromagnitli ijro mexanizmlari 126
75 Elektromagnitli muftalar 127
8-bob Avtomatika rostlagichlari 130
81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari 130
82 Proporsional rostlagichlar 131
83 Integral rostlagichlar 133
84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar 133
85 Proporsional-differensial rostlagichlar 135
86 Gidravlik rostlagichlar 136
9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik
vositalarining puxtaligi
140
91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga talsquosir qiladigan kattaliklar 141
92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish
yolsquollari
142
Avtomatikaning texnik vositalari fanidan ТESТ
savollari
145
Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati 165
175
C O N T E N T S
Introduction 6
Chapter I About general means of automation and about
their functional means
10
11 About means of automatic control value 10
12 Elements of automation and their general parameters 12
13 Automatic control schemes 16
14 General properties of automation and processing agricultural and
irrigation
19
Chapter II Automatic datchics 21
21 Main idea about datchices and their classification 21
22 Main parameters of datchics 24
23 Rezitional datchics 25
231 Potentiometer datchics 25
232 Coal datchics 27
233 Tenzometr datchics 28
24 Electromagnetic and capacity datchics 30
241 Induction and transformation datchics 30
242 Magneto elastic datchics and elements of Hull 33
243 Capacity datchics and their usage 35
25 Datchies of temperature 36
251 Datchics of liquid 37
252 Dilatometer and bimetal datchics 38
253 Manometer datchics 40
254 Termoresista 41
26 Speeds of level pressure and angle datchics 43
261 Level datchics and their principles 43
262 Pressure datchics 47
263 Expenditure datchics 49
264 Angle speed datchies 50
27 Damp datchics 53
271 Damp indexes 53
272 Classification of damp datchics and their principles 53
28 Generator datchics 56
281 Induction datchics 56
282 Photoelectric datchics 57
2821 Photo resistors 58
2822 Photodiodes 59
2823 Opto electric datchics 60
283 Pero electrical datchics 62
284 Termo electric datchics 64
Chapter III Reels of automatiration 67
176
31 Main idea about rile and their classification 67
32 General indexes of reels 68
33 Contacts of rile and their expluatation 69
34 Electromagnetic rile 70
Chapter IV logical elements 72
41 Main idea about logics 72
42 Functions of logical elements 73
43 Main logical elements 81
431 T-101 logical element 82
432 T- 107 logical element 82
433 T- 103 logical element 83
Chapter V Functional elements of automatisation 86
51 Means of visualization 86
52 Elements of compare 87
53 Numeral-analogue and analogue-numeral elements 91
531 Elements of numeral analogue 91
532 Analogue numeral elements 93
54 Automatic remember functions 95
55 Automatic 97
Chapter VI Automatic motors 100
61 Main ideas about automatic motors and their general principles 100
62 Gidravlic motors 117
63 liquid channel gidravlic motors 119
Chapter VII Role mechanisms of automatic 120
71 Main idea of role mechanisms and their varicosity 120
72 Electric role mechanisms 122
73 Modern electro role mechanisms 122
74 Electromagnetic role mechanisms 126
75 Electromagnetic drivers 127
Chapter VIII Automatic regulators 130
81 Main idea about automatic regulators 130
82 Proportional regulators 131
83 Integral regulators 133
84 Proportional integral regulators 133
85 Proportional diferensional regulators 135
86 Gidravlic regulators 136
Chapter IXAutomatic regulation systems and technical
principles
140
91 Main idea about quantity and their value 141
92 Value of elements and finding new quantities 142
Test variants about technical means of autoimmunization 145
Literature 165
177
O G L A V L YE N I YE
Vvedeniye 6
1- chast Obщiye ponyatiya o texnicheskix sredstvax
avtomatiki i funksionalnix elementax
10
11 Ponyatiya o velichinax avtomaticheskogo kontrolya 10
12 Elementi avtomatiki i ix osnovnie parametric 12
13 Sxemi avtomaticheskogo kontrolya 16
14 Osobennosti avtomatizatsii selskogo i vodnogo xozyaystva
19
2- chast Datchiki avtomatiki 21
21 Ponyatiya o datchikax i ix klassifikatsiya 21
22 Osnovnie parametri datchikovhellip 24
23 Rezistivnie datchiki 25
231 Potensiometricheskiye datchiki 25
232 Ugolnie (kontaktnie) datchiki 27
233 Тenzometricheskiye datchikihellip 28
24 Elektromagnitnie i yemkostnie datchiki 30
241 Induktivnie i transformatornie datchiki 30
242 Magnitoelasticheskiye datchiki I element Хolla 33
243 Yemkostnie datchiki i ix primeneniye v razlichnix traslyax 35
25 Datchiki temperature 36
251 Jidkostnie datchiki 37
252 Dilatometricheskiye i bimetallicheskiye datchiki 38
253 Manometricheskiye datchiki 40
254 Тermosoprotivleniya 41
26 Datchiki urovnya davleniya i uglovoy skorosti 43
261 Prinsip raboti datchikov urovnya 43
262 Datchiki avleniya 47
263 Datchiki rasxoda 49
264 Datchiki uglovoy skorosti 50
27 Datchiki vlajnosti 53
271 Ponyatiya o parametrax vlajnosti 53
272 Prinsip raboti datchikov vlajnosti i ix klassifikatsiya 53
28 Generatornie datchiki 56
281 Induksionnie datchiki 56
282 Fotoelektricheskiye datchiki 57
282 1Fotorezistori 58
2822 Fotodiodi 59
2823 Optoelektronnie pribori 60
283 Plsquoezoelektricheskiye datchiki 62
284 Тermoelektricheskiye (termopara) datchiki 64
3 ndashchast Rele avtomatiki 67
31 Ponyatiya o rele i ix klassifikatsiya 67
32 Osnovnie parametri rele 68
178
33 Ekspluatatsionnie velichini kontaktov rele 69
34 Elektromagnitnie rele 70
4- chast Logicheskiye elementi 72
41 Osnovnie ponyatiya o algebrelogiki 72
42 Funksii vipolnyayemie logicheskimi elementami 73
43 Osnovnie logicheskiye elementi 81
431 Logicheskiye elementi Т-101 82
432 Logicheskiye elementi Т-107 82
433 Logicheskiye elementi Т-303 83
5 ndash chast Funksionalnie elementi avtomatiki 86
51 Sredstva vidachi informatsii 86
52 Zadayuiye sravnivayushiye elementi 87
53 Sifrovie ndash analogovie i analogo-sifrovie preobrazovateli 91
531 Sifrovie - analogovie preobrazovateli 91
532 Analogo - sifrovie preobrazovateli 93
54 Ustroystva xraneniya informatsii 95
55 Avtomaticheskiye schetnie ustroystva 97
6 ndash chast Usiliteli avtomatiki 100
61 Svedeniya o avtomaticheskix usilitelyax i trebovaniya
predlsquoyavlyayemie k nim
100
62 Gidravlicheskiye usiliteli Zolotnikovie 117
63 Gidravlicheskiye usiliteli So struynoy trubkoy 119
7 ndash chast Ispolnitelnie elementi avtomatiki 120
71 Ponyatiya o ispolnitelnix elementax avtomatiki 120
72 Elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122
73 Slojnie elektricheskiye ispolnitelnie mexanizmi 122
74 Elektromagnitnie ispolnitelnie mexanizmi 126
75 Elektromagnitnie mufti 127
8-chast Regulyatori avtomatiki 130
81 Obshiye ponyatiya i vidi regulyatorov avtomatiki 130
82 Proporsionalnie regulyatori 131
83 Integralnie regulyatori 133
84 Proporsionalno-integralnie regulyatori 133
85 Proporsionalno-differensialnie regulyatori 135
86 Gidravlicheskiye regulyatori 136
9-chast Nadejnost texnicheskix sredstv i avtomaticheskix
sistem upravleniya
140
91 Ponyatiye nadejnosti i vliyayuщiye na nadyojnost velichini 141
92 Opredeleniye i povisheniye nadejnosti elementov 142
Тestovie voprosi po predmetu laquoТexnicheskiye sredstva
avtomatikiraquo
145
Spisok ispolzuyemoy literature 165