1 Autoreferat 1. Imię i nazwisko: Agnieszka Golczyńska-Grondas 2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe – z podaniem nazwy, miejsca i roku ich uzyskania oraz tytułu rozprawy doktorskiej. Doktor nauk humanistycznych w zakresie socjologii. Rozprawa doktorska „Role społeczne mężczyzn żyjących w warunkach biedy i ubóstwa” przygotowana pod kierunkiem prof. zw. dr hab. Wielisławy Warzywody-Kruszyńskiej, Łódź, Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, 2003. 3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych 1988-1989 - asystent stażysta w Katedrze Socjologii Ogólnej, Instytut Socjologii, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki 1989 -1996 - asystent w Katedrze Socjologii Ogólnej IS UŁ 1996-2000 - wykładowca w Katedrze Socjologii Ogólnej IS UŁ 2000-2003 - starszy wykładowca w Katedrze Socjologii Ogólnej IS UŁ 2003-2008 - adiunkt w Katedrze Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UŁ 2008 – do chwili obecnej - adiunkt w Katedrze Socjologii Stosowanej i Pracy Socjalnej, Instytut Socjologii, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki 4. Wskazanie osiągnięcia* wynikającego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595 ze zm.): monografia/ rozprawa habilitacyjna Agnieszka Golczyńska-Grondas, 2014, „Wychowało nas państwo”. Rzecz o tożsamości dorosłych wychowanków placówek opiekuńczo-wychowawczych, Kraków: ZW NOMOS, ss. 333. Omówienie celu naukowego ww. pracy i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich ewentualnego wykorzystania. A. Wprowadzenie Rozprawa habilitacyjna, mieszcząca się w obrębie socjologii tożsamości oraz socjologii biedy i wykluczenia społecznego, traktuje o tożsamości „absolwentów” placówek opiekuńczo- wychowawczych, dorosłych osób dotkniętych podwójnym piętnem: dysfunkcyjnej rodziny pochodzenia i instytucjonalizacji w państwowych domach dziecka (PDD) oraz innych placówkach tzw. opieki całkowitej. Zjawiska ujawniające się w (częściowo) izolowanych światach społecznych instytucji totalnych, w tym biograficzne doświadczenia institutional leavers, analizowane są od momentu formalnego ukonstytuowania się socjologii (np. tradycje szkoły chicagowskiej) przez badaczy zainteresowanych procesami dezintegracji społecznej – czy też, używając określenia bardziej współczesnego, wykluczenia społecznego. Jednakże zbiorowość wychowanków placówek opiekuńczo-wychowawczych, mimo swojej znacznej liczebności, rzadko stanowiła przedmiot zainteresowania polskich socjologów. Dotyczące jej badania realizowane były przede wszystkim przez pedagogów i psychologów (do wyjątków
18
Embed
Autoreferat - eksoc.uni.lodz.pl · Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych 1988-1989 - asystent stażysta w Katedrze Socjologii Ogólnej, Instytut Socjologii,
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
1
Autoreferat
1. Imię i nazwisko: Agnieszka Golczyńska-Grondas
2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe – z podaniem nazwy, miejsca i roku
ich uzyskania oraz tytułu rozprawy doktorskiej.
Doktor nauk humanistycznych w zakresie socjologii. Rozprawa doktorska „Role społeczne
mężczyzn żyjących w warunkach biedy i ubóstwa” przygotowana pod kierunkiem prof. zw.
dr hab. Wielisławy Warzywody-Kruszyńskiej, Łódź, Uniwersytet Łódzki, Wydział
Ekonomiczno-Socjologiczny, 2003.
3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych
1988-1989 - asystent stażysta w Katedrze Socjologii Ogólnej, Instytut Socjologii, Wydział
Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki
1989 -1996 - asystent w Katedrze Socjologii Ogólnej IS UŁ
1996-2000 - wykładowca w Katedrze Socjologii Ogólnej IS UŁ
2000-2003 - starszy wykładowca w Katedrze Socjologii Ogólnej IS UŁ
2003-2008 - adiunkt w Katedrze Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UŁ
2008 – do chwili obecnej - adiunkt w Katedrze Socjologii Stosowanej i Pracy Socjalnej,
Instytut Socjologii, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki
4. Wskazanie osiągnięcia* wynikającego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595 ze zm.): monografia/ rozprawa habilitacyjna
Agnieszka Golczyńska-Grondas, 2014, „Wychowało nas państwo”. Rzecz o tożsamości
3 Rosenhan D., 1973, On being sane in insane places, “Science” nr 179; Strauss A., 1969, Strauss A.L., 1969,
Mirrors and Masks. The Search for Identity, Mill Valley, CA, s. 53; Goffman E., 1961, Asylums. Essays on the
Social Situation of Mental Patients and Other Inmates, New York: Doubleday.
5
Początkowo niski status przypisywany był rodzicom dziecka na podstawie
zidentyfikowanych przez środowisko zewnętrzne ich dysfunkcyjnych cech i atrybutów.
Identyfikacji tej towarzyszyły proces oceniania, klasyfikowania i stereotypizacji wszystkich
członków rodziny pochodzenia skutkujące nadaniem emblematu niewydolności; dzieci
wychowujące się w rodzinie stawały się (podobnie jak dorośli) nosicielami pierwotnego
stygmatu plemiennego (grupowego piętna)4
. Jednocześnie szczególne cechy rodziny
pochodzenia sprzyjały nagromadzaniu się potencjału wykorzenienia biograficznego,
znaczącego dla kształtowania się tożsamości dziecka. Umieszczenie w placówce wzmacniało
proces nadawania niskiego statusu. Fakt instytucjonalizacji stanowił potwierdzenie
negatywnej oceny rodziny jako „niewydolnej wychowawczo”/”patologicznej”. Wiązał się on
4 Goffman E., 2005, Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, Gdańsk GWP, s. 24.
Wieloproblemowa rodzina biologiczna wychowanka – definiowana jako
„patologiczna”, „niewydolna wychowawczo” – gromadzenie się
potencjału wykorzenienia biograficznego
Postrzegana jako dysfunkcjonalna w środowisku zewnętrznym (stygmat dysfunkcyjnej rodziny pochodzenia)
Sąd
Inne instytucje
Szkoła P
otw
ierdzen
ie/weryfikacja
instytu
cjon
alna n
iskiego statu
su –
nad
anie em
blem
atu n
iewyd
oln
ości
Wychowanek w domu dziecka Procesy autostygmatyzacji
(bidul, dom dziada)
Stygmatyzacja zewnętrzna – społ. wzmacnianie niskiego statusu
Wychowanek opuszczający placówkę –wyjściowo niski status (lokal socjalny, niskie
wykształcenie, brak zasobów ekonomicznych, niski kapitał kulturowy i
społeczny)
Stygmatyzacja/d
egradacja (p
rzekon
ania o
dzied
ziczeniu
genetyczn
ym lu
b sp
ołeczn
ym)
Up
rzywilejo
wan
ie z racji „trud
nego
” dzieciń
stwa
– reakcje zewn
ętrzne, in
stytucje, „w
aluta” w
transakcjach
spo
łecznych
Stygmatyzacja wewnątrzinstytucjonalna
Umieszczenie w domu dziecka – wykorzenienie z macierzystego środowiska
Rys. 1 Zjawisko kondensacji niskiego statusu społecznego
6
ponadto z uruchomieniem procesów nadawania wychowankom kolejnego piętna o
charakterze plemiennym - wykorzenione z macierzystego środowiska dziecko postrzegano
jako pozbawioną domu „sierotę społeczną”. W momencie rozpoczynania samodzielnego
życia, „absolwenci” placówek opieki całkowitej byli zatem (i dalej są) w sposób
„skondensowany” potrójnie naznaczeni: 1/poprzez swoje pochodzenie, z którym w percepcji
społecznej wiąże się zagrożenie społecznym lub genetycznym dziedziczeniem dysfunkcji
poprzednich generacji, 2/poprzez fakt pobytu w instytucji opiekuńczo-wychowawczej oraz
3/poprzez niski kapitał społeczny, ekonomiczny i kulturowy, jakim dysponują wchodząc w
samodzielne życie w okresie usamodzielnienia.
1. Analiza zjawiska wykorzenienia biograficznego z dysfunkcyjnej rodziny pochodzenia
Załamanie ciągłości pamięci biograficznej dotyczącej sfery rodzinnej i znaczących innych, a
także wykorzenienie biograficzne wychowanków placówek stanowi rezultat doświadczeń
okresu dzieciństwa. Zasoby i wspomnienia dotyczące rodziny pochodzenia są ograniczone i
jednocześnie nasycone traumatycznymi wspomnieniami, którym towarzyszą silne emocje.
Narratorzy, jako osoby, które doświadczyły skróconej fazy dzieciństwa5
(lub/i jego
zaburzonego przebiegu), pozbawieni zostali w znacznej mierze możliwości kształtowania
elementów koncepcji siebie w oparciu o naśladownictwo i identyfikację z intymnymi
znaczącymi innymi. Członkowie rodziny pochodzenia ze względu na swoje specyficzne
atrybuty (destrukcyjny, negatywnie oceniany tryb życia, uzależnienie od alkoholu,
zaniedbania, różne formy przemocy, odrzucenie lub porzucenie dzieci) stawali się dla
badanych niszczącymi znaczącymi innymi. Budowanie własnej tożsamości w oparciu o
opowieści intymnych znaczących innych o formatywnych wydarzeniach z okresu dzieciństwa
było w przypadku narratorów utrudnione ze względu na nadwątlone, zerwane lub nigdy
nienawiązane więzi z bliskimi. Proces instytucjonalizacji wzmacniał poczucie wykorzenienia,
a możliwości dokonania rekonstrukcyjnej pracy biograficznej6 w wielu przypadkach były
znacznie ograniczone.
2. Zastosowanie koncepcji (trwałego) emblematu niewydolności
Analizując zjawiska klasyfikowania i wartościowania badanych i członków ich rodzin
pochodzenia, przywołałam wprowadzone przez Richarda Sennetta i Johnatana Cobba7 pojęcie
emblematu wysokich kompetencji (badge of ability). Pozornie merytoryczny emblemat
wysokich kompetencji instytucjonalnie (np. w systemie edukacji) nadawany jest jednostkom
zajmującym wysokie pozycje w rankingach osiągnięć i sprawności. Wiąże się on z
5 W zubożałych wieloproblemowych rodzinach znaczącym przemianom ulegają wzory związane z pełnieniem
roli dziecka, przedwcześnie podejmującego rolę i funkcje osoby dorosłej, co skutkuje m.in. znacznym
skróceniem faz dzieciństwa i adolescencji (m.in. Jacyno M., 1997, Kontrkultura ubóstwa. Pierre'a Bourdieu
koncepcja reprodukcji klas społecznych a problem reprodukcji otwartej, Studia Socjologiczne, nr 3 (146);
Grotowska Leder J., Golczyńska-Grondas A. [2004] , Bieda jako zagrożenie dla funkcjonowania rodziny, [w]:
Sałustowicz P. (red.), Europa i praca. Materiały III Konwencji Ruchu Przeciw Bezradności Społecznej, Biuro
Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa, s. 116-134. 6 Hoffman-Riem Ch., 1990, Adopted child. Family Life with Double Parenthood. London, New Brunswick:
Transaction Publishers. 7 Sennett R., J. Cobb, 1972, The Hidden Injuries of Class, New York, London: W. W. Norton & Company.
7
faworyzowaniem jednostek z klas wyższych i jednoczesnym pomijaniem zdolności
i możliwości osób z niższych segmentów struktury społecznej. Tym ostatnim, zwłaszcza, gdy
ich funkcjonowanie znacząco odbiega od wartości, norm i wzorów zachowań przyjętych w
mainstream society, przypisuje się znacznik określony przeze mnie jako emblemat
niewydolności (sign of inability). Według Sennetta i Cobba przyznawanie emblematów
kompetencji (i niewydolności) stanowi podstawę podziałów społecznych, legitymizuje
uprawnienia jednostki do korzystania z jej praw zarówno w wymiarze egzystencjalnym (np.
prawa do wolności i godności), jak i w podejmowaniu codziennych wyborów oraz warunkuje
ponadto kontakty i więzi społeczne8.
Ustaliłam, że proces nadawania rodzinie pochodzenia trwałego emblematu
niewydolności opierał się o sekwencję działań instytucji pomocowych, edukacyjnych i
sądowniczych formułujących diagnozy, opinie i oceny. Działania te opisać można jako
instytucjonalne rytuały degradacji9
, związane z narzuceniem rodzinom pochodzenia
narratorów deprecjonującego statusu i jego legitymizowaniem. Podejmowane wobec rodzin
interwencje były przynajmniej częściowo uzasadnione rzeczywistymi, złymi warunkami
socjalizacji dziecka. Podkreślić jednak należy, że gromadząc dowody uzasadniające
pozbawianie rodziców statusu osób zdolnych do prawidłowego wypełniania funkcji
rodzicielskich, profesjonaliści dokonywali silnie naznaczających ocen. Oceny te odnosiły się
przede wszystkim do subiektywnie zdiagnozowanych osobowościowych lub
charakterologicznych deficytów opiekunów, pomijano natomiast inne uwarunkowania
dysfunkcyjności rodziny (np. środowiskowe, strukturalne), oraz potencjalne zasoby, które
mogłyby być wykorzystane dla zapobieżenia instytucjonalizacji dziecka. Analizowane opinie
dotyczące funkcjonowania rodziców/opiekunów dziecka lokują się w ramach paradygmatu
moralnego oburzenia; cechuje je znaczna arbitralność, wzajemna sprzeczność, stereotypowe
przypisywanie odpowiedzialności za funkcjonowanie rodziny w kategoriach płci.
Sformułowane w procesie umieszczania dziecka w placówce opinie w kolejnych latach
zazwyczaj rytualnie podtrzymywano. Nieliczne w badanej próbie przypadki stwierdzenia
poprawy sytuacji w rodzinie pochodzenia nie powodowały znaczących zmian w położeniu
pozostających w placówce narratorów. Różnorakie zachowania rodziców, którym przypisano
emblemat niewydolności, klasyfikowane bywały zgodnie z regułami stereotypizacji lub
retrospektywnej reinterpretacji roli społecznej, co prawdopodobnie warunkowało przebieg
pracy personelu placówek z podopiecznymi. Emblemat niewydolności wzmacniał także
negatywny stosunek bezpośredniego środowiska, w jakim funkcjonowała rodzina do jej
członków. Analizowane dokumenty odzwierciedlają proces dalszej degradacji części rodzin
narratorów, co skłania do postawienia częściowo potwierdzonej w wywiadach grupowych
hipotezy o istnieniu związków między instytucjonalizacją dzieci a pogłębiającą się destrukcją
życia rodziców/opiekunów.
8 Sennett R., J. Cobb, 1972, s. 58-98, 118, 153-157, 170-177.
9 Por. Garfinkel H., 1956, Condition of Successful Degradation Ceremonies, “American Journal of Sociology”,
t. 61, nr 5, s. 420-424.
8
3. Wprowadzenie pojęcia stygmatyzującej pracy nad tożsamością i wskazanie typów tej pracy
w odniesieniu do zbiorowości wychowanków placówek
W kontekście badań zbiorowości wychowanków PDD, wywodzących się ze
spauperyzowanych, dysfunkcyjnych rodzin ulokowanych na najniższych poziomach struktury
społecznej, szczególnie istotna staje się kwestia „tożsamościo-twórczego” potencjału
marginalizacji i stygmatyzacji. W okresie pobytu w PDD indywidualni i instytucjonalni
aktorzy społeczni podejmowali wobec kształtującej się tożsamości narratorów działania
nazwane przeze mnie stygmatyzującą pracą nad tożsamością. Obejmowała ona pięć typów
oddziaływań: 1/sformalizowaną pracę nad tożsamością – oficjalnie formułowane
psychologiczne, pedagogiczne, psychiatryczne diagnozy i orzeczenia dotyczące osoby
wychowanka, 2/stygmatyzację instytucjonalną w wymiarze wewnętrznym (realizowaną przez
kadrę placówek) i 3/zewnętrznym (w instytucjach systemu edukacji, sądownictwa, etc.),
4/stygmatyzację pozainstytucjonalną (ze strony „zwykłych” uczestników życia społecznego)
oraz 5/pozytywne naznaczanie wychowanków jako „osób specjalnej troski”. Stygmatyzującej
pracy nad tożsamością towarzyszyły niekiedy akty samo-naznaczania. Jedną ze
zidentyfikowanych przeze mnie, interesujących form stygmatyzacji była klątwa
instytucjonalna, silnie naznaczająca „przepowiednia” dotycząca negatywnego przebiegu
przyszłych losów wychowanka, komunikowana mu przez formalne autorytety. Podkreślić
należy, że oprócz (auto)stygmatyzacji, dla procesów kształtowania się tożsamości
wychowanków znaczenie miały także inne oddziaływania, stanowiące przeciwwagę dla
nakładanego na narratorów piętna: obecność i wpływ pozytywnych znaczących innych –
wychowawców, opiekunów biograficznych, oraz grupy rówieśniczej, czyli kolektywnego
znaczącego innego.
II. Ustalenie relacji między przebiegiem losów życiowych wychowanków a pracą
biograficzną i pracą nad tożsamością
Oparte na sprzężeniach zwrotnych związki między tożsamością a biografią wyrażają się w
postaci autobiograficznej narracji, dynamicznej i samokorygującej struktury,
skontekstualizowanej przez intencje jednostkowe oraz uwarunkowania społeczne10
. Wątki
historii życia oraz kształtowania i transformacji tożsamości w wymiarze zarówno
rzeczywistym – biograficznym, jak i analitycznym, łączą się w dwóch przenikających się
wzajemnie fenomenach określanych mianem pracy biograficznej i pracy nad tożsamością
(pojęcia wprowadzone do dyskursu socjologicznego przez Anselma Straussa, jego
współpracowników i następców). Praca biograficzna definiowana jest jako podejmowany
zwłaszcza w przełomowych momentach biografii, auto-interaktywny (self-interactive)
„wysiłek interpretacji własnych doświadczeń biograficznych w odniesieniu do własnej
10 M. in. Rosner K., 2006, Narracja, tożsamość i czas, Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac
Naukowych Universitas, s. 28-29, 122; Niedźwiedzki D., 2010, Migracje i tożsamość. Od teorii do analizy
przypadku, Kraków: Zakład Wydawniczy NOMOS, s. 136.
9
tożsamości, obrazów siebie, zachowań, podejmowanych bądź nie aktywności”11
,
uwarunkowany oddziaływaniami (znaczących) innych oraz kontekstu społeczno-kulturowego.
Praca nad tożsamością polega na kształtowaniu koncepcji siebie przez jednostkę
postrzegającą siebie w kategoriach rozwijającej się unikalnej tożsamości, rozważającą
uwarunkowania tego rozwoju oraz określającą pożądany jego kierunek i sposoby realizacji 12
.
Praca nad tożsamością i – w pewnych wymiarach – praca biograficzna, mogą być
podejmowane w sposób autonomiczny przez samą jednostkę, jak i przez inne osoby (np.
praca nad tożsamością jest jednym z elementów straussowskiego łuku pracy realizowanego
przez personel (także personel goffmanowskich instytucji totalnych) w odniesieniu do
podopiecznych.
W świetle przeprowadzonych badań szczególne znaczenie zyskuje twierdzenie o
znaczeniu pracy biograficznej i pracy nad tożsamością dla przebiegu losów życiowych byłych
wychowanków placówek opiekuńczo-wychowawczych. Związki te uwidacznia
przeprowadzona przeze mnie typologiczna analiza losów wychowanków oraz –