Atferlisstefnan: Erindi hennar við kennara nú á tímum Dr. Anna-Lind Pétursdóttir, lektor [email protected] 29. september 2008
Dec 19, 2015
Atferlisstefnan: Erindi hennar við kennara nú á tímum
Dr. Anna-Lind Pétursdóttir, lektor
29. september 2008
Dagskrá• Hvað er atferlisgreining?• Hvaða erindi á hún við kennara nú á
timum?• Grunnhugtök
– Aðdragandi - hegðun - afleiðingar– Jákvæð styrking - neikvæð styrking– Slokknun - refsing
• Hagnýtar útfærslur– SOS – Hjálp fyrir foreldra– Hvatningarkerfi– PMT – PBS – SMT– ART
Atferlisgreining (behavior analysis)• Vísindagrein sem fæst við rannsóknir og
hagnýtingu á lögmálum hegðunar• Meginmarkmið: að skilja, spá fyrir og hafa
áhrif á hegðun einstaklinga og lífvera• Fjölbreytt viðfangsefni
– fjallar um alla hegðun í víðasta skilningi þess hugtaks, þ.á m. mál, hugsun og tilfinningar
– t.d. frumrannsóknir, hagnýting í klínísku starfi, kennsla og stjórnun fyrirtækja
• Lausnamiðuð: Áhersla á að leysa vandamál með velferð einstaklinga í fyrirrúmi
“Erindi nú á tímum”?• Grunnurinn að árangursríkri kennslu
– bekkjarstjórnun, kennsluhættir, mat
• Viðurkennda leiðin fyrir börn með sérþarfir– hegðunarfrávik (sbr. lög: IDEA 1997, 2004)– einhverfu og önnur þroskafrávik (sbr.
heilbrigðisyfirvöld NY, landlækni BNA)– námserfiðleika (sbr. NCLB, RTI, CBM) – sjá
www.morningsideacademy.org
• Vaxandi eftirspurn eftir atferlisfræðingum og námi í atferlisgreiningu
• Sterk og vaxandi vísindagrein – t.d. fjöldi meðlima tvöfaldast á s.l. 10 árum– Sjá grein Ragnars (2001) og Dunlap o.fl. (2001)
Hagnýting grunnrannsókna• Grunnrannsóknir s.l. 110 ár hafa leitt af sér
fjölda aðferða sem nýtist vel við kennslu– Jákvæð styrking (positive reinforcement)– Neikvæð styrking (negative reinforcement)– Klassísk skilyrðing (classical conditioning)– Virknimat (functional behavioral assessment)– Afmarkaðar kennsluæfingar (discrete trials)– Hnitmiðuð færniþjálfun (precision teaching)– Námsskrártengdar mælingar (curriculum based
measurement)– Hlítarnám (mastery learning)– Hvatningarkerfi (token systems)– Verkgreining (task analysis)– Keðjun (chaining)
Hagnýting grunnrannsókna, frh.• Aðferðir byggðar á atferlisgreiningu,
frh.– Alhæfing (generalization)– Mótun (shaping)– Stýringar (prompting)– Fjörun (fading)– Þynning styrkingar (thinning)– Styrkingarhlé (time-out)– Kerfisbunding ónæming (systematic
desensitization)– Meðferðarflæði (flooding)– Eyðuglósur (guided notes)– Sjálfsnámskennsla (programmed instruction)– Svarspjöld (response cards) og fleira, og fleira...
• Hegðun er lærð og tengist aðstæðum• Margir þættir sem hafa áhrif á hegðun:
– koma af stað – styrkja /viðhalda– ýta undir að hegðun eigi sér stað
HegðunAðdragandiBakgrunns-áhrifavaldar
Afleiðingar Tilgangur
Grundvallarhugtök
• Margir þættir sem hafa áhrif á viðeigandi hegðun– koma af stað – styrkja /viðhalda– ýta undir að viðeigandi hegðun eigi sér stað
Viðeigandi hegðunAðdragandiBakgrunns-
áhrifavaldarAfleiðingar Tilgangur
Hegðun tengist aðstæðum
• Margir þættir sem hafa áhrif á erfiða hegðun– geta komið af stað – styrkt/viðhaldið– ýta undir að erfið hegðun eigi sér stað
Erfið hegðun
AðdragandiBakgrunns-áhrifavaldar
Afleiðingar Tilgangur
Hegðun tengist aðstæðum
Aðdragandi (antecedents)• Það sem gerist rétt áður en hegðun á sér
stað – (einstaklingsbundið!)• Aðdragandi viðeigandi hegðunar
– Ýtir undir viðeigandi hegðun– t.d. skýr fyrirmæli, leiðbeiningar, aðstoð– Þegar Axel fær fyrirmæli um að ganga frá setur
hann dótið sitt ofan í tösku• Aðdragandi erfiðrar hegðun
– kemur hinni erfiðu hegðun af stað, “kveikja”– t.d. stríðni, fyrirmæli, verkefni, áreiti... – Þegar Jón á að reikna dæmi hendir hann
bókinni í gólfið og blótar– Þegar Gunna stríðir Páli slær hann til hennar
seed
s
Afleiðingar (consequences)• Það sem gerist strax á eftir hegðun og hefur
áhrif á hvort hún eigi sér stað aftur við sömu aðstæður (sama aðdraganda)
• Styrkjandi afleiðingar (“styrkjar”)– atburðir/áreiti sem auka hegðun, sbr. tilgang
hegðunar
• Geta styrkt viðeigandi hegðun – Þegar Axel setur dótið í töskuna hrósar kennarinn
honum (og Axel fær að fara út í frímínútur)
• ...eða erfiða hegðun– Þegar Jón hendir bókinni á gólfið og blótar, fer
kennarinn til hans og aðstoðar hann– Þegar Páll slær til Gunnu hættir hún að stríða
honum
12
Afleiðingar, frh.
• Slokknun (extinction)• Það sem styrkir hegðun er fjarlægt• Dæmi: Virk hunsun: athygli sem styrkti hegðun
er ekki lengur veitt– t.d. kennari hættir að sinna þeim sem kalla á aðstoð
yfir bekkinn
Ókostir: • Slokknunartoppur: erfið hegðun eykst áður en
hún slokknar• Ef notuð ein og sér, gæti önnur erfið hegðun
(sem þjónar sama tilgangi) komið í staðinn• => verður að styrkja viðeigandi hegðun (með
sama tilgangi) samhliða
Afleiðingar, frh. • Refsandi afleiðingar
– atburðir eða áreiti sem fylgja strax í kjölfar hegðunar og minnka líkur á að hegðun eigi sér stað aftur við sömu aðstæður
– Viðbót á einhverju óþægilegu (t.d. skammir)– Brottnám á einhverju eftirsóknarverðu (t.d. sekt)
Varúð: – Krefst mikillar lagni að nota mildar refsingar rétt– Kennir ekki viðeigandi hegðun– Getur vakið neikvæð tilfinningaviðbrögð
og andúð á þeim sem beitir– Getur haft slæm áhrif á sjálfsmynd– Getur hætt að virka => stigmagnandi viðbrögð
Bakgrunnsáhrifavaldar• Aðrir, einstaklingsbundnir þættir sem ýta
undir að hegðun eigi sér stað (setting events)
• Geta ýtt undir viðeigandi hegðun– t.d. ná athygli áður en fyrirmæli eru gefin,
tryggja að nemendur kunni grundvallaratriði vel áður en flóknari hlutir eru lagðir inn, ná góðum tengslum við nemendur...
• ...eða erfiða hegðun – t.d. svefnleysi, rifrildi á leið í skóla, svengd,
lítil kunnátta í námsefni, meðfæddar tilhneigingar, s.s. ADHD...
• Mikilvægt að huga að bakgrunnsáhrifavöldum við kennslu
Jákvæð styrking• Jákvæð styrking
– Hegðun leiðir til, flýtir fyrir eða eykur eitthvað eftirsóknarvert...
– Hegðun viðheldur einhverju eftirsóknarverðu...– …þannig að líkur á hegðun aukast við svipaðar
aðstæðurDæmi:
Aðdragandi Hegðun Afleiðingar Í framtíðinni...
Fyrirmæli um að ganga frá
Setur dót ofan í tösku
Hrós (fær að fara út í frímínútur)
...líklegri til að ganga frá þegar beðinn um það
Vantar aðstoð við reiknidæmi
Hendir bók í gólfið og blótar
Kennari kemur og hjálpar
...líklegri til að henda bók og blóta ef vantar aðstoð
Neikvæð styrking• Neikvæð styrking
– Hegðun fjarlægir, seinkar eða minnkar eða forðar einstaklingi frá einhverju óþægilegu...
– …þannig að líkur á hegðun aukast við svipaðar aðstæður
Dæmi:Aðdragandi Hegðun Afleiðingar Í framtíðinni...
Regla: ljúka þarf ókláruð-um verkefnum heima
keppast við að klára verkefnið í tímanum
Forðast að þurfa að klára verk-efni heima
...líklegri til að vinna verk hratt til að forðast að klára heima
Fyrirmæli um að leysa verkefni í samfélagsfr.
Axel þykist þurfa að fara á klósettið en slæpist í 30 mín
Axel sleppur við verkefnið
...líklegri til blekkja aðra til að komast hjá verkefnum
Hagnýtar útfærslur á Íslandi
Dæmi: • SOS! Hjálp fyrir foreldra• Hvatningarkerfi • PMT foreldrafærni - SMT skólafærni• PBS – Heildstæður stuðningur við
jákvæða hegðun• ART þjálfun – Lærum á lífið
SOS! Hjálp fyrir foreldra• Viðurkennd tækni í barnauppeldi• Sett fram af Clark (1985)• Byggir á rannsóknum í atferlisgreiningu,
s.s. Skinner, Baer, Patterson og kenningum mannúðarsálfræði, s.s. Adler, Rogers og Gordon
• Hjálpar foreldrum/fagfólki að bæta hegðun 2-12 ára barna og stuðla að félagslegri og tilfinningalegri aðlögun
• Námskeið á íslensku byrjuðu 1999• Nú haldin af Félagsvísindastofnun HÍ• www.fel.hi.is/page/SOS%20namskeid
Helstu áherslur SOS• Virðing fyrir barni og mikilvægi þess að
nota ekki niðurbrjótandi aðferðir við uppeldi, s.s. líkamlegar refsingar, háð, niðurlægjandi tiltal eða gagnrýni
• Skýr skilaboð um hvaða hegðun er viðeigandi /kemur sér vel fyrir barn
• Virk hlustun til að hjálpa barni að lýsa tilfinningum sínum
• Leiðir til að styrkja viðeigandi hegðun, s.s. hrós, hvatningarkerfi, samningar
• Leiðir til að draga úr óæskilegri hegðun, s.s. rökréttar afleiðingar, einvera
Helstu áherslur SOS, frh.3 uppeldisreglur:
1. Umbunaðu fyrir æskilega hegðun (fljótt og oft)– Jákvæð styrking
2. Umbunaðu ekki óvart fyrir óæskilega hegðun– Slokknun á óæskilegri hegðun
3. Dragðu úr slæmri hegðun með mildri refsingu – t.d. hlé frá athygli (einvera) í kjölfar mjög
óæskilegrar hegðunar
Helstu áherslur SOS, frh.4 mistök í uppeldi sem ber að forðast:
1. Að umbuna ekki fyrir æskilega hegðun
2. Að refsa fyrir æskilega hegðun
3. Að umbuna óvart fyrir óæskilega hegðun
4. Að refsa ekki fyrir mjög óæskilega hegðun
Áhrif SOS• Fjöldi rannsókna hefur sýnt árangur
af námskeiðum sem kenna foreldrum að styrkja viðeigandi hegðun og draga úr óæskilegri með mildum hætti– Því fyrr sem byrjað er, þeim mun meiri
árangur• Markviss innleiðing meðal foreldra og
fagfólks skóla getur dregið úr fjölda tilvísana til sérfræðinga– t.d. í Reykjanesbæ – sjá grein Gylfa Jóns
(2005)
Hvatningarkerfi• Gerir skýrt til hvers er ætlast af
nemanda/um– Skýr, hlutlæg lýsing með dæmum
• Minnir kennara á að styrkja viðeigandi hegðun markvisst
• Formleg styrking/viðgjöf veitt reglulega– s.s. stimpill, límmiði, tákn, kvittun– stutt tímabil í fyrstu, síðan lengd smám saman
• Byrja með hóflegar kröfur• Umbun í boði aðeins ef markmiði dags
(eða viku) er náð• Verður að vera fylgt eftir 100%
Áhrif hvatningarkerfis• Rannsókn Gabrielu Sigurðardóttur og
Önnu-Lindar Pétursdóttur (2000)• 5 nemendur með ADHD (og aðrar
greiningar) og langa sögu um erfiða hegðun– 1.-5. bekk
• Hvatningarkerfi framkvæmd í samvinnu við foreldra
• Truflandi og árásargjörn hegðun minnkaði • Þátttaka í bekkjarstarfi jókst• Einkunnir bötnuðu
25
Árásargjörn hegðun Guðmundar fyrir og eftir að hvatningarkerfi byrjaði
0
20
40
60
80
100
19.feb 24.feb 5.mar 12.mar 23.mar 16.apr 6.maí
Athugunardagar
Hlu
tfal
l af
athu
guna
rtím
a (%
)
Sýnir ýgi
Grunnlína Hvatningarkerfi
Áhrif hvatningarkerfis á árásargjarna hegðun K.
26
Þátttaka Guðmundar í bekkjarstarfi fyrir og eftir að hvatningarkerfi byrjaði
0
20
40
60
80
100
19.feb 24.feb 5.mar 12.mar 23.mar 16.apr 6.maí
Athugunardagar
Hlu
tfal
l af
at
hugu
nart
íma
(%)
Við vinnu
Grunnlína Hvatningarkerfi
Áhrif hvatningarkerfis á þátttöku K. í bekkjarstarfi (námsástundun)
27
Truflandi hegðun Guðmundar fyrir og eftir að hvatningarkerfi byrjaði
0
20
40
60
80
100
19.feb 24.feb 5.mar 12.mar 23.mar 16.apr 6.maí
Athugunardagar
Hlu
tfal
l af
athu
guna
rtím
a (%
)
Truflar
Grunnlína Hvatningarkerfi
Áhrif hvatningarkerfis á truflandi hegðun K. í kennslustundum
28
Fleiri dæmi – Áhrif inngrips á truflandi hegðun
Truflandi hegðun fyrir og eftir inngrip
0
2
4
6
8
10
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Athugunarskipti
Tíð
ni
tru
flan
di
heg
ðu
nar
á 1
5 m
ín.
Truflandi hegðun
Grunnlína Stjörnubók og samningur
29
“Þór” – Áhrif inngrips á ljótt orðbragð
0
2
4
6
8
10
12
Tíð
ni l
jótr
a o
rða
eð
a a
thu
ga
sem
da
í
40
mín
ke
nn
slu
stu
nd
Athugunardagar
Ljótt orðbragð í kennslustofuáður en inngrip byrjaði
Grunnlína Hvatningabók
30
“Þór” – Áhrif inngripa á áætlunarvinnu
0
2
4
6
8
10
12
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
Vikur
Fjöl
di m
arkm
iða
náð
á vi
ku
fjöldi verkefna
áætlun
Verðlaunapassar og bekkjarhvatningarkerfi
Einstaklings-hvatningarkerfi
Almenn kennsla
PMT – (Parent Management Training)• Þróað af Patterson, síðar með Forgatch
– við Oregon háskóla og OSLC rannsóknarstofnun
• Byggir á atferlisgreiningu og afleiddri kenningu Pattersons um félagsnám (1982)
• Að hluta til svipaðar aðferðir og í SOS• PMT-foreldrafærni byrjaði 2000 hjá
Hafnarfjarðarbæ (sjá grein Margrétar Sigmarsd.)– Fyrirbyggjandi foreldranámskeið– PMT meðferð í alvarlegri málum– PMT fagmenntun, fræðsla fyrir starfsfólk
• www.hafnarfjordur.is/pmt_forsida/
PMT - aðferðir• Helstu “verkfæri” PMT meðferðar:
– Fyrirmæli og jákvæð samskipti– Hvatning við kennslu nýrrar hegðunar– Að setja mörk til að draga úr/stöðva
óæskilega hegðun– Lausn vanda – uppbyggileg samskipti– Eftirlit með hegðun innan og utan
heimilis– Tengsl heimilis og skóla– Stjórnun neikvæðra tilfinninga
Áhrif PMT• Rannsóknir s.l. 30 ár í BNA á PMT meðferð
hafa sýnt: – meiri árangur en af öðrum nálgunum (s.s. leik-,
fjölskyldu- eða tengslameðferð)– í um 70% tilvika dregur verulega úr
hegðunarerfiðleikum barns á heimili – jákvæð áhrif á samskipti innan fjölskyldu– jákvæð áhrif á námsframmistöðu barns– árangur fyrir börn með margvíslegar greiningar,
s.s. andstöðuþrjóskuröskun, þroskahömlun, einhverfu – og líka fyrir unglinga sem sýna andfélagslega hegðun
– langtímaárangur (tékk 3-14 árum síðar)
SMT - SkólafærniPBS-Heildstæður stuðningur við jákvæða hegðun• Byggir á rannsóknum atferlisgreiningar um
kennslu á viðeigandi hegðun í stað erfiðrar (positive behavior support)
• Útfært fyrir skóla í heild: SW-PBS, SMT– Byrjaði 2002-2003 á Íslandi
• Áhersla á að fyrirbyggja erfiða hegðun með því að kenna viðeigandi hegðun í öllum aðstæðum og styrkja markvisst
• Árangur metinn með skráningum á hegðun og aðferðir endurskoðaðar í þeim aðstæðum þar sem þörf er á
• Sjá bókina Til fyrirmyndar, Luiselli (2005) og www.pbis.org
Öflug einstaklingsinngrip•Fyrir einstaka nemendur - 1-5%•Byggð á virknimati•Margþætt og árangursrík
Sértæk inngrip•Fyrir nemendur í áhættu - 5-10%•Skilvirk – einföld•t.d. almennt hvatningarkerfi
Stigskiptar aðferðir til að stuðla að viðeigandi hegðun
Sug
ai, 2
006Almennar aðferðir
•Fyrir alla nemendur •Í öllum aðstæðum•Fyrirbyggjandi – virka fyrir 80-90%•t.d. aðferðir við bekkjarstjórnun
36ALP, 2007
37ALP, 2007
Áhrif PBS - SMT• PBS hefur verið innleitt í fjölmörgum
skólum í BNA, Noregi og víðar • Rannsóknir sýna að í flestum tilvikum:
– fækkar tilvísunum vegna agabrota – verður skólabragurinn jákvæðari– batnar námsárangur, s.s. í lestri og stærðfræði
• Jákvæð áhrif á Íslandi:– Starfsfólk nálgast nemendur á jákvæðari hátt
og skráðum hegðunarfrávikum innan skólans sem og tilvísunum í sérfræðiþjónustu fækkar (Margrét Sigmarsdóttir, 2007)
ART þjálfun – (Aggression Replacement Training)• Þróað við Syracuse háskólann í BNA
– á stofnun fyrir afbrotaunglinga með margþættan vanda auk árásarhegðunar
– af Goldstein (1987), og síðar í samvinnu við Glick (1988) og Gibbs (1998)
• Byggir á – Félagsnámsgreiningu á árásargjarnri hegðun
(Bandura, 1973)– Þjálfun í streitustjórnun (Meichenbaum o.fl.)– Siðfræðiþroskalíkani Kohlberg (1968)
• Fyrsta námskeiðið á Íslandi 2004 • Hefur verið kallað “Lærum á lífið” í Miðgarði
Námsefni í þremur þáttum
• Hegðunarþáttur: Félagsfærniþjálfun (Skillstreaming)– 40-60 hæfniþættir þjálfaðir skref fyrir skref
• Tilfinningaþáttur: Reiðistjórnun– átta sig á aðdraganda (“kveikjum”) og
afleiðingum reiði og árásarhegðunar
• Hugrænn þáttur: Siðgæðisþjálfun – æfingar í að setja sig í spor annarra og tileinka
sér samfélagsvænni siðgæðisvitund
• Kennt með sýnikennslu, hlutverkaleik og æfingum í raunverulegum aðstæðum
41
Árangur af ART þjálfun• Bandarískar og norrænar rannsóknir sýna
að ART-þjálfun dregur úr líkamlegu og andlegu ofbeldi (t.d. Goldstein & Glick, 1994)
• ART-þjálfun eflir félagsfærni, sjálfstraust og siðferðisþroska.
• Þátttakendur geta tekið á aðstæðum sem ollu vanlíðan eða leiddu til vandræða áður
• Þeir verða öruggari með sig, sjálfstæðari og ánægðari eftir markvissa ART-þjálfun
• Áhrifin yfirfærast á nýjar aðstæður• Sjá McGinnis (2003)
Samantekt• Atferlisstefnan á fullt erindi við kennara nú
á tímum• Grunnrannsóknir í atferlisgreiningu hafa
leitt af sér fjölda árangursríkra aðferða til að bæta hegðun
• Hagnýtar útfærslur, s.s. SOS, PMT, PBS og ART hafa gefið góða raun á Íslandi
• Meira um atferlisgreiningu í námskeiðum á Menntavísindasviði: – Stuðningur við jákvæða hegðun – Nemendur með hegðunar- og
tilfinningaörðugleika: Viðbrögð og úrræði skólasamfélagsins