ATA11l'RK ÜNİVERSİTESi .. ILAIDYAT.FAKULTESIisamveri.org/pdfdrg/D00018/1993_11/1993_11_BASCIV.pdf416 ilimdir. Aristo, Descartes ve Spınoza'ya göre felsefe, evvelki gerçeklerin

ATA11l'RK ÜNİVERSİTESi . ... . .. . ILAIDYAT.FAKULTESI

• • ·DERGISI

ll. Sayı

415

İSMAİL HAIQa izMIRLİ'DE FELSEFE, İLİMVEMANTIKANLAYIŞI .

Yrd.Doç.Dr. Vahdettin BAŞÇI

. A. FELSEFE ANlAYlŞI

ı- Felsefenin Tarifi .: •·

İsmail Hakkı İzn:iirli 1914 de yazmış oldugu "Felsefe Dersleri"

adındaki kitabında felsefeden .. çok J!lantıgın konulanna deginmektedir. Felsefe ile ilgili görüşleri bu kitabın ilk bölümleri

arn~ında geçmektedir. Felsefe Dersleri'nin ilk sayfalarındaki felsefi

bilgiler, İsmail Hakkı İzmirli'ı:ıin kendİ görüşlerinden ziyade ~aha çok

. ·batılı filozoflaraaittıı::.

İzmirli'ye göre, felsefe filozoflar ellietinden degişik degişik tarif

·edilir. Bazı fılozoflara göre felsefe bütün illmlertn umumi mecmuasıdır "' • f •

ki, her bir ilmin tallrn eyledigi gerçekleri açık degil, belki topluca içine

alan bir Uimdir. Bazılarına göre, felsef~ b.tı:: özel ilim degildir. Belki güç ve yetenekten ibarettir .. · Delile ·yakın degildir. Sanat ve şiir gibi

izahattan ziyade tahlil ve tasyire çalışır. Herkesin bir. görüntüler

dünyası ve mutlu oldugiı bir ruh düny~ı vardır, Ewelki filozoflar

indinde felsefe; ilmi ve hikineti içine alan bir ilimdtr; ilim eşyarıın . 1 '

izahı, hikı:neti, hayanın hareket tarzında fazilet ve görüşün mtı:narisi ,

demekidi1.

Solq:ates, felsefi aruayışa yeni bir bakış getirdi. Felsefeyi tabiatla

ilgiİi k?n~lardan, insanın mahiyetini araştıran konulara çekti. Onun d üsturu "kendini bil" emri idi.·

Eflatun'a. göre felsefe. zihne, düşüneeye mahsus gerçek bir

· 1 1. H.tznıırll. Fels(!fe Dersleri,lstanbul, 1330 (1914), s .. 33.

416

ilimdir. Aristo, Descartes ve Spınoza'ya göre felsefe, evvelki gerçeklerin

illetlerine baglı bir ilimdir. Madde, ruh ve m~tlak varlıkdan ibaret ola.İı _

- üç konu lle sebebler nazariyesinden _ancak felsefede bahsolunut2.

Locke'e göre felsefe, ınsaniıgm idrak gücünü ihtiva eder. Berkley

ve Hume'a göre, insan tabiabnıİı mahiyetlni ihtiva eder. Condillac'a

göre, h!slerin tahlilldir. Kant'a göre felsefe akılcılıktır. Fichte'ye göre,

ulın:ıerin ilmi<fir3.

ts_Iimı ffiozoflan iSe felsefeyi şöyle tarif ediy_orlar: "Felsefe öyle bir

ilimdir ki, beşeri güç miktannca eşyanın varlJgı ne hal üzere ise onun

gerçeklerinden bahseder."4

Felsefe ilmin ID.f!}ıiyeUni, şartlarını, suunnı. türünü, birbiiine

uymayan zitlıklarını açıklayan bir llimdir. lJ.mumi neticesi itibariyle ..

felsefe, eşyanın tatbik durumu, dinin, sanatuı, degerierin felsefesidir.

_ İzmirli'ye göre felsefenin konusu, üstün degerler ve bunlann başlangıç

sebepleridir. Gayesi iSe, eşyanm genel izahı, .ıiisanın yüksek ahlakını

açıklamak .için hak ve hayı'rdır5. İzmirli'nin bu görüşünden anlaşılıyor ki, her ilmin bir felsefesi olabilir; Dil felsefesi, hukuk

felsefesi, san'at. felsefesi, din felsefesi ... v.b.

İsmail H~ İzmirli'ye göre, felsefenin bÖlümleri dört türlüdür.

L- Nefs llmi. 2- Mantık ilıni. 3- Ahlak ilmi. 4- Felsefe~ i ula (Melafizik).

Bunların ilk üçiine Felsefe-i pefslyye {nefs ilıni) sonuncusuna felsefe-ı afakiyya (nefsin ötesi) denir. Asıl felsefe Felsefe-i ula'dır. Felsefe-i

nazartyye: ilmi nefs lle tabtat ötesi llimdir. Felsefe-i il:mi:yye. ahlak ilmi

ile mantık ilmi~ .

. 2- Felsefe-i illa (Metafizik Anlayışı} :

1. Hakkı İzmirli'ye göre Felsefe-i ula, başlangıçların evvelinden, _

2 1. H. lzmirli. -a.g.e., s. 34. 3 1. H. fzmirli. ag.e .. s. 34. 4 t. H. lzmirll. a.g.e .• s. 34. 5 t. H., lzmtrli, a.g.e .. s. 34. 6 1. H. İzmirli, ag.e., s. 35.

417.

illetierin evve.lliıden veya Muttak Variık'tan bahse<Ier. Felsefe-i ula'nın ..

bahsettlgı başmngıç ve 'ınetıerden ewel hiç bir başlangıç ve illet

yoktur. Diger illmler varlıktan muhtelif surette bahseder. Meselıi, . .

geometri uzaydan, hesap ·sayıdan, mekanik hareketten, fizik agtrlıktan, sıcaklıktan, sesden, eleld:rikıenıneden ve görüntüdeh. klmya basit ve mürekkep olma.sııt:ıbartyle varlıktan bahseder. Ancak,

• bu ilimlertn. hiç biri variıktan kategori ve cevher olması itibartyle

bı:ihsehnez. Artık bütün iliml~rtn dışmda bir iliiİl kalıyor ki, o ıllm · varlıktan şöyle böyle bir şey olması; bir keyfe malik olması ve bir araz

olması dolayısıyla degil, belki sırf varlık olması dolayısıyla varlıkian bahsetmiş olsun. İşte bu iıım Felsefe-i uİa adıyla billiıir7. Felsefe-i

ula varlıktan "varlık olmak cihetinden varlık" olarak bahseder.

Felsefe-i ula'.nın konusu varlıkdır. Bu ilıne metafizik de denir.

Çünkü Felsefe-i ula tabiat ilimlerinden sonra gelir~ Bu ilme "tım-i · 1 . . .

Mutlak" da· denir, Zira bu ilim eşyanın za.u varlıgını mutlak varlıga

kadar tayin etmeye çalışir. Eşyanın ilk sebebine ve illeti külliyesine

kadar V?Sıl olur. Piger ilimler anca:k iki şey arasındaki ilgi ve

olaylardan yani yeniden yeniye olan şeylerden söz ooer:

Felsefe-i ula üç büyük nazartyyeyi ihtiva eder:

1- Martfet Nazartyesi, 2- Mevcut Nazartyesi,

3- Martfet ve Mevcud'un başlangıç nazariyesi (Mutlak Varlık, Cenab-ı Hak).

İzmirli'ye göre, birincinaZariyeden bahsolunana "İlın-i intikad",

ikinci nazartyeden bahsolunana "İlın-i mekunae. uçüncü

nazartyeden bahsolunana "İlm-1 llahiyyat" denir. Felsefe-i ula, ilm-i '.

intlkad ı:;ayesinde m3.rtretı tahlil lle marifetin temeli olaı;ı baş13?gıcı evvel! ve Um-i meküriad sayesinde eşyanın varlıgını tahlll lle veya

tabiatını tahlll ile ait oldugu ilk sebebe kadar çıkar. 1lmi llahiyat

sayesinde c;le ilk sebep delilinden Mutlak Varlık'a kadar çıkaıS.

7 tsrnail Hakkı İzmirli, Felsefe-i Ula, !stanbul. l329,.s. 3. 8 tsrnail Hakkı İzmirli, Felsefe-i uıa; s. 4 ..

418

'Metafizik üzerinde bir' falqm ·tartışmalar yapılagelmiştir.

Po~itivfzmin kurucusu A Comte'e göre, Felsefe-ı ula'nın kan~ni bir

··ilim olması ihtilaflıdır. Ona göre, metafizik meşru bir' i1lm degildir.

Çünkü olaylar belli bir teciiibeye d~. Tecrübenin üstfr!:lde bir ilim

geçerli olamaz.

Tenkitçi akılcılıgın kurucusu t Kant'a göre de ınsan zlhQi bir

/ şeyi mutlak olarak bilemez. Bu ~lhetten Felsefe-i ula mümkün

degllc.lir9. Ancak şu noktanin gözden w..ak tutulmaması gerekir kı. Felsefe-i uli'ı'nın, konusu tamarnıYle mümkün varlıgın ötesindedir. . '

Yani konusu külli ve zorunludur. Artık nasıl tecrübe maıisulü olabilir. Felsefe-i ula tecrübe lle mümkün olamazlO.

B- İLiM ANLAYlŞI

ı- İzmirli'ye Göre illm:

İlim, olguları kaiıiına baglayan bir bilgi sistemidir. -Kanuna

baglanamayan bilgi ilmi bilgi olam~. İlJm hiç bir zaman meta olamaz.

Hatta Türk Filozof u Fçırabi, ilmi para kazanmaya alet edenlere yalancı .

illozof diyor. ilim. manevi bir servettir ki, maddi senretin üstündedir.

Aliıİı maddete~ degil. manen zengindirll.

tıniın temel unsurlan olan objektiflik peşin hükümlerden uZak

oima, hÜr düşünce ve kuvvetli idrak gücÜ İzmirli'nin ill,ın görüşüyle özdeşlik gösterir karakterdedir.

2- İlimler:in Tasnifi:

İzmirli, "Mi'yaru'l-U1um" adlı eserinde llımierl şöyle tasnifediyor:

İlimler, a- Akli. b~ Nakli olmak üzere ikiye aynlır. Aldı. illmler insanın· kendi fikriyle tahsiline yol bulunan lllmlerdir. 1nsarida fikir olması

cihetlyle tabii olan akllyyeyi toplayan minetierde müştereken bulunur.

9 İsmail, Hakkı lzınirli. Felsefe-i md, s. 5. 1 O tsrnail Hakkı İzmirli, a.g.e., s. 8. · .. ll Celaleddin İzmirli, tsrnail Hakkı İzmirli, Havatı ve Eserleri, lstaiıbul, 1946,

s. 26. ·- .

419

Ve bu ilim· insanlarda· zihni düşüncenin başladıgı günden beri

mevcuttur. Bu akli ilme "Felsefe tım!" veya "Hikmet 1lırti" denlİ-. buİı.un başlıca bölümlerı a- Mantık, b- Tabityyat, c- İlıihJyat, d-. Riyazat'tırl2.

Nakli ilim ise, elde edilmeşi talim. yoluyla tevakkuf eden ' . . .

illmlerdir. Yani nakil yoluyla talim edilen ilimlerdir, Her milletin

. kendine mahsus nakli ilimleri vardır. İzmirli'ye göre, İslfuni ilimler

nokta-inazarından nakli ilimler altı kısımdir. ı- Tefsir, 2- Kıraat •. 3-

Hadis, 4- Usul, 5- Fıkıh. 6- Akfiid. 7- Keıari:ııs .

. Akli ve nakli Ilimler, islami esasıann kabulünde islam

düşünüderi tarafından delil olarak kabul edilmiştir. Akıl dogru yolu

ancak nakil ile bulabi.l.ii. Nakil de Kur'an ve Hadis' dir. Kur'an ve Hadis

ise ancak akl-ı selim ile aniaşılıp açıklanabilir. ·

' C.. MANTIKANLAYIŞI

1- İzmirli'nin Mantık Anlayışı:

İsmail Hakkı İzmirli "Felsefe Dersleri" adlı eserinf tamamiyle

Aristo mantıgmın İşlenrİıesine hasretmiştir. ,"Miyaru'l-illum" adıyla

neşrettlgt mantık kitabını ise gelenege baglı olarak eski . anlayış

içe~sinde kaleme almıştır. Fels~fe Dersleri adlı eseri, Miyaru'l­

ınum'undan farklı bir anlayış içertsindedir. Bu eserde İzmirli batılı kaynaklardan da istifad.e etmiştir.

Bazı balıisierde İslam mantıkçılarının fikrine de temas etmiş,

İslam mantıkçılanyla Avrupa ri:ıantıkçıianrun kısaca mukay~8esine de . .

girişmiŞtir. "Felesefe Derslert"nin tümü gözönüne alınınca, görülür ki

İzmirli, J?u eseri ile eski anlayışı terketmiş ve Avrupa mantıkçılarının mantık meseleletini ele alış tarzıanna yalrui bir görüş sergilemiştir .. Bu noktada. İzmirli'nin ·kendine has yeni bir fikri yoktur. Bu· eserinde en

· çok Paul Janet, Rabler Boirac gibi Batılı mantıkçılardan yararianmış

ve "Felsefe Dersleri" ile mantık meselelerinin nasıl ele alındıgının güzel

ı2ı ı . . 1 . . H. zmirll, Miyarul-plum, st., 1315, s. 2. l3 l. H. ~rli, a.g.e., s.2. · .

420

·bir Ôrneglni v~rmiştır14.

İzmirli, temas ettlgi yeni mantık hakkında bir hüküm ve~r. ·

Fakat onu izah ediş tarzında geleneksel mantıgın eksikligini sezdigı,

yeni mantıga karşı menfi bir, tavır aiımı.dıgı anlaşıJinaktadır15.

Mantıgın Konusu ve Gayesi:

İzmirli, Miyaru'l-Ulüm adlı eserinde akll1İlmlerin bir kolu olarak

kabul ettıgı mantıgın tarifini şöyle yapıyor: "Mantık, bir aleti

kanunidir ki, onçı riayet. zfuni fikirleri hatadan korur"l 6• Her ilim

birçok problem lle ugraşır. Ma~tıgın da ugraştıgı pek çokkonusu

vardır.

Mantık, diger ilimiere ·alet olması yönüyle bilinir. Gazzali'ye

göre, mantık bilrneyeı;ıin ilınJne itimat edilmezl7.

izİnirli'nin.' "Felsefe Dersleri" adlı eserinin ikinci bölÜmünde

mantıgın ~onulan işleniyor. Bu ·bölümde mantıgın degişik ~egişik farifleri yapılnlıştır~ Kant ve Haııillton mantıgın gelişigüzel bir ilim

olmadıgını, mantıgın biı: fikir ilmi oldugunu zikrelmektedirler.

Mantıgın konusunu işleyen ffiozoflara göre mantıgın konusu "fikir" veya "delil"dir.- ·

. Mantık ilniinin gayesi: İzmirli bu gayeyi başka filozoflardan

nakletınektedir. "Fikrin dogrusu ve yarilışını temyiz _etınektir." Gayesi

itibariyle mantık ilmi fikrin dogru veya y~şlıgını bildirir. Mantık

ilmi. gayesi itibartyle hakka ve hak:ikate ulaşınaya çalışır. Bu anlamda ·

mantık ilmi hem ilim hem de sanattırl8.

14 Necati Cner; Tanzimattan sonra Türkiye'de lllm ve Mantık Anlayışı~ Ankara, 1967, s. 63. . . '

15 Necati Cner, a.g.e., s. 66. _ . ısı. H. ızmırıı. Miyaru'l-Ulüm. lst., 1315, s. 7; Karş. ı. H. lzmirl!Ielsefe

Dersleri, s. 36. . . · ı 7 l. Hakkı İzmirli; Miyaru'l-Ulüm s.8; Descartes, Fels(!fenln llkeleri.Ter. M.

Akın, lst., 1983, s. 44; Necati Cner, Klasik Mantık. Ank., ı978, s. 7 vd. 181. Hakkı tznili.ıı, Felsefe Dersleri, s. 39-40. ,

421

Mantık ilmi, diger llimlere yol gösterdigi içiil illmleriıı ilmidir.

Mantık ilminden yoksun riazaıiyeler gerçek degerden yoksundur.

aazzıili'ye kadar bir küfür addeduen ıiıantık. daha sonralan büYük

biİ- Itibar görerek farz-ı kifaye hükmünde tutulrnuşturl9.

3- Mantık Problemlerinin Felsefe Dersleri'nde Ele Alınış Şekli:

Klasik riıantıgın konuları üç bölün:ie ayrılıİ-: 1- Tasavvurlar. r2-

Tasdikler, 3- Akıl Yürütmeler. Tasavvurlar; bu bölümde kavram ve

teriınlerin çeşitleri; on kat~gori, ıffiVra.m münasebetleri, beş türriel ve

tarif ele alınır. Eski mantık kitaplannda da tasavvurat kıSmında aynı

konular ele alınır. Bu bölümdeki farklılık ı- Eski mantık kitaplarında

çok önem verilen "dela.Iet" bahsi bu bölümde yoktur. 2- İkinci farklılık

kavram ve tertmlerin Çeşitlenmesidir20. ·

Felsefe Dersleri'nde Kavrainlar ve Terimler:

. . .

"Felsefe Dersleri"nde kavramlar ve terimler şöyle çeşitlentr:

1- Ya "tasavvur-u ayan" veya "ta~vvıir-u araz", 2- Ya basit veya

bileşik, 3- Ya şahsi veya tikel veya tümel, 4- Ya belirli veya belirsiz, 5-

Ya dogru veya yanlış olur. Terimler ise; 1- Ya müsbet veya menfi, 2- Ya

tekil veya bileşik, 3- Ya şahsi veya tikel veya tümel; 4- Ya somut veya

soyut oluriar21.

Önermeler:

Eski mantık kitaplarında öriermelerin basit ve bileşik aynmı

yoktur. Bunun yerine yüklernll ve şartlı diye bir ayının vardır. Bileşik

önermelerin .bir kısmı şartlı önemıeler olarak incelenmiştir.

Felsefe Dersleri'nde bileşik önermeler şu şekilde tasnif edilmiştir:

19 t. Hakkı lzmirli, Felsefe Dersleri, s. 45 vd. 20 tsrnail Hakkı.lzmİrli, Felsefe Dersleri, s. 65 vd.,; Ne~ti öner, Tanzimattan

Sonra Türkiye'de llim ve MantJk Anlayışı, s. 63. · · 21 tsrnail Hakkı İzmirli, Felsefe Dersleri, s. 72 vd.,; Necati Öner, Tanzimattan

Sonra Türkiye'de tlim ve MantJk Anlayışı, s. 63. ·

422

Bileşik önemıeler ilkin lafız bakımından ve nian.a balmnından olmak

üzere ikiye ayrılır. Lafız b,~dan 1- Atfl.öriermeler, 2- Aynk

önermeler, 3- Şartlıveya varsayın;ıı öneroieler, 4- Nedensel.önermeler,

5- BagıtlWı önerme, 6- Müsfedrlk önemiedir. Mana balmnından da; ı­

Mahsur, 2- Istisnai, 3- Mukayeseli önerme~2.

Batı mant,ıkçılarının · basit ve kategorlk diye adlandırdıklan

öneimeler, İslam mantıkçilannın yüklemli dedikleri önermelerdir. islam İnaiıtıkçılarinın şartlı dedikleri önemıeler batılıların bileşik . · dedikleri önermeler içertsıridedir. Bileşik önermelerin. birçok_ çeşidi

vardır. İslam mantıkçılan bunlardan-yalnız iklsiru bitişik şartlı ve

. ayrık şartlı önermelen işlemişlerdir. tsrnail Hak:!? İzmirli'ruri işaret ettigi üzere digerlerii1i dikkat nazanna almamışlardır. İslam

rriantıkçılan önerıneleJi: al Dış önimıeler, b) Gerçek önermeler, c) Zihinsel önemıeler diye üçe ayırarak23 mütı:ılaa etmişlerdir.

Akıl Yürütmeler:

İzmirli, iki türlü akıl yürütmeden söz ediyor: ı- Tümevanm, 2-Tümdengelim. Analojinin müstakil bir akıl yürütme şekli olmadıgını,

bundan tümevarım, .hem de sonuç çıkarnıanın bulundugunu · söyleJlp, arialojiyi üçüncü bir akıl yürütmeşekli olarak kabul etmiyor.

Tümevanmı degişik bir bakışla ele alıyor: Birisi halk bilgisindeki bir kimsenin yaptıgı tümevamndır ki metodludu~4.

İzmirli. mantıgın konularından olan kıyas üzerinde dururken

şu ifadeyi kullanıyor: Kıyas önemıelerden mürekkep bir delildir ki, her . mi vakit o önemıeler teslim olunsa ondan bizzat diger bir önerme ı~ geJ.ir25. Mesela.: ·

Her cisim .degişkendir.

22 Necati Öner. Tanzlm~ttan Sonra Türkiye'de llim ve Mantık • s. 74. 23 tsrnail Hakkı lzrnlrll, Felsefe Dersleri, s. 134; Necati öner. Klasik Mantık.

Ankara, 1978, s. 43. ' 24 tsrnail Hakkı tznılı.u. Felsefe Dersleri, s~ 160. 25 tsrnail Hakkı İzmirli. Mlyaru'l-Uiüm, s. 56;Karş. N; Öner. Klasik Mantık, s.

97vd. . . _

423

Her degışken sonradan olmadır • . - O halde cisim soniadan olmadır. Sonuçu çıkar.

Kıyaslar ilk önce içerisinde bulundurdugu önermelerin sayısına

göre basit ve bileşik diye ikiye ayrılır. Eger kıyas iki öncül ve bir

sonuçtan meydana geliyorsa .buna basıt kıyas; iki öncüiden fazla·

öncüllerden meydana geliyorsa buM da bileşik kıyas den:ır26.

Basit kıyaslar da iktiranlı ve istısnalı diye ikiye ayrılır. İsmail Hakkı İzmirli. Felsefe Dersleri adlı eserinde "İktlranlı" kelimesini

"Categorique" ile: istisnalı kelimesini de "Conjonctır' kelimesi ile karşıJ.aı-27.

İzmirli'nin Felsefeye Getirdigi Ye~kler:

Gerçek ştidur ki. İzmirli bilim tarihimizdeki taninm~ş

düşünÜrlerimizdendlr. Onun felsefe, kelam ve i:nantıga dair birçok

eserleri vardır. Kendisi bilhassa islam felsefesi ve mantık Üzerinde

çalişı:nış. kitaplar yazmıştır. Darü'l-Fünun'da bir İslam Felsefesi

kürsüsü kurdurarak bu kürsünün yöneticllig:ini yapmıştır.

Eserlerinde İslam düşüncesi yanında batı düşüncesine de

genişçe yer vermiştir. Tahsili mektep ve medrese oldugu için Şark ve

Garp arasında köprü olan neslin tipik bir temsilcisi olarak

gösterilebilir. Onun, felsefe. kelam ve islam hukukundaki ye:riı yeni

metodlan, her üç .ilmin tarihinde. çagdaş düşünce açısından yaptıgı

incelemeler emsalsiz degerdedir .. Eserlerinde derin tahliliere ginnekten

ziyade kısa, ve açık ifade ile özetler vermeyi tercih eder. Metodoloji

. nokta-inazarından sınıflamalara ve sistematik bilgiye deger verır28.

Din problemleri üzerinde de duran İzmirli, din problemini ortaçag delillerı ile b~yarak aynı problemierin karşılıgı ·olan batı

ort:açagı ve modern filozofların delilleriyle karşılaştırnı.aktadır.

26 tsmail Hakkı İzmirli, Miyaru'l-Ulüm. s. 66; Kıyas Çeşitleri Için bk, Necati öner. Klasik Mantık, s. 98 vd. . ·

27 -N. Öner, Klasik Mantık, s. 184. . 28 Hilmi Ziya Ülken. Türkiye'de Ç<ıgdaş DO.Şilnce Tarihi, lst. 1966, s. 454.

424

İzmir-ll, feisefe ve kelamla ilgfi1 islami meselelere gerek modem düşünce ile gerek İslam Düş~Iicesl açısından akılcı gözle bakır..ışbr~ Bütün ortaçag problemierini yeni felsefe açısından o:rtaya koyma gayreti içindedir. Allah'ın varJ®!U isbatlama,k için ileri sürülmüş ·eski d~lllleri batı felsefesb:ı.ın delllleri lle k.a.rşılaştınyor. Bu tarzda ''yeni bir

ilmi kelam" yazıyor. İslam.fil.ozofları a:ı-asında'Iürk olanları arıYor. İlk · defabu felsefe içerisinde-'Iürk fllozoflannı tetkik ediyor. Bu konuda

"Müslüman_ Türk Fllozoflan" aqlı iki ciltlik bir eser yazıyor.; Onun felsefeye getirdigı en büyük yeİıllik peşin hükümlerden uzak. kuvvetli

bir idra.k gücüyle, dogru ve derin düşünen btr zihin yapısını gellşt:trniiş , olrn.aSıdır.-

Her degişken sonradan 9lmadır.

O halde cis:lm sonradarı o:ıriıadır. Sonucu.çıkar.

Kıyaslar ilk önce içerisinde bulundurdugu onermelerin·sayısına

göre basit ve bileşik diye ikiye ayrılır. Eg~r kıyas iki .öncü! ve bir

sonuçtan meydana geliyorsa buna basit kıyas; iki öncüiden fazla

öncüllerden meydana geliyorsa buna da bileşik _kıyas denır26~

·Basit. kıyaslar da iktiranlı ve istlsnalı diye ikiye aynlır. İsmail Hakkı İzmirli. Felsefe Dersleri adlı eserinde "İktlranl.f' kelimesini

"Categorique" ile; istisnalı ~limesini de "ConjoncÜf' kelimesi ile karşuar2~ .

İzmirli'nin Felsefeye Getirdlgi Yenilikler:

Gerçek şudur ki, İzmirli bilim tarihiİnizdeki tanınmış düşünürlerimizdendir. Onun felsefe, kelam ve maiıtıga dair birçok

. . · . eserleri vardır. Kendtı:;i bilhassa İslam felsefesi ve mantık üzerinde

çalışmış, kitaplar yazmıştır. Darü'l-Fünun'da bir İslam 'Felsefesi

kürsüsü kurdurarak bu kürsünün yöneticiligini yapmıştır.

Eserlerinde İslam düşüncesi yanında batı düşüncesine de

genişçe yer vermiştir. Tahsill mektep ve medrese oldugu için Şark ve

Garp arasında köprü · olan neslin tipik ·bir temsilcisi olarak

gösterilebilir. Onun, felsefe, kelam ve islam hukukundaki yeni yeni

metodlan, her üç ilmin tarihinde çagdaş düşünce açısından yaptıgı

incelemeler emsalsiz degerdedir. Eseı1erinde derin tahliliere gim:lekten

ziyade kısa ve açık ifade ile özetler vermeyi tercih eder. Metodoloji

n6kta-i nazarından sınıflamalara ve sistematik bilgiye deger verır28.

D4:t problellJ.leri üzerinde de duran İzln!İ'll, din problemini ortaçag delilleri ile bırakınayarak aynı problemierin karşuigı olan batı

Ortaçagı. ve modem filozofların delilleriyle karşliaştınnaktadır.

26 lsmail Hakkı İzmirli: Mlyaru'HTiüm, s. 66; Kıyas Çeşitleri Için bk. Necati öner, Klasik Mantık, s. 98 vd. · .

27 N. Öner, Klasik Mantık, s. 184. . . . 28 Hilmi Ziya Olken, Türkiye'de çagdaş DüŞünce Taıihl, Ist 1966, s. 454.

;,.

424

İzml.di, felsefe ve kelamla UgUi iSia.mi riıeselelere geı·ek modern düşünce lle_ gerek İslam DüŞünc~si at;lSından akılcı gözİe bakıl'.ışbr. Bütün ortaçag problemlerini yeni felsefe açısından c;>rl~ya koyına

gayreti içindedir. Allah'ın varlıgını iSba~amak iÇin Uert sürülmüş eski delilleri batı felsefesinin dellllert Ue katşılaştınyor. Bu tarzda ~'yeni bir

ilmi kelam'' yazıyor. Islam fflcizoflari arasmda Tüİ-k olanlan arıyor. tık ' defa bu felsefe· içerisinde Türk filozoflarınİ tetkik .~iyor. Bu konuda

"Müslüman Türk FUozoflan" adlı iki ciltlik bir eser yazıyor. Onun

felsefeye getirdlgi en büyüİt yenilik peşiri hükümlerden uzak, kuwetli -bır idrak gücüyle, dogru ve derin düşünen bir zi.hiıi yapısuiı geliştirmiş . ·

olmasıdır.

~23

Her degtşken sonradan olmadır.

0 halde Cislm sonradan olmadır. sOnucu çıkar.

Kıyasıar ilk örice içerisinde bulundi.ırdugu önermelerin sayısına göre basit ve bileşik diye ikiye ayrılır. Eger kıyas iki öneılı ve:bir

sonuçtan meydana· geliyorsa buna basit.kıyas; iki öncüiden fazla

öncüllerden meydana geliyo~ buna da bileşik loyas derur26. .

Basit kıyaslar _da iktlranlı ve ıstısnalı diye ikiye aynlır. tsrnan Hakkı İzmirli, Feİsefe Dersleri adlı eserinde "İktl!anlı" kelımesini

"Categorique" ile; istlsnalı kelimesini de "Conjonctıf' kelimesi ile

karşılar27.

lznıirli'nin Felsefeye Getirdlgi Yenilikler: '

Gerçek şudur ki. İzmirli bilim· tarihimiZdeki tanırub.ış

düşünürlerlrnizdendir. Onun felsefe, kela.tp ve mantıga dair birçok

eserleri vardır. Kendisi bruiassa İslfu:n felsefesi ve mantık üzelinde

çalışmış, kitaplar yazmıştır. Daru'l-Fünun'da bir İslam Felsefesi

kürsüsü kurdurarak bu kürsününyönetlcillgini yapmıştır.

Eserlerinde İslam düşüncesi yanında batı düşüncesine' de

genişçe yer vermiştir. Tahsill mektep ve medrese oldugu için Şark ve

Garp arasında köprü olan neslin tipik bir temsilcisi olar~k

gösterilebilir. Onun, felsefe, kelam v~ islam hukUkundakl yeni yeni . . . ı

metodları, her üç· ilınin tarihinde çagdaş düşünce açısından yaptıgı

incelemeler emsalsiz degerdedir. Eserlerinde derin tahlillere girmekten

ziyade kısa ve açık ifade ile özetler vermeyi tercih eder. Metodoloji

nokta-inazarından sıriı1lamalara ve sistematik bilgiye deger verır28.

Din problemleri üzeriride de duran İzmirli, din problemini

ortaçag delllleri ile bırakmayarak aynı problemierin karşılıgı olan batı

ortaçagı ve modern"fllozofların delillertyle karşılaştırmaktadır.

26 !smail Hakkı İzmirli, Miyaru1-Ulüm, s. 66; · Kıyas Çeşitleriiçin b k. Necati öner, Klasik Mantık, s. 98 vd.

27 N. öner, Klasik Mantik. s. 184. 28 Hilmi Ziya Olken, Türkiye'de çagdaş Düşünce Tarihi, tst. 1966, s. 454.

424

tzmırıı::, felsefe ve kelaml.a: Ugili -ıslalni meselelere gerek 'modem

düşünce ile. gerek İslam DÜşüncesi açısından akilcı gözle bakır.ışbr.

Bütün ortaçag problemlerini yeni felsefe açısından ortaya koyriıa

gayreti içindedir. Allah'ın varlıgmı lsbatlamak için ileri sürülmüş ~ki

delilleri batılelsefesinin delllleti ile karşılaştınyor. Bu tar..da "yeni bir

:ilıni kelam" yazıyor; İslam ffiozoflan arasmda Türk olanlan anyor. tık

defa bu felsefe 'ıçerisinde Türk ri.ıozoflarmı tetkik ediyor. Bu konuda

. "Müslüman Türk Filozoflan" adlı iki ciltlik bir eser yazıyor. Onun

felsefeye getirdlgi en büyük yenilik peŞin·hükümlerden uzak, kuwetli

bir idrak gücüyle, dogıi.ı ve derin düşünen bir zi.hin yapısını geliştlrİniş olmasidır. 1

·