Page 1
o"kZ 21 vad 5 ebZ 2016 #i;s 35
ISSN 2455-1074
www.krishijagran.com Âõø¸Ç 1 üÑàɱ 5 2016 ÷ÓùÉ 35www.krishijagran.com
ßÔÁ¿ø¸ æñá1í gs
z5l 'rEzk2j 'kg' sjkak3j
g4hd ;j;
;s 4jvd g'he lk\
ahj2klj 'kg'H fy2 mk0> zskoj 'kg' lYCij j§ad z[hfdk
8kfj 9h8; {¯akufj'kg' 5vlj syd¾
z5l 'rEzk2j 'kg' sjkak3j
g4hd ;j;
;s 4jvd g'he lk\
ahj2klj 'kg'H fy2 mk0> zskoj 'kg' lYCij j§ad z[hfdk
8kfj 9h8; {¯akufj'kg' 5vlj syd¾
Page 4
gRkmrdkj ahjv2 huge !#) 4f gupd
Ghd2k \kjdj 3k2kj gupj gm1jEj hupd
Commander Trac Farm Plus Farm 2000Radial-RT 857
BALKRISHNA INDUSTRIES LTD.BKT House, C/15, Trade World, Kamala Mills Compound, Senapati Bapat Marg, Lower Parel, Mumbai 400 013, India.
Tel: +91 22 66663800 � Mobile: 91678 31077 � Customer Support: [email protected] � www.bkt-tires.com
: 8100226199
g3J:3jj zdr zkjh`
g'gfht:3 h'P'kz
Page 6
o’kZ 1 vad 5 ebZ 2016 :i;s 35
, 45503170
laiknd] çdk'kd] eqnzd ,oa Lokeh ,e- lh- Mksfefud
,e-,-lh- Ñf"k tkxj.k % 60@9 rhljk ry] ;wlqQ ljk; ekfdZV] utnhd xzhu ikdZ eSVªks LVs”ku] ubZ fnYyh&110016
ds }kjk ,p-Vh- ehfM;k izslch 2] lsDVj&63] uks,Mk&201301ftyk&xkSrecq) uxj ¼;w-ih-½
*lokZf/kd lqjf{kr U;k; {ks= fnYyhAbl if=dk esa çdkf'kr ys[k ,oa fopkj ys[kdksa ds futh gSaA
çdk'kd@laiknd blds fy, mRrjnk;h ugha gSaA
ü¥ó±ðÃßÁ, ›¶ßÁ±úßÁ, ÷Å^ßÁ Õ±1n¸ ¦¤Q±¿ñßÁ±1Ï Û÷ ¿ä ë¿÷¿òßÁßÔÁ¿ø¸ æñá1í ÷Åù ¿êÂßÁò± Ð 60/9 îÔÂîÂÏûþ Îé±ù, ý×ÃÃëÂ×äÅÂô äÂ1±ý×Ãà ÷±ËßÇÂéÂ, ¢¶Ïí Âó±ßÇÁ Î÷¸C� Ω�äÂò1
ÝäÂ1îÂ, òîÅÂò ¿ðÃ~Ï-110116 ÆýÃà Ûä ¿é ¿÷¿ëÂûþ± Î�¶åÃ, ¿Âõ 2,ÎäÂ"Ã1 63 òý×ÃÃë± Ð 201301, ¿æÃù± Ð ÎáÌîÂ÷ ÂõÅX òá1 [ëÂ×Ð �¶Ð]
üÂõDZ¿ñßÁ üÅ1¿�Âî ¦�±ò òîÅÂò ¿ðÃ~ÏÛý×Ãà ձËù±äÂòÏî �¶ßÁ±¿úî �¶»gü÷ÓýÃÃ1 ¿ùàòÏ ¿ùàßÁüßÁù1 ¿òææ¤û±1 Âõ±ËÂõ �¶ßÁ±úßÁ Õ±1n¸ ü¥ó±ðÃßÁ1 Ûý×ÃÃË�ÂSî ÎßÁ±Ëò± öÓ¿÷ßÁ± ò±ý×ÃÃ
÷Åê Âóԇ± - 70
ö±1îÂÂõø¸Ç1 Ûàò Õ¢¶íÏ ÷±ËýÃÃßÁÏûþ± Õ±Ëù±äÂòÏ
¿Âõø¸ûþ±ÂõùÏßÔÁ¿ø¸ æñá1íü¥ó±ðÃßÁ� Ð� Û÷ ¿ä ë¿÷¿òßÁ¿òËðÇÃúßÁ� Ð� ä±ý×Ãÿò ý×ÃÃ÷±òÅË»ù� � Û÷ ¿æà »±äÂòßÁ±ûÇßÁ1Ï ü¥ó±ðÃßÁ� Ð� ë±РÎßÁ ¿é ä¿G� � 1¿Âõf ÎéÂË鱿éÂûþ±� � äÂfË÷±ýÃÃò¿Âõ:±Âóò ÷Å1ÂõõÏ� Ð� ü=ûþ ßÅÁ÷±1÷ÅàÉ ü=±ùßÁ æÃòü±ñ±1í� Ð� ô±1ýÃñ à±òüýÃÃßÁ±1Ï ü¥ó±ðÃßÁ� Ð� 1n¸¿Âõ ÆæÃòÂóSßÁ±1� Ð� ý×ÃÃ÷1±ò à±ò� � ÷¿òä ÎäÂÌýÃñò
zsij hdEkji
� � ü±á1 ÷±ùËýÃñA±uia pi4k
aqok hspJk
ÂõËûþ±ËæÃ� �¶»gßÁ� Ð� ÎßÁ Îæà äÂ1íÉ� � ä±1± à±ò�¶»gßÁ� Ð� Î÷â± ú÷DZ¿Âõ:±Âóò üýÃñûþßÁ� Ð� Õ±ôÂä±ò± ÷±¿ùßÁ� � äÅÂÑ¿ßÁ öÅ¿éÂûþ±� � ÂóÅò÷ ¿Âõ�«ßÁ÷DZ� � ¿1¿ßÁ ÂóÅ¿G1� � Îü±¿òûþ± ÷ýÃñæÃò� � ¿üô±¿ù ÷ýÃñæÃò� � ù�Ï Âó±ËG� � ÂóÅò÷ �¶ñ±ò� � Gmgfv gsji
� � Î1äÂù ÎæÿöÂûþ±1� � ÎýÃÃ÷± ú÷DZ� � �¶Ï¿î ÎäÂÌýÃñò� � ßÁkò ¿üÑ� � ¿1¿îÂßÁ± 1±æÅÃ� � ÎæÃËòé ÎæÃòäÂò� � 1æÃòÏ ßÅÁ÷±1Ï� � ßÁ¿1�± ÎùýÃÿ1� � ÷Ïò± Âó±ËG� � ¿�¶ûþ± ¿SÂó±¿êÂ� � Õ±ûþü± à±ò�¶ä±1 �¶»gßÁ� Ð� hfvk¡ g3k;
üýÃÃßÁ±1Ï �¶ä±1ßÁ� Ð� Õ±sÅ1 ä±÷±ðÃ� � 1±Uù ¿üÑ� � üÅæñî± ÎáÌîÂ÷� � ÕÑßÅÁ û±ðû� � Î÷Ì¿ýÃÃîÂ� � �¶ú±�L ú÷DZ
v[j;k¡ ;[gjzi
9kvlks jz[l 4kf
� � ÂóÂõò Õ±æÃËá� � òË1f Îú1»±ËéÂ� � ¿ú»ßÁ±�L ëÂ×Âó±ñɱûþ� � Õ±1 Ûò ÎäÂÌËÂõ� � ßÔÁø� ¿ÂõýÃñ1Ï� � ÕæÃûþ ßÅÁ÷±1� � aAa[ jk2
� � ýÃÃ1÷ò �¶Ïî ¿üÑ ßÁÑáá±í¿òßÁ� Ð� ÎßÁ ¿Âõ ý×ÃÃfÕÑáü7ÁÁ±� Ð� ñË÷Çf ßÅÁ÷±1� � Îû±Ëáú ßÅÁ÷±1ßÁ±ûDZùûþ üýÃñûþßÁ� Ð� ÎðÃËÂõf ¿üÑ� � æÃáðÃÏú æñò±� � j'iFuJ okfk
� � 1?ò
zSaku;i2...........08
ßÔÁ¿ø¸ üÑÂõ±ðÃ...........11
ÎßÁ±¥ó±òÏ üÑÂõ±ðÃ...............22
zs2j 9f[zkgj
ykHg3; ykh3];klvkj<
t) Gf_g;_
;Tb� ;[skj .........37
;Tb; 9kskj 9Íukdk
y2x gd0>glk;; a`
gu4[0Ekgdk
9kskj ;d]'r<
9kj_ho_ 9kmjEkl..38
;Tb; z;l; {Íhdj
5kgl -l Rk2<
fkhj;l '®t]......40
{Ds ;Thb jzk2fj
aJg2kmj ajk ak0;
5vlj \kl {¯akuf<
ha_hv_ a"'i.....41
{hvd g3;hf;j
'rEykgjgj 9km'kh�' ;Tb;<
jkEl 9kjX ekE=k......43
�Adk 9hd gzkf;kgl
gupj ;Tbg; ak'
9S'jj aJtk:3.......45
hfgo {ask -y
a`aJup];j j§ad
6k;[j.............47
shylk
zEli;jw.......48
;s 4jvd
g'he lk\.......49
;Thb h'Okf g;FuJ
ykHlk;khFu ...........58
aJtk:3 l£.........60
÷ÅàËÂõþ±äÂßÁ ............61
jkhp5l................62
õþ±æÃòÏ¿î .................63
Îàù±...................64
Îàù±....................65
;Thb okmjwx gs @)!^06
www.krishijagran.com¿Âõø¸ûþ±ÂõùÏ
\kjdj vj;kgj
;Tb;;
6hm 9kge<
ha gv�l hjUu....10
z5l 'rEzk2j
'kg' sjkak3j
g4hd ;j; .......52
8kfj 9h8; {¯akufj'kg' 5vlj syd¾ ..................55
Subscribe Krishi Jagran Magazine
Assamese, Bengali, Hindi, Marathi, Gujarati, Punjabi,
Kannada,Telugu & English
Nishant Taak : 09953756433
Hkk"kkvklkeh
Page 8
akfi 4k'j 'kg' 'vk' lkhm'
AGRICULTURE W RLDThe Pulse of Agri-World
www.krishijagran.com
9 Languages (8 Indian & 1 Global), 18 States, 1 Portal – 8 Million combined readership
Ph.: +91-11-26511845, 26517923, 45503170 Email: [email protected] Web: www.krishijagran.com � �
KRISHI JAGRAN, INDIA'S NO.1 AGRI MEDIA GROUP
n?Zw-J/-;h- feqPh ikroDThe Pulse of Rural India
కృ� ిజ�గర�కృ� ిజ�గర� ßÔÁ¿ø¸ æ±á. í ßÔÁ¿ø¸ æñá1íßÔÁ¿ø¸ æñá1í
21(1996-2016)
2121
pj aJk2 ## g;kh3 ofz,4rk
9kho ßB;dkj zszrkgj R[ho
9kge. ofz,4rk di'J mhdgj 'Th�
akHge 9kjX \qhsj dld hfj¡gj `;k akfi
gukyfj 5ld ol z,jYj g;kgfk zh6d fihd
f`;kj ;kjgw aJgdr; 'egj mS\ij zszrk -y
9kge. gupj aJk2 ^&% 4f holkj h\djd
@%@ 4f holk \2,;j ßB;dkmJZd Ggl;kd
agj.
;[>Ekj ajk akfi {hl2k'kj 'kg' jhv uicl
-y -m 9kgex ;Tb;j g4hdj 'hj, 'k ß;kf -y -
mge 'k akfi ;s hug2. vyjd akfi 4k'j 'kg'
Qkhzskf gykEk 9kjS\ -y -mge 9kjX mk0> GH
zszrkj ajk g4hd 9kjX ;Tb; u[g2kgj fB3 -y -
mge. 9khs h'gupi s[uJk z,jYw 9kjX 4kur
z,jYwj hv¡k ;gjk 9kjX gzHh'lk; 'vk'-l
gvB3k0 ;hj 9kgekx h;� H2kd-; g'he 9kEpr;
y2 ol z,jYwx Rk; aJ;Thdg2 9kskj oiEfj
'kg' \qhsj h\djd zh£d ;hj jkg4.
u[H 'ejj ajk hfj¡gj vhl 9yk akfij
zszrkj gukbi g;kf? H2kj 'kg' ukh2 '[hl ;'
lkgm vj;kjj U'kjk vglkEk 5[g5klk
ahj;Lafk;x ol z,jYwj aJhQª2k; 'k 'jb[w
gfkgykEkj ;kjw;?
gRhd2k mjsd {¯akd 'kg� akfij zszrk
'kh�' 8gj. H2kd-; tknj hv¡kj ;`k h; y®'
gR h'P'd z;glkd-; g'he 'jb[w gykEk 6kH
gvjka[¥igdk skf[gy 4k'j 'kg' akfij zszrkgj
R[ho 9kge.
h'P' Z'kZyr z,m6fj G3k z,4rkj 9f[zkgj
\kjdd aJk2 !% pdk,p glk;; g4kEk akfij
gRkmkf 8jk fkH.
gupj aJgdr; 'rhDª !))) cfhs3kj akfi
{alá y2 hR !(%! vfd #/% gyokj cfhs3kj
9khel. !&)) cfhs2kj aJgdr; 'rhDª; ;s
akfij {aládkj z,;3 '[hl skfk Rk2. fuij
gup gykEkj Z'gD¾0 g'he\km fuij akfi g4kEkj
gRkmr fy2.
akfij 9\kEj z;glkd-; tknj ;kjw -
yge vj;kgj ol z,jYwj fihd vlkH `kg;
h;� dkj 0ajd zh6; ;kR] f;jkj ;kjgw
z;glk fihd 5[g5klk aJskhwd -ygex Rkj
;kjgw 'jb[wj aJk2 ̂ % pdk,p akfi -' zs[uJ-l
�hv Rk2.
akfij zszrkj zsk8kf G3kH 9kge. Rhu
akfij zszrkj ajk s[hDª ak' h'vkgj gdgfy®gl
vj;kgj hfoj fihd; mS\ijdkgj vlk' lkhm'
lmgd skf[y; zokm y®' lkhm' Rkgd akfi fB3
fy2. Rhu Ggfugj fy2 gdgfy®gl 9fkmd
hufd dTdi2 h'P'R[� akfij 'kg'H y®' akgj.
www.krishijagran.com
vf/kd tkudkjh gsrq lh/ks lEidZ djsa %[email protected] , [email protected] , [email protected] , [email protected]
zSa
ku;i2
zSa
ku;i2
zSaku;i2
/Gs_hv_ thshf;
HgsHl < [email protected]
gu
;Thb okmjwx gs @)!^08
Page 10
pj e3k ;Tb; z,m6fj
s£H gupd hoGs
zhj2yj g4hd 9kjX
'rEzk2j 9f[shd hu2kj uk'i ;gj.
h;e[ huf 9kmgd ;Tb; z,m6fj
U'kjk gaJv ;f5kgj£j 9kg2kof
;jk -mge R®d jkB3Ji2 \kjdi2 ;Tb;
z,cj 98rY \[haFuj hz, skfx
H{G5H9kH j gv2kjgsf hahaGv
a�lix hv9kHG5G j sykzhvE ha
gv�l gjhUux gpd;kji z,m6f
sykjkB3Jj gZ3v zhvE �fE¡ akh3lx
\kjdi2 ;Tb; z,m6f ykhj2kjwkj
gZ33 zhvE �fi aJ;kp 9kjX
;ht]gfvf zhshdj 98rY H{Gv
skf zy \kjdi2 ;Tb; z,m6fj
'ígdk mwfskfr 'rhDª {ahZyd
`kg;.
;Tb; z,m6fj aJhdhfh8
z;gl ahjgEp sFQi aJ;kp
okg\=;kj 9kjX ;Thb jkor sFQi
gskyf \kH ;lrkw \kH ;[hFuJ2k G;
9kg'uf aQ hug2. 9kf['k,hp;
ahjEd]fj sk8rgsgj h';hpd
zhj2yj fd[f aJokhd; Z'i;Thd
hu2kj gYQd ahjgEp h'\kmj
9¡m]d 9yk -oE g3;f®lhoj
s¥[ji zhshd «hoHGhv¬ j zsY
h'vkjk8if y2.
;fgvkh32ks] 95K Hhæ2kf 5ks]kv
Gv®heg2vfj sykzhvE ha gv�
gjhUug2 ;2 gR ;Tb; gd0>glk; y2
Rkj -uhf; g\kof g4hdj ajk 9kgy
9kjX ;Thb gd0>glk;j G;skQ
zyk2 y2x 9kskj gupd {Íd
aJokhd gykEkj Z'gd¾0 vj;kgj
gzHh'lk; g'hv' hfhug2 Rkj ;kjgw
;Tb;; 9kho g4hd ;jkd 'ígdk
zszrkj zFs[4if y®' lmi2k -yge.
gjhUug2 ;2 gR \kjdi2 'okjd
9k¡o]khd; g;kSakfij hoGs
aJtk:3 g'hv'-l 9f[shd 9kge h;�
gupj ; Tb;j hoGs 5vl
{¯akufd 9kahD h;2? Rhu
Ggfugj -y ̀ kg; gdgfy®gl \kjdi2
;Tb;j lmd vj;kgj 6hm 9kge.
Rhu \kjdi2 ;Tb;; GH 5vlj
{¯akufj 9f[shd ak2 Rk2 gdg¡
{¯akufj 'ThB3akd y®' 9kjX H2kj
lmgd ;Tbg; H2kj jkAdkhf ;hj'-
l0 zYs y®' 9kjX H2kj 9k2
!x))) g;kh3 3;k-lg; '�kd
zyk2; y®'.
H{G59kH j gv2kjgsf
hahaGv a�lig2 ;2 gR hoGs
zhj2yj hjvkv] aJ_ uia; gagF3lj
98rYdkgj -yge 9kjX 9kHhvG9kj
j hjogfl gvF3kj ajiYk0 ;hj GH
;`kj zFs[4-l 9khyge gR zk8kjw
zhj2yj d[lfkd hoGs zhj2yj
{¯akuf ##/#$ pdk,p 9h8; -
yge 9kjX Rhu 9k¡jkB3Ji2 g;kSakfij
U'kjk GH g3;hf; g'vkd vj;kjj
9z�hB3 y2 gdgfy®gl \kjdd
h';hpd hoGs zhj2y mgokEkj
9f[shd h;2 hfhug2?
gd0> ;2 gR GH uk'i aQj
sk8rgsgj 9khs vj;kj; 9kskj
g4hdd 'rEykj ;jk g3;f®lho;
'kvhf ;jkj 9h8;kj h'vkhjgek.
9kskj sgd hoGs g3;f®lhoj
5vlj g4hd akjSahj; z,;j
aJokhdj 5vlj lmd ;jk Rk2.
gjhUug2 ;2 gR \kjd; Ghd2k g'he
ahjskgw 4kur gdl 9ksukhf ;hj'
lmi2k y2. hoGs 5vlj ajk
cjXEk 4kur gdlj ;s gykEk 'í
gYQ-l zihsd ;jkd zyk2; y®'
akgj. gd0> ;2x hoGs zhj2yj
'khwhor;jw 4kur gdlj 9ksukhf;
;s ;jk zyk2 ;hj'.
;Tb; ;®9ht]gfvf zhshdj
98rY H{Gv skgf ;2 gR hoGs
zhj2y mgokEkj 9f[shd Rhu
vj;kgj hug2 gdg¡ GHg3k0 hoGs
;akyj ugj z5ldkj ;khyfi
hlh4' akgj.
\kjdj vj;kgj ;Tb;;
6hm 9kge< ha gv�l hjUu
www.krishijagran.com;®\kj B3®hj
gu
aJZDd;]dk
zsij hdEkji
z,'kuukdk
;Thb okmjw
fd[f huL+i
s®'kHl/(*(!^^))$
H/gsHl< [email protected]
;Thb okmjwx gs @)!^10
Page 11
j;kgj z;glk g4hd-lg; akfij
gRkmkf; aJhd'�dk 'rDª ;hjge gR
H2kj 'kg' holk aR]k2d hz£f
ahj;Lafk aJZDd ;jk -mge 9kjX
gvhfj hs6k f;hs's cjXEk {¯akufj Z'gD¾0 @)!^/!&
hvofd gupd gvhfj g;kgfk 8jwj
9\kE fy®' Ggfugj vj;kgj ;2 9kjX
lmgd ;2 gR #_)/#_! g;kh3 3fj s[6 {aládk;
a[jkd aR]kAd y2. 'kZdEd gvhf hvof 9g:3k'jj
ajk 9kjS\ y2 h;� G; d`rj 9f[zkgj 4kur
sFQklg2 G3k 9f[skf lmkHge. Rkj 9f[zkgj
cjXEk {¯uf yJkz gakEkj ;kjgw \kjd gvhfj ß�
9ksukhf ;hj' akgj.
H'kj vj;kji lYrd-; g'he -y -mge.
h'Di2 'b] @)!%/!^ j zs2d ;Thb
gYQj �wd !%_# pd,p 'Th� akHge
hRg3k GH �w vj;kji lYrd-; g'he y2. hjok\]
g',;j ajk h'h\Í gYQd �wj h'djw okji ;jk
z,4rkj 9f[zkgj ;Thb 9kjX H2kj lmd oh=d
mhdh'h8; h'Di2 'b] @)!%/!^ vfj zs2d
***@( h'hl2f 3;k �w hu2k -mge. vj;kgj
@)!%/!^ vfj 'kgo3d *%)) h'hl2f 3;kj
;Thb �w hu2kj lYr jkh4hel.
;Thb gYQj �w !%_#
pdk,p 'Th� akHge
www.krishijagran.comßÔÁ¿ø¸ üÑÂõ±ðÃ
G
gegAdS'j-lg; gupj #)) 4f holkd GH ahj;Lafkj
9kjS\ ;hj hu2k Rk'. zqQj sgd ;Thb 9kjX ;Tb;j ;lrkw
sFQi jk8kgskyf hzgn glk;z\kd ;2 gR vj;kgj GH hupd
di'J mhdgj ;ks ;hjge 9kjX gupj z;glk ^)) 4f
holkd GH ahj;Lafk aJg2km ;jk y®'. ahj;Lafkj
9¡m]d GH 'b]d ak>v lk4 gy:3j \qhs; hz£f ;jkj lYr
hf8]khjd ;jk -mge. ;Thb 9kjX hz£f lkhmgl jkorj
h'o2 y2 h;� GH hupd g;FuJj 5klj ajk zSaqw]
zyk2/zygRkmidk aJukf ;jk Rk'. gd0> ;2 gR gupd *(
3k hz£f ahj;Lafk aJk2 u[H up;d-; g'he zs2gj ajk
uicli2k -y ahj 9kge. GH ahj;Lafkj 0ajd ;ks a[jk
y®gl H2kj ajk *) lk4 gy:3j \qhs; akfi ak'. vj;kgj
H2kgj @# ahj;Lafkj 0ajd ;ks 9kjS\ ;hj huge
9kjX @)!* j gpb-lg; $) 3k ahj;Lafkj 0ajd ;ks
a[jk -y Rk'. gd0> sgd GH ahj;Lafkj 'kg' 8kfj
{¯akuf ;s y®' hfhu'.
;
gegAdS'jd hz£f ahj;Lafkj 9kjS\hw
v11;Thb okmjwx gs @)!^
Page 12
h'ykjd 8kfj Qª2
5vl h'Qªi ;jk Ghd2k y®' zyo
g'he uksd ukhl h'Qªi ;jk
g'akjij 0ajd
lkhm' gl;ksykjd 8kf Qª2 gykEk gslkj ugj
lkhmge. R®d GH 'b]d vj;kji
zhshdj sk8rgsgj !* lk4 @(
gyokj 3f 8kf h;fk -mge. jkor vj;kjj ajk
gakEk d`rj 9f[zkgj ̂ ))) ga;vj sk8rgsgj !*
lk4 @( gyokj 3f 8kf h;fk -mge. jkord s[6
*$)) ga;v y2. zy;kji zhshdg3 fqrfds
zs`]f sqlrj 0ajd 8kfj Qª2 ;hjge. vj;kji
zhshdj 8kf h;fkj lk\ zjX 9kjX s8rsi2k
;Tb;; g'he lk\ -yge. 9yk 'ej 8kf h;fk
9kjX gpJB6 'rEZykj ahj;Lafk 9kge. Rj ajk
g'he ;Tb;; H2kj lk\ y®' akgj. hd2k sykjkB3J vj;kgj g'he uksd ukhl
h'Qªi ;jk g'akjij 0ajd gl;ks lmk'x
GH z;glk ukhlj uks 'Th� gykEk;
hf2hFQd ;hj'j 'kg' ;jk -mge. d`rj 9f[zkgj
jkor vj;kgj 9h8ds 4[v[jk sqlr hf8]kjd ;hj' -m
9kge. dkj haed hf8]khjd sqlrgj ukhs ukhl
h'Qªi ;jk g'akji; gol-l ah60Ekj 9kHfi
aJkE8kgfk ;hjge. zqQj 9f[zkgj sykjkB3Jj jkor
g;h'gfg3 ukhlj uks; hf2hFQd ;hj'j 'kg'
9kHfj aJZdkE Z'i;Thd huge. H2kj 9h¡s
Z'i;Thdj 'kg' sykjkB3Jd ukhl 'rEzk2ij 0ajd
fd[f aJhd'Ì aJg2km y®'. sykjkB3Jd ukhl uksj
hf2FQw 9kHf @)!^ vfj 9¡m]dx ukhlj
9h8;ds 4[v[jk sqlr vj;kgj hf8]khjd ;hj'.
hd2k g;FuJ vj;kgj 5[t Gæ gf3® Z;isj
9¡m]d aJgupj ;Tb;; 5vl h'Qªij 'kg'
zyo jkZdk 4[hl huge. Ghd2k ;Tb;
cjd 'hy 'hy 5vl h'Qªi ;hj' akhj'. d`rj
9f[zkgj ykhj2kwk gB33 GhmJ;klvkj skg;]h3, '®t]j
hv5 GthshfgZ3J3gj jkorj !)& 3k skg;]h3, '®t]j
zhvE; 9kgup okji ;hjge gR ;Tb;j h'{gjk !%
gs®-lg; Ggmk3 ;hj' lkgm. dkj haed ykhj2kw
gB33 GhmJ;klvkj skg;]h3, '®t] ;Tb;; G3k
gjhogZ3Jvf Glk3] ;hj' 9kjX tk3k 9flkhf ;hj'.
'kZdEd '®t] h'b2k z;lj sgd 5[t Gæ gf3
www.krishijagran.comßÔÁ¿ø¸ üÑÂõ±ðÃ
Z;isj sk8rgsgj ;Tb;; 9flkHf 5vl h'Qªij
'kg' gaJk¯zkhyd ;jk Rk'. H2kj 'g' g;FuJ vj;kjj
5klj ajk gzkf;kgl fd[f ahlhv jkor vj;kjj
0vj-l 9khy' lkgm. jkorj !)& 3k skg;]h3,
'®t]j h\djd ;jfl 9kjX Glfk'ku skg;]h3,
'®t]j pzr 'okj 9flkHf 9kge R®d '®gt] @&)
of ;Tb; 9kjX @%) ;hsvf GgoF3j ah¥2f;jw
;hjge.
h'
G
G
;Thb okmjwx gs @)!^12
Page 14
htskæ ;s gykEkj ;kjgw 4kur gdl u[']l -yge
Ghd2k ;Tb;; zszrkd
galkHge h'lkyib;j zszrk j4kj fks glkEk fkH.
aJk;Thd; aJg;kaj Z'gD¾0 ;Tbg;
;g6kj ahjpJs ;hj pk;/akvhlj g4hd
;hj z5ldk aJ kAd ;gj h;�
pk;/akvhlj 'okj sqlr ;hs gRkEkj ;kjgw ;s
h'Qªi gykEkj ;kjgw ag31hud ;bT ; z;gl hfoj
h'lkyi jkZdkj skod galk' lmi2k -yge.
ahjhZyhd Ggf -yge gR dj;khjj gzkEku hu2k
h'lkyig2 GH 'kj ;bT ;j 9EZyk g'2k ;hj huge.
;bT ;j sgd GH'kj h'lkyid 9la gak; lmkj
9h\gRkm 9khyge. h'gpb zqQj sgd ag31uij ajk
fd[f mk0 > j®td h'lkyi; ;bT g; jkZdkj h;fkjd
mkdd galkHge. akvhlj uks ;hs gRkEkj ajk
;bT g; h'lkyi; hfoj cj-l -l gRkEkd-; jkZdkd
Ghj -` 9khyge. akvhlj 'okjd akvhl h'gQªdkj
9f[zkgj {Ds h'lkyij uks % 3;k-lg; -y -mgex
Ggf ahjhZyhdd ;bT ;; 9k8k gj3d h'lkyi h;hf'
lmi2k -yge Rkj ;kjgw h'lkyi ;s uks akHge.
;bT ;; ;s uks gakEkj ;kjgw ;bT g;k hvh¡d -yge.
g4hdd gykEk fkH
hd ;jkgdk lk\uk2; 'ThD -y ̀ ;k fkH.
;Thbj u2fi2 9EZyk-l vkH ;Tb;j aJhd
hv¡k 'rDª ;hj z,zuj G3k zhshdg2 ;2
gR GH gYQ Ghd2k lk\uk2; 'ThD -y ̀ ;k fkH.
zqQj ajk gakEk d`rj 9f[zkgj \koakj zk,zu
y[;[sguE fkjk2w RkuEj 9km[EkHd ;hT b gYQj Zyk2i
zhshdg2 ;2 gR lc[ 9kjX zisk¡ ;bT ;j 9EZykd
huf; hugf u2fi2 -y -m 9kgex gzH;kjgw zhshdg2
vj;kj; GH gYQj 'kg' h'Di2 9kEF3f 'g�kEkj
ajksp ] huge. R®d g;kEk -mge gR ;hT bj 'hT D; 9fr
g;kgfk 'hT Dj ugj lk\uk2; ;jkj 9kEpr;. ;hT b
gYQj U'kjk gupj 9`'] rEZykd �jXda¾ qw ] \qhs;k
aklf ;jkj haegdk 9`'] rEZykj ;bT ;j ahjhZyhd
z�hB3of; fy2.
www.krishijagran.comßÔÁ¿ø¸ üÑÂõ±ðÃ
aR]kAd B3®;j skod 5[3;j vkhyuk ;s gykEkj ;kjgw
huL+i hdl 'okjd zhj2y 9kjX h'gf1lk gdld %) 3;k
aJhd ;[HF3l yJkz akHge. zihsd ;kgjk'kjj zs2d 9fr
4kur 9kjX 94kur gdlj sqlr zk8kjw yJkz/'Th�j haed aq']Zdjd 'Ì -
yge. 'okj zqQj sgd aR]kAd B3®;j skod 5[3;j vkhyuk u[']l gykEkj
ajk 'okjd zhj2y 9kjX h'gf1lk gdld yJkz akHge. zhj2y G:zgalkj
gdl ukuji 9kjX h'gf1lk hsl gthlg\hj gdl ykhj2kwkj sqlr %) 3;kj yJkz gakEkj
lmgd QªskF'g2 *!%) 3;k 9kjX %(%) 3;k aJhd ;[HF3ld 'Ì -yge.
g4
;T
;Thb okmjwx gs @)!^14
Page 15
;Thb h';kpj aJhd vj;kj ;Tdz,;La< fihdp
ykhj2kwkd ^^ lk4 3f gc>íj h;hfge
9h8; vkhyukH '�kHge
;akyj uks
4rsFQi fihdp ;[skgj ;Thb -'Okhf;
z;l; ;Thbj h';kpj 'kg' fd[f
g3;hf; h';hpd ;jkj 9khal ;hj ;2
gR gd0>glk;j vj;kgj jkord ;Thbj
h';kpj aJhd ;Tdz,;hLad y2. s[4rsFQig2 ;Thb
h'P'h'urkl2j z\kj zs2d -'Okhfj 9kjX h'b2k
z;lj G3k zsiYk -'6;; zgS'kh8d ;hj ;2 gR
h'ykjj \qhs {']j y2 9kjX GH \qhs gup;
9kEpr;dkj 9f[j§ga 4kurkÍ {¯akuf ;jkj
Ysdk 9kge. lmgd gd0> ;2 gR vj;kjj ;Thb
j®t gsa jkorj ;Tb;j 'kg' G; -'A+Ei;
augYa y2 9kjX H2kj sk8rgsgj ;Thb 9kjX
;Tb;j aJmhdj a`d 9mJzj -yge. gd0> ;Thb;
'rEzk2j j§gagj mJyw ;jkj 9khal ;hj ;2 gR
;Thb; g;El ;Tb;gjH fy2 zk8kjw ofdkg;k
gjkomkj aJkAd ;jkj z[gRkm ak2.
hj2kwks vj;kji Ggo£ig2 Ghd2
-lg; ̂ %_^% lk4 3f gc>íj h;hfge.
zqQj 9f[zkgj Ghd2k-lg; ykhj2kwk
vj;kgj gc>íj s[6 h;fkj ajk *( pdk,p 9`]k¯
www.krishijagran.comßÔÁ¿ø¸ üÑÂõ±ðÃ
s[
;s {¯akufj haed ;3fj vkhyukd
z,gpk8fj ajk H2kj uks gRkEk G;
zAdkydd G; gyokj 3;k aJhd g;hæ
'kh�ge. ;3fd cjXEk hslj lmgd zgdo
jAdkhfj vkhyukgj H2kj uks 'Th� akHge. zqQj
sgd gRkEk G; zAdkyd ;3fj uks #$%)) 3;kj
ajk 'kh� #%%)) 3;k aJhd g;hæ -m akHge.
hU'di2gd H2kj {¯akuf gRkEk u[H zAdkyd %%
gyokj mkh6d-; ;hs $% gyokj mkh6 -y -mge.
gRkEk 'ej zskf 9Eh8j d[lfkd 'd]skf {¯akuf
$$ pdk,p ;s y2. gs® @)!% vfd ;3fj -
uhf; {¯akuf aJk2 *) gyokj mkh6 9khel.
9kygsuk'kud ̀ ;k ;3f 'J®;kj 9jXw ulklj sgd
cjXEk hslj vkhyuk \kl y® h;� {¯akuf ;s
gykEkj ;kjgw G; zAdkyd H2kj uks 'Th� akHge.
H2kj 'kgu0 ;3fj zgdo jAdkhfj vkhyuk 9fkmd
huf ;s gykEkj zS\kEfk 9kge. ;3fj uksj
'd]skf 9EZyk \hEbrgd0 gykEkj zS\kEfk
9kge. ulklj sgd gs® skyd ;3fj uks G;
gyokj aJhd g;hæ 'kh�' akgj.
%*_%! lk4 3f gc>í 'okjj ajk {6kHge. dkj
G; h'b2kj sgd ykhj2kwk gE2jyk{hv,
;ja®gjvgf !!_)@ lk4 3fx gyg5gt @$_@*
lk4 3fx ykhj2kwk GmJ® HækB3Ji2 ;ja®gjvgf %_()
lk4 3f gc>í h;hfge. \kjdi2 4kur hfmgs &_!!
lk4 3fd-; g'he gc>í h;hfge 9kjX H2kj 'kgu0
4kur 9kjX fkmhj; gRkmkf h'\kgm !&_#! lk4
3f h;hfge.yk15;Thb okmjwx gs @)!^
Page 16
Ghd2k ;Tb;; ;gFukEkHge ha2koEj jkord ;Tb;; ;gFukEkHge ;kjw h;e[ zs2 9kmgd mJky;; ha2kgo ;gFukEkHhel.
s8r aJgupd ;Tbg; ha2ko jkZdkd galk' lmi2k -yge. 'kSakj {¯akuf gykEkj
haegdk ha2kgo GH'kj ;Tb;j v;[ akfi {hl2kH
huge. 9EZyk Ggf -yge gR jdlks 'okjd ha2ko @) aHvk aJhd
h;glk h'Qªi y2. h;e[skf ;Tbg; skf[y; h'fk sqglr ha2ko huge.
zqQj ajk ms gakEk -mge gR ha2ko h'Qªij ajk 5vlj sqlr0
gfkgakEkj ;kjgw ;Tbg; jdlksj jkZdkd ha2ko galkH
huge. h;e[skf ha2ko {¯akug; GH 4'j hug2 gR GH
zs2d g'2k huf vhl 9kge. sklEk gYQd h;e[
zs2 9kmgd ha2koj sqlr % 3;k aJhd h;glkd-l
fkhs -mhel. h'md hufd hfsvd ;Tb; z;gl
@) aHvk h;glk g'hvhel. jdlksd g\j'kfk
Ggo£ij h';kgp ;2 gR 9kho ha2koj uks %)
3;k aJhd ;[HF3l '[hl -;ge. H2kj ajk ;Tb;; 4jvj
sqlr0 gakEk fkH. ;Tbg; ha2ko cj -l gRkEkd-;
skf[y; h'fk sqlrd g'hv hu2k2 g'he \kl '[hl \khE'-l 'k8rd ahjge.
;k'[hl '[3j uks 'Th�s {¯akufj ;kjgw ;k'[hl '[3j uks
mjsj ugj 'kh�gex dkgd 9kg;1 ;s
{¯akufj ;kjgw ;kgjk'kjix B3®h;B3
9kjX jkAdkhf z;glk uksd Hskf g'he
glg'ld 9kge gR ;k'[hl '[3d vkhj 'ej haed
gj;t] 'kh� gRkEk gu4k gakEk -mge. 'd]skf
mhd; GH zs2d 9la g'J;j 9kEpr; h;�
H2kj 0ajd B3®; zisk 'k 9frkfr vj;kji
hf2FQw gfkgykEkj ajk 9EZyk g'2k -y ahjge.
9Egpr GH gj;t] di'J mhdgj Ghd2k jAdkhfj
Z'jd ;' 8hjge gR H2kd 'b] @)!@ vfj ugj
9EZyk y2 gdgfy®gl di'J mhdgj z;glk gA+hf,
g4hl gshl y®' akgj. h'gpb zqQj sgd @)!@
vfgdk ;k'[hl '[3 y3 ;s®hth3 9khel h;�
9h8; uksj 0ajd jAdkhf ;hs gRkEkj H2kj
mjs fkHh;2k -y -mhel.
;s Qªg2 ;hjge gc>í 9kjX vk{l; u[']l
s Qª2j ;kjgw {¯akuf gYQd vk{l
9kjX gc>í u[']l -y -mge. huL+ij pzr
'okjd gc>í 9kjX vk{l 'kvshdd !))
3;k ;[HF3l-lg; yJkz akHge. dkgd 9kg;1
{gurkhm; vkhyuk 'Th� gykEkj ajk oEj sqlr 'Th�
akHge. zqQj sgd {¯akuf gYQj ajk {¯akufj
skod 9k3k hslj vkhyuk ;s gykEkd ajk 'okjd
gc>íj sqlr ;hsge lmgd ;2 gR aR]kAd B3;j
skod 5[3;j vkhyuk u[']l gykEkj ajk 'kvshd
vk{lj ukgsk yJkz akHge. gc>í u=k 5+®j hslj
uksd % 3;kj glk;vkgfgj !^@)x !^@% 3;k
aJhd () h;glk 'Ì -yge. vk{l 'kvshd zkskfr
9kjX a[vk !!@! aJokhdj uks %*))x %())
3;k 9kjX $^))x %^)) 3;kj ajk ;hs %&))
3;kx %*)) 3;k $^)) 3;kx %%)) 3;k ;[HF3l
'Ì -yge. Rhu Qª2d z,gpk8f ;jk fy2
gdhd2ky®gl sqlr 9kjX u[']l -y Rk' akgj.
www.krishijagran.comßÔÁ¿ø¸ üÑÂõ±ðÃ
;
;
hp
;Thb okmjwx gs @)!^16
Page 17
Îü±÷±¿ò ÂõÏæÃßÔÁø¸ßÁËðÃÂõþ Âóï äÂù±Âõþ ü±ïÏ
Page 18
mJksiw gYQd 'Th� y®' akgj hfgEp
5lx pk;/akvhlj z[jhYd ;hj
j4kd y®' zyob;j 'kg' GH 4'j g;kgfk \kl 4'jd-;
;s fy®'x ;kjw Ghd2k pigcJ fB3 gykEk
'ZDj ajk g'he lk\ gykEkj a` zyo -y
ahjge ;kjw 5[t aJgvhv,d !)) pdk,p
G5ht9kH j hupd vj;kgj h'gupi g;kSakfi;
haJokg\]h3\ 9ksukhf ;jk 9f[shd huge Rkj 'rEykjj
ajk pigcJ fB3 gykEk 5l 9kjX pk;/akvhl; 'vk' ajk
Rk' Rkj lk\ ;Tb;; y®'. lmgd vj;kgj h'gupi
g;kSakfi; 9flkHf aJtk:3 g'vkj 9f[shd0 hu2kj
0ajd h'vkj h'sp] ;hjge. h;� g;kSakfij lmd
vj;kjj vd] y®l gR gd0>glkg; hfoj hfgEpj @%
pdk,p mJksiw gYQd pid mTy 9kjX 9k8kj\qd
h';kpd hfgEp ;hj' lkhm'. ht9kjhaj G; zqQj
8kf ;Tb;j 'kg' vj;kgj h';hpd ;hjge GaB3Ji2 8kf mgEbwk z,Zykf G3k s®'kHl Ga jkHvG:zak3]® h';hpd ;hjge hR
8kfj g4hd zsgS' z;glk d`r aJukf ;hj'. ;Thb sFQi jk8k gskyf hzgn
;3;d 9kg2khod ;Tb; gslkd GH d`r hu ;2 gR 8kfj g4hdj lmd oh=d
9frkfr d`r {alá ;jk'. lmgd pJi gskygf ;2 gR GH Ga gE' 9k8khjd Gahlg;vf
aJwkli y2 Rkj 0ajd ;Tb;j 0vjd ;Thb -'Okhf;-lg; zqvfk 9khy' akgj 9kjX
zszrkj zsk8kf ak'. GHg3k ;Tb;j 'kg' 'íd zyk2; y®'.
;s gc>í h;fkj zS\kEfk
íj g;FuJi2 a[lj 'kg' vj;kji Qª2 GH
'ejd h'md 'b]j d[lfkd $)/%) lk4
3f ;s gykEkj zS\kEfk 9kge. Rhu
Ggfugj y2 gdgfy®gl GH Qª2 vkhj 'ejj dlj Zdj-l
9khy Rk'. 'b] @)!%/!^ d gc>íj gup \jd Qª2
@*)_* lk4 3f -yhel. h;� 'b] @)!^/!& j 'kg'
vj;kji Ggoh£j U'kjk gc>íj hR 9kjS\hw h;fkj
9f[skf 9khyge dkj 9f[zkgj GH Qª2 @*) lk4 3f
gykEkj ;`k g;kEk -mge. vj;kgj 9kjS\hwd GH lYr
#)) lk4 3f j4k -mhel. h;� % gs® @)!^ -lg; GH
Qª2 @!% lk4 3f -ygex gRkEk 'ej GH zs2d GH Qª2 @)( lk4 3f 9khel 9kjX g'he\km 'okjd gc>íj ahjskw
;s ahj -mhel. jkoZykfx s8r aJgupx {Dj aJgupd ;Tbg; vj;kjj ahjEgd] 'rhDª 'rEzk2i z;l; gc>í g'vk
g'he aeFu ;gj ;kjw vj;kjj ajk gd0>glkg; hR sqlr ak2 dkd 'íd als y2. \kjdi2 4kur hfmsj h'b2kH ;2
gR GH 'ej gc>íj 'kZdhE; Qª2 @$) lk4 3fd 'Ì -y Rk' 9kjX @*) lk4 3fj lYr aJkAd ;hj' gfkEkhj'.
www.krishijagran.comßÔÁ¿ø¸ üÑÂõ±ðÃ
ajk gakEk d`rj 9f[zkgj \kjdd g;H'k 8jwj
haJokjg\h3\ {aládk fkH Rkj ;kjgw aJgdr; 'ejd
;Tb;; glk;vkf y®' lmi2k y2x h;� haJokjg\h3\j
5l pk;/akvhlj g'he zs2-lg; z[jhYd ;hj jkh4'
ajk Rk'. gzH;kjgw haJokjg\h3\ h'gupj ajk 9gfkEk
Rk2. H2kj 'kg' GH gYQd hfgEp ;jk g;kSakfi;
haJokjg\h3\j 'kg' 9f[shd hu' ajk Rk2 ;kjw 9kskj
gupd ht9kjha G5ht9kH j gYQd gu4k Rk2.
;T
jk
gc>
;Thb okmjwx gs @)!^18
Page 19
;s jAdkhf gykEkj ;aky zS\Efk
9kH Zap] ahj;Lafkj ajk 'kh�' ;Tb;j 9k2
;Tb;j 'kg' mJksiw ;Thb 'dj gzEk aJgo:3
H 'ejd ;akyj ;s jAdkhf gykEkj
zS\kEfk 9kge ;kjw gegAdS'jj gpbd
zskAd gykEk ;3f skg;]h3, 'b]d H2kj
jAdkhf uy pdk,pd-; ;hs gRkEkj zS\kEfk 9kge.
cjXEk 'okjd ;3fj uks 'Th� gykEkj ajk ;3f
;ja®gjvf 95K Hhæ2kj 98rY 9kjX aJ'Ì hfgu]p;
'ig; hspJkH ;2 gR 9khs %) lk4 mkh6d-; g'he ;3f
jAdkhf ;gjk. h;� -'hP'; uks dld 9ykd 9kjX
cjXEk sqlr 0aj-l gRkEkj ;kjgw Ghd2k 9kjX jAdkhf
zS\kEfk ;s gykEk gu4k gakEk -mge. 'b] @)!%/!^
d ;3fj s[6 jAdkhf aJk2 ̂ ) lk4 3f gykEkj zS\kEfk
9kge. hd 'kjij ajk ;Tb; 9kjX mJksiwj 9k2
'k�;x H2kj 'kg' {Dj aJgupj
z;glk holkd 9yk Zap] Zsk3] 9kjX
Z'kElS'i mJks ahj;Lafkj Z'i;Thd hu2k -mge.
mJksiwj Hf;ks 'g�kEkj {gUugpr ;Thb g3;hfg;gj
g4hdx ;Tb;j 9kd© zyk2dk zsqy m6f ;gjkEkx
5vlj zh6; sqlr hu0Ekj lmgd yZdgYa zy
g4hd 9kjX mkJ sr 9£lj zyk2 ;jk -yge. vj;kgj
z;glk holkj ajk $^ huf 9kf[B6khf;dk a[jk ;jkj
haed mk0 > Zdjd ;ks 9kjS\ ;jkj hfgup] huge.
GH ahj;Lafkj 'kg' vj;kgj #)) g;kh3 3;kj 'kgo3
aZJ Dd ;hjge. GH ahj;Lafkj 'kg' mk0j> 'kvhf
ogfP'j hsp J mkJ sr ahj;Lafkj mk0j> ajk ;jk Rk'.
GH 'kvhf hvGs 9h4glp RkugE ;hj'.
dj h'Okf h'\km 9kjX ;Thb sFQkl2j
U'kjk G; aJwkli h';hpd ;jk -mge. GH
aJwkligj ;Tb; Ghd2k h'fk sqglr
Gv_Gs_Gv_ j gRkgmhu 'djj 9k8khjd ajksp] l'
akgj. GH gzEkj lk\ l'j 'kg' ;Tb; \kH z;l;
gd0>glk;j fks 9kjX s®'kHlj lmd 5vl;
gjhogZ3Jvf ;jkj 9f[gjk8 ;jk Rk2. gjhogZ3Jvf
;jkj haed ;Tb; z;l; gd0>glk;j 5vlj 'kg'
aJgdr; zAdkyd huf; hugf ;Thbj lmd oh=d
zsZd d`rgj 'djj c3fkj 'kg' Gv_Gs_Gv_ aJkAd
;hj'.
www.krishijagran.comßÔÁ¿ø¸ üÑÂõ±ðÃ
G
g4
'
19;Thb okmjwx gs @)!^
Page 20
;Tb;j ahjpJsj 5lgdH hfoj g;kSakfi Zykaf ;hjge
s®'kHl oluqd®
cgj cgj hu' � ol
hDem�jj 'Zdj; ;Tb; z;gl hfoj aJtk:3
g'hv'j 'kg' g;kSakfij Zykaf ;hjge.
'Zdjd {¯akuf gykEk jkmix z[mhÌd vk{l
zy 9fr ;Thb aJtk:3j Ghd2k zh6; uks ak'.
g;Hhuf 9kmgd glk; z[jko 9h\Rkfj 9¡m]d
h';kp ;ksj zsiYk ;hj'-l 9yk s[4rsFQi jsf
hzgn 'Zdj ;Thb aJtk:3 5ks]kj aJhtvkj g;kSakfij
;Tb;; g;kSakfi Zykafj aJskw aQ aJukf ;gj.
zqQj 9f[zkgj 'Zdj aJv[jdkj mgokEk ;vjkx jkmij
9khuj ugj lc[ 8kf 5vlj lmgd 8kfj Zykfi2
aJokhd gRgf l;h3 sk'Wix 'kueky g\kmx lkl
vk{lx shdv[jgjk h'Qªi ;hj'. Ggf ahjhZyhdd
R®d jkmix g;kguk/;[3;i 9kjX ;vjk 9khuj lc[ 8kf
5vl s8[gsy 9kjX {Vv jDªvka gjkmij 'kg' {Ds
9kykj y2. Ggf ahjhZygd 'Zdjj GH ;Tb;
z;glk Ghd2k zyogd 'okjd ak'.
ykjj m2kj akykji2k Ggl;kd uqhbd
ga2olj mJksr Ggl;kd glk;;
gd0>glk;j cjd hfs]l akfij gRkmkf
8hj'. glk; Z'kZyr 9h\RFQ h'\km ak3kfkH m2k;
G; gv3 9kEhF3d ;gj. s®'kHl s®'kHl oluqd®
oluqd slk'ky; 9g3k hagjk5k2kj gshef y2. GH
gshefj sk8rgsgj hR g;kgfk gYQj mJk{Ft Ek3kj
hfs]l ;jk Rk' akgj. holkd aJ`s'kj s®'kHl
oluqd® j sk8rgsgj skf[y; hfs]l ga3ol vkalkH
;jk y®'. hR g;kgfk Ggl;kj flk 9kjX a[4[jij ajk
aJk2 %)) hl3kj akfi; ha{hj5k2kj ;hj hfs]l
;jk Rk2. 9k8k cF3kj h\djd %)) hl3kj akfi;
Gg;'kgj g'g:3hj2k 9kjX \k2jkvj ajk s[Dª ;hj
g4kEkj gRkmr ;jkH hug2. GH s®'kHl oluqd®
g\fd akfi; hfs]l ;hj'j 'kg' gsS'hjf
g3;f®lho lgmkEk -mge. GH g3;f®lho glgdjk
akif; vk5k ;jkj lmgd glk;vkfuk2;
g'g:3ji2kg;k pigcJ zskAd ;hj hug2. oluqd
h;hf'j 'kg' pigcJ g3ækj ;jk Rk'.
www.krishijagran.comßÔÁ¿ø¸ üÑÂõ±ðÃ
v
h'
hyskvl aJgupd skej {¯akuf (_# pdk,p 'Th� akHge
skvl aJgupd s¯zr {¯akufd (_@pdk,p 'Th�j gj;t] ;jk
-mge. GH skej {¯akuf !!x&(*_&@ gsh3J; 3f gj;t]
;jk -mge hR 'b] @)!$/!% j 9f[akgd !)^@_^! gsh3J; 3f
g'he y2 3Jk{3 skej {¯akuf 'b] @)!%/!^ j zs2d !$&_@# gsh3J; 3f y2
hRg3k gRkEk 'ejj d[lfkd ^! gsh3J; 3f g'he y2. s¯zr h'\kgm 'b]
@)!%/!^ d s[6 $^%_%( lk4 3;kj jkoy 9ho]d ;hj GH {alhá 'rhDªmd
gYQd s¯zr akl;; ske 'io {¯akuf gYQj lmd oh=d ;jkj zS\E y®'
akhjge. olkp2d gvkEkhvdkj 'kg' vj;kjj U'kjk ;Lt/gvf® 9kjS\ ;jk -mge
Rkj 9¡m]d 'j5j ;kj4kfkj Zykaf 9kjX s¯zr zy;kji z\k; Hfv[hlg3t
'g:zo® j h'fk sqglr h'djw ;jk -mg
hy
;Thb okmjwx gs @)!^20
Page 22
;Thb okmjwx gs @)!^22
g;kSakfi 4jvd g'he
{¯akuf ;jkd zyo
f mej zszrk aJk2 z;glk 5vld y2 Rj
;kjgw ;Tb;; 'k8rd ahj vk5 hv;[f
;hj' lmi2k y2. h;� dfs2 akhl h5Ls
aJkHg\3 hlhsg3t g;kSakfij augYaj ajk GH
4jvj ajk s[hDª gakEk -mge dkgd g;kSakfij
aJ2kgzgj ;Tb;j aJmhdj a` zyo -y -mge.
g;kSakfij skg;]h3, gsgfoj zukhpE ;[l;kw]ig2
;2 gR akhl h5Lsj {agRkgmgj ;Tb;; lk\
gakEkgdk zyo -y -mgex H2kd zkskfr 5vlj
d[lfkd @) j ajk @% pdk,p-lg; 9h8;
{¯akuf y2. lmgd akhl h5Ls gykEkj ;kjgw
'f mej zszrk0 fy2. H2kj aJg2km z;glk
8jwj pk;akvhlx 9ksx ;lx 9hsdk 9khud ;jk
Rk2. G; G=d aJk2 !@ gyokj 4jv y2 H2k; u[3k
hvofj 5vld {agRkm ;hj' ajk Rk2.
;Tb;j aeFu
h'pk4k huJa Hhjgmef
smJ gupd R®d 9kho0 9h8;k,p
ofz,4rk ;Thbj 0ajd hf\]j ;gj dkgd
9kg;1 GH ;`kg;k uThB3yif ;hj'
gfkEkhj gR gupd g;H'k3k0 gYQd ol z,;3j
zszrk 9kge Rkj ;kjgw g4hd ;jkd huf; hugf
9z[h'8kd ahjge. ;bT ;j Ggf z,3j zs2d h'pk4k
Hhjgmef akJ Hg\3 hlhsg3t g;kSakfig2 apJ ,zkfi2
augYa -lge. g;kSakfij zyk2; a'J Ì; HFuaJ kl
hzgn ;2 gR g;kSAkfi HojkHl atJ k:3j 'rEykj ;hj
huaJ Hhjgmef l£ ;gj. R®d aJ̀ s gYQj fihjYw
;jk Rk2x dkj haed 9kEpr;dkj 9f[zkgj
@x$x^x* GlhaGv j {agRkm ;jk Rk2. z;glkd-
; 'yT ¯ lk\ ;s akfigdk z5l 5vl aZJ Dd ;hj'
ajk Rk2. akfij z;glk g3kakl a[hlj h';kpd
9,piukji y2.
Ghd2k 'okjd {alá g\kmlvKj aJtk:3
e[ huf 9kmgd yk2guj'kud
gykEk jkB3Ji2 ;Thb 9kjX
{ukhf; aJup]fid g\kmlv
aJkHg\3 hlhsg3t g;kSakfij 0vjd 'íd
\ij gykEk gu4k gakEk -mge ;kjw gP'\kj
Gæ gpJtkj vk5 9khel. 'kZdEd ak¥kEj
GH g;kSakfig2 hfoj {¯;TB3 aJtk:3j
;kjgw gupd G; ahjv2 aJkAd ;hjge.
Ghd2k gP'\kj Gæ gpJtkj -d2kj ;hj
g;kgfk g;kSakfid-; hae fajkj {ukyjw
aJZDd ;hj huge. g;kSakfij tk2gj:3j
9k'uia g\kmgl ;2 gR GH gshef 5vl
{¯akufd 'Th� gykEkj 9f[skf ;jk y2.
Ggfugj gzH;kjgw 5vl 'Th� gdhd2k y2
www.krishijagran.comÎßÁ±¥ó±òÏ üÑÂõ±ðÃ
' z
gRhd2k 5vld \ja[j gakb; dD ¾ zy 9fr dDj¾ {hvd skQk ak2.
H2kj 'kg' skh3d zkjj {hvd ahjskgw 9kEpr; y2. gptJ kj
g4hdd 'k;i `;k 5vlj 9Egpb; zjX 3[;[jkd \km ;hj skh3d
hslkH hug2. hR h;e[ zs2 haed zkj-; ahjEdf] -y gRkEkj ajk
{Dj 5vlj {¯akufd akJ 2 @) pdk,pd-; 'hT � -y Rk2.
h;
Page 24
skf[gy fy2 Qªa 'htmkgt] ;hj' 5vlj z[jYk
Ghd2k ;[>hy2kj ;kh3'-l y®' zyo
l 5vld Rhu gakd/ad�j aJg;ka
agj gdhd2k hR g;kgfk 9EZykd
;Tbg; lk\ {6k' gfkEkgj. aJkg2
Ggfugj y2 gR ;Tbg; 5vlj z[jYk o�j ajk ;hj
l2 h;� gak;/ad�j aJg;kaj ajk 'vkgdk ;h6f
y2. g;H'k'kj ;i3fkp; ujEj aJg2km ;jkj
haegdk s[hDª fkak2. gzH;kjgw vk'kj GmJ® hvtKv
g;kSakfig2 gak; ad�j ajk s[hDª ak'j 'kg'
augYa -lge. g;kSakfij aJhdhfh8 ;2 9o2 hzgn
gR g;kSakfig2 Qªa 'ht] mkt] fksj aJtk:3 l£
;hjge. Rj ajk g2L+® hB3Jad 9k6k lmkH hR g;kgfk
;k6j zykg2gj g4hdd lmkH hu2k Rk2. Rkj 0vjd
9khygl gak;/ad�x skh4 lkhm 8gj. GH g2L+®
hB3Ja u[3k 5vldj {agRkm ;jk Rk2. (%) 3;kj
9k6k G; G;=j 'kg' aR]kAd.
hy2kj ;3kj zszrkj zsk8kf {hl0Ek
-yge. 9kmgd ;[>hy2kj ;3kd g;H'k huf
-lg; zszrkj zFs[4if y®' lmi2k -yhel
h;� Ghd2k ;Tb;; ;[>hy2kj ;kh3'j 'kg'
hv¡k ;hj' fklkgmx ;kjw phDªskf 5ks] gshegfji
g;kSakfig2 h;e[huf 9kmgd v[mkjg;f ykg\]Z3 gshef
Ghd2k 9k8[hf 3Jhlg2 g3J:3j gpk\k '�k'
:3j hfs]kwj ;jk g;kSakfij z,4rk
lkhml 'Th� akHge h;� ;Tb;j zdr hy
-dbi H y2 hR ;Tb;j aJk`hs;dkj
9k8kjd aJtk:3 hfs]kw ;gj. Ggfugj
!(*( vfd Zykhad g;kSakfi gohvh'Gl GhmJ vl[vf
g;kSakfig2 g3J:3jj 3Jhl hfs]kw ;hj ;Tb;j skod
'í vhv]d -y ahjge. 'kZdEd g;kSakfij gogfjl
gsgfokj �jXvjw hz, fFukH ;2 gR g;kSakfig2 hjvkv]
;jkj haed 9k8[hf; g3;hfg;gj 3Jhl l£ ;hjge.
Rkj hfs]kw zSaqw] j§gagj -'Okhf; a�hdj 0ajd
9k8khjd y2. pigcJ fB3 gykEk 'ZD gRgf
pk;/akvhlx 5l 9khuj 'kg' h'gpb aJ;kgj
lk\uk2; y2. GH 3Jhl phDªpkli y2 9kjX lmgd
z£khld gykEk g3J:3jd ;s gokj hu2kj ajk
htgolj 4jvd ;s y®' 9kjX Hh¥gfk z[jhYd
`kh;'.
www.krishijagran.comÎßÁ±¥ó±òÏ üÑÂõ±ðÃ
\k
g3J
l£ ;gj. g;kSakfij yk2gujk'ku Ghj2k gsgfokj
9kfgFu ;2 gR GH gshef; %% GHvha d-; 9h8;
hR g;kgfk g3J:3jd Gg3v ;hj 'rEykj ;hj' ajk Rk2.
G; cF3kd @) 3f ;[>hy2kj ;kh3 l®t ;hj hug2 GH
gshegf.
dkgd 9kg;1 GH gshefj z;glkd-; tknj
h'gpbdk -yge ;hFtefkj `;kj ;kjgw g'he zs2-
lg; vhlgl g;kgfk 8jwj aJhd;[l aJ\kE fagj.
zsmJ gupd ;Tb; z;gl H2k; zyogd h;hf'
akgj. aJgdr; jkorj 9f[zkgj g'glm g'glm
9f[ukfj 'rEZyk0 ;jk -yge Rkj ;kjgw ;Tbg;
zyogd h;hf' akgj.
;[>
;Thb okmjwx gs @)!^24
Page 26
zjX ;Tb;j 'kg' h\Gvh3 j @@$/@ ht l£
e [ h u f
9 k m g d
a ¡ fm jd
;Tb; gslkj 9kg2kof
;jk Rk2 R®d zjX
;Tb; 9kjX ;[>hy2kjx
;akyj g4hd ;jk
; T b ; j ' k g '
aJg2kofi2dk; h'gpb
j§gagj 8rkf hu h\Gvh3
h3lkj g3J:j hlhsg3t
g;kSakfig2 G; fd[f sgtl l£ ;gj.
g;kSakfij ;2 gR htlkj Gf_hv_ 'klrkgf
g;kSakfig2 zjX ;bT ;j agJ 2kofi2dk; 8rkfd jkh4
h\Gvh3 @@$/ht 9kjX Gsh3 !*)ht l£ ;gj hRg3k
!* GHvha j y2. lmgd 3[ íHl ukJ H\kj lmgd # 3k
hvhlFtkjj Hh¥f 9kge Rkj 'rEykj ;s hddk 9kjX
ß;kf skh3j 'kg' ;hj' akgj. z;glkd-; tknj ;`k -
yge akJ 2 # lk4 3;kj GH g3:J 3jj 0ajd &% gyokj
9f[ukf hu2k Rk2. Hskf g'he 9f[ukf akgl ;bT ;;
H2k; h;fkd zyo y®'. lmgd GH sgtl; ahj'yfx
gZaHJ fx ykl vglkEk 9kjX g4hdj hddk 9kjX ß;kf
skh3j 'kg' zyogd {agRkm ;hj' akgj.
jijj 0ofj pigcJ '�kj lmgd tsjkj
Z'kZyrx aklf/gakbwj 'kg' HF3kv
5ks]khv{h3g;l hlhsg3t g;kSakfig2
;5gA+f fksj aJtk:3 l£ ;gj Rkj 'rEykjj ajk
aßaklf 9kjX aßh';kpd aR]kAd lk\ aJkAd
;hj' ajk Rk2. g;kSakfij 'rEzk2 zyk2;
9sjhod ;[skgj ;2 gR ;agA+fj {agRkmj ajk
aßj h';kp 9kjX zs2d ahja:;dk 9khy Rk2.
lmgd 'k2®akv aJh3fx 'k2®akv g53x 4hfoj 9U\[d
hspJw `;kj ;kjgw aßj h';kp zs2d -y Rk2
lmgd gd0> ;2 gR tsjkj gjkm aJhdgjk8 Ysdk
'�k'j 'kg'x �wk�wR[Dª gakb; dD¾j 'kg' aR]kAd
;glZ3Js ;5gA+f {agRkmi y2.
tsjkj h';kpj 'kg'
'rEykj ;j; ;5gA+f
;Tbg; G3k h:+;j ajk ak' z;glk d`r< v®v]K GavK g;kSakfi s®'kH GavK
hoj ;Tbg; hRg;kgfk d`r ak'j
'kg' 9kfj 0ajd hf\]jpil fy2x
;kjw Ghd2k \kjdj ;Tb; ykHg3;
-y -mge. GH Qªs; 9km'�kH v®v]K g3Jv g;kSakfig2
9khfg2 s®'kHl Gax hR ;Tb;; g;El ;Thb zS'Ìi
d`rH aJukf f;hj' 'j, ol z,Z;Thdx 'f 9kjX
a[hlj gjkawj ajk -l z;glk d`r Gaj sk8rgsgj
hu'. Gad ;Thb 9kjX dkj lmd zS'Ìi gv:3jj
h'bg2 zSawq] d`r hu'. Ga ;Tb;; g;kfg3k skg;]3d
4kurkÍj \kl uks ak' GH h'bg20 ;'. ;Tb;; GH
Gaj lmd zyogd oh=d y®' akgj. Gad ;Tb;;
gjhogZ3Jvf ;hj' lkhm' Rkj haed ;Tbg; GH Gaj
www.krishijagran.comÎßÁ±¥ó±òÏ üÑÂõ±ðÃ
h; p
lk\ zyogd {6k' akgj. g;kSakfij gsgfokj
z[8k;gj ;Thb okmjw; ;2 gR gjhoZ3Jvf ;jkj haej
ajkH ;Tbg; g4hdj aJi gA+hf,j h'bg2 d`r aJkAd
;hj' akgjx ;Tb;; hfoj 4kurkÍ ;®d g'hv' lkgmx
g4hdj {¯akuf g;gfugj '�k' lkgmx zsg2 zsg2
g4hdj fihjYw 9khuj h'bg2 9Emd y®'. ;Tb;;
skg;]3j gmkg3H hlgB3k hu2k Rk'. GgfugjH zSaqw]
z[h'8kR[Dª GH Ga ;Tb;j 'kg' 'íd lk\uk2;
aJskhwd y®'.
9k
;Thb okmjwx gs @)!^26
Page 28
\kjdj dTdi2 'TyDs g3J:3j
g;kSafi aJmhdj a`d
pj dTdi2 'TyDs g3 J:3j hfs]kdk
g;kSakfi vfkhl;k HF3kjgfvgl hlhsg3t
g;kSakfi h';kj a`d di'J mhdgj
9km'kh�ge. @) GHv_ha_ j ajk !!) GHv_ha_ -lg;
gpJwid g3®;flhoj 9f[zkgj g3J:3jj {¯;TB3 gj¥
aJZDd ;jk g;kSakfi cjXEk 9kjX 9k¡o]khd; 'okjd
'rEzk2 h'Zdkj ;jkj ahj;Lafkgj 9kmjw[Ek g3J:3j
g'Jæ hfs]kwj hupd 9mJzj -yge. 'okjj 9,piukjid
%) pdk,p 'kbi]; g;kSakfig2 gRkEk $ 'ejj zs2d
\kjdi2 g3J:3j 'okjd hfoj 9,piukji '�kH !@
pdk,p ;jkd z5l -yge. ;Thb {¯akud;k 'g�kEk
9kjX ;Tb;; zEl ;jkj \kjdj gvB3kd vfkhl;k
9kHh3Glj \qhs;k 'íd �jXd¾aqw] y2. g;kSakfig2
ykhj2kwk 9kjX hyskvl aJgupd pib] aR]k2d ;ks ;hj
9kge 9kjX oSs[/;kPsijx ak¥kEx eDipm�x ahPvs
'�x sykjkB3Jx 'Wkj4æx 9zsx �ojkdx jkoZykf 9kjX
{hjbrkd pib] g'Jæj h\djd G; y2. H2kj aJtk:3
!)) 3kd0 9h8; gupd h'Qªi y2 9kjX cjXEk 9kjX
9k¡okhd]; 'okjgdk H G; zFskfi2 g'Jæj fkgsgj
www.krishijagran.comÎßÁ±¥ó±òÏ üÑÂõ±ðÃ
guahjhvd -yge. ak¥kEkj gykhv2kja[j holkd vfkhl;k
9kHh3Gl j 9drk8[hf; G;i;Td g3J:3j hfs]kwj gA+F3
9kge. H2kj {¯akuf Ysdk aJk2 @ lk4 g3J:3j
{¯akhud ;jk 9kjX H2kj j®l 9k{3 3kHs aJk2 @
hshf3 y2. GH h'P' aR]k2j G;i;Td z,RFQ Hh¥fj
ajk -l GvhS'n-lg;k z[h'8k G3k 6kHgd {alá
;jk2. \kjdd g3J:3j {gurkmj 'kg' g'v 9kjX 3a ;®3j
'kg' j®'®h3; ga3 g5hvhlh30 z;glkd-; aJ`gs
vfkhl;k 9kHh3Gl g2 9kjS\ ;hjge. g;kSakfig2
g;El @ upj ;kR];klgdH !)) 4fd-; 9h8; gupd
^ lk4d-; 9h8; mJky;j sf o2 ;hjge hR hfgo G;
z[Fuj {alhá y2. g;kSakfig2 Ghd2k h';kpj a`d
9km'kh�ge. H2kj g"+; B3®f ha_H_ 9kjX Rfskj
okakfj lmd jw/fihdgj 'rEzk2j v[hDª ;hjge.
;Thb okmjwx gs @)!^28
Page 29
e[ hufd 9kmgd a¡fmjd 9kg2khod
;Tb; gslkd j'iFuJ GmJi;klvkj
HæB3Jigo yk=S'k g`Jvkj l£ ;gj Rkj
aJg2kmj ajk hdhfm[f lk\ y®'. g;kSakfij ak3]fkj
j'iFuJ hzgn ;2 gR yk=S'k g`Jvkjj ajk ;Tb;; hdhfm[f
lk\ y®' ;kjw GH g`Jvkgjgj gc>íx sv[j 9kjX zhj2y
hdhf03k sjfk skhj' akhj. Ghd2k-lg; ;Tb;; gc>í
9kjX sv[j 9kjX 9frkfr 5vlj sjfkj 'kg' g'glm
g'glm g`Jvkjj 'rEykj ;hj' lmi2k -yhel h;� Ghd2k
G3kH g`Jvkgjgj hdhf3k 5vlj sjfk skhj' ajk Rk'.
!(*) vfd Zykhad g;kSakfig2 GH 'ejd GH
g`Jvkj; l£ ;gj. GH g`Jvkjj sqlr ! lk4 !% gyokj
y2 Rkj 0ajd z;glk jkord g'glm g'glm 9f[ukf
ak2. z;glkd-; tknj ;`k -yge G; cF3kd !% j
ajk @) ;[HF3j pzr {hl2k' ajk Rk2.
hdhfm[f lk\ ;jk' yk=S'k g`Jvkj
'k2[ aJuqbwj ajk 'vk'
v®akj 9kjX hjgaj
'k2[ aJuqbwj ajk 'vk'
v®akj 9kjX hjgajj¡gj 'kh� -m `;k aJuqbwd ;Thbj
gRkmukf; fk;v ;hj' gfkEkhjx lkhmgl
gz2k 8kf g4j o¾glkEkj ajk y0; 'k
jkzk2hf; zkjj g'he aJg2kmj ajk y0;x g'he\km
;Tbg; g4jd o[H o¾lkH hug2. Rj ajk aßj ukfk fB3
gykEkj lmgd aJuqbw h'2ak2. GH zszrkj ajk s[hDª
hu2kHge �jX'ko GmJi;klvkj E;]v g;kSakfig2.
g;kSakfij ;2 gR g;kSakfij gsgfokj 9h'fkp ps]kH
5klj ajk B3J gjakj gshef l£ ;hjge hR g4jj ajk
d[>y aJZDd ;gj. G; cF3kd hdhf3k 3Jhlj d[>y aJZDd
;hj hug2. Rj ajk aßj ukfk -d2kj -y Rk2 9kjX
aJuqbwgdk hf2hFQd ;gj. H2kj 0ajd pJi ps]kH ;2 gR
g;kSakfig2 8kfj g4jj 'kg' v®akj gshef l£
;hjge. GH gshef 8fkj g4j; zjX zjX 3[;[jk ;hj
g4hdj skh3d hslkH hug2 hR zkjj j§ad ahjEhd]d -y
gRkEkj ajk aJk2 @) pdk,p {¯akuf 'Th� y2.
www.krishijagran.comÎßÁ±¥ó±òÏ üÑÂõ±ðÃ
www.marketmirchi.comwww.marketmirchi.commarketmirchi.com j 0ajd lYr mJky;j lmd a[f adi2k gRkmkgRkm
uklklj h'gf a[f adi2k-; 'okj gyd[ 9kgakfkj 5ks] aJtk:3@gzEk mJksiw ;kR]/;lka gyd[ h'fk
sqli2k h'Okafj 'kg' gRkmkgRkm ;j;/ www.marketmirchi.com
mJksr/vyji2k 'okj; gRkmgRkm ;gjkEk 9U\[d gE'vkH3.
Rhu 9ka[hf aJtk:3@gzEk; mJksiw@;Tb;; g'hv' h'vkgj gdgfy®gl d marketmirchi.com
vyjj 9£lj ugj gjhoB3kj ;j;.
Rhu 9ka[hf ;Thb aJtk:3x mJkswi aJtk:3; g'hv'j 'kg' h'Qªi ;hj 9kge gdgfy®gl mJksiw 9£lj
9¡m]d a¥i2f ;j;.
a¥i2f;jwj haed 9ka[hf 9kgakfkj h'Okaf h'Qªix gjkomkj 9kjX aJgEp gyd[ h'fk sqglr
gakB3 ;hj aJdrY \kgE 9kgakfkj zs;Y-lg; -m ak' akgj.
9ka[hf 9kgakfkj mJky;; mJksiwx aeFux 'khyjj aeFu 9kjX gd0>glkg; aJdrY\kgE 5®f ;hj'
akgj.
uklkl s[Dª mJksr h'afi g;hFuJd
hf
h;
29;Thb okmjwx gs @)!^
Page 30
8kf fy2 vEk 8kgfgjg'he {¯akuf y®'
f fy2 vEk 8kgfgj g'he {¯akuf y®'.
GH ;`k a¡fmjd 9kg2khod gslkj
zs2d vEkfk hvvtK aJkHg\3 hlhsg3t
g;kSakfij hvtvK aJtk;vf gsgfokj
jkoiE t'kgv ;Thb okmjw 3is ;2. gd0> lmgd vEk
!@& j h'bg2 ;2 gR zjX s8rsi2k uicl ykHh'Jt gykEkj
haegdk g'he {¯akuf hu2k aJokhd y2. H2kj 'io
g'he 0ofj y2 9kjX hohlh; ̀ kg;. lmgd vka a[hl
gykEkj ;kjgw 5vl ahj gRkEkj zszrk fk`kg;. GH
zs2gd gd0> ;2 gR Ghd2k-lg; z;glkd-; g'he
{¯akuf hu2k 8kf vEk !@& y2. H2kj �h30 m8qj
gykEkj lmgd \ja[j {¯akuf hug2. g;El lgmkEk
zs2d 8rkf hu' lkgm gR a[hlj skod !% ge_hs_ j
uqjd¾ y®' lkgm. a[hlj gjkaw @! j ajk @* hufj
h\djd ;hj' lkgm 9kjX zs2d zkjj aJg2km ;hj'
lkgm.
Q $( gyokjd Ggf G; g`Jvkj l£
-yge. Rkj aJg2km G;x u[H fy2 'j,
aJk2 z;glk 5vlj sjfk sjkd
{agRkmi y2. GH g`Jvkjj l£ {Djk4Ftd `;k
g;kSakfi o2 �jXguE y2. g;kSakfij Gsht
',pi8gj ;2 gR GH g`Jvkjj ajk ! cF3kd # ;[HF3l
pzr {hl2k' ajk Rk2. H2kd gc>íx 8kfx '[3x sv[lx
ukhl 9khu {hl2k' akgj. lmgd zjX 9k;kjj
gykEkj ;kjgw R®gd/d®gd zyogd -l 5[hj' ajk
Rk2. GH g`Jvkjj hf8]khjd sqlrd ;Thb h'\kmj
5klj ajk 9f[ukgfk ak'. GH g`Jvkj skhL3Qªa
gykEkj ;kjgw ;Tb;j skod glk;haJ2 -yge.
z;glk 5vld {agRkmi o2a[j g`Jvkj
www.krishijagran.comÎßÁ±¥ó±òÏ üÑÂõ±ðÃ
8ksk
;Thb okmjwx gs @)!^30
Page 31
zSaqw] Z'kZyrj 'kg'
-ohE; g4hd ;j;
hb gYQd gykEk 'Th�d jkzk2hf; aJtk:3j \qhs;k s[4r
y2. GH ;`k; fk;v ;hj' gfkEkhj h;� g;El ;Thb
{¯akugfH fy2 'j, lmgd zskod g;£kjj ugj
h'bkDª gjkgm0 {auJE ;hj 9kge. gzH;kjgw 9gf;
aJkwckd; gjkmj ajk s[hDª ak'-l 9kjX 'khv'-l ;Tb;; Ghd2k -
ohE; g4hd ;hj' lkhm'.
zsmJ h'P'd -ohE; g4hd mJyw ;hjge h;� zs2j lmd
9kEpr;dk 9kjX aJg2kofi2dk 'Th� akHge 9kjX zsmJ h'P'd ;Thb
{¯akuf g3;hf;d ahjEd]f 9kjS\ -y -mge 9kjX jkzk2hf;
{¯akufj aJg2km y®' 8hjgex hRg3k gzH zs2j 'jukfj j§ad ;ks
;hj 9kge h;� Ghd2k G; 9h\pka -y ahjge. dkgd %) 'ej
aqg'] 9kskj gup h'P'd !)) pdk,p -ohE; g4hd ;jk gup
9khel h;� 9kho \kjdd g;El )_^ pdk,p \qhsgdH g4hd ;jk
y2. H2kj U'kjk 9khs h'P'd aJk2 *)) g;kh3 3;kj sqlrj 4kurkÍ
h'gup-l ah62k0> 9kjX hfgo gupd g;El !)) g;kh3 3;k sqlrj
4kurkÍ 'rEykj y2.
hygjk 9gm]hf; g;kSakfij sgd Gsht jkoiE hz, gv1ykfj
9khoj zs2d -ohE; g4hdg2H z;glkd-; aJ`s 9kEpr;i2
aTB6\qhs y2. -ohE; 5vl {¯akufj 'kg' 9Ì gukygf {']j;x
'fhf fkp;x ;i3fkp;j aJg2kmj ajk \kjdj aJk2 !% g;kh3 gy:3j
\qhs 9kEpr;i2 gakb; dD¾j 9\kEj ajk '¥jj 5kgl -l -mge
Rj ajk %) pdk,p \qhsd a3kex $) pdk,p ho,;x ## pdk,p
'jkfx @% pdk,pd vkl5kj 9kjX !% pdk,p 9k2jf 9kjX 9fr
zqYC dD¾j 9\kE s[4r y2. gzH;kjgw {¯akuf gykEk 5vglk
9kEpr;i2 gakb; dD¾gj R[ho 9kge. gzH 5vlj 'rEykj ;jk
aß/aYi 9kjX sf[br0 9kho Gg;'kgj hvh¡d -yge. \kjdd aJk2
@_% pdk,p hohthaj glk;vkf \kjdd $% pdk,p a[hB3yifdkj
hv;kj hpßj 0aj 4jv y2. 'g2kgorB6j tkDªjj :+ihf;d lkhm
`;k \igj z,g;d hug2 gR 9kskj z[Zy pjijj 9E8kjwk g;hsg;l
jkzk2hf; zkjj U'kjk {¯aÍ 4kurkÍ 9ksk; ;-l -l -m 9kge.
www.krishijagran.comÎßÁ±¥ó±òÏ üÑÂõ±ðÃ
;Thb okmjw ÂÂó¿SßÁ±ËßÁ âËÂõþ âËÂõþ ÎÂóÌËåà ¿ðÃËî ÂÂõvßÁ ™¦ËÂõþ ÷ɱËòæñÂõþ, Û¿'¿ßÁëÂ׿éÂö ›¶Ëûþ±æÃò¼
ÎÂõîÂò ÛÂõÑ ÕòɱòÉ Õ±ßÁø¸ÇíÏûþ ÂóɱËßÁæà ÂÎæÃù± ¿ÂõÂóíò Õ±¿ñßÁ±¿ÂõþßÁ
¦§±îÂßÁ [3 ÎïËßÁ 4 ÂõåÃÂõþ Õ¿öÂ:]
ÂõvßÁ Û¿'¿ßÁëÂ׿éÂöÂðÃú÷ Î|íÏ ëÂ×MÃÃÏíÇ [ßÁÔø¸ßÁËðÃÂõþ üËÃÃe üýÃÃæÃö±ËÂõ
¿÷úËî Âó±ËÂõþ Û÷ò Îù±ßÁ]
Îû±á±Ëû±á Ð ¿òú±™L é±ßÁ, äµÂõþ öÂA, Õù ý×Ãÿ`Âûþ± ü±ßÁÅÇËùúò Õ±¿ñßÁ±¿ÂõþßÁ, Îô±ò Ð 09953756433,09891263263
¿êÂßÁ±ò±, 60ûþ9, îÂÔîÂÏûþ îÂù ý×ÃÃëÂ×üÅô üÂõþ±ý×Ãà ÷±ËßÁÇéÂ, ¢¶Ïí Âó±ßÁÇÁ Î÷ËC± Φ�úò, òîÂÅÂò ¿ðÿ~- 110016, Îé¿ùËô±ò -011-26511845,26517923E-mail: [email protected] , [email protected] , Website: www.krishijagran.com, www.kjcommoditynews.com
H2kj G;skQ {ak2 9kge gR 9khs g'he -
ohE; g4hdj 0ajd 8rkf hu' lkgm.
\kjdd aJgdr; 'egj aß !*))
hshl2f 3f gmk'j hug2 Rhu H2kj g;El @%
pdk,pj 9khs 'rEykj 'k2®gme m6f ;jkd
;gjk gdgfy®gl !@) hshl2f h;{h'; 3f
ak;cjj gme {¯akuf y®' akgj. @_%
gsh3J; 3f 5v5jkv 9kjX !_* gsh3J; 3f a3ke
9kskj 5vl; aJk;Thd; j§gagj0 y®' akgj
Rj ajk 9khs Gg4k>o -ohE; g4hdj 5kgl
9km'kh�' akgjk. skf[yj gykEk g;£kjx
h;tfi 9kjX hl\kj g5+2kj 9khuj ugj
\2kf; gjkmj ajk 'khv'-lx aßj 'koi
gykEkj s[4r zszrkg'kj uqj -y Rk'. H2kj ajk
skHQª®h'g2l Gh:3h\h30 'kh�' Rj ajk ;s
4jvd g'he phDªpklix lk\uk2; 5vl
9kskj ;Tbg; aJkAd ;hj' akgj. a[fj \kjd
G; -ohE; gup y®' akgj. a[fj R®d hc{
9kjX mk4ijj fui '' akgjx aJgdr; aJkwi z[Zy
9kjX zSaÍ y®' gdhd2kgy zsTh� 9kjX
phDªpkli \kjd hfs]kw y®'.
;T
;Thb okmjw
31;Thb okmjwx gs @)!^
Page 32
P'j aJk2 &) pdk,p ;Tb; Ggf 9kge
Rkj 0vjd ;s \qhs 9kge 9kjX
9k8[hf; ;Thbj z[h'8k ;s 9kge. Ggf
;Tb; z;lj zyk2 9kjX gd0>glk;; phDªpkli aJukf
;jkj ukh2d¾ -lge HB3/gEB3 hvgt. HB3/gEB3 hvtj
9kjS\hw !(*@ vfd -yhel hR zSaqw] j§gagj zjX
aR]k2j ;Tb; z;l; phDªpkli ;hj'j 'kg' ukh2d¾
-lge. 9kho GH g;kSakfig2 hfoj �wk�wj
aJtkg:3gj h'P'j !@ 4fd-; g'he gupd hfoj
phDªpkli htlkj hthB3Jh'{3j gf3Eg;]gj ;ks ;hj
9kge. \kjdx 9kgshj;kx vifx 9k5Ji;kx Hgækgfhe2kx
h5hlakH£x `kHglæx h\g2dfks 9kjX srkfskjj
'kgu0 9fr gupgdk ;ks ;hj 9kge.
h;e[ huf 9kmgd Gg:zv 3[ hvtv Hgæ:v 5k{gævfj
U'kjk zjX ;Tb;j 'io g;kSakfij U'kjk {¯akuf
HB3/gEB3 hvgtaJkAd ;gj aJ`s Zykf
www.krishijagran.comÎßÁ±¥ó±òÏ üÑÂõ±ðÃ
'g�kEkd zyk2 ;hj'j 'kg' aJ`s Zykfd j4k -mge.
9ka[hf okhf' hu0> gR Gg:zv 3[ hvtv Hgæ:z 5k{gævf
'io {gurkm; 9kmd Zykf hu2k 9kjX dkj 9k;lf
;hj'j 'kg' h'P' aR]k2d ;ks ;hj 9kge. HB3/gEB3
hvt hR ugj zjX ;Tv;j 'kg' ;ks ;hj 9kgex gzHg3k
aJp,zfi2 y2. HB3/gEB3 hvgt g;El ;Tb;gjH zyk2
;jk fkH 'j, gd0>glk;j ahj2kl; 9kd©hf\]jpil
;jkHge. GH g;kSakfi ;Tb;; h'P' aR]k2d ;Thb
zS'Ìi aJhpYw hu 9kge. HB3/gEB3 hvt hlhsg3t s[4r
j§gagjx h'/3J[3x d[lpix g;gjlkx 'J;hlx mkojx ;v[x
;h'x sk-;x 9hsdkx g\hFux zhj2yx djs[ox heslk
hsv] 9kjX sqlkj 'kgu0 'ígdk 5vlj 'ioj {¯akuf
;gj. HB3/gEB3 hvtvj mgEbwk 9kjX h';kp g;FuJ h'P'
aR]k2j g3;hf;j y2. GH g;kSakfij mgEbwk g;FuJd
aJhphYd 9kjX ;[pl mgEbwk;kji 3igs ;ks ;hj
9kge. H2kj 'kgu0 ;Tb;j zszrk; okhf 9kjX
gd0>glk;; aJhphYd ;hj'j 'kg' HB3/gEB3j 3igs zuk2
\qhs aR]k2d ;ks ;hj 9kgex Rj ajk \kjdj zjX
;Tb;; zyk2; y®' akgj. g;kSakfij {gUupr Ggf
;Tb; Rkj 0vjd ;s \qhs 9kjX 9kh`]; j§gagj u[']l
y2x gd0>glk;; phDªpkli ;jk. HB3/gEB3 hvt hfB6kgj
hfoj lYrj hupd ;ks ;hj 9kge.
h'
;Thb okmjwx gs @)!^32
Page 33
J \kd gt2hj \kjdj ahjhvd g;kSakfi y2
hR mk4ij {¯akuf ;jk g4hdj ajk -l
skg;]3-lg; -l gRkEkd ;Tb; 9kjX
aßakl;; lm hug2. GH g;kSakfij 9kjS\hw
!((* vfd hfs] ahj2klj U'kjk 9kjS\ y2. hfs]l
ahj2klj U'kjk 9kjS\ ;jk GH g;kSakfij sq[4r
{gUupr 9khel gupj ;Tb; 9kjX u[mú aß aklf
;jk aßakl;; 9km-l -l 9khy'j 'kg' G; fd[f
gaJjwk huge. gd0>glk;; {Ds {¯akufj aJhQª2kgj
'okj-lg; jkZdk gu4[EkH Rj ajk gd0>glkg;
9k8[hf; aßakl j§gagj ahjhvd y®' akgj.
9kjS\hwj ajk Ghd2k-lg; g;kSakfig2 ;Tb;;
hydd ;ks ;hj 9kge. g;kSakfij s[4r {¯akuf
mk4ij 9kjX aßaklfj lmd zS'Ìi y2.
'kg25j lmd hsQgok>3
aJ\kgd aJp,zfi2 augYa -l %) 'ej a[jwk
Gfho9 \kjdi2 GmJ® HækB3Jio 5k{gævf 'kg25® j
lmd hsQgok>3 ;hjge. Rj ajk ajk aJ\kdj
hsL;getd {Vv �wk�wR[Dª aß aJoff gzEk
{alá ;jkH zsmJj \kjdd 'kg2g5 z5ldkgj aß
aJoff ;ks]Qªs; @* 4f jkord ;kR]khF'd ;hjge
9kjX gd0>glk;j U'kjk z£khld gykEk aß aJoff
g;FuJj j§ad h';hpd ;hjge. GH 9,piukji ak>v
'ejj 'kg' y2 Rkj s[4r lYr {Vv gogfh3; sqlrj
'iR] aJzkj 9kjX hu2k z�hld akhlj h'bg2 9Emd
mk4ij {¯akufj lmgd
;Tb; fd[f gaJjwk hug2 aJ\kd gt2hj
www.krishijagran.comÎßÁ±¥ó±òÏ üÑÂõ±ðÃ
;gjkEk 9kjX aßakl; ukfk 9kjX 9fr zszrkj
zsk8kfj 'kg' ;ks ;hj' lkgm.
aJ\kgd l£ ;hjge fd[f htB3Jih'{f dFQ
9kho 'okjd gakEk -u; (( pdk, ;k�k ;hj'j
'kg' ak{tkj hsglkEk Rk2.
sf[brj ykdj ajk 9ZaB3 aJtk:3; z[hfhPvd
;hj'j 'kg' h'hfs]kw aJhQª2kd fEifd g3;f®lho
;ksd lgmkEk Rk2. GHg3k z[hfhPvd ;gj gR -ud
gakb; sqlrj mjXj mk4ijj z;glk aJk;Thd; �w
9¡\[]Dª -y 9kge. g;kSakfig2 \kjdd aJ`s 'kj
aJg2km ;jk 9U\[d aJhdj§a j5dkj® ; mJyw ;hjge
hR 9hdpidhld mk=id zgdo -u hv8k !))))
Zykfi2 ;Tb;j guk;kf-l -l Rk2. GH -uj lg£gj
'íd s[4r aJhQª2k; aJ\kd gt2hjg2 9kjS\ ;hjgex
H2kj ajk skf[y; aJdrY j§gagj ZaB3 9kjX zgdo -u
ak' akgj. hthlg\hjj 9fr fd[f aJhQª2k gRgf haed
9hdpidhld g3skj sgatgjk 'rEykj ;jk Rk2.
s[S'kHd 9kjS\ ;jk -mgex GH -u *% mJk_ «!)
3;k¬x @)) mJk_ «@% 3;k¬ 9kjX $)) mJk_ «$% 3;k¬
j ga;d 9k8[hf; 4[v[jk guk;kfd {alá ;gjkEk
-mge. GH ;kR]Qªsj 9¡m]d aJ\kd gt2hjg2
9'3j lmd ak>v4f mk0>d ® ahj;Lafkj hfs]l 8kjk
9kjS\hw ;hjge Rkj sk8rgsgj u[mú aßakl;
zs[uk2; 9kjX phDªpkli ;hj' ajk Rk2.
a
33;Thb okmjwx gs @)!^
Page 34
b;j zFs[4d zszrk `kg; 'fhfj. GH
'fhfj h\djd G; ckd; 'fhf -yge
l;vk ck>y. l;vk ck>y ;Tb;j 'kg' sqj
;ks[jhfj ;ks ;hj 9kgex GH 'fhfj hR
5vlgdH 9khy Rk2 dkj 'Th� j4kH hug2x aJkg2 GH
'fhf ;[>hy2kj 5vld gakEk Rk2. h;� GH ckd;
'fhfj zszrkj zsk8kf ;Tb;; {alá ;jkHgf
8kf[;k2. gvSaJk 8kf[;k GmJig3;j Ggf aJtk:3 y2 Rj
ajk l;vk ck>y zsqhl fB3 -y Rk2. gvSaJk G; Ggf
'fhf fkp; y2 hR l;vk; zyogd gpb ;hj hug2.
gvSaJ;k WDG (water dispensable granular)
5s[glvgfgj ajiYk ;jkj haed 'okjd fskHge.
l;vkj zszrk aJkg2 {Dj aJgupx sykjkB3Jx �ojkdx
dkhslfkt[x 9ÌJ aJgupx ak¥kEx ykhj2kwk 9kjX 9fr
'ígdk jkord GH zszrk 9kge. gvSaJk G;skQ Ggf
aJtk:3 y2 hR l;vk; hpakj ajk fB3 ;gj. l;vkj
zszrkj ajk hfokd ak'j 'kg' g;kSakfij ;khyfi
gd0>glk;j s[g4hu ßf;/
Z3 Qªa vkH£ hR GmJ® mJXaj g;kSakfi y2.
g;kSakfig2 mogj1lkd hZyd ;i3fkp; -d2kj
;jk A+kF3 hR g;sv;[jkj 9khel dkj 9h8mJyw
;hjge. GH A+kF3j 9h8mJyw ;jkj haed g'Z3 GmJ® mJXaj
hfs]kw Ysdk 'Th� akHge. mogj1lkj GH A+kF3 !#_%^ G;=d
h'2ha ajk 9kjX {Ds �wk�wj ;i3fkp;x 'fhf fkp;
'Th�hfsk2; aJtk:3 hfs]kj ;jkd zYs y2. A+kF3j hdhf3k
aJtk:3 "+; 9kjX e3k {¯akuf lkH 9kge. g;kSakfij 98rY
9kjX aJ'Ì hfgu]p; h'sl ;[skgj ;Thb okmjw; ;2 gR GH
A+kF3j 9h8mJywj haed 9kskj g3;hf {¯akuf Ysdk %x)))
h3haG -y -mge.
l;vk ck>y zsqhl fkp
g'Z3 Qªa vkHg£ 9h8mJyw ;hjge
g;s[vjkj mogj1lk A+kF3
;1pglFuJ h'Qªs hz,
mk0>/;kvhjf[ja[jx
holk/ekyokykfa[j
s®'kHl< *(%#$%*&)!
sH gskj g4hdd ;[>hy2kjj
5vld gvSaJkj ujEj 'rEykj
;hjgek. l;vk Gg;'kgj
zskAd -y -mge. ;[>hy2kjd a[hlj z,4rk 'Th� akHge.
GH ujEj 'rEykjj ajk aJk2 Gh'ckd #%)) 3;k
'khvge.
aEf hz,
mk0>õ9g8k2kx
holkõ9S'klk
s®'kHl< ()#$$&$)^)
gvSakj ajk 'fhfj zSaqw]
h'fkp -yge 9kjX ;[>hy2kj
\klugj di'J mhdgj 'Th� -yge.
zgdFuJ hz, gv1ykf
mk0> õ vyukjkx
holk õ jXuJa[j
s®'kHl < (*#&!)))%)
gvSaJkj 'rEykjj ajk h;e[
hufgd l;vkj mkh6 mhl' 8gj
9kjX ;[>hy2kjj 5vl g'he
gz{o/prksl -y -mge. H2kj ajk aJk2 #))) 3;k
Gh'ckd 'khvge.
z[8ij ;[skj
mk0>õdkl=kx
holkõs[ok5jfmj
s®'kHl < ($!@*$!^^!
GH ujEj eh30Ekj ajk l;vk
Gg;'kgj zskZd -y -mge 9kjX
vk4/hv;f[ f;jkg; ;[>hy2kj
g4hd a[jk ;hjgek. ;s sqlrd g'he {¯akuf y2.
www.krishijagran.comÎßÁ±¥ó±òÏ üÑÂõ±ðÃ
;T
g'
;Thb okmjwx gs @)!^34
Page 35
fiad holkj zskl4kd ;Tb;j 'kg'
j 5klj ajk G;f®f H{ hvtvK®
;kR]Qªs 9kg2khod ;gjx R®d
ykhj2kwkj g'glm g'glm holkj ajk ;Tbg; GH
;kR]Qªsd 9,p l2 9kjX h'h\Í 8jwj 'ioj h'bg2
okhf'-l d`r ak2. dkHEkfj y2 Rkj f®f H{ hvtvK®
9`] y2x j ;Tb;j hsQ® f®f H{ hvtvK® Ghvvg3F3 'Jk£
gsgfokj ;Tb� ;[skgj z;glk 5l 9kjX pk;/akvhl
mgokEkj fd[f g3;hf;j h'bg2 ;Tb; z;l; d`r
hug2. Ggf G3k djs[oj h\djd hR ykl8i2k j,
`kg;x 9kjX G3k djs[o hR 'khyjj ajk ykl8i2k y2x
hvjkl Rkj ykHh'Jtx d-j hR gupi2 gvmgsF3j y2x
h3>2y Rk; ahlyk{vd mokH hfoj h5Ltd -d2kj
;Tbg; aJp,zk ;hjge
f®f H{ hvtvK® j fdf[
9kjX 9fr h;e[skf 'io
www.krishijagran.comÎßÁ±¥ó±òÏ üÑÂõ±ðÃ
;jk -mgex lk0;x g;gjlk 9kjX h'lkyi GH
z;glkg; mok'j 'kg' aJgvvj aJg2km ;jk -skhlhv,®
mgex dkj h'bg2 ;Tb� ;[skgj ;Tb;; j skhlhv,®
h'bg2 h'Zdkgjgj okhf' hug2.
'igjFuJ hz,x 'k£ gsgfokj f®f H{ hvtvK® g2
h'h\Í ykHh'Jt; ;2 g'glm g'glm 5lx
pk;/akvhl; g;gfugj 5k,mkvj ajk 'vk' ajk
Rk2 9kjX 5lx pk;/akvhlj 'kg' h;skf dkaskf
{aR[Dª y2x djs[ox hvjklj g'glm g'glm
aJokhdj h'bg2 d`r hug2. h3>2yx g;gjlkx lk0x
d-j 9kjX h'lkyi; aJgvgvgj g;gfugj skhlhv,®
mgokEk Rk2 9kjX h; h; 'ZDj 0ajd 8rkf hu'
lkgm GH z;glkgj h'bg2 gd0> h'Zdkgjgj ;Tb;
z;l; okhf' hug2 9kjX lmgd f®f H{ hvtvK®
g;kSakfijj lmd h;e[skf z5l ;Tb; oh=d -y
g;gfugj 9f[\E -yge GH h'bg20 ;2.
;kR]Qªsj gpbd t:3j jks hfEkz t) vFuJ RkgugE
gsht2k ak3]fkj; {aykj hu zFskhfd ;gj.
ak
Gf_G5_Gl j
'F3®fkH3 vkl5kj gakb;
g;kgfk 5vlj h';kpj 'kg' !^ 3k
dD¾j 9kEpr; y2. z;glk dD¾
5vlj h';kpd �jXd¾aqw] \qhs;k
aklf ;gj. gzH dD¾j h\djd mÌkg;k G3k dD¾ y2
hR Ghsf® 9S+j 9� y2 9kjX 5vlj aJh3f z,jvfk;
hZyj ;hj j4kd zyk2 ;gj. lmgd h\3khsf 'k2®h3f
`k2hsf 9kjX G¥kHs/G j gs3k'hlhos hQª2kd
gRkmukf ;gj. h;� mÌk;j 9\kEd 5vlj zh6;
h';kp fy2. gzH;kjgw gfvgfl 5kh3]lkHokj
hlhsg3t g;kSakfig2 ;Tb; '®F3®fkH3 vkl5kj l£
;hjge. hR skh3d mÌk;j ;s gykEk; a[jk ;gj.
zhj2yx ha2kox ol;i2k 9kjX 9frkfr 5vlj 'kg'
skh3d mÌk; ̀ ;kg3k 9kEpr;. g;kSakfij aJhdhfh8
z¥iE ;[skgj ;2 gR g;kSakfig2 h;e[ huf 9kmgd
;Tb; '®F3®fkH3 vkl5kj l£ ;hjge. Rk; H{hj2kj
hRugj eh3EkH 5vld z�hld 9kykjj a[jk ;hj'
akgj. lmgd g;kSakfig2 fis glhad H{hj2kj
z5ldkj haed Ghd2k fis 9kjX ho, glhad
H{hj2kj ahj;Lafkj 0ajd ;ks 9kjS\ ;hj
huge.
35;Thb okmjwx gs @)!^
Page 36
pk;/akvhlj 'kg' z']gpJB6 f[fgysKv hvt
;/akvhlj {¯akufd f[fgysKvj
' io 'íd gl k; ha J 2 y2.
pk;/akvhlj 'rEzk2j 'kg'
gdhd2k 9ka[hf z5l y®' gfkEkgjx gRhd2k-lg;
9ka[hf {Dj 'ioj aJg2km f;hj'. h;e[ hufd
9kmgd h;e[skf pk;/akvhlj ykHh'Jt 'io -d2kj
;hj f[fgysKv Hhæ2k aJkHg\3 hlhsg3t g;kSakfij
gvlKv aJhdhfh8 gmkakl hzgn ;2 gR h;e[ huf 9kmgd
g;kSakfig2 ol;i2kj hdhf3k ykHh'Jt 'io -d2kj
;hjge R®d HFu[ hR gokgakyk 9kjX g'he tkl `;k
z[Zy a[hl y2. lmgd uicli2k zs2j 'kg' \jkld
`'j 'kg'0 {agRkmi y2. hU'di2 h'A+E hR aJdrY
j§gagj phDªpkli a[hl y2x ;s olk �h3 9kjX g'he
www.krishijagran.comÎßÁ±¥ó±òÏ üÑÂõ±ðÃ
pk
;Thb okmjwx gs @)!^36
dkaskfgdk �h3 hug2. dTdi2gd vlokj H2kj a[hld
u['kj mokj Ysdk 9kjX gzkf;kgl hvnk 9kjX g'he
olk �h3 hu2kj aJokhd y2. H2kj 'kgu0 h'lkyix
;h'x ha2ko 9kjX 9frkfr pk;/akvhlj ykHh'Jt 'io
gakEk Rk2.
Page 37
zs2j 9f[zkgj ykHg3; ykh3];klvkj<
t) Gf_g;_ ;Tb� ;[skj
zs2j 9f[zkgj ykHg3; ykh3];klvkj<
t) Gf_g;_ ;Tb� ;[skj Gf_g;_ ;Tb� ;[skj G; aJhz� ;i3h'Okfi 9kjX
'kmkfi ahjhZyhdj dFQd ;i3 aJ'Ìf z,m6fj
aq'] 98rY y2x gd0> ( 9kmZ3 @)!@ vfd
\kjdi2 ;Thb mgEbwk ahjbud 'kmkfid {asykhfgup] ;j j§ad
;kR\] kjj ukh2d ¾ myJ w ;gj.
t) ;Tb� ;[skgj ;Thb h'Okf h'P'h'urkl2 g',mglkjj
;i3 h'Okf 9kjX zqQ ;hT b h'Okf h'\kmj ajk Gof -
'Okhf;j j§ad g;hj2kj 9kjS\ ;gj. gd0> ha_GHv_ht_
ykEkH h'P'h'urkl2 H{GvG j ajk ;hjgex dkj haed
gd0> @))@/@))# vfj skod t:3gj3 g5l®hP'a
g;hl5hf]2 h'P'h'urkl2j ajk ;hjge.
;Thb okmjwj 3igs t) ;Tb� ;[skjj lmd 'kmkfij lmd
oh=d h;e[skf h'b2j 0ajd ;`k akgd. gd0j> sdk/sd gd0 >
gd0j> s[g4hu ßgfk/
hR ugj 9kskj gupd ofz,4rk
huf; hugf 'kh� -mgex gzH hyvkga
9fkmd hufd 9kskj z;glkd-;
9kEpr;i2 5l 9kjX pk;/akvhl y®'
9kjX dkj 'kg' 9kEpr; y2 9khs
{¯akuf; u[m[f ;hj' lkhm'.
'kmkfig2 9ksk; 4kur z[jYk; -l
z;glkd-; z[Fuj 9kjX ahjhZyhdj
j§gagj zyo {Dj hug2. 'kmkfi
5vlj {¯akufj aJg2km 9kho 9khs
a J g d r ; h u g f ; h j 9 k g e k .
{ukyjZ'j§ga 9khs 'kmkfi 5vlj
9¡m]d 9kl[; l0> gdhd2k 9kl[x gc>í
9kjX vk{l; Ghj dTdi2 �jXd¾aqw]
5vl y2. 9khs 9;glH $% 3f 9kl[j
{¯akuf ;gjk. 9kskj gupd h'fk
9kl[j g;kgfk g\kof a[jk fy2.
GH4f gupd 9kl[j lmgd ha2ko
9kjX h'lkyi0 s[4r 5vl y2. gskj
sgd \kjd hR g;kgfk ak;cj h'fk
9kl[x ha2ko 9kjX h'lkyig2 zSaÍ
fy2. 9kfg3k ;`k ukhlj {¯akufd
h;e[skf Ggf 5vl 9kge R®d 'íd
g'he ahjskgw aJh3f `kg; 9kjX H
aJh3fj \kl {¯z y2.
9kho 9kskj 9kEpr;dkj
9f[zkgj aJgdr; 'egj {¯akuf
'�kHgek gRgfugj 9kskj gRkEk 'ej
'kmkfid {¯akuf @*# lk4 3f
9khel 9kjX GH 'ejd aJk2 @() j
ajk #)) lk4 3f -yge. 9kskj ;Thb
h';kpj ykj $ pdk,p y2 ;kjw H2kd
'kmkfij h';kp 'ejd !) pdk,-lg;
y2 9kjX 5[lj {¯akuf !% pdk,p-
lg; y2.
vj;kjj U'kjk vglkEk ahj;Lafkj
h'bg2 z[8kd t) ;Tb� ;[skgj ;2 gR
vj;kjj U'kjk {urkhf; h'\kmj 'kg'
'íd ahj;Lafk vglkEk Rk2 gRgf
jkB3Ji2 'kmkfi hsefx h;e[skf ;Thb
RFQj h;fkd vk'hvht hu2k Rk2x skh3;
zkjXEk ;hj'j 'kg' ahj;Lafk aJZDd
;jk y2 9kjX h'h\Í {¯akhud
zksmJij g4hdj 'kg' ahj;Lafk vglkEk
Rk2.
'd ] s k f { u r k h f ; gYQ j
ahjhZyhdj ;`k -; gd0> ;2 gR \kjd
;Thb aJ8kf gup y2 R®d 9ka[hf h'h\Í
8jwj g4hd ;hj' akgjx H2kd
5l/5[l 9kjX pk;/akvhlj fd[f
aJokhdj 0ajd ;ks ;hj 9kge.
vj;kjj U'kjk0 {urkhf; h'\kmd
'kgog3k 'íd \kl y2 hR {urkhf;j
h';kpj 'kg' 'íd lk\uk2; aJskhwd
y®'. ykHg3; yh3];klvkjj h'bg2 z[8kd
t) ;Tb� ;[skgj ;2 gR 9kho ;Tb;;
{Vv g3;hf;j 9kEpr y2 h'gpb-; GH
g3;hf;j ajk akfi $)/%) pdk,p-
lg; 'vk' ajk Rk2. ykHg3;
yh3];klvkjj 'rEykjj ajk akfi 'vkj
lmgd a[hl0 \klugj h';hpd y2.
H2kd akhlyk{v -d2kj ;hj G;
hf2hFQd g4hd ;jk y2 R®d dkaskf
hf2hFQd -y `kg; 9kjX H2kd akfij
4jv ;s y2. H2kj 9¡m]d \kh3];l
g4hd0 G; fd[f g3;hf; y2 9kjX
GHg3k vyj 9£lj 'kg' lk\uk2;
y2.
t) ;Tb� ;[skgj ;2 gR \kjdi2
;Thb mgEbwk ahjbgu g'glm g'glm
8jwj ;Thbj g3Jhf, hu2k Rk2 hR
{urkhf; 5vlj 0ajd y2. dkj
'kgu0 hjvkv] aJgo:3gjk d`r hu2k Rk2
Rj ajk ;Tbg; zyogd z5l g4hd
;hj' akgj.
t) ;Tb� ;[skgj ;Tb;j 'kg'
ajksp] hug2 gR 9kgakfkglkg;
vj;kjj U'kjk aJZDd ;jk ahj;Lafkj
lk\ {6k0; 9kjX fd[f fd[f g3;hf;
'[o; 9kjX dkj lmd oh=d y0;.
hR ;Tb;; g4hdj h'bg2 d`r 9kge
gd0>glkg; 9fr ;Tb;g;k d`r hu'
lkgm Rj ajk gd0>glkg;0 9km'kh�'
akgj.
www.krishijagran.com zkYk¯;kj
t)
aJZDd;]dk
zsij hdEkji
z,'kuukdk
;Thb okmjw
fd[f huL+i
s®'kHl/(*(!^^))$
H/gsHl< [email protected]
37;Thb okmjwx gs @)!^
Page 38
9ka[hf 8kf[;kj h'bg2 9la
;'gfh;?
8kf[;kj 9kjS\hw 9khoj ajk
aJk2 #% 'ej aqg'] -yhelx 9Egpr
gRhd2k 9khs hR g;kgfk ;ksj
9kjS\hw ;gjk gdhd2k 9la 'íd
9kjS\hw ;hj'H lkhm'. ;Thbj
lmd 9kskj 9kmj ajkH zSa;]
9kge gzH;kjgw 9kmj ajkH sfd
HVek 9khel gR ;Tb;j 'kg' h;e[
;ks ;hj' lkgmx GH ;kR];
9km'�k'j 'kg' 8kf[;kj 9kjS\hw
;jk -mge. g;kSakfij 9kjS\hw
zs2d ;Tb;j ;Thb zS'Ìi zszrk;
hfoj zszrk '[hl gd0>glk;j
g4k>od g4k>o hslkH 9km'�kj
{gUupr ;jk -mge.
8kf[;k 9kho G; 'Jkæ -y ahjgex
H2kj 0ajd 9kgakfkj h;
aJhdhQª2k 9kge?
GH ;`kg3k zdr gR 8kf[;k
9khoj 'Jkæ fkgsgj ahjhvd -yge.
H2kj haed ;g6kj ahjpJs 9kge.
hR g;kgfk ;ksd Rhu ahjpJs ;jk
Rk2 gdhd2k 5l hfPv2 ak2.
8kf[;kj GH lYrd {ahwd
gykEkgdk tknj {alhá y2.
8kf[;kj Ggf h; aJtk:3 9kgex hR
;Tb;j z;glkd-; g'he glk;haJ2
-yge?
8kf[;kj z;glk aJtk:3 ;Tb;;
glk;haJ2 y2x R®d s[4r j§gagj
8 kfokHs m® Ltx 8 kfa J idx
gy:zk8kfx 8k'km®Ltx t[gf3x
H_Gs_/!x c3; 9kjX 8kf[3a s[4r
y2. H2kj 'kgu0 Ghd2k h;e[ huf
aqg'] l£ ;jk gvSaJk® ;Tb;j 'íd
glk;haJ2 -y ahjge. H aJ`s Ggf
aJtk:3 y2 hR g4hdd gykEk ckd;
;Tb; 9kskj 9Íukdk y2x gd0>glk;; a` gu4[0Ekgdk
9kskj ;d]'r< 9kj_ho_ 9kmjEkl
b; 9kskj 9Íukdk y2. jkhda[Ek tk6 ;[>Ehld g4hd-l -m akH huf\j ahjpJs ;jkj
haed zÌrk cj-l \kmjXEk -y 9kge. 9kho ;Tb; zlkj ;kjgw gup {Íhd ;hjge
9kjX 9mJzj -ygex R®d ;Tb;j zsTh�j 'kg' s[4r \qhs;k aklf ;hjge ;Thb gYQj
h'4rkd GH g;kSakfi; hR ahjpJgsgj G3k hpßj ugj ;Thb jzk2f g;kSakfi 8kf[;k GmJig3g;.
H2kj lklf/gakbw ;hj ;Tb;j 'kg' G; lYr-l {ahwd ;gjkEk gzH 'rhDªj h'bg2 hRskf
hlg4k hzskgfH ;s -y Rk2. 9khs ;`k -; 9kgek 8kf[;k GhmJg3;j gv2kjgsf 9kj_ho_
9kmjEklj. ;Thb jzk2gf 8kf[;kj mJXa gv2kjgsf 9kj_ho_ 9kmjEklj ajk h'gpb ;`k okhf'-
l gvB3k ;gjk. GH g;kSakfig2 ;Tb;j hydj 0ajd ;ks ;jk 'kd]klkaj h;e[ s[4r 9,p aJZDd
;hjgek/
www.krishijagran.com zkYk¯;kj
;T
;Thb okmjwx gs @)!^38
Page 39
'fhfj l;vk ck>y; hf2FQw ;jkd
lk\uk2; y2. GH 'fhfj 0ajd
hf2FQw ;jkgdk zyo fkhel hR
;Tb;j G; tknj zsrk -y ahjhel
h;� ;Tbg; GH zszrkj ajk
zyogd s[hDª akHge.
9ka [ hf ;kgjk'kj 9kgakfkj
aJhdU'Fui '[hl \kgEgfh;?
;Thb G; tknj gYQ y2. R®d
'ígdk z[gRkm 9kgex gzH;kjgw
hRskf uqj aJhdZa8]kj aJPf {g6x
;Thb jzk2f HFuJkhB3 'Ty¯ ;kR] ;hj
9kgex R®d \kjdi2 9kjX h'gupi
g;kSakfi 9kge. Rhu 'okjd 9fr
g;kSakfi0 9kgex gdhd2k0 ;Tb;j
lk\j 'kg' 9kge. 9khs ;kg;k
aJhdZa8]k '[hl fkskgfkx ;kjw
z;glkg; hfoj sgd ;ks ;jkj
9h8;kj 9kge. 9khs 'okjd
aJtk:3 g'vkj aJhQª2k; G;
aJhdZa8]kj uThB3gj vk' h'vkgjkx
h;� 9kskj aJtk:3 �wk�gwgj
ahjaqw] y2 9kjX ;Tbg; aeFu
;gj gdgfy®gl 9kskj g;kgfk
aJhdU'Fui fkH.
8kf[;kj aJtk:3j 0ajd
;Tb;j h5tg'; g;gf;[Ek?
9kskj mJky; 9kskj ;Tb; y2
hR gupj 9kh`]; g\hd -d2kj ;gj.
gzH;kjgw 9kskj ;d]'r -yge 9khs
dkj \kl 9kjX �wk�mwR[Dª aJtk:3
gd0>glk;j 'kg' gRkmkf 8hj' lkgm
hRg3k 9khs ;Tb;j 'kg' ;hj 9kgekx
;kjw ;Tbg; 9kskj 0ajd h'P'kz
;gj. gzH;kjgw ;Tb; z;gl ;2
\kl 5vlj 'kg' g;El 8kf[;k.
9kho;kli h;e[skf z,Zykj U'kjk
;i3fkp;j aJg2kmj h'gjk8 -ygex
gR ;i3fkp; aJtk:3 pjijj 'kg'
glk;vkfuk2; y2. H2kj 0ajd
9ka[hf h; ;' h'vkgj?
sH 9kgakfk; ;' h'vkgjk gR
h;e[skf Ggf 8jwj z,Zyk 9kjX
Gf_ho_9_ 9kge hR Ggf 8jwj
9R`k h'b2j 0ajd 9kn[hl2kH
\kl ak2. ;i3fkp;j aJg2kmj
Hskf u[BaJ\kE y2 gdgfy®gl
h'P'\jd ;i3fkp;j aJg2km h;2 -
y 9kge. -'Okhf; gl'd H2k;
g3B3 h;2 ;jkH aJskhwd ;jk Rk2
9kjX vj;kgj h;2 ;i3fkp;;
aJskhwd ;hjge. GH z;glk 9R`k
{jk 'kdhj y2x hR ;`kgj ;Tb;
z;lj sf g4hl gshl ;jkHge.
\kjdj Hskf ofz,4rkj ga3
\hj'j 'kg' Hskf 4kur auk`]j
{¯akuf g;gfugj ;jk Rk'. ;Thb
jzk2fj 'rEykjj h'gf 5vlj \kl
{¯akuf ;jkgdk zS\E fy2.
gzH;kjgw GH z;glk h'b2 9R`k
y2.
;Thb jzk2fj 'kgu 8kf[;k ;Thbj
g;kgfk 9fr gYQg3k ;ks ;jkj
ahj;Lafk ;hjgegfh;?
8kf[;kH ;Thb jzk2fgdH hfoj
;ks 9kjS\ ;hjge Rk; 9khs
hfB6kgj ;Tb;j 'kg' ;hj 9kgek.
Ghd2k 9fr g;kgfk gYQd gRkEkj
g;kgfk lYr fkH h;� H2kj 'kgu0
9khs Ek3kj ykg\]hB3,j 0ajd hfPv2
;ks ;hj 9kgek hR ugj 9kho akfi
;s -y 9khy 9kge. dkj ajk ZaB3
y2 gR 9khy' lmi2k zs2d akfij
9\kE hfPv2 y®'. H2k; 8rkfd
jkh4 9khs akfi 'vk'j 'kg' ;ks
;hj 9kgek. H2kj 'kg' 9khs
jkoZykfd u[3k 'kgÌk hfs]kw
;hjgek.
aJkg2 gu4k Rk2 gR f;hl ;i3fkp;j
'rEzk2j 0ajd g'he vhl 9kge.
H2kj 0ajd 9kgakfkj g;kSakfig2
h; h; zkE8kfdk 9ElS'f
;hjge?
9ka[hf h6g;H -;ge. H2kj
'kg' 9kskj G3k 3igs ;ks ;hj
9kgex hR ;Tb;; \kl aJtk:3
hvfkDª ;jkj h'bg2 zokm ;gj.
H2kj 'kgu0 9khs 9fr {ak2 gRgf
gah;nj 0ajd hup hfgu]p 9kjX
g;kSakfij sk;] `kg;. 9fr 5kgl
vj;kjj h'\kgmk H2kj 'kg' du¡
;hj 9kge 9kjX ;Tb;g;k H2kj 'kg'
zokm ;jk -mge.
;Tb;j 'kg' 9ka[hf h; ajksp] hu'
h'vkgj?
;Tb; 9kskj 9Íukdk
y2x Rkj ;kjgw gupj
ofdkj ga3 \gjx gzH;kjgw
gd0>glk;j zh6; au aJup]f
;jkgdk 9kskj ;d]'r y2.
gzH;kjgw ;Tb; z;l; ;'
h'vkgjk gR gd0>glkg; \kl 5vl
l'j 'kg' \kl ;Thb jzk2fj aJg2km
;j; 9kjX zh6; ahjskgw ;j;.
{Dj g4hdj 'kg' fd[f fd[f ;Thb
g3;hf; mJyw ;j; 9kjX ;Thb
h'gpbOj ajk ajksp] hfPv2
l0;.
;Tb;; 9k8[hf;jwj lmd
oh=d y®' lkgm
aJZDd;d]k
www.krishijagran.com zkYk¯;kj
Hsjkf 4kf
gorB6 z,'kuukdk
;Thb okmjwx fd[f huL+i
s®'kHl/ (%*@(%&%#*
H/gsHl/[email protected]
39;Thb okmjwx gs @)!^
Page 40
;Tb; z;l; {Íhdj 5kgl -l Rk2<
fkhj;l '®t]fkhj;l '®t]j ;kR] aJwklij hbg2 9la
ofkgfh;?
H fkhj;lj h';kpj '®t] y2x R®d fkhj;lj
h'Zdkjx h';kpx zsi;jwj 'kg' ;ks ;jk Rk2.
'®t]j s[4r {gUupr G;i;Td h';kp y2. fkhj;lj
me lgmkEkj ajk -l {¯akufx h'Zdkjx aJgvhv,x
skg;]h3,x 9ksukhf 9kjX jAdkhf GH z;glk '®t]j
9¡m]d 9kgy. fkhj;l '®t]j huL+id 9h5v ̀ ;kj
s[4r ;kjw fkhj;l '®t]j aJhd GEkjgfv h'Zdkhjd
;jk. fkhj;lj g4hd
\kjdj uhYw 9£ld
;jk Rk2 gRgf 9ÌJ
aJgupx sykjkB3Jx �ojkd
h;� fkhj;lj h'Qªi
{Dj \kjdd g'he y2.
fkhj;l g4hdj 'kg'
g;gf 8jwj ol'k2[
9f[;[l y2?
fkhj;l g4hdj 'kg'
g'he mjgsk y®' fklkgm
9kjX 9h8; 6kæk0 y®'
fklkgm. H2kj 'kg' dkaskf &
htmJij ajk !@ htmJi gvlhv2kd-;
;s y®' lkgm 9kjX $) j ajk $% htmJi
gvlhv2kvd-; g'he y®' fklkgm.
\kjdj g;kf g;kf jkord fkhj;lj {¯akuf
y2?
fkhj;lj {¯akuf zs[uJj akjd `;k jkord
y2. \kjdj g;gjlk jkord z;glkd-; g'he
{¯akuf y2. �ojkdx sykjkB3Jx ;w]k3;x 9ÌJ
aJgupx {hjbrkx 9zs 9kjX 9jXwkvl aJgupgdk
fkhj;l g4hd y2.
\kjdd fkhj;lj h'hogfv; -l h; uTpr 9kge?
\kjdd hRskf {¯akuf y2 dkd-; g'he
htskFt y2. hdhf/vkhj 'ej aqg'] 9khs g;H'k3k0
g\l[r Ght3 aJtk:3 l£ ;hjgek gRgf ;g;kgf3
hsL;x fkhj;l akfix hvaKv huf; hugf H2kj
aJtk:3j htskFt 'kh� -mge.
fkhj;l '®gt] h;ugj zyk2 ;gj ;Tb; z;l;?
;g;kgf3 '®t] \kjd vj;kjj Z;is; aJg2km
;gj. R®d a[hl lgmkEkj ajk -l aJgvhv,x
skg;]h3,x 9kskukhfx jAdkhf 9khu z;glk -l vka]3
;gj. Rhu g;kgfk ;Tbg;
G; gy:3jd A+kF3 lmk2
gdhd2k '®gt] dk; 9k6
gyokjj 9f[ukf hug2
g;El a[hl lmk'j
'kg'. fkgv]ji Z;isj
9¡m]d 9khs u[H lk4
3;k hu0>. ;Tb;; {Ds
'io hu�j 'kg' '®gt] vkhj
gy:3jj 'kmkfj 'kg' ^
lk4 3;k vk'hvht hug2.
9 k s k j 9 k g l k v f i j
sk8rgsgj 9ka[hf ;Tb;
z;l; h; ajksp] hu'
h'vkgj?
;Tb; z;lj 'kg' ;' h'vkgjk gR gd0>glkg;
G;gmk3 -; ;ks ;j;. '®t]j z;glk Z;isj lk\
{6k0;. hf'f[Ek 'rhDª z;lj 'kg' zsg2 zsg2
g3Jhf, aJgmJs vglkEk y2. ;Tb;j 'kg' Hfv[gj£
Z;igsk 9kge. GH Z;isj 9¡m]d ;Tb;; g;El
ahPvp pdk,pj aJihs2ks hu' lmi2k y2. a£kp
pdk,p fkhj;l '®gt] hug2 9kjX ahPvp pdk,p
jkor vj;kgj hug2.
www.krishijagran.com zkYk¯;kj
uiahp4k hz,
z,�kuukdk
;Thb okmjwx fd[f huL+i
s®'kHl/(*(!$$##**
H/gsHlõ[email protected]
;Thb okmjwx gs @)!^40
Page 41
Hg£h:3vkHt Hhæ2k hlhsg3tj
9kjS\hwj h'bg2 9la
;'gfh;?
H g £ h : 3 v k H t H h æ 2 k
hlhsg3tj 9kjS\hw @))@
vfd G3k {gUuprgj -yhel R®d
g;kSakfij s[4r {gUupr 9khel
gupj ;Tb; hRugj 5vlj
zszrkj ugj ;ig3gj 5vld lmk
gjkmx zh6; gakbw gfkgakEk
9khu zszrk; gpb ;hj'j 'kg'
Hg£h:3vkHt Hhæ2k lhsg3tj
9kjS\ -yge.
\kjdi GmJ® g;hsg;l HækB3Jid
Hg£h:3vkHt Hhæ2kj h;skf
9,piukji 9kge?
\kjdi2 g;hsg;l HækB3Jid
g;kSakfij & pdk,p 9,piukji
9kgex Hg£h:3vkHt Hhæ2k
hlhsg3t \kjdd G; 9U\[d
ahjv2 aJkAd ;hjge. 9kho
9khs ;' akgjk gR Hg£h:3vkHt
Hhæ2k hlhsg3gt G; lYr aJkAd
;hjge Rkj sk8rgsgj ;Tb;;
9km'g�kEkd aJ2kz ;jk -mge.
g;kSakfij Ggf h; ;Thb aJtk:3
9kgex hRg3k ;Tb;; g'he
glk;haJ2?
H g £ h : 3 v k H t H h æ 2 k
hl hs g 3t ; T h b jz k 2fd
; i 3f kp;x g\ >; [ jf kp;x
'fhffkp; 9kjX a[hl 'Th�d
{aR[Dª jzk2f; -d2kj ;jk
y2. g;kSakfij s[4r aJtk:3
fEjdC g'Jæj fkgsgj skg;]3d
{alá. H2kj 'kgu0 h;e[skf
s[4r aJtk:3 gRgf gl`lx h`gs3x
y;kskx s®f®hvlx f[Ekfx l®m®x
G:zgA+k=x ykHgo;x gl`l
v[akj 9kjX h\:3j skg;]3d gakEk
Rk2x hR ;Tb;j skod \kl Zykf
aJkAd ;hjge. GH aJtk:3j ajk
;Tbg; \kl 5vl {¯akuf
;hjge.
Hg£h:3vkHt Hhæ2kj mgEbwk
9kjX h';kp g;FuJj h'bg2 9la
;'gfh;?
9kskj @ 3k mgEbwk 9kjX
h'; kp g; F u J 9 k gex hR
9drk8[hf; g3;hf; R[Dª y2.
9khs 9kskj mgEbwk g;FuJ
vj;kjj U'kjk aJskhwd -yge.
H2kd z;glk mgEbwk h'P'Zdjd
;jk y2. GH mgEbwk g;FuJd
{Ds ;Thb jzk2fj aJg2kmj ajk ak0;
5vlj \kl {¯akuf< ha_hv_ a"'i
hoj zs2d ;Tb; 9k8[hf;dk; mJyw
;hjgex GH Qªsd 9kskj 5vlj gakb;
dD¾j aJg2kofi2dk; a[jk ;hj'j 'kg'x
gak;d/ad� 9kjX gjkmj ajk 'khv'j 'kg' hR aJtk:3j
9kEpr; y2x GH aJtk:3j 9kEpr;dk; a[jk ;hj'j
'kg' gRkEk g;H'k 'ejj ajk Hg£h:3vkHt Hhæ2k
hlhsg3gt ;Tb;; G; gaJjwk hu 9kgex g;kSakfij
9kjS\hwj ajk G3k {gUupr j4k -mge gR gupj ;Thb;
phDªpkli ;hjgex GH lYr; skhf Hg£h:3vkHt
Hhæ2k hlhsg3t «9kH9kHGl¬ g2 \hEbrd-; augYa
-lge. ;Tb;j h';kpj 'kg' g;kSakfig2 di'J mhdgj
;ks ;hj 9kge. gzH h'bg2 okhf'j 'kg' ;Thb
okmjgw g;kSakfij lmd \kHv gaJhvgtF3 ha_hv_ a"'ij
;`k akhd H2kj 0ajd gd0> gupj ;Thb; 9km'�k'j
'kg' g;kSakfij mhdh'h8j h'bg2 ;2 dkgj h;e[ 9,p
aJZDd ;hjgek/
www.krishijagran.com zkYk¯;kj
9k
41;Thb okmjwx gs @)!^
Page 42
- 'Ok hf; 9kj X m gEbw k
h'gpbOj zSaqw] 3is 9kgex GH
3is huf/jkhd ahjpJs ;hj
;Tb;; \kl aJtk:3 gRkmkf
8hj'j 'kg' gvB3k ;hj 9kge.
9khs ;' akgjk gR Hg£h:3vkHt
H h æ 2 k j m g E b w k g ; F u J
h'P'Zdji2k mgEbwk g;FuJ y2.
\hEbrgd h;e[skf fd[f aJtk:3
9khf'gfh;?
9kskj h;e[skf fd[f aJtk:3
9h¡s aR]k2d 9kge. GH 'ejj
gpb-lg; 9khs gzH aJtk:3;
;Tb;j 'kg' 'okj-l -l
9khys. H2kj 'kgu0 9fr
h;e[skf aJtkg:3k akHalkHfd
9kge. hRskf uqjd aJtk:3j
aJPf {g6 aJgdr;
'egj 9khs fd[f
aJtk:3 l£ ;hj
9kgek.
aJkg2 Ggfugj ßhf'-l gakEk
Rk2 gR ;i3fkp;j aJg2kmj ajk
{¯a k u f g y k E k j 5 vlj
aJtkg:3gj skfE pjij; glk;vkf
y2x H2kj 0ajd 9ka[hf h;
;'?
H2kj 0ajd sH ;' h'vkgjk
gR GH z;glk 9R`k ;`k.
;i3fkp;j aJg2kmj ajk g;kgfk
8jwj glk;vkf fy2. ;Thb G;
tknj gYQ y2 9kjX hR ugj
5vld gjkm 9kjX ;i3j zszrk
9kgyx H2kj 'kg' ;i3fkp;j
aJg2km 'íd 9kEpr; y2.
g;kgfk 9fr g;kSakfij lmd
zygRkm 9kgegfh;?
9kgex g;H'k3k0 g;kSakfij
lmd 9kskj zygRkm 9kgex R®d
s[4r j§gagj 9kgshj;kf gEfmkt]
;ja®gjvfj lmd g3;hfx hfvkf
okakfj lmd skg;]h3,x 9Gh3
okakfj lmd oHF3 g\£kj
9kjX mgEbwk 9kjX h';kp g;FuJj
' k g ' 3 k H / 9 k a 9 k g e .
g3;f®lhoj 5klj ajk {Ds
;hj'j 'kg' 9ks GH g;kSakfi
g;H3kj lmd 3kH/9ka ;hjgek
Rkgd ;Thb jzk2fj g3;hf;;
9kjX �wk�w ;hj' akgjk.
g ; k S a k f i j { a h Z y h d
g;gf;[Ek?
9kgakf
k; ofk' h'vkgjk gR Hg£h:3vkHt
Hhæ2k hlhsg3t \kjdj lmgd
h'P'j g;H'k4gfk gupd ;ks
;hj 9kge. 9khs zsm J
\kjd'b]d ;ks ;hj 9kgek.
aJk2 gupj z;glk jkord 9kskj
{ahZyhd 9kgex H2kj 'kgu0
9frkfr gupgdk 9kskj
{ahZyhd 9kge. 9khs aJdrY
j§gagj ;Tb;-lg; -l Rk' akgjk
dkj 'kg' 9kskj 3is \qhs Zdjd
;ks ;hj 9kge. Rj ajk ;Tbg;
9kskj hR g;kgfk aJtk:3j d`r
ak' akgj.
\hEbrgd g;kSakfij h; lYr
9kge?
gRgfugj sH 9kgakfk;
-;gek gR g;kSakfi di'J mhdgj
;ks 9kgex Ggf ahjhZyhdd
g;kSakfig2 hfoj lYrj hupd
9mJzj -yge. 9Egpr GH 'ej
;Thb gYQj 9EZyk Hskf \kl
fy2 h;� d`kha0 9kskj
g;kSakfig2 \kl ;ks ;hj 9kge
9kjX 9fkmd hufj 'kg'
g;kSakfij lYr ;Tb;; {Dj
;Thb aJtk:3 gRkmkf 8jk y2 9kjX
9 km�; ; T h b g v v f -l g;
g;kSakfij 3kf]9\kj u[m[f ;jk
y2.
;Tb;; h; ajksp] hu' h'vkgj?
; T b ; z ; l ;
HskgfH ;' h'vkgjk
gR \kjd G; ;Thb
aJ8kf gup y2x Rkj
9kh`]; g\hd ;Thbj 0ajd
9k8khjd. H2kj 'kg' 9kEpr;
y 2 ; T b;j {Dj 5 vl
{¯akufj. {Dj {¯akuf
zh6; gakbgwgj y2 Rkj 'kg'
9kEpr; zh6; ;Thb jzk2fj
aJg2km. gzH;kjgw ;Tb; z;gl
{Dj ;Thb jzk2fj aJg2km
;j;.
zh6; zs2d ;Thb
jzk2fj aJg2km 9kEpr;
www.krishijagran.com zkYk¯;kj
aJZDd;d]k
Hsjkf 4kf
gorB6 z,'kuukdk
;Thb okmjwx
fd[f huL+i
s®'kHl/ (%*@(%&%#*
H/gsHl/[email protected]
;Thb okmjwx gs @)!^42
Page 43
g l s g ; f j h ' b g 2 ; '
h'vkhj'gfh;?
glsg;fj 9kjS\hw !&*)
vfd y2. Glgaf 9k8khjd GH
g;kSakfig2 skh3 vgykEk gshefj
-d2kgjgj 9kjS\ ;gj. 9kho
glsg;f h'P'Zdji2 g;kSakfi
j§ga ahjhvd hR h'P'Zdjd
hfoj !#)) d-; 9h8; ;s]ij
lmd ;ks ;hj 9kge. @)!%
-lg; GH g;kSakfi #@&
hshl2f H{gjkj 3kf]9\kjj
lYr aJkAd ;hjge. ;Thb
{a;jwj h'P' 'okjd GH
g;kSakfig2 hfoj $) pdk,p
g P ' 2 k g j g j A + k { 9 k j X
;khL3\g3jj hfs]kgwgj G;
h'gpb Zykf aJkAd ;hjge.
\kjdd GH g;kSakfi @)!)
vfd 9hZdd¾d 9kgy hR hfoj
A+kF3 @)x))) Z;[Ekj hs3kjd
Zykhad ;gj. glsg;f Hhæ2k
GmJ® Hh;{agsF3 aJ kHg\3
hlhsg3t oks]kfi hZyd glsg;f
mJXagjH zygRkmi g;kSakfi y2.
glsg;fj lmd 9kgakfkj
9h\Odk g;gf;[Ek?
jdj 9kh`]; {Íhdd G; tknj 9,piukji ;Thbj 9kge. 9kskj gupj
G; tknj 9,pd g4hd y2x Rkj 0ajd gupj ofz,4rkj ga3 \gjkEkj
ukh2d¾ 9kge. hRugj zs2 ahjEd]f y2 9kjX g3;hf;j 9kEpr;dk
'kh�ge. dk; vkH ZaB3 -y agj gR z;glk gYQd g3;hf; 9kEpr; y2. ;Thbd G;
{hvd g3;hf;; {alá ;jkH glsg;f. 9kho GH g;kSakfi h'P'Zdjd ;Tb;; ;Thbj
fd[f g3;hf; gRkmkf 8hjge. Rhu g;kgfk ;Tb; filk jnj ;Thb RFQ vkHx gdhd2k
gd0>glkg; guh4g2H hvhf ak2 Rk2 gR glsg;fj aJtk:3 y2. ;Thb okmjwj 3igs
glsg;fj 9kjX lmd ;`k hfgu]p; h'o2 jkEl gvlvK 9kjX vkh\]v gyt z¥2 ekE=kj
akgd. aJZDd ;hjgek dkj h;e[ s[4r 9,p/ GH h'bg2 h'o2 jkEl 9kjX ekE=kj
sdk/sd okhf'-l gvB3k ;gjk.
{hvd g3;hf;j 'rEykgjgj 9km'kh�' ;Tb;<
jkEl 9kjX ekE=k
www.krishijagran.com zkYk¯;kj
\k
43;Thb okmjwx gs @)!^
Page 44
glsg;fj lmd 9kskj
Ghd2k-lg; 9h\Odk \kl
-yge. H2kd sH 9kgakfkj ;'
h'vkgjk gR glsg;f; gpJB6
gjkomkj aJukdkj j§ad ofk
Rk2. GH g;kSakfij \kjdi2
pk4kd *) d-; 9h8; ;s]vkji
9 k g e. z; gl k ;s ] v k j i
g;kSakfij skfuæj 9f[j§ga
;ks ;hj 9kge. GH g;kSakfij
z;glk ;s]vkji z�B3 9kjX
9h\gaJhjd y2.
glsg;fj s[4r aJtk:3 h; y2?
hRskf u qjd glsg;fj
aJtk:3j aJPf {g6x gdhd2ky®gl
gRgfugj 9kgakfkj -;gek gR
glsg;f phDªpkl i {Vv
�wk�wR[Dª g3;hfg;gj R[Dª
;Thbb {a;jw -d2kj ;gj.
R®d s[4r j§gagj skh3 vgykEkj
'kg' 9drk8[hf; ;Thb aJtk:3
ykHuJ®hl; hj\kv]g'l A+k{|
-d2kj ;gj. \kjdd 9kskj
0vjd &) GHv_ha_ d-; 9h8;
akEkjj g3J:3jj 0ajd ;ks ;jk
;Thb {a;jgwk {alá.
;Tb;; lk\khS'd ;hj'j 'kg'
9kgakfkj g;kSakfig2 h;
;hjge?
9kgakfk; ofk' h'vkgjk gR
glsg;gf zuk2 gvB3k ;hj 9kge
gR ;Tb;; zSaqw] j§gagj lk\
y0;. R®d 9kskj h;e[skf s[4r
d`r gRgf hz>vkj aqg'] ykl g'kEk
;ks \klugj ;jk. 9kskj
{gUupr -yge 9ks g;gSf 3['i
Hhæ2k® j 9¡m]d ;Tb;; {Ds
9kjX 9drk8[hf; g3;hf;j ;Thb
aJtk:3 ;Tb;; gRkmkf 8gjkEk
Rkgd gd0>glk;; zSaqw] j§gagj
lk\ ;jk' akgjk. 9kskj uT�
h'P'kz gR ;Tbg; hR aJtk:3 l2
gz2k G; uicli2k zs2-lg;
vhl' lkgm Rkgd ;Tb;j
Gg;'kgj lk\ y2.
lsg;fj {ahZyhd ;®d
;®d 9kge?
hRskfj u qj glsg;fj
{ahZyhdj ;`k 9kgyx glsg;f
zsmJ h'P'd hfoj {ahZyhd
Zy kaf ;hj ge. Ghe2 k x
H{gjkaj 'kgu0 9kgshj;kj
gupd glsg;gl {Vv aR]k2d
;ks ;hj 9kge. glsg;f
\kjdj f`]x vk{` 9kjX gEB3d
tknj tilkj htB3 J i h'{3j
gf3E;]j lmd ;ks ;hj 9kge.
9kgakfkj 9ksukhf/jAdkhf
ahlhv h; y2?
9khs j®/gsg3hjg2l okakfj
ajk 9ksukhf ;gjk 9kjX dk;
\kjdd ̀ ;k glsg;fj aJtk;vf
H{hf3d -d2kj ;gjk. \kjdd
-d2kj ;jk ;Thb {a;jw; 9f
gupgdk jAdkhf ;jk y2.
;Tb;; zokm ;hj'j 'kg' h;
h; augYa -lge?
;Tb;; zokm ;hj'j 'kg'
9khs hfj¡gj mk0>-l -m ;Tb;;
; T hb h'bg2 zh6; ; T hb
{a;jwj h'bg2 okhf' hu0>.
Rj ajk ;Tb;j lk\ y®' akgj
9kjX fd[f ;Thb g3;hfg;gj ;ks
;hj' akgj. H2kj 'kgu0 ;Thbj
fd[f g3;hf;; aJs®3 ;gjk Rkgd
;Tb; 9km'kh�' akgj.
glsg;fj fd[f g3;hfj h'bg2
9ka[hf ;'gfh;?
glsg;f; s[4r j§gagj fd[f
9kjX �wk�wR[Dª g3;hf;j
h'bg2 ofk Rk2. 9khs 9hd
gzkf;kgl Ggf G3k g3;hf;;
h';hpd ;hj' -l 9kgekx Rj
ajk ;Tb;; 9fkmd huf ;Thb
{a;jw ykHuJ®hl; hvgB3s 9kjX
Hgl;3Jhf; 5k,vgfgj g3J:3j;
hjs3 ;F3Jglgj oh=d ;jk Rk'.
;Tb;j 9kh`]; ahjhZyhd;
phDªpkli ;hj'j 'kg' 9ka[hf
h; ;' h'vkgj?
;Tb;j 9kh`]; hZyhd;
phDªpkli ;hj'j 'kg' 9kEpr;
y2 \kl 5vl {¯akufx Rkj
'kg' 9kEpr; y2 ;Thbj fd[f
g3;hf;; mJyw ;jkj gdhd2kgy
9kskj ; T hb {Íd y®'.
gzH;kjgw 9khs h'vkgjk gR
;Tbg; Ggf ;Thb RFQj 'rEykj
;j; hR �wk�wR[Dª 9kjX
9drk8[hf; g3;hf;j y2 Rkgd
\kl {ako]f y®' akgj.
www.krishijagran.com zkYk¯;kj
aJZDd;d]k
Hsjkf 4kf
gorB6 z,'kuukdk
;Thb okmjwx
fd[f huL+i
s®'kHl/ (%*@(%&%#*
H/gsHl/[email protected]
;Thb okmjwx gs @)!^44
Page 45
aJhdgRkmidk fy2 zygRkmidk '[hl \kgEk< �Adk 9hd gzkf;kgl gupj ;Tbg; ak'
9S'jj aJtk:3{o prks; pzr guh4 ;Tb;j sfd 9kfFuj zisk
fkH;i2 y2 h;� z[4d gzH zs2d u[<4j e>k
gchj 8gj. gRhd2k ;i3j aJg;kgagj 9la
zs2d vk0>gd vk0>gd 5vl 9kckd gykEkj 9EZykd
9khy Rk2. 'd]skf 9gf; g;kSakfij U'kjk ;i3fkp;
ujE -d2kj ;hj ;i3j ajk s[hDª akHge. Ggf
ahjhZyhdd 9S'j Qªa vkH£ aJkHg\3 hlhsg3t
g;kSakfij tk2gj:3j hR hfoj ahjpJs 9kjX
'rEykgjgj g;kSakfi; hp4j-l -l -m zskod G;
hfoj ahjv2 hug2. GH ;`k H2kd zdr aJskhwd gykEk
gu4k gakEk -mge gR Rkj lYr z¯ y2 gd0>glk;j 9gf; hsQ
mh� {g6. 9khs ;`k -; 9kgek 9S'j Qªa vkH£j Gsht z¥2
�Adkj hR �wk�wR[Dª aJtk:3j ;kjgw vkhj4f jkorj ;Tb;j skod ahjv2 aJkAd ;hjge.
g;El 9k6 'ej aqg'] @))* vfd ;Tb;j h';kp; 8rkfd jkh4 ;i3fkp; aJtk:3j lmgd
g;kSakfij 'okjd aJ`s augYa -lhelx h;� zdd aJ2kzjd gykEkj ;kjgw 9kho 9S'j
g;kSakfij ;Tb; zskod hfoj ZaB3 eh' tkhn 8hjge. 9kho g;kSakfij !## 3k aJtk:3
9kge. hR h'lk; ;Tb;; 'íd glk;haJ2 -yge. �Adkj sgd aJtk:3j zh6; 'rEykj ;hjgl
5vld zSaqw] lk\ hfhPvd y2. zkYk¯;kjj zs2d 'kd]klkaj h;e[ 9,p/
g; k Sa kf i j 9 kjS\hw h;
{gUuprgj g;hd2k -yhel?
;Tb;j gzEkj \kE 'klr;klj
ajk 9kgex sH gu4k akHheglk gR
5vld ;i3j ;kjgw 5vl
Gg;'kgj fB3 -y Rk2. huf/jkhd
ahjpJs ;jkj haegdk ;Tb;;
lk\ uqjj ;`k sql8gfk gakEk
fkhelx H2kj 'kg' 5vl; ;i3j
ajk s[Dª ;hj ;Tb;; lk\khS'd
;jkj {gUuprgj 9khs @))*
vfd g;El ak>v3k ;i3fkp;
aJtkg:3gj g;kSakfij 9kjS\
;hjheglkx g3;hf; j§gagj
aJtk:3j -d2kj ;jkj lmgd
;Tb;g;k 'íd glk;haJ2 -yge.
zs2j lmd ahjEd]f 9kjX
;Tb;j 9kEpr;dk; 8rkfd jkh4
aJtk:3 -d2kj ;hj 9kho 9kskj
0vjd !## 3k aJtk:3 9kge Rj
ajk ;Tb; z;lj lk\ -yge.
9kgakfkj z;glk aJtk:3 ;Tb;j
sgd -ygegf?
9kskj aJtk:3 hR {gUuprgj -
d2kj ;jk -mge dkd hfhPvd
j§gagj hfoj Zykf lk\ ;hjge
;kjw 9khs hjvkv] ;jkj haed
aJtk:3 -d2kj ;gjkx H2kj
\klugj 'rEykj ;hj' lkgmx
9kskj ;Tb; z;l; 9f[gjk8
;gjk gR aJtk:3 \klugj 'rEykj
;hjgl hfhPvd j§gagj lk\ y®'.
g;kSakfi 9kjX ;Tb;j skod
gsht2k; h; '[hl \kgE?
9khoj R[md gsht2kj syd¾;
fk;v ;hj' gfkEkhjx ;kjw
g;kSakfi 9kjX ;Tb;j 4'j;
H2kj skod gzd[j ;ks ;gj
gsht2kH. g'he\km ;Tb;;
aJtk:3j d`r gsht2kj gRkgmhu
ak2. h;� 9kho0 9kskj
h;e[skf ;Tb; Ggf 9kge hR
g;El guk;kfig;H 5vlj zszrkj
;`k -; ujE -l Rk2. g;hd2k
Ggf ahjhZyhd 9kgy gR \[l
ujEj 'rEykjj ajk ;Tb;; lkg\k
fy2.
9ka[hf 9kgakfkj aJtk:3j
www.krishijagran.com zkYk¯;kj
gz
45;Thb okmjwx gs @)!^
Page 46
z']gpJB6 ;hj'j 'kg' h; ahjv2
aJukf ;hj' h'vkgj?
9khs 9kskj aJtk:3j Ggf
aJ\kEi ;jkj gvB3k ;hj 9kgek
Rkgd ;Tb;; \ja[j lk\ y2x
;Tbg; guk;fkd 9S'jj aJtk:3
h'vkhj g;kgfk aJtk:3j z;glk
\kl h5tg'; ;Tbg; hu' akgj.
9khs ;Tb;j 9h\gRkm 9kjX
ajksp]j Z'kmds ofk0>.
9ka[hf ;Tb;; ujEj 'rEykj
aJhQª2kj h'bg20 ;2gf?
hRskf akgj 9kskj gvB3k y2 gR
;Tb;; 9khs ujEj 'rEykjj
aJhQª2k ;0> 9kjX lmgd 9kskj
gyLalkHf fS'j 9kge. R®d
;Tb; z;gl 5®f ;hj z[h8'
akgj. 9khs gd0>glk;; z;glk
d`r hu0>. 9kskj htlkgjk
;Tb;; H2kj 'rEykjj h'bg2 ;'-
l gvB3k ;gj.
'okjd h; h; aJhdgRkmidj
9ka[hf \2 ;gj?
9khs 'okjd ;kg;k aJhdgRkmi
'[hl fk\kgEk 'j, z;glk 9kskj
zygRkmi y2. hRskf 9fr
g;kSakfi 9kge ;Tb;j {a;kjj
'kg' ;ks ;hj 9kge. 9kjX
9khs0 ;Tb;j {a;kjj 'kg'
;ks ;hj 9kge. 9khs 9kskj
aJtk:3 9kjX 9h8; gpJB6 ;jkj
0ajd gvB3k ;hj 9kge 9kjX
9khs @))* j ajk 9kho-lg;
;Tb;j hR glk;haJ2dk akHgek
dkj ajk ZaB3 y2 gR 9kskj
aJtk:3 gpJB6 y2.
9ka[hf a¥i2f;jw aJhQªgj
z�B3gf?
H2ks g;kgfk p,;k fkHx
g;kSakfij 9kjS\hjw zs2
@))* vfd a¥i2f;jw ;ksd
aJk2 u[H 'ej lkhmhel gzH
zs2d % 3k aJtkg:3gj 9kjS\
-yhel h;� Ghd2k a¥i2f;jwj
g;kgfk zszrk fkH.
'mk sk4ij 'kg' h; ;hjge?
'ih3 ;3fd u[H 'ejd H2kj
Gg3; -y Rk2x H2kj ;kjw hvt 'k
'dj y®' akgj. ;kjw gupi2
;3fd H2kj aJ\kE ajk fkhel.
h;� GH h'bg2 gsk; 9h8; d`r
fkH. H2kj 0ajd Ghd2k hv¡k
;jk -mge.
;Tb;j 'kg' ajksp]?
;Tb; z;l; sH 9f[gjk8
;gjk gR gd0>glkg; hR aJtk:3
h;hf' dkj d`r hfPv2 -l
\klugj 'rEykj ;hj' lkgm.
www.krishijagran.com zkYk¯;kj
aJZDd;d]k
sfib gv1ykf
gorB6 z,'kuukdk
;Thb okmjwx
fd[f huL+i
s®'kHl/ (*(!##%$^)
H/gsHl/[email protected]
;Thb okmjwx gs @)!^46
Page 47
{alhá www.krishijagran.com
hfgo {ask -y
a`aJup];j j§ad 6k;[j
gfugj ol'k2[ huf; hugf ahjEd]f
gykEkj 5ld ;Tb;; g4hdj
0ajgdH hf\]j -y `;kg3k {hvd
fy2x ;kjw ZaB3 y2 gR �d[j 9f[zkgj 'jb[w
fajkx ß;kf 9khu 5vlj 0ajd g'2k aJ\kE
agj. gzH zs2d ;Tb;; aJ;Thdj 0ajd 4,
;jkj 'kgu Gg;k fkak2 fk`kg;. ahjhZyhd
Hskf-lg; -m ak2 gR ;Tb;; GH aJ;Thdj
aJg;ka; zyr ;jkd \kmhj ahj aJkwckd;
augYa l2 ;kjw ;Tb;j cjj 'kgo3 5vlj
9k8kjgdH aJZDd y2. h;� g;hd2k'k aJ;Thdj
h';jl j§gagj ;Tb;j 'kgo3j 9k8kgjH fB3 -y
Rk2x GH 9EZyk 9dr¡ gckj hfjkpkof; y2.
hR ugj ol'k2[ ahjEd]f -yge dkd Ggf
aJk;Thd; u[gR]km 9ykgdk g;kgfk tknj ;`k fy2.
Ggf u[gR]kmj ajk 'khv'j 'kg' ;Tb;; g;El
;Thbj 0ajgdH hf\]jpil -y ̀ ;kg3k {hvd fy2x
Ggfugj t) z¥iEkfFu 6k;[gj \kgE. 'kZdEd
h'ykjj 9jhj2kj 'l[Ek tg2kji mk0>j t)
z¥iEkfFu 6k;[j; aJ;Thd aJg;kaj ;kjgw g4hdd
g;H'k'kj glk;vkfj zFs[4if y®' lmi2k -yge Rkj
;kjgw gd0> hshpJd g4hd ;hj'-l sf 'fkH l2.
'kZdEd 6k;[gj a¡fmj ;Thb h'P'h'urkl2j ajk
{Vv hpYk aJkAd ;jkj ;kjgw s¯zr aklfj Okf
9khel Rkj ;kjgw s¯zr aklfd g;kgfk zszrk
gykEk fkhel 9kjX lmgd 9jhjh2kj 'l[Ek
tg2kjij dld \qhs 9kjX olj ahjskw 9h8;
gykEkj ;kjgw s¯zr aklfj 'kg' 6kH0 \kl
9khel. 9kjS\hwd 9la z,cb] ;hj' lmi2k
-yhel h;� 6k;[gj ajko2 Z'i;kj ;jk fkhel. h;e[ zs2j
haed z5ldk aJkAd ;hj hfgo {ask -y agj 9kjX lmgd
9frfr glk;j 'kg' a`aJup]; -y agj. gd0> zsg2 zsg2
HVe[; ;Tb; z;l; s¯zr aklfj zSag;] d`r hug2. 6k;[gj
;2 gR s¯zr aklfj 'kg' ;Thb h'Okf g;FuJ 9jhj2kd e2
hufi2k aJhpYw aJkAd ;gj dkj haed 'rEzk2 {hvd Zykfd
9kjS\ ;gj R®d skej aJoffx z,'�]f ske aklf 9khuj
'kg' @ 3k \kækj a[4[jix ! 3k tknj a[4[jix # 3k fkv]khj a[4[jij
j§ad h';hpd ;hj hfoj 9k2j {¯zH 'g�kEk fkH 'j,
9£ld gjkomkgjk zThB3 ;hjge. GH ;ksj 'kg' ;Thb h'\km
h'ykj vj;kjj 5klj ajk gd0>; @))& vfd zFskhfd0
;hjge. 9kjX @)!@ vfd h'ykj ;Thb h'P'h'urkl2gdk
zFskhfd ;hjge. dkj haej ajkH GH 'rEzk2; &
G;=-lg; '�kHge Rkj sk8rgsgj aJk2 % lk4 3;k 'khb]; 9k2
aJkAd ;gj. H2kj lmgd 0vgj/ak>ojj ;Tb;; okmjX; ;hj
s¯zr aklfj aJhpYgwk hug2.
47;Thb okmjwx gs @)!^
;
aJZDd;d]k/sfib gv1ykf
z,'kuukdkx ;Thb okmjwx
fd[f huL+i
s®'kHl/(*(!##%$^)
H/gsHl < [email protected]
;Thb okmjw skgy;i2k 9kglkvfihdhf3k zyo aJPfj {Dj hu2; 9kjX aJ`gs !)x))) ak6;; G; skyj 9kglkvfi Gg;'kgj h'fk sqlrd 9kjX
aJ`s � {Dj hu2k !)) of glk;; G; 'ejj 'kg' zuzrdkj 'kg' hf<p[L;.
(A) \kjdj g;kfg3k g;kfg3k jkord sjkak3j g4hd ;jk y2?
(B) vEkfk hvtvK g;kSakfi g;hd2k Zykhad -yhel?
( C ) 'kmkfi {a;jw -d2kj ;jk Ggf h; g;kSakfi 9kge hR h;e[ huf 9kmgd !)s 'khb]g;k¯zE aklf ;gj?
gsgvo ':zvd A,B,C j 9kmd 9kgakfkj {Dj 3kHa ;hj dld hu2k s®'kH fS'jd ah62kH hu2;.
h6;kfkx ^)/(x dTdi2 dl H{z[5 zjky skg;3x mJJiw ak;] gsg3Jk gZ3pfx fd[f huL+i/!!))!^x
g3hlg5kf < )!!/@^%!!*$%x @^%!&(@#
Page 48
shylk zEli;jw www.krishijagran.com
ahj2klj 'kg'H fy2 mk0> zskoj 'kg' lYCij
j§ad z[hfdk
;k 53k j®ud gmkg3H pjij ckgsgj
h'2ha ahjhel h;� 'dky sjkj
ajk9la pkh¡ gzH zs2d g;kgfk
'kdkf[;[hlf Zykfd-; ;s lmk fkhel lmgd
ha2kgzgj 9¡/;F6 ß;kH gRkEk 6kFtk akfij 9gaYk
;hj h'vkhj 5[hj 9la mej dld skf[yj \ij guh4
ha2kz uqj ;j'j 'kg' dk-l Rk'-l 'k8rd galkH hug2x
g4hdj g4jj zykg2gj dk-l -m h'gpb ;lk;Thdgj
shylkj zsqgy 8fkj g4gjgj hvQ 'gfkEkd 'rZdx hvQ0
Ggf 9khel gR guh4g2H `kh;' sf Rk2. sH g;kEkj
aqg']H s[4d y>khy 9kjX {o¾l s[4sFtl -l gskj 0vj-l
9km'kh� ahjv2 -l z[g8 9kjX h'ykjij hs6k akffi 4kH
mej dld 'hy ajs 9kfFu aJkAd ;gjkx 9la ;`k
akhd ZaB3 -y Rk2 gR z5ldk gakEk g'glm fy2 'j,
'ZD; 9la g'glm 8jgw gug4. Ggf ahjhZyhdd
z[hfdkj ;`k ßgfk. gd0>j ;kR];[pldkj h'bg2 ;2 gR
'klrk;klj ajkH h;e[ h'gpb ;jk HVek gd0>j 9khel
h;� ;Tb; ahj2klj gykEkj ajk z[h'8k h'gpb gakEk
fkhel. lmgd mJksr ahjgEp;d shylkj hpYkj aJhd
;s Okf ̀ ;kj ;kjgw z[hfdkg;k gzH 9EZykj zFs[4if
y®' lmi2k y2 h;� hfoj gohu Z'\kEj 'ld gsh3J;
-lg; hpYk aJkAd ;gj.
'kZdEd z[hfdkj oFs h'ykjj fklFuk holkj \[H
fksj mk0>d !(*! vfd -yhelx ;Tb; ahj2klj
gykEkj ;kjgw GH gYQd h;e[ g'glm ;jkj HVek sfd
okhn {g6 h;� hpYk aJkAd ;jkj haed cjj skf[gy
oykfk'ku holkj g3y3k mk0>d jkoiE ;[skjj lmd h'2k
;jkH hug2. ahdj zygRkmd z[hfdk; HF3kjgshtg23
-lg; hpYk aJkAd ;jkj z[gRkm ak2 h;� ;Thbd
h'gpb {ako]f gfkgykEkj ajk 9kh`]; 9EZyk
dfh;2kj -y agj. dkj haed z[hfdkH ahd; ;2 gR
9khs ;Tb; ahj2klj y2 mhdg; g4hdj lmd 9la
g'glm ;hj hfoj ahjv2 Zykaf ;hjs lmgd
{ako]gfk 'kh�'. h;� ahdg2 ;2 9kskj 0vjd a[>oi
fkH 9kjX a[>oij 9\kEd Gg;k ;hj' gfkEhj gdhd2k
z[hfdkH ;2 gR gd0> 8kf g4gjgj z[Fuj ;lk;Thd 9kjX
eh' 'fk'. ahdg2 z[g8 g;gf-; gdhd2k z[hfdkH ;2
gR 8kf g4j ;kh3 hv8k ;hj dkj haed 9k6k lmkH ;kh3,
;hjgl eh'-l ahjwd -y Rk'. ahdg2 GH ;ksd
zygRkm ;jkj ;`k ;2 Rj ajk 0vgj/ak>ojj glkg;
Hhdh;, skhj'-l 8gj. h;� ahdg20 hfw]2 zhlf
f;hj ;ks 9km'�kj ;`k ;2. 9la zs2d -d2kj
gykEk eh' vkH Hhdh;, ;jk glk; z;l Zdá -y agj
9kjX mk0> z[hfdk eh' zlhf -y Rk2. hfoj ;ks lkhm
`;kj ;kjgw 9kjX z[Fuj ;lk;Thdj 'kg' @))& vfd
jkorj 5klj ajk a[jZ;kgjk aJkAd ;gj. dkj haej
ajk ahj2kl 5klj ajk z[hfdk; 9h\fFugfgj zkygzk
aJkAd ;gj. ;ksj aJhd hfB6kj ;kjgw z[hfd; @)!)
vfd a[fj jor vj;kjj 5klj ajk a[jZ;kj aJkAd y2
9kjX gd0>j ;lk;Thdj vv]k zsmJ holkd y®' 8gj. h;e[
zs2 haed z[hfd;k ;Thb h'Okf g;FuJj lmd oh=d
gykEk z[gRkm ak2 R®d mkÌkj 9kjX okykfk'kud z[hfdkj
;lk;Thd; h'gpb Zykf hu'j 'kg' aJhpYw ;kR] hu'
8gj.
'kZdEd 8kfj ajk 'vk g4j; ;Tb; o¾lkH hug2 'k
aß; 4[EkH hug2. h;� GH g4jj ajk z[hfd;k
g;h\g; j sk8rgsgj 'ígdk shylk; ;lk;Thdj
aJhpYw hu 9k2j {¯z 4[hl huge. hfoj ;s] 9kjX
zygRkmj ;kjgw zskod shylk z;gl z[hfdk; lYCi
fkgsgj zgS'k8id ;gj. z[hfdkj sgd ;Tb;; 8kfj
g4j galkH hu' fklkgm 'j, dkj z¯ 'rEykj ;hj 9k2
aJkAd ;hj' lkgmx lmgd ;2 gR gd0> 'gfkEk eh'
!)) 3;kj ajk -l !))) 3;k-lg; h'Qªi y2. g;El
h'ykjgdH fy2 'j, zsmJ gupd GH eh'; skf[gy
h;gfx Rj ajk aJk2 ^) pdk,p � 9k2 aJkAd -y
Rk2. g;kEk y2 gR ;s]; uT� HVekgj ;gj gdgfy®gl
z5ldk gakEkgdk hfhPvd -y Rk2. GgfugjH mJksr
shylk z;lj 'kg' z[hfdk G; {ask y2 hR g4hdj
ajk 'vk 9Egpbj ajk 9k2 aJkAd ;jkj sk8rs ;hj
-lge 9kjX 9gf; shylk; 9kd©hf\]jpil
;jkHge.
aJZDd;d]k /sfib gv1ykf
z,'kuukdkx ;Thb okmjw
fd[f huL+i
s®'kHl/(*(!##%$^)
H/gsHl/[email protected]
hd
;Thb okmjwx gs @)!^48
Page 49
gZahvg2l B3®hj www.krishijagran.com
ho \kjd {Íhdj
5kgl 9mJzj -yge.
\ k j d j ; ` k H
g'glm. 9kho \kjdj z;glk
gYQd {Vvdkj hp4j Zap] ;hjgex
gzHh'lk; lkhmgl h'Okf y0;x
hpYk y0;x g4l y0; 'k 9fr
gYQ. h;� hR z;glkd-; s[4r y2
gzHg3k -yge \kjdi2 ;Thb 9kjX
;Tb;. z;glkgE okgf d`kha0
G'kj ;' h'vkgjk gR \kjd; aJkvif
;klgj ajk ;Thb aJ8kf gup '[hl
g;kEk -mge 9kjX 9kho \kjd
h'P'd ;Thbj gYQd hU'di2 Zykfd
9kgy. h;� 9kskj ;Tb; 9kho0
a[jwk 9E8kjwk -l vhl 9kge gR
9kskj 0vjd zjX g4hd 9kge 9khs
H2kd g4hdj 'kgu 9fr Gg;k ;hj'
gfkEkgj. zszrk -yge gd0>glkg;
9hdhjDª 9k2j sk8rs h'vkgj h;�
Okf f`;kj ;kjgw gzH ;ksd
zSaqw] z5ldk fkak2. Rhu 9khs
g;kgfk 'rEzk2; ;jkj ahj;Lafk
aJZDd ;gjk gdhd2k gzH ;ksj
0ajd ;kR]khF'd ;gjk. 9`]k¯ gzH
hv¡k8kjkH zSaqw] j§gagj ;ks ;hj
dk; z5l ;jk. 9fr gpJwid
h;e[skf ;Tb; Ggf;[Ek 9kge hR GH
zqQj 0ajd ;ks ;hj `kg; 9kjX
{urhsdkd z5ldk akHge.
mJksr 9£lj 'rhDª gd0> ;Tb;
y0; 'k zk8kjw 'rhDª g4hdj lmgd
9fr 'rEzk2 ;hj \kl {ako]f ;hj
9kge. GH 'rEzk2j h\djd G3k -
yge 'jl aklf Rj ajk Gof ;Tb;
9kjX 'rrEzk2ig2 g'he lk\ ;hj'
akgj. 9kho 'jl aklf 9kjX gs1
{¯akufd \kjd s[4r j§gagj a£s
Zykfd 9kge. H2kj ajk 9f[skf
lmk' ajk Rk2 gR GH 'rEzk2d
h;skf z[gRkm 9kge Rkj ;s
a[>oigj0 9kjS\ ;hj' ajk Rk2.
9kjS\hw g;gfugj ;hj'?
hR g;kgfk ;ks 9kjS\ ;jkj
aqg'] 9kEpr; y2 dkj zSaqw] j§gagj
Okfr ̀ ;kg3kx 9h\O 9kjX uT� hfPv2
gykEkgdk. gdhd2k Ggf g;kgfk ;ks
9kjS\ ;hj' lkgm Rkgd \hEbrgd
;s 4jvd g'he lk\;s 4jvd g'he lk\;s hjv; {6k' lmi2k y2. 'jl
aklf 'rEzk2j 9kjS\hwj 'kg'0
Okfx 9h\Odk 9kjX uT� hfPv2j
9kEpr; y2. gdhd2kgy 9ka[hf
g;kgfk ;ks; 9kjS\ ;hj' akhj'.
9E8kwk; ahjEd]f<
aJkg2 9khs \kgEk gR Gof
'rEzk2j lmd 9fr ;ks ;hj'
gfkEkhj. GHg3k G; a[jwk 9E8kjwk
y2 mhdg; gzH a[jwk 9E8kjwk;
zlhf ;j;.
'jlj aklf h; y2?
aJkg2 mjs hufd g;kgfk mk0>d
'k g;kgfk gYQd guh4'-l gakEk Rk'
gR ajkm;wj 0ajd ha/ha ;hj
zjX sk4i h\fh\fkH ̀ kg;. Rj ajk
Rhu g;kgfk 'rhDªj zFs[4if y2
9k
49;Thb okmjwx gs @)!^
Page 50
Lis'ky LVksjh www.krishijagran.com
,e-,-lh- —f”k tkxj.k ebZ 201601 ,e-,-lh- —f”k tkxj.k ebZ 2016 01
t Hkkjr rjDdh dh vksj vxzlj gSA Hkkjr dh rks ckr gh vyx gS vkt Hkkjr gj ,d {ks= esa cqyafn;ksa ds Nw jgk gS oks fQj pkgs foKku gks] f'k{kk gks] [ksy gks ;k fQj dksbZ vU; {ks= gksA ysfdu tks lcls vge gS oks gS Hkkjrh; —f"k vkSj fdlku oSls rks lHkh tkurs gS fQj Hkh ,d ckj crkuk pkgw¡xk Hkkjr dks çkphu dky ls —f"k ç/kku ns'k dgk tkrk gS vkSj vkt Hkkjr fo'o esa —f"k ds {ks= esa nwljs LFkku ij vkrk gSA ysfdu gekjs fdlku vkt Hkh ,d iqjkuh vo/kkj.kk ysdj py jgs gSa fd gekjs ikl NksVs [ksr gaS ge blesa [ksrh ds vykok vkSj dqN ugha dj ldrsA vkye ;g gS fd oks vfrfjä vk; dk ek/;e rks [kkstrs gaS ysfdu tkudkjh u gksus ds vHkko esa ml dk;Z esa iwjh rjg ls lQy ugha gks ikrs gaSA gk¡ vxj ge fdlh O;olk; dks djus dh ;kstuk cukrs gaS vkSj mldks vey esa ysdj vkrs gaSA ;kuh ml lksp ij iwjh rjg ls dk;Z dj mldks lQy cukukA nwljs oxZ esa dqN fdlku ,sls Hkh gS tks bl lw= ij dk;Z dj jgs gS vkSj m|ferk esa lQyrk ds >aMs xkM+ jgs gaSA xzkeh.k {ks=ksa ds O;fä oks fQj ,d fdlku gks ;k fQj lk/kkj.k O;fä gks [ksrh ds lkFk vU; O;olk; dj vPNk equkQk dek jgs gaSA
bUgha O;olk; esa ls ,d gS e/kqeD[kh ikyu ftlls ,d fdlku vkSj vU; O;olk;h eksVk equkQk de ldrs gSaA vkt e/kqeD[kh ikyu vkSj 'kgn mRiknu esa Hkkjr eq[; :i ls ikapoas LFkku ij gSS blls vankt+k yxk;k tk ldrk gS fd bl O;olk; esa fdrus volj gaS ftldks de iw¡th ds lkFk Hkh 'kq: fd;k tk ldrk gSA
'kq#vkr dSls djsa \
fdlh Hkh dk;Z dh 'kq#vkr djus ls igys t#jh gS mldh iw.kZ :i ls tkudkjh] vuqHko vkSj ,d –< fu'p; dk gksukA rc fdlh dk;Z dh 'kq#vkr djsa ,sls gh rkfd Hkfo"; esa tksf[ke mBkus ds pkal de jgsaA e/kqeD[kh ikyu O;olk; dh 'kq#vkr ds fy, Hkh tkudkjh] vuqHko vkSj –< fu'p; dhA rc gh vki fdlh dk;Z dh 'kq#vkr dj ik,axsA
vo/kkj.kk dks cnyas % vDlj ge lksprs gaS fd ,d O;olk; ds lkFk nwljk dk;Z ugha dj ldrs gaSA ;g ,d iqjkuh vo/kkj.kk gS rks lcls igys bl vo/kkj.kk dks cnyasA
e/kqeD[kh ikyu D;k gS \
vDlj xfeZ;ksa ds fnuksa esa fdlh xk¡o esa ;k fdlh bykds esa ns[kus dks fey tk,xk ijkxd.k ds mij iha&iha djrh gqbZ NksVh lh eD[kh fHkufHkukrh gSA ftlls ;fn
fdlh bUlku dk ikyk iM+ tk, rks mldks Hkxk nsrh gSA ;gh NksVh lh eD[kh dks e/kqeD[kh dgk tkrk gSA ;g NksVh lh eD[kh cM+s dke dh gksrh gSA tks ge jkstejkZ esa nokvksa ds :i esa psgjs ds fy, vkSj feBkl ds fy, 'kgn bLrseky djrs gaS blh dh e/kqeD[kh dh nsu gSA ftlus vkt ,d cM+k O;olkf;d :i ys fy;k gSA ftlls cgqr ls yksx vPNs ls eksVk equkQk dek jgs gSaA
e/kqeD[kh ds çdkj
bl O;olk; ds fy, pkj rjg dh e/kqefD[k;ksa dk bLrseky fd;k tkrk gS ftlesa dh eq[; :i ls ,ihl esfyQsjk] ,ihl bafMdk] ,ihl Mksjlksyk vkSj ,ihl ¶yksfj;kA bl O;olk; ds fy, ,ihl esfyQsjk efD[k;ka gh lcls vf/kd 'kgn mRiknu djus okyh 'kkar LoHkko dh efD[k;ka gaSA budks vklkuh ls ikyk tk ldrk gSA jkuh eD[kh tks lcls vge gksrh gS blh çtkfr dh gksrh gSA nslh Hkk"kk esa bu efD[k;ksa dks rhu Hkkxksa jkuh eD[kh] uj eD[kh vkSj Jfed eD[kh dgk tkrk gSA jkuh eD[kh vaMs nsrh gSA
ç;ksx esa vkus okyh lkexzh
e/kqeD[kh ikyu ds fy, lcls vge gS lkexzh dk gksuk ftlesa eq[; :i ls ydM+h ds c‚Dl] Ýsec‚Dl] eqag ij <dus ds fy, doj] nLrkus] pkdw] 'kgn fjewfoax e'khu] vkSj 'kgn bdB~Bk djus fy, Mªe dk gksuk vko';d gSA
mi;qä LFkku vkSj okrkoj.k
e/kqeD[kh ikyu ds fy, ,sls okrkoj.kh; LFkku dk pquko djuk pkfg, tgk¡ ij Qwyks dh [ksrh gksrh gksA ,sls LFkku ls m|ksx esa 20 ls 80 çfr'kr rd dh o`f) gks tkrh gSA blfy, ,sls LFkku dk pquko djuk vko';d gSA tgk¡ ij lwjteq[kh] xktj] fepZ] lks;kchu] iksfiysafVl] Qynkj isM+ tSls fuEcw] dhuw] iihrk] ve#n] vaxwj] ;wdsfyfIVl vkSj xqyeksgj tSls o`{kksa okys bykds esa vklkuh ls
gdhd2k dk; ah62kH hug2. GH zjX
sk4ij 'jl '[hl g;kEk y2. GH zjX
sk4ig2 tknj tknj ;gj. Rk;
9ksk; -ufhFuf ujEj j§gagj
gvgyjkj 'kg' 9kjX hs6kHj 'kg' gs1
'rEykj ;gjkx GHh'lkg;H 'jlj
ukf y2 hR 9kho G; tknj 'rEzk2j
j§a -lge. Rj ajk skf[gy \kl
{ako]f ;hj 9kge.
jlj aJ;kj
GH 'rEzk2j 'kg' vkhj aJ;kjj
'jlj 'rEykj ;jk Rk2 R®d s[4r
j§gagj Ghav gshlg5jkx Ghav
Hhæ;kx Ghav tjgvlk 9kjX Ghav
gshlg5jk. GH 'rEzk2j 'kg' Ghav
gshlg5jk 'jglH z;glk-; g'he
gs1 {¯akuf ;jk pk¡ Z'\kEj 'jl
y2. H2k; zyogd aklf ;hj' ajk
Rk2. jkfi 'jl hR z;glkd-; s[4r
y2 GH aJokhdj y2. gupi2 \kbkd
GH 'jl; hdhf3k \kmd jkfi sk4ix
fj 'jl 9kjX pJhs; 'jl '[hl
g;kEk y2. jkfi 'jgl ;wi akgj.
'rEykjd 9yk zskmJi
'jlj aklf ;hj'j 'kg'
z;glkd-; s[4r -yge zksmJij gykEk
R®d s[4r j§gagj ;k6j 'k;vx
g5Js':zx s[4d 7kh;'j 'kg' ;\kjx
M+\vx ;3kjix gs1 hjs[h\, gshefx
9kjX gs1 G;gmk3 ;hj'j 'kg' uJksj
9kEpr; y2.
{aR[Dª Zykf 9kjX ahjgEp
'jlj aklfj 'kg' Ggf
ahjgEpj Zykfj 'kvhf ;hj' lkgm
R®d 5[lj g4hd ;jk y2. Ggf
Zykfj ajk {gurkmd @) j ajk *)
pdk,p-lg; 'Th� y®' akgj.
gzH;kjgw Ggf Zykfj 'kvhf ;hj'
lkgm. R®d zqR]s[4ix mkojx
ol;i2kx v2kh'fx ahaglhF3vx
�h3okdi2 me gRgf gfs[x ;if[x
9hsdkx s [ 8 [ j i2 ksx 9kn [ j x
H{g;hlA3kv 9kjX m[lgskyj ugj
'TYj gYQd zyogd 'jl aklf
;hj' ajk Rk2.
zkE8kfdk
9ka[hf R®d 'jl aklf ;hj'j
'kg' 0vgj/ak>ojj \qhs vk5/hv;[f
y®' lkgmx ;kjw hR ugj Gof
'rhDªj pQX `kg;x h6; gdgfugj
H2kgjk pQX `kg; gRgf sgsk ad�x
sgsk 'iokw[x 9�lkjx goh6x
hfmhfx g;jg;3[Ekx 9kjX 5+kH
s;jk 9kjX \kl[ guJmf s[4r pQX
y2. gzH;kjgw Zykf vk5/hv;[f y®'
lkgm.
{aR[Dª zs2
'jlj aklfj 'kg' g;kgfk zs2
hfhPvd fy2x H2kj 'ejd gRhd2k
gdhd2k 9kjS\ ;hj' ajk Rk2.
h;� d`kha0 GH 'rEzk2j 'kg'
okf[Ekjij ajk skv] 9kjX fgES'jj
ajk g5'JXEkjij skoj zs2 \kl
'[hl \Ek Rk2.
vj;kjj U'kjk zyk2
GH 'rEzk2j 'kg' vjkjj 5klj
ajk u[3k aJkj§ad zyk2 ak2 R®d G3k
glkfj j§ad 9kfg3k 9f[ukfj
j§ad. H2kj 'kg' @ lk4j ajk %
lk4 3;k-lg; glkf zyogd ak'
akhj 9kjX vj;kjj 5klj ajk $) j
ajk %) pdk,p-lg; 9f[ukgfk hu2k
Rk2. glkf hR g;kgfk jkB3Ji;Td
g',;j ajk gakEk Rk2. H2kj 'kgu0
jkB3Ji2 'jl aklf '®t]j ajk
9f[ulf hu2k Rk2. H2kj 'kg'
vj;kjj U'kjk hsef 5j HhF3Jgmg3t
ykh3];klvkj® ahj;Lafk0 vglkEk
Rk2 Rkj sk8rgsgj ;Tb;; H2kj 'kg'
zokm ;jk Rk2 9kjX gd0>glk;;
zyk2/zygRkmidk aJukf ;jk y2.
'rEzk2d lmk 4jv
GH 'rEzk2; 9kjS\ ;hj'j
'kg' 9yk 4jv g'he fy2x H2kd
vj;kgjk 'rEzk2ij zyk2 ;gj. Rhu
9khs zkskfr j§gagj !)) 'k;gvgj
GH 'rEzk2j 9kjS\ ;gjk
gdgfy®gl H2kd 9fkmd hufd
9f[skhfd 4jv
! 3k 'k;v x #%)) 3;k
!)) 3k 'k;v x #%))
3;k¾#x%)x))) 3;k
vj;kjj 5klj ajk G3k 'k;vd
hu2k 9f[ukf aJk2 $) j ajk %)
pdk,p-lg; 9`]k¯ !^)) 3;k-lg;
gakEk Rk2.
! 3k 'k;vj sqlr #%)) 3;k &
!^)) 3;k vj;kji 9[fukf = gykEk
4jv !()) 3;k
! ) ) 3 ; k ' k ; v
#x%)x)))&!x^)x))) vj;kji
9f[ukf = gykEk 4jvj 9f[skhfd
4jv !x()x))) 3;k gRkmrdk
GH 'rEzk2; 9kjS\ ;hj'j
'kg' g;kgfk h'gpb gRkmrdkj
9kEpr; fy2. g;El aJhpYw
9la 9kEpr; y2. vj;kjj U'kjk
aJhpYw ;kR]Qªgsk vglkEk Rk2.
H2kj 'kgu0 h;e[skf aJkHg\3
z,Zykfj U'kjk0 aJhpYw hu2k Rk2.
gZahvg2l B3®hj www.krishijagran.com
;Thb okmjwx gs @)!^50
Page 51
H2kj 'kgu0 h;e[skf aJkHg\3
z,Zykfj U'kjk0 aJhpYw hu2k Rk2x
H2kd hRg;kgfk 'rhDªg2 vkh3]h5g;3x
htA+sk 9kjX Zfkd;-lg; aJhpYw
mJyw ;hj' akgj. H2kj aJhpYw
;v]Kj sqlr %)) j ajk %))) 3;k-
lg; y2.
R®d G; zAdkyj ajk -l hdhf
'ej-lg; ;v]K ;hj' akgj.
s[4r aJhpYw z,Zyk
\kjdi2 ;Thb mgEbwk ahjbux
a[vk
gfvglf h' '®t]x h' HfhZ3h3v[gl
Ghj2kx 9kmZd Qªkh¡ skm]
hfgu]p; {urkf '®t]x ;Thb a¡
\Efx o2a[j
hf{haf hy{haf gElg52kj
Gæ hjvkv] 5k{gFtvfx ;Thb fmjx
jkoZykf
jkB3Ji 'kmfi '®t]
'jl aklf 9kjX mgEbwk
z,Zykf ;Thb h'P'h'urkl2 hyvkjx
ykhj2wk
gorkhd mJ kgskgurkm z,Zyk
m,gmkyx vykjfa[j
'jl aJhpYw g;FuJ ylU'kfu
g;FuJi2 'jl mgEbwk 9kjX
aJhpYw z,Zykf
mJkgskgurkm 9kg2kmx mgwph4Ft
gjkt a[gwx sykjkB3J
GH z;glk z,Zykf 9kgex Rkj
sk8rgsgj hR g;kgfk 'rhDªg2 'jl
aklf 'rEzk2 9kjS\ ;hj aJhpYw
l' akgj.
h'awi 'k 'okj
'jl; lc[ {gurkmd 9¡\[]Dª
;jk y2. gzH;kjgw GH 'rEzk2j
9kjS\hw ;jkj aqg'] dkj skg;]3j
Okf `;kg3k 9kEpr; y2. gRgfugj
9kmgd0 -;gek gR \kjdj ajk aJk2
#)x))) gsh3J; 3fj 0vgj/ak>ogj
gs1 jAdkhf ;jk y2. H2kj ajk
zyogd skg;]3j 9f[skf lmk' ajk
Rk2. jAdkhfj 'kgu0 'jl aklf
;jk z;gl gs1 hv8k g;kSakfig;k
g'gv. zk8kjwgd gs1j sqlr ^))
3;kj ajk --l @))) 3;k aJhd
h;glk-lg; y2.
g;H'k aJ;kjj lk\
Gof ;Tbg; g;H'k 8jgwgj GH
'rEzkg2gj lk\khS'd y®' akgj.
gRgfugj gs1j j§ad gs1j aJg2km
aJkg2 ujEj 'kg' y2. 'jlj g':zj
sk8rgsgj zyogd GH 'rEzk2d \kl
{ako]f ;hj' akgj.
;j ajk l' 'jl
'jlj aklfj 'kg' 'jlj
9kEpr; y2. H2kj 'kg' 'jlj
5ks]x 'jl aklf mTyx ;Thb h'Okf
g;FuJ 9`'k gfvgfl h' '®t]j gRkgmhu
aJkAd ;hj' ajk Rk2.
'jl aklf G; Ggf 'rEzk2 y2
Rk; ;Tbg; ;s 4jgvgj zyogd
\kl 8f {ako]f ;hj' akgj.
\kjdd GH 'rEzk2 di'J mhdgj
9km'kh�ge. GH 'rEzk2d
;Tb;j 'kg' 'íd \kl z[gRkm
9kge. 9kho \kjd GH
'rEzk2d h'P'd a£s Zykfd
9kge. Rhu hR g;kgfk 'rhDªg2
GH 'rEzk2; ;gj gdgfy®gl
vj;kgj aqw] zygRkm ;hj'.
9f [ u kfj j § ga gj0 9kj X
aJhpYwj j§gagj0.
t) h'_Gl_ zkjZ'd
hfgu]p; jkB3Ji2 gs1f '®t]
gRhd2k Gof 'rhDªg2 \kl
{ako]f ;hj' akgj gdgfy®gl
;Tbg; h;2 ;hj' gfkEkgj. ;Tb;j
'kg' H2kd \kl z[gRkm 9kge.
h;e[skf s[4r hup
g4hdj lmgd 9fr \kl 'rEzk2
g;H'k 8jgwgj \kl {ako]f
aJgdr; 'egj aJk2 #)x)))
gsh3J; 3fd-; g'he 9kgshj;kx
vk{hu 9kj'x hlh'2k 9kjX
sjg:;kj ugj gup-l jAdkhf
;gj.
aJk2 %$) g;kh3j 'gegj;i2k
;kgjk'kj.
vj;kjj 5klj ajk zSaqw] zyk2.
gs1 hR 9ka[hf fkokgf<
'jlj hdhf3k akhj'khj; okhd
`kg; R®d jkfi 'jlx fj 'jl
9kjX pJhs; 'jl 9kgy. jkfi 'jl
z;glkd-; g'he ;wi akgj.
gRhd2kH 'jlj g;kgfk lkg\];
hfoj jkfi ;hj' h'vkgj dk; G3k
h'gpb aJ;kjj g\kof hu' lkgm
Rk; H,jkoid jg2l gohl '[hl
g;kEk y2. 'jlj 9fr lkg\] Rk;
GH g\kof zSaqw] j§gagj fkak2
hz pJhs; -y agj. 'jlj p[, mkh6
9kjX 9k6[ h'bj 'kg' \kl y2.
G3k 'jlj 9k2[z vkhj ajk ak>v sky
y2.
aJZDd;d]k < Hsjkf 4kf
gorB6 z,'kuukdk
;Thb okmjwx fd[f huL+i
s®'kHl/ (%*@(%&%#*
H/gsHl/[email protected]
gZahvg2l B3®hj www.krishijagran.com
51;Thb okmjwx gs @)!^
Page 52
www.krishijagran.com
jkak3 hR g;kgfk ;Thbj
h\djd m[jXd¾aqw] 5vl
y2. \kjdj aq' ] k£l
9£ld GH ;Thbj {¯akuf g'he
y2. aq']k£ld 9£ld 'kfakfi
gykEkj ;kjgw GH g4hdj 'kg' gRkmr
skh3 Ghj -` Rk2x Rj ajk {¯akuf
'Th� y2. hRgyd[ H GH 9£lg'kjj
9`]'rEZykd m[jXd¾aqw] Zykf 9kge.
H aq']k£l 9£l h'gpb-; ahPvs
'�j s[4r {gurkmj h\djd G3k y2.
Z'w]j zqdk '[hl g;kEk sjkak3
aJk;Thdx -ohE; 9kjX ahjgEpj
9f[zkgj {¯akuf gykEkj ;kjgw
z[jhYd gag;honj z;glk skfuæj
0ajd h'gpb Zykf lk\ ;gj.
Ggfugj 9f[skf lgmkEk y2 gR
sjkak3 {gurkm z,mh6d gYQd
9kjX dTdi2 gYQ 9kjX z,'�
mhdh'h8 zy h'h\Í ;s]gYQd #_&
lk4 glk;; gjkomkj aJukf ;gj
9kjX $) lk4 sjkak3 ;Tbg;
ahj2kl; oihE; {alá ;jk2.
z5l 'rEzk2j 'kg'
sjkak3j g4hd ;j;
z5l 'rEzk2j 'kg'
sjkak3j g4hd ;j;
z5l 'rEzk2j
H2kj {ahj0 'Ty¯ z,4rkd skf[gy
sjkak3 'rEzk2j lmd oh=d
9kge. -'hP'; gaJYka`d \kjdj
g;vk sjkak3 9kjX sjkak3j 'ZD s[4r
aJtk:3 y2.
sjkak3j g4hd
\kjdj ahPvs '�x h'ykjx
{hjbrkx 9zs 9kjX {Dj aJgupj
h;e[ dTdi2 9,pd aJk2 !^ lk4
G;= \qhsd sjkak3j g4hd y2.
H2kj ajk aJk2 #* lk4 mkh6 «G3k
mkh6j 0of !^)) h;_mJk_¬ sjkak3
{¯akuf y2. {¯akufj aJk2 ^&
pdk,p \kjdgdH 'rEykj ;jk y2.
& pdk,p ;Tb;j 0vjd ̀ kg; 9kjX
'k;i h'Jg3fx g'lho2ksx oks]kfix
5Jk£x H3kli 9kjX z,R[Dª jkorx
9 k g s h j; k -l j Ad k h f y2.
9kgshj;kx hsvjx 'Jkoilx 9k5Ji;k
9khu 9frkfr gupd H2kj {¯akufj
gvB3k ;gjx h;' \kjdj sjkak3j
9kmd h3h;' ajk fkH.
sjkak3j aJ;kj
sjkak3j 9ky> u[H aJ;kjj
skjkak3j a[hlj ajk aJkAd y2. GH
a[hl h3hlg3hvH aJokhdj ;®j;®jkv
g;av [ glhjv 9kjX ;®j;®jkv
9hl3®hjg2v y2 9kjX jhvj 'kg'
u[g2kgj {¯akuf ;jk y2. aJ`s
aJ;kjj 5vlj s[6 'khb]; g4hdj
#/$ \kmd 9kjX 9kfg3k aJ;kjj
5vl s[6 g4hdj 'k;i !/$ \kmd
y2. H2kj aJk2 \kjd 9kjX
akh;Zdkfd {¯akuf ;jk y2.
sjkak3j 'okjj 9EZyk
\kjdi2 9`]'rEZykd sjkak3
{gurkmj m[jXd¾aqw] Zykf 9kge.
!(ds phd;k-lg; GH {gurkm
;[3ij 9kjX lc[ {gurkmj j§ad
h';hpd -yhel 9kjX h'\kofj
aqg'] sjkak3 {gurkmj gYQd \kjdj
G;kh8;kj 9khel. h'gpb-; g;vk
sjkak3 \kjdj ajk Z;3glæ-l
s
;Thb okmjwx gs @)!^52
Page 53
ah60Ek -yhel. Rj ajk 'Zdk
-d2kj ;hj h'P'j h'h\Í gup-l
ah60Ek -yhelx hR h'gupi s[uJkj
s[4r {¯z 9khel. GH jAdkhf
'rEzk2 sjkak3 {gurkmj oiEf jDª
9khel. h'P'j aJk2 z;glk gupd
sjkakg3gj hfhs]d zksmJij vkhyuk
g'he y2.
9f[;[l ol'k2[j ;kjgw ()
pdk,p sjkak3 ahPvs '�x h'ykj
9kjX 9zsd {¯akuf y2. ahPvs
'�d hfd fui -' ̀ ;kj ;kjgw vk5k
akfi {alá y2 Rj ajk sjkak3;
vk5kx z[Fuj 9kjX phDªpkli jhv-l
ahjEd]f ;jk Rk2.
jAdkhf
9k¡o]khd; 'okjd sjkakg3gj
-d2kji zksmJi vkhyuk 'Th�j 'kg'
vj;kgj \kjdi2 g;FuJi2 sjkak3
;hsh3 9kjX sjkak3 fihjYw
9kg2kmj m6f ;hjge. sjkak3j
ajSaj kmd 'okjj 0ajd
akhlaJahlf {gurkmj ;"ok gykEkj
ajk {¯aÍ gykEk zszrkj ajk
hfokd hu2k'j 'kg' z,R[Dª jkB3J
h';kp ;kR]Qªs 9kjS\ ;jk -mge.
GH ;kR]Qªsd 9¡m]d sjkak3
{gurkm; @ g;kh3 tlkj hu2k -mge
9 kj X d kd \ k jd vj; k jj
9,piukji0 zskgf 9kge. mgEbwk
gYQd GH ;kR]Qªs; 'íd z5ldk
akHge. Ghd2k {Íd g3®;flho;
g4hd 9kjX ;kj4kfkd 9khf'-l
aJ2kz ;jk -mge. sjkak3j {Íd
g4hdj 'kg' {Ds 'ioj mgEbwk
d`k sjkak3j gjh3nj fd[f h'h8gj
m[wkm[wj 0ajd hf2FQw aJ\kEpkli
y®'. GH ;kR]Qªsj ajk Zaihf,x
h\h\,x 2kf]x ho9® g3:z3kHl 9kjX
;kmo -d2kj ;jkd m[jXd¾aqw]
z5ldk akHge.
sjkak3 gYQj -jXd¾j 0ajd
8rkf hu 'ZQ sSQklg2 sjkak3;
phDªpkli 9kjX {o¾l ;hj'j 'kg'
augYa -lge Rkgd cjXEk 9kjX
-'hP'; 'okjd aJhdgRkmidk ;hj'
akgj 9kjX skjkak3 ;Tb;; lk\ y®'
akgj. GH {gUupr; aJkAd ;hj'j
'kg' fd[f hofKv h';kp ahj;Lafkj
0ajd 'l hu2k -mge Rkj s[4r dD¾
Ggf 8jwj y2/
mgEbwk 9kjX fd[f aJokhdj
'ioj {¯akuf.
zqvk hfB;b]wj gpJB6 g3®;flho
9kjX aJh'h8.
9f['Ì ;Thb; gaJk¯zkyf.
'k5kj B3k5j gRkgmhu g;vk
sjkak3j uksd hZyji;jw.
9/akjSahj; aJtk:3j 'kg'
'okjj h';kp.
9k8[hf;i;jwj 'kg' sjkak3
{gurkm; gaJk¯zkyf gag;o.
sjkak3 g3®;flho hsef;
hf2hs2k-; vlkH ̀ ;k.
;k']f gQªht3 aJkAd ;hj'j 'kg'
;k']f {¯zo]fd 9\kE.
sjkak3 mgokEkj aJhQª2k 9kjX
{aR[Dª ol'k2[
sjkak3 g4hd mjs 9kjX sHv
ol'k2d y2. dkaskf @%/#%
gvlhv2kv 9kjX 9kgahY; 9k�]dk
() pdk,p y®' lkgm. g'k;ks2
skh3x gtl3kj alz[Ek skh3 GH
g4hdj 'kg' {agRkmi y2. GH
uThB3gj ahPvs '�j ol'k2[j H2kj
'kg' z;glkd-; {agRkmi y2.
g4hdj 'kg' aJhd G;= \qhsd
@)/$) ;[HF3l gmk'jj zkjx 'k
;SaB3 9kjX $)) h;glk 4hj 'k
ck>yj akdj ekH hu' lkgm. a[jwk
skh3d !@ j ajk @$ h;_mJk_
fkH3Jgof hu' ajk Rk2. g4hdj
9kjS\hwd 9la fkH3Jgof 9kjX
'k;i 'io 9,;[jw gykEkj G;
zAdky haed hu' lkgm. a3ke 9kjX
v[fj ajk0 lk\ y2. dlj \qhsd
g5'JXEkjid 9kjX {Vv \qhsd skv]j
ajk o[lkH sky-lg; GH g4hd
9kjS\ ;gj. zk8kjwgd Ghd2k
huJlgjk 'rEykj ;gj. aJhd G;=d
)_^ j ajk G; h;_mJk_ -lg; 'io
lmk2.
a[hl hdhfj ajk -l f Hh£-
lg; '�kj 9kmgd vk5/hv;[f ;jk
Rk2. hae u[H 'k hdhf 'kj
vk5/hv;[f ;hj' lkgm. 9fr`k
als ;hjgl akedi2k gykEkj ajk
zqdkx phDªpkli y2 h;' p;d -y
Rk2 9kjX dkd {o¾ldk ;s `kg;.
'íd 9kmd ;kh3gl0 {¯akuf ;s
9kjX jhv u[']l y2.
sjkak3j jhv
GH jhv zk8kjwgd e2j ajk -l
uy 5[3 uicl y2x h;' h'gpb
9EZykd !$ j ajk -l !% 5[3
uicl y2. gzkf;kgl {hl0Ek jhv
g'he phDªpklix {o¾lx g;ksl
9kjX g'he 'mk y2. ;hl ;hj ̀ gl
H2kj m[wkm[w yJkz ak2. sjkak3 jhvj
h'j¥f h;e[ zisk-lg; y®' akgjx
h;' h'j¥fj ajk Gg;'kgj jhv 'mk
fy2. jhv 9k�d]mJkyi y2. e2j ajk
@# pdk,p-lg; sHvj jhvd ̀ kh;'
akgj.
sjkak3j {¯akufx 5vlj
aJokhdx \qhsj {']jdkx 9¡jklx
;3kj zs2d 9khu 9gf; ;`kj
0ajd hf\]j ;gj. g;av[glhjvj
{¯akuf aJhd G;=d !)/!% 3f
9kjX 9hl3®hjj !%/@) 3f aJhd
G;=d y2. \klugj g4hd ;hj
aJhd G;=d #) 3f-lg; {¯akuf
y®' akgj.
sjkak3j ajk lk\
sjkak3j jhvj ajk 'Zdkx 9kjX
gah;nj ;kgakj -d2kj ;jk y2.
;klifx 7khjx au]kx cjj zgokEk
'ZD 9khu -d2kj ;jk y2. H2kj
ajk g'kskj ;2lk0 -d2kj ;hj'
akgj. H2kj ekH ;kod -d2kj
;jkj ;ksgdk 'rEykj ;jk y2.
www.krishijagran.comz5l 'rEzk2j
53;Thb okmjwx gs @)!^
Page 54
sjkak3 ;ja®gjvf
95 Hhæ2kj hfgu]p;
t:3j guEkpib fkgm
;2 gR vj;kgj sjkak3
{gurkmj z']k,miw
h';kp 9kjX sjkak3
gYQj 'Th�j 'kg'
G;kup a£'khb]; ahj;Lafkj 9¡m]d ak>v 'ejj
'kg' sjkak3 g3®;flho hsef 9kjS\ ;hjge.
#%%_% g;kh3 3;kj GH hsefd ;Thb mgEbwk 9kjX
'io h';kpx ;Thb aJh'h8x 5vl ;3k 9kjX dkj haej
g3;hf;x g;vk sjkak3j aJk`hs; 9kjX h'Di2
aJz,Z;jw 9kjX h'h\Í aJtk:3j h';kp 9kjX
skg;h3]nj lmd zS'Ìi vkhj3k {ahsef. GH
{ahsef; 'ZQ 9kjX ;Thb sFQklg2 hshl aJg2km
;hjge. lmgd gd0> ;2 gR mJksr u[4i2k 9kjX
hpLa;kjj zkskho; zskfdk 9kjX zsmJ h';kp;
8rkfd jkh4 vj;kgj sjkak3j h'h\Í {¯akuf 9kjX
h'awid lmk zjX gYQdj {urkx g'/vj;kji z,m6f
9kjX gZ'VekgzEi gmk3 zsqy; zygRkm aJukf ;jkd
di'J mhjywk huge. gd0>glk;; aJhpYwx {a;jw
9kjX 'okj zSag;] z[h'8k aJukf ;jk -mge.
9ky; GH aJz,md
;`k akgdk \kjdi2
sjkak3 hfmsd aqhw]2k
"h'ykj hjofj 9¡m]d
; k h 3 y k j h t h a h v
« h t a k 3 ] g s F 3 9 6
akgv]ho, d ;kR]jd
pS\[ aJzkuj lmd.
gd0> ;2 gR \kjdi2 sjkak3 hfms gRkEk g;H'k
'ejj ajk ;s]vkjij 9\kEd R[ho 9kgex Rkj ;kjgw
hfmsj ;kR]Ysdkj 0ajd 'rka; aJ\kE ahjge.
gd0> ;2 gR h'\km; 'ejj ;Tb;; 'khwhor; 'okj
{alá ;jk' lkgm. gRhd2k-lg; hfmgs g;vk
sjkak3 Qª2/h'Qª2 vhl ̀ kg;x ;Tb;; z']hfsC zs`]f
sqlrj 9¡m]d {hvd uks ak2 `kh;'. gRgfugj
hfmsj Qª2/h'Qª 'Ì y2 uklkgl 'okjd sjkak3j
hfoj sgd uks hf8]khjd ;hj hug2. Rj ajk ;Tb;;
glk;vkf {6k' lmi2k y2.
sjkak3 {gurkm
sjkak3 {gur km \kjdi2
9`]'rEZykd gRkmukfj gYQd
m[jXd¾aqw] \qhs;k aklf ;gj. H
aq']k£lj m[jXd¾aqw] {gurkm y2x
h'gpb-; ahPvs '�d. sjkak3;
Z'w] zqdk '[hl g;kEk y2. sjkak3
g;El ;Tb;j 9kh`]; Ysdkg;H
f'�kH 'j, H ahjgEpj uThB3\�igj0
9hd {Ds y2. G; 9f[skfj sgd
sjkak3 {gurkm aJdrY j§gagj )_#&
lk4 glk;j gjkokmj y2x R®d
z,mh6d 9kjX 9z,mh6d u[g2k
8jwj glk; 9¡\[]Dª ̀ kg;.
\kjdd Ghd2k *$ 3k o[3 hsl
vhl 9kge. H2kgj ̂ $ 3k hsl ahPvs
'�x & 3k 9ÌJaJgupx # 3k h'ykjx @
3k 9zsx {hjbrk 9kjX ehDpm�
9kjX ! 3k hQa[jkd 9kge. GH hsl
h'lk;j h\djd g;El ^ 3k hsl
vj;kji y2.
sjkak3j 'kg' z']hfsC zs`]f sqlr
;Tbg; zuk2 hfoj 5vlj 'kg'
G; sR]khud sqlr h'vkgj Rkgd
gd0>glkg; vj;kjj ajk 9kpkj ;gj
gR vj;kgj z;glk 5vlj G; sqlr
hf8]khjd ;hj gd0>glk;j 5vl
{¯akufd glk;vkf fy2. GH
hupd sjkak3 ;ja®gjvf 95 Hhæ2k
"\kjdi2 sjkak3 hfms j Zykaf
\kjd vj;kgj !(&! vfj o[f skyd
;gj.
\kjdi2 sjkak3 hfms
\kjdi2 sjkak3 hfms s[4r
j§gagj sjkak3 h;fk g'vk zy dkj
sqlrj 0ajd hf2FQw j4k z,Zyk
y2. \kjdi2 sjkak3 hfmsj {gUupr
;Tb;j 'kg' g;El sjkak3 g;v skl
h;fkH fj, 'j, gd0>glkg; sjkak3j
'kg' G3k 'okjgjk 'rEZyk ;gj.
\kjdi2 sjkak3 hfmgs 9kEpr;
y®gl sjkak3j 9h8;sd 4[v[jk sqlr
hf8]khjd ;gj. 'd]skf \kjdd g;vk
sjkak3 Qª2/h'Qª2j 'kg' %)) 3k
g;FuJ 9kge R®d aJdrY j§gagj
\kjdi2 sjkak3 hfmgs !&! 3k
g;FuJ; z£klf ;gj h;' GH g4hd
9kjX H2kj lmd oh=d zszrk
Ghd2k0 9kgex H2kj \kækj 9kjX
{Vv -wk-w zS'Ìi zszrk 9kskj
zFs[4-l 9kgy.
uiahp4k hz,
z,�kuukdk
;Thb okmjwx fd[f huL+i
s®'kHl/(*(!$$##**
H/gsHlõ[email protected]
www.krishijagran.comz5l 'rEzk2j
;Thb okmjwx gs @)!^54
Page 55
jdgdk 9h8;k,p
o f z , 4 r k x h R
uhYwx zkmji2k
akj 9kjX {Dj/aq']k£ld 'kz
;gjx gd0>glk;j s[4r g\kof \kd
y2x R®d {hjbrkx ahPvs'�x
h'ykjx {_aJ_x dkhslfkt[x
g;gjlkx 9ÌJ aJgupx ;w]k3d s[4r
y2. Rhu0 {Dj aJgupd vk{lj
{¯akufd 'Th�0 akHge h;� 8kfj
a[hl G; ;s 9Eh8j y2. jh'd
8kfj {¯akuf 4hj5j d[lfkd
g'he y2 hRg3k uhYw \kjdj glkEk
Rk2 gdhd2k aks gR 8kfd &/*
pdk,p aJh3f gakEk Rk2.
\qhsj 'kvhf
aJk2 alz[Ekj skh3d 8kfj
{¯akuf ;hj' ajk Rk2.
9kldi2k skh3gdk H2kj g4hd
zS\E y2.
'io gpk8f
fkvk]hjd hu2kj 9kmd 'io aq']
gpk8f hfPv2 ;hj l0;. @%
h;_mJk_ 'ioj 'kg' !( mJks
Gs_H_Gs_hv_ «^pdk,p¬ 9`'k
#* mJks Gs_H_Gs_hv «# pdk,p¬
9kjX $ mJks gZ3JA3®vkH:+if 'k $)
mJks A+kF3®skHhvf; $% hl3j
akfid gmkg3H jkhd hd2kH -`
hu2;. hae hufk ek> ßg;kEkH
fkgv]hjd hu2;. Rhu oiEkw[gj mJZy
y2 gdhd2ky®gl 'io; # mJks
`ijs 9`'k @ mJks ;kg']ækhos
aJhd h;glk 'ioj ykgjgj {avkhjd
;hj hz>hv' lkgm.
fkv]khjj aJZDhd
G; gy:3j gYQ5lj gjkawj
'kg' 8kfj #) h;_mJk_ s8rsi2k
8fkj $) h;_mJk_ 'io a[hl aJZDd
;jk gyd[ aR]kAd y2.
9klskhd skh3d H2kj
ahjskw aJk2 u[m[f ;hj
hu2k Rk2. G; gy:3j
fkv ] khjd aJk2 !%
g y : 3 j gYQ5lj
gjkaw y2. zs2d
fkv]khjd 'io hu2;
9kjX fkv]khjd !))
h;_mJk_ fkH3Jgof 9kjX
%) h;_mJk_ 5v5jkv
aJhd gy:3j ykgjgj aJg2km ;j;.
hzvkj !)/!$ huf haed 9kjX
gjkmj ajk 'vk'j 'kg' ;j;.
hv8k hzvk
\qhsd hv8k hzvkj 9EZykd ()
j ajk !!) hufd a;k aJokhdj
'kvhf ;hj' lkgm. hzvk s8r o[fj
ajk o[lkHj aJ`s zAdky-l
zskAd ;hj' lkgm. Rhu gl'
lmkH 8kf hzvk Rk2 gdgfy®gl
!)) j ajk !!) h;_mJk_ skod
aJhd gy:3jj ykgj aJg2km ;j;.
'io; @$ cF3k akfid hd2kH
#^/$* cF3k guhj-lg; `' lkgm.
8kfj 9h8; {¯akufj'kg' 5vlj syd¾
www.krishijagran.com8kfj 9h8; {¯akufj
\k
55;Thb okmjwx gs @)!^
Page 56
Rj ajk 'iod 9,;[jw 9kjS\ -y
Rk2. GH 9,;[hjd 'io; g4hdd
gl' lmkH @ ge_hs_ akfi eh32kH
hzhv' lkgm.
{']jdk aJ'Ì
{']jdkj aJg2km hfsC hlh4d
8jgw ;jk Rk2/
«9¬ hzh£d 9EZykõ«!¬ pigcJ
aJokhd gyd[/ !))/%)/%)
h;_mJk_ f_5k_x a_aJhd gy_ hu2;x
!/@ N+gmkg3H P+gmkg3H K gjkajwj
aqg'] 9kjX 'k;i N j !/@ N «9`]k¯
aJokhdj !/$¬ �h3 5[3k zs2dx
'k;i «9`]k¯ aJokhdj !/$¬ �h3
lmkd aJg2km ;j;.
«@¬ s8rj ajk guhjg; a;k
aJokhdd !@)/^)/#) h;_mJk_
N,P,K aJhd gy:3j hu2;.
« # ¬ g u p i 2 a J o k h d d
^)/#)/#) (NPK) dD¾ aJhd gy:3j
hu2k Rk2.
«$¬ z[mhÌd «g'1hf¬ 8kfd
()/!@)<^)<^) dD¾ Qªgs hu2k
Rk2. Ggf \qhsd gjkawj zs2d
a3kej 9k8k skQ aJg2km ;hj'
lkgm 9kjX 'k;i 9k8k ahjskgw
u['kj fkH3Jgofj lmgd 3a guJhv,
;hj' lk gm. Rhu g;k gf k
;kjwEpd GHg3k zS\E fy2 gdg¡
Ggf gYQd H{hj2kj #/$ pdk,p
cqlf u['kj �h3 0glkEk zs2d
eh32kH hu'k lkgm 9kjX v[hl
0glkEk zs2d ;hjgl lk\ y2.
'fhfj hf2FQw
8kfd 'fhf; fB3 ;hj'j 'kg'
4[jai 'k gahth\tkjj aJg2km
;j;. GH ;ks 'fhf h'fkp;
jzk2fj U'kjk0 ;hj' ajk Rk2.
'yl akdj 'fhfjj hf2FQw gyd[
@x$/ht «vht2ks vL3 *) pdk,p¬
j ^@% mJks aJhd gy:3jj ykgjgj
aJg2km ;hj' ajk Rk2. H2kj
aJg2km 8kfj gjkaw G; zAdky
haed 9kjX hv8k hzvkj @) huf
haed ;hj' lkgm. gjkawj 8kfd
ck>y okhd 9kjX 'yl akdj 'fhfj
hf2FQw gyd[ h'{3k:+j «%) H_hv_¬
# j ajk $ hl3kj 9`'k h'{3k:+j
«% pdk,p gmJf[g2l¬ #) j ajk
$) h;_mJk_ aJhd gy:3j 9`'k
g'hFy2;k'] «!) pdk,p gmJf[g2l¬
!% h;_mJk_ 'k g'hFy2k;k'] «%)
Hhv¬ # hl_ 'k gahFt/gs`khlf
«#) Hhv¬ #_# hl3kj 'k
Ghfglk5v «#) Hhv¬ !_^% hl_
aJhd gy:3jj gjkawj #/$ hufj
h\djd aJg2km ;hj' lkgm.
h'{3k:+jj aJg2km #/$ ge_hs_
akfid ;jk Rk2 9kjX g'hFy2k;k']j
aJg2km \kl sHvjj 9EZykd ;hj'
lkgm.
5vl z[jYk
!_ oiEkw[ 'W[lvk < H2kd akdj
h;fkd Gg;'kgj ß;k' 8gj.
ß;kf h;fkj 9hf2hsd 9kjX
g';k y2. H2kj {akvkj gydp
hzvkj aqg'] 'ioavkj ;hj' lkgm
9kjX gjkmj lYw gu4k hugl
R`kzS\E g4hdj akfi {hl2kH
!% mJks gZ3JA3®vkH:+if 'k &% mJks
Gm J i s k H g v h f2 k !%) m J k s
A+kF3®skHhvf; 9Epr;i2 akfid
cqhl aJhd gy:3j @ j
ajk # 'kj eh32k'
lkgm 9kjX gjkmj
lYw gu4k hugl
fkH3Jgofj 3a guJhv,
R hu ' k; i ` k g;
gdhd2k dk; j4kH
hu' lkgm.
@ _ g a k ; <
a k d j d v ; [ j
9k;Thdj ukm lkhmgl
gR skoj ekHj jnj 9kjX h;fkjd
tk6 jnj y2. H2kj 9hdhjDªx
tklx akdx a[Bax 9kjX mkh6d
;®lk shd2k ukm lkgm. {akvkj
gyd[ hz>vkj aq'] 'io # mJks `ijks
'k @ mJks ;k']ækhos aJhd h;_mJk_
j y k jd {a k v k j ;j;.
;k']ækhos G; h;_mJk_ 9`'k
h`jks @ h;_mJk_ aJhd gy:3jj
ykgjgj @/# 'kj eh30Ek !)/!@
hufj sqjd ;j;.
#_ g4jk gjkm < GH gjkm ogZd
«gouGf¬ j 9\kEd y2. H2kd
akd ykl8i2k ahj Rk2 Rkj 0ajd
haed tk6 jnj ukm ahj Rk2.
{akvkj gyd[ 5vld % h;_mJk_
ho,; vklg53; «@) h;_mJk_
H{hj2k 9`'k @_% h;_mJk_ v[f¬
!))) jl3kj akfij lmd hslkH
aJhd gy:3j eh32k' lkgm.
$_ akdj gshj0Ek < GHg3k
;i3j p[,; akd; gshj2kH h\djd
4k2 hug2. H2kj aJg;kajj ajk
zkglk;/z,gP+bw aJ\khEd y2
9kjX {¯akuf ;s -y Rk2. Rhu
g4hdj ajk !) pdk,p glk;vkf
y2 'k @/# 3k akd aJhd hyl
YhdmJZd y2 gdgfy®gl ;i3fkpij
aJg2km ;j;. H2kj {akvkj gyd[
Hgækvl5f «#%Hhv¬ 'k !_@%
hl3kj aJhd gy:3jj ykgjgj eh32k'
lkgm.
%_ 8kfj mÌi < GH ;i3j
gakEkhl 9kjX tknj u[g2k �h3j jz
p[hy l2 9kjX dkd ukfk ahj Rk2.
g4hdd YhdmJZd �h3 'mk ahj
Rk2.
H 2 k j { a k v k j j ' k g '
gslkh`g2f «% pdk,p vqw]¬ @% j
ajk #) h;_mJk_ 'k hlgæf «!_#
pdk,p 8qhl¬ @) j ajk @%
h;_mJk_ gy:3jj ykgjgj g6kakd
5[l lmk zs2d zÌrkj 'dky 'Ì
gykEk zs2d ;hj' lkgm. akdd
8qhl g'he ahj' fklkgm 9fr`k
t[hl gRkEkj \2 ̀ kg;.
www.krishijagran.com8kfj 9h8; {¯akufj
;Thb okmjwx gs @)!^56
Page 57
^_ 8kfj p[, ;`k ;i3 «-zhf;
;i3¬ < GH ;ij p[, hufd \qhsj
0vjd 8kfj skod l[;kH `kg;
9kjX jkhd 0ajd {h6 g6kak ;kh3
hug2. H2kj {akvjj 'kg'
;i3fkp;j aJg2km zÌrk zs2d
;hj' lkgm. :+j®ak2hj5kv
«@)H h v ¬ ! _% hl 3 k j ' k
Hgækvl5kf «#% Hhv¬ !_% hl3kj
'k tkH:+j\kv «&^Hhv¬ %))
hs_hl_ aJhd gy:3jd aJg2km ;hj'
lkgm.
8kfd G;i;Td ;i3fkpi aJ'8
;i3; j4k'j 'kg' aJk2
jzk2gfgj ;jk Rk2 Rj ajk
ahjgEp a Ju qbw y2 9kj X
g;hd2k'k/g;hd2k'k ;i3 jzk2fj
aJhd aJhdgjk8idk zThB3 y2. RkhFQ;
h'h80 ;i3 hf2FQwd ;ksd 9kgy.
H2kj 'kgu0 Ghd2k -ohE; h'h80
aJg2km ;jk -yge.
aJ\kEpkli G;i;Td ;i3 hf2FQwj
s[4r {ak2<
!_ g'he {¯akuf hu2k 9kjX
;i3 aJhdgjk8i aJokhd; mJyw
;j;.
@_ g;kgfk h'gpb gYQd
Ggllgm fkv]khj mokH ;i3f
hf2FQw ;j;.
#_ a[hlpklk {akvkgjgj ;i3
jhyd 9kjX z[Zy fg'kuh\u.
$_ gjkawj aqg'] a[hlj hpak;
;i3pkfi cqld t['kH {avkhjd
;hjgl ;i3fkpij aJg2kmd ;s
y2.
%_ 5vld ;i3 9kQªswj
f i h j Y w ; j k j h a e g d H
9Epr;dkf[zkgj ;i3fkpij aJg2km
;j;.
www.krishijagran.com8kfj 9h8; {¯akufj
t) sgfko ;[skjx t) Gv_g;_ 's]k
pJi om'ij hz, 9kjX t) ht_g;_ pJi'kZdE
;Thb h'Okf g;FuJx 'ljksa[j
57;Thb okmjwx gs @)!^
Page 58
w dkgskl mej
lmd zS'Ìid ldk
okdi2 {hU\u y2x
dkS'[lk z,Z;Thdj ajk 9yk p"u
y 2 H 2 k j - 'O k h f ; f k s
piperaceae y2 9kjX H G;
'kjsyi2k ldk okdi2 akdj g4hd
y2. akw g4hd \kjdd p p 'ejj
9kmj ;jk ;hj 9khyge. hyFu[ 8s]j
hR g;kgfk {¯zE akw h'fk zSaqw]
fy2. H2k; g\kofj haed 9kjX
zkskho; ;kR] 9khud gzEf ;jk
y2. akwj h'h\Í 8jwgd 'rEykj
;jk y2</
akwj lmd dkgskl 9kjX vqw
zkhf
akwj lmd vkgsklx vqw 9kjX
8akd
akwj lmd 8akdx h'fk dkgskl
akwj lmd dkgskl 9kjX 9fr
svlk R[Dª 9kjX {akukfx h'fk
8akd
akwj lmd dkgsklx 8akdx
9kjX 9fr svlk R[Dª 9kjX
{akukf
mJiBs sæli2 ol'k2[x 9drkh8;
'b]kakd 9kjX ek> ̀ ;k 9£l akwj
{¯akufj 'kg' {agRkmi y2. H2kj
lmgd -ohE; {akugfgj \hD] \qhs
9kjX \kl fklk/fu]sk `;k 6kH
akwj h';kpj 'kg' {agRkmi y2.
h;� 9h8; alz[Ek g'k;kskh3x
;kbji2k 9kjX 'khls2 alz[Ek skh3
9khu h'h\Í skh3d akwj {¯auf
y2. GH g4hdj 'kg' ;SaZ3/FYM
@ $)/%)'m]/gy:3j skh3d gjkawj
aqg'] !%/@) hufd hsyglkEkj
9f[gskuf ;jk y2. GH g4hdj 'kg'
H{hj2kx v[akj 5eg53 9kjX
hs{gj3 a3kv @))x @%) 9kjX
!%) h;_mJk_/gy:3j/'egj hfj¡gj
$/% uicl uicl 5kld akhl @/#
skyj h\djd hu' lkgm.
akwj 9k;kjx ahjwksx gzkEkuj
9f[zkgj H2kj g;>yk 9kjX g;>yk
gfkgykEk j§ad gakEk Rk2. 9zsj
akwj g4hdj h\djd 9gf; j;sj
9kge 9zs ahËx 9Ekhf akwx
'k,lk 9kjX 4khe2k akf Hdrkhu.
tkl ;3kj lmgd ;®hl 9kjX hpak
0glkEk 9khu 'kvhf ;jk y2 9kjX
oihEd 9kjX ;ThQsdkj 9k8kjd
a[hlj gjkaw ;jk y2. akwj ;®hl
9kjX skoj gYQd tkl ;kh3
G_ht_ uia; hspJk 9kjX Gvg; sySsu
9khoo[j jyskf ;Thb h'Okf g;FuJ
ykHlk;khFu (ICAR), ykHlk;khFux
9zs/&**!%@
G_ht_ uia; hspJk 9kjX Gvg; sySsu
9khoo[j jyskf ;Thb h'Okf g;FuJ
ykHlk;khFu (ICAR), ykHlk;khFux
9zs/&**!%@
www.krishijagran.com
#)/$% ge_hs_ uicl #/% 3k mkh6
',p 'Th�j 'kg' {agRkm ;jk 9kjX
GHh'lk; a[hl; @/# 3k mkh6
\qhsd a[hd -` hu2k y2.
GH g4hdj 'kg' u[H 8jwj
aJhQª2kj 9f[gskuf ;jk y2x a[hlj
'rEykjj 'kg' g4hd s[Dª aJwklij
9kjX ;ThQs hQ\qo 9k;kjj 'Ì
aJwkli g4hdx H2k; a[hlj 'kgjok
zyk2; '[hl g;kEk y2. 'kgjok
h'lk; Gg;k fy2 h;� hQ\qo
9k;kjj aJwkli 'k>gygj -d2kj ;jk
y2x hR aJk2 @/@_% hs3kj 04 y2.
%)x)))/&)x))) ;3 gy:3j k/
s[Dª aJwkli ;Thbj 'kg' aR]kAd y2
9kj X ()x)))/!x))x)))
;3k/gy:3j 'kgjok «'̬ aJwkli
;Thbj 'kg' aR]kAd y2. 9zsd
a[hlj gjkaw GhaJl/gs® 9kjX
9kmZ3/gegAdS'jx a[hlj G3k
lkHfj ajk 9kf G3k lkHfj uqjd¾
*)/!)) ge_hs_ 9kjX a[hlj ajk
a[hlj uqjd¾ !)/@) ge_hs_ y2.
akw g4hdj 'kg' {Vv gzgs;k R[Dª
skh3x hz£fj z[h'8k 9khu �d[j
9f[zkgj aJg2kof y2. 'jb[wj
'djd hz£fj ' k g ' \ kl
flk/fu]skj 9kEpr; y2.
9kEj R[Dª ;i3/ad� H2kj s[4r
zszr y2x mhdg; a[hl gjkawj
zs2d :+®jakHjk5®e @) EC
@/hs_hl_ eh32kH hu' lkgm 9kjX
tkl ;3k zs2gdk vkH/hvh3 akdd
eh32k' lkgm. akwj hpakj
gvkEkhvdk ;jkgdk 9kEpr; y2.
aqj6 9EZyk «G; 'ejd-;
a[jwk¬ akwj 'io ;i3/ad� 9kjX
ak
;Thb h'Okf g;FuJ ykHlk;khFu
;Thb okmjwx gs @)!^58
Page 59
gjkmyif {¯akuf Ysdk-l vkH
'kvhf ;hj' lkgm. akwj 'ioj
30 hshf3d ßhy l'j 'kg'
'jhtg2:z hs:zkj «)_% %)
Phytophthora sjhy fkRk'j 'kg'
9f[gskuf ;jk y2. fB3 gykEk akw;
'khmvkj ajk 9kdjkH hu o¾lkH hu'
lkgm.
akd hvnkj haed �hj g\>;[j
)_ dk vkl5kj eh32kH hf2FQw @% hd
;hj' ajk Rk2. akw {Vvdk-l -m
gakEkj lgm lgm akd akw vgakEk
zs2d akd dlj ajk ;kh3 Rk'
lkgm. aqj6 akd ykgdhu hvhn'
lkgm.
G; gy:3j a[hld 9kjX zh6;
aJ'Ìf 9f[pilf ;hj mg= *)/()
lk4 akwj {¯akuf ;hj' ajk
Rk2. akd hvnkj haed \klugj 8[H
ahjB;kj ;hj jkh4' lkgm. aqj6
akw 9k;kj 9kjX �wk�wj 0ajd
8rkf jkh4 h'Qªi y2. hvnk akd
9k;kjx jnx aqj6j 9f[zkgj uks
gakEk Rk2. akw 'khÌ `;'j 'kg'
'k>yj akhv 'rEykj ;hj' lkgm 9kjX
h\djd pkji akhd `'j 'kg'
zgdo 9kjX ß;kf ;lakdx hddk
;kgakj 9khuj 'rEykj ;hj' lkgm.
zk8kjwgd akw zgdodkgj
v['k'-l 'rEykj ;jk y2 h;� akd
'mk 9kjX aJhd;kjj j§agdk ofk
Rk2. 'mk 9kjX aJhd;kj akdj
'íd aJg2kofi2dk 9kgex Rkj 'okj
sqlr g'he y2. 'mk aJhd;kj akdj /
'kg' z5l dkaj aJg2km ̂ )°–&)°
^/* cF3kj 9f[gskuf ;jk y2.
www.krishijagran.com ;Thb h'Okf g;FuJ ykHlk;khFu
59;Thb okmjwx gs @)!^
agrisepfrom thought to finish
R
SGJAS-ANZ
INDO AMERICAN EQUIPMENTINDO AMERICAN EQUIPMENT(AN ISO: 9001-2008 CERTIFIED COMPANY)
HEAD OFFICE : D-22, ADDL. M.I.D.C. AREA, AURANGABAD ROAD, JALNA-431 213TEL : 02482-2240422
Website : http://www.indoamericanequipment.come-mail : [email protected]
Contact : 9823140741, 8888359777, 8308848185, 8805027977
MANUFACTURER OF SEEDS PROCESSING/GRAIN CLEANING PLANTMACHINERY LIKE GRADER, GRAVITY SEPARATOR, DESTONER, PRE CLEANER,FINE CLEANER WE ALSO SUPPLY TOMATO/CUCUMBER/CHILLI SEEDEXTRACTION MACHINES. OUR PRIME PRODUCT IS NEEDLE SORTER MACHINE.
OUR MACHINES ARE“HIGH QUALITY MACHINES AT LOW COST”.RECOMMENDED BY ALL SEED COMPANIES. OUR PRESENCE IS ALL OVER INDIA.
Page 60
aJtk:3 l£ www.krishijagran.com
gah3Gs g2 gzkf;kgl
l£ ;hj'
gagsF3 g',;
jdj s®'kHl gagsF3 g;kSakfi
gah3Gs g2 gzkf;kgl gagsF3
g',; l£ ;hj'. 'd]skf
g;kSakfi \kjdi2 hjok\] g',; aJ®a®gol
hu'-l zk>o[ -yge. h'gpb zqQj sgd gagsF3
g',; ! lk4 3;kj hlhsg3gtgj skf[gy ;kgjF3
9kjX gvh\, G;{F3 4[hl' akgj. gah3Gs j
hvH9 h'o2 gp4j ps]kj sgdx hjok\] g',;;
Hvh3hv g2 aJihs2ks 5®f GHvh3hv Ekf Gs( j fd[f \ko]f 9`]k¯
GHvh3hv Ekf Gs( aJkHs g;gsjk Ghtvf l£ ;hj huge. GH
5®fd% Hh£j 5[l GHvht m®Lt ;klkj 9¡\[]Dª ;jk -yge.
@_@ hoh' gjsj lmgd GH 5®fd !^ hoh' j HF3kjgfl gs®shj hu2k
-mgex Rk; skHQª®Gvht ;kt]j gRkgmhu @ h3h' -lg; '�k' ajk Rk2.
g;gsjkj ;`k ;0> gdgfy®gl GH 5®fd 9kavk]j G5@@_) 9kjX
9ah3g;l Hgso gZ3h'lkHgovgfgj !# gsmkhs;gvlj 93®5;kv hjg2j g;gsjkgj $ 9L3Jkha;gvlj 5F3 g;gsjk
9kge. GH 5®f GfuJg2t %_) 9akgjh3, hvgZ3sd ;ks ;hj'.
9h¡s aJ®a®gol hu2k -mge. gd0> 9kpk ;gj gR 9kmZ3j
ajk gagsF3 g',h;nj 9kjS\hw ;jk Rk' 9kjX h;e[skf
vyjd H2kj 'Jkg£k 4[lk Rk'. 9Egpr gah3Gs g',;d 9fr
pk4k ugj g3lkj ;k{hF3, fy®' 9kjX z;glk 'Jk£ vyjj
gytg;kEk3kjj ugj ;ks ;hj'.
GHvh3hv g2 l£ ;gj Gs( j fd[f \ko]f
gykækj fd[f GvH{h\ h'9kjGæh\x sqlr *_&% lk4 3;k
e[huf 9kmgd gykæk g;kSakfig2 \kjdi2
;gSa:3 GvH{h\ gykæk h'9kjGæh\ l£
;gj. H2kj 9kjS\hw sqlr *_&% lk4 3;k
y2 9kjX GHg3k u[3k Hh¥f 9avgfgj {alá y®'.
h'9kjGæh\ ; gykækj Ggso 9kjX 'Jk2®j gA+35s]d
gtg\la ;jk -mgex GHg3k gvH{h\ gykæk sh'hl2j lmgdk hslk/o[lk y2x 9Egpr H2kj HhF3hjg2j aJihs2ks
9kge.
H2kj 5JF3d tknj Qª®s gP+3 hmJl hu2k -mge. lmd H2kd g"+; aJgo:3j gyt glSavx Z3kht] 'kSakj 9kjX
@!)GsGs j mJk{Ft h:+2kgj£ ak'. GH ;kjj HhF3hjg2jd g;H'k3k0 h'gpb h5vkv] 9kge. H2kd Z3k3] Z3k3] 9ka
'k3fx hZ3hjg2, sk{gF3t ;F3Jlx 9g3kgsh3; :+kHgs3 ;F3Jlx "+[3[` ;kgf;h3h\h3 9kjX ykH3 GtokZ3g'l hv3v hu2k
-mge. z[jYkj 'kg' GH ;kjj z;glk g\hjGF3vd t[gEl G2kjg'm hu2k -mge.
H2kj u[3k Hh¥f 9avfd !_% hl3kj ga3Jl 9kjX !_% hl3kj htgoj 9¡\[]Dª 9kge. H2kd ̂ /Zait 9g3kgsh3;
9kjX gsf[gEl 3Jkvhsvf hu2k -mge. g;kSakfig2 ukh6 skhj ;2 gR H2kj ga3Jl g\hjg2F3 gsf[gEld !%_$ h;_hs_
aJhd hl3kjj skHglo ak' 9kjX 9g3kgsh3;d !^ h;_hs_ aJhd hl3kj ak'.
\k
h;
G
;Thb okmjwx gs @)!^60
Page 61
61;Thb okmjwx gs @)!^
www.krishijagran.com÷ÅàËÂõþ±äÂßÁ
aJgdr; 'kjj ugj GH'kgjk ajs hc 9kjX ajs afigjgj aJZDd ;j;
akh3] gZf:z 9kjX aJp,zkj sklk 'kÌ;
ajs hc/afigjgjakh3] gZf:z aJZDd ;j;
hvho ;f] h3:;izksmJi<
g;vk \[gËj ukfk ! ;kax fyjX !/@ 3k 5[3kx 9kuk
gaB3 ! 3k tknj vks[vx gz{oi2k ol;i2k !/@ 3kx
hzgokEk 9kl[ !/@ ;kax 8fi2k akd «;3k¬ ! 3k
tknj vks[vx hfs4 gzkEkuj 9f[zkgjx \kho'j
'kg' ajs/hcx g'Jt QªkS' !/@ ;ka.
aJhQª2k<
g;vk \[gËj ukfkx fyjXx gz{oi2k ol;i2kx
9kukx hfs4 9khu hslkH hahv l0;. H2kd
hzgokEk 9kl[x 8fi2k akd 9kjX hvo hu
\klugj gsv ;hj l0;. h3:;ij 9k;kj hu g'Jt
QªkS'd gshj2kH ajs/hcd hta 5JkH ;hj vk3hfj
lmd gzkEkuj 9kfFu {ag\km ;j;.
hvho ;f] h3:;izksmJi<
g;vk \[gËj ukfk ! ;kax fyjX !/@ 3k 5[3kx 9kuk gaB3 ! 3k
tknj vks[vx gz{oi2k ol;i2k !/@ 3kx hzgokEk 9kl[ !/@
;kax 8fi2k akd «;3k¬ ! 3k tknj vks[vx hfs4 gzkEkuj
9f[zkgjx \kho'j 'kg' ajs/hcx g'Jt QªkS' !/@ ;ka.
aJhQª2k<
g;vk \[gËj ukfkx fyjXx gz{oi2k ol;i2kx 9kukx hfs4 9khu
hslkH hahv l0;. H2kd hzgokEk 9kl[x 8fi2k akd 9kjX
hvo hu
\klugj gsv ;hj l0;. h3:;ij 9k;kj hu g'Jt QªkS'd
gshj2kH ajs/hcd hta 5JkH ;hj vk3hfj lmd gzkEkuj 9kfFu
{ag\km ;j;.
Page 62
www.krishijagran.com
Pt Umesh Chandra Pantwww. pavitrajyotish.com
g;hj2kj 9kjX 'rEzk2< o[f skyd gupgdH
fy2x 'j, h'gupgdk gzEk hu2kj z[gRkm ak'.
gaJs 9kjX zS'Ì< 9gf; ß\ ahjwks aJkAd
gykEkj gRkm 9kge. 9ß\ ahjwks zskAd y®'
akgj.
h'Di2 9EZyk< lkg\p 9kjX 8kgfpj Z'ksij
z,gRkgm h'Di2 {Íhd aJukf ;hj'.
Z'kZyr< o[f skyd Z'kZyrd 9gf; {Íhdj
ahjwks hu'. pjij z[Zy -y ̀ kh;'.
{ak2< 0>} Qªk, Qªi, gQª1, z< g\1sk2 fs< j oa
;j;.
g;hj2kj 9kjX 'rEzk2< o[f skyd {¯akufx
h'Qª2x g3;hf;x aJ'Ìfd z5ldk aJkAd
;hj'.
gaJs 9kjX zS'Ì< o[f skyd gaJs 9kjX zS'Ìj
9f[zkgj 9f[;[l ahjwks hu'.
h'Di2 9EZyk< 9kmj d[lfkd g'he z[4i y®'.
h;� 'r2j 9h8;dk ̀ kh;'.
Z'kZyr< 9kgakfkj zk8kjw hufvR]kj jXhvg2 z[4j
5kgl -l Rk'.
{ak2< m�khu di`]j oglgj Zfkf ;jk' lkgm.
g;hj2kj 9kjX 'rEzk2< o[f skyd 'rEzkh2;
9kjX ;khs]; zS'Ìd aJmhdj gRkm 9kge.
gaJs 9kjX zS'Ì< GH skyj 9kjS\hw hufd
oiEf lmji2kj skod hf;3kd ̀ kh;'.
h'Di2 9EZyk< gRkEk g;H'k hufj ajk vhl ̀ ;k
8fk\kE zskAd gykEkj z,g;d hu'.
Z'kZyr< GH skyd Z'kZyr \kgl ̀ kh;'.
{ak2< di`]j ol ykl8i hslkH Zfkf ;j;.
g;hj2kj 9kjX 'rEzk2< o[f skyd 9kgakfkj
'rEzkh2; aJ2kz; {Ds gpJwij z5ldk ak'.
gaJs 9kjX zS'Ì< GH skyd 9kpkd-; g'he
HVek ̀ kh;'. ;3[ 'vfj ajk uqjd ̀ k;;.
h'Di2 9EZyk< GH sykj 9kjS\hwj ajkH
9kmj d[lfkd g'he {Íhd y®'.
Z'kZyr< GH skyd 9kgjkmrdkj 5kgl 9mJzj -y
`kh;'. gjkm aJhdgjk8; Ysdk h';hpd -y
Rk'.
{ak2< ygj jksx ygj ;Tb�x sFQj oa pJ�kgj
;j;.
g;hj2kj 9kjX 'rEzk2< o[f skyd gjkomkjj
aJ2kz; Hhd'kv; ahjwksj zS\kEfk ̀ kh;'.
gaJs 9kjX zS'Ì< GH skyd gaJs zS'Ìd
s8[jdk ̀ kh;'. ;3[ p"uj aJg2kmj ajk 'kv;.
h'Di2 9EZyk< 9kjS\hwj ajk lkg\pj ß\
gmkvj 9k2; 'Th� ;jk'.
Z'kZyr< Z'kZyr \kgl ̀ kh;'. h;� zk8kjw oiEf
9gahYd y®'.
{ak2< guEkl2j gz1FuR]dk 'Th� ;jkd zygRkmx
0vgj/ak>ojj vk5 hv;[f ;hj' lkgm.
g;hj2kj 9kjX 'rEzk2< o[f skyd ;khs]; 9kjX
'rEzkh2; gzEkd agukÍhd y®'.
gaJs 9kjX zS'Ì< gaJs zS'Ìj 9f[zkgj GH
skyj 9kjS\hwj ajkH aJmk�dk ̀ kh;'.
h'Di2 9EZyk< GH skyj s8r 9kjX 9h¡s
zs2d 9U\[d z5ldkj gRkm ̀ kh;'.
Z'kZyr< 9kgakfkj zk8kjw hufvR]kj jXhv
Z'kZyr; zgokEk 9kjX 5qhd] hu2k y®'.
{ak2< h'fk sqglr Z'Ve pidl olj ukf.
zk'o]hf; aJg2km gyd[ ;j;.
g;hj2kj 9kjX 'rEzk2< o[f skyd ;khs]; 9kjX
'rEzkh2; gzEkd agukÍhd y®'.
gaJs 9kjX zS'Ì< gaJs zS'Ìj 9f[zkgj GH
skyj 9kjS\hwj ajkH aJmk�dk ̀ kh;'.
h'Di2 9EZyk< GH skyj s8r 9kjX 9h¡s
zs2d 9U\[d z5ldkj gRkm ̀ kh;'.
Z'kZyr< 9kgakfkj zk8kjw hufvR]kj jXhv
Z'kZyr; zgokEk 9kjX 5qhd] hu2k y®'.
{ak2< h'fk sqglr Z'Ve pidl olj ukf.
zk'o]hf; aJg2km gyd[ ;j;.
g;hj2kj 9kjX 'rEzk2< o[f skyd g;hj2kj
9kjX 'rEzk2j gYQd gup/gupk¡jd {Íhd
;hj'.
gaJs 9kjX zS'Ì< GH skyd 'rhDªmd zS'Ìd
9f[;[l 'kd]kj Qªs vhl `kh;' akgj.
h'Di2 9EZyk< GH skyd 9kmj d[lfkd g'he
h'Di2 lk\ gykEkj z[gRkm `kh;'.
Z'kZyr< o[f skyd Z'kZyr \kgl `;kj z,g;d
`kh;'.
{ak2< hf'kz Zykfx guEkl2x h'urkl2x
gm1pklkx olkp2j 0vgj/ak>pgj Z'Vedk
jk4;.
g;hj2kj 9kjX 'rEzk2< o[f skyd 9kgakfkj
aJ2kz; 'kh£d z5ldk aJkAd gykEkj gRkm
`kh;'.
gaJs 9kjX zS'Ì< gaJs zS'Ìd GH skyd
s8[jdk 9khy'. 9haJ2 p"u aJg2kmj ajk 'kv;.
h'Di2 9EZyk< 8kfk\kEj ;kjgw ;ks jh4
fkRk'. h'D zFu\]d {Íhdj gRkm ̀ kh;'.
Z'kZyr< GH skydj 9kjS\hwj ajkH {Ds
ahjwks aJkAd gykEkj zS\kEfk ̀ kh;'.
{ak2< mjXj ukfk 9kjX !)) mJks �= hu'
lkgm.
g;hj2kj 9kjX 'rEzk2< zS'Ìid gzEkd
agukÍhdj gRkm ̀ kh;'. h;� hv¡k y®' akgj.
gaJs 9kjX zS'Ì< GH skyd 'rhDªmd zS'Ìd
9gahYd ahjwks aJkAd gykEkj z[gRkm ̀ kh;'.
h'Di2 9EZyk< vhl ̀ ;k 8fk\kE zskAd gykEkj
z,g;d hu2k y®'.
Z'kZyr< pkjihj; z'ldk; 'Th� ;jk 9kjX
jXmCdk; uqj ;jkj gvB3k ;hj'.
{ak2< olkp2x gm1pklkx guEkl2j skm];
Z'Ve ;j; 'k ;gjkEk0;.
g;hj2kj 9kjX 'rEzk2< zS'Ìid gzEd
agukÍhdj gRkm ̀ kh;'. h;� hv¡k y®' akgj.
gaJs 9kjX zS'Ì< GH skyd 'rhDªmd zS'Ìd
9gahYd ahjwks aJkAd gykEkj z[gRkm ̀ kh;'.
h'Di2 9EZyk< vhl ̀ ;k 8fk\kE zskAd gykEj
z,g;d hu'.
Z'kZyr< pkjihj; z'ldk 'Th� 9kjX jXmCdk uqj
;jkj gvB3k ;hj'.
{ak2< olkp2x gm1pklkx guEkl2j skm];
Z'Ve ;j; 'k ;gjkEk0;.
g;hj2kj 9kjX 'rEzk2< o[f skyd g;hj2kj
9kjX 'rEzk2 zS'Ìd \kgmrku2j gRkm
`kh;'.
gaJs 9kjX zS'Ì< GH skyd 'rhDªmd
zS'Ìd s8[jdk 9kjX HVek 'kh�'.
h'Di2 9EZyk< o[f skyd ß\ mJy gmkvji2
z,vjwj ;kjgw h'D gYQd lk\uk2; y®'.
Z'kZyr< z[Zydk 'Th� ;jkd z5ldkj gRkm
`kh;'. h;� dkshz; 9kykjj ajk 'kv;.
{ak2< h'fk sqglr 9kjX � olj 9k'k8k
'rEZyk shFuj 9kjX skm]d ;j;.
gsb
;;]3
d[lk
s;j
hs`[f
;frk
8f[
sif
'Tb
hz,y
'ThP';
;[S\
;Thb okmjwx gs @)!^62
skgy;i2k
jkhp5lskgy;i2k
jkhp5l
jkhp5l
o[f @)!^o[f @)!^
Page 63
www.krishijagran.com
\koak 9kjX ;,gmJej skod
|B3kvkjj sykhsQgok>3 <
g;ohjEkl
s 9kuhs akh3]g2 ;,gmJe 9kjX
\koakj skod gQªkh8d -y
;2 o¡j/s¡jd 8f]k hug2.
R®d hvGs 9hj'Fu g;ohjEkgl ;,gmJe/h'goha
j skod |B3kvkjj 0ajd sykhsQkdgok>3j gukb
lmk2. lmgd hvGs g;ohjEkgl \kbwd gskui
vj;kj; 9kn[hl2kH ;2 9khoj ajk $ 'ej
aqg'] @^ 9kmZ3 @)!@ d 9khs G;gmk3
;hjheglk. gzH zs2d h'goha 9kjX ;,gmJe u[g2k
hshl hR |B3kvkj ;hjhel dkj h'jXg� skd skhdheglk.
hfhdf mkt;kji 9kjX sfgskyf hznj 9kEkzj gcjk0
;jk -mhel. gzH zs2d hRskf g;gl,;kji -yhel
gzH z;glk u[g2k akh3]g2 hshl ;hjhel. dkj skogd
hf']kvf 9khy gskuig2 hf']kvfj aqg'] Hskf z[Fuj \kbw
hug2 gR skf[yj 9kpk h;jw omkH gR gskui 9khy -mge
mhdg; z;glk |B3kvkji gol-l Rk'. fgjFuJ gskuig2 -
;hel sH fk4k0>x 9kfg;k 4k' hfhu0>. %^ Hh£ '[;[
y2 gzH;kjgw sH GH z;glkg; gol-l ah62ks. u[H
'ej -y m®l pkzfd 'yk h;� Gogfk 'rhDª; gol-l
ah62k' gfkEkhjgl.
FuJ2i a` ahjEyf 9kjX jkB3Ji ckH a`
sFQi hfhdf mkt;kjij sgd 'jb[wj
akfij z,jYw f;jkj ;kjgw sykjkB3Jj
lmgd 9fr jkord akfij z,;3 9khy ahjge. GH
z,;3; gpb ;hj'j 'kg' jkB3Ji2 ckH a` h'\kgm G;
�jXd¾aqw] ahj;Lafk aJZDd ;hjge. GH ahj;Lafkj
9¡m]d R®d jkB3Ji2 ckHa`j ;ks vhl'x dkd g4hdd
;Tb;;j zFshdgj a[4[ji 4Fuk Rk'. GH ;ks g;FuJi2
c k Ha` h '\ k gm
hfgo 4jv ;hj'.
H2kj ahjEgd] g;El
g4hd skh3; ckHa`
hfs]kwd ;ksj 'kg'
glkEk Rk'. g4hdd
a[4[ji 4Fukj ajk
akfij z,jYw y®'
9kjX akfij zszrk
uqj ;jkd zyk2; y®'. mt;kjig2 {u2a[j holkj
haalku mk0>d yf[skf shFujj aJhdB6k zskgjkyd GH
;`k -;hel. R®d gd0> ;2 gR g;FuJH hz£fj 9k8jXEk
aJgo:3 a[jk ;hj'j 'kg' aJ`s 'kj *) gyokj g;kh3
3;kj aJkE8kf ;hjge.
ol z,jYwj gA+fx ykHgEj 0vjd 4Fuk y®' a[4[ji
g3hoZ3 aJpk¡ h;gpkgj haJ2,;k 'k
jkílj h\djd hR g;kgfk Gof;
H{had hvGs g;hFtgt3 gykEkj
ajksp] hug2. Rkj d`rj zqQj
9f[zkgj ms gakEk -mge gR H{had 9km� 'ejd
Hgl;vfj 'kg' gakl gZ3Jg3hoZ3 aJpk¡ h;gpkgj
;,gmJe; 9la ajksp] hug2. Ghd2k-lg; aJvkjj 'kg'
jkíl 'k haJ2,;k mkÌi; 9kmd 9fkj ;`k g;kEk
-yhel. Ghd2k aJpk¡H gzH u[g2kgj h\djd hR g;kgfk
Gof; hvGs
g ; h F t g t 3
gykEkj ajksp]
hug2. Ggfugj
fy2 gdgfy®gl
g;kgfk 'JkÜw
gvgyjk; ;kskf
hu' akgj. gd0>
h;e[skf aq' ]
g;FuJi2 sFQig;k
h3;3 hu2kj ;`k
;2.
H{ha d jkíl 'k haJ,;k
y®' hvGs g;hFtgt3
H{ha d jkíl 'k haJ,;k
y®' g;hFtgt3 hvGs
Âõþ±æÃòÏ¿îÂ
9k
g; gZ3J
63;Thb okmjwx gs @)!^
Page 64
www.krishijagran.com
v[hl zjkj ajk s[hDª hu2k; GH {ak2
d]skf R[md R[E aJoFsH v[hl zjk zszrkgj R[ho 9kge 'k 9zs2d
v[hl a;k 9khuj ;kjgw R[E vkgs lh¢d 9f[\E ;gj. Rhu Ggf
zszrkd 9ka[hf0 mJZd -y 9kge gdgfy®gl \2 f;hj'x 9ka[hf
h;e[skf cjXEk {ak2 mJyw ;hj ;®lkx cf 9kjX 9k;b]wi2 v[hl ak' akgj.
!_ 'mk ha2ko v[hlj 'kg' z;glkd-; {Ds y2. zuk2 jkhda[Ek ha2koj
jz v[hld lmkH 9kjX 9k8k cF3k haed 8[H l0;. H2kj ajk v[hl zjk
'Ì -y Rk' 9kjX 9zs2d v[hl a;k zszrkj ajk0 s[hDª ak'.
@_ ;®lk hdlj gzEf/zuk2 jkhda[Ek 'Jke ;jkj haed G; vks[v ;®lk
hdlj gzEf ;j;. H2kj ajk 9zs2d v[hl a;k 'Ì y®' 9kjX v[hl
hohlh; {h6'.
#_ g;vk mk4igjgj gvh\,/ R[E vksgdk 9zs2d a;k v[hl 9kjX ukh�j ajk
'khv'j 'kg' mk4igjgj gvh\, ;j; 9`]k¯ gvh\, ;jkj aqg'] G; hshf3
-lg; g;vk mk4ijd mkld c>y; dkj haed gvh\, ;j; 'k mkojj jz
'rEykj ;hj' akgj.
hd2k gzH zs2 zskAd -y -mge gRhd2k a[jXb; jk5
Gæ 3k5g;H z[Fuj '[hl \khEhevlx Ghd2k ahjEd]fj
lmd a[jXgbk shylkj ugj z[Fuj gu4k hu2k h'vkgj.
Ghd2k gd0>glkg;0 h'vkgj gR gd0>glkg; gvgyjk z[Zy 9kjX z[Fuj
y0;x H2kj 'kg' cjXEk {akvkj gpJB6 y2.
!_ g'vf; ;[y[si2k akfid hslkH gaZ3 ;hj l0; 9kjX H2kj
ajk gvgyjk 8[H -l dlj ajk 0aj-l gs1 lmkH 9k8k cF3k
haed 8[H l0;. H2k; zAdkyd u['kj ;hjgl gtt hZ;3
9kdhj Rk'x lmgd ukmj ajk0 s[hDª ak'. H2kj ajk
gvgyjkj {o¾ldk 9khy' 9kjX gvgyjk g;ksl y®'.
@_ Rhu 9kgakfkj vkl ykt] 9kjX 9kgakfk; gv\ ;jkd 9z[h'8k
y2. gdgfy®gl gv\ ;jkj aqg'] gfs[j jz 9kjX gol lmkH
H2kj ajk gvh\, zyo -y agj. g5ksj ;s 'rEykj ;j;
;kjw g'he g5ks vklj 'kg' glk;vkfuk2; y2.
cjd 'hy a[jXbgjk gvgyj {o¾l y®'
hu 9ka[hf 'kgj 'kgj g;kgfk 'ZD
akyhj gRkEkj zszrkd mJZd -y
9kge 'k gRgfgdgf sfd jkg4
gdhd2ky®gl 9kgakfkj 'kg' z;glkd-;
\kl ujE a[hufkj vky. ;kjw a[hufkj vky
'2Z;j ZsThdphDª; uicli2k zs2j 'kg'
{Íd ;hj' akgj. ;kjw lFufd gykEk
G; mgEbwkj 9f[zkgj hR glk; uicli2k
z s 2 - l g ;
a [ h uf kj v k y
9 k j X m j s
akf ij gzEf
;gj gd0>glk;j
ZsThdphDª 9kjX
G;mJdk ' T h�
gakEkj 9f[\E
;j k - m g e.
gzH;kjgw Rhu
9 k g a k f k j
akyhj gRkEkj 9\rkz 9kge 9kjX g;kgfk
{hvd {ak2 gakEk fkH gdgfy®gl
jkhda[Ek G;ka a[hufkj vky 4kgl
ZsThdphDª 'kg�.
a[hufkj vky 4kgl ZsThdphDª 'kg�
¦¤±¦�É
'
R
G
;Thb okmjwx gs @)!^64
Page 65
www.krishijagran.com
9kHhaGl/( g;kylij 3kjgm3d phvf
o[lkHd 9khy' vkhf2kj 'k2®mJkh5
sjg:;kd g4hls 9huhd 9gpk;x 'kwi ;ka[j
HhaGld phvf g3æ[l;kjj g;gAdf gj;t] h'jk3 g;kylij
3kjgm3d 9kge. gRhd2k gd0> a[gw jkHho, v[akjB3kjvKj h'jXg� gsv
g4hl'-l fkgs gdhd2k gd0> gj;t]; hfoj fks ;hj' h'vkhj'.
h'jkg2 9kHhaGl/( d & 4f gsv g4hl $## jkf z,mJy ;hjge. Rhu gd0> GH
gsvd ̂ & jkf 9kjX ;hj l2 gdhd2ky®gl GH hvofd %)) jkf a[jk ;hj l'. ̂ &
jkf ;hjgl h'jk3 g;gAdfj j§ad dTdi2 'kj %)) jkf akj ;hj'. g;gAdfj
j§ad z;glkd-; g'he 'kj %)) jkf akj ;jk GHg3k fd[f gj;t] Ghd2k-lg;
phvf 9kjX h'jk3j fks 9kge. g;gAdfj j§ad phvgf @)!) 9kjX @)!! vfd
s[S'kH Hhæ2kfvj -y g4hl %)) d-; g'he jkf ;hjhel. hU'di2gd h'jkg3 @)!#
9kjX @)!% d %)) d-; g'he jkf ;hjhel. 9Egpr h'jkg3 @)!! gdk %))
jkf Zap] ;hjhelx h;� gdhd2k gd0> g;gAdf fkhel.
j g3hfv g4l[-E vkhf2k hso]kH gd0>j
hfoj 9kd©oiEfi hlh4 9kge hRg3k
o[lkHd 'okj-l 9khy' zqQj 9f[zkgj
B3kj g3hfv g4l[-E vkhf2k hso]kH shylk R[h3d h'P'j
fS'j G; g4l[-E gykEk-lg; gd0>j 9kd©oiEfid
hlh4ge hRg3k o[lkH-lg; 9ykj zS\kEfk 9kge. d`rj
9f[zkgj pib]g;gj 9kd©oiEfi Gv GgmHfB3 9tv]®
vkhf2k 9kjX gd0> hadk Hsjkf hsok]H hlh4 9kge.
yka]kj ;hl£j s[4r zSaku; 9kjX aJ;kp; h\g;
;khd]g; ;2 gR vkhf2kj {alhá 9U\[d y2 9kjX gd0>j
9kd©oiEfi0 z[Fuj 9kjX gaJjwkj {¯z y2. {HlS'tf
o[hf2j R[3i2k h4dka o2 ;hj !^ 'ej '2zd 4'j-l
9yk vkhf2k R[3ij gj,h;, fS'j G; g4l[-E y2. Rkj
0ajd gd0> ;2 gR sH 9kpk ;gjk gR \hEbrd aJoFsj
\kjdi2 g3hfv g4l[-Ej 'kg' GH h;dka {agRkmi y®'.
Rhu gskj ;khyfigj G; R[Eg;k gaJjwk l2 gmJFtgP+s o2
;gj gdgfy®gl sH 'íd 9kfhFud ys.
Ek 'ej skjsg;vd lL+k 9kHvk 3[l
Z;[l h4dka o2 ;hj vhv]d gykEk
R[E \kjdi2 mL5kj 9huhd 9gpk;
GH zAdkyj gpbd lL+k gsj2ks mL5 3[fk]gsF3
g4hl'. gd0>j 'kgu0 'kwi ;ka[gjk GH 3[fk]gsF3d
9,p l' Rk; aJgRkog; 9kshFQd ;gj. 9kckdj
ajk cqhj 9ykj gvB3k ;jk phs]; hfg;kglk3d hjok\]
dkhl;kd j4k -mge.
GHg3k 9huhdj 'kg' fd[f 9kjS\hw y®' hR
gRkEk 'ej Ggshv{jj j§ad z[Fuj aJup]f ;hjhel.
GH !* 'eji2k mL5kjj gj,h;,j 9f[zkgj gd0>
hj9® 9hlhSa; g4lgdk hv3 hfhPvd.
Îàù±
9k
gRk
B3k
65;Thb okmjwx gs @)!^
Page 67
Õ±1n¸ ÂõUËî± ßÁÏéÂò±úßÁ ÎÂó±»± û±ûþ ¦�±ò ÕòÅû±ûþÏ ÂõÉ»ýÃñ¿1ßÁ ë×ÂÂóûÅM� Õ±1n¸ Âó¿1ËÂõú ¿òöÂÇ1úÏù¼
ö±1î äÂ1ßÁ±11 1±üûþ¿òßÁ ü±1 Õ±1n¸ ßÁÏéÂò±úßÁ ÷Laò±ùûþ1 Õ™LÇöÓÂM� ¿Âõö±á1 ßÁÏéÂò±úßÁ ›¶dî ßÁ1± ›¶¿î‡±ò ¦š±Âóò ßÁ1± ýÃÃûþ 1991 äÂòî¼ ÷±ò» æñ¿î ձ1n¸ Âó¿1ËÂõú üÅ1ŽÂ±1 Âõ±ËÂõ Âó¿1ËÂõú ë×ÂÂóËû±áÏ Õ±1n¸ ÂõÉ»ýÃñ¿1ßÁ ë×ÂÂóËû±áÏ ßÁÏéÂò±úßÁ ›¶dî ßÁ1±ý× ýÃÃù Ûý× üѦš±1 ÷Óù ë×ÂËVúɼ Ûý× üѦš±ý× ¿Âõ¿öÂi§ ßÁÏéÂò±úßÁ ë×ÂËðÃÉá1 üýÃÃËû±áî ßÁ±÷ ßÁ¿1 Õ±¿ýÃÃËåà ձ1n¸ Û¿îÂûþ±ÍùËßÁ ›¶±ûþ 50 é±Ë1± Õ¿ñßÁ ÂõÉ»ýÃñ¿1ßÁ Õ±1n¸ Âó¿1ËÂõú ë×ÂÂóËû±áÏ ßÁÏéÂò±úßÁ ›¶dî ßÁ¿1 ë׿ùûþ±ý×Ëåü Ûý× ›¶ûÅ¿M�¿à¿ò ÕßÁù ö±1îÂÂõø¸ÇËî òýÃÃûþ ÂõUà 1±æÃÉî Âõ±¿òæÃÉßÁ1í1 Âõ±ËÂõ ¿Âõ¿öÂi§ ßÁÏéÂò±úßÁ ë×ÂËðÃÉáÍù Λ¶1í ßÁ¿1 Õ±¿ýÃÃËåü Ûý× üѦš±Ëé± Ûé± ÙÂLa Õòұò¼ ¿ûËýÃÃîÅ ßÁÏéÂò±úßÁ ›¶dîÂßÁ1±î òîÅÂòQ Õò±1 ë×ÂËðÃÉúË1 Ûý× üѦš±Ëé± ¦š±Âóò ßÁ1± ÆýÃÿåÃù, á¿îÂËßÁ üÅ1¿ŽÂî Âó¿1ËÂõú, ßÁ÷ à1äÂî տñßÁ ë×ÂÈÂó±ðÃò ßÁ¿1Âõ Âó1± ›¶ûÅ¿M� ü÷ÓýÃà ¢¶ýÃÃí ßÁ¿1 ù±öÂÂõ±ò ÂýÃÃÂõÍù Ûý× üѦš±ý× Õ±ýÃÃõ±ò æÃò±ý×Ëåü
¿Âõ¿öÂi§ ñ1í1 �¶ûÅ¿M� ë×ÂÂóùX Ûý× ÕòŦ�±òî ձËåà Ð�
ßÁÏéÂò±úßÁ ÂóX¿îÂ1 òîÅÂò üS1 ë×ÂÈö±»ò
Âóù÷ Îò±ËýÃñ»± ¿÷|ò ÂóðñïÇÂó±òÏî ¿÷ýÃÿù Îû±»± �¶ðñïÇ
ñýÃÃËßÁ±ø¸ Âóù÷ Îò±ËýÃñ»± ÂóðñïÇîÂ1ù ÂóðñïÇ â¿òöÅÂîÂ
Õ¿î ßÁ÷ îÂ1ù ûÅM� ÂóðñïÇîÂ1ù æñîÂÏûþ ÂóðñïÇ
ü1n¸ ðÃ1Âõ1 Âõ¿ù æñîÂÏûþ ÂóðñïÇ¿æÃðÿÂõvîÂ, ¿æÃ.¿äÂ. ¿æÃý× ÂóðñïÇ
â1î ÂõÉ»ýÃñ¿1ßÁ ßÁÏéÂò±úßÁ ÂóðñïÇüÅ� ßÁÏéÂò±úßÁ ÂóðñïÇ
¿÷¿|î ßÁÏéÂò±úßÁ ÂóðñïÇÆæû ë׿¾Ãðà ÂóðñïÇ
Page 68
www.krishijagran.com
'jj sgd 'hl{tj sB3 Ghlho'l g'gvlkj vlskf
4kgf gzkf;kgl h''ky 'Ìfd 'kÌ 4kH Rk'.
'hl{tj ajk gakEk 4'jj sgd GH 'ejj gpb
-lg; vlskf 4kgf h'2k ;hj' 9kjX gd0>j ;Hfk y®'
mkl]g5JFt l[hl2 '�j. GH 4'jd vlskf 9kjX gd0>j y®'
lmi2k ;Hfk 9fr g;kgfk fks fkH. lmgd 4'jd GH z;glk
g;kEk -mge gR vlskfj h'2kj hz�k¡ gd0>j sk;j g'skj
gykEkj ;kjgw -lgex hR h'vkgj gR vlskf Ghd2k cj/z,zkj
;hj l' lkgm. 9Egpr gRkEk h;e[ zs2j ajk
vlskfj sk;/hadk gd0>j h'2kj 'kg' gyvk hu
9kge 9kjX Ghd2k gd0>glk;j z[4j 'kg'
vlskgf @)!^ gpb gykEkj aqg'] h'2k ;hj'
akgj.
yhl{tj h5Lsj 0ajd vfks ;ka[gj ;2___
fks; gRhd2k z[g8 gR 'hl{tj aTB6\qhsj
;lk;kjj 'kg' 'khyjj ;lk;kjj d[lfkd
h5Lsj skoj 9¡jkl j4kd zyo y2gfh;x
gdhd2k gd0> ;2 zh6; ;ks ;jkj 9gaYk ;hj'j
'kg' 'íd zkyz lkgm. sH gskj hadkj ajk aHvk
fl0>. sH 9hfl ;ka[jj a[Qix H2kj 9`] GHg3k fy2
gR gskj hadk gskj z;glk h'l hug2. vfkgs ;2x sH
9hfl ;ka[jj a[Qi y2x gzH;kjgw skf[gy g'he zFskf
hug2x h;� gskj h'l gzH;kjgw hfhug2 gR sH gd0>j
a[Qi y2.®®
'jXgw skfk ;hj hug2
P'kyjX4 h5Lshl{tj fg'khud 9h\gfdk 'jXw 8Egf P'kyjX4 4kfj h5Lsd ;ks
;jkj ajk skfk ;hj hug2. P'kyjX; 4kf v[akjhy3 h5Ls; HgD5k;j
hjgs; ;hj' -m 9kge. !(^( vfd hfhs]d mkfj h'gf h5Ls
HgD5k; gzH zs2d 'hl{td v[akj hy3 -yhel. 9\2 gvkaJkH GH h5Ls
P'kyjX4 4kf 9kjX ;jw gokyjj lmd hshl hfs]kw ;hj' -m 9kge. GH
hjgs;d hz�k`] slgykQk 9kjX vfkYi hzfKyk; glkEkj ;`k vhl 9kge.
h;� P'kyjX4j aJ`s aeFu 'jXw 8Ef 9khel h;� dkhj4j zszrkj ;kjgw
'jXgw skfk ;hj hug2. 4'jj sgd 'jXgw hulEkgld P'kyjX4j ;ks ;hjhel
hRg3k z5l fy®l. g'k8y2 gzH;kjgw GH'kj gd0>j lmd ;ks f;hj'j 'kg'
'jXgw dkhj4j 'kykfkg;H {hvd '[hl \khEgl.
¿üËò÷±
4 '2kj 'kg' jkoi
-yge vlskf
v
'
;Thb okmjwx gs @)!^68