Aşkın Terennümü: Eski Türk Edebiyatında Gazel / The Song of Love: Ghazal in Classical Turkish Literatüre / SELAMİ TURAN

Aflk›n Terennümü: Eski Türk Edebiyat›nda Gazel

Selami TURAN*

Girifl

GAZEL kelimesi, etimolojik olarak Arapça, “nisvanla âfl›kane latife ve horata et-

mek; zenan ile alüftelik etmek vechile konuflmak”;1 “Güzel han›mlar›n sözü ve

övgüsü, kad›nlar›n musahabetini sevme, köpe¤in geyik sesinden flafl›rarak hay-

rette kalmas›”;2 “latife ve sohbet etmek”;3 “Mahbubenin hüsn ve cemâlini

medh ederek kendisine tak›lma, bu yolda fliir söyleyerek mahbube ile e¤len-

me”;4 “yün e¤irmek, kur yapmak, güzel sözlerle ve benzeri fleylerle kad›n›n sev-

gisini kazanmak, güzel duygular› fliirle ifade etmek” anlamlar›na gelen gazele

fiilinden türemifltir. Yine ayn› kökten gelen tegazzül kelimesi “aflk fliirleri yaz-

mak, övmek ve methetmek”; gazâle kelimesi ise “difli ceylan ve do¤makta olan

günefl”5 anlamlar›na gelir.

Edebî bir kavram olarak gazel, özellikle aflk, sevgili, flarap ve bahar ile ilgili

duygular›n anlat›ld›¤› fliirlere denir.6

Bu çal›flmam›zda öncelikle gazelin Arap, ‹ran ve Türk edebiyatlar›ndaki ta-

rihî serüveni üzerinde durulacak, daha sonra da gazelin estetik yap›s› hakk›n-

da bilgi verilecektir. Ayr›ca gazel naz›m flekli ile ilgili yap›lm›fl çal›flmalardan

155Osmanl› Kad›n› Hakk›nda Hukuk Kaynaklar›na Dayal› Çal›flmalar

Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, Cilt 5, Say› 10, 2007, 155-196

* Yrd. Doç. Dr., SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat› Bölümü.

1 Hüseyin Remzi, Lügat-› Remzi, c. II, ‹stanbul 1305, s. 12

2 Ahterî-i Kebîr, ‹stanbul: Matba’a-i Ahmed ‹hsan, 1321, s. 732.

3 Mehmed Salâhî, Kâmus-› Osmânî, ‹stanbul: Mahmud Beg Matbaas›, K›sm-› Rabi’, 1322, s.166.

4 fiemseddin Sami, Kâmûs-› Türkî, ‹stanbul: Enderun Kitabevi, 1989, s. 966.

5 ‹bn Fâriz, Mu’cemü Makâyis›’l-Luga, M›s›r, c. IV, 1969, s. 422–423; ‹bn Manzûr, Lisânü’l-Arab, Beyrut, c. XI, ts., s. 491–493.

6 Muallim Naci, Ist›lâhât-› Edebiyye, A. Yekta Saraç (haz.), ‹stanbul: Risale Yay›nevi, 1996, s.22; Ahmet Atefl, “Gazel”, MEB ‹A, c. IV, s. 730; Haluk ‹pekten, “Gazel”, D‹A, c. XIII, s. 440.

(tezler, kitaplar, makaleler, bildiriler vs.) baz›lar› ayr›nt›l› olarak tan›t›lacakt›r.

Burada flunu ifade etmek gerekir ki, yaz›n›n hacmi tespit edilen tüm çal›flmalar

hakk›nda ayr›nt›l› bilgi verilmesine elveriflli de¤ildir. Bu sebeple yaz›n›n sonu-

na konuyla ilgili genifl bir kaynakça eklenecektir.

I. Arap Edebiyat›nda Gazel

Gazel, ç›k›fl noktas› bak›m›ndan eski Arap fliirine dayanmaktad›r. Arap flair-

leri, ‹slâmiyet öncesi dönemde, hemen her konudaki duygu ve düflüncelerini

kaside naz›m flekliyle ifade etmifllerdir. ‹slâmiyetle birlikte Arap toplumu, bü-

yük bir de¤iflim içerisine girmifl ve Câhiliye dönemine ait duygu, düflünce, de-

¤er ve âdetler yeniden flekillenmifltir. Bu de¤iflim fliir sahas›nda da kendini gös-

termifltir. Câhiliye dönemindeki gibi birisini hicvetme, kad›nlar için aflk fliiri

söyleme ve flaraptan övgüyle bahsetme âdeti, Hz. Peygamber ve Hulefâ-y› Râ-

flidîn döneminde, ‹slâm terbiyesine ayk›r› bulunmufl ve makbul görülmemifltir.

Fakat Emevîler döneminde, önce Mekke, sonra Medine ve daha sonra da

fiam’da zevk ve e¤lence hayat›n›n yeniden revaç görmesiyle birlikte, ‹slâmiyet

öncesi bilhassa kasidenin bafl k›sm›nda yer alan kad›n, aflk, flarap, tabiat güzel-

likleriyle ilgili terennümler tekrar canlanm›fl, ya ayn› flekilde, kasidenin bafl k›s-

m›nda veya ona benzer müstakil fliirler halinde söylenip yayg›nl›k kazanm›fl-

t›r.7 Yaklafl›k VIII. as›rdan itibaren görülmeye bafllayan gazel, ilk önceleri, kasi-

denin, aflk, flarap ve kad›n konular›n›n ifllendi¤i nesib ve teflbib bölümleri kar-

fl›l›¤›nda kullan›lm›flt›r. Daha sonralar› ise, kad›n ve aflktan bahseden kaside

fleklinde yaz›lan uzun ya da k›sa her fliire gazel, bu flekilde fliir söylemeye de te-

gazzül denilmifltir. Fakat ‹ran ve Türk edebiyatlar›nda kullan›ld›¤› anlamda ga-

zel naz›m flekli Arap fliirinde yoktur. Bu tarz, klasik fleklini ‹ran edebiyat›nda

kazanm›flt›r. Emevî ve Abbasî dönemi Arap flirinin üstatlar› içerisinde Cemil b.

Ma’mer (ö. 82/701), Abdullâh b. Dumeyne, Kuseyyir Azze, Kays b. Zerih, Leylâ

el-Ahyeliyye, Kays b. el-Mulevvah, Vaddah el-Yemen (ö. 90/708), el-Ahtal

(20/640-92/710), Ömer b. Ebi Rebia (24/644-101/719), el-Ahvas (35/655-

110/728), el-Farazdak (20/640-112/730), Cerîr (30/114-114/732) ve el-Arcî

(75/694-120/737)’yi sayabiliriz.8

TAL‹D, 5(10), 2007, S. Turan156

7 Mehmed Fehmi, Tarih-i Edebiyât-› Arabiye (Cahiliyye Devri), ‹stanbul: Matbaa-i Âmire,1332, c. I, s. 260–261; Ahmet Turan Arslan, “Asr-› Saâdet Arafesinde ‹slami Edebiyata Ba-samak Olan Arap Edebiyat›”, ‹slâmî Edebiyat, May›s 1988, sy. 1, s. 12-14; a.mlf., “Asr-› Sa-âdette Edebiyat”, ‹slâmî Edebiyat, Kas›m-Aral›k-Ocak 1988/1989, s. 11-13; Ahmet Suphi F›-rat, Arap Edebiyat› Târihi (Bafllang›çtan XVI. Asra Kadar) I, ‹stanbul: ‹stanbul ÜniversitesiEdebiyat Fakültesi Yay›n›, 1996, s. 116; Nihad M. Çetin, Eski Arap fiiiri, ‹stanbul: 1973, s.89-90; Kenan Demirayak, Abbasî Edebiyat› Tarihi, Erzurum: fiafak Yay›nevi., 1998, s. 91-98;Metin Gündüz, “Emevîler Döneminde Gazel fiiiri”, Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversite-si Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1998, xix+99 s.

8 Ahmet Atefl, “Gazel”, s. 730; Nihad M. Çetin, Eski Arap fiiiri, s. 74.

II. ‹ran Edebiyat›nda Gazel

Arap fliirinin etkisinde oluflmaya bafllayan ‹slâmlaflma sonras› ‹ran edebiya-

t›nda gazel, lirik fliirin en be¤enilen flekillerinden biri olmufltur. Bunda ‹ranl›la-

r›n aflk ve flarap fliirlerine olan düflkünlükleri önemli rol oynam›flt›r. Gazel, bafl-

lang›çta, Arap edebiyat›ndaki gibi kasidenin nesib ve teflbib bölümlerinden

ibaret iken, X. as›rdan itibaren, ‹ran edebiyat›nda örnekler verilmeye baflland›-

¤› ve bugünkü müstakil fleklini, esas itibar›yla bu edebiyatta kazand›¤› görülür.

‹ran edebiyat›nda gazel tarz›n›n geliflmesinde, kasideden pek zevk almayan

Mo¤ol hükümdarlar›n›n da etkisi olmufltur. ‹ranl› flairler, kaside yazmak yeri-

ne, Mo¤ollar›n yol açt›¤› tahribattan duyduklar› elem ve kederleri gazel naz›m

flekliyle terennüm etmeyi tercih etmifllerdir. Ayr›ca Attar ve Mevlanâ Celâled-

din Rûmî gibi sûfî flairler, ilahî güzellik ve ilahî aflk konular›n› iflleyerek, Haf›z-

› fiirâzî ise, rindce hayallere, felsefî ve ahlakî düflüncelere yer vererek gazelin

konusunu geniflletmifltir. Böylece Arap edebiyat›nda sadece kad›n, flarap, aflk

ve tabiat güzellikleri üzerine yaz›lan bu flekil, ‹ran edebiyat›nda tasavvufî, fel-

sefî, hikemî düflünce ve duygular için de kullan›lmaya bafllanm›flt›r.9

‹ran edebiyat›nda gazel, Sâmânîler devrinde Hanzala-i Badgîsî (ö.

220/835), Firûz Maflr›kî (ö. 283/893), Ebu Süleyk Gürgânî (ö. 265-66/878-879)

ve bilhassa Rudegî-i Semarkandî (ö. 329/940) ile bafllayarak geliflimini sürdür-

müfl; Gazneliler devrinde Ferrûhî (ö. 429/1037), Unsurî (ö. 431/1039); Selçuk-

lular zaman›nda Enverî (ö. 580-83/1184-1187), Cemâlü’d-din ‹sfahânî (ö.

588/1192), Hâkânî (ö. 595/1198), Nizâmî (ö. 600/1204); Mo¤ol istilas›ndan son-

ra Sa’dî-i fiîrâzî (ö. 690-694/1291-1294), Selmân-› Savecî (ö. 778/1376), Hâf›z-›

fiîrâzî (ö. 791/1388); Timurlular devrinde Abdurrahman Câmî (ö. 898/1492);

Safevîler devrinde, Sebk-i Hindî ak›m›n›n kurucular› olan Urfî-i fiîrâzi (ö.

999/1590), Kelîm-i Kâflânî (ö. 1061/1651), Sâ’ib-i Tebrizî (ö. 1080/1670), fiev-

ket-i Buhârî (ö. 1111/1699); Kaçarlar devrinde ise, Micmer-i ‹sfahânî

(1190/1776-1225/1810), Neflât-› ‹sfahânî (ö. 1244/1828), Visâl-i fiîrâzî

(1197/1783-1262/1846), Fürûg-› Bistâmî (1200/1786-1274/1857) ve Yagmâ-y›

Candakî (1190/1776-1277/1860) gibi flairlerin elinde hem flekil hem de muhte-

va bak›m›ndan mükemmel seviyesine ulaflm›flt›r. 10

157Aflk›n Terennümü: Eski Türk Edebiyat›nda Gazel

9 M. Fuat Köprülü, Türk Edebiyat› Tarihi, ‹stanbul: Ötüken, 1981, s. 104; Haluk ‹pekten,“Gazel”, s. 441.

10 Ali Nihat Tarlan, ‹ran Edebiyat›, ‹stanbul: Remzi Kitabevi, 1944, s. 73-77, 89-104 ve 120-127; Sîrûs fiemîsa, Seyr-i Gazel Der fii’r-i Fârisî –Âgâz tâ ‹mrûz-, Tahran: ‹ntiflârât-› Firdevs,1373, s. 149-154; Mansûr Rüstegâr Fesâî, Envâ’-› fii’r-i Fârisî, ‹ntiflârât-› Nüvîd-i fiirâz, 1372,s. 564-565; E. Berthels, “Yeni ‹ran Edebiyat›”, MEB ‹A, c. V/2, s. 1041-1053; ‹brahim Kafe-so¤lu, “Selçuklular”, MEB ‹A, c. X, s. 410; Bânu Nusret Tecrübekâr, ‹ran Edebiyat›nda fiiirKaçarlar Dönemi, çev. Mehmet Kanar, ‹stanbul: ‹nsan Yay., 1995, s. 34-35 ve 134-138; Ah-met Kartal, “Osmanl› Medeniyetini Besleyen Kültür Kaynaklar› (XI. As›rdan XVI. Asr›n So-nuna Kadar Türk Edebiyat› ve Fars Edebiyat›n›n Münasebetleri)”, Doktora Tezi, Gazi Üni-versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1999, s. 112.

III. Türk Edebiyat›nda Gazel

Türklerin kendilerine mahsus köklü kültürü, yaz›s›, manzum ve mensur

eserler ortaya koyabilecek flekilde inkiflaf etmifl edebî bir dili vard›. Karahanl›

devleti hükümdar›, Satuk Bu¤ra Han (ö. 992), kalabal›k bir Türk zümresiyle bir-

likte X. yüzy›l›n ortalar›nda ‹slâmiyet’i kabul ederek Türk tarihinde yeni bir dö-

nemi bafllatm›flt›r.11 ‹slâmiyet’le birlikte, Karahanl›lar vas›tas›yla zamanla

Türkleflen Kaflgar, Balgasun ve Yedisu bölgelerinde, Eski Türkçe yaz› dilinden

geliflen ve Hakaniye Türkçesi veya Karahanl› Türkçesi diye adland›r›lan yaz› di-

li oluflmaya bafllam›flt›r. ‹slâm medeniyetine girilmesi, beraberinde sosyal ve

siyasî alandaki de¤iflikliklerin yan›nda, kültür ve sanat sahas›nda da önemli de-

¤iflikliklerin yaflanmas›na sebep olmufltur. Bunun sonucunda ilim dili olarak

Arapça ve dolay›s›yla ‹slâmî unsurlar, edebiyat dili olarak ise Farsça ve Fars

edebiyat› Türkler aras›nda önem kazanmaya bafllam›flt›r. Bu flekilde yavafl ya-

vafl ‹slâmî unsurlar›n yerleflmesi, beraberinde “halk” ve “münevver” yani, oku-

mufl olmak üzere iki tabakan›n oluflmas›n› sa¤lam›flt›r. Halk tabakas›, geçmifl

Türk fliirinin devam› niteli¤indeki, bilhassa dörtlük esas›na ve hece veznine da-

yanan millî edebiyat›, hem flekil, hem de muhteva bak›m›ndan devam ettirmifl-

tir. Münevver s›n›f da, yeni girilen medeniyetin tesiriyle, Arap ve ‹ran edebiya-

t›n›n flekil vezin ve muhtevas›n›, Türk fliirine tafl›yarak ‹slâmî bir Türk edebiya-

t› oluflturmaya bafllam›flt›r.12

XI.-XII. yüzy›llarda bütün Orta Asya Türk topluluklar› aras›nda müflterek dil

olan Karahanl› veya Hakaniye Türkçesi, Mo¤ol istilas›n›n Orta Asya Türk dün-

yas›nda meydana getirdi¤i etnik, kültürel ve sosyal yap›daki kar›fl›kl›k sebebiy-

le tesirini ve birlefltirici özelli¤ini kaybetmifltir. Türkçe Do¤u ve Bat› olmak üze-

re bafll›ca iki gruba ayr›lmaya bafllam›flt›r. Bunlardan Do¤u Türkçesi veya Kafl-

garl› Mahmud’un tabiriyle Hakaniye Türkçesi’ni, Kaflgar, Balgasun ve havali-

sinde, yani Karahanl› devletinin nüfuz sahas› içerisinde kullan›lan edebî dil

meydana getirmekteydi. Bu edebî dil XIII. yüzy›l›n bafl›ndan itibaren yerini Ça-

¤atay Türkçesine b›rakacakt›r. Bat› Türkçesini ise, O¤uz, Kimek-K›pçak, Peçe-

nek, Bulgar, Suvar Türklerinin konufltuklar› Türkçe oluflturmufltur.13 Mo¤ol is-

tilas›, O¤uz Türkçesinin edebî bir yaz› dili olmas›nda etkili olmakla birlikte, Do-

¤u O¤uzcas› (Âzerî) ve Bat› O¤uzcas› (Osmanl›) olmak üzere iki kola ayr›lmas›

sonucunu da do¤urmufltur. Bunda ‹ran ve Kafkas topraklar›n›n Osmanl› (Bat›

O¤uz) sahas›ndan ayr› siyasî bir tekâmül takip etmesinin önemi büyüktür.

TAL‹D, 5(10), 2007, S. Turan158

11 Omelyan Pritsak, “Karahanl›lar”, MEB ‹A, c. VI, s. 251–273; Nihal Ats›z, Türk Edebiyat› Ta-rihi, ‹stanbul: ‹rfan Yay›nevi, 1992, s. 133–135.

12 M. Fuat Köprülü, Türk Edebiyat› Tarihi, s. 148; Mustafa Özkan, Türk Dilinin Geliflme Alan-lar› ve Eski Anadolu Türkçesi, ‹stanbul: Filiz Kitabevi, 1995, s. 21.

13 Nihal Ats›z, Türk Edebiyat› Tarihi, s. 131; Kemal Eraslan, “Ça¤atay fiiiri”, Türk Dili DergisiTürk fiiiri Özel Say›s› II (Divan fiiiri), 1986, c. LII, sy. 415–416–417, s. 567.

Çünkü Anadolu topraklar› zamanla Osmanl› egemenli¤ine girerken, Âzerî sa-

has›, Harzemflahlar, ‹lhanl›lar, Timurlular, Celayirliler, Karakoyunlu, Akkoyun-

lu ve Safevî devletlerinin hâkimiyetlerinde kalm›flt›r. Ayr›ca gerek Âzerî, gerek-

se Osmanl› sahalar›ndaki halk›n ekseriyetle O¤uzlardan oluflmas›na karfl›l›k

‹ran’da di¤er Türk unsurlar›n›n ve Mo¤ollar›n daha fazla olmas›, yerli kültür

geleneklerinin ve sosyal flartlar›n›n farkl›l›¤›, ‹ran dil ve medeniyetinin Âzerî sa-

has›ndaki kuvvetli nüfuzu, Osmanl› ‹mparatorlu¤undaki sünnili¤e mukabil,

Safevî’lerden bafllayarak, ‹ran’da fiiili¤in devlet dini olarak kabul edilmesi, ‹ran

Türklerinin Osmanl› ‹mparatorlu¤u Türklerinden ayr› bir edebiyat vücuda ge-

tirmelerine ve bunun müstakil bir geliflim göstermesine sebep olmufltur.14

IV. Kronolojik Seyir

‹slâmî edebiyat›n kuruldu¤u XI. ve XII. as›rlarda gazel, ‹ran edebiyat›nda

müstakil bir edebî flekil hüviyetine bürünmüfl, Türk edebiyat›na da ‹ran edebi-

yat›ndaki özellikleriyle geçmifltir.

Türk edebiyat›nda, 1069 y›l›nda Karahanl›lar döneminde Yusuf Has Hacib

taraf›ndan yaz›lan Kutadgubilig’in bafl›ndaki münacat, na’t ve methiyede, ga-

zel naz›m fleklinin ilk izleri görülür.15

Elde edilen bilgiler ›fl›¤›nda tespit edilebilen en eski Türkçe gazelin, Gelibo-

lulu Muhyiddin’e ait oldu¤u san›lmaktad›r. Bu gazel, XIII. asr›n sonlar›nda Ge-

libolulu Muhyiddîn taraf›ndan Farsça’dan tercüme edilen ve Anadolu’da yaz›-

lan ilk menâk›bnâme olan, Terceme-i Menâk›b-› fieyh Evhaduddîn Kirmânî ad-

l› eserde yer alan, sadece matla beyti bilinen, “olusar” redifli Farsça-Türkçe

mülemma gazel’dir.16

Bu as›r flairlerinden olan Mevlânâ (604/1207-672/1273), fliirlerini Farsça

yazm›flsa da gazel naz›m fleklinin Türk edebiyat›nda benimsenmesinde ve ya-

y›lmas›nda önemli bir yere sahiptir. Mevlânâ’ya ait Farsça Türkçe iki mülem-

ma gazel vard›r.17

Mevlânâ’dan sonra Türkçe gazel yazd›¤› tespit edilebilen bir baflka flair,

Mevlânâ’n›n o¤lu Sultan Veled (623/1226-712/1312)’dir. O da, babas› gibi,

eserlerini Farsça yazm›flt›r. Fakat divan›nda, biri Farsça-Türkçe mülemma bir


14 Fuat Köprülü, “Âzerî”, Edebiyat Araflt›rmalar› 2, ‹stanbul: Ötüken, 1989, s. 28–29.

15 Hasibe Maz›o¤lu, Fuzûlî-Hâf›z ‹ki fiair Aras›nda Bir Karfl›laflt›rma, Ankara: TTK Yay›n›, 1956, s.12.

16 Mikâil Bayram, fieyh Evhadü’d-dîn Hâmid el-Kirmânî ve Evhadiyye Tarikat›, Konya 1993,s. 128; Mikâil Bayram, “Anadolu’da Te’lif Edilen ‹lk Türkçe Eser Meselesi”, Selçuk Üniver-sitesi Selçuklu Araflt›rmalar› Merkezi V. Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildi-rileri (25–26 Nisan 1995), Konya: Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araflt›rmalar› Merkezi Yay›-n›, 1996, s. 99.

17 M. fierefeddin, “Mevlânâ’da Türkçe Kelimeler ve Türkçe fiiirler”, Türkiyat Mecmuas›, Bur-haneddin Matbaas›, 1934, c. IV, s. 111–168.

TAL‹D, 5(10), 2007, S. Turan160

gazel; di¤erleri ise, bütünüyle Türkçe olmak üzere toplam 12 gazeli vard›r.

Onun gazellerinde Türkçe, da¤›n›k m›sra, beyit ve mülemmalardan ibaret kal-

mam›fl, gazellerinin tamam›nda yer alabilecek duruma gelmifltir.18

XIV. asra gelindi¤inde gazel naz›m fleklini kullanan flairler ço¤almaya bafl-

lam›flt›r. Bu dönem flairleri, usta bildikleri ‹ranl› flairleri örnek alarak onlar gibi

yazmaya gayret göstermifllerdir. Bu as›rda fliir, aruzun Türk diline uygulanma-

s›ndaki güçlü¤e ra¤men, gerek Anadolu gerekse yeni yeni teflekkül etmeye bafl-

layan Azerî sahas›nda, daha çok ve daha ustaca yaz›lmaya bafllanm›flt›r. Konu

bak›m›ndan din, ahlâk ve tasavvufun yan›nda kad›n, flarap ve aflk›n da ifllendi-

¤i görülür. Bu asr›n gazel yazan flairleri içerisinde Anadolu sahas›nda, fieyyad

Hamza, Dehhânî, Afl›k Pafla (670/1272-733/1332), Yunus Emre (ö. 720/1320-

21), Ahmedî (ö. 815/1413); Azerî sahas›nda ise, Hasano¤lu, Kad› Burhaneddin

(ö. 800/1397) ve Nesîmî (ö. 820/1417)’yi sayabiliriz.19

XV. as›r, Divan fliirinin büyük bir geliflme göstererek teflekkül devrini ta-

mamlama yoluna girdi¤i dönemdir. Bu yüzy›lda yetiflen flairler, ‹ran flairlerinin

fliirlerinde geçen deyim, terkip, hayal, anlam ve mazmunlar› Türk fliirine uygu-

lamaya çal›flm›fl, sonraki as›rlarda yetiflen flairlerin uyacaklar› esaslar› ve fliirin

temellerini oluflturmufllard›r. Bu devirde gazel, muhteva bak›m›ndan zengin-

leflmifl, flairlerin maddî, manevî duygu ve düflüncelerini ifade ettikleri bir na-

z›m flekli haline gelmifltir.

Bu as›rda gazel yazan flairler içerisinde, Anadolu sahas›nda, fieyhî (ö.

834/1431), Ahmet Pafla (ö. 902/1496-97) ve Necâtî (ö. 914/1509) önde gelen ga-

zel flairleridir. Bunlar›n yan›nda Ahmed-i Dâ’î (ö. 824/1421’den sonra), ‹vaz Pa-

flazâde Atayî (ö. 840/1437), Eflrefo¤lu Rûmî (ö. 874/1469), Zeyneb Hatun (ö.

879/1474), Adnî (ö. 879/1474), Kemal Ümmî (ö. 880/1475), Sar›ca Kemal (ö.

880/1476), Avnî (Fatih Sultan Mehmet) (835/1432-886/1481), Dede Ömer Ru-

flenî (ö. 892/1486), Cem Sultan (864/1459-900/1495), Hamdullah Hamdî

(853/1449-909/1503), Mihrî Hatun (865/1460-912/1506), Adlî (Sultan II. Baye-

zid) (851/1447-918/1512), Mesîhî (875/1470-918/1512), Harîmî (fiehzâde Kor-

kud) (875/1470-919/1513), Câfer Çelebi (856/1452-921/1515), Karamanl› Aynî,

Karamanl› Nizâmî, Vasfî; Ça¤atay sahas›nda Sekkâkî, Mevlânâ Lütfî, Yusuf

Emîrî (ö. 836/1433), Gedâî, Ali fiir Nevâî (844/1441-907/1501), Hüseyn Baykara

18 Mecdut Mansuro¤lu, Sultan Veled’in Türkçe Manzumeleri, ‹stanbul: ‹stanbul ÜniversitesiEdebiyat Fakültesi Yay›n›, 1958; Cem Dilçin, “Divan fiiirinde Gazel”, Türk Dili Dergisi Türkfiiiri Özel Say›s› II (Divan fiiiri), 1986, c. LII, sy. 415–416–417, s. 156–157.

19 M. Fuad Köprülü, “Âzerî”, s. 35–39; M. Fuad Köprülü, “Ça¤atay Edebiyat›”, Edebiyat Arafl-t›rmalar› 2, Ötüken, ‹stanbul 1989, s. 93–115; Faruk Kadri Timurtafl, “Türkiye Edebiyat›(XIII-XV. Yüzy›llar)”, Türk Dünyas› El Kitab›, Ankara: Türk Kültürünü Araflt›rmalar› Ensti-tüsü Yay›n›, 1992, c. III, s. 107–129; Cem Dilçin, “Divan fiiirinde Gazel”, s. 159–164; SelamiTuran, “Erken Dönem Türk fiiirinde Gazel”, Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sos-yal Bilimler Enstitüsü, 2000, s. 32–34.

(842/1438-913/1507); Azerî sahas›nda ise, Hakîkî (Cihan fiah) (808/1405?-

8721467) ve Habîbî’yi sayabiliriz.20

XVI. as›rda Divan fliiri olgunluk ça¤›na eriflmifltir. Bu yüzy›lda flairler, kendi

fliir dünyalar›n› oluflturma çabas› içerisine girmifller, aruzu ustaca kullanmaya

bafllam›fllar, fliir tekni¤inde mükemmelli¤e eriflmifllerdir. Gazel naz›m flekli de

bu geliflmeyle do¤ru orant›l› olarak en parlak ve en olgun dönemine ulaflm›flt›r.

fiiirde, ‹ran flairlerinin etkisi devam etmekle birlikte Fuzûlî (ö. 963/1555-56),

Hayâlî (ö. 964/1557), Bâkî (ö. 1008/1600), Zâtî (876/1471-953/1546), Nev’î (ö.

1007/1598), Rûhî (ö. 1605) gibi, sonraki as›rlarda da örnek al›nacak üstat flair-

ler yetiflmifltir. Bu as›rda gazel yazan di¤er flairler, Osmanl› sahas›nda fierifî (ö.

920/1514), Âhî (ö. 923/1517), Nihânî (ö. 925/1519), Behifltî, Tâli’î, Amrî (ö.

930/1524), Revânî (ö. 930/1524), Suzî (ö. 930/1524), fiem’î (ö. 936/1530), Figâ-

nî (ö. 938/1532), Lâmiî (ö. 938/1532), Kemal Paflazâde (873/1468-940/1534),

Hayretî (ö. 941/1534/35), Gazâlî (ö. 941/1534/35), Tatavlal› Mahremî (ö.

943/1536), ‹shak Çelebi (899/1493-944-948/1537-1542), Meâlî (ö.

942/1535/36), Usûlî (ö. 945/1538), fiâhidî (875/1470-957/1550), Nazmî (ö.

961/1555’ten sonra), Za’îfî, Muhibbî (Kanûnî Sultan Süleyman) (900/1494-

974/1556), Dukakinzâde Ahmed Bey (ö. 974/1556), fiâhî (fiehzâde Bayezid) (ö.

969/1562), Fazlî (ö. 970/1563), Rahmî (ö. 975/1568), Celîlî (ö. 976/1569), Fevrî

(ö. 977/1570), Âfl›k Çelebi (926/1519-979/1571), Ubeydî (ö. 980/1572/73), Em-

rî (ö. 983/1575), Âgehî (ö. 985/1577), Yahya Beg (ö. 990/1582), Makâlî (ö.

992/1584), Âzerî (ö. 993/1585), Muîdî, Ulvî (ö. 994/1586), Kabûlî (ö.

1000/1592), Meylî (ö. 1001/1593), Murâdî (III. Murad) (952/1546-1003/1595),

Cinânî (ö. 1003/1595), fiemseddin (ö. 1006/1597), Nev’î (ö. 1007/1599), Gelibo-

lulu Âlî (948/1541-1008/1600), Hâkânî (ö. 1015/1606), Gazâyî (ö. 1016/1607);

Ça¤atay edebiyat›nda fieybânî Han (855/1451-916/1510), Bâbür (888/1483-

937/1530), Ubeydullah Han (ö.946/1539), Kâmrân Mirza (914/1509-964/1557),

Bayram Han (910/1504-969/1561); Azerî sahas›nda ise, Hatâ’î (fiah ‹smail)

(893/1487-930/1524) gazel yazan flairlerdir. Fakat gerek Ça¤atay gerekse Azerî

sahalar› daha sonraki as›rlarda Osmanl› edebiyat›n›n giderek artan etkisi karfl›-

s›nda tutunamam›fl ve büyük flairler yetifltirememifllerdir.21

XVII. as›r Divan fliiri, bir önceki yüzy›lda, mükemmel örnekler veren Fuzû-

lî, Bâkî ve Hayalî Bey gibi büyük flairlerin att›¤› sa¤lam temeller üzerinde geli-

flimini sürdürmüfltür. Bu devrin fliirinde göze çarpan en önemli özellik, üslûp-


20 Faruk Kadri Timurtafl, “Türkiye Edebiyat› (XIII-XV. Yüzy›llar)”, s. 107–129; M. Fuad Köprü-lü, “Ça¤atay Edebiyat›”, s. 116–156; Kemal Eraslan, “Ça¤atay fiiiri”, s. 568–679; M. FuadKöprülü, “Âzerî”, s. 39–43.

21 Kemal Eraslan, “Ça¤atay fiiiri”, s. 680–716; M. Fuad Köprülü, “Âzerî”, s. 43; M. Fuad Köp-rülü, “Ça¤atay Edebiyat›”, s. 156–177; Halûk ‹pekten ve Mustafa ‹sen, “XVI. Yüzy›l DivanEdebiyat›”, Türk Dünyas› El Kitab›, Ankara: Türk Kültürünü Araflt›rmalar› Enstitüsü Yay›-n›, 1992, c. III, s. 130–152.

ta görülen de¤iflme ve yenilenmedir. Bilhassa gazel naz›m fleklinde kendini

gösteren bu yeni ve de¤iflik üslûba Sebk-i Hindî (Hint üslûbu, Hint tarz›, Hint

yolu) ad› verilir. ‹ran’da do¤an ve Hindistan’da geliflen bu tarzda, sözden ziya-

de anlamda giriftlik ve derinlik ön plandad›r. Daha evvel kullan›lmayan yeni

mazmunlar ortaya ç›kar›lm›flt›r. Tasavvuf, zengin imaj ve sembol dünyas›yla

bu tarzda önemli bir yer tutar. Söz ince, zarif ve süslüdür. Söz sanatlar›ndan

vazgeçilmifl, buna karfl›l›k teflbih, istiâre, mecâz-› mürsel, kinâye ve telmih sa-

natlar›ndan çokça yararlan›lm›flt›r. XVII. asr›n bafl›ndan itibaren Türk edebiya-

t›n› etkilemeye bafllayan bu üslûbun önemli temsilcileri içerisinde, Fehim (ö.

1057/1648), fiehrî (ö. 1071/1660), ‹smetî (ö. 1076/1665), Nâ’ilî (ö. 1077/1666) ve

Neflâtî (ö. 1085/1674)’yi sayabiliriz. Bu yüzy›lda gazel yazan di¤er flairler ise,

Bahtî (Sultan I. Ahmed) (998/1589-1026/1617), Kaf-zâde Fâizî (998/1589-

1031/1622), Fârisî (Sultan II. Osman) (1011/1603-1031/1622), Ganî-zâde Nâdi-

rî (948/1541-1036/1626), Hâflimî (ö. 1040/1630), Azmi-zâde Hâletî (977/1569-

1040/1630), Rusuhî (ö. 1041/1631), Nev’î-zâde Atayî (990/1582-1044/1634),

Mant›kî (ö. 1044/1634), Nef’î (ö. 1044/1634), Murâdî (Sultan IV. Murad)

(1018/1609-1049/1639), fieyhülislam Yahya (960/1552-1053/1643), Riyâzî

(1573-1053/1644), Sabrî (ö.1054/1645), Sabuhî Ahmed Dede (ö. 1057/1647), Alî

(ö. 1058/1648), fieyhülislam Bahâyî (1004/1595-1064/1653), Cevrî (ö.

1065/1654), Vecdî (ö. 1071/1660), T›flî (ö. 1074/1664), Nedim-i Kadim (ö.

1081/1670), Mezâkî (ö. 1087/1676), Güftî (ö. 1088/1677), Kelîm-i Eyyûbî (ö.

1098/1686), Kâmî (ö. 1104/1692), Fasîh (ö. 1111/1699), Tâlib (ö. 1116/1704),

Râmî (1065/1654-1119/1707), Sâbit (ö. 1124/1712), Nâbî (1052/1642-

1124/1712)’dir.22

Divan fliiri, XVIII. asra gelinceye kadar gerek iç gerekse d›fl unsurlar bak›-

m›ndan en mükemmel örneklerini vermifltir. Bu as›rda edebiyat›n genel duru-

munda bir de¤ifliklik yoktur. fiairlerin sanat anlay›fl› eskilerin bir devam›d›r. Bu

yüzy›lda yetiflen flairler, her bak›mdan güçlü ve yetenekli olmalar›na karfl›l›k,

eski üstad flairlerin yolunda baflar›l› örnekler vermekten öte üstün bir sanat gü-

cü gösterememifllerdir. Ancak asr›n bafl›nda Nedim (ö. 1143/1730) ve asr›n so-

nunda fieyh Gâlib (ö. 1213/1799) flahsî dehalar›yla bir yükselifl gösterebilmifl-

lerdir. Bu as›r fliirinde göze çarpan durum, flairlerin klâsik Divan fliirinin kat›

kurallar›ndan kurtulma çabalar›n›n artmas›d›r. Bunun sonucunda fliirde gün-

delik hayattan al›nan konular ço¤alm›fl ve zenginleflmifltir. Yüzy›l›n bafl›nda ye-

tiflen flairlerde görülmeye bafllayan bu de¤iflme Nedim’in ve onu takip eden ar-

kadafllar›n›n da kat›l›m›yla h›zlanm›fl, as›rlar boyu kullan›lan mazmunlar de-

¤iflmeye bafllam›flt›r. Bu as›rda birçok gazel flairi yetiflmifltir: Mehmed Nesîb

Dede (ö. 1126/1714), Kâmî (ö. 1136/1723), Osmanzâde Tâ’ib (ö. 1136/1724),

TAL‹D, 5(10), 2007, S. Turan162

22 Mustafa ‹sen ve Cemal Kurnaz, “XVII. Yüzy›l Divan Edebiyat›”, Türk Dünyas› El Kitab›, An-kara: Türk Kültürünü Araflt›rma Enstitüsü Yay›n›, 1992, c. III, s. 157–181.

Dürrî-i Yekçeflm (ö. 1136/1724), Yahya Nazîm (ö. 1139/1727), Râsih Bey (ö.

1144/1731), Vahîd Mahtûmî (ö. 1145/1732), Arpaeminizâde Sâmî (ö.

1145/1733), fieyhülislam ‹shak Efendi (ö. 1147/1734), Mustafa Sâk›b Dede (ö.

1148/1735), Râflid (ö. 1148/1735), ‹zzet Ali Pafla (ö. 1148/1735), Necîb veya Ah-

med Han mahlas›yla fliir yazan III. Ahmed (1084/1673-1149/1736), Seyyid Veh-

bî (ö. 1149/1736), Nahîfî (ö. 1151/1738), Zâtî Süleyman Efendi (ö. 1151/1738),

fieyh R›za (ö. 1159/1746), Neylî Ahmed (ö. 1161/1748), fieyhülislam Mehmed

Es’ad (ö. 1166/1753), Akoval›zade Hâtem (ö. 1168/1754), Küçükçelebizâde

Âs›m (ö. 1173/1760), Nevres-i Kadîm (ö. 1175/1761-62), Koca Râg›b Pafla (ö.

1176/1763), Haflmet (ö. 1182/1768), F›tnat Han›m (ö. 1194/1780), Sermed Sey-

fullah (ö. 1788), ‹brâhim Nâflid (ö. 1206/1791-92), Esrâr Dede (ö. 1211/1796),

Mehmed Mekkî (ö. 1212/1797-98), ‹lhâmî (III. Selim) (1175/1761-1223/1808),

ve Enderunlu Fâz›l (ö. 1225/1810).23

XIX. as›r Divan fliirinin Tanzimat hareketiyle birlikte çözülmeye yüz tuttu-

¤u bir dönemdir. Önceki yüzy›llardaki gibi büyük sanatkârlar yetiflmemifltir. Bu

yüzy›lda yetiflen Enderunlu Vâs›f (ö. 1240/1824), ‹zzet Molla (ö. 1245/1829),

Dânifl (1220/1805-1245/1830), Âkif Pafla (1202/1787-1261/1845), Pertev Pafla

(ö. 1253/1837), Aynî (ö. 1253/1837), Leylâ Han›m (ö. 1264/1847), fieyhülislam

Ârif Hikmet (1201/1786-1276/1859), fieref Han›m (1224/1809-1277/1861), Os-

man Nevres (ö. 1293/1876), Yeniflehirli Avnî (1242/1826-1301/1883) ve Âdile

Sultan (1241/1825-1316/1898) gibi flairler, gazel yazm›fllarsa da yeni bir aç›l›m

getirememifller; fliirlerinde genellikle eskiyi devam ve tekrar etmifllerdir.24

XX. yüzy›lda Türk fliiri, bir önceki as›rda bafllayan de¤iflim ve aray›fl›n sonu-

cunda farkl› bir anlay›fl ve çehreyle ortaya ç›km›flt›r. Fakat bu as›rda, klasik di-

van fliiri gelene¤ini baz› flairler flekil, baz›lar› ise hem flekil, hem de muhteva ba-

k›m›ndan devam ettirmifllerdir. Bu da divan fliiri gelene¤inin ne kadar güçlü ol-

du¤unu göstermesi bak›m›ndan önemlidir. Bu yüzy›lda Divan fliiri gelene¤ini

devam ettiren flairler içerisinde Yahya Kemal (1884-1958), Hasan Ali Yücel

(1897-1961), Âmil Çelebio¤lu (1934-1995), Midhat Serto¤lu (1915-1995), Ab-

dullah Öztemiz Hac›tahiro¤lu (d. 1929), fiahin Uçar (d. 1949), Mustafa Tahral›

(d. 1943), Cemal Kurnaz (d. 1956) ve Beflir Ayvazo¤lu (d. 1953) gibi isimleri zik-

retmek mümkündür.25


23 Haluk ‹pekten ve Mustafa ‹sen, “XVIII. Yüzy›l Divan Edebiyat›”, Türk Dünyas› El Kitab›,Ankara: Türk Kültürünü Araflt›rma Enstitüsü Yay›n›, 1992, c. III, s. 185–207.

24 Mustafa ‹sen ve Cemal Kurnaz, “XIX. Yüzy›l Divan fiiiri”, Türk Dünyas› El Kitab›, Ankara:Türk Kültürünü Araflt›rma Enstitüsü Yay›n›, 1992, c. III, s. 208–223.

25 Muhsin Macit, Gelenekten Gelece¤e, Ankara: Akça¤ Yay., 1996, s. 99, 123; Beflir Ayvazo¤lu,Gelene¤in Direnifli, ‹stanbul: Ötüken Yay., 1996, s. 166; G. Gonca Gökalp-Alpaslan, “Ça¤daflTürk fiiirinde Gazeli Yeniden Yaratanlar”, 21. Yüzy›la Girerken Yaz›nda Dil Kullan›mlar›:Al›flkanl›klar-Yenilikler-Ayk›r›l›klar-Sapmalar (I.Dil, Yaz›n, Deyiflbilim Sempozyumu Bil-dirileri), Ünsal Özünlü ve Mehmet Ali Gülel [yay. haz.], Denizli, 2001, s. 1–24.

V. Estetik Yap›

Arap, Fars ve Türk edebiyat›nda ana hatlar›yla tarihî geliflimini verdi¤imiz

gazelin, flekil ve muhteva özellikleri hakk›nda flunlar› söyleyebiliriz:

Naz›m flekli olarak gazel, t›pk› kasidede oldu¤u gibi beyitlerden meydana ge-

lir. Birinci beyti musarra’ yani kendi aras›nda kafiyelidir. Di¤er beyitlerin birin-

ci m›sralar› serbest, ikinci m›sralar› ise, birinci beytin kafiyesiyle ayn› kafiyeden-

dir. Gazelin m›sralar› birbiriyle kafiyeli (musarra‘) ilk beytine matla‘, ondan son-

ra gelen beyte hüsn-i matla‘, gazelin son beytine makta‘, ondan bir önceki bey-

te de hüsn-i makta‘ denir. fiairler hüsn-i matla‘›n matla‘dan; hüsn-i makta‘›n da

makta‘dan güzel olmas›na özen göstermifllerdir. Gazelin en güzel beytine bey-

tü’l-gazel veya flah-beyt ad› verilir. Matla m›sralar›ndan birinci veya ikinci m›s-

ra›n›n, makta‘›n son m›sra› olarak tekrarlanmas›na redd-i matla‘, matla›n hari-

cindeki herhangi bir m›sra›n makta‘da tekrarlanmas›na redd-i m›sra‘ denir.

Redd-i m›sra‘ daha çok Tanzimat sonras› dönemde yetiflmifl flairlerde görülmek-

tedir. Bazen gazelde, matla‘dan sonra bir veya birkaç beytin birbiriyle kafiyeli

(musarra‘) oldu¤u görülür. Bu musarra’ beyitler matla’dan hemen sonra veya

bir iki beyit sonra da gelebilmektedir. Böyle birden çok musarra’ beyti olan ga-

zellere “çok matla’l›” anlam›nda zü’l-metâli veyahut zâtü’l-metâli denir.26

Gazelin beyit say›s› en az 4, en fazla ise 15 beyittir. 15 ve bunun üzerinde

beyte sahip gazellere gazel-i mutavvel denir. Genellikle Divan fliirinin kurulufl

ve geliflme dönemleri olan XIII ve XV. as›rlarda çokça görülmektedir. Bu yüzy›l-

larda yetiflen Yunus Emre, Ahmedî, Kad› Burhaneddin, Nesîmî, Eflrefo¤lu Rû-

mî, Kemal Ümmî, Habîbî, Cemâl-i Halvetî, Cem Sultan, ‹brâhim Beg, ‹brâhim

Tennûrî, Alî, Hamdullah Hamdî, Mihrî, Melîhî, Çamçâk Mehmed Çelebi ve Fa-

kîhî, gibi flairler mutavvel gazel yazm›fllard›r. Bunlar içerisinde Nesîmî 51, Ke-

mal Ümmî ise 61 beyitle en uzun gazel yazan flairler aras›nda yer al›rlar. Daha

sonraki yüzy›llarda, mutavvel gazele, ekseriyetle mutasavv›f flairlerin divanla-

r›nda rastlanmaktad›r. Örne¤in XVII. yüzy›l sonu ile XVIII. as›r bafllar›nda yafla-

yan Sâk›p Mustafa Dede’nin divan›nda yer alan gazellerinden 15 beytin üzerin-

de olanlar›n›n say›s› 147’dir.27

Klasik edebiyat›m›zda, her flair, kendi ad›n›n haricinde, fliirlerinde takma

ad kullanm›flt›r. Bu isme mahlas, bu mahlas› kullanmaya tahallüs etme, mah-

las›n söyledi¤i beyte de tahüllüs denir. Mahlaslar, genellikle yeni yetiflen flaire

üstad biri taraf›ndan verilir. Bir flaire mahlas vermek için yaz›lan fliir, mahlas-

TAL‹D, 5(10), 2007, S. Turan164

26 Muallim Naci, Ist›lâhât-› Edebiyye, s. 116.

27 Haluk ‹pekten, Eski Türk Edebiyat› Naz›m fiekilleri ve Aruz, ‹stanbul: Dergâh, 1999, s. 17;Cem Dilçin, “Divan fiiirinde Gazel”, s. 88; Selami Turan, “Erken Dönem Türk fiiirindeGazel”, s. 42–47; Ahmet Ar›, “Gazelin Konusu ve Beyit Say›s› Hakk›nda Yeni Bilgiler”, Jour-nal of Turkish Studies (Türklük Bilgisi Araflt›rmalar›) –Agâh S›rr› Levend Hât›ra Say›s›,2000, c. XXIV, s. 1–5.

nâme olarak adland›r›l›r. Mahlaslar ekseriyetle makta beytinde kullan›l›rlar.

Fakat makta d›fl›nda hüsn-i makta’da veya di¤er beyitlerde de kullan›ld›¤› gö-

rülür. Ayr›ca mahlas›n, fliirin anlam› göz önünde bulundurularak uyum içeri-

sinde söylenilmesine hüsn-i tahallus denir. Mahlas kullanmayan flair çok az-

d›r. Divan edebiyat›nda, Kad› Burhaneddin, Çamçâk Mehmed Çelebi ve Kemal

Paflazâde mahlas kullanmam›fllard›r.28

Gazeli oluflturan beyitler, bir konu ve tasavvur etraf›nda toplanm›flsa yek-

âhenk denir. Bu tip gazellerde, sevgili ve aflk konusunun d›fl›nda, tabiat tasvir-

leri, tevhit, münacat, na’t, hikemî düflünceler, flah›s ve flehir methiyeleri, kiflisel

hayat›n aksakl›klar› bir konu bütünlü¤ü içerisinde ifllenmifltir. Ayr›ca bafl›ndan

sonuna kadar her beyti, ayn› güç ve güzellikte söylenmifl gazeller ise yek-âvaz

fleklinde adland›r›l›r.29

fiairler bazen mahlaslar›n› söyledikten sonra birkaç beyit ilave ederler. Bu

tip gazellere müzeyyel, eklenen beyitlere de zeyl denir. Bu ilave beyitlerde ge-

nellikle mehdiye ve fahriye’ye yer verilir. Bunun yan›nda baz› flairler, bilhassa

yek âhenk gazellerde, anlam› kuvvetlendirmek amac›yla da beyit eklerler. Mü-

zeyyel gazellere bak›ld›¤›nda, padiflahlar, sadrazamlar, fleyhülislamlar, flairler,

müftüler ve paflalar›n yan›nda, flairler kendilerini de övmüfllerdir. Gazelin zeyl

k›sm›, muhteva bak›m›ndan, övülen kiflilerin mevkileri ve özellikleri göz önün-

de bulundurularak düzenlenmifltir. fiairler, övdükleri kiflilerin, adalet, cömert-

lik, iyilikseverlik, iyi huylu olufl, üslûbunun mükemmelli¤i gibi vas›flar›n› ön

plana ç›karm›fllard›r. Gazelde, bafll›k olmamas›na karfl›l›k, fieyhülislam Bahâyî

ve Sâbit gibi baz› flairler yazd›klar› müzeyyel gazellerde, övecekleri kiflinin is-

mini, Farsça bir bafll›kla belirtmifllerdir.30 Bu flairlerden baflka divanlar›nda

müzeyyel gazel bulunan flairler içerisinde fieyhî, Ahmet Pafla, Necâtî, Vasfî, Bâ-

kî, Nef’î, Cevrî, Nâilî ve Niyâzî M›srî’yi saymak mümkündür.31


28 Ömer Faruk Akün, “Divan Edebiyat›”, D‹A, c. IX, s. 394–396; Muharrem Ergin, Kad› Bur-haneddin Divan›, ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay›n›, 1980; Dîvân-›Çamçâk Çelebi, ‹stanbul Üniversitesi Kütüphanesi nr. T 759/3; ‹bn-i Kemal Dîvan Tenkit-li Metin, Mustafa Demirel (haz.), ‹stanbul: Fakülte Matbaas›, 1996.

29 Muallim Naci, Ist›lâhât-› Edebiyye, s. 25; Ömer Faruk Akün, “Divan Edebiyat›”, s. 406.

30 Harun Tolasa, fieyhülislam Bahâyî Efendi Divan›’ndan Seçmeler, ‹stanbul: Tercüman 1001Temel Eser, 1979, s. 190, 228; Turgut Karacan, Bosnal› Alaaddin Sabit, Sivas: CumhuriyetÜniversitesi Yay›n›, 1991, s. 308.

31 Mustafa ‹sen ve Cemal Kurnaz, fieyhî Divan›, Ankara: Akça¤ Yay., 1990, G. 20, 113; AliNihad Tarlan, Ahmed Pafla Dîvân›, ‹stanbul: MEB Yay., 1966, G. 87, 169; Ali Nihad Tarlan,Necâtî Beg Dîvân›, ‹stanbul: MEB Yay., 1963, G. 207, 489; Mehmet Çavuflo¤lu, Vasfî Divan›,‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi Yay›n›, 1980, G. 37; Bâkî Dîvân› Tenkitli Bas›m, SabahattinKüçük (haz.), Ankara: Türk Dil Kurumu Yay›n›, 1994, G. 78, 308; Nef’î Divan›, Metin Akkufl(haz.), Ankara: Akça¤, 1993, G. 24, 28, 31, 45, 78, 95; Hüseyin Ayan, Cevrî Hayât›, EdebîKiflili¤i, Eserleri ve Divan›n›n Tenkitli Metni, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yay›n›, 1981, G.24; Nâ’ilî Divan›, Haluk ‹pekten (haz.), Ankara: Akça¤, 1990, G. 230, 190, 255, 303, 386;Kenan Erdo¤an, Niyâzî-i M›srî Divan›, Ankara: Akça¤, 1998, G. 2.

Birden fazla flairin, m›sra m›sra veya beyit beyit birlikte yazd›klar› gazele

müflterek gazel denir. Makta beytinde flairler mahlaslar›n› söylerler. Hoflça va-

kit geçirmek amac›yla söylenen müflterek gazellerde redif önemli bir yer tutar.

fiiir genellikle Türkçe kelime ve fiillerden seçilen redif etraf›nda flekillenir. Ge-

nellikle irticalen söylenen müflterek gazellerde flairlerden biri, ilk beyti veya

m›sra› söyleyerek fliiri bafllat›r; s›ras› gelen flair, önceki kat›l›mc›dan daha de-

¤erli ya da düflük olmamak üzere beyit ve m›sra› k›sa sürede söylemek zorun-

dad›r. Müflterek gazel yazan flairler aras›nda akrabal›k, arkadafll›k, ayn› meyha-

neye devam etme, ayn› dairede çal›flma, ayn› okulda okuma ve hemflerilik gibi

birtak›m ba¤lant›lar›n varl›¤› görülmektedir. Müflterek gazelde flairler her m›s-

ra veya beytin bafl›na isimlerini veya isimlerinin bafl harflerini kaydederler.

Böylece her m›sra›n hangi flaire ait oldu¤u tescil edilmifl olmaktad›r. Ayr›ca

müflterek gazel terimiyle, sadece müflterek söylenen gazeller de¤il, her türlü

naz›m flekli ile meydana getirilen müflterek fliirler de kastedilmifltir. Divan ede-

biyat›nda, bilinen ilk müflterek gazele Ahî ile Vasfî divanlar›nda rastlan›lmakta-

d›r. Zamanla flairler aras›nda moda halini alan müflterek gazel yazma, XIX. yüz-

y›lda önemli oranda art›fl göstermifltir. Bu dönemde müflterek gazel söyleme-

ye, tan›nm›fl veya tan›nmam›fl pek çok flairin iltifat etti¤i görülür. Müflterek ga-

zel yazan flairler içerisinde, Ahî ile Vasfî; Niflanc› Abdurrahman Pafla (ö. 1690)

ile Nâbî (1052/1642-1124/1712); ‹smail Safa (1867-1901) ile Mehmed Tevfik (ö.

1865-1905); Tevfik Lâmih (1862-1923), Müstecâbizâde ‹smet (1867-1912) ve

Mehmed Celâl (1867-1912); Avnî (1810-1848) ile Tâlib (ö. 1809-1914); T›flî

(1848-1917) ile fievket (1847-1878)’i sayabiliriz.32

Divan edebiyat›nda, m›sra ortalar›nda iç kafiyeleri olan gazellere musam-

mat gazel denir. Bu tarz gazellerde iç kafiye, matla‘dan sonraki beyitlerde, bi-

rinci m›sra›n sonundaki kelimelerle her beytin ortas›ndaki kelimeler kafiyeyi

oluflturur. ‹kinci m›sra›n son kelimesi ise matla‘ beytindeki kafiyeye ba¤l›d›r.

Musammat gazeller, genellikle, ortadan iki eflit parçaya ayr›labilen dört tef’ile-

den ibaret aruz kal›plar›yla yaz›l›rlar.33 Fuzûlî ve fieyh Gâlib’in divanlar›nda bu

tarz fliirler vard›r.34

Her m›sra›nda aks sanat› yap›lm›fl gazele mükerrer gazel denir. Mükerrer

gazeller de musammat gazeller gibi ortalar›ndan iki eflit parçaya ayr›labilen

dört tef’ileden ibaret aruz kal›plar›yla yaz›l›rlar. Mükerrer gazel edebiyat›m›z-

da az ra¤bet görmüfltür. Aflkî-i Kadîm ve Mahvî bu tarz gazel yazm›fllard›r.35

TAL‹D, 5(10), 2007, S. Turan166

32 Ayr›nt›l› bilgi için bkz. ‹smail Hakk› Aksoyak, “Müflterek fiiir Söyleme Gelene¤i”, TürklükBilimi Araflt›rmalar›, 1999, sy. VIII, s. 239–254.

33 Cem Dilçin, “Divan fiiirinde Gazel”, s. 98–99.

34 Kenan Akyüz, Süheyl Beken, Sedit Yüksel ve Müjgan Cunbur, Fuzûlî Divan›, Ankara: Akça¤.,1990, G. 264; fieyh Gâlib (Hayat›, Edebî Kiflili¤i, Eserleri, fiiirlerinin Umûmî Tahlîli veDivan›n›n Tenkitli Metni), Naci Okçu (haz.), Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay., II c. , 1993, G. 274.

35 Aflkî, Dîvân, Millî Kütüphane Yz. AÖ. nr. 471, vr. 14a; Hac› Kemal, Câmi‘ü’n-nezâir, Beyaz›tDevlet Ktp. nr. 5782 vr. 223a.

Arapça, Farsça, Türkçe dillerinden ikisi veya üçüyle m›sra m›sra veya beyit

beyit kar›fl›k olarak söylenmifl gazellere mülemmâ‘ denir. fiairler, Farsça, Arap-

ça, Rumca ve Ermenice m›sralarla mülemma fliirler yazm›fllard›r. Tanzimat’tan

sonra, bu dillerin aras›na Frans›zca’n›n da girdi¤ini görmekteyiz. fiairler, bu

dillerin ikisi veya üçü ile kar›fl›k olarak, m›sra m›sra ya da beyit beyit mülem-

ma‘ gazeller söylemifllerdir.36 Bilinen ilk mülemma gazel Mevlânâ’ya ait olan

Türkçe-Farsça gazeldir. Ayr›ca Sultan Veled, Sar›ca Kemal ve Fuzûlî’yi mülem-

ma gazel yazan flairler içerisinde sayabiliriz.37

Gazelden baz› naz›m flekilleri de türetilmifltir. Gazelin her m›sra›na k›sa

m›sralar eklenerek müstezad yap›lm›fl, ayr›ca her beytine de¤iflen say›da m›sra

katmak suretiyle bendlerden meydana gelen daha hacimli flekiller elde edil-

mifltir. Bir flairin gazeli al›narak her beytin iki m›sra› aras›na iki veya üç m›sra

eklenerek tafltir, her beytin önüne iki m›sra eklenerek terbî’, üç m›sra eklenerek

tahmis, dört m›sra eklenerek tesdis ve daha çok say›da m›sralar eklenerek tes-

bi’, tesmin, tetsi’ ve ta’flir flekilleri yap›lm›flt›r.38

Gazel söylemeye tegazzül, baflka bir flairin gazeline ayn› vezin ve kafiyede

bir baflka gazel söyleme¤e tanzir etme veya cevap verme, söylenen gazele de

nazîre denir. Nazire söyleyen flair ise, nazîre-gû veya nazîre-perdâz olarak

isimlendirilir. Nazirelerin tanzir edilen gazelle ayn› anlam ve üslûp do¤rultu-

sunda olmas› gerekir. Tan›nm›fl flairlerin hofla giden gazellerine de¤iflik flairler

taraf›ndan birçok nazire söylenmifltir. Bu nazireler Nazire mecmualar›nda top-

lanm›flt›r. Ayr›ca tersine bir anlamda yap›lm›fl olan nazirelere ise, nakîza, kar-

fl›l›kl› nakîza yazmaya da münâkaza denir.39

Divan fliirinde karfl›l›kl› konuflma biçiminde, bir baflka deyiflle dedim dedi

fleklinde yaz›lan gazellere müraca‘a gazel ya da gazel-i müraca‘a denir. Soru

cevap fleklinde yaz›lan bu tip gazellerde soruyu soran flair, cevap veren ise sev-

gilidir. Bu tarz gazellerde bir m›sra soru, bir m›sra cevap fleklinde olabilece¤i

gibi, soru ve cevap ayn› m›sra içerisinde de olabilmektedir. Divanlar›nda bu

tarz gazel bulunan flairler içerisinde fieyhî, Mihrî Hatun, Karamanl› Aynî’yi sa-

yabiliriz.40


36 Tâhirü’l-Mevlevî, Edebiyat Lügati, Kemâl Edib Kürkçüo¤lu (haz.), ‹stanbul: EnderunKitabevi, 1973, s. 158–159; Cem Dilçin, “Divan fiiirinde Gazel”, s. 100.

37 M. fierefeddin, a.g.m., s. 111-168; Mecdut Mansuro¤lu, Sultan Veled’in Türkçe Man-zumeleri, ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay›n›, 1958; John R. Walsh,“The Dîvânçe-i Kemâl-i Zerd (Sar›ca Kemal)”, Journal of Turkish Studies (Türklük BilgisiAraflt›rmalar›), 1979, c. III, s. 403-442; Kenan Akyüz, Süheyl Beken, Sedit Yüksel ve MüjganCunbur, Fuzûlî Divan›, Ankara: Akça¤, 1990, G. 258.

38 Haluk ‹pekten, Türk Edebiyat›nda Naz›m fiekilleri ve Aruz, s. 19; Cem Dilçin, “Divan fiiirin-de Gazel”, s. 117.

39 Ayr›nt›l› bilgi için bkz. Fatih Köksal, “Nazire Kavram› ve Klâsik Türk fiiirinde NazireYaz›c›l›¤›”, Diriözler Arma¤an›, Ankara: Bizim Büro Bas›mevi, 2003, s. 215–290.

40 Mustafa ‹sen ve Cemal Kurnaz, fieyhî Divan›, Ankara: Akça¤, 1990, G. 104; E. ‹. Mafltakova,

Gazeli oluflturan m›sralar›n ilk harfleri yan yana getirildi¤i zaman bir keli-

me veya özel ad ç›kacak flekilde düzenlenmifl gazellere muvaflflah gazel veya

gazel-i muvaflflaha denir. Ayr›ca istihrac da denilmektedir.41 Mihrî Hâtun ve

Fuzûlî divanlar›nda bu tarz fliire rastlamaktay›z.42

Gazel naz›m flekli aruzun çeflitli vezinlerinde yaz›lm›flt›r. Ama baz› aruz ka-

l›plar› di¤erlerine nazaran daha çok kullan›lm›flt›r. Gazel naz›m fleklinde en çok

kullan›lan aruz kal›plar› içerisinde ilk üç s›ray›, remel bahrinden “Fâ‘ilâtün

Fâ‘ilâtün Fâ‘ilâtün Fâ‘ilün”, “Fe‘ilâtün Fe‘ilâtün Fe‘ilâtün Fe‘ilün” ve hezec

bahrinden “Mefâ‘îlün Mefâ‘îlün Mefâ‘îlün Mefâ‘îlün” oluflturur. Ayr›ca yayg›n

olmamakla birlikte rübâî vezinleri ile de gazel yaz›ld›¤› görülmektedir.43

fiairler, aruz, kafiye ve redifin beyitler aras›ndaki ses ve anlam bütünlü¤ünü

sa¤lay›c› yönünden yararlanm›fllard›r. Divan edebiyat›nda, “göz için kafiye”

anlay›fl› hâkimdir.

Gazeller divanlarda kasidelerden sonra gazeliyât ad› alt›nda ayr› bir bölüm

halinde bulunurlar. Mürettep divanlarda gazeller, kafiye kelimelerinin son

harfine göre alfabetik olarak s›ralan›rlar. Ayr›ca çeflitli mecmualarda da da¤›n›k

bir flekilde, de¤iflik flairlere ait gazeller bulunabilmektedir.

Gazelde en fazla ifllenen konu kad›n, flarap ve aflkt›r. Bunun yan›nda flehir

ve mekan övgüsü, tasavvufî ve felsefî düflünce, tevhit, münâcat, mersiye, nâ’t,

methiye, fahriye, hiciv ve hezel konular›n›n da ifllendi¤i gazellere rastlamak

mümkündür.44

Divan edebiyat›nda yek-âhenk gazeller, iflledikleri konulara ve bu konulara

ba¤l› üslûplara göre de¤iflik isimler alm›fllard›r. E¤er gazelde, aflk, afl›¤›n yafla-

d›¤› ayr›l›k ac›s›, sevgiliye yakarmas›, kavuflma arzusu; sevgilinin cefa çektirme-

si ve vefas›zl›¤› yer al›yorsa âfl›kâne; flarap ve flarap ile ilgili düflünceler, dünya-

ya ve hayata ald›rmama, yaflamaktan zevk alma konusu iflleniyorsa rindâne;

kad›n güzelli¤inden, aflk›n maddî ve manevî zevklerinden bahsediliyorsa flûhâ-

TAL‹D, 5(10), 2007, S. Turan168

Mihrî Hatun Divan Metni ve Kritik Yay›n›, Moskova: Asya Halklar Enstitüsü, 1967, G. 39;Ahmet Mermer, Karamanl› Aynî ve Dîvân›, Ankara: Akça¤, 1997, G. 51, 198, 457; H. DilekBatislam, “Divan fiiiriyle Halk fiiirinde Ortak Bir Söyleyifl Biçimi (Mürâca’a-Dedim-Dedi)”,Folklor/Edebiyat, 2000, c. VI, sy. 22, s. 201–211.

41 Mustafa Nihad Özön, Büyük Osmanl›ca Türkçe Sözlük, ‹nk›lap ve Aka Kitabevleri, ‹stanbul1979; Mehmet Zeki Pakal›n, Osmanl› Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü¤ü, ‹stanbul: MEBYay›n›, c. II, 1983; E. ‹. Mafltakova, Mihrî Hatun Divan Metni ve Kritik Yay›n›, G. 81 (Süley-man); Kenan Akyüz, Süheyl Beken, Sedit Yüksel ve Müjgan Cunbur, Fuzûlî Divan›, Ankara:Akça¤, 1990, G. 257 (Ali Bâlî).

42 E. ‹. Mafltakova, Mihrî Hatun Divan Metni ve Kritik Yay›n›, G. 81; Kenan Akyüz, SüheylBeken, Sedit Yüksel ve Müjgan Cunbur Fuzûlî Divan›, G. 257.

43 Haluk ‹pekten, Türk Edebiyat›nda Naz›m fiekilleri ve Aruz, s. 278–280; Cem Dilçin, “Divanfiiirinde Gazel”, s. 98; Selami Turan, “Erken Dönem Türk fiiirinde Gazel”, s. 48–61.

44 Selami Turan, “Erken Dönem Türk fiiirinde Gazel”, s. 99–116.

ne veya bu üslûbun en baflar›l› temsilcisi olan flair Nedim’in ismine izâfeten

Nedîmâne; tasavvuf felsefesi, inançlar silsilesi ve çeflitli tarikatlar›n düflünce

sistemi konu ediniliyorsa sofiyâne; ahlakî düflünceler ve yaflanan hayat tecrü-

beleri deyimler ve atasözleri kullan›larak anlat›l›yorsa hikemî, hakîmâne veya

hikmet-âmiz gazel dendi¤i gibi, bu tarz gazel yazmaya da hakîmâne tarz, hike-

mî tarz ve hikemî vadi denilmektedir.45

VI. Gazel Hakk›nda Yap›lan Çal›flmalar

A. Tezler

YÖK ve çeflitli üniversitelerin kataloglar› ile Prof. Dr. Hatice Aynur’un Üni-

versitelerde Eski Türk Edebiyat› Çal›flmalar›: Tezler, Yay›nlar, Haberler46 isimli

çal›flmas›n›n da yer ald›¤› kaynaklardan yapt›¤›m›z taramalar sonucunda, ga-

zel naz›m flekli ile ilgili, yap›lm›fl veya yap›lmakta olan, üç doktora, k›rk tane de

yüksek lisans çal›flmas› tespit ettik. Bir yüksek lisans ve bir doktora çal›flmas›n-

da gazel naz›m fleklinin bir dönemi üzerinde durulmufl; iki doktora ve k›rk yük-

sek lisans tezinde ise, bir flairin gazellerinin tamam› veya bir k›sm› üzerinde,

yap›sal veya tematik aç›dan, flerh, tahlil veya inceleme yap›lm›flt›r.

Tan›taca¤›m›z bu çal›flmalardan ilki, Emevîler dönemindeki gazeli ele alan,

Doç. Dr. Kenan Demirayak’›n dan›flmanl›¤›nda Metin Gündüz taraf›ndan ha-

z›rlanm›fl “Emevîler Döneminde Gazel fiiiri”47 isimli yüksek lisans tezidir. Ga-

zelin bir tür olarak ele al›nd›¤› çal›flma, girifl ve iki bölümden oluflur. Gündüz,

girifl k›sm›nda, gazelin tan›m›n› ve geliflimi verir (s. 1-7). Birinci bölümde Cahi-

liye ve Sadru’l-‹slâm döneminden Emevîler dönemine kadar gazelin durumu-

nu ele al›r (s. 8-37). ‹kinci bölümde ise, Emevîler döneminde gazel tarz›nda ya-

z›lan fliirler ve bu fliirlerde devrin edebî, kültürel, sosyal ve siyasî geliflmelerinin

etkisi üzerinde durur. Ayr›ca bu tarzda yazan ünlü flairlerin biyografilerini ve-

rir (s. 38-96).

Gazel naz›m flekli ile ilgili ikinci çal›flma ise, Selami Turan’›n Prof. Dr. Mus-

tafa ‹sen yönetiminde haz›rlad›¤› doktora tezidir. Turan, “Erken Dönem Türk

fiiirinde Gazel”48 bafll›kl› çal›flmas›nda, XIII. yüzy›ldan XVI. yüzy›la kadar Azerî

ve Anadolu sahalar›nda gazel naz›m flekli hakk›nda ayr›nt›l› bilgi verir.

Girifl ve dört bölümden oluflan tez; “Girifl: Gazelin Tarihî Geliflimi” (s. 1-41),

“I. Bölüm: Gazelin fiekil Özellikleri” (s. 42-98), “II. Bölüm: Gazelin Muhteva


45 Cem Dilçin, “Divan fiiirinde Gazel”, s. 140–143.

46 Hatice Aynur, Üniversitelerde Eski Türk Edebiyat› Çal›flmalar›, ‹stanbul: Mas Matbaac›l›k,2005.

47 Metin Gündüz, “Emeviler Döneminde Gazel fiiiri”, Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniver-sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1998, xix+99 s. (Dan›flman: Prof. Dr. Kenan Demirayak)

48 Selami Turan, “Erken Dönem Türk fiiirinde Gazel”, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi SosyalBilimler Enstitüsü, 2000, viii+422 s.

Özellikleri” (s. 99-115), “III. Bölüm: Erken Dönem Gazelinde Ahenk Unsurlar›”

(s. 118-176) ve “IV. Bölüm: Örnek Gazel Metinleri” (s. 202-421) bafll›klar›ndan

meydana gelir.

Araflt›rmac›, girifl bölümünde, gazelin lügat ve ›st›lah anlam› (s. 1), Arap (s.

1-4), Fars (s. 5-13) ve bafllang›c›ndan XVI. yüzy›la kadar Türk edebiyat›nda (s.

14-41) gazelin ortaya ç›k›fl› ve geliflme seyri üzerinde durur. Turan, Türk Edebi-

yat›ndaki gazelin durumunu anlatmaya geçmeden evvel, Türk dilinin bünye-

sinde Bat› Türkçesi’nin edebî yaz› dili olma süreci hakk›nda bilgi verir, krono-

lojik olarak Büyük Selçuklu, Anadolu Selçuklu, Beylikler ve Osmanl› devletinin

XVI. yüzy›la kadarki zaman dilimi içerisinde gazel naz›m fleklinin durumunu ve

gazel yazan flairleri tespit etmeye çal›fl›r.

Gazelin flekil özellikleri (s. 42-98) bafll›¤› alt›nda bu dönem gazelini; beyit

say›s› (s. 42-47), vezin (s. 48-61), kafiye (s. 62-66) ve redif (s. 67-98) gibi flekil

özellikleri yönünden tasnif eder ve incelemeye tâbi tutar.

Gazelin muhteva özellikleri (s. 99-115) bafll›¤› alt›nda bu dönem gazelinde

ifllenen konular›; “aflk› konu alan gazeller” (s. 102-104), “sevgiliyi konu alan ga-

zeller” (s. 104-106), “tasavvufu konu alan gazeller” (s. 106-109), “rindli¤i ve fla-

rap zevkini konu alan gazeller” (s. 109-111), “kifli tavsifini konu alan gazeller”

(s. 111-113); “hikmeti konu alan gazeller” (s. 113-114), “flehir veya mekân tav-

sifini konu alan gazeller” (s. 114-115) ve “di¤er konular›n ifllendi¤i gazeller” (s.

115-117) gibi alt bafll›klar açarak inceler. Bu inceleme sonucunda gazellerin

aflk, sevgili, rintlik, hikmet, tasavvuf, kifli övgüsü, mekân övgüsü, hezeliyat ve

mersiye gibi çok de¤iflik konularda da yaz›labildi¤ini tespit eder ve oranlar›n›

grafiklerle gösterir.

‘Erken Dönem Gazelinde Âhenk Unsurlar›’ (s. 118-176) bafll›¤› alt›nda,

Dehhânî, fieyyad Hamza, Ahmedî, Kad› Burhaneddin, Karamanl› Nizâmî, Me-

sîhî ve Tâcizâde Ca’fer Çelebi’nin gazellerinden hareketle, bu dönem fliirinde-

ki ahenk unsurlar›n› inceler. “Örnek Gazel Metinleri” (s. 202-421) bölümünde

ise, incelenen gazeller içerisinde dönemin genel özelliklerini yans›tan örnek

metinlere yer verir.

Konu ile ilgili yap›lan tezler içerisinde Vildan Serdoro¤lu fiiflman’›n, Prof.

Dr. Atilla fientürk dan›flmanl›¤›nda haz›rlad›¤› “Zâtî’nin Gazeliyat›na Göre XVI.

Yüzy›lda Sosyal Hayat”49 isimli doktora tezi dikkate de¤erdir. Sosyal Hayat Ifl›-

¤›nda Zâtî Divan›50 ad›yla kitaplaflt›r›lan çal›flma hakk›nda “Kitaplar” bölü-

münde bilgi verilecektir.

TAL‹D, 5(10), 2007, S. Turan170

49 Vildan Serdaro¤lu fiiflman, “Zâtî’nin Gazeliyat›na Göre XVI. Yüzy›lda Sosyal Hayat”, Dok-tora Tezi, ‹stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001, xviii+410 s. (Dan›flman:Prof. Dr. Ahmet Atilla fientürk).

50 Vildan Serdaro¤lu, Sosyal Hayat Ifl›¤›nda Zâtî Divan›, ‹stanbul: ‹SAM Yay›nlar›, 2006.

Bunlar›n yan›nda gazel konusuyla ilgili yap›lan veya yap›lmakta olan, di¤er

yüksek lisans ve doktora tezleri kronolojik olarak flu flekildedir: Faiza Fouadel-

Shofie, “The Gazeliyât of the 17th Century Otoman Poet: Nâbî”;51 Berna Kara-

han, “Tâci-zâde Ca’fer Çelebi Divan› Gazel fierhi: 51-100”;52 Mehrali Calp, “Tâ-

ci-zâde Ca’fer Çelebi Divan›’n›n fierhi: Elli Gazel”;53 Cemil Ertonga, “Tâci-zâde

Ca’fer Çelebi: Devri, Hayat›, Eserleri, Edebî fiahsiyeti, Gazellerinin fierhi”;54

Baysal Kersu, “Helâkî Divan›’nda Gazeller”;55 Güliz Kapk›n, “Zâtî Divan›’ndan

Seçilen Gazellerin (101’den 150’ye Kadar Olan) ‹ncelenmesi”;56 Salih Seyhan,

“Zâtî Divan›: 1-50 Gazeller Aras› 50 Gazelin fierhi”;57 Hüseyin Süzen, “Zâtî Di-

van›: 151-200 Gazeller Aras› 50 Gazelin fierhi”;58 Mehmet Akkaya, “Zatî Divan›:

251-300 Gazeller Aras› 50 Gazelin fierhi”;59 Mehmet Amaç, “Zâtî Divan›’ndan

50 Gazelin fierhi: 301-350”;60 Bedri Selimhocao¤lu, “Zâtî Divan›: 401-450 Gazel-

ler Aras› 50 Gazelin fierhi”;61 Sabahat Beyzadeo¤lu, “Zatî’nin 50 Gazelinin Tah-

lili: 1054-1104”;62 Ömer Yarafl›r, “Fuzûlî’nin Türkçe Gazellerinde Dinî ve Tasav-


51 Faiza Fouadel-Shofie, “The Gazeliyât of the XVIIth Century Otoman Poet: Nâbî”, DoktoraTezi, The University of Edinburgh, 1969. (Dan›flman: Prof. Dr. John Walsh).

52 Berna Karahan, “Tâci-zâde Ca’fer Çelebi Divan› Gazel fierhi: 51–100”, Yüksek Lisans Tezi,‹stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1987, iv+xv+172 s. (Dan›flman: Prof. Dr. AliAlparslan).

53 Mehrali Calp, “Tâci-zâde Ca’fer Çelebi Divan›’n›n fierhi: Elli Gazel”, Yüksek Lisans Tezi, ‹s-tanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1987, xi+100 s. (Dan›flman: Prof. Dr. Ali Al-parslan).

54 Cemil Ertonga, “Tâci-zâde Cafer Çelebi: Devri, Hayat›, Eserleri, Edebî fiahsiyeti, Gazel-lerinin fierhi”, Yüksek Lisans Tezi, ‹stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1987,xi+190 s. (Dan›flman: Prof. Dr. Ali Alparslan).

55 Baysal Kersu, “Helâkî Divan›’nda Gazeller”, Yüksek Lisans Tezi, ‹stanbul Üniversitesi Sos-yal Bilimler Enstitüsü, 1987, 145 s. (Dan›flman: Prof. Dr. Ali Alparslan).

56 Güliz Kapk›n, “Zâtî Divan›’ndan Seçilen Gazellerin (101’den 150’ye Kadar Olan) ‹ncelen-mesi”, Yüksek Lisans Tezi, ‹stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1987, viii+440 s.(Dan›flman: Prof. Dr. Ali Alparslan).

57 Salih Seyhan, “Zâtî Divan›: 1–50 Gazeller Aras› 50 Gazelin fierhi”, Yüksek Lisans Tezi, ‹stan-bul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1988, 245 s. (Dan›flman: Prof. Dr. Ali Alparslan).

58 Hüseyin Süzen, “Zâtî Divan›: 151–200 Gazeller Aras› 50 Gazelin fierhi”, Yüksek Lisans Tezi,‹stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1988, ix+110 s. (Dan›flman: Prof. Dr. Ali Al-parslan).

59 Mehmet Akkaya, “Zatî Divan›: 251–300 Gazeller Aras› 50 Gazelin fierhi”, Yüksek LisansTezi, ‹stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1988, xi+ 206 s. (Dan›flman: Prof. Dr.Ali Alparslan).

60 Mehmet Amaç, “Zâtî Divan’›ndan 50 Gazelin fierhi: 301–350”, Yüksek Lisans Tezi, ‹stanbulÜniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1989, 162 s. (Dan›flman: Prof. Dr. Ali Alparslan).

61 Bedri Selimhocao¤lu, “Zâtî Divan›: 401–450 Gazeller Aras› 50 Gazelin fierhi”, Yüksek LisansTezi, ‹stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1990, v+149 s. (Dan›flman: Prof. Dr.Ali Alparslan).

62 Sabahat Beyzadeo¤lu, “Zatî’nin 50 Gazelinin Tahlili: 1054–1104”, Yüksek Lisans Tezi, Trak-ya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1990, 132 s. (Dan›flman: Yard. Doç. Dr. SüreyyaBeyzadeo¤lu).

vufî Mefhumlar›n Tahlili”;63 Ayflegül Mine Y›ld›r›m, “Fuzûlî’nin Türkçe Gazel-

lerinde Aflk, Âfl›k ve Mafluk Mefhumlar›n›n Tahlili”;64 M. Hanefi Yontar, “Fuzû-

lî’nin Türkçe Gazellerinde Ölüm, Ayr›l›k ve Yaln›zl›k Temalar›”;65 Filiz Hatipo¤-

lu, “Zâtî’nin 50 Gazelinin Tahlili: 1004-1053”;66 Ziya Avflar, “Revânî’nin Hayat›,

Sanat› Eserleri ve 50 Gazelinin fierhi”;67 Abdullah Çayl›o¤lu, “Niyazi-yi M›srî

Hazretlerinin Gazellerine Yap›lan fierhler”;68 R›fat Gürgendereli, “Zâtî Dîvân›n-

dan (1258-1308) 50 Gazelin Tahlili”;69 Ahmet Zeki Yunuso¤lu, “Fuzûlî’nin Ga-

zellerinde Mânevî Unsurlarla ‹lgili Mazmunlar›”;70 Fisun Bozlan, “Zâtî Diva-

n›’nda (1206-1257 Aras›) Gazelin Aç›klanmas›”;71 Funda Dalbudak, “Handânî

Divan›: Gazeller Bölümü, Metin ‹ncelemesi”;72 Ömer Savran, “Karamanl› Niza-

mi Divan›’ndaki Seçme Gazeller ve Bugünkü Türkçesi”;73 Ayd›n K›rman, “Ne-

câtî Bey Divan›`n›n ‹lk Yüz Gazelindeki Benzetme Sanatlar›n›n Dil Yönünden

‹ncelenmesi”;74 F. Gül Öztürk (Göksoy), “Nakflî ‹brahim Divan› (Gazeller): ‹n-

TAL‹D, 5(10), 2007, S. Turan172

63 Ömer Yarafl›r, “Fuzûlî’nin Türkçe Gazellerinde Dinî ve Tasavvufî Mefhumlar›n Tahlili”,Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1990, 449 s. (Dan›flman:Yard. Doç. Dr. Süreyya Beyzadeo¤lu).

64 Ayflegül Mine Y›ld›r›m, “Fuzûli’nin Türkçe Gazellerinde Aflk, Âfl›k ve Mafluk Mefhum-lar›n›n Tahlili”, Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1990,146 s. (Dan›flman: Yard. Doç. Dr. Süreyya Beyzadeo¤lu).

65 M. Hanefi Yontar, “Fuzûlî’nin Türkçe Gazellerinde Ölüm, Ayr›l›k ve Yaln›zl›k Temalar›”,Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1990, 137 s. (Dan›flman:Yard. Doç. Dr. Süreyya Beyzadeo¤lu).

66 Filiz Hatipo¤lu “Zâtî’nin 50 Gazelinin Tahlili: 1004–1053”, Yüksek Lisans Tezi, TrakyaÜniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1991, 115 s. (Dan›flman: Yard. Doç. Dr. Süreyya Bey-zadeo¤lu).

67 Ziya Avflar, “Revânî’nin Hayat›, Sanat› Eserleri ve 50 Gazelinin fierhi”, Yüksek Lisans Tezi,Yüzüncü Y›l Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1992, xxxii+92 s. (Dan›flman: Yard Doç.Dr. Mahmut Kaplan).

68 Abdullah Çayl›o¤lu, “Niyazi-yi M›srî Hazretlerinin Gazellerine Yap›lan fierhler”, YüksekLisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1994, 365 s. (Dan›flman: Prof.Dr. Mustafa Tahral›).

69 R›fat Gürgendereli, “Zâtî Dîvân›ndan (1258–1308) 50 Gazelin Tahlili, Yüksek Lisans Tezi,Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1994, 158 s. (Dan›flman: Yard. Doç. Dr. KâflifY›lmaz).

70 Ahmet Zeki Yunuso¤lu, “Fuzûlî’nin Gazellerinde Mânevî Unsurlarla ‹lgili Mazmunlar›”,Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1994, 119 s. (Dan›fl-man: Doç. Dr. Neclâ Pekolcay).

71 Fisun Bozlan, “Zâtî Divan›’nda (1206–1257 aras›) Gazelin Aç›klanmas›”, Yüksek LisansTezi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1995, 155 s. (Dan›flman: Yard. Doç. Dr.Kâflif Y›lmaz).

72 Funda Dalbudak, “Handânî Divan›: Gazeller Bölümü, Metin ‹ncelemesi”, Yüksek LisansTezi, Bal›kesir Üinversitesi, 1995. 123 s. (Dan›flman: Yard. Doç. Dr. Mehmet Akkaya).

73 Ömer Savran, “Karamanl› Nizami Divan›’ndaki Seçme Gazeller ve Bugünkü Türkçesi”,Yüksek Lisans Tezi, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1996, 175 s. (Dan›flman:Prof. Dr. Ömer Okumufl).

74 Ayd›n K›rman, “Necâtî Bey Divan›`n›n ‹lk Yüz Gazelindeki Benzetme Sanatlar›n›n Dil

celeme-Metin”;75 Nilgün Aç›k, “Gayr› Redifli Gazeller: ‹nceleme-Aç›klama-Kar-

fl›laflt›rma”;76 Çi¤dem Mirza Arslan, “Nâilînin Gazellerinde Ses Sanatlar›”;77 ‹b-

rahim Allahverdiyev, “Fuzûlî’nin Divan’›ndaki Gazellerinde Tasavvufî Kavram-

lar”;78 ‹lke Ergin, “Fuzûlî’nin Gazellerinde Karfl›tl›k”;79 Tuncay Bülbül, “Cem

Sultan’›n Türkçe Divan›’ndan Gazel fierhleri”;80 Canay Erça¤, “Bâkî’nin Gazel-

lerinde Simetri”;81 Gülden Sar›, “Ahmet Pafla’n›n Gazellerinde Sevgiliye Ait Gü-

zellik Unsurlar›n›n Kullan›lmas›”;82 Zeliha Çelen, “Mehmed Zihni Keflani’nin

97 Gazeli (‹nceleme-Metin)”.83

B. Kitaplar

Divan fliiri, dolay›s›yla gazel naz›m flekli ile ilgili olarak gerek yurt içi gerek-

se yurt d›fl›nda çeflitli çal›flmalar›n yap›ld›¤›n›/yap›lmakta oldu¤unu tespit et-

tik. Bunlar, genelde Divan fliirinin özelde ise gazel naz›m fleklinin tarihî seyri,

flekli ve muhtevas›na yönelik birtak›m bilgilerin yer ald›¤› kitaplard›r. Bu tür ki-

taplar›n yan›nda, Divan fliirinin kültür ve gelenekle olan irtibat›n› tespit ede-

rek, onun anlam dünyas›n› çözümlemeye çal›flan eserlere de rastlamaktay›z.


Yönünden ‹ncelenmesi”, Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens-titüsü, 1996, 166 s. (Dan›flman: Doç. Dr. Mehmet Özmen).

75 F. Gül Öztürk (Göksoy), “Nakflî ‹brahim Divan› (Gazeller): ‹nceleme-Metin”, Yüksek LisansTezi, Uluda¤ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1998, 184 s. (Dan›flman: Yard. Doç. Dr.Kadir Atlansoy).

76 Nilgün Aç›k, “Gayr› Redifli Gazeller: ‹nceleme-Aç›klama-Karfl›laflt›rma”, Yüksek LisansTezi, Mu¤la Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1998, 449 s. (Dan›flman: Prof. Dr.Nâm›k Aç›kgöz).

77 Çi¤dem Mirza Arslan, “Nâilînin Gazellerinde Ses Sanatlar›”, Yüksek Lisans Tezi, F›ratÜniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001, 106 s. (Dan›flman: Yard. Doç. Dr. M. NaciOnur).

78 ‹brahim Allahverdiyev, “Fuzûlî’nin Divan’›ndaki Gazellerinde Tasavvufî Kavramlar”, Yük-sek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003, 124 s. (Dan›flman:Prof. Dr. Mustafa Tahral›).

79 ‹lke Ergin, “Fuzûlî’nin Gazellerinde Karfl›tl›k”, Yüksek Lisans Tezi, Do¤u Akdeniz Üniver-sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004, vi+245 s. (Dan›flman: Yard. Doç. Dr. Ali Emre Özy›l-d›r›m).

80 Tuncay Bülbül, “Cem Sultan’›n Türkçe Divan›’ndan Gazel fierhleri”, Yüksek Lisans Tezi,Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004, viii+192 s. (Dan›flman: Yard. Doç.Dr. Süleyman Solmaz).

81 Canay Erça¤, “Bâkî’nin Gazellerinde Simetri”, Yüksek Lisans Tezi, Do¤u Akdeniz Üniver-sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004, vii+174 s. (Dan›flman: Yard. Doç. Dr. Ali Emre Özy›l-d›r›m).

82 Gülden Sar›, “Ahmet Pafla’n›n Gazellerinde Sevgiliye Ait Güzellik Unsurlar›n›n Kullan›l-mas›”, Yüksek Lisans Tezi, Do¤u Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004, 138s. (Dan›flman: Yard. Doç. Dr. Kadir Atlansoy).

83 Zeliha Çelen, “Mehmed Zihni Keflani’nin 97 Gazeli (‹nceleme-Metin)”, Yüksek Lisans Tezi,Bo¤aziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2005, viii+182 s. (Dan›flman: Yard. Doç. Dr.Nezihe Seyhan).

Bu ba¤lamda Walter G. Andrews’in fiiirin Sesi, Toplumun fiark›s› (Poetry’s

Voice, Society’s Song Ottoman Lyric Poetry)84 isimli kitab› önemli bir yere sahip-

tir. Kitap “Gazel: Anlam ve Gelenek” (s. 15-32), “Konuflma Tarz›: fiiirsel Sözdi-

zim” (s. 33-51), “Kelime Seçimi: fiiirin Sözda¤ar›” (s. 53-80), “Tasavvufun ve Di-

nin Sesi” (s. 81-111), “‹ktidar ve Otoritenin Sesi” (s. 113-136), “Duygunun Sesi”

(s. 137-174), “Gazelin Ekolojisi” (s. 175-211) ve “Elefltirel Perspektifler” (s. 213-

228) bafll›kl› sekiz bölümden meydana gelir. Andrews, kitab›nda Osmanl› gazel

gelene¤ini inceler. Çünkü ona göre gazel, Osmanl› toplum ve kültür hayat›n›

hem yans›tan, hem de flekillendiren bir unsur olmas›n›n yan›nda, Osmanl›

edebiyat›n›n can damar›, as›rlar boyu flairlerin al›n teri döktükleri, yetenekleri-

ni gösterdikleri temel tür ve Türk kültürünün ezgisinde belli bafll› seslerden bi-

ridir.85 Kitapta öncelikle, anlam ve gelenek üzerinde duran yazar, fliiri çeflitli

yorumlarla farkl› flekillerde anlamland›rman›n önemini vurgular. Daha sonra

tasavvuf, din, duygu, iktidar iliflkileri ve gazelin ekolojisini gazelleri yorumla-

mada önemli yap›lar olarak de¤erlendirir. Andrews, bu eserinde, uzaktan ya-

k›ndan Divan fliiri ile ilgisi bulunanlara, bu fliire farkl› bir aç›dan nas›l bak›labi-

lece¤ini göstermeye çal›fl›r. Ayr›ca eser, Divan fliirine iliflkin yeni tezler getirme-

sinin yan›nda, sanat eserinden hareketle Osmanl› toplum ve kültürünün, yeni-

den nas›l infla edilebilece¤ine yönelik özgün ipuçlar› vermesi bak›m›ndan da

dikkate de¤er bir çal›flmad›r.

Vildan Serdaro¤lu’nun Sosyal Hayat Ifl›¤›nda Zâtî Divan›86 bafll›kl› çal›flma-

s›; “Ön Söz” (s. 23-28), “Girifl” (s. 29-50), 12 bölüm üzerine kurulu ana k›s›m (s.

51-430) ve “Sonuç” (s. 431-432), “Kaynakça” (s. 433-462) ve “‹ndeks” (s. 479-

488)’ten oluflmaktad›r. Yazar, çal›flmas›n›, “Divan fliirini, ba¤l› bulundu¤u gele-

nek içinde anlama çabas› güden ve bu amaçla do¤du¤u toplumun sosyal haya-

t› ile Divan fliiri aras›ndaki paralelli¤i göstermeye çal›flan bir gayretin ürünü

[ve] ayn› zamanda Divan flairinin zihin dünyas›n› belirleyen iki önemli unsur-

dan biri olan sosyal hayat ba¤lam›nda flerh etme giriflimi”87 olarak tan›mlar. Bu

anlay›fl etraf›nda XVI. asr›n önemli flairlerinden olan Zâtî’nin divan›ndaki ga-

zelleri, sosyal hayat ba¤lam›nda ele alarak yeni bir yaklafl›m ve farkl› bir metot-

la flerh etmeye çal›fl›r. Ayr›ca Serdaro¤lu eserinde, Divan fliirinin sadece soyut

duygular dünyas›ndan ibaret olmad›¤›n›, sosyal hayat boyutunun da bulundu-

¤unu ortaya koyar. Eser, Divan fliirini, anlama ve anlamland›rmada, metodolo-

jik aç›dan yeni bir yaklafl›m ortaya koymas› bak›m›ndan önemlidir.

‹slâm medeniyeti etkisi alt›nda geliflmifl ve as›rlar boyunca Türk milletinin

en güzel duygu ve düflüncelerini ifade etti¤i Divan edebiyat›, XIX. yüzy›ldan iti-

TAL‹D, 5(10), 2007, S. Turan174

84 Walter G. Andrews, fiiirin Sesi, Toplumun fiark›s› (Poetry’s Voice, Society’s Song OttomanLyric Poetry), Tansel Güney (çev.) ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, 2000.

85 Walter G. Andrews, a.g.e., s. 17–25.

86 Vildan Serdaro¤lu, Sosyal Hayat Ifl›¤›nda Zâtî Divan›, ‹stanbul: ‹sam Yay›nlar›, 2006.

87 Vildan Serdaro¤lu, a.g.e., s. 23.


baren yerini Bat› edebiyat›n›n etkisiyle yeni bir edebiyata b›rakm›flt›r. Geçen

zaman ve de¤iflen hayat tarz›, Divan fliirinin kendine has büyülü dünyas›n› an-

lafl›lmaz hâle getirmifltir. Divan fliirinin düflünce, zevk ve hayal dünyas›n›n gü-

nümüz insan›na anlat›lmas›nda ve bu edebiyat›n genifl halk kitlelerine sevdi-

rilmesinde Prof. Dr. ‹skender Pala’n›n özverili çal›flmalar› önemli bir yere sa-

hiptir. Pala’n›n bu çal›flmalar›nda, gazellerin önemli bir yeri vard›r. Bu ba¤lam-

da yazar, Kap› Yay›nlar›’ndan fiahane Gazeller dizisini, Ve Gazel Yeniden, Peri-

flan Gazeller, fii`r-i Kadim (fiiir fierhleri) isimli kitaplar›n› neflretmifltir.

‹skender Pala, fiahane Gazeller dizisi içinde, Ahmet Pafla, Aflkî, Nâbî, Nâilî,

fieyh Gâlib, Nef’î, Fuzûlî, Bâkî, Necâtî, Nedîm gibi Divan fliiri gelene¤i içerisin-

de yer alan ve bu gelene¤i baflar›yla temsil eden flairlerin fliirlerinin yorumlar›-

na yer verir. Gazellerin seçiminde estetik ölçülere dikkat eden Pala, Divan flii-

rini tan›tmak ve sevdirmek amac›yla, gazellerin bugünün diline çevirisini ve-

rir.88 …Ve Gazel Yeniden89 isimli kitab›nda, de¤iflik flairlere ait 15 gazel ile 2 ber-

cesteyi, yine o flairlerin zamanlar›na ait araflt›rmalarla flerhe tabi tutar. Periflan

Gazeller’de,90 baz› gazellerden hareketle, Divan flairlerinin güzel ve güzellik an-

lay›fllar›n› ifller. fii`r-i Kadim (fiiir fierhleri)’nde91 ise, alt› as›r süren fliir macera-

m›z› besleyen Osmanl› kültürünün sat›r aralar›n› flerh etmeye çal›fl›r.

Ünver Oral’a ait Karagöz Perde Gazelleri92 isimli kitap, gazel naz›m fleklinin

sadece Divan fliirinde de¤il, geleneksel Türk tiyatrosu içerisinde yer alan Kara-

göz gösterilerinde de kullan›ld›¤›n› göstermesi bak›m›ndan önemlidir. Oral

eserinde bu konuyu detayl› bir flekilde ele al›r. Eser; “Önsöz” (s. x-xii)’den son-

ra “Karagöz Hakk›nda” (s. 1-10), “Karagözde Tasavvuf” (s. 11-31), “fieyh Küflte-

rî Kimdir?” (s. 32-40), “Karagözde fiiir” (s. 41-44), “Karagöz ve Gazel” (s. 45-48),

“Hacivat ve Perde Gazeli” (s. 49-60), “Türk Halk Tiyatrosu ve Perde Gazeli” (s.

61-67), “Perde Gazelinde Osmanl›ca ve Aruz” (s. 68-69), “Eski Perde Gazelleri

Üzerine” (s. 70-75), “Aç›klamalar” (s. 76-82); “Eski Perde Gazelleri (fiiirler)” (s.

83-162), “Yeni Perde Gazelleri Neden ve Nas›l Olmal›d›r?” (s. 163-173), “Yeni

88 ‹skender Pala, fiahane Gazeller: Ahmet Pafla (fiiir Yorumlar›), ‹stanbul: Kap› Yay›nlar›,2005; ‹skender Pala, fiahane Gazeller: Aflki (fiiir Yorumlar›), ‹stanbul: Kap› Yay›nlar›, 2005;‹skender Pala, fiahane Gazeller: Nabi (fiiir Yorumlar›), ‹stanbul: Kap› Yay›nlar›, 2005; ‹s-kender Pala, fiahane Gazeller: Naili (fiiir Yorumlar›), ‹stanbul: Kap› Yay›nlar›, 2005; ‹sken-der Pala, fiahane Gazeller: fieyh Galip (fiiir Yorumlar›), ‹stanbul: Kap› Yay›nlar›, 2005; ‹s-kender Pala, fiahane Gazeller: Nef’i (fiiir Yorumlar›), ‹stanbul: Kap› Yay›nlar›, 2005; ‹sken-der Pala, fiahane Gazeller: Fuzuli (fiiir Yorumlar›), ‹stanbul: Kap› Yay›nlar›, 2005; ‹skenderPala, fiahane Gazeller: Baki (fiiir Yorumlar›), ‹stanbul: Kap› Yay›nlar›, 2005; ‹skender Pala,fiahane Gazeller: Necati (fiiir Yorumlar›), ‹stanbul: Kap› Yay›nlar›, 2005; ‹skender Pala,fiahane Gazeller: Nedîm (fiiir Yorumlar›), ‹stanbul: Kap› Yay›nlar›, 2005.

89 ‹skender Pala, … Ve Gazel Yeniden, ‹stanbul: Kap› Yay›nlar›, 2005.

90 ‹skender Pala, Periflan Gazeller, ‹stanbul: Kap› Yay›nlar›, 2005.

91 ‹skender Pala, fii`r-i Kadim (fiiir fierhleri), ‹stanbul: Kap› Yay., 2007.

92 Ünver Oral, Karagöz Perde Gazelleri, Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›, 1996.

Perde Gazelleri Üzerine” (s. 174-178), “Yeni Perde Gazelleri (fiiirler)” (s. 179-

231), “Çocuklara Perde Gazelleri Üzerine” (s. 232-240), “Çocuklara Perde Ga-

zelleri” (s. 241-258), “Eski Perde Gazelleri Fihristi” (s. 259-261), “Yeni Perde Ga-

zelleri Fihristi” (s. 262-266), “Çocuklara Perde Gazelleri Fihristi” (s. 267-268) ve

“Bibliyografya” (s. 269-272) bafll›kl› bölümlerden olufluyor.

Kültürel k›r›lman›n yafland›¤› XIX. yüzy›lda gazel naz›m fleklinin durumu

hakk›ndaki bilgiyi ise, M. Fatih And›’n›n Servet-i Fünûn’a Kadar Yeni Türk fiii-

rinde fiekil De¤iflmeleri93 isimli kitab›nda buluruz. And›, Türk edebiyat›n›n Ser-

vet-i Fünûn edebî toplulu¤una kadar naz›m sahas›nda geçirdi¤i de¤ifliklikleri

kimi dergilerde Türk flairlerinin yay›mlad›¤› fliirlerinden hareketle tespit eder

ve de¤erlendirir. Eserin, Divan fliiri naz›m flekillerini ele ald›¤› k›sm›nda, bu dö-

nemde gazel naz›m fleklinde görülen flekil ve muhteva de¤ifliklikleri hakk›nda

da bilgi verir.94

C. Makaleler

Gazel naz›m fleklinin veya herhangi bir flairin gazellerinin incelendi¤i çok

say›da makale kaleme al›nm›flt›r. Ne yaz›k ki, yukar›da da de¤inildi¤i üzere, bu

makalelerin hepsini tan›tmaya bu yaz›n›n s›n›rlar› müsaade etmemektedir.

Burada baz› makaleleri yay›mlan›fl tarihine göre ele almaya çal›flaca¤›z.

Cem Dilçin, “Divan fiiirinde Gazel”95 isimli makalesinde, gazel naz›m flekli-

ni, “Gazelin Tan›m› ve Tarihçesi” (s. 78-81), “Gazelin Biçim ve Tür Özellikleri”

(s. 81-119), “Gazelin Önemi ve Konusu” (s. 119-159), “Gazelin Divan Edebiya-

t›ndaki Geliflimi” (s. 159-193) bafll›klar› alt›nda teferruatl› bir flekilde ele al›r.

Ayr›ca “Seçme Gazeller” (s. 194-247) bafll›¤› alt›nda XIII. yüzy›ldan XX. yüzy›la

kadar belli bafll› flairlerin gazellerinden örnek metinlere yer verir.

Walter G. Andrews, “A Revisionist Thesis for the Esthetics of the Ottoman

Gazel (Osmanl› Gazel Esteti¤i Hakk›nda Yenilikçi Bir ‹nceleme)”96 isimli maka-

lesinde, öncelikle Osmanl› gazeli ile ilgili temel olgular› s›ralar ve bu olgular›n

bugünkü genel estetik yorumunun do¤mas›ndaki baz› etkenler üzerinde du-

rur. Daha sonra Andrews, fliirin niteli¤ine ve ifllevine iliflkin, gazel için yeterin-

TAL‹D, 5(10), 2007, S. Turan176

93 M. Fatih And›, Servet-i Fünûn’a Kadar Yeni Türk fiiirinde fiekil De¤iflmeleri, ‹stanbul:Kitabevi, 1997.

94 M. Fatih And›, a.g.e., s. 104–187.

95 Cem Dilçin, “Divan fiiirinde Gazel”, Türk Dili Dergisi Türk fiiiri Özel Say›s› II (Divan fiiiri),1986, c. LII, sy. 415–416–417, s. 78–247.

96 Walter G. Andrews, “A Revisionist Thesis for the Esthetics of the Ottoman Gazel”, Ali NihatTarlan Armagani, Istanbul, ts.; Walter G. Andrews, “A Revisionist Thesis for the Estheticsof the Otoman Gazel”, ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat› Der-gisi, 1986, sy. XXIV-XXV, s. 1–21; Walter G. Andrews, “Osmanl› Gazel Esteti¤i Hakk›ndaYenilikçi Bir ‹nceleme”, çev. Metin Akkufl, A.Ü. Fen-Edebiyat Fakültes, Edebiyat BilimleriAraflt›rma Dergisi, 1995, sy. 21, s. 253–277.

ce üzerinde durulmam›fl bir hipotez sunmay› amaçlar. Ayr›ca bu hipotezin, ga-

zele iliflkin bugünkü estetik yaklafl›m konusunda kuflku uyand›racak kimi yön-

lerine iflaret eder. Bunlar›n yan›nda farkl› bir estetik yaklafl›mla hem fliir, hem

de fliirin sosyokültürel ba¤lam›yla etkileflimini, bugüne kadar ihmal edilmifl

anlama yollar› üzerinde yo¤unlaflarak estetik aç›dan nas›l bir köklü yaklafl›m

getirebilece¤ini göstermeye çal›fl›r.

Cem Dilçin, “Fuzulî’nin Bir Gazelinin fierhi ve Yap›sal Yönden ‹ncelenme-

si”97 isimli makalesinde fliirlerinde ses, söz ve anlam dengesini büyük bir usta-

l›kla kuran Fuzûlî’nin bir gazelini flerh eder ve yap›sal yönden inceler.

Dursun Ali Tökel, “Bir Gazeli Rus Biçimcili¤iyle Nas›l Çözümleyelim”98 ve

“Ontolojik Analiz Metodu ve Bu Metodun Bâkî’nin Bir Gazeline Uygulan›fl›”99

isimli yaz›lar›n›n ilkinde ‹bn-i Kemal, ikincisinde ise Bâkî’ye ait bir gazeli, ye-

ni edebiyat kuramlar› çerçevesinde ele al›p, farkl› bir bak›fl aç›s›yla inceleme-

ye çal›fl›r.

Mehmet Akkaya, “Dîvân fiâirlerinin Gazellerinde Harf Tercihleri ve Redif

Hususu”100 isimli makalesinde, çeflitli as›rlarda yaflam›fl s›n›rl› say›daki flairin

divanlar›ndaki gazelleri inceleyerek, flairlerin kafiyelerinde hangi harfleri daha

fazla tercih ettiklerini, bütün flairler taraf›ndan tekrar edilen redif kelimeleri-

ni, bunun sebeplerini, flairlere ve genel ortalamaya göre tekrar edilifl oranlar›-

n› ele al›r.

Edith Gülçin Ambros, “Osmanl› Gazelinin Uzunlu¤unda Görülen Geliflmeler:

XVI. Yüzy›lda Durum”101 isimli makalesinde, Divan flairlerinin gazel yazarken

tercih ettikleri beyit say›s›n›n XVI. yüzy›la ait olan k›sm›n› ele al›r. Ambros; Vas-

fî, Tâcizâde Cafer Çelebi, Amrî, Lâmi’î, Figânî, Hayretî, Meâlî, Üsküblü ‹shak Çe-

lebi, Usûlî, Zâtî, Hayâlî Bey, Muhibbî, Helâkî, Aflkî, Tafll›cal› Yahyâ Bey, Murâdî

ve Nev’î’nin de aralar›nda bulundu¤u 17 flairin divan›ndan istifade eder.

Osman Horata, “Ses, Anlam Bütünlü¤ü ve Gazel-i Tecnisler”102 bafll›kl› ya-

z›s›nda, cinaslar›n, fliirin anlam›n›n yan›nda ses yap›s›nda da önemli bir yeri

oldu¤unu örneklerle göstermeye çal›fl›r.


97 Cem Dilçin, “Fuzulî’nin Bir Gazelinin fierhi ve Yap›sal Yönden ‹ncelenmesi”, TürkolojiDergisi, DTCF Yay›n›, 1992, c. IX, sy. 1, s. 44–98.

98 Dursun Ali Tökel, “Bir Gazeli Rus Biçimcili¤iyle Nas›l Çözümleyelim”, Dergâh, Temmuz2004, c. XV, sy. 173, s. 9–12;

99 Dursun Ali Tökel, “Ontolojik Analiz Metodu ve Bu Metodun Bâkî’nin Bir Gazeline Uy-gulan›fl›”, Yedi ‹klim, May›s 1996, c. 11, sy. 74, s. 53–59.

100 Mehmet Akkaya, “Dîvân fiâirlerinin Gazellerinde Harf Tercihleri ve Redif Hususu”, ‹lmiAraflt›rmalar, 1996, sy. 3, s. 19–24.

101 Edith Gülçin Ambros, “Osmanl› Gazelinin Uzunlu¤unda Görülen Geliflmeler: XVI. Yüzy›l-da Durum”, Journal of Turkish Studies=Türklük Bilgisi Araflt›rmalar›: Memoriam Abdül-baki Gölp›narl› Hât›ra Say›s› II, 1996, c. XX, sy. 2, s. 1–8.

102 Osman Horata, “Ses, Anlam Bütünlü¤ü ve Gazel-i Tecnisler”, ‹stanbul: IX. Milli TürkolojiKongresi, ‹stanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü, 15–19 Eylül 1997. Bu bildiri için bkz.

Walter Feldman “Osmanl› Gazelinin Yap›s› ‹çin Müzikal Bir Model”103 isim-

li yaz›s›nda, “Osmanl› fliirinin sözel/yap›sal benzerlik ile tema süreksizli¤inin

birlefliminden kuvvet alarak büyüdü¤ü” tespitinde bulunduktan sonra, “bu bi-

çim ve biçimsizlik birlefliminin ayn› zamanda Osmanl›’daki bir baflka asal sa-

nat formunu, saray müzi¤ini de tan›mlad›¤›n›” belirtir ve Necati Bey’in üç ga-

zelinden hareketle bunu göstermeye çal›fl›r.

H. Dilek Batislam, “Divan fiiiriyle Halk fiiirinde Ortak Bir Söyleyifl Biçimi

(Mürâca’a-Dedim-Dedi)”104 isimli çal›flmas›n›; hem Divan fliirinde, hem de

halk fliirinde kullan›lan ortak söyleyifl biçimi olarak kullan›lan dedim-dedi flek-

linde söylenmifl fliirler üzerine haz›rlar. Batislam yaz›s›n› haz›rlarken, farkl› di-

vanlarda yer alan örneklerin niteliklerini daha iyi belirleyebilmek amac›yla Ka-

d› Burhaneddin, Nesîmî, Ahmed-i Dâ’î, fieyhî, Necâtî, Ahmet Pafla, Mesîhî, Ha-

yalî, Fuzûlî ve Sabit divanlar›n› tarayarak de¤iflik örnekler seçti¤ini; halk fliiri

örnekleri için de antolojilerden ve âfl›klar›n fliirlerinden yararland›¤›n› söyler.

Kemal S›lay, “Erke¤in A¤z›yla Söylenen Gazel: Osmanl› Kad›n fiairler ve Ata-

erkilli¤in Gücü”105 isimli makalesinde, erkek egemen bir toplumda, erkek flair-

ler taraf›ndan yap›land›r›lan ve onlar›n bilgi, kelime, inanç ve arzular›n› yans›-

tan bir gelene¤in içinde kad›n flair olman›n zorlu¤u üzerinde durur. S›lay, Os-

manl› dönemi gazellerini inceledi¤i araflt›rmas›nda, kad›n›n sanattan d›fllan›-

fl›n› ortaya koymaya çal›fl›r.

Saadet Karaköse, “Divan fiiiri Gazellerinde Tasvir ve Tahkiye”106 adl› maka-

lesinde, Ahmet Pafla, Esrar Dede ve Nedim’e ait yek-ahenk gazelleri tasvir ve

tahkiye aç›s›ndan ele al›r. Karaköse, yaz›s›nda “hayal mahsulü ve dramatik hi-

kâye” fleklinde nitelendirdi¤i gazellerin devrin hayat felsefesini aksettirdi¤ini

göstermeye çal›fl›r.

fiener Demirel, “Divan fiiirinde Redd-i Matla’”107 bafll›kl› yaz›s›nda, Eski

Türk edebiyat›nda, gazel naz›m fleklinde görülen ve daha çok gazelin fleklî ya-

p›s›yla ilgili olan redd-i matla üzerinde durur. Demirel makalesinde, XV. yüz-

y›ldan bafllayarak XVIII. yüzy›la kadar geçen süre içerisinde, Divan fliirinde

TAL‹D, 5(10), 2007, S. Turan178

Do¤u Akdeniz, Do¤u Akdeniz Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyat›Bölümü Dergisi, 1998, sy. 1, s. 65–76.

103 Walter Feldman, “Osmanl› Gazelinin Yap›s› ‹çin Müzikal Bir Model”, çev. Bo¤aç BabürTuna, Osmanl› Divan fiiiri Üzerine Metinler, Mehmet Kalpakl› (haz.), ‹stanbul: YKY, 1999,s. 349–356.

104 H. Dilek Batislam, “Divan fiiiriyle Halk fiiirinde Ortak Bir Söyleyifl Biçimi (Mürâca’a-Dedim-Dedi)”, Folklor/Edebiyat, 2000, c. VI, sy. 22, s. 201–211.

105 Kemal S›lay, “Erke¤in A¤z›yla Söylenen Gazel: Osmanl› Kad›n fiairler ve Ataerkilli¤inGücü”, Moderleflmenin Efli¤inde Osmanl› Kad›nlar›, Madeline C. Zilfi (ed.), çev. NecmiyeAlpay, ‹stanbul: Tarih Vakf›, 2000, s. 188–203.

106 Saadet Karaköse, “Divan fiiiri Gazellerinde Tasvir ve Tahkiye”, ‹lmî Araflt›rmalar, 2004, sy.18, s. 45–59.

107 fiener Demirel, “Divan fiiirinde Redd-i Matla’”, Bilig, Güz 2004, sy. 31, s. 161–167.

edebî kiflilikleriyle ön plâna ç›km›fl on befl flairin gazellerini tarayarak, redd-i

matlaya yer verilen gazelleri tespit eder ve bu tespitlerini grafikler yard›m›yla

de¤erlendirir. Ayr›ca Divan fliirinin Klâsik ve Sebk-i Hindî gibi iki önemli üslû-

bunun temsilcisi durumundaki flairlerin redd-i matlay› kullanma yönündeki

tercihleri üzerinde karfl›laflt›rmal› tahliller yapar.

Emine Yeniterzi, “Divan fiiirinde Gazel Redifli Gazeller” 108 isimli makale-

sinde ise, divan ve fliir mecmualar›ndan “gazel” ve “gazelleri” redifli, de¤iflik

flairlere ait tespit etti¤i 11 gazelden yola ç›karak, gazel naz›m flekli için kullan›-

lan tabir, s›fat ve benzetmeleri ortaya koymaya çal›fl›r.

D. Bildiriler

Farkl› ilmî etkinliklerde gazeli farkl› aç›lardan ele alan birçok bildiri sunul-

mufltur. Bunlardan G. Gonca Gökalp-Alpaslan, “Ça¤dafl Türk fiiirinde Gazeli

Yeniden Yaratanlar” 109 isimli bildirisinde, Bat› karfl›s›nda kendini yenilemeyen

Osmanl›’n›n Tanzimat’la birlikte gerek siyasî gerek sosyal aç›dan önemli de¤i-

fliklikler yaflad›¤›n›, bu de¤iflimden Divan edebiyat›n›n da nasibini alarak, yeni

edebiyat karfl›s›nda tutunamad›¤›n› belirtir. Bunda bir k›s›m Osmanl› ve Cum-

huriyet ayd›n›n›n olumsuz tutumunun etkisi oldu¤unu vurgular. Yazar, Ça¤-

dafl Türk fliirindeki birçok flairin gerek halk gerekse Divan edebiyat› gelene¤in-

den yararland›klar›n› ifade eder. “Divan fliiri gelene¤inden yararlanma yolunu

seçen ve modern Türk fliirine damgas›n› vurmufl Yahya Kemal, Asaf Halet Çe-

lebi, Naz›m Hikmet, Sabahattin Ali, Turgut Uyar, Metin Alt›ok, Behçet Necati-

gil, ‹lhan Berk, Attilâ ‹lhan, Hilmi Yavuz, Enis Batur, Murathan Mungan gibi

birçok ozan›n” bulundu¤unu söyler. Bu flairlerin genel özelli¤ini ise, “tarih bi-

lincine sahip, Divan fliiri esteti¤inden yararlanan, Divan edebiyat›n› güçlü bir

kaynak olarak gören ama s›rt›n› ona yaslama kolayc›l›¤›na asla sapmayan, fliir-

lerinin anlafl›labilmesi için okurlar›ndan da eski fliir bilgisi ve birikimi bekle-

yenler” olarak belirtir.

Tunca Kortantamer , “Eroticism in the Ghazal Poetry: Baki and Fuzûlî: The

Two Famous Ottoman Poets of the XVIth Century”110 isimli bildirisinde XVI.


108 Emine Yeniterzi, “Divan fiiirinde Gazel Redifli Gazeller”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Arafl-t›rmalar› Enstitüsü Türkiyat Araflt›rmalar› Dergisi, 2005, sy. 18, s. 1–10.

109 G.Gonca Gökalp-Alpaslan, “Ça¤dafl Türk fiiirinde Gazeli Yeniden Yaratanlar”, XXI. Yüzy›laGirerken Yaz›nda Dil Kullan›mlar›: Al›flkanl›klar-Yenilikler-Ayk›r›l›klar-Sapmalar (I.Dil,Yaz›n, Deyiflbilim Sempozyumu Bildirileri, Ünsal Özünlü ve Mehmet Ali Gülel (yay. haz.),Denizli, 2001, s. 1-24,

http://vision1.eee.metu.edu.tr/~metafor/yazi/11120o_turk_siirinde_gazel.htm

110 Tunca Kortantamer , “Eroticism in the Ghazal Poetry: Baki and Fuzuli - The Two FamousOttoman Poets of the l6th Century”, Beyrut: Ghazal as a Genre of World Literature: Inter-national Symposium, July 7–10, 1999. Orient Institut der DMG. Bu bildiri için bkz. TuncaKortantamer, Eski Türk Edebiyat› Makaleler, fierife Ya¤c› ve Fatih Ülken (haz.), Ankara:Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Yay›n›, 2004, s. 79–98.

yüzy›l›n iki meflhur flairi olan Bâkî ve Fuzûlî’nin gazellerinden hareketle Os-

manl› fliirindeki cinsellik ve aflk konusunu irdeler. Kortantamer, “Gazelin An-

lam-Yap› ‹liflkisinde Baz› Metaforlar›n ‹fllevi”111 adl› bildirisinde ise, metaforla-

r›n gazelin anlam-yap› iliflkisindeki temel ifllevini, Necâtî ve Bâkî’ye ait iki ga-

zel üzerinde göstermeye çal›fl›r.

R›dvan Can›m ise, “Metin fierhi Gelene¤imiz Çevresinde Tarlan ve ‹pek-

ten’in Kaleminden Fuzûlî’nin ‘Sana’ Redifli Gazeli”112 isimli bildirisinde Tarlan

ve ‹pekten gibi Divan fliirinin iki üstad›n›n Fuzûlî’nin “sana” redifli gazelini

flerh etme biçimlerini karfl›laflt›rmal› olarak ele al›r.

E. Sempozyumlar

Gazel naz›m flekli ile ilgili olarak, uluslararas› mahiyette iki önemli sempoz-

yumun düzenlendi¤ini tespit ettik. Orient-Institut der DMG (Alman Do¤ubi-

limciler Birli¤i fiarkiyat Enstitüsü) taraf›ndan “The Gazel and Its Place in World

Literature (Gazel ve Dünya Edebiyat›ndaki Yeri)” bafll›kl› biri ‹stanbul’da, di¤e-

ri Beyrut’ta olmak üzere iki sempozyum yap›lm›flt›r.

Birinci sempozyum, 17-18 May›s 1999 tarihlerinde Orient-Institut der DMG

ve IRCICA’n›n iflbirli¤iyle ‹stanbul’da düzenlenmifltir. “Osmanl› Gazeli ve Ta-

rihsel Ba¤lam” alt bafll›¤›n› tafl›yan bu sempozyumda Walter Andrews ve Meh-

met Kalpakl›, “Gazels and the World: Some Notes on the ‘Occasionalness’ of

the Ottoman Gazel” (Gazeller ve Gerçek Dünya: Osmanl› Gazelinin Durumsal-

l›¤› Üzerine Baz› Notlar); Tunca Kortantamer, “Gazelin Anlam-yap› iliflkisinde

Baz› Metaforlar›n ‹fllevi”; Ali Fuat Bilkan, “Nabi’nin Gazellerinde Görme Biçim-

leri ve fiairin Gazel Tarz›na Getirdi¤i Yenilik Üzerine”; Michael Glünz, “The In-

dian Style in Ottoman Lyric Poetry: A Far Cry from the Origins of the Gazel”

(Osmanl› Lirik fiiirinde Hint Üslûbu- Gazelin Kökenlerinden Uzak Bir Ses) ve

Ahmet Hamit Y›ld›z, “Osmanl› Gazelinde Lirik ‘Ben’” bafll›kl› bildirileri sun-

mufllard›r. Ayr›ca Sempozyumun son gününde, “The Ghazal As a Literary Gen-

re: A Forgotten Part of World Literature?” (Bir Edebiyat Türü Olarak Gazel:

Dünya Edebiyat›n›n Unutulmufl Bir Kesiti mi?) bafll›kl› bir tart›flma oturumu

yap›lm›flt›r. Bu oturumda, Arap edebiyat›nda gazel konusunda Asad Hayrallah

ve Thomas Bauer, ‹ran edebiyat›nda gazel konusunda J. Christoph Bürgel ve

TAL‹D, 5(10), 2007, S. Turan180

111 Tunca Kortantamer, “Gazelin Anlam-Yap› ‹liflkisinde Baz› Metaforlar›n ‹fllevi”, ‹stanbul:The Ghazal as a Genre of World Literature: The Otoman Ghazal in its Historical Context,May 16–18, 1999. Orient Institut, Goethe Institut, IRCICA. Bu bildiri için bkz. Tunca Kor-tantamer, Eski Türk Edebiyat› Makaleler, fierife Ya¤c› ve Fatih Ülken (haz.), Ankara: Kültürve Turizm Bakanl›¤› Yay›n›, 2004, s. 70–78.

112 R›dvan Can›m, “Metin fierhi Gelene¤imiz Çevresinde Tarlan ve ‹pekten’in KalemindenFuzûlî’nin ‘Sana’ Redifli Gazeli”, ‹stanbul: Do¤umunun 500. Y›l›nda Uluslararas› FuzûlîSempozyumu, 24–26 Ekim 1994, http://www.ridvancanim.com/Eserler/Yayinlar/Bil-diriler/ METINSERHIGELENEGIMIZ.htm

Michael Glünz ve Osmanl› edebiyat›nda gazel konusunda Mehmet Kalpakl›

söz alm›flt›r.

‹kinci sempozyum ise, yine Orient-Institut der DMG taraf›ndan 7-10 Tem-

muz 1999 tarihlerinde Beyrut’ta yap›lm›flt›r. Türk Edebiyat› ve Osmanl› gazeli-

nin ele al›nd›¤› bu sempozyumda Victoria R. Holbrook, “The Ottoman Ghazal

as Part of a Trans-Linguistic Aesthetic Culture” (Trans-Lingüistik Estetik Kül-

türün Bir Parças› Olarak Osmanl› Gazeli); Walter Andrews ve Mehmet Kalpak-

l›, “The Ottoman Gazel in the ‘Age of Beloveds’: Poems About Poetry” (‘Mah-

bublar Ça¤›’nda Osmanl› Gazeli: fiiir Redifli fiiirler); Petra de Bruijn “The Func-

tion of the ‘Perdegazel’ in Traditional Turkish Karagöz” (Geleneksel Türk Kara-

gözünde ‘Perdegazel’in ‹fllevi); Tunca Kortantamer , “Eroticism in the Ghazal

Poetry: Baki and Fuzuli - The Two Famous Ottoman Poets of the XVIth Cen-

tury” (Gazel’de Erotizm: Baki ve Fuzuli – XVI. Yüzy›l›n ‹ki Meflhur Osmanl› fia-

iri); Hans Theunissen, “Il Bello nel Bagno: The Homo-Erotic World of (Otto-

man) Turkish Literature” (Il Bello nel Bagno: [Osmanl›] Türk Edebiyat›n›n Ho-

mo-Erotik Dünyas›); Priska Furrer, “The Problematic Tradition: Reflections on

Ottoman Homo-Eroticism in Modern Turkish Literature” (Sorunlu Gelenek:

Osmanl› Homo-Erotizminin Modern Türk Edebiyat›ndaki Yans›malar›) isimli

bildirileri sunmufllard›r.113 Ne yaz›k ki Osmanl› gazelini farkl› aç›lardan ele alan

bu iki sempozyumda sunulan bildiriler henüz kitap hâline getirilememifltir.

Sonuç

Divan fliirinin en önemli ve en gözde naz›m flekli olan gazelle ilgili yap›lan

çal›flma ve yay›nlar›n gerek nicelik, gerekse nitelik bak›m›ndan önemli bir dü-

zeye ulaflt›¤›n› görmekteyiz.

Gazelin kültür, gelenek ve sosyal hayatla olan iliflkisinin tespit edilmesine

yönelik çal›flmalar›n artmas›, bilinmeyen bir dünyan›n gün yüzüne ç›kar›lmas›

bak›m›ndan önemlidir. Bunun yan›nda, günümüz insan›na, yabanc› oldu¤u

geçmifl kültürümüzü tan›tmak için gazelden istifadeyle haz›rlanan popüler ya-

y›nlar›n ço¤almas›; hem geçmifl kültürün, hem de Klasik Türk edebiyat›n›n ö¤-

renilmesine, tan›nmas›na ve yayg›nlaflmas›na zemin haz›rlamas› bak›m›ndan

sevindiricidir.

Tüm bu söylediklerimize ilave olarak gazel naz›m fleklinin, flekil ve muhte-

va bak›m›ndan belirli bir yüzy›l, dönem ve flah›s etraf›nda ele al›naca¤› derin-

lemesine yap›lm›fl yay›n ve çal›flmalar, bu naz›m flekli ile ilgili daha ayr›nt›l› ve

do¤ru bilgilerin ortaya ç›kmas›na katk› sa¤layacakt›r. Yüzy›l yüzy›l gazelin geli-

fliminin (flekil özelliklerindeki ve ifllenen temalardaki benzerlik ve farkl›l›klar

dikkate al›narak) mümkün oldu¤u kadar çok flairin eserleri taranarak ortaya


113 Kanat Dergisi, sy. 1, Eylül 1999.

konulmas›, bu naz›m flekli hakk›nda daha sa¤l›kl› bilgiler elde edilmesine hiz-

met edecektir. Bu zamana kadar da¤›n›k ve parça parça yap›lan bu tür gayret-

lerin daha sistematik ve kapsaml› bir tarzda yap›lmas› bir zorunluluktur. Ayr›-

ca gazel metinleri üzerinde, klasik metin inceleme yöntemlerinin yan›nda mo-

dern yaklafl›m ve metotlar›n da denenmesi, meseleye farkl› bir bak›fl aç›s› getir-

mesi yönüyle dikkate de¤erdir.

VII. Gazel Kaynakças›*

Kitaplar

1. Sözlükler

Ahmed As›m (Mütercim), T›byan-› Nafi der Tercüme-i Burhan-› Kat›, ‹stanbul 1268.

Ahmed Vefik (Pafla), Lehce-i Osmânî, Recep Toparl› (haz.), Ankara: TDK Yay›n›, 2000.

Ali Seydi, Resimli Kâmûs-› Osmânî, ‹stanbul 1324.

Ca’fer-i Seccâdî, Ferheng-i Lugât u Ist›lahât u Ta’birât-› ‘‹rfânî, Tahran 1370.

Devellio¤lu, Ferit, Osmanl›ca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Ayd›n Kitabevi,

1996.

Dihhudâ, Lugatnâme, c. IX, s. 596-599; c. XIV, s. 593-598; c. XXV, s. 603-610.

Ebuzziyâ Tevfik, Lügât-› Ebuzziyâ, ‹stanbul, 1306.

Hüseyin Kaz›m Kadri, Türk Lügati, c. I-II, ‹stanbul 1927-1928.

Mu’temen, Zeynelâbidin, Tahavvül-i fii’r-i Fârisî, Tahran 1371.

Muhammed Avfî, Lubâbu’l-elbâb (Be-Sa’y u ‹htimâm u Tashîh: Edward G. Browne),

Leiden: c. I, 1906.

Mütercim Ahmed As›m, Kamûs Tercemesi (El- Okyanusü’l-basît fî Tercemeti’l-kâmû-

si’l-muhît), ‹stanbul 1304-5.

Nazîma (Ali) - Reflad, Mükemmel Osmanl› Lûgat›, ‹stanbul 1318.

Olgun, ‹brahim ve Cemflid D›rahflan, Farsça - Türkçe Sözlük, Ankara 1984.

Pala, ‹skender, Ansiklopedik Dîvân fiiiri Sözlü¤ü, Ankara: Akça¤, 2004.

Sevük, ‹smail Habib, Edebiyat Bilgileri, ‹stanbul 1942.

Steingass, F., A Comprehensive Persian - English Dictionary, Beyrut 1975.

fiuûri (Halepli Hasan), Ferheng-i fiuûrî, 2 c., ‹stanbul 1155.

fiükûn, Ziyâ, Gencîne-i Güftâr Ferheng-i Ziya, Farsça-Türkçe Lügat, ‹stanbul: MEB Ya-

y›n›, c. I-III, 1984.

2. Edebiyat Tarihleri

Ali b. Muhammed el-Müfltehir Bi-Tâc el-Halavî, Dekâyiki’fl-flicr, M. Kâz›m ‹mâm

(nefl.), Tahran, 1962.

Andrews, Walter G., An Introduction to Ottoman Poetry, Minneapolis: Bibliotheca Is-

lamica, 1976.

TAL‹D, 5(10), 2007, S. Turan182

* Kaynakça’ya, metin içerisinde veya dipnotlarda künyeleri verilen yüksek lisans ve doktoratezleri, kitaplar, makaleler, bildiriler ve ansiklopedi maddeleri dâhil edilmemifltir.

Atalay, Mehmet, Bafllang›c›ndan Gaznelilere Kadar ‹ran Edebiyat› Tarihi, Ankara,

2002.

Avfî, Lübâbü’l-elbâb, Said-i Nefîsî (nefl.), Tahran, 1334-1335.

Banarl›, Nihad Sami, Resimli Türk Edebiyat› Tarihi, ‹stanbul: MEB Yay›n›, c. I-II, 2001.

3. Genel Kaynaklar

[Bolay›r], Ali Ekrem, Nazariyyât-› Edebiyye Dersleri, ‹stanbul 1332-33.

[Bolay›r], Ali Ekrem, Nazariyyât-› Edebiyye Derslerinden: Mesâlik-i Edebiyye, ‹stanbul

1333-34.

Bombaci, Alessio, Histoire de la Littérature Turque, I. Mélikoff (Fr. çev.), Paris 1968.

Browne, A Literary History of Persia, c. II-III, London 1969.

Celâleddîn-i Humâî, Târîh-i Edebiyyât-› ‹rân, Tahran 1340.

Celâleddîn-‹ Hümâî, Fünûn-› Belâgat u S›nacât-› Edebî, Tahran 1370.

Ceylan, Ömür, Tasavvufî fiiir fierhleri, ‹stanbul: Kitabevi, 2005.

Derviflo¤lu, ‹smail, Gazellerin Güzelleri Divan Edebiyat›ndan 50 Seçkin Gazel, ‹stan-

bul: K›rkambar Kitapl›¤›; 2002.

Dilçin, Cem, Örneklerle Türk fiiir Bilgisi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay›n›, 1983.

Eyubo¤lu, ‹smet Zeki, Divan fiiiri, ‹stanbul: Say Yay›nlar›, 2 c. , 1994.

Gibb, E. J. W., A History of Ottoman Poetry (Osmanl› fiiir Tarihi I-V), Ali Çavuflo¤lu

(çev.), Ankara: Akça¤, 1999.

Goldziher, Ignace, Klasik Arap Literatürü, Ankara: ‹maj Yay›nevi, 1993.

Grunebaum, G. E. Von, Kritik und Dichtkunst Studien zur Arabischen Literaturgesc-

hichte, Wiesbaden 1955.

Hasan Lütfi, fierh-i Gazel-i Cemâl, Cemal Kurnaz, Mustafa Tatç› (haz.), Ankara 2001.

Hudiyev, Nizami, Azerbaycan Edebi Dili Tarihi, Ankara 1997.

Humâî, Celâluddîn, Târîh-i Edebiyyât-i Îrân [ez-Kadîmterîn-i Asr-i Târîhî tâ Asr-i Hâ-

zir], Çâp-i Devvum, Tahran: Kitâbfurûfli-yi Furûgî, 1340.

‹bn Kuteybe, Introduction au Livre de la Poésie et des Poétes (Muqaddimatu Kitabi’fl-

flicri wa’fl-flucarâ’). Gaudefroy - Demombynes (çev.), Paris 1947.

‹layd›n, Hikmet, Türk Edebiyat›nda Naz›m, ‹stanbul 1959.

‹pekten, Halûk, Baki Hayat› Sanat› ve Eserleri, Ankara: Akça¤, 2000.

‹pekten, Halûk, Fuzûlî Hayat› Sanat› ve Eserleri, Ankara: Akça¤, 2000.

‹pekten, Halûk, Naili Hayat› ve Eserleri, Ankara: Akça¤, 2000.

‹pekten, Halûk, Nef’i Hayat› Sanat› ve Eserleri, Ankara: Akça¤, 2000.

‹pekten, Halûk, fieyh Galib Hayat› ve Eserleri, Ankara: Akça¤, 2000.

Kam, Ferid, Âsâr-› Edebiyye Tedkikat› Dersleri, ‹stanbul 1331-32.

Kemâleddin Hüseyin Vâiz-i Kâflifî, Bedâyicu’l-efkâr fî sanâyici’l-eflcâr, R. Musulmanku-

lova (nefl.), Moskova 1977.

Kinany, A. Kh., The Development of Gazal in Arabic Literature, Damascus 1951.

Kocatürk, Vasfi Mahir, Türk Edebiyat› Tarihi, Ankara 1970.

Kocatürk, Vasfi Mahir, Türk Edebiyat› Tarihi, Bafllang›çtan Bugüne Kadar Türk Edebi-

yat›n›n Tarihi, Tahlili ve Tenkidi, Ankara: Edebiyat Yay›nevi, 1970.


Köprülü, M. Fuad, Millî Edebiyat Cereyan›n›n ‹lk Mübeflflirleri ve Divan-› Türkî-i Ba-

sit, ‹stanbul 1928.

Kurnaz, Cemal, Türküden Gazele, Ankara: Akça¤, 1997.

Levend, Agâh S›rr›, Ümmet Ça¤› Türk Edebiyat›, Ankara 1962.

Mehmet Rif’at, Mecâmi’ü’l-edeb, ‹stanbul: ‹lm-i Arûz, 5. Kitap, 1308.

Mengi, Mine, Eski Türk Edebiyat› Tarihi, Ankara: Akça¤, 2000.

Nefîsî, Târîh-i Nazm u Nesr, c. I-II, Tahran 1344.

Nizâmî-i Arûzî, Çehâr Makâle, M. Abdülvehhâb Kazvînî (nefl.), Leiden 1909.

Nu’mânî, fiiblî, Edebiyyât-› Manzûm-› ‹rân, M. Takî Fahr-› Dâ-

î Gîlânî (çev.), Tahran 1316.

Okuyucu, Cihan, Divan Edebiyat› Esteti¤i, ‹stanbul: L&M, 2004.

Okuyucu, Cihan, Gazel Bahçesi, ‹stanbul: Sütun Yay›nevi, 2006.

Oral, Ünver, Karagöz Perde Gazelleri, Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›n›, 1996.

Pekolcay, Necla, ‹slâmî Türk Edebiyat› 1, ‹stanbul: Kitabevi, 1996.

Pekolcay, Necla, Selçuk Erayd›n, Mustafa Tahral›, Mustafa Uzun ve M. Hüsrev Suba-

fl›, ‹slâmî Türk Edebiyat›nda fiekil ve Nev’îlere Girifl, ‹stanbul: Kitabevi, 2000.

Reflidüddin Muhammed Vatvât, Hadâyiku’fl-flicr fî Dekâyiki’fl-flicr, Abbas ‹kbal (nefl.),

Tahran 1362.

Rypka, Jan, Bâqi als Ghaseldichter, Prag 1926.

Safâ, Edebiyyât, c. II, Tahran 1339.

[Solok], Cevdet Kudret, Örnekli Türk Edebiyat› Tarihi (Bafllang›c›ndan 15. yy. Ortala-

r›na Kadar), Ankara: Kültür Bakanl›¤›, 2000.

fiarda¤, fiükrü, Klasik Divan fiiirimiz, ‹stanbul: ‹nk›lâp Kitabevi, 1976.

fiemseddin Muhammed b. Kays, el-Muccem fî Mecayiri Eflcari’l-cAcem, Müderris Rezâ-

vî (nefl.), Tahran 1338.

fientürk, Ahmet Atilla ve Ahmet Kartal, Eski Türk Edebiyat› Tarihi, Ankara: Akça¤,

2004.

fientürk, Ahmet Atilla, Necâtî Be¤’in Sultan Beyaz›t Methiyesi ve Baz› Gazelleri Hakk›n-

da Notlar, ‹stanbul: Enderun Kitabevi, 1995.

Tâhirülmevlevî, Tedrisât-› Edebiyyeden Naz›m ve Eflkâl-i Naz›m, ‹stanbul 1329.

Timurtafl, Faruk Kadri, Tarih ‹çinde Türk Edebiyat›, Ankara: Akça¤, 2005.

Toprak, Aynur ve Elif Ölmez, Unutulmayan Gazeller/Fuzûlî, fieyh Galip, Baki, Nedim,

‹stanbul: K›rkambar Kitapl›¤›, 2005.

[Yöntem], Ali Cânib, Edebiyat, ‹stanbul 1926.

Zebîhullâh-i Safâ, ‹ran Edebiyat› Tarihi I, Hasan Almaz (çev.), Ankara: Nüsha Yay›nla-

r›, 2002.

Zebîhullah-i Safâ, ‹ran Edebiyat› Tarihi II, Hasan Almaz (çev.), Ankara: Nüsha Yay›n-

lar›, 2005.

Zebîhullah-i Safâ, ‹ran Edebiyat›na Genel Bir Bak›fl, Hasan Almaz (çev.), Ankara: Nüs-

ha Yay›nlar›, 2004.

Zeynelâbidîn-i Mu’temen, fiicr u Edeb-i Fârisî, Tahran 1342.

Zeynelâbidîn-i Mu’temen, Tahavvül-i fiicr-i Fârisî, Tahran 1339.

TAL‹D, 5(10), 2007, S. Turan184

4. AntolojilerAhmet Necdet, Bugünün Diliyle Divan fiiiri Antolojisi, ‹stanbul: Papirüs Yay›nevi,

1999.

Andrews, Walter G., Dana Bates ve Mehmed Kalpakl›, An Anthology of Ottoman Lyrics,Texas: University of Texas, 1997.

Cengiz, Halil Erdo¤an, Divan fiiiri Antolojisi, ‹stanbul: Bilgi Yay›nevi, 1983.

Darago, Reflad Nuri, Poétes Turcs des XVIéme, XVIIéme, XVIIIéme Siécies, ‹stanbul1948.

Gibb, E. J. W., Ottoman Literature. The Poets and Poetry of Turkey, New York - London1901.

Gibb, E. J. W., Târîh-i Efl’âr-› Osmâniyye. Mücelledât-› Sâb›kada ‹ngilizceye TercümeOlunmufl Olan Efl’âr-› Osmâniyyenin Mütûn-› Asliyyelerini Hâvidir [A Historyof Ottoman Poetry], London 1909.

‹z, Fahir, Eski Türk Edebiyat›nda Naz›m, ‹stanbul: Akça¤, c. I-II, 1966-67.

Karahan, Abdülkadir, Les Poétes Classiques a L’époque de Soliman le Magnifique, An-kara 1991.

Kocatürk, Vasfi Mâhir, Divan fiiiri Antolojisi, ‹stanbul: Varl›k yay›nlar›, 1947.

Kocatürk, Vasfi Mâhir, Divan fiiiri. Bugünkü Dile Çevrilmiflleriyle, ‹stanbul 1967.

Kocatürk, Vasfi Mâhir, fiiir Defteri, Ankara 1956.

Köprülü, Fuad, Eski fiairlerimiz. Divan Edebiyat› Antolojisi, ‹stanbul: Resimli Ay Mat-baas›, 1934.

Kutlu, fiemsettin, Divan Edebiyat› Antolojisi, ‹stanbul: Remzi Kitabevi, 1983.

Mehmed Celâl, Osmanl› Edebiyat› Numuneleri, ‹stanbul 1312.

Nazîf, Müntehabât-› Mîr Nazîf, Bulak 1261.

Onan, Necmettin Halil, ‹zahl› Divan fiiiri Antolojisi, ‹stanbul: MEB Yay›n›, 1940.

Pala, ‹skender, Kronolojik Divan fiiiri Antolojisi “Dîvânü’d-devâvîn”, Ankara: Akça¤,1995.

Schimmel, Annemarie, Turkische Gedichte vom 13. Jahrhundert bis in Unsere Zeit, An-kara 1981.

Smirnoff, W. D., Müntehabât-› Âsâr-› Osmâniyye (Obrazçovie Proizvedeniya Ossmans-koy Literatur), Sankt Petersburg 1903.

Sugny, Servan De, La Muse Ottoman, Ou CHEFS - D’oeuvre de la Poésie Turque, Gene-ve 1853.

fiarda¤, Rüfltü, Klasik Divan fiiirimiz, ‹stanbul: ‹nk›lâp Kitabevi, 1976.

fientürk, Ahmet Atilla, Osmanl› fiiiri Antolojisi, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›, 2004.

Tarlan, Ali Nihad, fiiir Mecmualar›nda XVI ve XVII. As›r Divan fiiiri, ‹stanbul: ‹stanbulÜniversitesi Yay›n›, Fasikül I-IV, 1948-49.

Xwickerhauser, M., Wegweiser zum Vertandnis zur Türkischen Sprache, Wien 1853.

C. MakalelerAbdulkadiro¤lu, Abdulkerim, “Dîvan fiiirinde Aktüalite: Zâtî’nin Kadir Gecesi Gazeli”,

‹slami Edebiyat, 1993, sy. 20, s. 34-41.

Aç›kgöz, Nam›k, “16. As›r Kültür Hayat›ndan Manzaralar I: Belî¤î’nin Kahve Gazeli”,Türk Dünyas› Tarih Dergisi, A¤ustos 1990, sy. 41, s. 24-27.


Afacan, Ufuk (Kayal›lar), “Baki ve Bir Gazeli”, Yeni Defne, 1989, sy. 8, s. 20-22.

Aker, Haluk, “Bâkî’nin Bir Gazelini Okurken”, Yordam, Nisan 1966, sy. 4, s. 30-32.

Aker, Haluk, “Nedîm’in Gazeli Üstüne”, Yordam, Divan Yaz›n› Özel Say›s›, Eylül 1966,sy. 9, s. 67-68.

Aksoy, Adem , “fieyh Galib’in Bir Gazelini fierh”, Millî Kültür, 1990, sy. 75, s. 53-55.

Aksoy, Hasan, “fiemsettin Sivasi Divan›’ndaki ‹ki Gazel”, ‹lim ve Sanat, 1991, sy. 30, s.28-29.

Aksoyak, ‹. Hakk›, “Gelibolulu Mustafa Ali’nin “Dölek” Redifli Gazeli ve “Dölek” Keli-mesi Üzerine”, Milli Folklor Dergisi, 2005, sy. 65, s. 46-48.

Aksoyak, ‹. Hakk›, “Manast›rl› Celal’in Satranç Terimleriyle Yazd›¤› ‹lginç Bir Gazeli”,Türklük Bilimi Araflt›rmalar›, 2005, sy. 18, s. 7-16.

Al›c›, Lütfi, “Klâsik Türk Edebiyat›nda Mürâca’a Gazeller”, ‹lmi Araflt›rmalar, sy. 14,Güz 2002, s. 1-15.

Al›c›, Lütfi, “Klâsik Türk Edebiyat›nda Sosyal Tenkit Örnekleri Olarak ‘Yuf’ Redifli Ga-zeller”, ‹lmi Araflt›rmalar, Güz 2004, sy. 17, s. 35-48.

Al›c›, Lütfi, “Süleyman Senih ve Müflterek Gazelleri”, ‹lmi Araflt›rmalar, Bahar 2003,sy. 15, s. 7-18.

Alparslan, Ali, “Gazel fierhi Örnekleri I”, Türk Dili, Türk fiiiri Özel Say›s› II (Divan fiii-ri), 1986, sy. 415- 416- 417, s. 248-259.

Altu¤, Fatih, “Naili’nin Gazellerinde fiiirsel Öznellik-1”, Zinhar, Haziran 2004, sy. 1, s. 1-4.

Altu¤, Fatih, “Naili’nin Gazellerinde fiiirsel Öznellik-2”, Poetik Hars, Ekim 2004, sy. 2,s. 1-4.

Altu¤, Fatih, “Naili’nin Gazellerinde fiiirsel Öznellik-3”, Zinhar, Mart 2005, sy. 3, s. 2-6.

Ambros, Edith Gülçin, “Gazel-i Musammat, Murabba, fiarq›”, Wiener Zeitschrift FürDie Kunde Des Morgenlandes, 1997, sy. 87, s. 19-29.

And›, M. Fatih, “Tanzimat Sonras› Türk fiiirinde Naz›m fiekli Olarak Gazel”, Türk Dilive Edebiyat› Dergisi, 1993, sy. XXVI, s. 1-10.

Andrews, Walter G, “A Critical-Interpretive Approach to the Ottoman Turkish Gazel”,‹nternational Journal of Middle East Studies, 1973, sy. 4, s. 97-110.

Arat, Reflid Rahmeti, “Anadolu Yaz› Dilinin Tarihî ‹nkiflaf›na Dair”, Makaleler, OsmanFikri Sertkaya (haz.), Türk Kültürünü Araflt›rma Enstitüsü Yay›n›, 1987, c. I, s.311-318.

Arat, Reflid Rahmeti, “Türk Dilinin ‹nkiflâf›”, Makaleler, Osman Fikri Sertkaya (haz.),Türk Kültürünü Araflt›rma Enstitüsü Yay›n›, 1987, c. I, s. 297-310.

Ar›, Ahmet, “Gazel’in Beyit Say›s› ve Konusu Hakk›nda Yeni Bilgiler”, Journal of Tur-kish Studies=Türklük Bilgisi Araflt›rmalar›, In Memoriam Agah S›rr› LevendHat›ra Say›s›, 2000, c. III, sy. 3, s. 1-5.

Armutlu, Sad›k, “Gazneliler ve Selçuklular Döneminde Edebiyat”, Türkler, Hasan Ce-lâl Güzel-Kemal Çiçek-Salim Koca (eds), Ankara: Yeni Türkiye, 2002, c. 5, s.572-579.

Arslan, Mehmet, “Gazellerin De Rengi Vard›r”, K›z›l›rmak, Ocak 1992, sy. 1, s. 16-18.

Asiltürk, Baki, “‹diler Gazelinde Ça¤r›fl›mlar ve Yap›”, Varl›k, 2003, sy. 1149, s. 36-38.

Aslanov, Vâk›f ‹., “‹shak’a ‹thaf Olunmufl ‹ki Gazelin Lenguistik Çözümü”, Türk Kültü-rü, 1988, sy. 305, s. 583-587.

TAL‹D, 5(10), 2007, S. Turan186

Atefl, Ahmed, “fiark Türkçesi ile Eski Bir fiiir ve Bir Risale”, Jean Deny Arma¤an›, 1958,s. 25-30.

Aydemir, Yaflar ve Halil Çeltik “Gazelde Cinasl› Çift Redif Kullan›m›”, ‹lmî Araflt›rma-lar-Dil ve Edebiyat ‹ncelemeleri, Güz 2003, sy. 16, s. 7-17.

Bilkan, Ali Fuat, “‘Benzer Ki Bir fiikâyeti Var Rüzgârdan’ Baki’nin Gazellerini -YenidenOkuma- Denemesi”, Dergâh, May›s 2000, c. XI, sy. 123, s. 1, 8-12.

Can›m, R›dvan, “Seyyid Nesîmî’nin, “Arzular” Redifli Gazeli Üzerine Bir Tahlil Dene-mesi”, EKEV Akademi Dergisi, 2001, c. II, sy. 3, s. 91-97.

Ceyhan, Adem, “Kanûnî’nin Bir Gazelinin Düflündürdükleri”, Erciyes, Eylül 1997, sy.237, s. 1-5.

Ciopinski, Jan B., “The Poetical Value of Nesîmî’s Blasphemous Gazel”, Studia Turco-logica Cracoviensia, 1995, nr. 1, s. 9-14.

Coflkun, Ali Osman, “Güzele Gazel”, Ulu Ç›nar, fiubat-Mart 1999, sy. 1, s. 21-25.

Coflkun, Ali, “Ahmet Pafla’n›n Bir Gazelinin Befl Beyti Üzerine Baz› Düflünceler”, Kar-delen, Ayl›k Kültür, Sanat ve Edebiyat Dergisi, May›s 1987, sy. 2, s. 10-13.

Cöntürk, Hüseyin, “Nef’î’nin Bir Gazeli”, Yordam, Mart 1966, c. 3, sy. 17, s. 23-24.

Cöntürk, Hüseyin, “Sultan Veled’den Bir Gazel”, Yordam, Bahar 1967, c.2, sy. 14, s. 36-41.

Çavuflo¤lu, Mehmed, “Divan fiiiri”, Türk Dili, Türk fiiiri Özel Say›s› II (Divan fiiiri),1986, sy. 415-416-417, s. 1-16.

Çavuflo¤lu, Mehmet, “Eda Meselesi [Mahmut Pafla’n›n Gazeli Hakk›nda K›nal›zâdeHasan Çelebi’nin De¤erlendirilmesinin Elefltirilmesi]”, Hisar, 1978, c. 18,sy.170, s. 12-14.

Çelebio¤lu, Âmil, “Hz. Mevlânâ’ya ‹zafe Edilen Bir Gazelin fierhi”, Eski Türk Edebiya-t› Araflt›rmalar›, 1998, s. 519-524.

Çeltik, Halil, “Gazel Merkezli Klasik Naz›m fiekillerinin Ö¤retimi”, Millî E¤itim, 2006,sy. 169, s. 175-183.

Dankoff, Robert, “Penc-beyt as a Synonym of Ghazal in Evliya Çelebi”, The TurkishStudies Association Bulletin, Fall 1997, 21, nr. 2, s. 59-60.

Demirel, Gamze, “Neflâtî’nin “Bile” Redifli Gazeli Üzerine Bir Tahlil Denemesi”, F›ratÜniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2001, c. 11, sy. 2, s. 137-146.

Demirel, fiener, “XVI. Yüzy›l Divan fiairlerinden Hayreti’nin Devriyye Benzeri Bir Ga-zeli’nin Aç›klamas›”, F›rat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,2003, sy. 13/1, s. 89-100.

Do¤an, Ahmet, “fieyh Galib’in “Düfltü” Redifli Gazelindeki ‹mgeler Üzerine”, Ada Ede-biyat Kültür Dergisi, K›fl-Bahar 2005, sy. 4, s. 34-39.

Do¤an, Enfel; Fatih T›¤l›, “Sultan V. Mehmed Reflad’›n Çanakkale Gazeli ve Bu Gaze-le Yaz›lan Tahmisler”, ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili veEdebiyat› Dergisi, 2005, c. 33, s. 41-96.

Do¤an, Muhammet Nur, “Nef’î’nin Mucize-gû Bir Gazeli”, Hece Dergisi, Mart 2004.

Eraslan, Kemal, “Ça¤atay fiairi Atayi’nin Gazelleri”, Türk Dili Araflt›rmalar› Y›ll›¤›(Belleten), 1987, s. 113-164.

Eraslan, Kemal, “Seydi Ali Reis’in Ça¤atayca Gazelleri”, ‹stanbul Üniversitesi EdebiyatFakültesi Türk Dili ve Edebiyat› Dergisi, 1968, sy. 16, s. 40-54.


Erdem, Sad›k, “Dürri-i Yek-Çeflm ve Gazelleri”, Türk Dünyas› Araflt›rmalar›, 1996, sy.

103, s. 165-205

Ertan, M. Emin, “fieyh Saffet Efendi’den Bir Gazel”, EDESSA Dergisi, 2000, sy. 1, s. 28-

30.

Ertan, M. Emin, “Urfal› Kani Baba’dan Bir Gazel”, Bizim fianl›urfa Dergisi, Eylül 1998,

s. 4-5.

Feldman, Walter, “Imitation in Otoman Poetry: Three Ghazals Of The Mid-Seventeeth

Century”, The Turkish Studies Association Bulletin, Fall 1997, 21, nr. 2, s. 41-

51.

Feldman, Walter, “The Speaking Persona in a Gazel of Nâilî (d. 1666)”, The Turkish

Studies Association Bulletin, March 1991, 15, nr. 1, s. 137-139.

Flemming, Barbara, “Der Türkische Gasel”, Neues Handbuch der Literaturwissenchaf,

Band 5. Wiesbaden: Orientalisches Mittelalter, 1990, s. 457-483.

Fuzûlî, “Fuzûlî Divan›ndan Gazeller”, Türk Kültürü, Kas›m 1999, c. 37, sy. 438, s. 598-

608.

Güngör, fieyma, “Fuzulî’nin Türkçe Gazellerinde Ça¤›n Sosyal Hayat› ve Manevî Özel-

likleri”, Türkiyat Mecmuas›, 1997, c. XX, s. 255-272.

Gürer, Abdülkadir, “Dîvân Edebiyat›nda Sürme ve Nâilî’nin Bir Gazeli”, Türkoloji Der-

gisi, 1997, c. XII, sy. 1, s. 119-126.

Güzel, Abdurrahman, “Kaygusuz Abdal’›n Ça¤atayca Bir Gazeli”, Türk Kültürü, 1978,

c. 17, sy. 194, s. 37-39.

Halman, Talât Sait, “Gazelden Gazele”, Milliyet Sanat Dergisi, 1985, sy. 128, s. 32-33.

Horata, Osman, “Sound And Meaning Unity And Gazels With Pun”, Dil Dergisi (Lan-

guage Journal), 1998, sy. 71, s. 47-55.

‹layd›n, Hikmet, “Anadolu’da Klasik Türk fiiirinin Bafllang›c›”, Türk Dili Dergisi, 1974,

c. XXX, sy. 274-279, s. 765-774.

‹pekten, Halûk ve Mustafa ‹sen, “XVI. Yüzy›l Divan Edebiyat›”, Türk Dünyas› El Kita-

b›, 1992, c. III, s. 130-152.

‹pekten, Halûk ve Mustafa ‹sen, “XVIII. Yüzy›l Divan Edebiyat›”, Türk Dünyas› El Ki-

tab›, 1992, c. III, s. 185-207.

‹pekten, Haluk, “Gazel fierhi Örnekleri II”, Türk Dili, Türk fiiiri Özel Say›s› II (Divan fii-

iri), 1986, sy. 415-416-417, s. 260-290.

‹sen, Mustafa ve Cemal Kurnaz, “XIX. Yüzy›l Divan fiiiri”, Türk Dünyas› El Kitab›, 1992,

c. III, s. 208-223.

‹sen, Mustafa ve Cemal Kurnaz, “XVII. Yüzy›l Divan Edebiyat›”, Türk Dünyas› El Kita-

b›, 1992, c. III, s. 157-181.

‹z, Fahir ve Günay Kut, “Divan Edebiyat›na Girifl”, Büyük Türk Klasikleri, c. I, s. 219-252.

‹z, Fahir, “Divan fiiiri”, Eski Türk Edebiyat›nda Naz›m, 1967, 1/2, s. XXI-LXXVIII.

Kalpakl›, Mehmet, “A Trial Reading of Neflati’s Taleb Ghazel”, The Turkish Studies As-

sociation Bulletin, Sonbahar 1997, c. 21, sy. 2, s. 12-18.

Kandafl, Kemal, “Gazele El Atmak”, Varl›k, 1968, c. 35, sy. 711, s. 4.

Karahan, Abdülkadir, “Eski Edebiyat›m›zda Mevlâna ve Âdil Sultan’›n Bir Gazeli”,

Ça¤r›, 1959, c. 2, sy. 19, s. 4-5.

TAL‹D, 5(10), 2007, S. Turan188

Kartal, Ahmet, “Erken Dönemde Naz›m: XV. Yüzy›l”, Türk Dünyas› Ortak Edebiyat›:Türk Dünyas› Edebiyat› Tarihi, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 2004, c. 5, 1-199, 592-638.

Kartal, Ahmet, “Hayâlî Bey’in Bir Gazeline fierh”, Su, 1998, sy. 2, s. 38-39.

Kartal, Ahmet, “Yavuz Sultan Selim Dönemi Edebiyat›”, Aray›fllar-‹nsan BilimleriAraflt›rmalar›, 2002, sy. 7-8, s. 105-152.

Kaya, Bilge, “XVII. Yüzy›l fiairlerinden Peflteli Hisâlî ve Gülbaba Redifli Gazeli”, G.Ü.Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Ocak 2005, sy. 3.

Kay›han, Hasan, “Gül ve Bülbül Devri Gazelinin Bafltan ‹kinci Beytinin Aç›klamas›”,Töre, 1981, c. 11, sy.126, s. 34-35.

K›rb›y›k, Mehmet, “Ferrî Mehmed’in Bir Gazelinin fierhine Dair”, Selçuk ÜniversitesiTürkiyat Araflt›rmalar› Enstitüsü Türkiyat Araflt›rmalar› Dergisi, 2000, sy. 7, s.343-360.

K›rman, Ayd›n, “Necati Bey Divan›’n›n ‹lk Yüz Gazelindeki Benzetme Sanatlar›n›n DilYönünden ‹ncelenmesi”, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler EnstitüsüDergisi, 1998, c. 5, sy. 5, s. 99-144.

K›rman, Ayd›n, “Türk Halk ve Klasik fiiir Belâgatindeki Müflterek Hünerlerden ‘Leb-de¤mez’ veya ‘Dudakde¤mez’ ve Râci’nin Lebde¤mez Gazeli”, Folklor/Edebi-yat, 2005/4, c. 11, sy. 44, s. 233-244.

K›rman, Ayd›n,“‹ki fiiirin Evreninde Hayal Edebilece¤ince Gitmek… Nereye? Nas›l?”,Dergah, 2006, c. XVII, sy. 203, s. 14-17.

Kocakaplan, ‹sa, “‹stanbul’u Fetheden Yeniçeriye Gazel”, Türk Edebiyat›, 1981, sy. 91,s. 7-8.

Koman, M. Mesud, “Tevarih-i Al-i Karaman Mütercimi fiikari’nin Bir Gazeli ve Konyal›Üveysî’nin Saltanat ‹daresine Karfl› Hicviyesi”, Konya, 1940, sy. 31, s. 1702-1707.

Korkmaz, Zeynep, “Yunus Emre ve Anadolu Türkçesinin Kuruluflundaki Yeri” TürkDili Üzerine Araflt›rmalar, TDK Yay›n›, 1995, c. I, s. 360-364.

Köksal, M. Fatih, “Divan fiiirinin Garipleri II: S›ra D›fl› Gazeller”, Berceste: Ayl›k KültürSanat ve Edebiyat Dergisi, Mart 2004, sy. 21, s. 8-9.

Köksal, M. Fatih, “Nâilî’nin Bir Gazelini fierh (fiiir Tahlili)”, Edebiyat Ota¤›, Temmuz2006, sy. 10, s. 13-18.

Köprülü, Fuad, “Anadolu’da Türk Dil ve Edebiyat›n›n Tekâmülüne Bir Bak›fl”, YeniTürk Mecmuas›, 1932, sy. 4, s. 277-292; fiubat 1933, sy. 5, s. 375-394; Nisan1933, sy. 7, s. 535-553.

Köprülü, M. Fuad, “Millî Edebiyat Cereyan›n›n ‹lk Mübeflflirleri”, Edebiyat Araflt›rma-lar› 1, Ötüken, 1989, s. 271-315.

Köprülüzâde, Mehmed Fuad, “Âzerî Edebiyat›na Aid Notlar, 1. Hasan O¤lu, 2. Habî-bî”, Dârü’l-fünûn Edebiyat Fakültesi Mecmuas›, Mart-Nisan 1925, c. IV, sy. 1,s. 68-77.

Köprülüzâde, Mehmed Fuad, “Selçukiler Devri Edebiyat› Hakk›nda Baz› Notlar”, Ha-yat Mecmuas›, 15 Teflrinisani 1928, c. IV, sy. 102, s. 488.

Köprülüzâde, Mehmed Fuad, “Selçûkiler Devrinde Anadolu flairleri, Hoca Dehhânî”,Hayat, 2 Kânunuevvel 1926, c. I, sy. 1, s. 4-5.

Kurnaz, Cemal, “Siyah-Beyaz Tablo: Yahya Bey’in Bir Gazeli”, Millî Kültür, 1984, sy.45, s. 74-75.


Kuru, Selim S›rr›, “Naming the Beloved in Ottoman Turkish Gazel: The Case of ‹shakÇelebi (d. 1537/8)”, içinde Ghazal as World Literature II. From a LiteraryGenre to a Great Tradition. The Ottoman Gazel in Context, Angelika Neu-wirth-Michael Hess-Judith Pfeiffer & Boerte Sagaster-Beiruter [eds. ], Bei-rut/Würzburg, 2005.

Kut, Günay, “Nabi’nin ‘Dilber Dilinden’ Yazd›¤› ‹ki Gazel ve Dürri’nin Nazireleri”,Günda¤ Kayao¤lu An› Kitab›, Taç Vakf›, ‹stanbul 2005.

Kut, Günay, “XIII. Yüzy›lda Anadolu’da fiiir Türünün Geliflmesi”, TDAY-Belleten 1991,TDK Yay›n›, 1994, s. 127-135.

Küçük, Sabahattin, “Hayali Bey’in Yay›mlanmam›fl Gazelleri”, Türk Dili, 1984, c. 48,sy. 394, s. 418-421.

Küçük, Sabahattin, “Musammat Gazel”, Journal of Turkish Studies=Türklük BilgisiAraflt›rmalar›: Hasibe Maz›o¤lu Arma¤an› II, 1998, 22, sy. 2, s. 149-169.

Levend, Agâh S›rr›, “Fatih Devrinde Türk Dili ve Edebiyat›”, Türk Dili Dergisi, May›s1953, sy. 20, s. 495-505 [Ayr› Bas›m].

Maz›o¤lu, Hasibe, “Nedîm’in Bir Gazeli Üzerine”, Türk Dili, Temmuz 1956, sy. 58, s.632-636.

Maz›o¤lu, Hasibe, “Selçuklular Devrinde Anadolu’da Türk Edebiyat›’n›n Bafllamas› veTürkçe Yazan fiairler”, TTK. Malazgirt Arma¤an›, 1972, s. 297- 316.

Miyaso¤lu, Mustafa, “Ahmet Pafla’n›n Bir Gazeli”, Hisar, 1976, c. 16, sy. 156, s. 19-21.

Morkoç Ertek, Yasemin, “Haf›z fiirazi’nin Bir Gazelini Yap›sal Yönden ‹nceleme Dene-mesi”, Dergâh, 2005, c. XVI, sy. 190, s. 17-21.

Mumcu, C. Bahri, “Bâkî’nin Hazan Gazeli”, Yar›n Dergisi, Ekim 2004, sy. 30, s. 63.

Okuyucu, Cihan, “Bir Gazel fierhi”, Ya¤mur, Ocak 2005, sy. 27, s. 16-19

Okuyucu, Cihan, “Gazel fierhi Örnekleri”, Erciyes Ünv. Sos. Bil. Ens. Dergisi, Ocak1990, sy. VI, s. 467-482.

Okuyucu, Cihan, “Gazel Yorumlar› 8”, Yitik Düfller, May›s 2003, sy. 32, s. 6-7.

Okuyucu, Cihan, “Gazel Yorumlar› 10”, Yitik Düfller, Temmuz 200, sy. 33, 3, s. 6-7.

Okuyucu, Cihan, “Gazel Yorumlar› 11”, Yitik Düfller, A¤ustos 2003, sy. 11, s. 3-4.

Okuyucu, Cihan, “Gazel Yorumlar› 12”, Yitik Düfller, Ekim. 2003, sy. 36, s. 6-7.

Okuyucu, Cihan, “Gazel Yorumlar› 13”, Yitik Düfller, Ekim 2003, sy. 37, s. 6-7.

Okuyucu, Cihan, “Gazel Yorumlar› 14”, Yitik Düfller, Mart 2004, sy. 40-41, s. 8-9.

Onan, Necmeddin Halil, “fieyyad Hamza’n›n ‹ki Yeni Gazeli Dolay›s›yla”, DTCF Der-gisi, 1949, sy. 4, s. 529-534.

Onay, ‹smail, “Kum Gazeli ve Arflî”, ‹slâmî Edebiyat, 1991, sy. 11, s. 23-24.

Onur, Naci, “Nedîm’in Gazellerinde Maddî Hayat ve Maneviyat”, Erciyes, Nisan 1997,sy. 232, s. 16-18.

Oral, Ünver, “Karagöz ‹çin Yeni Perde Gazelleri 2”, Milli Kültür, 1985, sy. 50, s. 34-39.

Ölmez, Ahmet, “fieyh Galib’in Bir Gazelini fierh”, Türklük Bilimi Araflt›rmalar›, 2000,sy. 9, s. 317-327.

Pala, ‹skender, “Bir Gazelin Anatomisi 2”, Kubbealt› Akademi Mecmuas›, 1990, sy. 3, s.70-77.

Pala, ‹skender, “Bir Gazelin Anatomisi I”, Kubbealt› Akademi Mecmuas›, Nisan 1990,sy. 2, s. 37-55.

TAL‹D, 5(10), 2007, S. Turan190

Pala, ‹skender, “Der-Hakk-› Gazel-i Müflterek”, Türk Edebiyat›, Temmuz 1996, sy. 273,s. 28-30.

Pala, ‹skender, “Gönülden Gazele”, Kubbealt› Akademi Mecmuas›, 1989, sy. 3, s. 50-58.

Pala, ‹skender, “Nabi’nin Demokrasi Gazeli”, Türk Edebiyat›, 1998, sy. 295, s. 21-22.

Pala, ‹skender, “Rindane Gazel”, Kubbealt› Akademi Mecmuas›, Temmuz 1991, sy. 3,s. 41-50.

Pala, ‹skender, “Sanal Bir Gazel Veya Bir fiiiri Tersinden Okumak”, Türk Edebiyat›, Ey-lül 1999, sy. 311, s. 16-19.

Rypka, Jan, “Ein Ghasel Bâqis, Übersetzt Und Erklaert”, AOH, 1960, sy. XI-I / 1-3, s. 103-105.

Rypka, Jan, “Sieben Ghazele Aus Bâqis Diwan, Übersetzt Und Erklaert”, Annali dell’Istituto Universitario Oriantali di Napoli, 1940, nr. I, s. 137-143.

Sar›, Füsun, “Baki’nin Bir Gazeli”, Yeni Defne, Temmuz-A¤ustos 1992, c. 10, sy. 124-125, s. 26-28.

Sefercio¤lu, M. Nejat, “Nev’î’nin Bahar ve K›fl ‹le ‹lgili ‹ki Gazeli”, Türk Kültür ‹ncele-meleri Dergisi=The Journal of Turkish Cultural Studies, Bahar 2003, sy. 8, s.131-142.

Serdaro¤lu, Vildan, “XVI. Yüzy›l Osmanl› Toplumsal Hayat›ndan Bir Kesit: Zâtî’ninGazellerinde fieker ve fiekerli Mamuller Yahut Zâtî’nin fiekerli fiiirleri”, Jour-nal of Turkish Studies (Türklük Bilgisi Araflt›rmalar›, Kaf Da¤›n›n ÖtesineVarmak III, Günay Kut Arma¤an› III, 2004, s. 390-406.

Serto¤lu, Midhat, “Tafltir-i Gazel-i fiah ‹smâil-i Safevî (Hatâî)”, Türk Kültürü, Mart1986, c. XXIV, sy. 275, s. 166.

Süleyman Nazif, “Edebiyat›m›zda Gazel”, Mahfel, 1924, c. 3, sy. 25, s. 11-14.

fiafak, Yakup, “Esad Muhlis Pafla’n›n ‘Var’ Redifli Gazeli”, Yedi ‹klim, Eylül 2003, sy.162, s. 57-59.

fienkal, Tuncay, “Üç Devire Üç Gazel”, ‹lim, Kültür ve Sanatta Gerçek, 1979, c. 2, sy.16, s. 19-27.

fientürk, Ahmet Atilla, “Zâtî’nin Bir Gazeli ve Düflündürdükleri”, Türk Dili, A¤ustos1990, sy. 464, s. 78-80.

Tan, Nail, “Yay›nlanmam›fl 10 ‘Perde gazeli’”, Türk Kültürü, 1976, c. 15, sy. 169, s. 45-51.

[Tansel], Fevziye Abdullah, “Fuzûlî’nin Gazelleri ‹le Di¤er Divan fiairleri Aras›ndakiBenzeyifller”, Azerbaycan Yurd Bilgisi, 1934, sy. 3, s. 33-35.

[Tansel], Fevziye Abdullah, “Fuzûlî’nin Gazellerine Dair”, Edebiyat, 1934, sy.1, s. 16-23.

Tarlan, Ali Nihat, “Kad› Burhaneddin’de Tasavvuf ‘Bir Gazelin fierhi’”, ‹stanbul Üni-versitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat› Dergisi, 1959, sy. 8, s. 8-15.

Tarlan, Ali Nihat, “Kad› Burhaneddin’de Tasavvuf ‘‹kinci Gazelin fierhi’”, ‹stanbulÜniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat› Dergisi, 1959, sy. 9, s.27-32.

Tarlan, Ali Nihat, “Kad› Burhaneddin’de Tasavvuf, III ‘Bir Gazelin fierhi’”, ‹stanbul Üni-

versitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat› Dergisi, 1960, sy. 10, s. 1-4.

Tatç›, Mustafa, “Üsküdarl› Ahmet Râsim’in Nâilî-i Kadîm’in Bir Gazeline fierhi, ‹lmî

Araflt›rmalar, Bahar 2005, sy. 19, s. 133-140.


Tekin, Gönül, “Fatih Devri Türk Edebiyat›”, ‹stanbul Arma¤an›, ‹stanbul Büyükflehir

Belediyesi Kültür ‹flleri Daire Baflkanl›¤› Yay›n›, 1995, s. 161-233.

Tekin, fiinasi, “Binbir Gece’nin ‹lk Türkçe Tercümeleri ve Hikâyelerdeki Gazeller Üze-

rine”, Türk Dilleri Araflt›rmalar›: Talat Tekin’e Arma¤an, 1993, sy. 3, s. 239-

255.

Tekin, Talât, “Karahanl› Dönemi Türk fiiiri”, Türk Dili Türk fiiiri Özel Say›s› I (Eski

Türk fiiiri), Ocak 1986, sy. 409, s. 81-157.

Tektafl, Musa, “Muhibbî’nin ‘‹stemez’ Redifli Gazeline Aflkî’nin Tahmisi”, Erciyes,

Ekim 2003, c. 26, sy. 310, s. 27-29.

Timurtafl, Faruk Kadri, “Türkiye Edebiyat› (XIII-XV. Yüzy›llar)”, Türk Dünyas› El Kita-

b›, 1992, c. III, s. 107-129

Tökel, Dursun Ali, “Bir Gazel Anlambilimle Nas›l Anlafl›l›r”, Dergâh, 2002, c. XIII, sy.

150, s. 10-11.

Turan, Selami, “Bâkî’nin ‘Olup Gezer’ Redifli Gazelinin Aç›klamas›”, Aray›fllar-‹nsan

Bilimleri Araflt›rmalar›, 2003, sy. 5-6, s. 179-184.

Turan, Selami, “Sebk-i Hindî fiairlerinden Nâilî’nin Bir Gazeli Üzerine ‹nceleme”, Sü-

leyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi Sosyal Bilimler

Dergisi, 2000, sy. 5, s. 163-172.

Turan, Selami, “Türk Edebiyat›nda Gazel”, Aray›fllar-‹nsan Bilimleri Araflt›rmalar›,

2005, sy. 13, s. 107-125.

Türkân Berker, “Yahya Kemal’in Meflhur Gazelindeki Büyük Serdar”, Bayrak, 1969, c.

17, sy. 50, s. 14-18.

Ümni, Burgaz Mehmet A¤a, “Diyarbak›rl› Ümni ve Yay›mlanmam›fl Gazelleri”, Ziya

Gökalp, Nisan-Haziran 1993, c. 12, sy. 69, s. 49-53.

Ünver, ‹smail, “‹kilemelerle Yaz›lm›fl Dört Gazel”, Türk Dili, 1988, sy. 438, s. 291-297.

Üst, Sibel, “Fuzuli’nin “Usanmaz M›” Redifli Gazelinin Yap›salc›l›k Aç›s›ndan ‹ncelen-

mesi”, Turkish Studies, 2007, Volume 2/3, s. 556-572.

Yarshater, E., “The Theme of Wine-Drinking and the Concept of the Beloved in Early

Persian Poetry”, Studia Islamica, 1960, sy. 13, s. 43-53.

Yener, Ali Galip, “Gazel, Anlam ve Gelenek”, Virgül, 2000, sy. 33, s. 48-51.

Yenikale, Ahmet, “Necatî’nin “Ka¤›t” Redifli Gazeli Üzerinde Bir ‹nceleme”, Türk

Dünyas› Araflt›rmalar›, Mart-Nisan 2003, sy. 143, s. 193-198.

Y›ld›r›m, Ali, “Antakyal› Münif’in Benzer ‹ki Gazelinin Düflündürdükleri”, ‹lmî Araflt›r-

malar, 2006, sy. 21, s. 193-206.

Y›ld›r›m, Ali, “Baki’nin Devriyye Türünde Yazd›¤› Bir Gazeli”, F›rat Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2000, sy. 1, s. 207-217.

Y›ld›z, Alim, “Osman Nevres’in “Olayd›” Redifli Gazeline fierh”, Cumhuriyet Üniversi-

tesi ‹lahiyat Fakültesi Dergisi, 2002, sy. VI/I, s. 269-277.

Y›lmaz, Ahmet, “Ziver Ahmed Sad›k Pafla, Hamsi Gazeli, Zeyli ve Tahmisi”, Selçuk

Üniversitesi Türkiyat Araflt›rmalar› Enstitüsü Türkiyat Araflt›rmalar› Dergisi,

2000, sy. 8, s. 107-114.

Y›lmaz, Nuri, “fiairin Sesi, Gazelin Gizi: fiiirdeki Lirik ‘Ben’in Ortaya Ç›k›fl›”, Dergâh,

Nisan 1998, sy. 98, s. 3-5.

TAL‹D, 5(10), 2007, S. Turan192

Yi¤it, Mehmet, “‹lahi Divan› ve Divandan Dokuz Türkçe Gazel”, Töre, A¤ustos-Eylül

1985, c. 15, sy. 171-172, s. 42-44.

Zavotçu, Gencay, “Hayâlî ve Yahyâ Bey’in Gazellerinde Fuzûlî Etkisi”, ‹lmî Araflt›rma-

lar; Dil ve Edebiyat ‹ncelemeleri, Güz 2004, sy. 18, s. 123-134.

D. Bildiriler

Aç›k, Nilgün, “Gazel Ö¤retiminde Modern Yöntemler”, I. Sosyal Bilimler E¤itimi Kon-

gresi, 15-17 May›s 2003, ‹zmir, Dokuz Eylül Üniversitesi, Ankara: MEB Yay›-

n›, 2004, s. 99-114.

Aç›kgöz, Nam›k, “Fuzûlî`nin Leyla vü Mecnun Mesnevisindeki Gazel ve Murabbalar”, I.

Milletleraras› Büyük Azerbaycan Kongresi, 25 May›s-3 Haziran 1990. Kayseri.

Aksoyak, ‹. Hakk›, “Ordulu T›flî Divan›nda Müflterek Gazeller”, Trabzon ve Çevresi

Uluslar Aras› Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu, 3-5 May›s 2001, Dil ve Edebi-

yat: Mithat Kerim Arslan, Hikmet Öksüz (haz.), Trabzon: Trabzon Valili¤i ‹l

Kültür Müdürlü¤ü, c. 2, 2002, s. 291-304.

Akün, Ömer Faruk, “Dehhânî Divan fiiirinin Anadolu’da ‹lk Temsilcisi ve Selçuklu

Devri fiairi mi ‹di?”, XII. Türk Tarih Kongresi’nde Sunulan Bas›lmam›fl Tebli-

¤i, 1994.

Andrews, Walter G., “A Fifteenth Century Ottoman Court Gazel”, MESA, 1974.

Andrews, Walter G., “A Revisionist Thesis for the Esthetics of the Ottoman Gazel”, ME-

SA, 1983.

Andrews, Walter G., “Being Between Worlds: Illness, Medicine and the Physician as a

Theme in the Ottoman Gazel”, MESA, 1983.

Andrews, Walter G., “The Gazel: Reconstruction, Deconstruction and the Politics of

Poetry”, Middle Eastern Literatures Seminar, University of Texas at Austin,

1986.

Andrews, Walter ve Mehmet Kalpakl›, “The Ottoman Gazel in the ‘Age of Beloveds’:

Poems About Poetry”, Ghazal as a Genre of World Literature: International

Symposium, July 7-10, 1999, Orient Institut der DMG, Beirut.

Ar›, Ahmet, “Divan fiiirinde Bir Poetika Örne¤i: Nev’îzâde Atayî’nin Bir Gazeli: De¤er-

lendirme ve Karfl›laflt›rma”, I. Uluslararas› Karfl›laflt›rmal› Edebiyat Kongresi,

15-17 Ekim 2003, Osmangazi Üniversitesi, Eskiflehir.

Aydemir, Yaflar, “Salahî’nin Üsküdarl› Nasuhî Efendi’nin Bir Gazelini fierhi”, I. Üskü-

dar Sempozyumu, 23-25 May›s 2003, c. I, s. 392-403.

Batislam, H. Dilek, “Gazellerdeki Ölüm ve Mezar Konulu Beyitler Üzerine Bir De¤erlen-

dirme”, Geçmiflten Günümüze Mezarl›k Kültürü ve ‹nsan Hayat›na Etkileri

Sempozyumu Bildirileri, ‹stanbul: Mezarl›klar Vakf› Yay›nlar›, 1999, s. 271-288.

Bayram, Mikâil, “Anadolu’da Te’lif Edilen ‹lk Türkçe Eser Meselesi”, Selçuk Üniversi-

tesi Selçuklu Araflt›rmalar› Merkezi V. Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Se-

mineri Bildirileri (25 - 26 Nisan 1995), Konya: Selçuk Üniversitesi Selçuklu

Araflt›rmalar› Merkezi Yay›n›, 1996, s. 95-100.

Bilkan, Ali Fuat, “Nâbî’nin Gazellerinde Görme Biçimleri ve fiairin Gazel Tarz›na Ge-tirdi¤i Yenilik”, The Ghazal as a Genre of World Literature: The Ottoman Gha-


zal in Its Historical Context, May 17-18, 1999. Orient Institut, Goethe Institut,IRCICA, ‹stanbul.

Brujin, Petra, “The Function of the ‘Perdegazel’ in Traditional Turkish Karagöz”, Gha-zal as a Genre of World Literature: International Symposium, July 7-10, 1999,Orient Institut der DMG, Beirut.

Ceylan, Ömür, “Tavus ile Camus: Gaybi’nin Bir Deveran Gazeli ve fierhi”, I. Uluslara-ras› Sunullah-› Gaybi Sempozyumu, 3-5 Haziran 2005, Kütahya.

Ça¤layan, Bünyamin, “fieyhi’nin Müracaa Tarz›nda ‹ki Gazeli”, I. Kütahyal› fiairlerSempozyumu, 4-5 Haziran 1998, Kütahya: Dumlup›nar Üniversitesi, 2000, s.75-84.

Çelebio¤lu, Amil, “Hz. Mevlânâ’ya ‹zafe Edilen Bir Gazelin fierhi”, Uluslararas› V.Mevlânâ Kongresi, (Konya, 1982), 1984, s. 26-30.

Ç›pan, Mustafa, “fiâhidî ‹brâhim Dede Dîvânçesi’nde Bulanan Mevlevîlikle ‹lgili Un-surlar ve Bir Gazelin fierhi”, Osmanl›’n›n 700. Y›l›nda Mu¤la Sempozyumu,6-7 May›s 1999, Mu¤la Üniversitesi, Mu¤la.

Diriöz, Meserret, “Gazel-i Hümâyûn ve Tahmisleri”, I. Millî Türkoloji Kongresi, (‹stan-bul 06-09.02.1978), 1980, s. 105-114.

Flemming, Barbara, “Hasan O¤lu’nun bir gazeli ‘Sultan Gavri Divan›nda Bilinmeyenfiiirler’. Ein gazel Hasan Ogli ‘Unbekannte Gedichte im Divan von SultanGavri’”, Türk Dil Kurumu Türk Dili Bilimsel Kurultay›nda Sunulan Bildiriler,(27-29.09.1972), Ankara: 1975, s. 332-341.

Furrer, Priska, “The Problematic Tradition: Reflections on Ottoman Homo-Eroticismin Modern Turkish Literature”, Ghazal as a Genre of World Literature: Inter-national Symposium, July 7-10, 1999, Orient Institut der DMG, Beirut.

Glünz, Michael, “‘The Indian Style in Ottoman Lyric Poetry - A Far Cry from the Ori-gins of the Gazel”, The Ghazal as a Genre of World Literature: The OtomanGhazal in ‹ts Historical Context, May 17-18, 1999, Orient Institut, Goethe Ins-titut, IRCICA, ‹stanbul.

Hazai, G., “Türk Dilinde Tarihsel Geliflme Dönemleri”, X. Türk Dil Kurultay›nda Oku-nan Bilimsel Bildiriler-1963, Ankara: TDK Yay›n›, 1964, s. 57-60.

Holbrook, Victoria R., “The Ottoman Ghazal as Part of a Trans-Linguistic AestheticCulture”, Ghazal as a Genre of World Literature: International Symposium,July 7-10, 1999, Orient Institut der DMG, Beirut.

Horata, Osman, “Ses, Anlam Bütünlü¤ü ve Gazel-i Tecnisler”, IX. Milli Türkoloji Kon-gresi, 15-19 Eylül 1997, ‹stanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü, ‹stanbul(Do¤u Akdeniz Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyat›Bölümü Dergisi, sy. 1, 1998, s. 65-76.)

Kalpakl›, Mehmet ve Walter G. Andrews, “Gazels and the World: Some Notes on the‘Occasionalness’ of the Ottoman Gazel”, The Ghazal as a Genre of World Li-terature: The Otoman Ghazal in Its Historical Context, May 17-18, 1999, Ori-ent Institut, Goethe Institut, IRCICA, ‹stanbul.

Kalpakl›, Mehmet, “A Trial Reading of Neflati’s Taleb Gazel”, The Rola of Methodologyin Resarch into Ottoman Poetry, August, 1996, University of Pensiylvania,Middle East Center, USA, (The Turkish Studies Association Bulletin, Fall 1997,21, nr. 2, s. 12-18.)

TAL‹D, 5(10), 2007, S. Turan194

Kalpakl›, Mehmet, “The Ghazal as a Literary Genre - A Forgotten Part of World Litera-ture?”, The Ghazal as a Genre of World Literature: The Otoman Ghazal in ItsHistorical Context, May 17-18, 1999, Orient Institut, Goethe Institut, IRCICA,‹stanbul.

Kaya, Nesrin ve Gülru Yüksel, “16. Yüzy›l Türk ve ‹ngiliz Edebiyat›nda Sone ve GazelTürü fiiirlerde Aflk Temas›, Sevgili ve Âfl›k Motiflerinin Karfl›laflt›r›lmas›”, Ça-nakkale Onsekiz Mart Üniversitesi IV. Uluslararas› Karfl›laflt›rmal› EdebiyatSempozyumu, 28-30 May 1998, s. 25-26 (özet kitab›nda).

Köse, ‹lham, “Rakam Diliyle Konuflan ‹ki Gazel”, Gizli Diller Sempozyumu, 13-14 Ni-san 2005, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araflt›rma ve Uygulama Merkezi, ‹s-tanbul.

Küçük, Sabahattin, “Musammat Gazel”, I. Eski Türk Edebiyat› Kollogyumu, 17-18Ocak 1992, Ankara.

Öztoprak, Nihat, “Yakas›z Don Giyip Bafls›z Ata Binmek: Yunus Emre’nin Ölüm Konu-lu Bir Gazelinin fierhi”, Uluslararas› Türk Kültüründe Ölüm Sempozyumu,25-26 Kas›m 2004. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araflt›rma ve UygulamaMerkezi, ‹stanbul.

Sefercio¤lu, M. Nejat, “Dîvan fiiirinde Meyve Redifli Gazeller”, Türk Kültüründe Mey-ve Sempozyumu, 07-08 Nisan 2004, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araflt›rmave Uygulama Merkezi, ‹stanbul.

Seyhan, Tanju Oral, “Ali fiir Nevayi’nin Tuz Redifli Gazeli Üzerine Bir De¤erlendirme”,Tuz Kitab› (Türk Kültüründe Ayr›nt›lar: Tuz Sempozyumu, 19-20-Nisan2001), ‹stanbul: Kitabevi Yay›nlar›, 2004, s. 188-198.

Theunissen, Hans, “Il Bello nel Bagno: The Homo-Erotic World of (Ottoman) TurkishLiterature”, Ghazal as a Genre of World Literature: International Symposium,July 7-10, 1999, Orient Institut der DMG, Beirut.

Turan, Selami, “Müzeyyel Gazelde Gül”, I. Ulusal Isparta Gül Sempozyumu, 2-3 Hazi-ran 2005, Isparta. (Gül Kitab› -Gül Kültürü Üzerine ‹ncelemeler-, Isparta: Is-parta Belediyesi Yay›n›, Selami Turan-Bilal Kemikli [eds. ], 2005, s. 121-129.)

Y›ld›z, Ahmet Hamit, “Osmanl› Gazelinde Lirik Ben”, The Ghazal as a Genre of WorldLiterature: The Otoman Ghazal in ‹ts Historical Context, May 17-18, 1999,Orient Institut, Goethe Institut, IRCICA, ‹stanbul.

E. Ansiklopedi MaddeleriÇavuflo¤lu, Mehmed, “Divan Edebiyat›”, Yeni Türk Ansiklopedisi, c. II, s. 681-684.

Erünsal, ‹smail, “Divan Edebiyat›”, Meydan Larousse, c. III, s. 755-756.

Maz›o¤lu, Hasibe, “Eski Türk Edebiyat›”, Türk Ansiklopedisi, 1982, c. XXXII, s. 80-134.

Levend, Agâh S›rr›, “Divan Edebiyat›”, Türk Ansiklopedisi, c. XIII, s. 355-360.

Tolasa, Harun, “Divan fiiiri”, TDEA, c. II, s. 344-350.

Uzun, Mustafa, “Divan Edebiyat›”, TDEA, c. II, s. 329-339.

Ambros, Edith Gülçin, “Ghazel. Turks: 4 Turkish Literature Under The Ottomans”,The Encyclopedia of Islam, New Edition, 2000, Vol. 10, s. 718-720.


The Song of Love: Ghazal in Classical Turkish Literatüre

Selami TURAN

Abstract

Ghazel, named in the Turkish literature, appears in the Arabic literature and develops

in the Persian literature in respect of form and content. Throughout the centuries, it

becomes a form of verse loved by Turkish poets in relation to both theme and form.

Ghazel’s themes are mainly love, women and wine; but one can also see praise of city

and location, tevhid, münâjât, mersiye, nâ’t, methiye, fakhriyye, hejv and hezl. In this

article, I tried first of all, to give information on the historical progress of ghazel in the

Arabic, Persian and Turkish literature, and poets who wrote ghazels, and expressions

relative to form and content of the genre. I also tried to determine general bibliog-

raphy relative to ghazel and evaluate some of them. At the end of the article, I added

popular and academic sources relative to the subject as a list.

Key words: The Divan Poetry, Ghazel, Terms related to Ghazel, General bibliography

about ghazel.

Aflk›n Terennümü: Eski Türk Edebiyat›nda Gazel

Selami TURAN

Özet

Gazel, Arap edebiyat›nda do¤mufl, Fars edebiyat›nda flekil ve muhteva bak›m›ndan

geliflmifl, Türk edebiyat›na da bu flekliyle girmifltir. As›rlar boyunca Türk flairleri tara-

f›ndan gerek konu, gerekse flekil bak›m›ndan sevilen ve be¤enilen bir naz›m flekli ol-

mufltur. As›l konusu aflk, kad›n ve flarap olmas›na karfl›l›k flehir ve mekân övgüsü, mü-

nâcat, tevhit, mersiye, nâ’t, methiye, fahriye, hiciv, hezel konular›nda yaz›lm›fl gazel-

lere de rastlanmaktad›r. Yaz›m›zda öncelikli olarak gazel naz›m fleklinin, Arap, Fars ve

Türk Edebiyatlar›ndaki tarihî geliflimi; gazel yazan flairler; biçim ve içerikle ilgili tabir-

ler hakk›nda bilgi verilecek; daha sonra gazelle ilgili literatür tespit edilecek ve baz›

kaynaklar de¤erlendirmeye tâbi tutulacakt›r. Makalenin sonunda da konuyla ilgili po-

püler ve akademik kaynakçaya yer verilecektir.

Anahtar Kelimeler: Divan fliiri, Gazel, Gazelle ilgili tabirler, Gazelle ‹lgili Kaynakça.

TAL‹D, 5(10), 2007, S. Turan196

Aşkın Terennümü: Eski Türk Edebiyatında Gazel / The Song of Love: Ghazal in Classical Turkish Literatüre / SELAMİ TURAN

Documents