-
De HofEen bezit van klooster Echternach.
Een archeologische opgraving vansporen uit de IJzertijd en de
VolleMiddeleeuwen op het plangebiedNeerakker te Bakel, gemeente
Gemert-Bakel (N.-Br.)
A. UfkesMet bijdragen van S.M. Beckerman, K.L.B. Bosma,
N. Bottema-Mac Gillavry, O. Brinkkemper, H. Buitenhuis,M.
Daleman, D.J. Huisman, B. Huizenga, M. Schepers,
J. Schoneveld, W.J.F. Thijs, J.R. Veldhuis & M. van
Waijjen
ARC-Publicaties 204
Groningen2010
ISSN 1574-6879
-Pub
licat
ies
-
Colofon
De Hof. Een bezit van klooster Echternach. Een
archeologischeopgraving van sporen uit de IJzertijd en de Volle
Middeleeuwen op hetplangebied Neerakker te Bakel, gemeente
Gemert-Bakel (N.-Br.)
ARC-Publicaties 204ARC-Projectcode 2008/163
Opdrachtgever: Gemeente Gemert-BakelBevoegd gezag: Gemeente
Gemert-Bakel, dhr. M. EmondsBeheer en plaats van documentatie:
Provinciaal Depot BodemvondstenNoord-Brabant (PDB)
ARCHIS nummer onderzoek 30795
TekstA. Ufkes. Met bijdragen van S.M. Beckerman, K.L.B. Bosma,
N. Bottema-Mac Gillavry,O. Brinkkemper, H. Buitenhuis, M. Daleman,
D.J. Huisman, B. Huizenga, M. Scheper,J. Schoneveld, W.J.F. Thijs,
J.R. Veldhuis & M. van Waijjen
TekeningenS. Beckerman, H.H. Burmann, B. Huizenga & F.B.
Postma
FotosM. Bannink, G. Bervoets, H.H. Burmann, L. de Jong, J.
Hoekstra, D.J. Huisman, M.Komen, K. Lenting, A.H. Meijers, R.
Mundhenk, K. Schuitema, A. Ufkes, J.R. Veldhuis,M. van Waijjen, A.
Wieringa, N. Witmond & K. Wojciechowska
Digitale beeldverwerkingM. van Kalmthout, P.J.A. Stokkel, B.
Schomaker, S.J. Tuinstra & W.J.F. Thijs
RedactieA. Ufkes
EindredactieJ. Schoneveld
Status definitieve versie
Autorisatie C.G. Koopstra
Uitgegeven doorARC bvPostbus 410189701 CA Groningen
ISSN 1574-6879
Groningen, 2010
OmslagDeel van omgrachting erf 1 in werkput 50. Foto: A.
Wieringa
Een recente lijst van de ARC-Publicaties is te vinden op
www.arcbv.nl
-
Inhoud
1 Samenvatting 5A. Ufkes
2 Inleiding 7A. Ufkes2.1 Aanleiding voor het onderzoek . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . 72.2 Ligging van het onderzoeksgebied .
. . . . . . . . . . . . . . . . 92.3 Objectgegevens . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92.4 Doel van het onderzoek
en vraagstellingen . . . . . . . . . . . . . 92.5 Vooronderzoek . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132.6 Werkwijze .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
3 Sporen en structuren uit de IJzertijd 25A. Ufkes3.1 Inleiding
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253.2
IJzertijderf 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . 283.3 IJzertijderf 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . 393.4 Overige sporen en structuren . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . 483.5 Conclusie . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . 51
4 Sporen en structuren uit de Middeleeuwen 53A. Ufkes4.1
Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . 534.2 Typologie van middeleeuwse gebouwen in Brabant . . . . .
. . . 544.3 Het hoofderf, erf 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . 564.4 Erf 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 924.5 Erf 3 . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . 1034.6 Erf 4 . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1114.7 Erf 5 . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1224.8
Overige structuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. 1344.9 Het leemwinningsgebied . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . 1434.10 Sloot- en greppelsystemen en karrensporen of paden
. . . . . . . 161
5 Sporen uit de Tweede Wereldoorlog 175A. Ufkes & B.
Huizenga5.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . 1755.2 Vondst van Britse 1000-ponders . . . . . . .
. . . . . . . . . . . 1755.3 Historische gegevens . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . 180
1
-
5.4 Archeologische implicaties . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . 185
6 Landschap en bodem 189W.J.F. Thijs6.1 Inleiding en werkwijze .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1896.2 Resultaten . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1896.3
Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. 192
7 Historisch kader 195J. Schoneveld7.1 Inleiding . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1957.2 Echternach en
Bakel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1957.3 Bakel
in de 12e eeuw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1967.4 Het terrein van de opgraving . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . 1997.5 De nieuwe ontginningen . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . 1997.6 De hof met boerderijen . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . 2017.7 De bereikbaarheid van Bakel . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . 2027.8 Conclusie . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
8 Aardewerk 207K.L.B. Bosma & S.M. Beckerman8.1 Inleiding .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2078.2
Werkwijze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. 2078.3 Resultaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . 2088.4 Prehistorisch aardewerk . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . 2108.5 Aardewerk uit de Late Middeleeuwen en
Nieuwe Tijd . . . . . . . 2128.6 Beantwoording van de relevante
onderzoeksvragen . . . . . . . . 2268.7 Conclusie . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
9 Keramische artefacten, verbrande leem en glas 229A. Ufkes
& J. Schoneveld9.1 Keramische artefacten . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . 2299.2 Verbrande leem . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . 2309.3 Glas . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
10 Metaal 235M. Daleman10.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . 23510.2 Werkwijze . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23510.3
Metaalvondsten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. 23710.4 Slakmateriaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . 23710.5 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . 246
11 Natuur- en vuursteen 249J.R. Veldhuis11.1 Inleiding . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24911.2
Werkwijze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. 25011.3 Resultaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . 252
2
-
11.4 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . 260
12 Faunaresten 265H. Buitenhuis12.1 Inleiding en werkwijze . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26512.2 Resultaten en
conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
13 Hout en houtskool 269J.N. Bottema-Mac Gillavry13.1 Inleiding
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
26913.2 Resultaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . 26913.3 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . 275
14 Botanische macroresten 277M. Schepers14.1 Inleiding . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27714.2
Werkwijze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. 27714.3 Resultaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . 27814.4 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 279
15 Pollen 281O. Brinkkemper & M. van Waijjen15.1 Inleiding .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28115.2
Werkwijze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. 28215.3 Resultaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . 28315.4 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 29115.5 Waarderingsresultaten . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . 294
16 XRF-metingen en micromorfologisch onderzoek van een looikuil
299D.J. Huisman16.1 Inleiding en werkwijze . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . 29916.2 Resultaten . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . 30016.3 Conclusie . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
17 Synthese 311A. Ufkes17.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . 31117.2 Typologie van de
middeleeuwse huizen . . . . . . . . . . . . . . 31217.3 Typologie
van de middeleeuwse schuren . . . . . . . . . . . . . . 31917.4
Spiekers, hekken en rekken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. 32517.5 Erven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . 32617.6 Historische bronnen . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . 33617.7 Landgebruik na de Middeleeuwen . . .
. . . . . . . . . . . . . . 33717.8 Tot slot . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338
Literatuur 339
Afbeeldingen 347
3
-
Tabellen 357
Bijlagen 359
4
-
1 SamenvattingA. Ufkes
Op het plangebied Neerakker, of liever De Hof in Bakel (gem.
Gemert-Bakel) is tussen september 2008 en februari 2009 een
opgraving uitgevoerd doorArchaeological Research & Consultancy
(ARC bv). De reden voor dit onderzoekis het voornemen van de
Gemeente Gemert-Bakel om op het plangebied een woon-wijk te
realiseren. Bij het onderzoek is 6 ha van het in totaal 10 ha grote
plangebiednagenoeg vlakdekkend opgegraven. De uitwerking van deze
opgraving vond plaatsin 2009 en 2010.
De oudste sporen stammen uit de Vroege IJzertijd, globaal rond
800 v. Chr. Eris sprake van een erf dat in twee opeenvolgende fasen
is bewoond. Dit erf bestaatuit een huis, een of twee schuren en een
veekraal. Ook zijn er akkers die bij deIJzertijdbewoning horen. Het
best bewaarde huis kan worden toegeschreven aanType Oss 3B.
Pas in de Volle Middeleeuwen, rond 1150, wordt het terrein
opnieuw in ge-bruik genomen. In oorkondes uit 1148 en 1161
bevestigt de paus aan het kloosterEchternach dat Echternach
bezittingen heeft bij Bakel, namelijk de kerk en EenGehoft met
daarop een aantal hoeves. Deze hof inde de belastingen voor
kloosterEchternach. In deze periode zijn deze cijnzen in
natura.
Uit de vele grondsporen kon De Hof worden gereconstrueerd.
Strategischgelegen, nabij een bevaarbare waterloop en aan een
landweg, ligt het hoofderf. Ditis een omgracht erf, met daarop een
opvallend groot huis en een zeer grote schuur.Op dit erf werden de
goederen opgeslagen en getransporteerd naar Echternach ofeen andere
bestemming. Centraal op het terrein van De Hof bevindt zich
eendriehoekig perceel, waar leem werd gewonnen. Rondom dit perceel
zijn er vijfandere erven. Deze erven vervulden elk een specifieke
rol binnen De Hof, inhet aanleveren en verwerken van de goederen
die als belasting moesten wordenbetaald.
Omstreeks 1250 is De Hof verlaten. De inning van de belastingen,
nu inmid-dels geldcijnzen, gebeurt dan elders. De erven verliezen
daarmee hun bestaansrechten worden verlaten. Het hoofderf blijft
nog twee generaties bewoond en uiteinde-lijk wordt het hele terrein
rond 1300 in gebruik genomen als akkerland.
Twaalf niet-geexplodeerde Britse 1000-ponders uit 1944 kunnen
tot de jongstearcheologische vondsten worden gerekend.
5
-
2 InleidingA. Ufkes
2.1 Aanleiding voor het onderzoek
De aanleiding voor het archeologisch onderzoek wordt gevormd
door het voorne-men om op het plangebied Neerakker te Bakel een
nieuwbouwwijk met bijbeho-rende infrastructuur te realiseren. Met
de realisatie van de voorgenomen woning-bouw wordt het bodemarchief
ter plaatse bedreigd. Proefsleuvenonderzoek heeftuitgewezen dat in
het plangebied een uitgestrekt nederzettingscomplex aanwezigis
bestaande uit gehuchten uit de Volle en Late Middeleeuwen en
(mogelijk) spo-ren van bewoning uit de IJzertijd (Mousch et al.
2008). Deze resultaten warenaanleiding voor de Gemeente
Gemert-Bakel om aan Archaeological Research &Consultancy (ARC)
opdracht te verlenen voor het uitvoeren van een definitief
ar-cheologisch onderzoek. Ten behoeve van dit archeologisch
onderzoek is door mw.drs. E.N. Wieringa namens SRE Milieudienst een
Programma van Eisen (PvE) op-gesteld (bijlage 2). SRE trad tevens
op als directievoerende partij.
Het veldwerk werd uitgevoerd tussen 8 september 2008 en 6
februari 2009. Na-mens ARC waren betrokken: drs. Adrie Ufkes
(projectleiding), drs. Joshua Veld-huis (dagelijkse leiding), drs.
Erik Burmann (hoofd veldtechniek), Bart Huizengaen Ko Lenting
(veldtechniek), drs. Katarzyna Wojciechowska, Jort Hoekstra MAen
Anko Wieringa (velddocumentatie). Daarnaast werkten via Vriens
Archeowerkvoor kortere of langere tijd de volgende mensen mee:
Marielle Bannink, Ivo Bec-kers, Gerben Bervoets, Rick Bonnie, Jan
van Gool, Mark Komen, Pawel Kubistal,Ruud Mundhenk, Karin Schuitema
en Nienke Witmond. De graafmachines wer-den geleverd door fa.
Basten, Horssen en bediend door John, Leendert, Richard,Chris en
Job.
De uitwerking van de verschillende vondstcategorieen werd namens
ARC ge-daan door drs. Sandra Beckerman en drs. Kristin Bosma
(aardewerk), drs. NicolienBottema-Mac Gillavry (hout en houtskool),
dr. Hijlke Buitenhuis (faunaresten),drs. Margot Daleman (metaal en
slak), Ko Lenting (determinatie metalen objec-ten), Mans Scheper MA
(botanische macroresten), drs. Jan Schoneveld
(historischonderzoek), drs. Wouter Thijs (fysische geografie) en
drs. Joshua Veldhuis (natuur-en vuursteen). Bart Huizenga leverde
een inhoudelijke bijdrage aan de beschrij-ving van de vondst van
bommen uit de Tweede Wereldoorlog. Bij de analyse vande sporen en
structuren verleenden drs. Michel van Kalmthout en Bert
Schomakertechnische ondersteuning. Mw. F.B. Postma (De Steekproef,
Zuidhorn) vervaar-
7
-
Afbeelding 2.1. Luchtfoto van de onderzoekslocatie. Bron:
Google-maps.
digde objecttekeningen van het middeleeuwse aardewerk.Dankzij
advies en bemiddeling van prof. dr. W.H. Zimmermann (Wilhelms-
haven / Hamburg) kon een zestal huisplattegronden correct worden
bemonsterdvoor fosfaatanalyse, immers volgens Zimmermann (2008, p.
128): . . . every hou-se plan which is not overlapped by other
features, and which is not P-mapped,is a lost chance. De
fosfaatanalyse werd verricht door dr. J. Lienemann (Abo-la,
Duitsland). Drs. Mark van Waijjen (BIAX Consult) deed de
pollenanalyseen dr. Otto Brinkkemper verzorgde de verslaglegging
hiervan. Dr. Hans (D.J.)Huisman, Rijksdienst voor het Cultureel
Erfgoed (RCE), Amersfoort, verzorgdegeheel onbezoldigd chemisch en
micromorfologisch onderzoek naar vermeendemiddeleeuwse runkuilen.
Dergelijk onderzoek is in de commerciele archeolgiehoogstzelden
haalbaar, en ik ben Hans en de RCE dan ook zeer erkentelijk voorhun
medewerking. De 14C-dateringen werden verzorgd door Beta Analytic
Inc.(www.radiocarbon.com) en het dendrochronologisch onderzoek werd
uitgevoerddoor Preler GmbH, Planung und Bauforschung
(Gersten/Emsland, Duitsland).Dhr. L.G.E.M. van de Kerkhof,
voorzitter van de Heemkundekring Bakel en Mil-heeze leverde
informatie betreffende historische bronnen en historisch
kaartmate-riaal. Ook Vanessa Jolink, medewerkster archeologie en
educatie van de gemeenteGemert-Bakel droeg documenten aan met
betrekking tot de historische context vande onderzoekslocatie.
Prof. dr. H.R. Reinders (Groninger Instituut voor Archeo-logie,
Rijksuniversiteit Groningen, GIA) verschafte uitvoerige informatie
omtrentwaterwegen in de Middeleeuwen. Prof. dr. R.T.J. Cappers
(GIA) verleende vrien-delijke medewerking aan het onderzoek van de
botanische macroresten. KapiteinA.H. Meijers, Explosieven
Opruimings Dienst Defensie (EODD) voorzag ons vannadere informatie
omtrent de vliegtuigbommen uit de Tweede Wereldoorlog. Hier-bij wil
ik al deze mensen bedanken voor hun inzet.
Tot slot wil ik in het bijzonder prof. dr. H.T. Waterbolk
bedanken voor zijnwaardevolle aanvullingen bij het ontrafelen van
de plattegronden. Daarnaast wasde timing van zijn publicatie
Getimmerd verleden perfect wat betreft de uitwerkingvan de sporen
en structuren van Bakel (Waterbolk 2009).
8
-
2.2 Ligging van het onderzoeksgebied
Het onderzoeksgebied ligt ten zuiden van de bebouwde kom van
Bakel in de ge-meente Gemert-Bakel (provincie Noord-Brabant). Het
plangebied wordt aan dezuidzijde begrensd door een gekanaliseerde
beek (een zijtak van de Bakelse Aa) enaan de westzijde door
landbouwgronden. Aan de oostzijde loopt een noord-zuidgeorienteerde
weg van Bakel (noordelijk) naar de buurtschap Hilakker
(zuidelijk).Aan de noordzijde wordt het plangebied begrensd door
een speelweide en een bo-menrij (afb. 2.1). De onderzoekslocatie is
op afbeelding 2.2 blauw omkaderd. Ophet moment van het veldwerk was
het terrein grotendeels in gebruik als akkergrond,een strook in het
oosten bestond uit grasland. Uit het historisch onderzoek is
ove-rigens gebleken dat de het plangebied een onjuiste toponiem
heeft (zie hoofdstuk7). Neerakker is gelegen zuidelijk van het
plangebied, en het terrein zelf heet HetGeheuft, in modern
Nederlands De Hof.
2.3 Objectgegevens
Provincie Noord-BrabantGemeente Gemert-BakelPlaats BakelToponiem
NeerakkerKaartblad 51FCoordinaten 179.216/389.921;
179.680/389.921
179.764/389.634; 179.376/389.646Periode IJzertijd,
MiddeleeuwenType object NederzettingType bodem Esdek op dekzand en
beekafzettingGeomorfologie Dekzandrug (oost), beekdal (west)
2.4 Doel van het onderzoek en vraagstellingen
Ten behoeve van het archeologisch onderzoek is een Programma van
Eisen (PvE)opgesteld door mw. drs. E.N. Wieringa, senior adviseur
archeologie SRE Milieu-dienst (zie bijlage 2). In dit PvE is het
doel van het onderzoek als volgt verwoord:
Het doel van de opgraving is het documenteren van gegevens enhet
veilig stellen van materiaal van de vindplaats om daarmee
infor-matie te behouden die van belang is voor de kennisvorming
over hetverleden. Specifiek voor de vindplaats Neerakker geldt dat
de aan-getoonde vindplaatsclusters uit de Middeleeuwen en de sporen
uit deIJzertijd te weten vindplaatsclusters A, B (conform de
waardering vanBAAC) en de aanwezige off-site fenomenen door middel
van de op-graving ex situ behouden dienen te worden.
De opgraving dient een inhoudelijke bijdrage te leveren aan
dekennis over de bewoningsgeschiedenis en het landschapsgebruik
vanGemert-Bakel en omgeving. Doel van de opgraving is zicht te
krijgen
9
-
177
178
179
180
388
389
390
391
B
akel
Leg
enda
Ond
erzo
eksl
ocat
ie
Afb
eeld
ing
2.2.
Topo
grafi
sche
kaar
tvan
deon
derz
oeks
loca
tie(b
lauw
omka
derd
)en
omge
ving
,voo
rzie
nva
nR
D-c
oord
inat
en.B
ron:
Topo
grafi
sche
Die
nstN
eder
land
.
-
op de aard van de nederzetting in zijn landschappelijke,
ruimtelijke ensociale context.
Daarnaast zijn in het PvE de volgende specifieke
onderzoeksvragen geformuleerd,die hieronder worden geciteerd:
Algemene onderzoeksvragen
1 Wat is de aard, datering, samenhang en spreiding van de
archeologischeresten, grondsporen en structuren?
2 Wat voor een type sites en off site patronen kunnen worden
onderscheiden enhoe laten deze zich ruimtelijk begrenzen?
3 Wat is het synchrone en diachrone kader van de vindplaats(en)
in regionaalverband?
4 Welke onderzoeksvragen kunnen naar aanleiding van de opgraving
Neer-akker geformuleerd worden voor toekomstig onderzoek (voorzien)
voor hetaansluitende gebied rondom Neerakker ook wel het Overschot
genoemd?
IJzertijd
Indien sprake is van structuren en/of een nederzetting uit de
IJzertijd5 Wat is de precieze datering en gebruiksduur van de
nederzetting(en) uit de
IJzertijd?6 Wat is de omvang van de nederzetting?7 Kan een
verband worden gelegd tussen het voorkomen van sporen en de
geo-
morfologische ondergrond/cq bodemsoort? Zo ja, kunnen daaruit
conclusiesgetrokken worden voor het hele gebied?
8 Welke structuren, solitaire sporen en activiteitengebieden
zijn aangetroffenen hoe verhouden deze zich tot het algemene beeld
van de betreffende perio-de? Met andere woorden wat is de aard van
de nederzetting?1
9 Duiden de sporen en vondsten op gebruik van het
landschap/menselijk han-delen in een marginale zone of kunnen ze
eerder gerelateerd worden aan(zwervende) erven al dan niet buiten
het plangebied gelegen?
10 Welke kenmerken vertoont de materiele cultuur en welke
typologische affini-teiten zijn hieruit te herleiden?
Middeleeuwen
Onderzoeksvragen huis/erf11 Wat zijn de verschillende
bewoningsfasen en hoe zijn deze te onderscheiden
in omvang en datering? Tot welke complextypes behoren de
archeologischeresten?
12 Wat is op basis van het vondstmateriaal en
dendrochronologisch onderzoekde datering en typologie van de
huizenbouw en overige structuren zoals wa-terputten?
1In de wijdere omgeving zijn wel vindplaatsen uit de late
prehistorie onderzocht zoals bij Lies-hout, Helmond en Deurne.
11
-
13 Zijn er bijzondere hoofd/bijgebouwen aanwezig? Zo ja, wat is
de constructieen functie daarvan?
14 Is er een indeling van de huizen te geven? Is sprake van
herbouw? Zo ja,wat kan hiervoor de reden geweest zijn?
15 Is er een ruimtelijke indeling van de erven te geven en zijn
hierin verschillenaan te wijzen?
16 Wat is de omvang van de bewoningsclusters (aantal
huishoudens)?17 Zijn binnen de huizen en erven sporen van
(ambachtelijke) activiteiten waar-
neembaar?18 Wat is de materiele cultuur van het erf? Dat wil
zeggen wat is de variabiliteit
en ruimtelijke spreiding van vondsten?19 Is er op basis van aard
en vondstsamenstelling sprake van bijzondere con-
texten, zoals bouw- en verlatingsoffers, voorraad/afvalkuilen en
wat is debetekenis hiervan geweest binnen de nederzetting?
Onderzoeksvragen nederzetting vs. landschap en inrichting20 Wat
is het diachrone beeld van het landgebruik in de zin van wegen,
per-
celering, weiland, akkers, grondstofwinning, venen/vennen in
relatie tot deerven?
21 In relatie tot bovenstaande: Zijn er wegen of paden die
gerelateerd kunnenworden aan historisch kaartmateriaal en zegt dit
iets over de ruimtelijkeverspreiding van de bewoningsclusters? Zo
is bekend dat de Oudestraataan de westkant van Neerakker de
verbindingsweg vormde tussen Bakel enDeurne, maar liepen er
mogelijk ook zandwegen over de akkers.2
22 Is er sprake van een functionele en/of mogelijk
landschappelijke scheidingtussen de bewoningssporen in het
noordelijk deel (waar aanmerkelijk meervondstmateriaal in de sporen
is aangetroffen) en de bewoningssporen in hetzuidelijk deel van het
plangebied (waar aanmerkelijk minder vondstmateri-aal in de sporen
is aangetroffen? Zo ja, wat is dan de reden hiervoor?
23 Is er een synchrone en/of diachrone relatie tussen de
vindplaats Achter deMolen en de bewoning in het gebied Neerakker?
Is er (inderdaad) sprakevan verplaatsing van bewoning op de hoger
gelegen delen van de dekzand-rug naar de flanken in de periode van
de 10e en 11e eeuw?3 Zo ja, watis hiervoor de reden geweest? Kan
deze reden ook vanuit het historischebronmateriaal gegeven
worden?
24 Wat is het historische kader voor de Volle en Late
Middeleeuwen in rela-tie tot de vraagstelling over de bewoning van
het gebied Neerakker en hetOverschot?
25 Wat is per bewoningsperiode het beeld van de voedseleconomie?
Wat werdper bewoningsperiode lokaal verbouwd? Zijn er indicaties en
redenen voor
2Het trace van de Oudestraat volgt de rand van het akkercomplex
Schouwakker/Hilakker. DeOudestraat loopt er met een boog omheen. De
zandwegen zoals die te zien zijn op kaarten uit de19e eeuw vormden
mogelijk kortere routes over de akkers. Gesuggereerd is ook dat
deze zandwegeneen nog oudere datering kunnen hebben dan de
Oudestraat en dat de Oudestraat ontstond om degewassen op de akkers
te ontzien. Bron: Timmers 2004.
3Adrie Ufkes wil hierbij opmerken dat deze transitie pas veel
later plaatsvindt, zie Verspay (2007),dit deel van deze
onderzoeksvraag uit het PvE is derhalve onjuist.
12
-
Afbeelding 2.3. Het documenteren en fosfaat bemonsteren van
IJzertijdhuis 3,foto richting zuidoost. Foto: M. Bannink.
het importeren van bepaalde grondstoffen?26 Wat is het beeld uit
geanalyseerde botanische monsters van cultuurgewassen
en het natuurlijk voorkomen van planten en het gebruik daarvan
door debewoners?
27 Wat kan gezegd worden over het (micro)relief op basis van de
NAP-waardenen bodemkundige fenomenen in de opgravingsvlakken en
profielen?
28 Wat is in aanvulling op het fysisch geografisch onderzoek
uitgevoord doorBAAC in 2007 in Neerakker de ontwikkeling en
datering van het esdek?
29 Kan op basis van het fysisch geografisch onderzoek (ook op
basis van kaart-materiaal) uitspraken worden gedaan over de
bestaande en mogelijk oudewaterlopen en in hoeverre deze een een
natuurlijke begrenzing vormden voorhet gebied Neerakker?
30 Wat is de reden voor het einde van de bewoning in de 13e/14e
eeuw?31 Wat is het globale beeld van de ontginningsgeschiedenis in
het gebied?
2.5 Vooronderzoek
Als eerste is in het plangebied door BAAC een bureau- en
booronderzoek uitge-voerd. Hieruit werd geconcludeerd dat het
natuurlijke landschap in het oostelijkdeel van het plangebied
bestond uit een dekzandrug en het westen bestond uit eenlager
gelegen en vochtig terrein, waar Brabantse leem nagenoeg aan het
oppervlaklag en waar plaatselijk veenvorming mogelijk was (Mousch
et al. 2008, p. 9). Ditgeheel is afgedekt door een esdek. Door
middel van boringen in een grid van ca.
13
-
Afbeelding 2.4. Archeologische verwachting naar aanleiding van
het booronder-zoek. Rood is hoge verwachting, oranje is middelhoge
en geel is lage archeologi-sche verwachting. Uit: Mousch et al.
(2008, afb. 3.1).
3535 m werden in totaal 116 boringen gezet. Dit resulteerde in
een archeologi-sche verwachtingskaart (afb. 2.4).
Op basis van het booronderzoek werd de volgende verwachting
geformuleerd(Mousch et al. 2008, p. 11):
Uit het booronderzoek is naar voren gekomen dat voor het
meestoostelijk deel van het plangebied een hoge archeologische
verwach-ting geldt. Zoals vermeld bevindt zich op dit hoogste
gedeelte van hetterrein een oude akkerlaag onder het esdek. Voor
het centrale deel vanhet plangebied geldt een middelhoge
archeologische verwachting. Ditgedeelte ligt weliswaar lager, maar
is waarschijnlijk nog droog genoegvoor bewoning. In ieder geval kon
hier een podzolbodem tot ontwik-keling komen, die bij het
booronderzoek plaatselijk onder het esdek isaangetroffen. Voor het
meest westelijk deel van het plangebied geldteen lage
archeologische verwachting. Dit gebied was in ieder gevalsinds de
Steentijd te nat voor bewoning. Off-site (perifere)
activiteitenzijn hier eventueel wel te verwachten.
Dat ook nu, ondanks het feit dat de pleistocene ondergrond is
afgedekt door een(deels geegaliseerd) esdek, het westelijk deel van
het plangebied lager is gelegen,is te zien op het Actuele
Hoogtebestand van Nederland (afb. 2.5).
Ondanks het feit dat het westelijk terreindeel een lage
archeologische verwach-ting heeft, is toch het gehele plangebied
door middel van proefsleuven onderzocht,en wel door zes
proefsleuven met een oost-west orientatie. In totaal is
ongeveer
14
-
Afbeelding 2.5. Het plangebied Neerakker en omgeving op het
Actuele Hoogte-bestand van Nederland. Bron: www.ahn.nl.
8300 m2 onderzocht, 7,5% van het totale plangebied. Naar
aanleiding van hetproefsleuvenonderzoek werd de archeologische
verwachting genuanceerd en opsommige punten bijgesteld. Afbeelding
2.6 toont de archeologische verwachtingop grond van het
proefsleuvenonderzoek.
In het oostelijk deel van het plangebied zijn enkele
IJzertijdscherven gevondenen een mogelijk prehistorische akkerlaag.
Er kunnen resten uit de IJzertijd aanwe-zig zijn, maar . . . de
archeologische waarde is vooralsnog middelmatig en de
be-houdenswaardigheid ervan kan in twijfel getrokken worden (Mousch
et al. 2008,p. 61, en m.n. voetnoot 43). In het meest
noordwestelijk deel van het plange-bied zijn sporen aangetroffen
die als veenwinnings- of grondverbeteringskuilenzijn genterpreteerd
en die niet als behoudenswaardig worden beschouwd. Tweezones in het
plangebied worden gewaardeerd met een hoge archeologische waar-de
omdat hier bewoningssporen uit de Middeleeuwen kunnen worden
verwacht.Op grond van de verspreiding van het vondstmateriaal zal
het zwaartepunt van debewoning in het noordelijk deel van het
plangebied zijn gelegen.
Overigens wordt opgemerkt dat, indien de proefsleuven anders
(i.e. met eenandere orentatie) waren aangelegd, de verschillende
terreindelen wellicht anderszouden zijn gewaardeerd (Mousch et al.
2008, p. 62). Indien er plattegronden wor-den verwacht met een
oost-west orientatie, is de kans immers erg groot dat dezejuist
worden gemist met proefsleuven in dezelfde orientatie. De
archeologischeverwachting van het proefsleuvenonderzoek vormt de
basis voor de aard en om-vang van het definitieve onderzoek, zoals
geformuleerd in het PvE.
15
-
Afbeelding 2.6. Waarderingskaart naar aanleiding van het
proefsleuvenonderzoek.Oranje is hoge verwachting, groen is
middelhoge en blauw is lage archeologischeverwachting. Uit: Mousch
et al. (2008, afb. 7.1).
-
2.6 Werkwijze
In het PvE staat verwoord dat van het ca. 10 ha grote plangebied
minimaal 55.192m2 en maximaal 60.192 m2 wordt onderzocht. Hierin is
een fasering aangebracht,namelijk:
. . . fase 1, ca. 50% van het plangebied, is bedoeld om de
locatie van desporen en sporenclusters in kaart te brengen. Fase 2,
ca. 10% van hetplangebied heeft als doel om het
cultuurlandschappelijk beeld rondomde nederzetting verder te
completeren. Fase 3 is optioneel en wordt al-leen aangelegd indien
de gestelde onderzoeksvragen in fase 1 en fase2 niet afdoende
beantwoord kunnen worden of in het geval er sprakeis van situaties
waarvoor het PvE ontoereikend is. Daarnaast wordt inhet PvE
vastgesteld dat er sprake is van zowel intensieve als
extenten-sieve onderzoeksmethodes. Dit heeft enerzijds te maken met
het feitdat er sprake is van een landschapsarcheologische ofwel
gebiedsge-richte benadering en anderzijds met de aspecten tijd en
geld. Daaromis vastgesteld dat alleen waterputten en waterkuilen en
middenstaan-ders, behorende bij structuren, volledig gedocumenteerd
en selectiefarcheobotanisch bemonsterd dienen te worden. Overige
paalsporen,kuilen, greppels en sloten worden selectief gecoupeerd.
Boomkuilenen ontginningssporen worden alleen getekend of
gefotografeerd in re-latie tot het profiel van de werkput.
Waterputten, sloten/greppels enprofielen worden selectief
bemonsterd voor pollenanalyse en van tred-lagen/vloeren en stallen
worden selectief fosfaatmonsters genomen.
Voor de fosfaatbemonstering is in eerste instantie gehandeld
naar de Veldhand-leiding Archeologie. Hierin wordt echter een veel
te grofmazig grid voorgeschre-ven. Na overleg met de Duitse
collegas prof. dr. W.H. Zimmermann en dr. J. Liene-mann, die
bijzonder veel ervaring met deze materie hebben, konden zes
structurenalsnog zinvol worden bemonsterd (afb. 2.3).4 In het
bijgeleverde puttenplan is defasering en onderzoeksmethode
aangegeven (afb. 2.7).
Op basis van het voorgestelde puttenplan uit het PvE is door ARC
een putten-plan opgesteld conform de breedte van de voorgestelde
sleuven: de breedte van dewerkputten bedraagt 10 m en de lengte
varieert van 10 tot 60 m (afb. 2.8). Bij hetuitzetten van de
werkputten is getracht om zoveel mogelijk werkputten een lengtevan
50 m te geven, rekening houdend met het A0-formaat van de
tekenvellen.
Uit praktische overwegingen (aanwezigheid van kabels en
leidingen, een hout-wal en een in gebruik zijnd onverhard pad) is
besloten om aan de noord- en uiterstenoordoostkant van het
plangebied de voorgestelde werkputten te laten vervallen.Deze zijn
verplaatst naar die locaties elders op het terrein, waar uit
aangrenzendewerkputten duidelijk was geworden dat er een grote kans
was op archeologischesporen. Op afbeelding 2.9 zijn de verplaatste
werkputten en de extra in te zetten
4Het verdient sterk de aanbeveling om de tekst aangaande de
fosfaatbemonstering te herzien. Ge-reaadpleegde literatuur: A.
Carmiggelt en P.J.W.M. Schulten (red.), 2002. Veldhandleiding
Arche-ologie, Archeologie Leidraad 1. Zoetermeer. Uitgave: College
voor de Archeologische Kwaliteit.www.sikb.nl. Bron op internet
geraadpleegd in oktober 2008.)
17
-
BijlageC:
Puttenplanopgraving
"Neerakker"teBakel
025
50
75
100
12,5
Meters
7
65
8
9
11
10
4
23
3
24
25
22
27
26
12
28
13
2120
2
14
19
15
18
31
30
29
1716
1
3a
3a
6a
6a
4a
4a
5a
5a
2a
2a
9a
9a
7a
7a
8a
8a
10a
10a
1a
1a
A
B
1:1.500
opdrachtgever
GemeenteGemert-Bakel
project
Neerakker
omschrijving
Puttenplaninfasen
Bron:BAAC
projectnummer
tekeningnummer
formaat
schaal
fase
A3
projectnummer
014
revisie
omschrijving
getekend
akkoord
datum
omschrijving
J.d.V.
E.W.
15-04-2008
-
1:1.500
Legenda
Archeologischewaardering
Proefsleuvenonderzoek
HoogClusterA&B
Puttenplan
Fase1-43.856m2
oneven
even
Fase2-11.336m2
Fase3-5.000m2(optioneel)
Afb
eeld
ing
2.7.
Putte
npla
nui
thet
Prog
ram
ma
van
Eis
en.I
nbl
auw
heti
nten
sief
teon
derz
oeke
nar
eaal
enin
groe
nde
exte
nsie
fte
onde
rzoe
ken
terr
eind
elen
.
-
1
23
45
67
8
910
1112
1314
1516
1718
1920
2122
2324
2526
2728
2930
3132
3334
3536
3738
3940
4142
4344
4546
4748
4950
5152
5354
5556
5758
5960
6162
6364
6566
6768
6970
7172
7374
7576
7778
7980
8182
8384
8586
8788
8990
9192
93
9495
96
9798
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
Leg
enda W
erkp
ut
Pro
fiel
030
60
Met
ers
Afb
eeld
ing
2.8.
Putte
npla
nna
arhe
tPro
gram
ma
van
Eis
enm
etda
arin
dew
erkp
utnu
mm
ers.
Inro
odde
loca
tieva
nde
leng
tepr
ofiel
en.K
aart
:B.S
chom
aker
.
-
werkputten weergegeven, alsmede een voorstel om een
aaneensluitend deel vande IJzertijdnederzetting te onderzoeken. Dit
meerwerkvoorstel is niet gehonoreerdomdat de focus van het
onderzoek ligt op de middeleeuwse erven in hun landschap-pelijke
context.5 Wel heeft ARC besloten om met eigen middelen een
IJzertijdhuiste onderzoeken waarvan het grootste deel zich direct
ten noorden van het gegundeonderzoeksterrein bevond (werkput 141;
zie paragraaf 3.2 en afb. 3.3).
De werkputten zijn getekend schaal 1:50. Coupes en profielen
zijn getekendschaal 1:20. Voorts zijn de vlakken, coupes en
profielen digitaal gefotografeerd.De locatie van de profielen was
vastgelegd in het PvE, evenals de wijze van do-cumenteren. Een van
de twee oostwestprofielen, de noordzijde van de werkputten2416 is,
conform het PvE middels kolomopnames om de 20 m
gedocumenteerdevenals die delen waar grondsporen in de putwand
werden aangetroffen. Het twee-de oostwestprofiel was gepland aan de
noordzijde van de werkputten 6860. Ditprofiel is nagenoeg volledig
gedocumenteerd omdat hier zich erg veel grondspo-ren in de putwand
bevonden (afb. 2.10). Aan de westzijde van de oneven sleuvenis
eveneens de bodemopbouw van het profiel beschreven. Bijlage 21
geeft eenoverzicht van alle grondsporen.
De sleuven zijn beurtelings aangelegd, van west naar oost. Het
archeologischesporenvlak bevond zich onder een esdek varierend in
dikte van ca. 0,60 m tot ruim1,70 m. Er is gewerkt met twee
veldteams, twee graafmachines om het vlak aante leggen en een derde
graafmachine om de bovengrond te verwijderen en de afge-werkte
sleuven weer dicht te gooien. Vanwege de grote hoeveelheid
grondverzet isincidenteel ook een shovel ingezet om werkputten
dicht te gooien.
Conform het PvE is 2025 cm boven het sporenvlak de bodem
onderzocht opmetaalvondsten. Tijdens de aanleg van de vlakken zijn
vondsten verzameld in seg-menten van 55 m en is eveneens gebruik
gemaakt van een metaaldetector. Devondsten uit de sporen zijn
geborgen tijdens het couperen en afwerken. Van kans-rijke,
relevante grondsporen zijn monsters genomen ten behoeve van
onderzoeknaar botanische macroresten, hout en pollen. Van zes
eenduidige en solitaire plat-tegronden zijn fosfaatmonsters genomen
om inzicht te krijgen in de functie en hetgebruik van deze
structuren. In eerste instantie is slechts voor drie
plattegrondentoestemming verleend om fosfaatanalyse te laten
verrichten, met als reden de re-latieve onbekendheid van resultaten
van fosfaatanalyses van huisplattegronden inZuid-Nederland. De
selectie, die door ARC bv is gedaan, is volstrekt willekeurig.De
bemonsterde plattegronden stammen zowel uit de IJzertijd als uit de
Middeleeu-wen, het betreft zowel huizen als schuren en de
bodemgesteldheid varieert binnenhet plangebied. Nadat de resultaten
van de fosfaatanalyse waren beoordeeld doorhet bevoegd gezag, is
ook van de overige drie correct bemonsterde plattegrondende
fosfaatanalyse gegund.6 De vertraging die dit voor de uitwerking
met zich meebracht, is goedgekeurd door het bevoegd gezag.
Van de grondsporen is meer gecoupeerd en gedocumenteerd dan in
het PvEwas voorgeschreven. In het PvE lag een focus op het
omringende landschap en in
5Verslag bijeenkomst 16 december 2008, opgesteld door E.
Wieringa (SRE), in aanwezigheidvan E. Wieringa en R. Berkvens
namens SRE Milieudienst en A. Ufkes, J. Veldhuis en C.
Koopstranamens ARC bv.
6De eerste selectie voor fosfaatanalyse betreft structuur 5,
structuur 10 en een groot deel van erf2. In tweede instantie zijn
de structuren 2, 3 en 28 geanalyseerd.
20
-
141
142
143
144
145
146
147
148 1
49
67
8
910
1617
1819
2021
2223
2425
2627
2829
3031
3233
3435
3637
3839
4041
4243
4445
4647
4849
5051
5253
5455
56
5758
5960
6162
6364
6566
6768
6970
7172
7374
7576
7778
7980
8182
8384
8586
8788
8990
9192
93
9495
96
9798
99
100
101
102
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
14
70
128
126
15
1312
1112
7
103
0,44
ha
5,10
ha
0,47
ha
0,40
ha
6,41
ha
Opg
egra
ven
naar
eig
en in
zich
t
Ver
valle
n pu
t 0,4
4 ha
Mee
rwer
kvoo
rste
l
Uitb
reid
ings
voor
stel
Leg
enda Op
gegr
aven
Tot
aal o
p te
gra
ven
030
60
Met
ers
Afb
eeld
ing
2.9.
Putte
npla
nm
etde
verp
laat
ste
wer
kput
ten,
deui
tbre
idin
gen
hete
nm
eerw
erkv
oors
telv
anA
RC
bv.K
aart
:B.S
chom
aker
.
-
Afbeelding 2.10. Het documenteren van het noordprofiel van de
werkputten 6860. Foto: N. Witmund.
die context is er een keuze gemaakt op intensief en extensief
documenteren en be-monsteren. Tijdens het veldwerk bleken er
complete en tevens te begrenzen ervenaanwezig te zijn. Dit leidde
tot het besluit bij de uitvoerder om de werkwijze aan tepassen. Er
is in de praktijk geen onderscheid gemaakt tussen intensief en
extensiefonderzoek (zie afb. 2.7 en bijlage 2). Soms was het
couperen noodzakelijk om deaard van het betreffende grondspoor vast
te kunnen stellen. Daarnaast is door deuitvoerende partij besloten
om zoveel mogelijk relevante archeologische sporen diezich binnen
onderscheiden erven bevonden te couperen en documenteren,
alsmedealle tijdens het veldwerk herkende paalsporen, dus niet
alleen de middenstaandersmaar ook de wandpalen. Dit is enerzijds
gedaan vanuit beroepsethiek en anderzijdsom bij oversnijdende
plattegronden met behulp van de resterende diepte en decoupevorm
vast te kunnen stellen welke paalsporen bij welke structuur
horen.
In het Programma van Eisen en in de aanbesteding werd ruimte
gereserveerdom de opgraving aan een groter publiek kenbaar te
maken. Er werd gekozen omtijdens het veldwerk een open dag te
organiseren, waar belangstellenden kenniskonden nemen van de
archeologische bevindingen tot dusverre. Deze open dagwerd op
zondag 9 november 2008 georganiseerd door de gemeente
Gemert-Bakel,in de persoon van mw. Vanessa Jolink, bijgestaan door
de heemkundekring Bakelen Milheeze. Ondanks de gure
weersomstandigheden werd deze open dag zeergoed bezocht. In kleine
groepjes werden in totaal circa 350400 mensen rondge-leid langs de
opgraving (afb. 2.11). Onder de genteresseerden bevonden zich
nietalleen inwoners van Bakel en omstreken, maar ook een groot
aantal toekomstigeinwoners van plangebied Neerakker.
22
-
Afbeelding 2.11. Bezoekers op de open dag, zondag 9 november
2008. Foto: A.Ufkes.
Voor deze open dag werd een kleine expositie in en bij de
schaftkeet ingericht,waarbij de bezoekers werden genformeerd
omtrent de stand van zaken van hetveldwerk. Hiervoor werd ook een
zeer voorlopige impressie gegeven van de ar-cheologische sporen op
het plangebied (afb. 2.12). Op dat moment was iets meerdan eenderde
van het op te graven terrein onderzocht, en de reconstructie van
desporen en hun datering was op dat moment dan ook vooral een
inspired guess.
23
-
1
23
45
678
9101112131415 161718192021222324 25262728293031323334353637
3839404142 4344454647484950515253545556
575859 606162636465666768 697071727374757677 787980818283
84858687888990
919293
949596
979899
100101102103
104105106107108109110111112113114115116117118119
120121122
123124125
0 30 60
Meters
huizen middeleeuws
sloten en greppels middeleeuws
(leemwinnings) kuilen middeleeuws
waterputten middeleeuws
Legenda
huizen ijzertijd
kuilen ijzertijd
karrenspoor
werkput
Afbeelding 2.12. Impressie van de archeologische sporen, open
dag 9-11-2008. Kaart: B. Scho-maker en A. Ufkes.
-
3 Sporen en structuren uit deIJzertijdA. Ufkes
3.1 Inleiding
Op het plangebied zijn grondsporen aangetroffen uit twee
verschillende archeo-logische perioden, namelijk uit de IJzertijd
en uit de Middeleeuwen (bijlage 21).In dit hoofdstuk worden de
sporen en structuren uit de IJzertijd behandeld. Dezesporen
bevinden zich in het oostelijk en noordoostelijk deel van het
plangebied.Dit gebied kenmerkt zich door hoger gelegen dekzanden,
waarin een podzol is ge-vormd (afb. 3.1). Op sommige plaatsen is de
oorspronkelijke bodemopbouw nogintact, elders is bij het in gebruik
nemen van het terrein als akkergrond in deNieuwe Tijd de bodem
afgetopt tot in de B- of tot in de top van de C-horizont.Dit
bepaalt ook de kwaliteit van de grondsporen. Van ondiepe
grondsporen zoalswandpalen van huizen, maar ook greppels, resteert
vaak slechts weinig of ze zijnhelemaal verdwenen.
De IJzertijdsporen onderscheiden zich van de middeleeuwse sporen
doordatze sterk door bodemvorming zijn benvloed. Rondom de sporen
en aan de onder-kant zijn de sporen door verrijking met mineralen
(B-horizont) donkerbruin ge-kleurd, terwijl de kern van de diepere
paalsporen bestaat uit uitgeloogd materiaal(E-horizont) en een
homogene lichtgrijze kleur hebben.
De structuren uit de IJzertijd bevinden zich aan de
noordoostzijde van het plan-gebied en het akkerland ligt aan de
oostzijde van het plangebied. Het gaat omhuizen, schuren1,
(afval)kuilen en omheiningen2. De begrenzing van de
IJzertijd-bewoning kan niet worden vastgesteld. Aan de noordzijde
zal de bewoning zichverder uitstrekken onder de nieuwbouwwoningen
die zich direct ten noorden vanhet plangebied bevinden. Ook aan de
oostzijde zullen de bewoningssporen doorlo-pen. Alleen aan de
zuidoostzijde zijn geen bewoningssporen aangetroffen, hoewelde
bodem onder het esdek intact is.
1Schuren zijn bijgebouwen die voor diverse doeleinden worden
gebruikt, zoals het stallen vanvee en opslag van goederen. Er wordt
in deze publicatie geen specifiek onderscheid gemaakt tusseneen
schuur en een stal. De reden hiervoor is dat dit onderscheid
archeologisch meestal niet aan-toonbaar is in de grondsporen, en
het hoogst zelden absoluuut wordt aangetoond door
bijvoorbeeldfosfaatanalyse.
2Voor veekralen en andere omheiningen wordt verwezen naar
Waterbolk (2009, pp. 139149).
25
-
Afbeelding 3.1. Noordprofiel van werkput 127 met intacte
bodemopbouw. Foto:G. Bervoets.
De huizen en schuren lijken zich vooral aan de noordoostzijde te
bevinden, ter-wijl aan de oostzijde meer off-site sporen zijn. Ook
kon hier op enkele plaatsen inhet profiel een akkerlaag worden
waargenomen. Helaas kon de relatie tussen dehuizen en de akkers
niet worden vastgesteld. Dit heeft te maken met het voorge-schreven
puttenplan, waarin een voor de IJzertijdnederzetting cruciale zone
nietmocht worden onderzocht. Voor zover mogelijk zijn de huizen
getypeerd conformSchinkel (1998). Afbeelding 3.2 toont deze
IJzertijd-huistypologie. In bijlage 3worden alle structuren
opgesomd.
Er zijn twee IJzertijderven gereconstrueerd, die beide bestaan
uit een huis, ten-minste een maar wellicht twee bijgebouwen en
daarnaast een veekraal die met hetbetreffende erf kan worden
geassocieerd. Er zijn wetmatigheden tussen de afstan-den van de
verschillende erf-elementen. Er zijn echter geen oversnijdende
sporenin de gebouwen, en daarom kan niet worden vastgesteld welke
van de twee ervenhet oudst is. De structuren van IJzertijderf 1
bevinden zich ten noorden van destructuren die tot IJzertijderf 2
worden gerekend.
De beschrijving van de beide erven heeft derhalve geen enkele
chronologischewaarde. Voor de terminologie die bij de beschrijving
is gehanteerd wordt verwezennaar Waterbolk (2009) en Huijts (1992).
De weergaven van de plattegronden isgedaan conform Waterbolk
(2009). Alle tekeningen zijn noord-gericht en op schaal1:200,
tenzij anders is aangegeven.
26
-
SINT ANTHONIS 19
Figuur 4.4 Huistypologie Oss volgens Schinkel
Afbeelding 3.2. Huistypologie volgens Schinkel (1998). Uit: Van
Wijk & Van Hoof (2007).
-
Afbeelding 3.3. Overzicht van IJzertijdhuis 3, foto richting
west. Foto: J.R. Veld-huis.
3.2 IJzertijderf 1
Erf 1 is, zoals gezegd, niet noodzakelijkerwijs het oudste erf.
Deze meest noorde-lijke groep structuren bestaat uit IJzertijdhuis
3, schuur 1, schuur 4 en veekraal 7.De afzonderlijke elementen
worden hieronder beschreven. Op p. 38 wordt inge-gaan op de
ruimtelijke indeling van erf 1.
Huis 3
onderzoekHet meest compleet bewaard gebleven huis is structuur
3, waar niet alleen de bui-tenstijlen, maar ook grote delen van de
wand- en binnenconstructie bewaard zijngebleven (afb. 3.3). De
zuidoosthoek van dit huis werd aangetroffen in werkput126. Door de
directievoerder werd geen toestemming gegeven om dit huis op
tegraven, hoewel het bij de realisatie van de geplande nieuwbouw
verloren zou gaan.Daarom is door ARC bv besloten om dit huis op
eigen kosten op te graven en is devoorgestelde werkput 141 alsnog
voor het grootste deel vrijgelegd (zie paragraaf2.6 en afb. 2.9 op
p. 21). Deze plattegrond is integraal bemonsterd ten behoeve
vanfosfaatanalyse, met als doel de ruimtelijke indeling van de
structuur te onderzoe-ken.
constructieHuis 3 betreft een westnoordwest-oostzuidoost
georienteerd huis met een lengtevan 16 m en een breedte van 8 m
(afb. 3.4). Het huis heeft acht paren, op zeerregelmatige afstanden
geplaatste, binnenstijlen. Deze vormen samen een zuiver
28
-
Afbeelding 3.4. IJzertijdhuis 3. Kaart: M. van Kalmthout.
rechthoekige binnenconstructie. De afstanden tussen de paren
binnenstijlen be-draagt 2 m, behalve daar waar ingangen in de lange
zijde zijn gepostuleerd, hier isde tussenafstand 2,5 m.
wandenDe lange zijden van de buitenwand hebben vermoedelijk uit
acht wandstijlen be-staan, maar deze bevinden zich niet op
regelmatige afstanden van de binnenstijlen.De buitenwand van de
westelijke korte zijde is licht afgerond. De korte wand aande
oostzijde is recht.
ingangenTwee ingangen zijn gepostuleerd in de lange zijden, daar
waar een van de traveeenbreder is. Het is denkbaar dat er aan de
oostelijke korte zijde eveneens een ingangis geweest.
binnenindelingIn structuur 3 is een binnenindeling aanwezig. Het
huis wordt verdeeld in twee de-len: een westelijk tweebeukig deel
en een oostelijk deel met drie beuken tussen debinnenstijlen. Deze
indeling zal een bepaalde functie hebben gehad. In het ooste-lijk
deel zouden stalboxen kunnen worden gepostuleerd. Fosfaatanalyse
laat echterzien dat in huis 3 geen vee is gestald (zie hieronder).
Een alternatieve interpretatieis dat de binnenpalen in het
oostelijke deel zogenaamde zolderpalen zijn. Dezepaarpalen maken
dan deel uit van een constructie voor een zolder of vliering.
Der-gelijke paalrechthoeken of paalparen binnen de stijlen van het
woongedeelte zijneen nieuw element in de huizen vanaf de Vroege
IJzertijd. In Noord-Nederlandkomen deze zolderpalen voor bij de
huistypes Een en Hijken, in Noord-Brabant bijde typen Oss 2a en Oss
3a (Waterbolk 2009, p. 54).
29
-
type en dateringHet huis kan worden toegeschreven aan Type Oss 3
en kan daarmee worden ge-plaatst in de Vroege IJzertijd (zie afb.
3.2). Dit huistype wordt veelal gezien alswoonstalhuis (Schinkel
2005, p. 522, Jansen & Fokkens 2002, p. 321, Schinkel1998, p.
59). Arts & Hiddink (2008, p. 79) stellen echter, mijns inziens
terecht, dathet onbekend is waarvoor de verschillende ruimtes
hebben gediend.
Schinkel (1998, pp. 191192) beschrijft Type Oss 3A als een
driebeukige struc-tuur met een brede centrale beuk en smallere
zijbeuken. Het dak wordt gedragendoor betrekkelijk zware wand- of
buitenstijlen. De korte westzijde is afgerond, dekorte oostzijde is
recht en kan een ingang hebben gehad. Jansen & Fokkens (2002,p.
321322) beschrijven een enigszins vergelijkbare plattegrond als
Type Oss 3A,met eveneens een afgeronde korte westzijde en een
rechte oostzijde. Het stalge-deelte wordt aan de oostzijde
verondersteld, evenals een mogelijke ingang. Arts &Hiddink
(2008, p. 79 en fig. 5.7) en De Boer et al. (2008b, pp. 322325)
kenneneen vergelijkbaar huistype uit Groot Bottelse Heide bij
Deurne ook toe aan TypeOss 3A of Type St. Oedenrode. Een parallel
die wordt afgebeeld op fig. 5.7 uitLieshout komt zeer sterk overeen
met huis 3 uit Bakel. Ook uit Sint Anthonis iseen plattegrond
bekend die sterke overeenkomsten vertoont met het IJzertijdhuisuit
Bakel (Van Wijk & Van Hoof 2007, pp. 1518). Dit huis wordt door
de beideauteurs toegeschreven aan Type Oss 3, en stellen een
variant 3B voor. Daar waarType 3A dicht opeen staande wandpalen en
verder uiteen geplaatste buitenpalenheeft, heeft type 3B
geschakelde wand- en buitenpalen. Hoewel de plattegrond uitBakel
niet volstrekt symmetrisch geplaatste wand- en buitenpalen heeft,
voldoethet voldoende aan de criteria voor Type 3B.
functieZoals hierboven gezegd, wordt dit huistype traditioneel
beschouwd als een woon-stalhuis. De plattegrond van huis 3 is
bemonsterd voor fosfaatanalyse in een gridmet vakken van 1 m2 (zie
afb. 2.3 op p. 13 en afb. 3.5). Een belangrijke bron vanfosfaat
wordt gevormd door mest (tegenwoordig kunstmest). Fosfaat heeft de
ei-genschap dat het in de bodem nauwelijks verticaal verplaatst
omdat het zich zeersnel bindt. Het is daarom essentieel dat de
fosfaatmonsters op hetzelfde niveaubinnen het fosfaat-profiel
worden genomen. Op afbeelding 2.3 en 3.3 is te ziendat in de lange
noordwand een donkerbruine verkleuring aanwezig is: een restantvan
de B-horizont. Dat betekent dat er niveauverschil is binnen het
podzol-profiel,en dus ook binnen het fosfaat-profiel.3 Voor de
fosfaatbemonstering had het vlakplaatselijk iets moeten worden
verdiept, zodat de hele plattegrond in de top van deC-horizont was
bemonsterd. Tijdens de monstername van huis 3 hebben we onsniet
gerealiseerd dat door dit niveauverschil een vertekend beeld
ontstaat.
Afbeelding 3.6 toont de fosfaatkartering van huis 3. Hieruit
blijkt dat juist terhoogte van de plek met het restant van de
B-horizont, een zeer hoge fosfaatcon-centratie aanwezig is. Er is
hier dus sprake van bemonstering op een verhoudings-gewijs te hoog
niveau. Bij de analyse van de monsters kan hiervoor niet worden
3Tijdens het veldwerk is overal het vlak zo hoog mogelijk
aangelegd, zodanig dat de grondsporenzich wel duidelijk aftekenen,
maar tegelijk zo dicht mogelijk bij het oorspronkelijk loopniveau.
Ditverhoogt de kans op het vinden van archeologische vondsten
buiten de grondsporen (kuilen, greppelse.d.) en geeft een zo
realistisch mogelijke indicatie over de diepte van de
grondsporen.
30
-
123456789
101112131415
105
161718192021
2223242526272829303132333435
36373839404142434445464748495051
5253545556575859606162636465666768697071
7273747576777879808182838485868788899091
9293949596979899100101102103104106107108109110111
112113114115116117118119120121122123124125126127128129130
131132133134135136137138139140141142143144145146147148
149150151152153154155156157158159160161162
123456789
101112131415161718
1920212223242526
27282930
1
0 2 4
Meters
Afbeelding 3.5. Fosfaatgrid over IJzertijdhuis 3. Kaart: B.
Schomaker.
gecompenseerd. Daarom kan op grond van deze fosfaatkartering
geen eenduidigeuitspraak worden gedaan omtrent een woon- en
staldeel van huis 3. Om toch eenpoging te doen om inzicht te
krijgen in het gebruik van deze structuur, is onder-scheid gemaakt
tussen het noordelijk deel van de plattegrond met de
fosfaatcon-centratie, en het zuidelijk deel. Het resultaat van deze
opsplitsing is weergegevenop afbeelding 3.7. Van het noordelijk
deel loopt de schaal (parts per million) van01200, en bij de
zuidelijke helft van 0800 ppm. De fosfaatconcentratie in
hetnoordelijk deel van de plattegrond valt samen met het
niveauverschil in de mon-stername en zegt dus niets over het
ruimtegebruik. Door de opsplitsing wordt defosfaatverdeling in de
zuidelijke helft iets meer genuanceerd weergegeven. Er isenige
variatie in verdeling van het fosfaat langs de lange zuidwand, maar
bedraagtmaximaal 250 ppm. Gezien de grondsporen zou kunnen worden
verondersteld dathet staldeel zich aan de oostzijde bevindt, met
palen voor stalboxen. De fosfaatkar-tering laat echter zien dat
hier juist nauwelijks fosfaat aanwezig is. Dat betekentdat in huis
3 geen vee is gestald en dat het dus strict genomen geen
woonstalhuis is.De fosfaatkartering bevestigt tevens dat de
paalrechthoek als een zolderconstructiekan worden gezien.
Schuur 1
onderzoekDeze schuur bevindt zich in werkput 44. Het gebouwtje
ligt pal ten zuiden van huis2 (zie paragraaf 3.3 en afb. 3.17 op p.
41) en heeft nagenoeg dezelfde orientatie.
31
-
Afbeelding 3.6. Fosfaatkartering van IJzertijdhuis 3. Kaart: J.
Lienemann en B. Schomaker.
Er vanuit gaande dat huis 2 een buitenwandconstructie heeft
gehad, zijn huis 2 enschuur 1 niet gelijktijdig. De afstand tussen
beide structuren is op het smalste deel0,6 m, dus als bij huis 2
een buitenwand wordt gepostuleerd zullen de sporen over-snijden.
Doordat er sterke bodemvorming heeft plaatsgevonden, zijn de
paalsporenvan schuur 1 zeer goed herkenbaar in het vlak (afb. 3.8
en afb. 3.9).
constructieSchuur 1 bestaat uit vier gepaarde wandstijlen die
samen een rechthoek vormen(afb. 3.10). De wandpalen zijn op een
onderlinge afstand van gemiddeld 1,5 mgeplaatst. De schuur is 5,2 m
lang en 2,6 m breed. Uit het onderzoek naar hout enhoutskool blijkt
dat deze schuur van eikenhout (Quercus) is gebouwd.
type en dateringOp basis van de aard van de sporen en de
orientatie is dit onmiskenbaar een schuuruit de IJzertijd. De twee
meest oostelijke paren wandstijlen bevatten voldoendehoutskool voor
14C-dateringen (tabel 3.1 en bijlage 4). Hieruit wordt duidelijk
datdeze schuur uit het begin van de Vroege IJzertijd stamt, rond
ca. 800 v. Chr.
Schuur 4
onderzoekSchuur 4 ligt voor het grootste deel in werkput 25,
direct ten noorden van schuur 5(afb. 3.11 en zie afb. 3.22).
constructieDe schuur ligt parallel aan structuur 5 maar is
zwaarder geconstrueerd (afb. 3.12).
32
-
Afbeelding 3.7. Fosfaatkartering van IJzertijdhuis 3, boven het
noordelijk deel, onder hetzuidelijk deel. Kaart: J. Lienemann en B.
Schomaker.
-
Afbeelding 3.8. Overzicht van IJzertijdschuur 1 in het vlak,
foto richting west.Foto: G. Bervoets.
Afbeelding 3.9. Overzicht van IJzertijdschuur 1 met de coupes.
Foto: G. Bervoets.
-
13
14
10 11
Afbeelding 3.10. Schuur 1. De getallen refereren naar
spoornummers, zie tabel3.1. Kaart: M. van Kalmthout.
Afbeelding 3.11. Overzicht van schuur 4. Foto: R. Mundhenk.
-
vnr
BE
TAw
psp
oor
oude
rdom
gesc
hat
13C
/12C
date
ring
conv
entio
neel
2si
gma
calib
ratie
hout
soor
tda
teri
ng
255
2655
7844
1025
00
40B
P-2
4.4
o/oo
2510
40B
PC
alB
C79
0to
510
(Cal
BP
2740
to24
60)
Que
rcus
760
BC
256
2655
7944
1126
80
40B
P-2
9.0
o/oo
2610
40B
PC
alB
C82
0to
760
(Cal
BP
2770
to27
20)
Que
rcus
800
BC
258
2655
8044
1327
20
40B
P-2
5.3
o/oo
2720
40B
PC
alB
C93
0to
800
(Cal
BP
2880
to27
50)
Que
rcus
840
BC
259
2655
8144
1426
00
40B
P-2
6.0
o/oo
2580
40B
PC
alB
C81
0to
750
(Cal
BP
2760
to27
00),
Cal
BC
680
to67
0(C
alB
P26
30to
2620
),C
alB
C61
0to
600
(Cal
BP
2560
to25
60)
Que
rcus
790
BC
Tabe
l3.1
.14C
-dat
erin
gen
van
IJze
rtijd
schu
ur1.
-
Afbeelding 3.12. Schuur 4. Kaart: M. van Kalmthout.
De afmetingen bedragen 6,73 m. Uit een van de paalgaten is een
klein fragmentjehoutskool van grove den (Pinus) geborgen. Het is
echter niet aannemelijk dat erdennenhout is gebruikt bij de
constructie van de schuur.
wandenDe lange zijden bestaan uit vijf gepaarde wandstijlen. De
oostelijke korte zijdeheeft een afsluitende wandpaal.
binnenindelingTer hoogte van het derde gebint is een middenstijl
of centrale nokpaal geplaatst.Dit duidt op een zekere tweedeling
binnen de schuur.
type en dateringDe aard van de grondsporen en de orientatie
geven aan dat de schuur uit de IJzertijdstamt.
Veekraal 7
onderzoekVeekraal 7 bevindt zich in de werkputten 7, 8 en 9, en
mogelijk in werkput 10 (afb.3.13). Het is echter meer
waarschijnlijk dat het greppeldeel uit werkput 10 aanstructuur 8
moet worden gerelateerd. In werkput 13 is een fragment van een min
ofmeer noordzuid georienteerd greppeltje aangetroffen. Het is
denkbaar dat dit spoorook aan veekraal 7 moet worden gerelateerd,
echter dit kan niet met zekerheid wor-den vastgesteld. Van de
omheining zelf is een ondiep en incompleet spoor bewaardgebleven,
een ingangspartij is dieper ingegraven en daarom beter
geconserveerd.Alleen het noordelijk deel van de veekraal is terug
gevonden. Het zuidelijk deel,dat zich onder andere in de werkputten
15, 16 en 17 zal bevinden, is niet aan-getroffen. De oorzaak is dat
hier restanten van esgreppels en ontginningssporen(spitsporen)
aanwezig waren. Het opgravingsvlak is daarom iets dieper
aangelegdom het ten behoeve van de middeleeuwse sporen beter
leesbaar te maken.
constructieDe veekraal bestaat uit een greppel, waarin op
tenminste drie plaatsen mogelijkeen paaltje is geplaatst (afb.
3.14). De veekraal heeft een ingang bestaande uit drieparen
paalsporen. De breedte van de doorgang is 2,5 m, het hekwerk haaks
op degreppel is eveneens 2,5 m lang. Het formaat van deze
ingangsconstructie duidt eropdat de veekraal is bedoeld om runderen
binnen te houden. Omdat slechts een deel
37
-
Afbeelding 3.13. Ingangspartij van veekraal 7. Foto: N.
Witmund.
van de veekraal is aangetroffen, kan de exacte vorm niet worden
gereconstrueerd.Wellicht zal het een rond tot ovaal geheel zijn
geweest. De doorsnede is tenminste30 m, maar waarschijnlijk meer.
Indien het greppelfragment uit werkput 13 bijdeze veekraal hoort,
dan is de omheining minimaal 58 m lang en zou op basisvan de
kromming dan ovaal van vorm zijn.
type en dateringEr zijn geen aanwijzingen dat zich in de greppel
een palissade heeft gestaan. Deveekraal bestaat dus uitsluitend uit
een greppel met een betrekkelijk forse ingang.Uit het uiterlijk van
de sporen kan worden geconcludeerd dat deze veekraal uit
deIJzertijd stamt.
Ruimtelijke indeling van IJzertijderf 1
De meest noordelijke groep structuren, die tot IJzertijderf 1
worden gerekend, be-staat uit huis 3, schuur 1, schuur 4 en
veekraal 7. De onderlinge positie van dezestructuren lijkt een
bepaalde wetmatigheid te bezitten. Op 20 m ten zuiden vanhuis 3
bevindt zich schuur 1, een klein bijgebouwtje. Schuur 4 staat 55 m
westelijkvan huis 3 en waarschijnlijk min of meer centraal binnen
veekraal 7. Deze, ver-moedelijk ovale, veekraal zou ongeveer 4080 m
groot geweest kunnen zijn. Deafstand van schuur 4 tot de ingang van
veekraal 7 is 40 m (afb. 3.15).
Dat er een bepaalde wetmatigheid lijkt te zijn in de onderlinge
positie van deIJzertijdstructuren, wordt afgeleid uit de opvallende
overeenkomst met IJzertijderf2 (zie paragraaf 3.3 en afb. 3.26 op
p. 49).
38
-
Afbeelding 3.14. Veekraal 7, schaal 1:300. Kaart: M. van
Kalmthout.
3.3 IJzertijderf 2
De structuren van IJzertijderf 2 bevinden zich iets zuidelijk
ten opzichte van IJzer-tijderf 1. IJzertijderf 2 bestaat uit huis
2, schuur 5 en veekraal 8.4 Analoog aan deerfindeling van
IJzertijderf 1 kan een klein schuurtje worden verwacht tussen
dewerkputten 44 en 81.
Huis 2
onderzoekHuis 2 bevindt zich voor het grootste deel in werkput
13. Twee paalsporen vande zuidoosthoek van de plattegrond zijn
vermoedelijk gemist in de, in een eerderstadium opgegraven,
aangrenzende werkput 44. Deze structuur is bemonsterd
voorfosfaatanalyse in een grid van 1 m2.
constructieVan dit huis is alleen de binnenconstructie bewaard
gebleven. Deze bestaat uitzeven paren binnenstijlen, die met een
tussenafstand van 2 m regelmatig zijn ge-plaatst. Aan de korte
zijden sluiten respectievelijk twee en drie palen de constructieaf
met een rechte hoek (afb. 3.16 en 3.17). De binnenconstructie is
12,5 m lang en6,5 m breed. De orientatie is nagenoeg oost-west.
wandenVan de wandconstructie zijn geen sporen bewaard
gebleven.
ingangenEr kunnen geen ingangen worden gepostuleerd. Naar
analogie van vergelijkbare
4Van de veekralen 7 en 8 resteert zo weinig, dat er bij de
oversnijding in werkput 8 geen faseringkon worden herkend.
39
-
Afb
eeld
ing
3.15
.IJ
zert
ijder
f1,m
ethu
is3,
schu
ur1
en4
enve
ekra
al7,
scha
al1:
400.
Kaa
rt:M
.van
Kal
mth
out.
-
Afbeelding 3.16. Overzicht van IJzertijdhuis 2, foto richting
west. Foto: G. Ber-voets.
Afbeelding 3.17. IJzertijdhuis 2. Kaart: M. van Kalmthout.
-
plattegronden zullen de ingangen ongeveer in het midden aan
weerszijden in delange wanden hebben gezeten.
binnenindelingEr zijn geen sporen van een binnenconstructie
aangetroffen. Een ronde verkleuringmet een lichtgrijze vulling,
iets zuidwestelijk van het midden van de plattegrond isgeen
paalspoor. Vanwege de locatie binnen de plattegrond werd
verondersteld datdit wellicht een haard zou kunnen zijn. De coupe
toonde echter een verticale ver-kleuring die loodrecht naar beneden
liep tot minimaal 0,80 cm. Daarom is dit spoorin het veld
genterpreteerd als natuurlijk gevormd, wellicht door een penwortel
vaneen naaldboom. In paragraaf 5.4 komt dit grondspoor opnieuw aan
de orde.
type en dateringVanwege het feit dat de aard van de sporen en de
constructie en afmetingen glo-baal overeenkomen met IJzertijdhuis
3, moet ook deze plattegrond in de IJzertijdworden geplaatst. Er
resteert echter te weinig om een specifiek huistype of
scherpedatering te kunnen geven. Ook is er geen vondstmateriaal dat
IJzertijdhuis 2 naderkan dateren.
functieVan IJzertijdhuis 2 zijn monsters genomen voor een
fosfaatkartering (afb. 3.18).Het resultaat is weergegeven in
afbeelding 3.19. De hoogste waarde is 800 ppm,op een plaats binnen
het huis en ook buiten het huis aan de zuidwestzijde. Voor
hetoverige toont de fosfaatkartering een betrekkelijk grillig
beeld. Dit wordt vooralveroorzaakt door het feit dat, evenals bij
huis 3, de bemonstering niet op hetzelfdeniveau binnen het
fosfaatprofiel heeft plaatsgevonden (zie voetnoot 3 op p. 30).De
fosfaatkarterin geeft echter geen aanwijzing voor een woon- en
staldeel.
IJzertijdschuur 5
onderzoekIJzertijdschuur 5 bevindt zich in werkput 14 (afb.
3.20). Van deze plattegrondzijn fosfaatmonsters genomen die samen
met erf 2 en schuur 12 als eerste zijngeanalyseerd.
constructieDe wandconstructie bestaat uit tenminste acht, maar
vermoedelijk negen parenwandstijlen (afb. 3.21). Daarnaast zijn er
twee middenstijlen. Deze staan op eenzodanig grote afstand van
elkaar, ruim 6 m, dat niet zonder meer kan worden ge-steld dat deze
schuur een tweebeukige indeling kent. De lengte van deze schuuris
tenminste 9 m. Op grond van een restant van een drup langs een van
de langezijden wordt een totale lengte van 10,5 m geschat.5 De
breedte van de schuur is3,8 m. IJzertijdschuur 5 is
noordwest-zuidoost georienteerd.
wandenVan de wanden ontbreken aan beide lange zijden enkele
paalsporen. Aan de kortezuidoostzijde zijn geen afsluitende
wandpalen aangetroffen.
5Deze drup loopt in zuidoostelijke richting nog iets door en dit
is de reden om negen parenwandstijlen te veronderstellen.
42
-
178 179
181180
182 183
185184
187
189188
190 191
193192
186
194 195
1 2 3 4 5 6 7 89 10 11 12 13 14 15
16 17
1819202122232425262728293031323334
35 36 37 38 39 40 4142 43 44 45 46 47 48 49
50 51
5253545556575859606162636465666768
69 70 71 72 73 74 75 7677 78 79 80 81 82 83
85
8687888990919293949596979899100101102
103 104 105 106 107 108 109 110111 112 113 114 115 116 117
118119120121122123124125126127128129130131132
133 134 135 136 137 138 139140 141 142 143
84
144 145 146 147
148149150151152153154155156157158159160161162
163 164 165 166 167 168 169 170171 172 173 174 175 176 177
3
0 2 4
Meters
Afbeelding 3.18. Fosfaatgrid over IJzertijdhuis 2. Kaart: B.
Schomaker.
ingangenIn de grondsporen kunnen geen ingangen worden
herkend.
binnenindelingEr zijn twee middenpalen die een tweebeukigheid
suggereren. De afstand tussendeze beide middenpalen is echter te
groot om dit met zekerheid te stellen.
functieDe plattegrond van IJzertijdschuur 5 is bemonsterd voor
fosfaat in een grid metvakken van 1 m2 en een deel van het erf
rondom de schuur is bemonsterd in vak-ken van 22 m (afb. 3.22). De
resultaten van de fosfaatanalyse laten zien dat ergeen sprake is
van een gebruik als veestalling (afb. 3.23). Ook is er niet een
duide-lijke tweedeling wat op een woon- of staldeel zou kunnen
wijzen. De concentratiefosfaat aan de lange zuidzijde wijst
mogelijk op een ingangspartij. De verhoogdeppm fosfaat nabij de
zuidwestelijke hoekpaal wordt veroorzaakt door een
restantB-horizont.
type en dateringOp grond van de orientatie en de aard van de
grondsporen stamt deze schuur uit deIJzertijd.
Veekraal 8
onderzoekDe tweede veekraal, structuur 8, bevindt zich in
werkput 8 en 9 en wellicht behoort
43
-
Afbeelding 3.19. Fosfaatkartering van IJzertijdhuis 2. Kaart: J.
Lienemann en B. Schomaker.
-
Afbeelding 3.20. Overzicht van IJzertijdschuur 5, foto richting
zuidoost. Foto: M.Bannink.
Afbeelding 3.21. IJzertijdschuur 5. Kaart: M. van Kalmthout.
-
1 2
3
45
67
8 910
11 12 13 14 15 1617
18 19
20 21 22 23 24 25 26 2728
29 30
31 32 33 34 35 36 3738 39 40 41
42 43 44
45 46 47 48 49 50 51 5253 54 55
56 57 58
59
60 61 62 63 64 65 6667 68
69 70 71 72 73 74 75 76
77 78 7980
81 82
83 84 85
86 87 88
89 90
91 92 93 94 95
2
0 2 4
Meters
Afbeelding 3.22. Fosfaatgrid over IJzertijdschuur 5. Kaart: B.
Schomaker.
179552 179554 179556 179558 179560 179562 179564 179566 179568
179570 179572389826
389828
389830
389832
389834
0
20
40
60
80
100
120
140
160
180
200
220
240
260
P-Kartierung Bakel WP 14
ppm P
Afbeelding 3.23. Fosfaatkartering van IJzertijdschuur 5. Kaart:
J. Lieneman en B. Schomaker.
-
Afbeelding 3.24. Veekraal 7 links en veekraal 8 rechts. Foto: J.
Hoekstra.
het deel dat is aangetroffen in werkput 10 eveneens tot deze
veekraal (afb. 3.24).Evenals van veekraal 7 is ook van veekraal 8
alleen de uiterste onderzijde van degreppel bewaard gebleven.
constructieVeekraal 8 bestaat uit een vermoedelijk ronde of
ovale greppel, waarin op sommigeplaatsen kleine paaltjes lijken te
zijn geplaatst (afb. 3.25). Deze zijn echter opzeer onregelmatige
en soms grote afstanden van elkaar geplaatst. Er is dus zekergeen
sprake van een palissade-achtige constructie. De ingang van
veekraal 8 isniet aangetroffen. Indien de palen van de
ingangspartij even goed bewaard zijngebleven als de ingang van
veekraal 7, is het mogelijk dat de ingang van veekraal8 zich direct
ten zuiden van de werkputten 44 en 45 bevindt, in de niet
opgegravenzone. Een andere mogelijkheid is dat de ingang in werkput
12 of 45 is gesitueerden door esgreppels is verstoord.
type en dateringGezien de stratigrafie en het uiterlijk van de
sporen moet deze veekraal eveneensin de IJzertijd worden
geplaatst.
47
-
Afbeelding 3.25. Veekraal 8, schaal 1:300. Kaart: M. van
Kalmthout.
Ruimtelijke indeling van IJzertijderf 2
IJzertijderf 2 bestaat uit huis 2, schuur 5 en veekraal 8 (afb.
3.26). Een klein bij-gebouwtje als schuur 1 is niet aangetroffen,
maar als de afstand van huis 2 tot eendergelijk schuurtje eveneens
20 m bedraagt, dan kan dit schuurtje worden verwachttussen de
werkputten 44 en 81. Op 60 m westelijk van huis 2 staat schuur 4.
Deafstand van schuur 4 tot veekraal 8 is 42 m. De omtrek van deze
veekraal zalvergelijkbaar zijn met veekraal 7.
De onderlinge positie van de structuren is opvallend
overeenkomstig met IJzer-tijderf 1 (zie afb. 3.15 op p. p 40).
Feitelijk is het enige verschil dat de structurenvan erf 2 ten
opzichte van erf 1 iets meer zuidelijk liggen. De onderlinge
afstandvan de structuren ten opzichte van elkaar is echter nagenoeg
identiek.
3.4 Overige sporen en structuren
Schuur 9
onderzoekDeze schuur bevindt zich in werkput 17 en 18. De
afzonderlijke sporen toondenzich zowel in het vlak als in de coupe
als enigszins onregelmatig en onderling ietsverschillend. Echter
gezien het feit dat de sporen onderling een goede samenhangvertonen
en in de nabijheid geen andere grondsporen of oversnijdende
structurenaanwezig zijn, is ervoor gekozen om dit tot een structuur
te rekenen.
constructieDe schuur is geconstrueerd uit vijf gepaarde
wandpalen (afb. 3.27, links). De lengteis 6,5 m en de breedte is
3,2 m. De breedte van de traveeen bedraagt ongeveer1,5 m.
wandenDe schuur heeft rechte wanden, waarbij de palen van de
lange wanden relatief
48
-
Afb
eeld
ing
3.26
.IJ
zert
ijder
f2,m
ethu
is2,
schu
ur5
enve
ekra
al8,
scha
al1:
400.
Kaa
rt:M
.van
Kal
mth
out.
-
Afbeelding 3.27. Schuur 9, links en spieker 6, rechts. Kaart: M.
van Kalmthout.
zwaar zijn en dicht op elkaar zijn geplaatst.
type en dateringOp grond van de ligging en orientatie is deze
schuur in de IJzertijd geplaatst, hoe-wel de vulling van de
paalsporen niet volledig eenduidig is. De diepte en vullingvan de
paalsporen zijn echter evenmin vergelijkbaar met de middeleeuwse
grond-sporen elders op het onderzoeksterrein.
Spieker 6
onderzoekEr is slechts een spieker die uit de IJzertijd stamt.
Deze spieker bevindt zich aande oostzijde van het onderzoeksgebied,
in het off-site areaal waar enkele IJzertijd-kuilen liggen en waar
aanwijzingen zijn voor een akker. De paalsporen zijn
ver-houdingsgewijs slecht geconserveerd. Ze tonen zich als
lichtgrijze verkleuringenin het lichtgele dekzand.
constructieSpieker 6 betreft een zespalige spieker (afb. 3.27,
rechts). De lengte is 3,2 m en debreedte is 1,8 m.
type en dateringIn de typologie van Schinkel (1998) behoort
spieker 6 tot het Type IB: smalle zes-palige spiekers met een
lengte groter of gelijk aan de breedte. In de
onmiddellijkenabijheid zijn geen huizen aangetroffen. Wellicht
heeft deze spieker gediend alstijdelijke opslagplaats op het
land.
Kuilen
Er zijn enkele verspreide kuilen die in het off-site areaal in
het oosten van hetplangebied liggen. De meeste kuilen bevinden zich
in de werkputten 69, 79, 84 en85. De meeste kuilen manifesteren
zich als lichtgrijze verkleuringen, veelal meteen geringe
resterende diepte. In werkput 69 (spoor 11) is een kuil
aangetroffendie opvallend diep is ingegraven (afb. 3.28). Deze kuil
bevat evenals de meestekuilen geen vondstmateriaal.
50
-
Afbeelding 3.28. Grote IJzertijdkuil. Foto: G. Bervoets.
Een kuil die opvalt vanwege de inhoud bevindt zich in werkput 85
(spoor 11).Deze kuil is vooral herkend vanwege het feit dat hier
een groot fragment aarde-werk is aangetroffen (zie afb. 8.1 op p.
211). Het spoor zelf tekende zich slechtszeer vaag af. Enerzijds
vanwege de ligging, op enige afstand van de huizen, enanderzijds
door de zeer geringe hoeveelheid vondstmateriaal kan worden
gestelddat de IJzertijdkuilen niet als afvalkuilen hebben gediend.
Wat de functie dan welwas, kan niet worden achterhaald.
3.5 Conclusie
Op het onderzoeksterrein zijn twee huizen, vijf schuren en
sporen van twee ver-schillende veekralen aangetroffen uit de
IJzertijd. Ook zijn er verspreid enkelekuilen en een solitaire
spieker aanwezig in een gebied dat als off-site areaal
isgenterpreteerd. Dit gebied ligt ten zuiden en zuidoosten van de
IJzertijdhuizenen hier bevinden zich de akkers. Vanwege het feit
dat het oostelijk deel van hetplangebied niet vlakdekkend is
opgegraven, kan er geen koppeling worden gelegdtussen de bewoning
en de off-site sporen. De westelijke begrenzing van de
IJzer-tijdbewoning wordt gevormd door de begrenzing van het
dekzandgebied. De IJzer-tijdbewoning zal zich aan de noord- en
noordoostzijde van het plangebied verderhebben uitgestrekt. Het
off-site areaal met de akkers en weilanden zal ook verderoostelijk
en zuidelijk zijn gelegen.
Uit de verschillende structuren kan een erf met bijbehorende
veekraal wordengereconstrueerd, dat in twee opeenvolgende fases is
bewoond, en hierboven is be-schreven als IJzertijderf 1 en
IJzertijderf 2. De chronologische opeenvolging is
51
-
niet vast te stellen omdat er geen duidelijk oversnijdende
grondsporen zijn. In debeide bewoningsfases is sprake van een huis
met al dan niet een schuurtje en eenveekraal met daarbinnen een
schuur. De onderlinge relatie van de structuren kanworden afgeleid
uit de vaste afstanden van deze structuren tot elkaar.
Daarnaastblijkt uit de onderlinge positie van de structuren en hun
uniformiteit dat er sprakeis van duidelijk opeenvolgende
bewoningsfasen, een bewoningscontinuteit in deVroege IJzertijd.
Uit de fosfaatkartering van huis 2, huis 3 en schuur 5 blijkt
dat in deze gebou-wen geen vee werd gestald. Er kan daarom worden
aangenomen dat dit evenminhet geval is bij schuur 4. Deze
IJzertijdhuizen moeten dus niet worden omschre-ven als
woon-stalhuizen In de zomermaanden zal het (rund)vee geweid zijn
inde omgeving, echter niet aan de zuidoostkant van de erven, omdat
hier het akke-rareaal ligt. In de wintermaanden werd het rundvee
gestald binnen de veekraal.In de schuren 4 en 5 kan hooi en stro of
andere gewassen zijn opgeslagen. Dezeopslagschuren zijn dan
expliciet bedoeld om de beesten buiten te houden. Het feitdat het
vee in de wintermaanden buiten werd gehouden, duidt erop dat melk
eenminder belangrijke rol speelde in de voedseleconomie. De
melkgift neemt sterk afals runderen in de wintermaanden niet op
stal staan (mond. med. dr. H. Buitenhuis,ARC bv).
Er kan niet eenduidig een relatie worden gelegd tussen de
geomorfologie enbodemopbouw en de locatie van de IJzertijdbewoning.
De IJzertijdbewoning enhet landgebruik zijn gesitueerd in het
noordoostelijk en oostelijk deel van het plan-gebied, op de hogere
dekzandgronden waarin zich een podzol heeft ontwikkeld.Deze gronden
zijn ook in het zuidoosten van het plangebied aanwezig. Echter,in
de zes werkputten die daar zijn aangelegd, zijn geen
IJzertijdsporen aangetrof-fen. Uit de verspreiding van de
vuursteenartefacten lijkt echter wel degelijk sprakevan
activiteiten in het zuidoostelijk deel van het plangebied (zie afb.
11.2 op p.261). Omdat er grote zones in het oostelijk deel van het
plangebied niet zijn on-derzocht, is niet uit te sluiten dat toch
ook hier IJzertijdbewoning is geweest. Welkan worden gesteld dat de
IJzertijdbewoning uitsluitend op de hogere gronden isgesitueerd.
Het lager gelegen westelijk en zuidwestelijk deel van het
plangebied,met beekeerdgronden, is in deze periode niet
bewoond.
52
-
4 Sporen en structuren uit deMiddeleeuwenA. Ufkes
4.1 Inleiding
Over een zeer groot deel van het plangebied zijn sporen uit de
Middeleeuwen aan-getroffen. Alleen een zone aan de oostzijde lijkt
in de Middeleeuwen niet intensiefin gebruik te zijn geweest. Veel
van de afzonderlijke sporen kunnen worden toe-geschreven aan
structuren zoals huizen, schuren, slootsystemen en wegen. Ookkunnen
er vijf middeleeuwse erven worden gereconstrueerd, die als
afzonderlijkeeenheden worden gepresenteerd. Hier kan een samenhang
van woonhuis, schuur1,spiekers en waterput worden vastgesteld. Het
betreft in de eerste plaats een grootomgracht hoofderf, dat zich
aan de westzijde van het plangebied bevindt en waar-in meerdere
fasen kunnen worden herkend. De bewoners van dit hoofderf
bepaal-den in hoge mate de inrichting van een veel groter gebied,
daarom zal dit hoofd-erf, erf 1, uitgebreid aan de orde komen in
paragraaf 4.3. Een groot, driehoekiggevormd perceel werd
aangestuurd door de bewoners van het hoofderf ge-bruikt voor het
winnen van leem. Ook werden hier kuilen gegraven die mogelijkals
kuilen voor het looien van huiden kunnen worden genterpreteerd.
Gezien deomvang van het terrein kan dit driehoekige perceel
nauwelijks als off-site wordenbestempeld. Dit perceel, met de
bijgebouwen en overige structuren die zich in ditleemwinningsgebied
bevinden, zal worden beschreven in paragraaf 4.9.
Daarnaast zijn er vier kleinere erven die gedeeltelijk of geheel
konden wordenopgegraven, erf 2 t/m erf 5. Deze erven zullen worden
besproken in de paragrafen4.4, 4.5, 4.6 en 4.7. In paragraaf 4.9
wordt nog een zesde erf gereconstrueerd, dieafwijkend is wat
betreft erfelementen. In paragraaf 17.5 wordt nader op deze ervenen
hun functie ingegaan. Tot slot zijn er structuren die niet aan een
erf kunnen wor-den gerelateerd, of die erf-overschrijdend zijn,
zoals perceleringssloten en wegen.Deze zullen in dit hoofdstuk
afzonderlijk worden behandeld.
In hoofdstuk 17, de synthese, wordt ingegaan op de ruimtelijke
samenhang vande structuren op de verschillende erven en, waar van
toepassing, de fasering van destructuren binnen de erven. Ook wordt
hier een huistypologie voorgesteld voor delaatmiddeleeuwse huizen
in Bakel. Deze huistypologie is specifiek ontleend aan
1Zie voetnoot 1 op p. 25.
53
-
type N parenbinnenstijlen
kromming binnenstijlen krommingwand
huis nr. datering
A1 3 recht gebogen 31 A2 4 weinig gebogen of recht gebogen 13
10751100A3 5 sterk gebogen gebogen 16 11251175A4 6 recht gebogen 10
11751225A5 7 weinig gebogen gebogen
Tabel 4.1. Beknopte kenmerken van de Dommelen-huistypen. Naar:
Theuws et al.(1988, fig. 21).
de plattegronden van Bakel, aangezien deze niet in bestaande
huistypologieen zijnte plaatsen (zie paragraaf 4.2).
Evenals in hoofdstuk 3 zijn ook in dit hoofdstuk de weergaven
van de platte-gronden gedaan conform Waterbolk (2009). Daar waar
traveeen zijn genummerd,is dit gedaan van west naar oost, conform
Hiddink (2005b, pp. 212213). Alletekeningen zijn noord-gericht en
op schaal 1:200, tenzij anders is aangegeven. Inbijlage 3 worden
alle structuren opgesomd.
4.2 Typologie van middeleeuwse gebouwen in Brabant
De meest bekende en veel gehanteerde huistypologie is ontleend
aan de type-siteDommelen (Theuws et al. 1988). In tabel 4.1 zijn
enkele kenmerken van dit huis-type opgesomd. Het betreft
bootvormige plattegronden met dichtgestelde dubbelesluitpalen aan
de korte zijden. De wandpalen van de lange zijden zijn gescha-keld
aan de binnenstijlen. De paren binnenstijlen kunnen als gebinten
worden be-schouwd. Na de opgraving te Dommelen en de publicatie van
Theuws et al. (1988)zijn er veel meer middeleeuwse
huisplattegronden opgegraven, waaruit blijkt datde chronologische
waarde betrekkelijk beperkt is (Van Hoof & Jansen 2002, p.101).
Op afbeelding 4.1 zijn enkele bootvormige huizen uit de Volle
Middeleeu-wen weergegeven. De dubbele, dichtgestelde sluitpalen
zijn zeer kenmerkend voorde plattegronden uit Zuid-Nederland.
Huijbers (2007) beschrijft in haar dissertatie betreffende de
huistypologie vijfhuistypen: H0H4 en negen bijgebouwtypen: B0B8. In
tabel 4.2 worden be-knopt de kenmerken van de verschillende types
weergegeven. Een getal achter hetgebouwtype geeft het aantal paren
binnenstijlen of staanderparen weer: H2-5 isdus een huis met vijf
paren binnenstijlen. Alleen bij bijgebouwtype B8, een twee-beukige
schuur, refereert het getal naar het aantal middenstijlen. B8-2
heeft dustwee middenstijlen.
De algemene trend bij de huizen is dat deze in eerste instantie,
na de Karolin-gische Tijd, rechte lange wanden hebben, in navolging
van de vroegmiddeleeuwsehuizen. De korte zijden zijn echter niet
langer recht, maar vernauwen zich, doorde constructie van dubbele
sluitpalen (H0). De types H1 en H2 zijn huizen metgebogen lange
wanden, waarbij H2 de echte bootvorm representeert. Het type
H3wordt gekenmerkt door een gebogen en een rechte staanderrij en
lange wand. Dittype komt tegelijk voor met type H2. In de
binnenindeling ontstaat een verschui-
54
-
140 Archeologisch onderzoek a50 te uden
1
2
3
3
5
6
7
8
9
10
11
Figuur 11.6
Typische Noord- (boven de stippellijn) en Zuid-Nederlandse
(onder de lijn) bootvormige plattegronden uit de
vollemiddeleeuwen.Schaal 1:200.1: Peelo; 2: Ermelo; 3: Gasselte; 4:
Malburg; 5: Geldrop; 6: Bladel - Kriekeschoor; 7: Dommelen - huis
13; 8: Dommelen - huis 31;9: Herpen; 10: Sint Oedenrode; 11:
Dommelen huis 10.
4
Afbeelding 4.1. Voorbeelden van Noord-Nederlandse (14) en
Zuid-Nederlandse (511) bootvormige plattegronden,schaal 1:200. 1:
Peelo, 2: Ermelo, 3: Gasselte, 4: Malburg, 5: Geldrop, 6:
BladelKriekeschoor, 7: Dommelen huis 13,8: Dommelen huis 31, 9:
Herpen, 10: St. Oedenrode, 11: Dommelen huis 10. Uit: Van Hoof
& Jansen (2002).
-
ving van een drie- naar een tweedeling. Type H4, tot slot,
betreft een rechthoekigeplattegrond. Dit is een overgangstype van
de bootvormige huizen naar het Brabant-se hallenhuis dat na 1250
verschijnt. Vanaf 1250 wordt H4 op poeren gebouwd enraakt zo
archeologisch onzichtbaar (Huijbers 2007, p. 141).
Huistype H2 is het meest uitgebreid beschreven, waarschijnlijk
omdat van dithuistype verhoudingsgewijs veel huizen zijn
gepubliceerd. Dit type kent variatiesin de vorm en constructie van
de korte wanden, die met kleine letters worden aan-geduid en die
overigens ook gelden voor enkele andere huistypes. In tabel 4.3
staandeze samengevat.
Ten aanzien van de binnenindeling zijn er additieve elementen,
aangeduid meteen hoofdletter. Deze elementen hebben geen dragende
of wandverstevigendefunctie. De additieve elementen zijn eveneens
weergegeven in tabel 4.3. In Bakelzijn echter weinig plattegronden
waar deze additieven in kunnen worden herkend.
Voor de middeleeuwse nederzetting op het onderzoeksterrein te
Bakel is in eer-ste instantie de typologische indeling van Huijbers
(2007) gehanteerd, voor zovervan toepassing. Er is maar een echt
bootvormig Dommelen-huis aangetroffen datzowel in de typologie van
Theuws et al. (1988) als Huijbers (2007) past. Dit huis isechter
uitzonderlijk groot. Alle andere huizen uit Bakel hebben zeer
karakteristiekekenmerken, die sterk afwijken van de Dommelen-huizen
en die ook afwijken vande door Huijbers beschreven huistypen. Het
betreft met name de ingangspartijen,maar ook de vorm van de lange
en korte zijden. In paragraaf 17.2 wordt nader opde huistypen van
Bakel ingegaan.
4.3 Het hoofderf, erf 1
4.3.1 Inleiding
Binnen het grote omgrachte erf aan de westzijde van het
onderzoeksterrein bevindtzich een zeer groot aantal sporen waaruit
verschillende structuren kunnen wordenherleid. Deze structuren zijn
voor een groot deel overlappende plattegronden vanhuizen en
schuren. Aan de hand van oversnijdende sporen kan een fasering
wordenaangebracht in de huizen en schuren. Om vast te kunnen
stellen welke schuur bijwelk huis hoort, is naast oversnijdende
sporen zowel de vorm als de orientatieen de positie op het erf een
criterium.
Binnen dit erf zijn de eerste drie fasen onderling sterk
vergelijkbaar. Er isalleen sprake van een noordwaartse verschuiving
van de huizen en waterputten eneen kleine verschuiving in de
loca