Archaeological excavation on the Route of BTC

ISSN 2218-0346

- R B A Y C A N ARXEOLOGIYASI

2009

Cild: 12 Say: 1 2009

ISSN 2218-0346

AZ9RBAYCAN ARXEOLOGIYASI Tasisci

Hamlet Isaxanh

Bas Redaktor Qtidrat Ismayilzada

Redaktor Miiavini Roza Arazova Tarix Dostiyev

Redaksiya heyati

Alp Arslan (Turkiya)

Vali Baxsaliyev (Azarbaycan)

Bertill Lyonriet (Fransa)

Otar Caparidze(Gurcustan)

Ovaz Gundogdiyev (Turkmenistan)

Mehmet Isiqh (Turkiya)

Lauren Listvet (ABS)

Vadim Masson (Rusyia)

Rauf Mun9ayev (Rusiya)

Mehmet Ozdogan (Turkiya)

Konstantin Pisxelauri (Giirciistan)

Maya Rahimova (Azarbaycan)

Viktor Sarianidi (Rusiya)

Andreas Saxner (Almaniya)

Redaktor komakcilari

Bahlul Ibrahimli Tavakkiil 3liyev Sevda Huseynova

Giinel Mammadova Roya 9liyeva

Volume: 12 Number: 1 2009

ISSN 2218-0346

AZERBAIJAN ARCHAEOLOGY

Founder Hamlet Isaxanli

Editor in Chief Qudrat Ismayilzadeh

Deputy Editors Roza Arazova

Tarikh Dostiyev

Editorial Board Alp Arslan (Turkey)

Vali Baxshaliyev (Azerbaijan) Bertille Lyonnet (France)

Ovez Gundoghdiyev (Turkmenistan) Mehmet Japaridzeh (Georgian)

Mehmet Ishikli (Turkey) LaurenListvest (USA)

Konstantin Pisxelauri (Georgia) Maya Rahimova (Azerbaijan)

Viktor Sarianidi (Russia) Andreas Schachner (Germany)

Vadim Masson (Russia) Rauf Munchayev (Russia)

Mehmet Ozdoghan (Turkey)

Editorial Assistants Bahlul ibrahimli Tavakkul Aliyev Sevda Huseynova

Gunel Mammadova Roya Aliyeva

COPYRIGHT О 1999 BY KHAZAR UNIVERSITY PRESS A L L RIGHTS RESERVED

AZ1096 Azorbaycan Respublikasi Baki seheri, Mehsoti kiicesi, 11 Xozor Universitosi

Khazar University 11 Mesheti str., Baku AZ1096 Republic of Azerbaijan

Uz qabiginda - Tunc qus flqurlart, Azarbaycan, Xocah-Gadabay тэйэтууяИ. Cover Page depicts the -Bronze birdfigures, Azerbaijan, Xojali-Gedebey culture.

На обложке - Бронзовые фигурки птиц, Азербайджан, Ходжалы-Кедабекская культура.

Telefon: (99412) 217927 Faks: (99412) 989379

E-mail: [email protected] [email protected]

Website: http://www.khazar.org www.azerbaiianarcheology.com

KHAZAR

KHRZfiR UNIVERSITY PR6SS

mailto:[email protected]

mailto:[email protected]

http://www.khazar.org

http://www.azerbaiianarcheology.com

Tarix bir korpiidiir... Mustafa Kemal Atattirk

История - это мост ... Мустафа Кемалъ Ататюрк

History is the link. Mustafa Kemal Ataturk.

MUND3RICAT

Azarbaycan Respublikasinin prezidenti Ilham dliyevin 5 fevral, 2008- ci ilda verdiyi sarancam 11

Mated Rahimova. inamli axtarislar, ugurlu naticalar 12 Mirhasim Aga Seyidll ibadat iinvani- Qudrat Ismayilzada- 75 20 Qudrat Ismayilzada. Arxeologiya va Azarbaycanin madani irsi 24

TBDQIQATLAR

Roza Arazova. Azarbaycanda erkan akin9ilik madaniyyatlarinin oyranilmasinda yeni metodlarin tatbiqi 30

Nacaf Miiseyibli. Eneolit dovru II Poylu ya§ayis yerinin das mamulaU 41

Muhammad Salim. Harappi Neolit madaniyyati: Markazi Asiya va Pakistan alaqalari 53

Rasul Agayev. Baki-Tbilisi-Ceyhan neft kamari va Baki-Tbilisi-9rzurum qaz kamari layihalari va Azarbaycanin qadim madani irsi ila bagh abidalarin qorunmasi problemi 60

Irada Avsarova. Azarbaycanin qadim dovr maddi-madaniyyat numunalarinda astral i§aralar va tasvirlar 72

Qudrat Ismayilzada. Dalidagm qadim qayaustti tasvirlari 83 Yusub Yakubov. Od ayini ila bagh tapintilar 93 Dmitri Kiricenko. Sarmat-Alanlar Azarbaycanda (antropoloji

materiallar asasinda) 101 Qanira Pirquliyeva. Azarbaycanin orta asr sikkalarinda ttirk

kalmalari va simvollari 107 Babayev L, Cabiyev Q., Yi Seonbok, Kim Jongil, Kwon Ohyong,

Seong Jeongyoung, Yi Gteeoung, Abbasova E., Nacafova I. Qabalada ilk Azarbaycan-Koreya ekspedisiyasimn naticalarina dair 113

MARAQLI TAPINTILAR

Bahlul ibrahimli, Nasir Quluzada, Qudrat Ismayilzada. Rasul Darasinda yeni arxeoloji qazintilarin naticalari 123

Tavakkiil dliyev. Qalatapa ya§ayis maskaninda Qafqaz Albaniyasimn Enian saharinin izlari 132

Viisala Qasimh. Bir daha Nax9ivanm orta asr yasayis. yerlari haqqinda 139

ISGAL OLUNMUS ABID9L8R

Farida Aslanova. i§gal omnrnus, abida- Qarakopaktapa 144

BOYUK ARXEOLOJI K3SFL9R

Nigar Ismayilzada. Dunyanin эп ulu §ahari 150

T3L9B9LORO КОМЭК

§alala Bagirova. Hkin istehsal tasarrufati va "Neolit inqilabi" 154 Tarix Dostiyev. Azarbaycanin orta asr saharlarinda sanatkarhgm

inki§afina dair 159

XRONIKA, RBYL3R, XBB9RLBR 165

CONTENTS

President of the Republic Azerbaijan Ilham Aliyev's disposal from the 5 th of February, 2008 11

Maisa Rahimova. Confident searches, successful results 12 MirhashimAga Seyidli. Worship man- Qudrat Ismayilzadeh- 75 20 Qudrat Ismayilzadeh. Archaeology and cultural heritage of Azerbaijan 24

RESEARCHESRoza Arazova. Progressive

methods in the study of the early farmers of Azerbaijan 30 Najaf Museibli. Stone items of the Eneolothic settlement of PoyluII 41 Muhammad Salim. Neolothic -Harappan cultural contacts between

Central Asia and Pakistan 53 Rasul Aghayev. Baki-Tbilisi-Ceyhan oil pipeline and Baki-Tbilisi-

Erzurum gas pipeline projects and the preservation of cultural heritage of Azerbaijan 60

Irada Avsharova. About some astral signs of material cultures of the bronze age of Azerbaijan 72

Qudrat Ismayilzadeh. The ancient rock paintings of Delidagh 83 Yusup Yakubov.The findings related to cult of fire 93 Dmitriy Kirichenko. Sarmat-Alans in Azerbaijan (on the ground of

anthropological materials) 101 Qanira Pirquliyeva. Turcik words and symbols on medieval coins of

Azerbaijan 107 Babayev I, Jabiyev G., Yi Seon-Bok, Kim Jongil, Kwon Ohyoung,

Seong Jeongyong, Yi Giseoung, Abbasova E., Najafova I. About the results of the first joint Azerbaijan-Korean expedition in Gabala 113

INTERESTING EXPLORATIONS

Bahlul Ibrahimli, Nasir Quluzadeh, Qudrat Ismayilzadeh. Results of new excavations in Rasul Darasi hole 123

Tavakkul Aliyev. The traces of Caucasus Albanian city Enian at Galatapa 132

Vusala Gasimly. Once again about early middle age settlements of Nakhchivan 139

MONUMENTS UNDER OCCUPATION

Farida Aslanova. Occupied Monuments-Garakepektepe 144

GREAT ARCHAEOLOGICAL DISCOVERIES

Nigar Ismayilzadeh. The ancient city of the world 150

FOR STUDENTS

Shalala Baghirova. Early production industry and "Neolithic revolution" 154

Tarix Dostiyev. Craft progress in the medieval Azerbaijani cities 159

CRONICLES, REVIEWS, INFORMATION 165

СОДЕРЖАНИЕ

Постановление Президента Азербайджанской Русггублики Илхама Алиева от 5 февраля, 2008 11

Маиса Рагимова. Уверенные поиски, успешные результаты 12 Мирхашим Ага Сеидли. Адрес местопоклонения - Гудрат

Исмаилзаде- 75 20 Гудрат Исмаилзаде. Археология и культурное наследие

Азербайджана 24

ИССЛЕДОВАНИЯ

Роза Аразова. Прогрессивные методы в изучении раннеземледельческих культур Азербайджана 30

Наджаф Мусеибли. Каменные изделия энеолитического поселения Пойлу II 41

Мухаммед Салим. Хараппская неолотическая культура: связи Центральной Азии и Пакистана 53

Расул Агаев. Проекты нефтепровода Баку-Тбилиси-Джейхан и газопровода Баку-Тбилиси-Арзрум и проблема сохранения памятников культурного наследия Азербайджана 60

Ирада Авшарова. О некоторых астральных знаках на предметах материальной культуры бронзового века Азербайджана 72

Гудрат Исмаилзаде. Древние наскальные изображения Делидага 83

Юсуп Якубов. Предметы культа огня из Таджикистана 93 Дмитрий Кириченко. Сармато-Аланы в Азербайджане (по

данным антропологии) 101 Ганира Пиркулиева. Тюркские слова и символы на

средневековых монетах Азербайджана 107 Бабаев И., Джабиев Г., Йи Сеонбок, Ким Джонгил, Квон

Оюнг, Сеонг Джеонгёнг, Ий Гисеунг, Аббасова Э., Наджафова И. К итогам первой азербайджано-корейской экспедиции в Габале 113

ИНТЕРЕСНЫЕ НАХОДКИ

Бахлул Ибрагимли, Насир Гулузаде, Гудрат Исмаилзаде. Результаты новых раскопок в урочище Расул Дараси 123

Таваккул Алиев. Следы городища Кавказской Албании Эниан на поселении Галатепе 132

Вюсала Гасымлы. Снова о поселениях Нахчывана в раннем

средневековье 159

ОККУПИРОВАННЫЕ ПАМЯТНИКИ

Фар ид а Асланова. Оккупированный памятник- Гаракепектепе ....144

ВЕЛИКИЕ АРХЕОЛОГИЧЕСКИЕ ОТКРЫТИЯ

Нигяр Исмаилзаде. Древнейший город мира 150

В ПОМОЩЬ СТУДЕНТАМ Шалала Багирова. Раннее производящее хозяйство и «Неолити

ческая революция» 154 Тар их Доспгиев. К развитию ремесла в средневековых городах

Азербайджана 159

ХРОНИКА, РЕЦЕНЗИИ, СООБЩЕНИЯ 165

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

11 Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasmin Arxeologiya va Etnoqrafiya Institutu tarafmdan 2008-2009-cu illarda apardmasi nazarda tutulan arxeoloji

ekspedisiyalarin maliyyalas.dirilmasi ila bagh alava tadbirlar haqqinda

Azarbaycan Respublikasi Prezidentinin

S 9 R 9 N C A M I

Azarbaycan xalqimn zangin tarixi-madani irsinin tadqiqinda arxeoloji qa-zintilann aparilmasi muhiim ahamiyyat kasb edir. Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasi Arxeologiya va Etnoqrafiya Institutunda hayata kecjrilan ekspedisiyalarin naticalari Azarbaycan tarixinin oyranilmasinda basjica manbalardan hesab edilir.

Azarbaycanda arxeoloji ekspedisiyalarin faaliyyatini geniglandirmak va sa-maraliliyini artrrmaq maqsadi ila qarara aliram:

1. Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasi Arxeologiya va Etnoqrafiya Institutu tarafmdan Azarbaycan Respublikasi arazisinda 2008-2009-cu illarda aparilmasi nazarda tutulan arxeoloji ekspedisiyalarin maliyyala§dirilmasi UQun Azarbaycan Respublikasinin 2008-ci il dovlat budcasinda nazarda tutulmus. Azarbaycan Respublikasi Prezidentinin Ehtiyat Fondundan Azarbaycan Milli Elmlar Akade-miyasina bir milyon manat mablaginda vasait ayrilsin.

2. Azarbaycan Respublikasinin Maliyya Nazirliyi bu sarancamin 1-ci bandinda gostarilan vasaitin Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasina aynlmasini tamin etsin.

3. Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasmin Rayasat Heyati aynlmis. vasaitin Arxeologiya va Etnoqrafiya Institutu tarafmdan taqdim olunmus. plana asasan aidiyyati uzra istifadasina nazarati tamin etsin.

4. Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasi arxeoloji ekspedisiyalarin hayata kecjrilmasi ila bagh yeni normativlari muayyanlagdirarak Azarbaycan Respublikasinin Nazirlar Kabinetina taqdim etsin.

5. Azarbaycan Respublikasinin Nazirlar Kabineti bu sarancamdan irali galan masalalari hall etsin.

6. Bu sarancam imzalandigi gundan quwaya minir. tlham DJJYEV

Azarbaycan Respublikasinin Prezidenti Baki sehari, 5 fevral2008-ci il



:". л if-

•

V \

\ 44

INAMLIAXTARISLAR, UGURLU N9TiCBL9R

Maise Rahimova (AMEA-nm Arxeologiya va Etnoqrafiya institutunun direktoru)

Azerbaycan Respublikasinin Prezidenti cenab Ilham Bliyevin 2008-ci ilin fevralinda verdiyi serencam Azerbaycan arxeologiya elminin inkis_afmda yeni mer-helenin ba§langici oldu. Homin sorencama osasen 2008-2009-cu illordo arxeoloji ekspedisiyalarin maliyyelesîrilmesi uqun bir mil-yon manat vosait ayrilmi§dir. Bu, Azerbaycamn arxeologiya elmi-

пэ, abidolorimizin tedqiqine gosterilen en boyuk diqqet ve qayginin te-zahurudur. Arxeologiya elmine verilen bu qiymet elbette ki , Instirummuzun qarsjsmda ciddi vezifeler qoymus. oldu. Arxeoloji ekspedisiyalara aynlan dovlet vesaitinin artinlmasi ve Prezidentin ehtiyat fondundan elave pul aynlmasi bu ilki ugurlanmizi daha da artirdi.

2009-cu ilde respublikamizin Abseron, §erur, Babek, Ordubad, Qebe-le, Quba, Xacmaz, Devecj, X i z i , Qax, §eki, Oguz, Agcabedi, Agdam, Imi§-l i , Neftcala, Celilabad, §amaxi, Agsu, Gence, Goranboy, Tovuz, Agstafa, Semkir, Berde, Gedebey ve b. rayonlannda genis. ve iri miqyash arxeoloji qazmti i§leri apanlmisdir.

Kecen illere nisbeten 2008-2009-cu illerde ekspedisiyalar uc_un ayrilan maliyye vesaitinin yax§ila§dinlmasi geni§ arxeoloji qazinti i§leri aparmaga ve yuzlerle yeni maddi medeniyyet qahqlan askara Qixarmaga imkan ver-mi§dir. Hetta, son 15-20 ilde arxeoloqlarin is_lemediyi bir ne<je bolgelere de ekspedisiyalar gonderilmi§dir. Bu baximdan Aran Qarabagda fealiyyet gos-teren arxeoloji ekspedisiyalarin fealiyyetini xususile qeyd etmek lazimdir. 2009-cu ilde bu bolgede eneolit, tunc, antik ve orta esrler dovrlerine aid abideler tedqiq edilmi§dir. Burada eyni zamanda Almaniya arxeoloqlan ile birge arxeoloji tedqiqatlar apanlmisdir. Bundan elave, Gence-Qazax bolge-sinde ve NaxQivanda ecnebi arxeoloqlar ile birge arxeoloji tedqiqat isjeri heyata keQirilmisdif. Biitun bunlar Institutun beynelxalq elmi elaqelerinin geni§lenmesine, Azerbaycamn qedim dovr abideleri, zengin tarixi baresin-de informasiyalarin butiin diinyada genis. yayilmasma s_erait yaratmi§dir.

2009-cu ilde Azerbaycan Respublikasinin erazisinde aparilan arxeoloji qazinti isjeri asagida gosterilen umumile§dirilmi§ neticeleri qeyd etxneye imkan verir.

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009


Azarbaycanin 2 milyon illik boyuk tarixinin son bir песо osri istisna ol-maqla, butun merheleleri arxeoloji qazintilar neticesinde oyrenilir. Hotta, yazih menbelerin movcud oldugu orta esrler ve qismen antik dovr tarixinin ara§dirilmasinda arxeoloji qazinti isjerinin boyuk elmi ehemiyyeti vardir. 2009-cu ilde apanlmis. arxeoloji qazintilar qodim da§ dovrunden - paleolit dovrunden basjayaraq orta osrloro qodorki butun tarixi morhololori ehate etmi§dir. Bunlar qodim insan dii§ergeleri, егкэп oturaq ekinc.i medeniyyet-lerino aid ya§ayi§ moskonlori vo qebir abidoleri, antik ve erkon orta osrler dovruniin s_eher medeniyyoti vo muxtolif tip qebir abideleri, orta esrler dovriinun mohtegem §eherleridir.

Qedirn da§ dovru. NaxQivan Muxtar Respublikasinda §erur rayonundaki Qazma mustye du§ergesinde ve Gence-Qazax bolgesindeki Ceyranc.61 zo-nasinda aparilan arxeoloji tedqiqatlar paleolit dovrii insanlanmn ya§ayi§ ter-zi, qidalanmasi, da§dan emek aletlerinin hazirlanmasi usullarmm oyrenil-mesi ucun zengin material vermi§dir. Ceyrancpldeki Saqqizh alt paleolit ya-sayis. yerinden a§kar edilmis. vulkan men§eli andezit da§mdan hazirlanmis. cox iri ve agir Qopper tipli aletin a§kar olunmasi maraq dogurur. Cunki bele aletler Azix magarasimn alt laymdan a§kar edilmisdir ki , bu da 6z novbe-sinde CeyranQol erazisinde ve butovKikde Azerbaycamn qerb bolgesinde qedim insanlarm meskunlas_ma tarixinin daha qedim olmasmi soylemeye imkan verir.

Neolit, eneolit dovrleri. Son iller Azerbaycamn erken ekinci-maldar tayfalarinm tarixini ozunde eks etdiren qedim abidelerin tedqiqi diqqet



merkezindedir. Dtinyanin bir sira olkelerinin (Almaniya, Fransa, Yaponiya ve s.) arxeoloqlannin bu dovr abidelerine xiisusi maragi onlarda geni§ arxeoloji todqiqatlann apanlmasini xususilo aktual bir moseleyo Qevirmisdir. 2009-cu ilde Gonco-Qazax, Mil-Qarabag, Mugan ve NaxQivan bolgelerinde neolit ve eneolit dovrlerine aid qedim yasayis. meskenlerinde geni§ arxeoloji qazinti i§leri apanlmisdir. Agstafa rayonundaki Hesensu, Tovuz rayo-nundaki Goytepe neolit dovrii yasayi§ meskenlerinde (e.e. VII-VI minil-likler) apanlan qazmtilar Azerbaycanda, о cumleden, burun Cenubi Qafqazda ekinQilik medeniyyetinin meydana Qixma tarixinin eweller hesab edildiyinden min i l qedim oldugunu ve yerli zemin esasmda daha erken merheleden ba§landigini soylemeye imkan verir.

Hesensu ya§ayi§ yerinde aparilan qazintilar xiisusile maraq dogurur. Bele ki , abidenin medeni tebeqesinin alt qatlannda a§kar edilmis. duzbucaq-h planli tikili qahqlan ve daha arxaik seciyyeli da§ memulati bolgede me-lum olan erken ekinqi-maldar tayfalara mexsus §omutepe arxeoloji medeniyyetinin daha erken, keramikaya qederki istehsal neoliti esasmda tesek-kiil tapdigmi, umumiyyetle ekincjlik medeniyyetinin Azerbaycanda yerli koklere bagh oldugunu gostermi§dir.

Goytepe ya§ayi§ yerinin qazmtisma Yaponiya alimlerinin de celb edil-mesi bu abidenin miiasir texnologiyanin komekliyi ile daha etrafli oyrenil-mesine §erait yaratmi§dir. Bele ki , bu abideden goturulmu§ osteoloji qahq-lann ve maddi medeniyyet numunelerinin trasaloji, radiokarbon, paleobo-tanik, paleozooloji analizleri Yaponiyanin miiasir laboratoriya avadanhgi ile apanlrr. 91de edilen neticeler erken ekinQilik medeniyyetlerinin tarixinin ara§dinlmasi u<jun muhum ehemiyyet kesb edir.

Celilabad rayonundaki Polutepe, Agdam rayonundaki Bhedtepe ve Ag-cabedi rayonundaki Kamiltepe eneolit dovriine aid yasayi§ meskenlerinde aparilan arxeoloji qazmtilar elde edilmis, maddi medeniyyet qahqlannm zenginliyi baximindan boyuk maraq dogurur. Polutepede qazintilar neticesin-



de aide edilmis. 9 minden yuxan keramika numuneleri bu bolgede eneolit dovriinde (e.e. V minillik) dulusculuq senotinin yuksek inki§af soviyyosindo oldugunu subuta yetirir. Kamiltopodo, eloco do Colilabad rayonundaki A l -xantopodo, Agstafa rayonundaki Selaxan yasayis. yerlorinin arxeoloji qazmtisi eneolit dovriindo Azerbaycamn On Asiya ile genis. iqtisadi-medeni elaqele-rinin oldugunu gosterir ve hemin abidelerden askar edilmis. arxeoloji tapintilar gelecekde bu elaqelerin tarixinin tedqiqi ucun muhiim ehemiyyet das.iyir.

Umumiyyetle, 2009-cu ilde Azerbaycanm neolit ve eneolit dovrleri abidelerinde apanlmis. qazintilar bu dovr insanlannm heyat terzi, me§gu-liyyeti, maddi ve menevi medeniyyeti haqqmda genis. melumatlar verir.

Azerbaycan arxeologiya elminde movcud elmi problemlerden biri bezi tarixi merheleler arasmda varislik elaqelerinin oyrenilmesinden ibaretdir. Eneolit ve ondan sonraki ilk Pmc dovrii arasmdaki varisliyin movcudlugu bu gun de tedqiqatQilarin diskussiya obyekti olaraq qalmaqdadir. Bu baxim-dan NaxQivan M R orazisindeki OvQulartepesi ve Xelec ya§ayi§ yerlerinde aparilan arxeoloji qazmtilarm miihum ehemiyyeti vardrr. Bele ki , mehz bu abidelerden askar edilmi§ arxeoloji materiallar, xususile de keramika me-mulati son eneolit dovrunden erken tunc dovriinun Kur-Araz medeniyyeti merhelesine kec_idi ozunde eks etdirir. Eyni zamanda, bu tapintilar bu vaxtadek, butovliikde Qafqaz arxeologiya elminde mubahise obyekti olan Kur-Araz modeniyyetinin ilkin veteni meselesine xeyli aydmhq getirmi§ ve Naxcivan bolgesinin bu medeniyyetin yaranma merkezine aid olmasmi maddi faktlarla subuta yetirmi§dir.

Tunc dovrii. Ilk tunc dovriine aid Xaqmazda (Serkertepo), §erurda (I Maxta), Ab§eronda arxeoloji qazinti i§lori aparilrm§dir. Neticede ilk rone



dovrii insanlannm mei§eti, maddi vo monevi medoniyyetini, dini inamlanm oks etdiron tapintilar eldo edilmisdir. Naxgivanda erken seher medeniyyeti-ne aid orta tunc dovrii II Kultope ya§ayi§ moskoninde aparilan qazintilar bu qedim sohordeki istehsal emalatxanalarmin as.kar edilmesilo neticelenmis.-dir. Oguz rayonundaki orta tunc dovriine aid kurqanlann qazintisi olduqca zengin keramika ve metal memulatinm askarlanmasi, maraqh dofn adetinin izlonmesi ile mii§ayiet edilmi§dir. Bele kurqanlar Azerbaycan erazisinde qox az sayda qazilmisdir. Oguz rayonundaki butov bir kurqan nekropolunun askar edilmesi ve buradaki kurqanlann qazintisi bu medoniyyetin Conubi Qafqazda, о cumbdan Azerbaycanda genis. yayilmasim subut etmi§dir.

Son Pine - erken demir dovriinde iqtisadiyyatin suretli inkis_afi, cemiy-yetde ba§ veren sosial, iqtisadi vo siyasi yukselis. prosesleri tarixi Azerbaycan erazisindeki bu dovro aid muxtelif nov abidelerin qazintisi ile tedqiq edilir. 2009-cu ilde Gence-Qazax, Qarabag, NaxQivan bolgelerinde son Pine - erken demir dovriine aid qedim yas.ayi§ meskenleri (Sahtaxti, Sar-vantepe, Sumbatan, Oglanqala ve s.), muxtelif tipli qebir abideleri (Goran-boy, Gedebey, Goygol, Agdam ve s. rayonlarda) qazilmi§dir. Bu qazmtilar son tunc - erkon demir dovrii sakinlerinin heyat terzi, toserriifat mesjuliy-yeti, iqtisadi, siyasi ve medeni elaqeleri haqqmda maddi faktlar vermisdir.

§erur rayonundaki e.e. I minilliyin birinci yansina aid §eher tipli Oglanqala ya§ayi§ moskoninde beynelxalq terkibli ekspedisiyanin apardigi qazmtilar Azerbaycanda qedim seher medeniyyeti tarixinin tedqiqi й ф п muhum ohomiyyot kesb edir. Oglanqala, Sahtaxti ve s. bu kimi qedim ya§ayi§ meskenlerinin erken §ehor medeniyyotine aid olmasi barede elmi edebiyyatda fikirler oz oksini tapmi§dir. Oglanqalada arxeoloji qazintilar is© bu fikirleri bir daha tesdiq eden, erkon seller medeniyyetine xas ojan buttm strukturlann a§kar edilmesi ile neticelenmi§dir.

Semkir rayonundaki e.e. I minilliyin ortalanna aid Qaracemirli §eher tipli ya§ayi§ moskoninde beynelxalq ekspedisiyanin qazmtilan neticosinde bolgede о dovriin en boyuk §eherin qahqlan a§kara Qixanlmi§dir. Burada §eherin strukturunu, tikinti texnikasini ve s. mesolelori izlemok mumkiin-diir. Qazmtilar gosterdi ki , burada qeyd edilen dovrde qaynar §eher heyati movcud olmusdur.

Antik dovr. Bu dovre aid qazmtilar sirasmda Qafqaz Albaniyasimn pay-taxti Qebole §eherindo aparilan qazmtilan xususi qeyd etmek lazimdir. Burada antik Qebele §oherinin ictimai binalannm qahqlan, zengin §eher heyatmi eks etdiron maddi medeniyyet mimunelori, о cumloden iqtisadi ti-caret elaqelerinin yiiksok inki§af seviyyosinde oldugunu gosteren numiz-matik materiallar a§kar edilmi§dir.

Agcabedi rayonu erazisindeki Qalatepe qodim ya§ayi§ yerinde antik ve erken orta esrler devriinun m6hto§em §eher qahqlan a§kara Qixanlmi§dir. Bu erazido s_ehor tipli ya§ayi§ moskeninin olmasi hole antik dovr muollifle-rinin osorlerinde qeyd edilmi§dir. Arxeoloji qazintilar bu yazih melumat-



larin duzgun oldugunu bir daha tosdiq etdi vo burada Qafqaz Albaniyasmrn bu vaxtadek molum olmayan §ohor abidosinin qahqlanni uzo Qixardi.

Orta esrler dovrii. Bu dovre aid §emkir, §amaxi sohortarinde, Kurdomir rayonundaki §ehorgah adh §ohor tipli ya§ayi§ moskoninde geni§ arxeoloji qazmti i§lori apanlmisdir. §omkir seherinde qazintilar daha da geni§lendirilmi§, §eherin nannqala hissesinde bir sira yeni strukturlar asjcara Qixanlmi§drr. Samaxinm orta osr memarhq strukturunun bir hissesi askara c_ixanlmis_ ve bu memarhq qahqlannin §irvan§ahlann iqametgahlanndan bi-ri olmasi ehtimah ireli suriilmu§dur. Sehorgahda aparilan qazmtilar ise Sir-van bolgesinde orta osrlerdo daha bir iri §eher meskeninin oldugunu subuta yetirmi§dir.

Aparilan ara§dirmalar neticesinds elde edilmi§ yuxanda gosterilen butun bu elmi nailiyyetlor Azerbaycamn qedim dovr tarixinin bir sira qaranhq sehifelorine i§iq salmi§ ve bu elmi nailiyyotler vetenimizin tarixinin yazil-masi ucun miihiim ehemiyyet kesb eden maddi faktlarm askara Qixanlmasi ile neticelenmisdir.

Butun bu elmi nailiyyetler hec. §iibhosiz, Azorbaycan arxeologiya el-mine yuksek dovlet qaygisimn montiqi neticesidir. Gelecekde Institutumuz vetenimizin qedim tarixinin daha etrafli todqiq olunmasi iic_un iri miqyash arxeoloji qazinti i§lerini yuksek ezmlo davam etdirmeyi qar§isina moqsed qoymu§dur.



"Azarbaycan Arxeologiyasi" jurnahnin oxucularina vd Redaksiya Неуэйпэ!

Oziz dostlar! Azarbaycanin cox catin dovrtinda Xazar Universitasi-nin xeyir- duasi ila hayata vasiqa alan va kovrak addimlarla cox tezlikla giiclanan "Azarbaycan Arxeologiyasi" jurnalmm 10 yasi tamam oldu! inana bilmiram, jurnalin galacak redaktoru professor Qudrat ismayilzada va gala-cak redaktor muavini Roza Arazova ila jurnalin ideyasi, movzular, strukturu va insan qaynaqlan, dizaym va saira iizarinda muzakiralarimizdan 10 i l ke-cib, amma bunlar sanki diinan olub...

Kecan mtiddatda, ctirbactir taqdimat formalarindan istifada eunakla, jurnal Azarbaycan arxeologiyasinin va iimumiyyatla, arxeologiyamn nailiy-yatlarini oxucularina 9atdirmaga 9ah§misdir. Onun har sayinda dunya arxeologiyasinin mtihiim problemlarindan sohbat a9ilmis, onlann tahlili va naticalari genis sakilda i§iqlandinlmi§dir. "Azarbaycan Arxeologiyasi" jur-nahnda vaxtasm AB§, ingiltara, Rusiya, Iran, Ukrayna, Turkiya, Pakistan, Turkmenistan, Qazaxistan, Ozbakistan, Gurctistan, Qirgizistan va onlarca digar olka alimlarinin dayarli elmi maqalalari isiq iizu gormu§, onun soragi-ш Azarbaycan hiidudlanndan xeyli uzaqlara yaymisdir. Jurnalin "Maraqh tapintilar", "I§gal olunmus. abidalar", "Boytik arxeoloji ka§flar", "Elm ta-rixi", "Talabalara komak", "Bizim musahiba", "Arxeoloqun 90I gtindali-yindan" bolmalari elmi ictimaiyyatin va 90xsayh oxuculann ragbatini qazanmisdir.

"Azarbaycan Arxeologiyasi" jurnali u§aqhq dovrtinti bitirmakda, yeniyetmalik dovrtina qadam qoymaqdadir, yaqin ki , bela deya bilarik. Ominam ki , qar§idaki 10 illik da belaca ugurlu va stiratla ke9acak, sonunda kimlarsa "sanki dtinan olmu§du" deyacak. Va, jurnal oztinun yefkin dovrtinti ya§ayacaq, oz ugurlarim daha da artiracaq, jurnalin oxuculari da, yazanlan da artacaq, cografiyasi geni§lanacak.

Oziz oxucular! Oziz mtialliflar! Oziz Redaksiya heyati! Sizin haminizi alamatdar hadisa - "Azarbaycan Arxeologiyasi" jurnahmn 10 illiyi munasibatila tabrik ediram, sizin har biriniza mohkam can saghgi, ttikanmaz yaradicihq enerjisi va ugurlar dilayiram.

Hamlet Isaxanh



СЭР

Из?

&я1я QtibfH mtidlUhi!

Xazar Universitasi kollektivi adindan Sizi 75 illik yubileyiniz mtinasibati ila samimi qalbdan tabrik edir, Siza uzun omur, т б п к э т cansaghgi, elmi faaliyyatmizda ugurlar arzulayinq.

Siz, demak olar ki, butun hayatmizi arxeologiya elminin inkisafina hasr etmis, zangin madani irsimizin oyranilmasinda, qorunmasmda, galacak n abidalari xidmatlar gostarmisi faaliyyatiniz sayasind qazanmismiz va bir uzvluyuna layiq ifcriumusunu saxsiyyatiniz, elaov da xeyirx; tavazokarliq kimMisani kcyfi bir "Qudrat IsmjKlzada ideah" yaradir, gan Sizin kecdiyimjpu masuliyyaitli va sarafli yi

yh nadir arxeoloji sahasinda misilsiz

u genisahatali va mahsuldar ralarda boyuk hormat va niifuz eynalxalq arxeoloji ta§kilatlann

lma bela bagliligimz, samimilik, sadalik,

tlariniz sWftaniyanlann qalbinda qiqatci-arxeoloqlan yolculuga saslayir.

Ш

9ii

Щ

1>

10 ildan J H d i r ki, Siz ХэгэгЧИ&жш^вИЙэ maraqli, eyni zamanda agir va masuliyyatli bir i§1!WWa^gulsunuz. Tasis etdiyimiz "Azarbaycan arxeologiyasi" jurnalmin mutaxassislar arasinda, elmi dairalarda genis hormat va niifuz qazanmasinda Sizin xidmatlariniz danilmazdir. Inanmq ki , hala uzun iliar Sizinla birlikda bu sahada isjarimizi davam etdiracayik va Siz yeni-yeni ideya va amali islarinizla jurnahmizin, elaca da iimumilikda arxeologiya elmimizin inkisafinda avazedilmaz xidmatlarinizi davam etdiracaksiniz.

Bir daha Sizi yubileyiniz miinasibati ila iirakdan tabrik edir, islarinizda ugurlar arzulayinq.

Hormarla, Prof. Hamlet Isaxauli

24 oktyabr 2009



IBADBT UNVANI Qudrat ismayiIzada-75

1970-ci ilin yaymda Azarbaycan Elmlar Akademiyasi Tarix institutu-nun arxeoloji ekspedisi-yasi Nax9ivanin Kultapa adh qadim ya§ayis ye-rinda qazmP-tadqiqat is-lari aparirdi. Biz, bir dasta tarix9i talaba da tadqiqat-larda istirak edirdik va bu olay galacak ixtisas se9i-mimizda miihum rol oy-nadi.

Mi l l i EA-nin Nax9i-van arxeoloji bazasi Yu-

xan Uzunoba kandinda yerlasirdi va biz da yaxsi tachizata malik olan hamin bazada qahrdiq. Azarbaycan arxeologiya elminin gorkamli simalarindan olan Qudrat ismayilzada ila da о yay tam§ olduq. Orta boylu, gular 9ohrali bu ziyah insan о vaxt ganc yaslannda olsa da, 9ohrasindan agsaqqal nuru yagirdi. Sifatinda insam ilk baxisdaca oziina calb edan bir caziba vardi. Das-torpaqla allasan arxeoloqdan 90X sanat adamma ox§amasi, ham zovq, ham da dabla geyinmasi, sirin Baki lahcasiyla dam§masi, inca yumoru va olduq-ca halim davrani§i, mehribanligi, samimiyyati ila ekspedisiyadaki buttin ganclarin husn-ragbatini qazanmisdi. A z soma bu husn-ragbat qinlmaz bir dostluq baglantisina 9evrildi va biz onun simasinda tacriibali maslahat9i, motabar harm qazandiq. Bizim tazaca addimlar atdigimiz arxeoloji sahada Qudrat miiallimin artiq zangin tacriibasi vardi. Otan asrin 60-ci illarinin awalindan etibaran Qazax, Agstafa bolgalarinda, Da§kasanin Xa9bulaq yay-laginda, M i l duziinda, Samaxida, Qabalada, Qarabagda, Qobustanda arxeoloji tadqiqatlarda istirak etmi§di. Qazax rayonu arazisindaki "Baba Darvis" adh qadim ya§ayis maskaninin tadqiqi isa bilavasita, ganc alimin adiyla baghydi. Bir sozla, bela bir arxeoloq alimla bir ekspedisiyada 9ahsrnamiz taleyin biza §ansiydi va saxsan man bu §ansm faydasini oz tarix9i karyeramda dona-dona hiss etdim.

Hala talabalik illarindan arxeoloqlann respublika va Umumittifaq konf-ranslarinda i§tirak edir, apardigim ilkin tadqiqatlar asasinda dovri matbuatda, elmi nasrlarda maqalalarla 91x1$ edirdim va ugurlanma an 90X sevinanlardan



bin Qudrat mtiallim olurdu. Naxcivan Dovlat Universitetinin tarix fakul-tasinda cahsdigim illarda da onun dayarli maslahatlari hamisa garayim oldu.

1985-ci ilda Sankt-Peterburqda- о zamanki SSRJ E A Maddi Madaniy-yat Institutunda namizadlik dissertasiyasi mudafia edarkan asas opponentim olan Qudrat muallimin boyuk alim oldugu qadar da boyuk insan olduguna, vatan elmi U9iin fadakarhgina, tamannasizhgma bir daha sahid oldum.

Diinya sohratli alim, Ermriaj Muzeyinin direktoru, Sosialist Omayi Qahramani В. B. Piotrovskinin rahbarlik etdiyi Mudafia Surasinda instiui-Pm direktoru, akademik V.M.Masson, Q.F.Korobkova, B.LMarsak, A.M.Belenitski, ikinci opponentim V.A.Aleksinla barabar, ermani mansali bir пефэ alim da istirak edirdi. B.B.Piotrovskinin xammi, aslan Nax9ivandan olan Repsima Mixaylovna Canpoladyan istisna olmaqla, digar ermani alim-lar manim "Nax9ivamn son tunc va ilk damir dovrii abidalari" adh elmi i§i-mi pu9a 9ixarmaq U9tin har vasitaya al atmi§dilar. Tarix elmlari doktoru va Elmi Sovetin tizvii olan nacib xamm Canpoladyan isa digar ermanilardan farqli olaraq, nainki aleyhima 9ixdi, aksina, isimi mudafia edarak onu dok-torluq i§i saviyyasinda dayarlandirdi. Mudafia zamani 9irkin xislatli ermani-larin arzulanm gozlarinda qoyanlardan biri da Qudrat miiallim idi. O, Elmi Surada gizli bir §abaka yaradaraq qabul edilan miisbat qararlara giiclti tasir imkanlanna malik olan ermanilarin galacakda onun ozuna hansi angallar ya-rada bilacayindan 9akinmadan sinasini qabaga verdi. Movzunun biitun as-pektlardan duzgun ara§dinldigim, naticalarin takzibolunmaz maddi-madani dalillara va elmi-nazari arqumentlarla asaslandigim tasdiqlamakla mudafia-min uguruna ahamiyyatli кбтэк gostardi.

*** Azarbaycanda Pine dovriinun arasdinlmasi uzra an yax§i miitaxassislar-

dan olan Qudrat ismayilzada 9oxillik arxeoloji faaliyyati dovriinda muxtalif bolgalardaki qadim madaniyyat abidalarinda - "Baba Darvi§" qadim yasayis yerinda, Azix va Taglar magaralannda, Somutapada, Xa9bulaq kurqan 96-liinda, U9tapada, Kamiltapada, Santapada, Yedditapa nekropolunda, Qara-kopaktapada va digar nadir abidalarda tadqiqatlar aparmisdir. Vatan tarixinin, onun qadim madaniyyat va emoqrafiyasimn oyranilmasi baximindan hamin tadqiqatlann har biri qiymatli olsa da, bunlardan ikisi- "Baba Darvi§" va Qarakopaktapa alimin arxeologiya elminda asas mohurii sayihr. Qazax rayonu arazisinda yerlasan "Baba Darvi§" yasayi§ yerinda axtanslanyla Azarbaycanin erkan akin9ilik dovriina i§iq salan alim Fiizuli bolgasi arazi-sindaki Qarakopaktapa abidasinin simni a9maqla daha qlobal miqyash kasfa imza atmi§ oldu.

Ilk dafa on doqquzuncu asrin sonlannda rus arxeoloqlan tarafmdan tad-qiq olunan abida uzun Шаг arxeoloji adabiyyatda qabir-kurqan kimi qeyd olunmu§du. Yalmz X X asrin 60-ci illarinda Qudrat ismayilzadanin rahbarlik etdiyi ekspedisiyanin axtanslan naticasinda malum olmu§dur ki , Qa-



rakopaktapa on minillik bir dovrii ahata edan qadim yasayis yerinin qaligi olmaqla, dunyamn an nadir maddi madaniyyat abidalarindan biridir. Alimin bu mohtasam abidada 25 i l siiran israrh axtanslan takca Azarbaycan tarixi ii9tin deyil, umumiyyatla, Sarqin erkan sivilizasiyalarimn, Ktir-Araz ma-daniyyatinin oyranilmasi baxunmdan boytik onam dasiyir. Bunu da qeyd etmak vacibdir ki , sozugedan abidalar arxeoloqun bioqrafiyasinda yalmz 90I axtans. kasflari kimi qalmadi. "Baba Darvis" abidasindaki axtarislar asasin-da namizadlik, Qarakopaktapa asasinda isa doktorluq dissertasiyasi mudafia edan Qudrat ismayilzada milli arxeologiya elmina iki fundamental asar baxs etdi.

Elmda axtans. aparmaq har kasa nasib olsa da, har kas kasfa nail ola bilmir. Taxminan bir asr yarimhq tarixi olan Azarbaycan arxeologiya el-minda da axtansjar 90X, kasflar azdir va Qudrat ismayilzadanin adi bu azlar sirasindadir.

M i l l i arxeologiyarmzin tamal9ilarindan olan Olasgar Olakbarovun ka§fi, kiip qabirlar va boyah qablar madaniyyati, Saleh Qaziyevin arxeologiya elminda an boyuk ka§fi Minga9evir qazmtilan, ishaq Cafarzadaninki Qobustan qayausru yazilannm, Osman Habibullayevinki Kultapa kasfi oldugu kimi, bu mohtasam alimlarin salafi olan Qudrat ismayilzadanin ka§fi da Qarakopaktapadir.

Yeri galmiskan, burada adim 9akdiyim boyuk alimlardan biri- Osman Habibullayevla bagh bir maqama toxunmaq istayiram.

Dtinyada ela qadim abidalar var ki, onlann darindan tadqiqi hamin cog-rafiyamn va о cografiyada maskunlasmi§ xalqlann tarixi- madani ke9mi§i, inkisaf marhalalari haqqinda movcud tasawurlari alt-ust edarak tamamila yeni ger9akliklar ortaya 9ixanr. Bela mohtasam abidalardan biri da Nax9i-van Muxtar Respublikasi arazisinda yerlasan Kultapa qadim yasayis, massi-vidir. Kultapanin ka§fi boyiik arxeoloq alim Osman Habibullayeva max-susdur. Krimin Bax9asaray §aharinda dogulan bu nacib insan milliyyatca Шгк-tatar olsa da, Allah onu sanki Azarbaycan tarix elmi U9tin yaratmisdi. Ganc ya§lannda taleyin hokmii ila Azarbaycani va onun qadim diyan Nax-9ivani oztina ikinci Vatan se9an Osman Habibullayev mis dovriina aid yasayi§ yerinin qahqlarim ilk dafa Kiiltapada uza 9ixarmisdi. Bu isa takca Azarbaycan ti^tin deyil, buttin Qafqaz regionu U9tin misilsiz ahamiyyat da§iyan tarixi bir kasf idi. Qazintilar zamani abidada mis-Шпс dovriina aid 21 meP qalinhginda madani tabaqa askar edan alim abidanin oyranilmasina demak olar ki , butun omrunti fada edarak tadqiqat materiallan asasinda doktorluq dissertasiyasi va nahang monoqrafiya yazmi§di. Taassuf ki , vaxtsiz olum monoqrafiyamn nasrina aman vermadi.

Lakin alimin isi yanm9iq qalmadi. Osman Habibullayevin "Nax9ivan MSSR arazisinda eneolit va tunc dovrlari adh" 314 sahifalik monoqrafi-yasini Qudrat ismayilzada boyuk diqqat va sevgiyla redakta edarak nasrina miivaffaq oldu. Muallifinin oliimundan 12 i l soma- 1982-ci ilda i§iga 9ixan



bu kitabla Qudrat muallim marhum hamkannm xatirasina ehtiramim bildir-makla, ham Azarbaycan tarix elmina novbati xidmatini etdi, ham da boyuk alim vicdanma malik oldugunu gorkladi. Man bu maqam iizarinda ona gora dayandim ki, elmda vicdan, adalat va haqq olduqca vacib masaladir. Islamin asas bel sutunlarindan olan hazrat Olinin tabiriyla soylasak, "elm amalla ba-rabardir" va yax§i amal alimin §ukrudiir. Na gozal ki, Qudrat ismayilzadanin elmi uca oldugu kimi, amaliyla qazandigi sukrlari da ucadir. Bu §tikrlari o, coxsayh namizadlik, doktorluq dissertasiyalanna rahbarlik va opponent-lik etmakla, elmin catin yollarmda axtan§a 9ixan istedadlari himaya et-makla, savab amallar gorarak qalbini Allah sevdasiyla doldurmaqla qazamb.

Man peygambarimizin da elma miinasibatindan bir maqami yada sal-maq istayiram; Hazrati Mahammad aleyhissalam buyurub: "Bi l ik l i adamla oPirub-durmaq, onun Uziina baxmaq ibadatdir". Bil ikl i adam ham da boyuk fazilat sahibi olanda bu ibadatin faydasi ikiqat artir. Fitratindan galan boyuk Marifati-insani axlaqi, darin kamah, alim vicdani, milli taassubu, vatandas qeyrati ila Qudrat ismayilzada bela bir ibadat unvani olmaga layiqdir. Bu gtinlarda 75 yasim tamamlayan mohtaram alima va sevgili Dostuma haya-tinin galacak davammda da savabh, ibadatli bir omur arzulayiram.

Son soz yerina

Son vaxtlarda qocaman alimi Heminqueya banzadirlar. Yaqin ki, bunda bir hikmat da var. i r i l i - xirdah 200-a qadar elmi asarin muallifi olan Qudrat ismayilzada eyni zamanda, gozal yazi9idir. Onun "Abidalar, xatiralar, du-§tincalar" va "Arxeologun 90I gundaliyindan" kitablan mahz saristali yazi9i qalaminin mahsuludur. Badii-publisistik janrda, gozal uslubla, sirin dilla yazilan bu kitablar badii asar kimi birnafasa oxunur. "Arxeologun 96I gundaliyindan" kitabini oxuyarkan miiallifin ma§hur fransiz yazi9isi Antuan de Sent Ekzuperidan gatirdiyi bir iqtibasla rastladim: "Qala, man sani insan-lann qalbinda ucaldacagam." Bu mtidrik sozlar iizarinda 90X du§undum va man о sozlarin arxasindaki haqiqati Ekzuperi ila barabar Qudrat ismayil-zadaya da samil etdim. Tabii ki , har kasa tamsil etdiyi sanat va ucaltdigi qala baximindan.

Mir has im Aga Seyidli



ARXEOLOGIYA V8 AZ8RBAYCANIN МЭБЭМ IRSI

Qudrat Ismayilzada (Baki Dovlat Universiteti)

Son ilbrin arxeoloji tarixsiinasliginda madani irs probleminin oyranilmasi mtihtim masalalardan birina 9evrilmisdir. Dunyada bas veran murakkab va 9 0 X ziddiyyatli iqtisadi, ictimai va siyasi proseslar saraitinda madani irs problemina boyuk diqqat saysiz-hesabsiz minilliklar arzindaki madani-tarixi inki§afin qa-nunauygunluqlanm iiza fixarmaga va onlarin naticalarindan samarali sakilda istifada etmaya geni§ imkanlar yaratmaqla miiasir camiyyatlar U9iin fovqal ahamiyyat kasb edir (1).

Qadim tarixi koklara malik madani irsin asyavi tacassiimii arxeoloji abidalar va onlardan alda edilan maddi madaniyyat numunalarinda aks olunmu§dur. Bununla bagh son vaxtlarda arxeoloji adabiyyata arxeoloji irs anlayi§i gatiril-mi§dir. Ke9mi§in maddi yaddasim ta§kil edan arxeoloji tapintilar muxtalif ol-maqla madani irsin ham maddi-madani, ham da manavi dayarlari haqqinda genis^ eyni zamanda daqiq tasawiir yaradir, bu va ya digar bir xalqin, olkanin ba-§ar tarixindaki yerini va rolunu mtiayyan etmaya elmi asas verir.

Arxeoloji axtan§ va arasdirmalarla mtiayyan edilmisdir ki , tarixi Azarbaycan arazisi Avrasiya makamnda tutdugu alveri§li cografi movqeyi, ahamiyyatli torpaq-iqlim §araiti va oztinamaxsus madani-tarixi inkisaf yolu ila qadim dovr-lardan mtihtim markazlardan biri kimi tanmmi§, movcud madaniyyat va sivili-zasiyalar sisteminin tizvti hissasini ta§kil etmi§di. Istar Gtiney, istarsa da Quzey Azarbaycan arazilarinda ta§akktil tapan va ya§ayan ytiksak va zangin madani irs deyilanlarin bariz ntimunasidir (2).

Azarbaycan arazisinda onun zangin tarixi ke9misina mtivafiq 90xsayh va olduqca muxtalif maddi madaniyyat abidalari qalmisdir. Onlarin oyranilmasila Azarbaycanin ytiksak madani irsa malik qadim markazlardan biri olmasi asyavi dalillarla stibuta yetirilmi§dir. Uzun zaman kasiyinda bu madani irs sabit ana-na9iliya va varisliya asaslanaraq inkisaf etmi§, zanginlasmis va timumbasari madani irsin tarkib hissasina 9evrilmisdir.

Azarbaycanin qadim madani irsinin mtitaraqqi xatt tizra inki§afinda qon§u Sarq olkalarinin ytiksak madaniyyatlari va sivilizasiyalan ila yaradici qarsihqh tasir amili da xtisusi rol oynami§di. Yaxin §arqa va Xazaryam bolgalara inteq-rasiya §araitinda Azarbaycan arazisi vahid madani makamn tarkib hissasina 9evrilmi§dir. Okin9ilik va maldarhgin inkisafi ti9tin yararh saraita malik olan Azarbaycan arazisina, hatta On Asiyamn madani markazlarindan, о ctimladan, Mesopotarniyadan akin9i tayfalann ko9ti ba§lanmi§di. Son illarda Azarbaycanin bir sira bolgalarinda Ubeyd va Uruk madaniyyatlarina aid mai§at-tasarrtifat va qabir abidalarinin tiza 9ixarilmasi buna nitarh stibutdur (3).



Azarbaycanin rangarang madani irsi minilliklar arzindaki nailiyyatlarin macmusu olmaqla oztinda ayn-ayn ardicil tarixi marhalalarin madani qatlarini birla§dirilmisdir. Onlarin an qadimi da§ dovrtinti ahata edan Qurucay madaniy-yatila tamsil olunmusdur. Avrasiya makamnda an qadim arxeoloji madaniyyat sayilan Qurucay madaniyyatinin ozunamaxsus xususiyyatlari Azix magarasin-dan tapilan das mamulatinda aks olunmusdur.

Otan asrin 60-ci illarinda iiza cixanlan va oyranilan Azix magarasi oz da-yarli tapintilari ila Canubi Qafqaz va о zamanki SSRJ hiidudlarindan 90X-90X uzaqlarda a§agi paleolit dovriina aid an nadir magara dti§argasi kimi taniPnisdir (4). Yuxan Qarabagdaki Quru9ay darasinin sol sahilinda, daniz saviyyasindan 900 m hundurliikda yerlasan Azix magarasinda arxeoloji qazintilar zamani 10 madani tabaqa askarlanmisdir ki , onlarin da asas hissasi alt paleolitin maddi madaniyyatini aks etdirmisdi. Tadqiqatlar zamam hamin tabaqalardan qadim flora va fauna qahqlan, dasdan amak alatlari, ibtidai azixantropa maxsus 9ЭПЭ

stimtiytintin fraqmenti va boyuk elmi ahamiyyatli digar tapintilar iiza 9ixanl-misdir. Tapintilar i9arisinda 9ay da§lanndan ibarat kobud i§lanmi§ ibtidai alat-lar elmi cahatdan daha dayarlidir. Maraqhdir ki , onlarin mtiayyan hissasini pro-to9opper va proto9oppinq kimi kobud 9apacaqlar, qasovlar va digar ibtidai alat-lar taskil etmisdi. Azix magarasmm an qadim tabaqalarinda 9akisi 4-5 kq olan iri 0I9UIU 9oppera oxsar iri 0I9UIU da§ alatlara da rast galinmi§dir. Dunyanin malum da§ dovrii abidalarinin, о cumladan, Sarqi Afrikanin mashur Olduvey madaniyyatinin das alatlarina yaxin olan bu tapintilar ham da goza9arpan sa-ciyyavi alamatlarla se9ildiyindan yerlasdiyi vadinin adi ila mtistaqil etalon nii-munalar kimi qiymatlandirilmi§, zangin madani irsimizin an qadim tarixi кбк-larini mtiayyan etmaya imkan yaratmi§dir.

Quru9ay madaniyyatinda da§i§lama sahasinda anana9ilik va varislik meyl-lari parlaq sakilda oz tazahtirtinti tapmi§dir. Tarixi-madani inkisafla bagh Quru-9ay madaniyyati asell madaniyyatila avaz olunmus, an qadim tarixi marhalalarin 9ay daslanndan hazirlanmis alatlari somaki a§ell va mustye numunalari



ticim prototiplari rolunu oynamisdir. Bununla, tarixin siibh ?aginda Azarbaycan arazisinda ibtidai insanlar tarafmdan dasi§lama sahasinda qazamlan vardi§ va nailiyyatlar sonraki dovrlar U9iin asl manada ornak olmusdu.

Azarbaycamn zangin madani irsinin an qadim qati eyni zamanda basqa bir yenilikla - tasviri incasanatin meydana ?ixmasi ila saciyyalanmisdi. Son onil-liklarda Azarbaycanin Qobustan bolgasindaki tist paleolita aid zangin stijetli va badii dayarli qayaiistti rasmlarin iiza 9ixanlmasi ibtidai incasanatin tarixi kok-lari haqqinda tasawurlari asash sakilda geni§landirmi§ va darinla§dirmisdir. Qadim tasvirlar i9arisinda insan, sir, oktiz, maral rasmlari, ov va raqs sahnalari, xiisusila maraqhdir. Sabit anana9ilikla alaqadar bela tasvirlara somaki dovr-larda da tasadiif olunmusdu. Onu da nazara 9atdirmaga dayar ki, Qobustanda tist paleolita aid rasmlardan ba§qa onlarca siginacaq yeri - sarti olaraq «Okuz-lar», «Ana zaga», «Kaniza», «Marallar», «Ceyranlar», «Qaya arasi» va s. ad-landinlan ibtidai insan du§argalari da askar olunmu§dur. Qazintilar zamani hamin ibtidai yasayi§ maskanlarindan ust paleolita aid saciyyavi tapintilar alda edilmi§dir (5).

Azarbaycanin qadim madani irsinin somaki qati ilkin maddi istehsal for-malamun manimsanilmasi, erkan akin9ilik madaniyyatlarinin yaranmasi ila alamatdar olmusdur. 9sasim akin9ilik va maldarhq ta§kil edan yeni iqtisadiy-yata ke9idla movcud yerli camiyyatlar daha yiiksak inkisaf yoluna qadam qoy-mu§dular. Bununla alaqadar, Azarbaycan arazisinda Kultapa va Somutapa kimi yetkin akin9ilik madaniyyatlari yaranmi§di. E.a. VI -V minilliklari ahata edan bu madaniyyatlar aski akin9ilik madaniyyatlari sisteminin tizvti hissasi olmaq-la, eyni inkisaf yolu ke9mis, uzun mtiddat oz ahamiyyatini itirmayan yiiksak nailiyyatlarini madani irsa armagan etmi§di. Qeyd olunan tarixi marhalada Azarbaycan arazisinda maddi madaniyyat sahasindaki irs 6z yeni tacassiimtinu akin9ilik va maldarhq iqtisadiyyatimn tarn ta§akkulunda, ilk metalm manimsa-nilmasinda va genis istehsahnda, dulus9uluq va toxuculuq sanat sahalarinin yiiksalisinda, 9iy karpic memarhgimn meydana 9ixmasinda va genis yayilma-sinda iqtisadi-madani alaqalarin genislanmasinda, inteqrasiya meyllarinin artmasinda tapmi§di. Boyah qablarin meydana 9ixmasi va bazadilmasi, gildan, das va sumukdan hazirlanmi§ kiîk 0I9UIU qadin heykallari, rangarang stijetli va badii xtisusiyyatli qayaiistti rasmlar oyranilan dovrtin madani irsinin manavi va intellektual sahala-rini aks etdirmi§di (6).

Qeyd olunan maddi va manavi nailiyyatlar e.a. IV-II minilliklari ahata edan Pmc dovrtinda daha da artmi§, yeni madani qatm ozayini taskil etmisdi.



Malumdur ki, tunc dovrii basar tarixinda tabiatda tasadtif olunmayan meta-hn - tuncun kasfi va istehsah ila baslamisdi. Tuncun istehsah ila ibtidai insan-lar iqtisadi, ictimai va madani inki§afin yeni va yti sak bir tarixi marhalasina qadam qoymusdu. Bu xtisusiyyat Canubi Qafqazin, о cumladan, Azarbaycamn tunc dovriina aid abidalarinda daha parlaq sakilda aks olunmaqla, Azarbaycamn minilliklari ahata edan madani irsini daha da zanginlasdirmisdir (7).

Cografi sarait va iqtisadi, ictimai-madani inkisaf saviyyasina miivafiq tunc dovriinda Azarbaycan arazisinda onun butun bolgalarini ahata edan u? boytik arxeoloji madaniyyat - Ktir-Araz madaniyyati, Boyah qablar madaniyyati va Xocah-Gadabay madaniyyati adi ila ta§akktil tapmis va inki§af etmi§di. Bun-lardan alava, Azarbaycanin canub-§arq bolgasinda tunc dovrtinun sonu va da-mir dovrtinun baslangicina aid edilan Tahs-Mugan madaniyyati movcud olmusdu (8).

Gostarilan madaniyyatlarin har biri oturaq hayatla bagh olmaqla, oztina-maxsus yiiksak yerli xiisusiyyatlari ila secilmi§, saysiz-hesabsiz abidalarla oz zangin varhgini stibuta yetirmisdi. Tunc dovriinda qazamlan maddi va manavi nailiyyatlar daha da artmis, yeni madani qatin asasini taskil etmi§di. Monumental memarhgin yaranmasi, sahar madaniyyatinin va yeni xtisusiyyatli iri mar-kazlarin meydana 9ixmasi, badii metalislama va dulus9uluq sanat sahalarindaki ugurlar, akin9ilik va maldarhq tasarrtifatlarimn gortinmaz yiiksalisi, ytiksak in-tellektual saviyya va murakkab dini dunyagortistin tasakktilti tunc dovriina maxsus qatin asas gostaricilarini ta§kil etmi§, tarixi taraqqidaki qanunauygun-lugun ayani aksi olmusdu.

Son illarda ayn-ayri olkalarda madani irsin oyranilmasi, qorunmasi va on-dan samarali istifada etmak problemlarina boyuk diqqat yetirmak dovlat ahamiy-yatli isa 9evrilmi§dir.

Qlobal standartlasma ananasinin beyin va qalblara amansizcasina hakim oldugu bir vaxtda tarixi-madani irs miiasir camiyyatlar ti9tin xtisusi ahamiyyat kasb edir. Bununla alaqadar, sivil olkalar madani irsin qorunub saxlanmasi, oyranilmasi va ondan dtisuntilmu§ sakilda istifada etmak masalalarina getdikca



daha boyuk diqqat yetirir, onlan hall etmaya cahsirlar. Sevindirici haldir ki , son vaxtlarda madani irsla alaqadar, problemlara boyuk diqqat Y U N E S K O xattila beynalxalq ictimai tasjcilatlann ohdasina dtismti§dtir. Sozstiz, ululanmizin minilliklar arzinda boyuk zah-mat va tukanmaz istedadi hesabina yaratdigi ytiksak madani irs da diqqatdan kanarda qal-mamisdir. Heydar Oliyev fondunun bas9isi, YUNESKO-nun xo§ maramh safiri xamm Mehriban Oliyevanin son iki ilda bu sahadaki dtistintilmtis genis faaliyyati 90X faydah ol-musdur. Madani irs problemina diqqat va

qaygi timumdovlat i§i saviyyasina ucaldilmi§dir. Xalqimizm yaratdigi zangin madani irsa sonsuz mahabbat va ehtiram baslayan xos maramh safirin say va bacangi naticasinda bir sira madani dayarlarimiz timumi basari dayarlar kimi taninmis va qiymatlandirilmi§dir.

B D a B I Y Y A T 1. Проблемы изучения и сохранения исторического наследия. Алматы, 1998;

Изучение культурного наследия Востока. Санкт-Петербург, 1999; Массой В.М. Вопросы культурного наследия. Ашгабад, 2002.

2. Исмаилзаде Г.С. Параллели в историко-культурном наследии Туркменистана и Азербайджана. Материалы Международной научной конференции, Ашгабад, 2006.

3. Нариманов И.Г. Культура древнейшего земледельческо-скотоводческого населения Азербайджана. Баку, 1987, с. 136; Мусеибли Н. Энеолитическое поселение Беюк-Кесик. Баку, 2007, с. 99.

4. Htiseynov М.М. Azix magarasmm sirri. Baki, 1969; Yena onun. Azarbaycan arxeologiyasi (Das dovrii). Baki, 1964; Гусейнов M.M., Джафаров А.Г. Палеолит Азербайджана. Баку, 1986.

5. Cafarzada I.M. Qobustan. Baki, 1975; Muradova F.M. Qobustan tunc dovriinda. Baki, 1979; Мурадова Ф.М., Рустамов Дж.Н. Памятники Гобустана. Баку, 1986; Фараджева М.Н. Верхнепалеолитическое искусство Азербайджана. // Мир наскального искусства. Москва, 2005; Yena onun. Чашечные углубления Гобустана. Баку, 2008.

6. Habibullayev О.Н. Kiiltapada arxeoloji qazintilar. Baki, 1959; Yena onun, Энеолит и бронза на территории Нахчыванской АССР. Баку, 1982; Иессен А.А. Кавказ и Древний Восток в IV и III тыс. до н.э.. КСИА, вып. 93, Москва, 1963.

7. Исмаилзаде Г.С. Азербайджан в системе раннебронзовой культурной общности Кавказа. Баку, 2008.

8. Алекперов А.К. Исследования по археологии и этнографии Азербайджана. Баку, 1960; Oliyev V.H. Azarbaycanda boyah qablar madaniyyati. Baki, 1977; Мин-кевич-Мустафаева H.B. Памятники трех основных груп Ходжалы-Кедабек-



ской культуры на территории Азербайджана и их датировка. МКА; т. IV, Баку, 1962; Cafarov H.F. Azarbaycan е.э. IV minilliyin sonu - I minilliyin awal-larinda. Baki, 2000; Avsarova i.N. Xocah-Gadabay madaniyyati tayfalannin badii tunc mamulati. Baki, 2007; Seyidov A.Q. Naxcivan e.a. VII-TI minilliklarda. Baki, 2003; Джафарзаде И.М. Элементы археологической культуры на Мугани. Изв. АН Азерб. ССР, вып. IV, №9, Баку, 1946; Махмудов Ф.Р. Культура юго-восточного Азербайджана в эпоху бронзы и раннего железа. Баку, 2008.

ARCHAEOLOGY AND CULTURAL HERITAGE OF AZERBAIJAN

Gudrat Ismailzadeh

Summary

The article is dedicated to the connect on of archaeology and cultural heritage. The author pased much attention to the ancient cultural heritage of Azerbaijan and its' interaction with archaeology.

АРХЕОЛОГИЯ И КУЛЬТУРНОЕ НАСЛЕДИЕ АЗЕРБАЙДЖАНА

Гудрат Исмаилзаде

Резюме

Представленная статья посвящена вопросам богатого культурного наследия Азербайджана и взаимосвязям археологии и культурного наследия. В статье особое внимание уделено пластам этого древнейшего культурного наследия, охватывающего огромный отрезок времени от палеолита до эпохи бронзы.



IQATLAE.

1ССЖД01А1М AZBRBAYCANDA ERK3N ЭК1гЧС11ЛК MBD9NiYY3TLORiN

OYRaNiLM0SiNDe YENI METODLARIN ТЭТ/BiQi

Roza Arazova (Хэгэг Universiteti)

Artiq iki ytiz ila yaxmdir ki, arxeologiyanin tabiat elmlarinin bazi sahalari ila alaqasi genislanmakda va mohkamlanmakda davam edir. Antropologiya, geologiya, paleobotanika, paleocografiya, paleontologiya va bu kimi elm saha-larinin komayi olmadan ibtidai arxeologiya mtimktin deyil. Texniki taraqqi dovriinda kimyanin, fizikanin, riyaziyyatm va biologiyamn intensiv inkisafi sa-yasinda arxeologiyanin tabiat elmlari va daqiq elmlar ila alaqa va amakda§h-ginin yeni yollan va imkanlan meydana cixmi§dir (1). Stimtik qahqlannm 90X-dan tatbiq edilan antropoloji tadqiqi, bitki qahqlarmin mtiayyan olunmasi me-todlari ila yanasi, arxeoloji tadqiqatlarda spektral analiz va metalloqrafiyadan, petroqrafiya va kimyavi texniki analizdan, fiziki modella§dirmadan, radiokar-bon va dendroxronoloji analizlardan, arxeoloji obyektlarin geofiziki ka§fiyyat metodlanndan da istifada olunur.

Arxeoloji tadqiqatlarda yeni tisullann tatbiqi sahasinda xaricda mtihtim nailiyyatlar qazamlmi§dir. ikinci Dtinya mtiharibasindan somaki illarda, SSRi-nin bir sira saharlarinda ayn-ayri alimlarin ta§abbtisti ila tabiat elmlarini arxeoloji tadqiqatlarda geni§ tatbiq edan elmi qruplar va elmi markazlar yaradilirdi. Bu baximdan Azarbaycan M E A Arxeologiya va Etnoqrafiya InstiPitunun Spektral analiz laboratoriyasimn faaliyyati diqqati calb edir. Kimya elmlari doktoru I.R.Salimxanov tarafmdan yaradilmi§ laboratoriya, oz elmi faaliyyatini Qafqazin qadim metallurgiyasi tarixinin oyranilmasina hasr etmi§dir (2). Hazir-da laboratoriya spektral analiz va mtixtalif kimyavi metodlann komayi ila arxeoloji qazmtilardan alda olunmu§ qadim metallann va basqa materiallarin oyranilmasini muvaffaqiyyatla davam etdirir.

Arxeoloji tadqiqatlarda yeni tisul va vasitalardan istifada sahasinda SSRI E A Arxeologiya InstiPitunun Leninqrad sobasi (hazirda R E A Maddi Madaniyyat Tarixi Institutu adlamr) boytik islar gormu§dtir. Burada, tarkibinda radio-karbon analizla dovrii mtiayyan edan, kimyavi-spektral va spor-tozcuq analiz-lari yerina yetiran qruplar olan ibtidai texnologiyalar laboratoriyasi yaradilmis-dir. Кефэп asrin 50-ci illarinin ikinci yarismdan daha bir yeni tadqiqat tisulu -Passoloji tadqiqat tisulu meydana fixdi. Bu tadqiqat tisulunun islanib hazirlan-



masina va bu unikal kasfa gora SSRI Dovlat mtikafatina layiq gorulmus S.A.Semyonova maxsus idi (3). S.A.Semyonovun bu institutda yaratdigi Eksperimental-Trassoloji laboratoriya cox kecmadan trassoloji tadqiqatlarin beynalxalq markazina 9evrildi. Burada takca ke9mis ittifaq respublikalarindan deyil, ham da btittin dtinya olkalarindan galmis arxeoloqlar tacriiba ke9irdilar.

Arxeologiyada mtistaqil tadqiqat metodu kimi yaranmis trassologiyanm qadim эптэк alatlarinin oyranilmasinda mtihtim ahamiyyati vardir. Trassoloji tisul mikroskopun komayi ila amak alatlarinin funksiyasimn (tayinatimn) da-qiqla§dirilmasina, onlann funksional tasnifatimn verilmasina va bu alatlarin istifada olundugu istehsal proseslarini mtiayyan etmaya imkan verirdi. 70-80-ci illarda trassoloji metodun arxeoloji materiallara ktitlavi sakilda tatbiq olunmasi sonradan amak alatlarinin funksiyasimn oyranilmasinda ba§qa tisullardan istifada olunmasina gatirib 9ixardi. Bu unikal tadqiqat tisulu t.e.d. Q.F.Korobkova tarafmdan mtivaffaqiyyatla takmillasdirilarak takca ayn-ayri abidalardan alda edilmis amak alatlarina deyil, ham da btittin regionlarin va arxeoloji mada-niyyatlarin amak alatlarina tatbiq olundu (4,5). Orta Asiyamn neolit dovrii das alatlarinin oyranilmasinda boyuk tacrtibasi olan Q.F.Korobkova Canubi Qafqaz materiallannin trassoloji tadqiqinin asasini qoymaqla yana§i, о cumladan, taqdim olunan maqalanin mtiallifinin da daxil oldugu yerli trassoloq-mtitaxas-sislar hazirladi.

Trassoloji tadqiqat tisulu ila bagh olan digar tisul - eksperimental (tacrtibi) metoddur. Bu tisulun mahiyyati amak alatlari ila insan faaliyyati arasindaki qanunauygunluqlarin mtiayyan edilmasi, qadim numunalar asasinda amak alatlarinin hazirlanmasi, onlarin istehsal gtictintin va samaraliliyinin mtiayyan edilmasi, istehsal proseslarinin va tasarrtifat sahalarinin barpasindan ibarat idi. Belalikla, kompleks tacrtibi-trassoloji tadqiqat qadim camiyyatlarin tasarrtifati va insanin amak faaliyyati haqqinda hartarafli malumat toplamaga imkan verir.

Bu maqalanin mtiallifi trassoloji tadqiqat tisulunu ilk dafa olaraq Azarbaycanin e.a.VI-IV minilliklara aid ilkin akin9ilik abidalarindan alda edilmis da§ alatlari tatbiq etmisdir (6,7). Alt i abidadan 10 mindan 90X da§ alat mikroskop altinda baxilaraq, mikroanaliz sayasinda har bir alatin (iskana, tiya, qasov, oraq disi, burgu, misar, bi9aq va b.) funksiyasimn mtiayyan edilmasi, xammahn (agac, stimtik, buynuz, da§, dari, gil) istanmasi ila alaqadar farqli cahatlarin aydinla§dinlmasi, oraq dislarin yerina barkidilmasi (mas: bir di§li oraqlar, btittin dtiz kasarli oraqlar, lovha§akilli-di§li oraqlar) va s. mtimktin oldu. Eyni za-manda obsidian, 9axmaq qalpalari va 9ixarlan i9arisinda 90xlu alatlar a§kar edildi. Belalikla, Passoloji tahlillarin naticalari va qoyulmu§ tacrtibalar bir daha tasdiq etdi ki, Canubi Qafqazda, xtisusan da Azarbaycanda, e.a. VI-IV minil-liklarda yeni tasarrtifat sahalari - akin9ilik va maldarhq formala§ib inki§af et-mi§di. Bunun birbasa tasdiqi alda olunan akin9ilik alatlari va onlann i9arisinda 90xluq ta§kil edan oraq dislari idi (6,s.86-92, §ak.3; 8, s. 30-36). Kurtin orta axannda yerla§mis Somutapa, Toyratapa va Mugandaki Olikomaktapadan



tapilmis stimtik va agacdan di§li oraqlar xtisusila diqqatalayiqdir. Yasayis yer-larinda tapilmis bi?in oraqlarimn mikroanaliz asasinda barpasi gostardi ki , Azarbaycanin qadim akincilarina mtixtalif tip oraqlar malum idi. Tacrtibanin gedi§inda askar olundu ki, an cox istehsal gtictina btittin tiyali ayri oraqlar va birdi§li oraqlar malik idilar, hansilar ki , miiasir metal oraqlardan cami 1,5 dafa geri qahrdi; soma isa effektivliyina gora iri kasici-dish Somutapa oraqlari se9ilirdi.

Tacrtibalarin gedi§inda oraqlarin istifada htidudlan da mtiayyan edilmisdi: bela ki , Somutapa oraqlanni iki movstim arzinda istifada etmak olardi. Eyni zamanda tacrtiba zamani oraq dislarinin barkidilmasi tisullari haqqinda da ma-raqh malumatlar alda olunmusdu: qamislann bi9ilmasi ila aparilan tacrtiba gostardi ki , bitum vasitasila barkidilan dislar 100 kq-a qadar tazyiqa davam gatira bilir.

Azarbaycanin an qadim yasayis maskanlarindan alda olunmus das alatlarin trassoloji tadqiqi ev istehsahm da barpa etmaya imkan verdi (6,s.94-99;9,s. 44-45). Bunlar, asasan amak alatlarinin, maisat tayinath asyalann hazirlanmasi va gon-dari istehsahndan ibarat idi. Obsidyandan hazirlanmi§ qa§ov, iskana ila yanasi, artiq stimtikdan hazirlanmi§ ikidastakli randalardan da istifada olunur-du. Boytik darilarin hazirlanmasinda onlar miiasir qasovlardan yalniz 1,1-1,2 dafa geri qahrdi. Э т а к alatlarinin (arsin, iskana, bi9aq, qasov, burgu, misar, kasar va b.) 90xlugu va mtixtalifliyi gostarir ki , agac va stimtiytin i§lanmasi ix-tisaslasrni§ istehsal sahasi olub btittin yasayis yerlarinda tisttin movqe tuPirdu. Toxuculuq, dulus9uluq, tikinti isi kimi ev istehsahnin yeni sahalari meydana galir va inki§af edirdi ki , bunu da mala, cilalayici (pardaxlayan), iybasi kimi alatlarin tapilmasi da tasdiq edir.

Yekun olaraq qeyd etmak olar ki , Azarbaycanin qadim экиюПэпшп а т а к alatlarinin tacrtibi-trassoloji tadqiqi onlarin tasarrtifat faaliyyatinin ixtisasla§-masi ila birbasa bagh olan lokal xtisusiyyatlari da aydinla§dirmaga imkan ver-misdir.

Azarbaycamn qadim akin9ilik maskanlarinin arxeoloji qazintilarinda a§kar edilmi§ taxil qahqlanmn paleobotanika analizi mtihtim ahamiyyat kasb edir. Akademik i.D.Mustafayevin tadqiqatlari sayasinda qadimda becarilan bitkila-rin tarkibini va 9e§idini aydinla§dirmaq mtimktin olmu§dur (10, s.140). Malum olmu§dur ki, qadim insanlar mtixtalif bugda va arpa novti, о ctimladan, bir ne9a yumsaq bugda novti yetisdirmislar. Paleobotanik tapintilar i9arisinda madani bugda novlarinin bela mtixtalifliyi Qafqaz madani markazinin xtisusiyyatlarin-dan biri olub, akin9ilik alatlari ila birlikda qadim akin9iliyin inki§afinda mtis-tasna rolunu bir daha tasdiq edir.

Maldarhgin inkisaf saviyyasinin mtiayyan edilmasinda Azarbaycanin ilkin akin9ilik maskanlarindan alda olunmu§ osteoloji qahqlann tadqiqi zaruri va akrual masaladir. Osteoloji qahqlar Azarbaycan Tibb institutunun biologiya ka-fedrasmda professor D.V.Haciyevin rahbarliyi altinda 6yranilmi§dir. Naticada



тйэууэп edilmisdir ki , btittin Canubi Qafqazda oldugu kimi, Azarbaycanin da akincilik dovrii ahalisinin iri va xirda buynuzlu hey van surulari var idi. Mu-gandaki 91ikomaktapasi yasayis yerinda (Ktirtin orta axarinda yerla§an ya§ayis yerlarindan farqli olaraq) osteoloji qahqlar i9arisinda iki at cinsina maxsus stimtiklar a§kar edilmi§dir. Bu tapintilar takca Canubi Qafqazda deyil, butun Avrasiya makamnda atin ahillasdirilmasi haqqinda an ilkin dalillardir. Belalikla, mtiayyan edilmi§dir ki , Qafqazin canubi-sarqi at saxlamlan an qadim markazlardan biri olmusdur (10, s.152-153).

Azarbaycanin qadim ahalisinin ya§adigi tabii miihit va paleocografi §arai-tin barpasinda spor-tozcuq analizinin mtihtim ahamiyyati vardir. Bu analiz paleocografi barpa zamam istifada olunan digar tisullara nisbatan tisttin naticalar verir. Bu da onunla alaqadardir ki , bir 90X bitkilarin sporu va tozcugu tist qat-lannin doztimltiltiyti hesabina mtixtalif 96ktinttilarda yax§i saxlamhr (bizim saraitda biPimda-qirda) va mtixtalif arazilarda bitki orttiytinti barpa etmaya va ondaki dayisikliklari izlamaya imkan verir. Toyratapa va ЭНкбтэк tapasindan tapilmis iki biPim numunasinin spor-tozcuq analizi maraqh naticalar vermisdir (11,6, s.134-135). Toyratapadan tapilmi§ qir ntimunasinda 44 taxil tozcugu ta-pildigi halda, ЭНкбтэк tap3sind9n olan numunada cami 19 tozcuq a§kar edilmisdir. Eyni zamanda Toyratapa bitkilarinin tarkibi da oz mtixtalifliyi ila se9i-lir, ba§qa sozla, palinoloji faktlar gostarir ki, qadim akin9ilik dovriinda Toyra-tapada (va btittin Ganca-Qazax zonasinda) tabii iqlim saraiti alveri§li olmus va indiya qadar 90X az dayi§ilmisdir. Burada otlu va otlu-kollu bitki orttiyti tisttin-ltik taskil edirdi. Bununla yanasi, tak-tak va ya qrup hahnda, rtitubatli iqlim zonalari ti9tin xarakterik olan qaragac, agcaqaym, qizilagac kimi enliyarpaqh agaclara da rast galinir. Analizlar gostarir ki , 91ik6maktapanin yerla§diyi ca-nub rayonlarinda bitki orttiyti olduqca kasad olmusdur (6, s.134-135).

Qadim alatlarin oyranilmasinda da§ alatlarin petroqrafik analizi boytik perspektivlar a9ir. Bu sahada aparilan tadqiqatlar naticasinda dasin tarkibini, haradan oldugunu, xammahn da§mma yollarini, onun yayilma areahm va s. mtiayyan etmak mumkundtir. Bu masalalarin halli, mtixtalif qabilalarin takca maskunla§ma arazilarini deyil, ham da qabilalararasi alaqalarin oyranilmasinda mtihtim ahamiyyat kasb edir.

Dtinya arxeoloji adabiyyatinda obsidiamn oyranilmasina va onun Yaxin Sarqin ilkin akin9ilik maskanlarinda mtibadila- ticaratina hasr olunmu§ bir 90X asarlar vardir (12).

Yuxarida qeyd etdik ki, Azarbaycanin qadim yasayi§ yerlarinda an ktitlavi material obsidiandir, hansi ki, tapintilann 80%-dan 90xunu taskil edir. Ondan basqa abidalarin yaxinhgmda 90xlu miqdarda rast galinan 9axmaq dasi, argillit, mergel, ttiffit kimi dag da§lanndan da istifada olunmusdur (6, s.25-35). Rang 9alarlarina gora an 90X rast galinan boz va yasil rangli argillitdan hazirlanmis alatlardir. Ancaq bu daslarin a§agi keyfiyyatda olmasi раг9а1апта zamam amorf va is ti9tin alverissiz formalar verir. Alat hazirlamaq ti9tin obsidiandan



эп qadim zamanlardan istifada olunmu§dur. Bu dasin xassalari haqqinda tac-riibi biliklar — onun asanhqla iti qiraqlari olan lovhalara par9alanmasi - qadim insanlann ondan paleolit dovriindan istifada etmasina sarait yaratmisdi. Kifik Qafqazin vulkanik toramalarla zangin olmasi da bunun йсйп alverisli sarait ya-radirdi. Masalan, Azarbaycanda Kalbacar rayonu arazisinda va Nax9ivanin Er-manistanla sarhadinda obsidian yataqlari vardir. Lakin buna baxmayaraq, obsidian yataqlari bilavasita eneolit dovrii yasayis yerlarinin yaxmhginda askar edilmamisdir. Ona gora da xammahn hansi manbadan gatirildiyini aydmlasdir-maq uftiri, onun xiisusiyyatini xarakteriza edan sinma amsahna asaslanan pet-roqrafik analiz apanlmisdir (13). Eyni zamanda vulkanik susanin nov mtixtalifliyi da - qara, zolaqh, boz, qahvayi va b. nazara ahnmi§di. Umumilikda, Ganca-Qazax diizanlik abidalarindan (Somutapa, Toyratapa, Qargalar tapasi, Rus tapasi, Baba-Darvi§), Nax9ivandan (I Kultapa), Mil-Qarabag 9ollarindan (ilan-htapa, ЭНкбтэк tapasi) 19 niimuna va Ki9ik Qafqazin muxtalif madanlarindan isa 12 niimuna tadqiq edilmisdir (6, s.30-32,129-130; 14, s. 49-56; 15). Almmi§ naticalarin muqayisasi a§agidaki kimidir: diizanlik ya§ayi§ yerlarindan olan numunalar ti9iin sinma amsah 1,484 va 1,485-dir ki , bu da Giirciistandaki Para-van yatagindaki obsidian gostaricilari ila diiz galir. Demali, bu abidalar U9un asas xammal manbayi Paravan yataqlari olmusdur. 9gar onlar arasmdaki masa-fanin 145 km oldugunu nazara alsaq, daha da inandinci goriinar.

ilanlitapa va ЭНкбтэк tap3sind3n tapilmis пбтшаэЬгт gostsricibri Кэ1-Ьэсэг yatagmdan эЫэ olunan obsidianm g6st3ricibrin3 uygundur - 1,484 vs 1,485. Demsli, bmada yerli obsidiana ustiinltik verilmisdir, hansi ki, ilanh-t3psd3n 96 km, ЭНкбтэк t3p3sindsn iss 230 km radiusda yerbsir. ЭНкбтэк t3pasinin obsidian yatagina nisb9t9n uzaqda yerbsm9si yaxmhqdaki 9axmaq da§i yatagmdan geni§ istifadg olunmasina §эгак yaratmisdi.

Nghay9t, I Kult9p9d9 a§kar olunmu§ obsidianm sinma gmsah (1,485) ya-xinhqda (80 km) уегЬ§эп yataqlardaki obsidianm gost3ricibri ila eynidir. Tasadufi deyil ki , burada obsidian abt hazirlamaq U9tin ssas xammal olmu§dur.

Yuxandakilan yekunla§diraraq qeyd еРпэк olar ki , АгэгЬаусатп q3dim ahalisi obsidian yataqlannin 300 km-dsn artiq «t3chizat zonasina» daxil olmaq-la muxtslif yataqlardan istifad3 etmisdir. Obsidiamn ytikssk fiziki gostsricibri, butiin yasayi§ mssksnbrinds т э п г bu da§dan эп 90X э т э к alatlari hazirlan-masini S3rtbndiimisdir. Yerli yataqlardan эЫэ olunan 9axmaq da§ma nisb3t9n gstirilms obsidiandan daha 90X istifads olunmasi Yaxin Ssrqin bir пе9э qgdim gkin9ilik m3skgnbrind9 qeyds ahnmi§dir. T3dqiqat9ilann fikrincs, bunu е.э. VI-IV minillikl9rd3 qgdim qabibbr arasinda movcud olmus dine qonsuluq mii-nasib9tbri V9 mubadib 3laq3bri i b izah etmsk olar. Bizim 3razids qon§u G9n-сэ-Qazax V9 Kvemo-Kartli qabibbri arasinda beb munasib3tbr olmusdur. Bu 3laq3brin 3sas ssbsbi qsdim qabibbrin ya§adiqlan srazibrin ekoloji mtixtelif-Hyi vs Ьэг seydgn 3W3l xammal т э п Ь э Ь г т т muxt9lifliyi idi.



Xammahn petroqrafik tahlilinin naticalarini yekunlasdirarkan bir material-bitum haqqinda da damsmaq lazimdir. Azarbaycanin qadim akincilik maskan-larinin das alatlari icarisinda bitum izlari olan caxmaq dasjarina rast galinir. Bi9in oraqlannda qatranli maddanin askar olunmasi oraq di§larin va basqa alatlarin bu madda ila asasa barkidildiyini gostarir. Bitumun haradan gatiril-diyini va tarkibini mtiayyan etmak U9iin Toyratapa va ЭНкбтэк tapasi abidala-rindan iki numuna spektral analiz vasitasila 6yranilmi§dir. Ahnmi§ naticalar bunun azkukiirdlu Qafqaz nefti (Azarbaycan nefti) U9tin xarakterik olan tipik asfalt bitumu oldugunu tasdiq edir. ЭНкбтэк tap3sind3 a§kar olunmus bitumun buraya yerli neft yataqlanndan g3tirilm3si ehtimal edilir.

Toyratapada bitumun istifadasina galinca onun da yerli oldugunu diisiin-mak olar, bela ki, Sacdag rayonunda va Qarbi Azarbaycanin basqa yerlarinda neft yataqlari vardir (6, s.132-133,131-133).

Belalikla, tabii va daqiq elmlarin komayi ila tadqiqat metodlarmin tatbiqi arxeoloqlar qar§ismda istehsal qiiwalarinin, amak faaliyyatinin, tasarrufatin, tabii ehtiyatlann va qadim insamn yasadigi cografi muhitin oyranilmasi va har-tarafli barpasi ti9iin genis imkanlar a9ir. Bununla barabar, qeyd etmak lazimdir ki, bu metodlann tatbiqi, he9 bir halda arxeoloji tadqiqat iisullarim avaz etmir, yalniz onlan inkisaf etdirir, takmillasdirir va tamamlayir. Eyni zamanda bu iisullar bizim arxeoloji tapintilardan va arxeoloji abidalardan almaq istadiyimiz tarixi malumatlan daha da zanginla§dirir.

8D9BiYYAT 1. Методы естественных наук в археологии. Москва, 1987; Археологические

методы исторических реконструкций. Киев, Наукова думка, 1985; Использование методов естественных наук в археологии. Киев, Наукова думка, 1978; Естественнонаучные методы в археологии. Москва, 1989.

2. Селимханов И.Р. Разгаданные секреты древней бронзы. Москва, Наука, 1970.

3. Семенов С.А. Первобытная техника. - МИА, №54, 1957; Развитие техники в каменном веке. Ленинград, 1968; Происхождение земледелия. Ленинград, 1974.

4. Коробкова Г.Ф. Орудия труда и хозяйство неолитических племен Средней Азии.-МИА, №158, 1969.

5. Коробкова Г.Ф. Хозяйственные комплексы ранних земледельческо-скотоводческих обществ юга СССР. Ленинград, 1987.

6. Аразова Р.Б. Каменные орудия труда ранних земледельческо-скотовод-ческих племен Западного Азербайджана. Баку, Элм, 1986.

7. Аразова Р. Трасологический анализ орудий труда из раннеземледельческих поселений Азербайджана - Сб. Современные экспериментально- трасоло-гические и технике- технологические разработки в археологии. Первые Семёновские чтения, Санкт-Петербург, 1999; Yena: Значение эксперименталь-но-трасологического изучения раннеземледельческих комплексов Азербайджана - Международная научная конференция «Археология и этнография



Кавказа», Баку, 2000. Yena: Трасологические разработки Г.Ф. Коробковой по материалам Кавказа и изучение раннеземледельческих комплексов Азербайджана - Сб. Петербургская трасологическая школа и изучение древних культур Евразии. В честь юбилея Г.Ф. Коробковой, Санкт-Петербург, 2003.

8. Аразова Роза. Древнейшие жатвенные орудия Азербайджана (по данным экспериментально-трасологического исследования) - Azarbaycan arxeologiyasi, 1999, N 1-2.

9. Аразова Роза. Орудия труда и проблема выделения домашних производств раннеземледельческих памятников Азербайджана - Археология, этнология, фольклористика Кавказа. Международная научная конференция. Баку, 2005.

10. Нариманов И.Г. Культура древнейшего земледельческо- скотоводческого населения Азербайджана. Баку, 1987.

11. Analiz Sankt- Peterburq Neft Elmi Tadqiqat Geoloji Arasdirmalar institutunda va REA Maddi Madaniyyat Tarix institutunun laboratoriyasinda apanlmisdir.

12. Colin Renfrew and J.E.Dixon, J.R.Cann. Obsidian and Early Cultural Contact in the Near East. - The Prehistoric Society, N-2, 1966; Wriqht Yary A.Obsidian Analyses and Prehistoric Near Eastern Trade: 7500 to 3500 B.C. Michiqan, 1969.

13. Analiz Azarbaycan MEA Geologiya institutunda g.e.d. Aydm Mammadov tarafmdan apanlmisdir.

14. Аразова Роза Б., Мамедов А.Н. Сравнительное изучение обсидиана из энео-литических поселений Азербайджана и месторождений Закавказья - Azarbaycan SSR Elmlar Akademiyasi Xabarlari (Tarix, falsafa va htiquq seriyasi), 1979,N-3.

15. Roza Arazova. Obsidian in the productive activity of early farming communities of the Southern Caucasus- Von Maykop bis Trialeti. Gewinming und Verbreitung von Metallen und Obsidian in Kaukasion im 4-2. Jt.v.chr. - Beitrage des Internationalen Symposiums in Berlin, vom 1.-3. Juni 2006.

PROGRESSIVE METHODS IN THE STUDY OF THE EARLY FARMERS OF AZERBAIJAN

Roza Arazova

Summary

One of the actual problems of the study of the ancient societies is the introduction of natural and exact sciences into the archaeological investigations. The rise of a number of progressive methods in the study of early agricultural complexes of Azerbaijan during VI-IV B.C. is realized in their given article. First of all, this is an experimental - trassological method,



pennitting to get multi-planned information about labor activity and production economy of the ancient population of Azerbaijan. The unquestionable proof of farming is numerous flint and obsidian blades (?) as well as findings of whole reaping sickles. The considerable part of tools is related to cattle- breeding. Wood, bone, horn processing, as well as manufacturing of various goods from mentioned are of particular importance.

For the restoration of the pale - geographical conditions, natural surrounding and raw material resources side by side with the pale-zoological and palinological analyses, there was also realized mineralogical pettographic study of the obsidian, flint and other rocks.

ПРОГРЕССИВНЫЕ МЕТОДЫ В ИЗУЧЕНИИ РАННЕЗЕМЛЕДЕЛЬЧЕСКИХ КУЛЬТУР АЗЕРБАЙДЖАНА

Роза Аразова

Резюме

Одной из актуальных задач изучения древних обществ является привлечение естественных и точных наук в археологических исследованиях. В предлагаемой статье под этим углом зрения было осуществлено применение ряда прогрессивных методов в изучении раннеземледельческих комплексов Азербайджана VI-IV тыс. до н.э. Это прежде всего экспериментально-трасологический метод, позволивший получить многоплановую информацию о трудовой деятельности и производящем хозяйстве древнего населения Азербайджана. Неоспаримым доказательством земледелия на поселениях являются многочисленные кремнёвые и обсидиановые вкладыши, а также находки целых жатвенных серпов. Значительная часть орудий связана со скотоводством. Большое место в хозяйстве ранних земледельцев занимало производство по обработке дерева, кости, рога и изготовление различных изделий из них.

Для восстановления палеогеографичеких условий, природной среды и сырьевых ресурсов наряду с палеоботаническим, палеозоологическим и палинологическим анализами было осуществлено и минералого-петрографическое изучение обсидиана и других пород камня.



f ^ f f i l ; А 2 э г Ь а У с а п ш е г к э п экт?Шк abidalarindan alda edilmis 9axmaq (1-/,12,13) va obsidian (8-11) oraq dislari. Oraqlarm barpasi (4-16).



Sakil 2. Azarbaycanin егкэп akincilik abidalarindan das amak alatlari. 1-6-qasovlar, 7- arsin, 8- biciq iizarinda arsin, 9- oraq disi iizarinda arsin, 10- misar, 11- oraq di§i iizarinda kasar, 12- у опта biciq iizarinda desik genaldan alat, 13-retu§9U- yonma biciq, 14- mi§ar iizarinda bmgu, 15- ikili kasar, 16- yonma bi?aq, 17-18- bizlar, 19- iskana, 20- oraq di§i iizarinda kasar- yonma bi9aq.

Sakil 3. Azarbaycanin erkan akincilik abidalarindan stimtik amak alatlari. 2,6, 10, l l -b iz lar ; 7-9,15- cilalayicilar; 1,12-14-toxalar.



ENEOLIT DOVRU II POYLU YASAYIS YERININ DAS MOMULATI

NdCdf Miiseyibli (AMEA-nin Arxeologiya va Etnoqrafiya institutu)

Baki-Tbilisi-Ceyhan neft va Canubi Qafqaz qaz kamarlarinin cakilisi ila alaqadar olaraq Ganca-Qazax bolgasinda 90xsayh arxeoloji abidalarda qazinti islari apanlmisdir. Bela abidalardan biri da eneolit dovrtinun Leylatapa arxeoloji madaniyyatina aid e.a. IV min. I yansini ahata edan II Poylu yasayi§ mas-kanidir. 2005-ci ilda bu abidada 350 m 2 sahada aparilan arxeoloji qazintilar zamam akin?i - maldar tayfalara maxsus zangin maddi madaniyyat qahqlan askar edilmisdir. Tapmtilann bir qismini das mamulati taskil edir.

Этак alatlari

II Poyluda tasarrufatda istifada edilan muxtalif das alatlar va digar asyalar askar edilmisdir. Bunlar dan daslan, stirtgaclar, havang dastalari, balta va ya paz sakilli alatlar, muxtalif tip kasicilar va s.

Dan daslan tuf va bazalt cinsli da§lardan hazirlanmisdir. Onlan forma eti-barila iki qrupa bolmak olar: I§lak sathi diiz va 9бкэк formah dan daslan. Diiz dan daslan duzbucaqh kasiya malikdir. Onlann kanarlan yonularaq dtizaldil-mi§dir. I§lak sathi uzunmtiddatli istifada naticasinda hamarlanmisdir. Bunlann bazilari 9 0 X ehtimal ki, ust dan daslan kimi istifada edilmisdir. Bela dan dasla-nnin uzunlugu 27-28 sm-э 9atir (I tablo, №1). Ortasi 9бкэк dan dasbn (I tablo, №2, 3) ttind qirmizi va boz rangli ruf va bazalt daslanndan hazirlanmi§dir. Onlann i§lak sathi uzun miiddat istifada naticasinda sonluqlanna nisbatan 9okalmisdir. Diiz dan daslanna nisbatan, bela dan daslannin 0I9USU boyiikdiir. Bela dan daslannin altinin qeyri-hamar, 9ixintih olmasi onlann bir noqtada barkidilarak uzun miiddat istifada olunmasini gostarir.

Surtgaclar (I tablo, №4, 5) 9ay daslanndan, qirmizi va boz rangli tuf da§in-dan duzaldilmisdir. Daha dogrusu, dan dasi uzarina tokulmus taxihn iiyiidul-masi ii9tin se9ilmi§ miinasib, yuvarlaq bi9imli 9ay da§lan amak prosesinda daha da girda forma alnusdir. Bela da§lann bir tarafi surtuldtikdan soma digar sathindan istifada edilmisdir. Bazan btittin sathi stirttilarak i§lanmis stirtgaclara da rast galinir (I mblo, №5). Onlarin 6l9tisti, asasan, 6-8 sm-dir.

Maraqh stirtgaclardan biri 18-ci kvadratda 20 sm darinlikda a§kar edilmisdir (IV tablo). Cay dasmdan dtizaldilmi§ bu alatin bir tarafi digar sonluga nisbatan qahndir. Hamin qahn hissada das smmi§dir. Onun saxlanmi§ htindtir-ltiyti 19 sm, qahnhgi yogun tarafda 7-10 sm, nazik tarafda isa 5-6 sm-dir. Bu alatin btitiin sathi stirttilarak hamarlamb va cilalamb. islanma naticasinda dasm sathinda onun uzunu istiqamatinda 6 tizlti sahalar amala galmisdir. Nazik son-lugunun kanarlan doytim (dasta) alatinda oldugu kimi stirttilarak hamarlamb.



Lakin hamin sonlugun oztinda doytim alati kimi istifadanin alamatlari yoxdur, Dasin har iki sonlugundan alia tutulmaqla va miitamadi cevirmakla dan dasi iizarindaki taxil tiytidtilmtisdtir. Qahn hissada bir yerda dasin sathi §i§vari-9ixintihdir. Bu 9ixmti qeyd edilan islanmis sahalardan birina daxildir va onun tizari da islanmi§dir.

Doytim alati olan havang dastdhri (II tablo, № 1-3) uzunsov 9ay daslanndan duzaldilmisdir. Olda rahat tutula bilan bela daslann har iki sonlugundan istifada edilmi§dir. Az hallarda sathi cilalanmis dastalara rast galinir. Dastalarin maksim-um uzunlugu 21-22 sm-э 9atir. Bir adad das alat ham dasta, ham da surtgac kimi istifada edilmi§dir. Yasti bi9imli bu da§m iti ucunda va yanlannda i§lanma izlari mtisahida edilir (XVI tablo, №4). Daha saliqali, isladilmaya daha 9 0 X yararh, alda rahat tutulan dastalardan digarlarina nisbatan uzun miiddat istifada edilmisdir. Bela alatlarin sonluqlannda islanma izlari daha 9 0 X mtiisahida edilir.

Dasta tipli alatlarin an yaxin paralellarina Leylatapa (4, X X X V I tablo) va Boytik Kasik (3, X X X - X X X I tablolar) yasayis yerlarinda rast galinir.

Balta tipli das alatlar sayca azhq taskil edir. Cami bir ne9a bela alat va ya onlarin fraqmentlari tapilmisdir. A§kar edilmi§ btittin baltalar pazsakillidir. On-lardan biri digarlarina nisbatan iri oûludur (II tablo, №5). Onun eni 10 sm, saxlanmis htindtirltiytintin 6l9tisti 10 sm-dir. Qahnhgi 3,5 sm-dir. Bu baltamn i§lak ucunda qopuqlar vardir. Btitov halda askar edilmadiyindan htindtirltiytintin tam 6l9tisti malum deyildir. Bu balta 9ay dasindan hazirlanmis, sathi ytin-gtil cilalanmisdir.

Baltalardan biri xtisusila diqqati calb edir (III tablo, №3). Qazinti sahasinin 14-cti kvadratinda 40 sm darinlikda askar edilmis bu paz§akilli balta six tarkib-l i , ttind ya§il rangli dasdan ytiksak ustahqla 90X saliqali hazirlanmisdir. Onun duzaldilmasi prosesinda kanarlannda tillar, yuxan hissasinda isa diiz, hamar saha amala galmisdir. Sonluga dogru naziklasan baltamn i§lak ucunda ki9ik qopmalar mti§ahida edilir. Baltamn btittin sathi yaxsi cilalanmisdir. Onun ag-zindaki 90X az qopuqlar bu baltamn uzun miiddat, xtisusila da kobud i§larda istifada edilmadiyini gostarir. Baltamn htindtirltiyti 8,5 sm, eni yuxan hissada 3,5, asagida isa 5 sm, maksimum qahnhgi 2,5 sm-dir.

Maraqhdir ki , hamin kvadratda (14-cti kv) 120 sm darinlikda eyni tipli balta qahgi askar edilmisdir. Onun har iki sonlugu sinmi§dir. Bu da birinci balta kimi six tarkibli ttind yasil rangli dasdan hazirlanmis, sathi cilalanmisdir.

Kdsici ahthr (V-VI tablolar) mtixtalif 6I9U va formalara malikdirlar. istifada maqsadindan asih olaraq bu alatlar mtiayyan formalarda hazirlanmis va disaklanmi§dir.

Kasici alatlara aid tapintilann boytik aksariyyatini 9axmaqdasindan hazir-lanmi§ da§ mamulati taskil edir. Bunlar boz, sari, Pitqun ya§il, qonur rangli 9axmadasindan hazirlanmi§ alatlardir. Qazinti sahasinin 15-ci kvadratinda 2 №li tasarrtifat quyusunda yigcam halda 9axmaqda§indan ytizlarla istehsal tul-lantilan, nukleuslar askar edilmisdir. Burada ham da istifadaya yararhgini itir-



mis alatlarin fraqmentlari da tapihm§dir. Gortintir, bu quyudan sonralar istehsal tullantilannin yigilmasi maqsadila istifada edilmisdir. Bundan alava, qazmtmm digar sahalarinda da bela tapintilara rast galinmisdir. Btittin bu tapintilar gostarir ki, bu xammaldan alatlar bilavasita yasayis yerinda istehsal edilmisdir.

Caxmaqdasindan hazirlanmis kasicilar lovhasakilli, bicaqvari alatlar va oraq di§larindan ibaratdir (V tablo). Onlar bir qayda olaraq, ti9 va ya dord iizlti olub uzunsov dtizbucaqh formaya malikdirlar. Kasici alatlarin bazan bir, bazan isa har iki tarafi di§aklanmisdir. Bazi oraq dislarinin iizarinda bitumun izlari saxlanilmisdir. Tasadtifi hallarda takrar disaklanmaya maruz qalrm§ alatlara da rast galinir. Umumiyyatla di§aklanmamis kasicilar da a§kar edilmi§dir. Caxmaqdasindan az miqdarda bazi hissalari disaklanmis qalpalar da tapilmi§dir.

Obsidiandan hazirlanmi§ alatlar (VI tablo) 9axmaqdasindan olan alatlardan daha az sayda tapilsalar da onlann istifada sahalari nisbatan genis olmu§dur.

Abidadan qazinti zamam cami iki adad ox uclugu tapilmisdir ki , onlar da obsidiandan hazirlanmi§dir. Obsidian mamulatinin qalan hissasi mtixtalif bi9imli va 0I9UIU qalpalardan ibaratdir. Mtixtalif maqsadlarla istifada edilmis obsidian qalpalarinin mtiayyan atraflan yonularaq yasti formaya sahnmisdir. Lakin bazi hallarda iizarinda yonma - hamarlama islarinin 90X zaif apanldigi kobud qalpalara da rast galinir. Onlardan biri nisbatan iri 0I9UIU (1 Ism x 6 sm x 4sm) olub 90X az yonuhnusdur. Buna baxmayaraq, onun bir yamnda mtiayyan hissa di§aklanmisdir (VI tablo, №1).

Maraqhdir ki , II Poyluda az da olsa daha arxaik saciyyali kasici alatlar tapilmi§dir. Obsidiandan hazirlanmis bu alatlar cami iki adaddir. Neolit - e.a. VII-VI minilliklarin ananalarini oztinda aks etdiran har iki alat qazinti sahasinin 18-ci kvadratinda, 1 m darinlikda a§kar edilmisdir.

Bu alatlardan biri siyirqaldir. Duzbucaq formah bu lovhanin alt tizdan sol yam elaca da tist tizdan sol yam naziklasdirici, itila§dirici disaklanmis, yuxan ucu dikina vurulmusdm. list tizdan disaklanmis sol yamn bir hissasi sinmisdir (VI tablo № 7 )

Ikinci alat oval formah, htindiir agizh uc qasovudur. Alt tizti 9бкэк, tist tizti qabanqdir. Asagi ucunda nazik, xirda fasetli vurma sathi vardir. Yuxan ucu va sag yam dikina itilayici disaklanmisdir (VI tablo № 8).

II Poyluda neolit saciyyali, mahz obsidiandan hazirlanmi§ alatlarin askar edilmasi, mansayi ila Yaxin §arqla bagh Leylatapa madaniyyati da§iyicilan olan II Poylu sakinlarinin va Umumiyyatla bu madaniyyatin tayfalannm Canubi Qafqaza maxsus da§ alatlarin istehsahnda bazi arxaik ananalari saxlamis yerli ahali ila mtiayyan alaqalarini gostaran faktlardan biridir.

II Poyluda a§kar edilmis bazi obsidian ntimunalarinin tarkibi Fransa Mi l l i Elmi Tadqiqatlar Markazinda (CNRS) Bernard QraPize tarafmdan analiz edilmisdir. Analizlarin naticalari gostarmi§dir ki, II Poyludan gottirtilan ntimuna-larin (18 adad) manbayi Gurctistan arazisinda Paravani golti ap-afindaki Cikiani va Qo9un dag yataqlandir.



II Poyluda kasici das alatlarin boyuk aksariyyatinin (taqriban 90 %-э ya-xin) caxmaqdasmdan hazirlanmasi bu abidanin mansub oldugu Leylatapa madaniyyatinin bashca xiisusiyyatlari ila izah edila bilar. Bela ki, Leylatapa madaniyyati dasiyicilan mansa etibarila Mesopotamiya ila bagh idilar. Hamin arazida isa obsidian yataqlari movcud deyildir (5, s. 25). Buna gora da yerli tayfalar caxmaqdasmdan alat hazirlamaq vardislarina daha 90X yiyalanmislar. Mesopotamiyadan Canubi Qafqaza miqrasiya etmis va burada Leylatapa ma-daniyyatini yaratmis ahali hamin ananani davam etdirmis, yeni cografi makanda obsidian yataqlanna balad olmamislar (3, s. 35). Halbuki Canubi Qafqazin digar neolit va eneolit madaniyyatlarina aid abidalarda obsidiandan odan alatlar timu-mi da§ mamulatmin 80-90 %-ni ta§kil edir. Mahz das alatlarin asasan 9axmaqda-smdan hazirlanmasi va bu alatlarin mtitlaq say tisttinltiyti Leylatapa madaniyyatinin asas farqlandirici xiisusiyyatlarindan biridir (2, s. 17; 3, s. 36).

Ki9ik Qafqazin obsidian yataqlanndan nisbatan uzaq masafada - Muganda yerlasan Olikomaktapa eneolit dovrii ya§ayi§ maskaninda da askar edilmis da§ mamulatimn boytik aksariyyati 9axmaqdasmdan hazirlanmis. alatlardir (1, s. 62).

Dasdan muxtalif asyalar

II Poyluda qazinti aparilan sahada dasdan hazirlanmis amak alatlarindan alava digar asyalar da askar edilmisdir. Bu asyalardan hansi maqsadla istifada edilmasini daqiqlikla soylamak 9atindir.

Qazinti zamam 15-ci kvadratdaki tasarrtifat quyusundan qayiqvari formah bir adad 9ay da§i a§kar edilmisdir (III tablo, №4). Onun uzunlugu 12,5 sm, qahnhgi 3,5-2,5-2 sm-dir. Bir tarafdan digar sonluga dogru tadrican nazikla§ir. Dasin butun sathi surtularak hamarlanmis va cilalanmisdir. Qalin sonluqda i9ari tarafda ki9ik bir sahada doyma izlari vardir.

Yasayi§ yerinda askar edilmi§ iki adad yasti ovalvari 9ay dasi da qeyri-miiayyan istifada maqsadi ila diqqati calb edir. Onlardan biri 5-ci kvadratda 170 sm darinlikda askar edilmi§dir (III tablo, №2). Onun uzunlugu 13 sm, eni isa 9,5 sm, qahnhgi 1,3 sm-dir. Bu dasm uzununa har iki yanlarindan qeyri-simmehik qaydada qoparilmisdir. Dasm iizarinda digar islanma izlari yoxdur.

Ikinci da§ 12-ci kvadratda 115 sm darinlikda tapilmi§dir (III tablo, №1). Onun uzunlugu 8,5 sm, eni 7,3 sm, qahnhgi 1 sm-dir. Bu dasin enina har iki yanlarindan qoparilmisdir. Enli tarafda qopanlmanin 0I9USU miivafiq olaraq, digar tarafa nisbatan bpyukdur. Bu dasin iizarinda da digar i§lanma alamatlari mtisahida edilmir.

II Poyluda askar edilmis muxtalif formah butiin bu das asyalar 90X gtiman ki, yasayis yerinin qadim sakinlarinin ideologiyasi ila bagh olmu§dur.

TJmumiyyatla, II Poylunun da§ mamulati ya§ayi§ maskaninin akin9ilikla va maldarhqla ma§gul olan qadim ahalisinin tasarrtifat hayati haqqinda mtihtim



informasiya manbayi olmaqla yanasi, ham da eneolit dovrtinun manavi madaniyyatinin oyranilmasi ticim da mtihtim ahamiyyat kasb edir.

8D8BiYYAT 1. Mahmudov F.R. ЭНкбтэк tapasinda arxeoloji qazmtilarin ilkin yekunlan // Das

dovrii va Azarbaycanda eneolit. Baki, 1984. 2. Miiseyibli N.9. Eneolit dovrii I Boytik Kasik yasayis maskaninda arxeoloji qa-

zintilann naticalari // «Azarbaycan arxeologiyasi va etnoqrafiyasi» jumah. Baki, 2006, № 1 .

3. Miiseyibli N . Boyuk Kasik eneolit dovrii yasayis maskani. Baki, 2007. 4. Алиев H., Нариманов И. Культура северного Азербайджана в эпоху поздне

го энеолита. Баку, 2001. 5. Аразова Р.Б. Каменные орудия труда ранних земледельческо-скотоводчес-

ких племен Западного Азербайджана. Баку, 1986.

STONE ITEMS OF THE ENEOLITHIC SETTLEMENT OF POYLUII

Najaf Museibli

Summary

The settlement Poylu II of Leylatepe archaeological culture dated back to the first half IV millennium B.C. was discovered on the route of the pipeline BTC, in the Akstafa district of western Azerbaijan. As a result of archaeological excavations led here in 2005 stone artifacts of early farming have been revealed.

Grain-graters (Table I. N 1-3) are made of tuff and basalt rocks. Some of them have the elongated shape and flat working surface. The other group of graters have deepen, recessed, (pit) working surface. Such graters are of larger sizes and probably had been fixed around the stone and were long used in a certain place. Pestles and graters (Table I. N4-5; Table II. 1-4 ) were used for grinding. From both ends of the pestles are seen that they are wom-out. In certain cases entire surface of graters were used (Table I. N 5). One of graters with elongated shape is of great interest for its form. One end is broken off. The lengthwise worn-out tracks remained on the surface of the instrument.

Tools of the type of axes are discovered in the limited quantity (Table II. N 5; Table III. N3). The V-shaped axe of small size is prepared from the dense (solid) stone of dark green color. The surface is thoroughly smooth (Table III. N3) (ground).

The cutting tools, as on other monuments of Leylatepe culture, mainly prepared (of about 90%) from flint of light-green, light brown colors (Table V). Tools from the obsidian are encountered rarely (Table VI).

Two cutter tools of Neolithic period from obsidian (VII-VI millennium B.C.) are revealed. One of them is drawing-knife (edge blade), the other is end blade (scraper-knife) (Table VI. N7-8).These findings testify about the contacts of the inhabitants of



Poylu II, who are migrants from the Near East, with the local population, which preserved some traditions of earlier periods on making of the stone labor tools.

The composition of the models (18 pieces) of obsidian items have been analyzed in CNRS in France. The results of analysis showed the obsidian deposits of Poylu II are located in Georgia, around the lake Paravani (Chikiani, Qochun dag)

Besides instruments, different objects made from the river stones (gravel) for uncertain purposes were discovered in the settlement of Poylu II. Two of them are of flat- egg-shaped form. For each of them the parts of the edges are purposefully broken off from two sides (Table III. N1-2). The third object is of scaphoid form. The surface is processed (shaped out) and ground. Possibly these objects are connected with the ideological belief of population Poylu II.

КАМЕННЫЕ ИЗДЕЛИЯ ЭНЕОЛИТИЧЕСКОГО ПОСЕЛЕНИЯ

ПОЙЛУ II

Наджаф Мусеибли

Резюме Поселение Пойлу II Лейлатепинской археологической культуры первой по

ловины IV тыс. до н.э. обнаружено на маршруте нефтепровода БТД, на территории Акстафинского района западного Азербайджана. В 2005 г. на этом поселении производились археологические раскопки. Часть выявленных материалов составляют каменные изделия раннеземледельческого хозяйства. К ним относятся зернотерки (I табл. № 1-3), изготовленные из туфов и базальтовых пород, песты и терочники (I табл. № 4-5; II табл. № 1-4) со следами сработанности, орудия типа топоров (II табл. № 5; III табл. № 3).

Режущие орудия, как и на других памятниках лейлатепинской культуры, изготовлены в основном (ок. 90%) из кремня салатового, светло-бурого цветов (V табл). Орудия из обсидиана встречаются редко (VI табл.).

Обнаружены два режущих орудия неолитического характера, изготовленных из обсидиана. Один из них скобель, второй концевой скребок (VI табл. № 7-8). Эти находки свидетельствуют о контактах жителей Пойлу II, которые являются переселенцами из Ближнего Востока, с местным населением, сохранившим некоторые традиции более ранних периодов по изготовлению каменных орудий труда.

Состав образцов (18 шт.) обсидиановых изделий анализирован в CNRS во Франции. Результаты анализа показали, что месторождения обсидиановых изделий из Пойлу II находятся в Грузии, вокруг озера Паравани (Чикиани, Гочун дат).

Кроме орудий, на поселении Пойлу II обнаружены разные предметы из речных камней неопределенного назначения. Два из них плоско-яйцевидной формы. На каждом из них части края целенаправленно отломаны с двух сторон (III табл. -№ 1-2). Третий предмет имеет ладьевидную форму. Поверхность обработана и отшлифована (III табл. № 4). Возможно эти предметы связаны с идеологическими представлениями населения Пойлу П.



I tablo

0 2 4 6 • • I '

0 1*3 4 у j : ? 5



II tablo



HI tablo

Azerbaycan Arxeologiyasi 52 Azerbaijan Archaeology 2009 Vol.: 12 Num.: 1

VI tablo



NEOLITHIC - H A R A P P A N C U L T U R A L C O N T A C T S B E T W E E N C E N T R A L ASIA AND PAKISTAN

Dr. Muhammad Salim

(The Islamic Republic of Pakistan)

Archaeological evidence from Pakistan indicates that man has been in contact with the Central Asia since Paleolithic times. We have Paleolithic tools and flake scrapers from Sanghao-Soan Valey (M.Salim, 1986) that related to similar artefacts from Teshik-Tash, Katta Kurgan, Aman Kutan (Movius, 1953) and Kuldara (Ranov et al, 1995). Continuity of exchanges from Stone Age to Bronze age is also witnessed in artefact assemblages from several sites.

Distribution of Neolithic sites in Pakistan is mainly towards north and west. Tools and pit dwellings at Chilas on the Indus river in Northern Areas (M.Salim, 1998) and polished tools at Ghalegai cave in Swat are observed (Stacul, 1968). Khanpm Dam site has Neolithic tools and a stone working floor (M.Salim, 1992) and near Burhan granite boulder has carving of a human figure and a goat (M.Salim, 2002:46). At Sarai Kala in the Taxila valley polished axes and hand-made black pottery with impressions have been found (Halim, 1972). Also some interesting Neolithic tools have been found recently in the Bannu Basin (NWFP) (Khan et al, 2001). The site of Mehargarh in Baluchistan gives us a complete picture of what a Neolithic tradition presents. This is briefly described below (Jarrige, 1982).

Mehargarh

It is located near the Bolan river, located twenty kms to the south west of Sibi in Baluchistan. Neolithic remains were found here in a 10 m deep deposit. Large buildings with rectangular rooms for living were unearthed. Some square rooms had no doors, and appeared to the excavator to be store houses (Ibid). The Neolithic of Mehrgarh started off with the exploitation of wild plants, which were later, cultivated on a large scale. These included barley, eincorn wheat, emmer wheat and bread wheat cereals as indicated by the seed impressions in Clay. This appears to be the primary means of subsistence at Mehrgarh, (Ibid) besides hunting of wild gazelle, sheep and deer. The bones of domesticated sheep, goat, cattle and water buffalo were also found showing herding activities in this area.



If you have milk and grains, you need pots to store them. So we have red pottery, some with basket-impression, which is handmade and not wheel turned. Painted motifs on pottery include animal and birds. Terracotta figurines of human beings as well as of animals are also found. Fine semi-precious stone material of turquoise, lapis lazuli and sea-shells indicate far distance trade and craft activities. Microdrills have been found with stone beads. There are 15,000 pieces of chert with blade, bladelets and microfiches. Flint sickles indicate cereal cultivation.

We also know about their religin as indicated by cemeteries. Some burials have baskets coated with bitumen. Persons having necklaces and headdress of ornaments of stone, shell and bone were also noticed. Red ochre on bodies was recorded and it might signify blood-life. There were traces of a textile on one skeleton. With bodies red ochre lumps, polished. Stone axes, stone vessels, chert core, blade and microliths were deposited. Life after death may have been part of their religion. At a cemerery M R 2 dead bodies were placed on one side in flexed position with head towards east and legs towards west (Samzun & Sellier 1985). In grave 288 (MR 3) five caprines were deposited as offering for the dead person (Lechevallier & Quivron, 1985). Terracotta figurines of female may signify a fertility cult.

The earliest Neolithic level at Mehrgarh is dated to the seventh millennium ВС. The С 14 dates are follows (Possehl, 1988).

Lab. No. Calibration Age Beta-1712 8215-7215 B.C. Period 1 A Beta-1712 7717+125 B.C. 1A L Y - 1950 6745+258 B.C. IB L V - 906 4180+67 B.C. IB

Sheri Khan Tarakai

This site is seventeen km southwest of Bannu city in NWFP (Khan et al, 1991). Remains of a rectangular room and bones of sheep, goat, cattle, buffalo and barley are collected. Stone flakes, blades, bone tools, polished stone axes, grind stones, ringstones are the main materials. Female figurines may have presented a fertility cult. The painted pottery includes bowl with goats and geometric motifs. The assemblage is compared to the late levels of Mehrgarh and С 14 dates range between 4775 and 3360 B.C. 100 (Ibid).

Mehrgarh-Tarakai represents some connections with Iranian and Central Asian sites. The site of Ghaligai and some sites in the Haro valley with such carvings show affinities to Burzahom in Kashmir (Thapar, 1985). This Neolithic set up



with its technological and cultural traditions, later culminated in the Indus Valey Civilization.

Neolithic - Harappan tradition

The period between Neolithic, emergence of early villages and later culimination of big cities such as Harappa has been variously termed as protohistoric, indicates preHarappan, Chalcolithic and Tochi-Gomal phase (Khan etal 2001:90). New evidence from Bannu influences, was migration of Cental Asian tradition into Pakistan. It happened along Kuram and Tochi river valleys and Gomal plain. A late Neolithic-early Chalcolithic was Sheri Khan Tarakai with handmade pottery with black painted figures of mountain goats and cranes, female figurines sometimes painted (Ibid: 75). It recalls resemblances of terracotta figures of Ilginly Depe in Turkmenistan (Mason, 1992), Lapis Lazuli from Badakhasan in Afghanistan and chunk shell from Arabian Sea.

The Kot Dijian identified by Khan {\ 981) or called early Harappan is widely distributed, has serpentine figures with affinities to those from Altyn Depe in Southern Turkmenistan (Kricho, 1994). Some of the С 14 dates give us some idea of chronology of these cultures (Khan, 2001:90).

S.№ Cultural phase Sites Date 1. Tochi-Gomal phase Rehman Dheri - 1, Levan 3050-2550 B.C. 2. Kot Dijian Kot Diji, Islam Chowki 2900-2200 B.C.

2460-2040 B.C.

The cultural contacts occured to the north in Central Asia and to the west as land routes and sea route towards Persian Gulf.

The Indus Civilization was an agriculture based and flourished on agriculture, beads, semi-precious stones, copper-bronze metallurgy. Harappans were affluent and rich, the trade with distant places took place. It is the human spirit to venture into new territories and discover unknown and adapt to the new environment. It has happened before in the Old Stone Age, handaxes and pebble tool man from Potwar moved into Narbada river and other parts of South Asia.

It is estimated that Indus Civilization had 1500 settlements and covered an area of about 7-lakh kms square (Kenoyer, 1998). To the east is Alamgirpur north of Dehli, Balakot and Sufkagendor in the Makran coastal area and Shortugai in Afganistan is reported (Dupree 1981).



In the Taxila valley there are two important sites. Aty Hathial at the base is Kot Dijian with dish-on-stand, dishes and jars. Another site of Jhang Bhatar is nearby (Khan, G, 1987-88). The route from Harappa to Swat is documented by another site of Sarai Kala near Taxila. It has pottery, microliths, beads and human figurines (Salim, 1972). In Swat Stacul reports Harappan pottery at Ghaligai (Stacul, 1968). Stacul has discovered another Harappan site Bir-kot-Ghundai in the Swat valley. It has polished axes, animal figurines, copper pins, fish hooks and beads. The pottery has painted motifs of pipal trees including peacock and duck (Stacul, 1985).

From Taxila valley the land route to the north was through Swat in search of raw materials and trade. Shortugai in Afganistan has been labelled as a Harappan outpost (Dupree, 1981). Still further north at Govich-Depe in Turkmenistan Harappan material is recorded (Masson & Sarianidi, 1972).

Leaving the land route to the north, through Makran coast in Baluchistan ships sailed to the Persian Gulf and Mesopotamia. Rao reported a Persian Gulf seal at Lothal port on Sabarmati river in Gujrat on the west coast of India (Possehl, 1979). This sea trade is further supported by Wheeler, who identifies three types of seals indicating Persian Gulf - Indus trade (Wheeler, 1968). Dani also observes Bahrain - Indus contacts. He points out that Indus weight found in Bahrain indicate a sea trade during mature Indus phase. That this trade benefited both Indus - Gulf people (Dani, 1985).

The trade had been witnessed by the discovery of Indus seals found at Susa, Ur in Iran and Iraq. The Sumerian texts mention of maritime trade with Meluha, which has been identified with the Indus region (Shah & Parpola, 1991). Dani believes that the Urdu word Malah (sailor) is derived from Sumerian word Maluha (Dani Pers Comm.). Recently a cylindrical seal from Sibi near Mehrgarh with animal figures, and human figure is of western Asiatic type further support sea trade with Mesopotamia (Dani, 1988). From Mohenjodaro to the cost of Karachi ships sailed through Makran near Balakot (Dalles, 1981) and went westward to the Persian Gulf.

As indicated earlier the copper ore was obtained by the Indus people from different sources such as Baluchistan, Iran and Rajastan (Asthana, 1982). The raw material was melted to make weapons and utensils and jewellery, which were exported to the Gulf, Mesopotamia and India to the east. Similarly lapis lazuli, carnelian beads were exported to the west. Carnelian beads as a source of trade with Mesopotamia were postulated by Chakrabarti (1982). A recent study by Nilofer Sheikh (1990) of trade indicates a shift from north to south and that a great reliance was on sea trade to the east in India Gujrat and



to west with Persian Gulf and Mesopotamia. This also necessitated establishment of many sea ports.

After Mesolithic, the pace of man's development was rather quick and Neolithic saw transformation of hunting-gathering society to an agricultural based economy. Sea and land routes were exploited. In particular movement of peoples from Turkmenistan through Afganistan to Bannu Basin in Pakistan took place as witnessed by pottery and terracotta figurines. Cultural exchanges are recorded by discovery of archaeological material in Pakistan and Central Asia.

REFERENCES 1. Asthana S. Harappan trade in metals and minerals; a regional approach. Harappan

Civilization. Ed. G.L. Possehl. Bombay. Oxford & IBH publishing Co. P. 277, 1982

2. Chakrabarti D.K. Long barrel cylinder beads and the time of pre Sargonic contact between the Harappan Civilization and Mesopotamia. Harappan Civiliza-tion. Ed. G.L.Possehl. Bombay. Oxford & IBH publishing Co. P.268, 1982

3. Dupree L. Notes on Shortugai, an Harappan site in north Afghanistan. Indus civilization: New perspectives. Central Asia studies, Islamabad, 1981

4. Dani A.H. Bahrain and the Indus Civilization. Bahrain through the Centuries conference held in Bahrain 5 December 1983. Pakistan Journal of History and culture VI (1) 1.-5. Islamabad, 1985

5. Dani A.H. Recent Archaeological Discoveries in Pakistan UNESCO. Tokyo, 1988, P. VII 2002. Personal communication with Dr.Dani in June 2002

6. Dales G.F. Reflections on four years of excavation at Balakot. Indus Civilization: New perspectives Central Asian Studies, Islamabad, 1981, PP. 25-32

7. Halim M . 1970-71 Excavation at Sarai Khola. Pt, I-II. Pakistan Archaeology, №7, PP. 23-89

8. Halim M. Excavation at Sarai Khola, Part II. Pakistan Archaeology, №8, Deptt of Archaeology & Museums. Karachi, 1972

9. Jarrige J.J. Excavations at Mehrgahr: their significance for understanding the background of the Harappan Cvilization: Harappan Civilization: G.L.Possehl. Oxford and IBH publishing. Co. New Delhi, 1982, PP. 79-84

10. Kenoyer J.M. Ancient cities of the Indus valley Civilization. American Institute of Pakistan Studies. Oxford University Press, 1998

11. Khan Farid Knox J.R. Explocation and Excavation in Bannu District North, 1991 Thomas K.D.West Frontier Province Pakistan 1985-1998 British Museum occasional paper №80, P. 6

12. Khan Farid Knox J.R. Bannu a making pot for Cultural change in.the prohistoric period. Thomas K.D.Indus Civilization Dialogue among Civilization: 2001. UNESCO. PP. 71-76

13. Khan Farid Kot Dijian culture... Indus Civilization New perspectives. Ed. A.H.Dani. Central Asian Studies, Islamabad, 1981, PP. 15-24



14. Khan M.Gulzar New elements of chronology in Taxila Valley, Pakistan Archaeology, №28, Karachi, 1987-1988, P. 279

15. Kircho L.B. New studies of the late Chalcolithic at Altyn Depe. Turkmenistan Archaeological studies, №16, Sankt-Peterburg, 1994

16. Masson V .M. Igynly Depe a new center of early farming culture in South Turkmenistan. South Asian Archaeology 1989: Ed. J.Jarrige. Madison. 1992

17. Masson V . M . Sarianidi V.I. Central Asia, Turkmenia before the Achaemenids. Thomes &Hudson. London, 1972, PP. 47-50

18. Movius H. Paleolithic and Mesolithic sites in Social Central Asia Proceedings of the American philosophical Society 97 (4), 1953, PP. 383-421

19. Possehl G.L.Ancient cities of the Indus, New Delhi, 1979, PP. 148-150 20. Possehl G.L. Radiocarbon dates from South Asia Mann and Environment. Vol. 12.

1988, PP. 169-196 21. Ranov V.A, Carbonll E Rodriguez X.P. Kuldara: earliest human occupation in

Central Asia in its Afro-Asia contex Current Anthropology 36 (2). 1995, PP. 337-339

22. Salim M.The Middle Stone Age Cultures of Northern Pakistan. Central Asian studies Quaid-I-Azam University, Islamabad, 1986

23. Salim M . Ancient man in Northern Areas of Pakistan, Proceeding of the International sympozium on Karakoram-Hindukuch-Himalaya: Dynamics of change. Part II, Koln, Ed. J.Stellrecht, 1998, PP. 289-295

24. Salim M . Prehistoric survey of Jhelum-Haro 1993. Journal of Asian Civilization 25 (2). 2002, PP. 46-51

25. Samzun A. Sellier P. First anthropological and cultural evidences for the funerary practices of the Chalcolithic population of Mehrgarh, Pakistan, South Asian Archaeology 1983, Vol. 1. Naples. Eds. J.Schotsmans and M.Taddei, 1985, PP. 91-119

26. Shah S.G.M. Parpla A. (eds.) Corpus of Indus seals and inscriptions, collections in Pakistan. Memoirs of the Dept of Archaeology and Museum, Vol.5. Helsinki Preface, 1991, P. VII

27. Sheikh N . Trade of the Mohenjodarians. Unpublished Ph.D thesis, Shah Abdul Latif University, Khairpur, Sindh, 1990, PP. X-XII

28. Stacul G. Excavations near Ghaligai and chronological sequence of protohistorical culture in the Swat valley (West Pakistan). East and West. (19) (1-4) ISMEO. Rome, 1968, PP. 44-48

29. Stacul G.A Harappan post-urban ontpost in the Swat Valley. South Asian Archaeology 1983. Eds. J.Schotsmans and M.Taddei. Naples. 1985, PP. 357-367

30. Thapar IB.K. Recent Archaeological Discoveries in India, UNESCO, Paris, 1985, PP. 27-33

31. Wheeler M . Sir Indus Civilization. 3 edition Cambridge University Press, 1968, PP. 115-116



HARAPPI NEOLIT МЭОЭМУУЭТ1: MBRKOZi ASIYA VO PAKISTAN OLAQOLaRi

• Muhammad Salim

Xiilasa

Taqdim olunan maqala Hindistan yaylasinin simal-qarb bolgalarinda Neolit dovriinda genis yayilmis arxeoloji madaniyyatinin tahlilina, saciyyavi xiisusiyyatlarin tah-lilina hasr olunmusdur. Maqalada Neolit dovrii camiyyatlarinin qonsu arazilarla iqtisadi va madani alaqalarina xtisusi diqqat yetirilmisdir.

ХАРАППСКАЯ НЕОЛИТИЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА: СВЯЗИ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ И ПАКИСТАНА

Мухаммед Селим

Резюме

В настоящей статье проанализирована неолитическая культура Хараппа и затронуты вопросы взаимосвязи носителей этой культуры с древнейшими обществами Пакистана и других регионов Центральной Азии. Особое внимание автор уделяет изучению экономических и культурных связей в соседних неолитических обществах.



BAKI-TBILiSi-CEYHAN NEFT КЭМЭШ УЭ BAKI-TBiLISi-8RZURUM QAZ КЭМЭШ ЬАУШЭЬЭМ УЭ AZ9RBAYCANIN Q9DIM МЭБЭМ IRSI IL9 BAGLIABID9L9RJN QORUNMASI

PROBLEMI

Rasul Agayev (AMEA-mn A.A.Bakixanov adina Tarix institutu)

1980-ci i lbrin sonu - 1990-ci i lbrin awalbrindan etibaran Avropa vs Amerikanin iri neft sirkatbri Azarbaycanin neft va qaz resurslanna maraq gos-tarmaya basladilar. 1991-ci ilda SSRT-nin dagilmasindan va Azarbaycanin oz dovbt mtistaqilliyini barpa etmasindan soma bu §irkatbr oz faaliyyatini daha da genisbndirdibr. Qarbin iri neft sirkatbri arasinda Boyuk Britaniyanin «Bri-tis Petroleum» (Bi-Pi) sirkati var idi. ilk sazisbr hab 1990-ci ilda baglandi. «Bi-Pi» sirkati 1992-ci ilda Azarbaycanda oz niimayandaliyini acdi [6, 121; 25, 2]. Qarb sirkatbri i b aparilan uzun va gargin dani§iqlardan soma 1994-cti i l sentyabr ayinin 20-da Bakidaki «Guliistan» saraymda Azarbaycan hokumati va dunyamn 6 olkasinin 10 acnabi neft §irkatinin daxil oldugu Konsorsium arasinda Xazar danizinin Azarbaycan sektorundaki «Azari», «Ciraq» va «Darinsulu Gunasli» yataqlarmm birga ka§fiyyati, i§bnmasi va HasilaPn Pay Bolgusu haqqinda sazis imzalandi [7, 175-176; 8, 811-812; 23, 26-27]. Bu sazis tarixa «Osrin muqavibsi» adi i b du§mu§diir. Bundan soma Xazar regionunun enerji ehtiyatlarinin, xususan da Azarbaycan neftinin dtinya bazarlanna catdinlmasi U9un addimlar atildi. 2002-ci ilin avqust ayinin l-da «Baki-Tbilisi-Ceyhan (BTC) Boru Kamari Sirkati» («ВТС Co.») yaradildi. Hamin i l sentyabr ayimn 18-da Sanga9al terminahnda BTC 9iBK-nin tamalinin qoyulmasi miinasibatib



tantanali marasim kecirildi [7, 513; 29b]. 2003-cti ilin aprel ayindan kamarin insasma baslandi. Uc i l davam edan tikinti i§larindan soma BTC bom kamari ila bagh amaliyyatlar 2005-ci i l may ayinin 10-da Azarbaycanda Sangaâl ter-minahnda yerlasan bas nasos stansiyasinda kamara xam neftin doldurulmasi ila ba§lanmisdir [23b, 92-93; 25a, 9]. Kamarin uzunlugu 1760 km (Azarbaycanda - 445 km, Giircustanda - 245 km va Tiirkiyada - 1070 km)-dir. Azarbaycan neftinin ilk partiyasi Tiirkiyanin Ar hq danizi sahilindaki Ceyhan terminahna 2006-ci i l may ayinin 28-da 9atmisdir [25s, 19-20; 39]. Bu Azarbaycan neftinin BTC bora kamari vasitasila Turkiya bogazlanndan yan ke9makla dtinya bazar-larma ixrac olunmasimn baslandigini bildirir.

BTC bora kamari ila bagh islar digar bir layiha - Baki-Tbilisi-Qrzurum Canubi Qafqaz Bora Kamari (ВТЭ CQBK) layihasi ila kordinasiya edilmisdir. CQBK-nin uzunlugu 690 km (Azarbaycanda-442 km, Gtirctistanda-248 km)-dir. 2004-cti ilin oktyabrmda kamarin tikintisina baslanmisdir [25a, 9]. 2005-ci ilin dekabr ayina qadar CQBK-nin tikinti islarinin 95%-dan 90XU tamamlan-mi§dir. 2006-ci ilin mayinda ilk istismar qazi va hamin ilin dekabrinda isa ilk kommersiya qazi CQBK-уэ verilmisdir [25b, 21]. Qeyd edak ki, «Bi-Pi» sirkati har 2 layihanin operatorudur.

Umumilikda, bora kamarlari zonasinda hayata ke9irilan i§lari 3 dovra bol-mak olar: I dovrda, 2000-2001-ci illarda zooloq, botanik, ekoloqlar arxeoloqlar qrupu Xazar danizi sahilindaki Sanga9al terminahndan baslayaraq Gtirctistan sarhaddindaki Boytik Kasik stansiyasma qadar Azarbaycan arazinsinda yerlasan bora kamari hissasini orta hesabala giinda 10-15 km olmaqla piyada ke9mislar. Bora kamarina aid 44 metrlik zonada btittin arxeoloji abidalarin va elaca da arxeoloji abida olmasi ehtimal olunan yerlar - 90-a qadar saha qeydiy-yata almmisdir [23a; 34a]; II dovrda, 2002-ci ilda bora kamari zonasinda qal-mah olan abidalarin yerlasdiyi arazilarda ka§fiyyat-nazarat islari aparilmi§dir. Surflar qazilmi§, abidalarin ahata etdiklari sahalar va arxeoloji obyektlarin oyranilmasi U9un lazim olan taxmini xarclar muayyan edilmi§dir; III dovrda, 2003-cii ilda 2 arxeoloji qrap va 1 sayyar monitorinq qrupu tarafmdan stasionar kompleks islar baslanmisdir. Bela ki , onlar torpagin tist qatimn gottirtilmasi zamam daim i§tirak etmislar [36].

BTC va ВТЭ layihalari tizra faaliyyat zamam madani irsa aid ola bilacak zararli tasirlari minimuma endirmak va idara etmak maqsadila «Otraf Mtihit va Sosial Sahaya Tasirin Qiymatlandirilmasi» (9MSSTQ) tadbirlari hayata ke9i-rilmi§ va arxeoloji abidalarin idara olunmasi mexanizmi islanib hazirlanmisdir [19, 250-251]. Bu sanadlarin bir ntisxasi elmi-ara§dirma institutlanna va qeyri-hoktimat taskilatlarma da g6ndarilmi§dir. Bu sanadin hazirlanmasma 2 i l sarf olunmusdur [38]. Bu sanadlar Azarbaycan va Ttirkiya hokumatlari tarafmdan 2002-ci ilin oktyabr ayinda, Gtirctistan hokumati tarafmdan isa noyabr aymda bayanilmis va tasdiq olunmu§dur [23a].



Bora kamarlari boyunca arxeoloji qazinti islarinda 50-dan cox mtitaxassis, о ctimladan, Boytik Britaniya vs ABS-dan olan ekspertlar istirak etmisdir [26; 27]. Azarbaycan arxeoloqlannm gargin va mahsuldar amayi sayasinda bir sira dtinya va regional ahamiyyatli arxeoloji tapintilar askar edilmisdir. Bora ka-marlari Azarbaycanin 13 rayonu, о ctimladan, Qaradag, Abseron, Haciqabul, Agsu, Ktirdamir, Ucar, Agdas, Yevlax, Goranboy, Samux, Samkir, Tovuz va Agstafa rayonlan arazisindan ke?ir [27; 29]. «Bi-Pi Azarbaycan» sirkatinin Arxeoloji islar tizra meneceri F i l Midltonun bildirdiyina gora bu sahalardan Qazi-Mahammad, Yevlax, Samkir, Goranboy va Agstafa rayonlan arazisinda yerlasan 9 saha daha boytik maraq dogurmusdur [36; 38а]. A M E A AEI-nin soba mtidiri Qo§qar Qosqarhnin bildirdiyina gora texniki sabalardan bora ka-marlarini askar edilmi§ arxeoloji ahamiyyata malik olan 4 sahadan у an ke9ir-mak mtimktin olmamisdir. Bunlar §amkir rayonu arazisinda Zayanrcay 9ayi sa-hilinda yerla§an nekropol, Samux rayonu arazisinda Qo§qar9ay 9ayi sahilinda yerlasan qadim yasayis mantaqasi, Agstafa rayonu arazisinda Qiraq Kasaman kandi yaxinhginda orta asr yasayis mantaqasi va Goranboy rayonu arazisinda Borsunlu kandi yaxinhginda kurqan arxeoloji abidalari olmusdur [ 26; 29; 34a].

BTC va ВТЭ layihalari tizra isbrin boytik bir hissasi Sanga9al arazisinda apanlmisdir. A M E A AEI-nin elmi i§9isi, tarix elmlari namizadi Nacaf Mtise-yiblinin verdiyi malumata gora 2002-ci ilin yanvar-mart aylannda o, digar bir arxeoloq Nadir Hasanovla birga Sanga9al terminahmn yaxinhginda tadqiqat aparmisdir. Bazi yerlarda torpagm 3 mePa qadar darinliya qazilmasma baxma-yaraq, gundalik aparilan torpaq tikinti i§lari zamam yerin altinda he9 bir arxeoloji abida va maddi madaniyyat qahqlanna rast galinmamisdir [30].

BTC bora kamari «Qobustan» Dovlat Tarixi-incasanat Qoragunun (QDTlQ) arazisindan da ke9ir. 1966-ci ilda Qobustan M i l l i Qoraq elan olun-mu§ va dovlatin nazaratina ke9misdir. [3, 68-69; 17, 130; 32] 2007-ci ilda YUNESKO-nun Umumdtinya Irs Komitasinin Yeni Zelandiyamn Krist9or9 sa-harinda ke9irilan 31-ci sessiyasinda QDTIQ-nin Dtinya Madani Irs Siyahisina daxil edilmasi ila bagh yekdillikla qarar qabul olunmu§dur [29е]. Bora кэтэг-larinin 900 metrlik hissasi qoragun 400 metrlik darinliyina daxil olur. Bu maqsadla arazisi 26 km olan qoraqdan 900 m saha aynlmisdir. A M E A AEI-nin amakdaslan ila maslahatla§malardan soma tarixi abidalardan 14 kilometr arahda yerlasan marsrat mtiayyan olunmusdur [26; 33; 38]. Arxeoloqlar bora kamarinin Qobustan qoragu arazisinda ke9an 900 metrlik hissasinda arxeoloji ara§dirmalar аралтв, 1 lakin hartarafli axtanslardan soma har hansi bir tarixi abidanin izina rast galinmamisdir. Qobustan arazisinda aparilan elmi islarda isa A M E A AEI va «Bi-Pi» sirkatinin ntimayandalarinin da qatildigi 8 nafarlik ekspedisiya qrupu i§tirak etmisdir [30; 34a].



A M E A AEI va «Bi-Pi»-dan verilan malumata gora, Sanga9aldan Yevlaxa qadar olan boru kamari zonasinda ela da mtihtim arxeoloji tapinti askar olun-mamisdir [27; 29; 36]. Daha ahamiyyatli tapintilar - eneolit dovrtinun sonuna (b.e.a. IV minilliyin 1-ci yarisina) aid tapintilar Ganca-Qazax zonasinda askar olunmusdur. Umumilikda, orta asrlara qadar boytik bir dovrii ahata edan askar olunmus dafh abidalari, qadim yasayi§ maskanlari, asasan, Azarbaycamn qar-binda Ktir 9ayinin orta axarmda camlanmisdir [14, 74]. Boru kamarlari zonasinda eneolit dovriina aid olan an qadim abidalar Tovuz rayonu arazisinda Xocaxan va Agihdara, Agstafa rayonu arazisinda isa I va II Poylu, I va II Bo-yukkasik yasayis maskanlari va Soyuqbulaq kurqan sahasidir [24, 48-49; 35]. Onu da bildirmak vacibdir ki, bahs olunan zona oztintin Somutapa madaniyyati [2, 32-33] va elaca da Leylatapa madaniyyatina aid edilan 90xsayh eneolit dovrii maskanlari ila mashurdur. Umumilikda, Canubi Qafqazda 150-dan 90X eneolit dovrii yasayis maskani mtiayyan edilmisdir [1, 92-94; 3, 27- 29; 4, 19-21; 10, 61-69]. 1980-ci illarda Azarbaycanin Qarabag bolgasinda Agdam rayonu arazisinda Leylatapa yasayi§ yerinda Ideal Narimanov tarafmdan tadqiqatlar aparildi. i.H.Narimanov mtiayyan etmisdir ki , Leylatapa mansa etibarila Mesopotamiyanin Ubeyd madaniyyatina bagh farqli, mtistaqil bir arxeoloji madaniyyatin - «Leylatapa madaniyyati»-nin abidasidir. Bela ki , e.a. IV minilliyin I yansmda canubdan - Mesopotamiyadan Ubeyd madaniyyati tayfalari Canubi Qafqaza, xtisusila da Azarbaycan arazisina ko9tib galmisdir [10, 47-48; 10a, 17-18; 13; 22; 22 a, 54-55]. BTC va ВТЭ boru kamarlari zonasinda oyranilmis abidalar i9arisinda Xocaxan yasayi§ maskanindan basqa yuxanda adi 9akilan eneolit dovrii abidalari Leylatapa arxeoloji madaniyyatina aiddir [24, 49-50]. Bu madaniyyata aid edilan abidalar i9arisinda Soyuqbulaq kurqanlarim xtisusila qeyd etmak lazimdir. 2004-cti ilda boru kamarlarinin 432-ci km-liyinda Agstafa rayonu arazisinda Soyuqbulaq kandindan 1 km simal-qarbda 30-dan 90X kurqan qeyda ahnmisdir. Arxeologiyada ahamiyyatli hadisalardan biri btittin Canubi Qafqazda ilk dafa mtisahida olunmu§ va qeyda ahnmis Soyuqbulaq qabiristanhginda eneolit dovriina aid kurqanalti qabirlarin askar olunmasi va oyranilmasi oldu [14, 74; 13a; 35]. Soyuqbulaq kurqanlari-nin arxeoloji materiallan da Boytik Kasik materiallan ila analogiya taskil edir. Boytik Kasik abidasi isa stibha-siz btittin Qafqazda an parlaq eneolit dovrii abidalarindan biri hesab olu-nur. 2004-cti ilin avqust ayinda BTC kamari sahasinin tist qatimn texnika vasitasi ila gottirtilmasi marhalasinda Agstafa rayonu arazisinda BTC va ВТЭ marsrutunun 438-ci km-da Boytik Kasik qasabasindan 1,5 km si-



mal-qarbda Boytik Kasik qadim yasayis maskani askar edilmisdir. Umumilikda, Boytik Kasikda 580 kvadrat metrdan artiq sahada qazintilar sona catdinldi. Boytik Kasikda qazintilar zamam 2004-cti i l noyabr ayinda bu abidadan 350 metr sarqda, onunla eyni xarakterli daha bir qadim yasayis maskani askar edildi. Buna gora da hamin abidalar I va II Boytik Kasik abidasi adlandmlmisdir. Boytik Kasik Leylatapa madaniyyatina aid halalik an genis qazintilar apanlmis yasayis maskanidir. Abidanin timumi sahasi 1,2 hektardir. Arxeoloji qazintilarla mtiayyan edilmisdir ki , I Boyuk Kasik yasayis yeri eneolit dovrtinun son marhalasina aid olub 4 lay dan ibaratdir. Madani tabaqanin maksimum qahnhgi 1,7-1,75 metr olmusdur. I Boytik Kasik yasayis yerinda qazinti sahalarinda alt laylarda gil qablarda korpa usaqlann dam edildiyi 6 qabir askar olunmusdur [5, 7-9, 12-15; 13a]. Boytik Kasik qazintilarina qadar btitovltikda Canubi Qafqazin eneolit dovrii abidalarindan tapilmis metal numunalarinin sayi 40-dan bir qadar artiq idi. Lakin yeni alda edilmis materiallar Canubi Qafqazin eneolit dovriina aid bu gtina qadar alda edilmis metal tapintilarinin sayinin 60-dan yuxari oldugunu soylamaya imkan verir. I Boytik Kasik abidasinin gil qaliblari Canubi Qafqazda bu qabildan olan an qadim va ilk tapintidir [5, 46-47]. Boytik Kasik Azarbaycanda II (Leylatapa yasayi§ maskanindan soma) va Canubi Qafqazda III (Berilkdebi yasayis maskanindan soma) abidadir. Qeyd edak ki, BTC va ВТЭ kamarlari marsrutunda aparilan arxeoloji qazintilar naticasinda Ganca-Qazax bolgasinda boru kamarlarinin 409-cu km-liyinda Leylatapa madaniyyatina aid I va II Poylu, Agih dara kimi yeni ya§ayis maskanlari askar olunmusdur. Bunlar-dan nisbatan geni§ qazilani II Poyludur. Umumiyyatla, har 3 abidanin materiallan Boyuk Kasiyin arxeoloji materiallan ila eyniyyat taskil edir [5, 6, 8; 13; 13 a;24,50;35].

Boru kamarlari zonasinda aparilan qazintilar zamam erkan tunc dovrii Ktir-Araz madaniyyatina aid kurqanlar da askar olunmusdur. Bu madaniyyat b.e.a. IV minilliyin ortalarindan III minilliyin son rtibtina qadar olan dovrii ahata etmisdir [1, 104-105; 4, 32-33; 9, 11-12, 113-114; 15]. Qeyd edak ki, BTC va ВТЭ kamarlari zonasinda askar olunmus kurqanlar bahs olunan dovrtin son marhalasina aiddir. Bunlar Samkircay cayi sahilinda tadqiq olunmus 3 kurqan-dir. Qazmtilar zamam bu kurqanlardan gil qablar, maisat va bazak asyalan va mtixtalif nov silahlar askar olunmu§dur. Onlann i9arisinda qizil muncuqlar va tunc gtizgti xtisusila se9ilir [24, 50-51]. BTC va ВТЭ boru kamarlari zonasinda askar olunmus bir sira digar kurqanlan burada tapilmis materiallar komplek-sina asasan Orta va Son Tunc dovrlarina aid etmak olar. Bu kurqanlar i9arisin-da onlarda askar olunmus maddi manbalarin sayi va mtixtalifliyina gora Agstafa rayonundaki Hasansu, $amkir rayonundaki §amkir9ay haqqinda va yuxan-da bahs etdiyimiz Goranboy rayonundaki Borsunlu kurqanlan xtisusi se9ilirlar [14, 74; 21]. Agstafa rayonu arazisinda Hasansu 9ayinin sol sahilinda yerlasan Hasansu kurqaninda aparilan qazintilar naticasinda orta tunc dovriina aid ye-gana abida askar olunmusdur [35]. 2002-ci ilin oktyabnndan etibaran, marsrut



boyu тйэууэп edilan arazilarda ba§lanilmis arxeoloji tadqiqat islari 9 ar 9 iva-sinda ilk asash qazinti Goranboy rayonu arazisinda Borsunlu kandi yaxinhginda apanlmisdir. Bu arazida askar edilmis kurqan b.e.a. II minillik - 1 minilliyin awallarina, daha daqiq desak b.e.a. XIII asra, son tunc dovriina aiddir [23a; 25 a, 44-45; 30 a; 30b; 34a; 36; 38a]. 2003-cu ilin awallarindan baslayaraq, Samkir rayonunda - Zayam cayi yaxinhgmdaki arazida qazinti islari davam etdirilmisdir. Kamarin taxminan 356-ci kilometrliyinda Zayam 9 ayi yaxinhginda aparilan qazinti naticasinda qadim yasayi§ maskani tapilmisdir. Samkir rayonunda qadim nekropol (qadim saharlarin kanannda Ьбуйк qabiristanhq -Agayev.R) da askar olunmusdur [18; 34]. Abidanin arxeoloji ahamiyyati ondan ibaratdir ki , hamin qadim qabiristanhqda taxminan 500 ildan artiq bir miiddatda dafh apanlmisdir. Abida b.e.a. II minilliyin sonu - I minilliyin av-vallarina, basqa sozla, son tunc - erkan damir dovruna aiddir. Nekropolun asas xususiyyati buradaki qabirlarin aksariyyatinda skeletin olmamasidir. Orazida askarlanan qabirlar Xocah-Gadabay madaniyyatinin xarakterina uygundur [18; 30a; 30b]. Ganca-Qarabag madaniy-yati kimi da taninan bu madaniyyat ^ ^ ^ ^ ^ И ^ ^ В | ^ ^ ^ ^ ^ Н | | ^ ^ ^ | isa b.e.a. XIV-VIII asrlara aiddir [2, ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ H ^ ^ ^ ^ ^ H ^ ^ ^ ^ ^ I 191-194; 3, 45-46, 48; 22 a, 57-58; Н Н Н Ш Н ж В 22b, 83-84]. Zayanrcay nekropolun- I da bir ne9a qabira qirmizi oxra to- ^^^ИНИН^Н^^НиНшШ^^Н kulmiisdur. Эп mtihtim tapinti ^^^^^^^^^^^^ШшШВ&Ш^^Ш dulus carxinin askar olunmasi idi. ^ ^ ^ ^ ^ Н ^ | Н Н ^ Н ^ ^ Н И | ^ в Я Silahlar va amak alatlari metaldan ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ Н | ^ Я Я Й Д И ^ Я И va asasan da tuncdan hazirlanmisdir ^^^^^^НЕ^^^^^^Шнп^НН

illarda •HHHHHHHHHI A M E A AEI Tovuz rayonu arazisinda yerlasan Tovuz 9ay nekropolunda 9 6 l tadqiqat islari aparmisdir. Bu nekropol BTC va ВТЭ marsrutunun 378 km-liyinda Tovuz rayonu Olimardanh va Bozalqanli kandlari arasinda yerlasir, Tovuz9ay 9ayindan 350-400 metr arahda 2 qon§u yasti tapa iizarindadir. Arxeoloq Q.Qo§qarhmn bildirdiyina gora, b.e.a. II minilliyin sonu - I minilliyin awallarina aid edilan Tovuz 9ay qabiristan-hginda 2004-2005-ci illarda 80-dan 9 ox qabir oyranilmis va muxtalif arxeoloji materiallar asjcar olunmusdur [16a; 18; 21; 28]. Bazi qabirlarda skelet askar olunmamisdir. Lakin dafn etma adati tistiinluk taskil etmisdir. Tovuz 9ay nekropolunda dafn adatinin mtihtim bir elementi qurbangahlann olmasidir. Burada yalniz saxsi qablar qoyulmusdm. Qabirlarda va qmbangahlarda askar olunmus saxsi qab ntimunalari btittin alamatlarina gora b.e.a. XII-XI asrlara aid edilir [16a; 20]. Tovuz rayonu arazisinda yerlasan Tovuz 9ay nekropolunda insamn it ila dafn edilmasi fakti askar olunmu§dur [35]. Tovuz rayonunda 91imardanli kandi arazisinda BTC asas ixrac bora kamarinin 376-ci km-da Tovuz 9ay va Osrik9ay 9aylan arasindaki htindtir tabii tapa iizarinda son tunc va erkan damir



dovriina aid Gsrikcay yasayis maskani askar edilmisdir. 2004-cti ilin iyul ayinin 1-17-da aparilan arxeoloji qazmtilar zamam coxlu sayda maddi madaniyyat ntimunalari - das amak alatlari, saxsi mamulatlari va s. tapilmisdir [16]. 2004-cti ida BTC boru kamarinin koridoru boyunca apanlmis arxeoloji qazintilar naticasinda Yevlax rayonu arazisinda Narimankand nekropolunda 4 torpaq qa-bir tadqiq olunmusdur. Qabirlarda muxtalif saxsi mamulatlarla yanasi, coxsayh bazak a§yalari da askar olurimusdur. Narimankand nekropolundaki bu bazak asyalanmn yaxin analoqlari biza Minga9evir abidalarindan malumdur. Oyranil-mi§ saxsi mamulatlar va bazak asyalari Narimankand nekropolimun torpaq qa-birlarini b.e.a. VIII-VII asrlara aid etmaya imkan verir [11; 21]. Samux rayonu-nun Seyidlar kandi yaxinhginda yasayis maskani va qabiristanhq askar olunmus va tadqiq edilmisdir. Coxtabaqali yasayi§ maskaninda son tunc dovrtindan baslayaraq orta asrlara qadar cox boytik bir xronoloji diapozonu ahata edan marhalaya aid coxsayh maddi madaniyyat ntimunalari askar olunmusdur. B.e.a. I minilliyin ortalanna aid edilan qabiristanhqda torpaq qabirlar askar olunmusdur. Qabir inventan i9arisinda halqa formah sirgalar va qizil muncuqlar olmusdur [14, 74].

BTC va ВТЭ boru kamarlari zonasinda askar olunmus Antik dovra (b.e.a. IV- b.e. I l l asrlar) - Qafqaz Albaniyasi dovruna aid 9 0 X sayda yasayis mantaqasi va qabiristanhq da oyranilmisdir. Bu abidalar ktip va torpaq qabirlar, 1 adad agac-kasma qabir olmus, Agda§, Yevlax, Goranboy va Agstafa rayonlan arazisinda askar edilmisdir [35]. Onlann i9arisinda 90xsayh ktip qabirlari olan Yevlax rayonundaki Yaldili va Agdas rayonundaki Omirarx qabiristanhqlarmi qeyd etmak lazimdir. Umumilikda, BTC neft kamarinin Ktir sahili zonasinda ktip qabirlari olan 6 nekropol askar olunmus va oyranilmisdir [14, 74-75]. Ktip qabirlarin inventan bu ktiplarin i9arisinda, daha iri qablar isa ktiptin atrafinda qoyulmusdur [24, 51-52]. Bu tapintilar bir daha stibut edir ki , saxsi qablarda dam adati Qafqaz Albaniyasi dovriinda apanci dafn adatlarindan olmusdur. Bu adat b.e.a. V- IV asrdan baslayaraq Qafqaz Albaniyasinin demak olar ki, btittin arazisinda mti§ahida olunur va b.e. II-III asrlarina qadar davam edir [14, 74-75]. Boru kamari zonasinda 90X nadir va qiymatli tapmti Agdas rayonu arazisinda b.e. I-II asrlarina aid olan agac-kasma qabirlarin askar olunmasi va oyra-nilmasi oldu. Burada zangin qabir inventan askar olunmus va onlarin i9arisinda iizarinda 4 tiztim salximi naxismin hakk olundugu gtimtis kasa qeyd olunmah-dir [14, 74-75]. Tarixdan balli oldugu kimi, Qarbi va Simal-Qarbi Azarbaycanda alban tayfalann tapindiqlan ba§hca din xristian dini olmusdur. BTC va ВТЭ dahlizinda bir ne9a mantaqada erkan xristianhq dovriina aid qabirlar da askar olunub qazilmisdir. Bunlardan an maraqhsi Samkir rayonu arazisinda £aparh kandi yaxinhginda askar olunmus Erkan Xristian nekropoludur. Bela ki, qazintilar naticasinda xristian mabadi va bu mabadin i9arisinda va atrafinda xristian qabirlari tapilmisdir [35]. Nekropol erkan orta asrlar dovriinda Azarbaycan arazisinda xristian dafn adatinin formalasmasi prosesini izlamaya imkan verir.



Егкэп orta asrlar dovriina (b.e. IV-VIII asrlar) aid torpaq qabirlarda awalki d6vrlardan farqli olaraq, mai-sat a§yalanna daha 9 0 X rast galinmis-dir. Erkan orta asrlara aid olan torpaq qabirlarin aksariyyati Agstafa rayonu arazisinda tapilmisdir. Bunlar, asa-san, qadinlarm qabirlari olmus va bu qabirlarda toxuculuqla bagh 90ХШ sayda asyalar askar edilmisdir [24, 51-52]. 2004-cti ilin sonu va 2005-ci i l arzinda ВТЭ dahlizi boyunca aparilmis arxeoloji qazmtilar natica

sinda Samux rayonunun Haciahh kandi yaxinhginda orta asrlar dovriina aid edilan yasayis maskani tadqiq edilmisdir. Burada amak alatlari i9arisinda toxu-culuq sanatina aid amak alatlarinin 9oxlugu diqqati calb edir. Tadqiq olunmus bu abidani ki9ik kand tipli yasayis maskani hesab etmak olar [12]. Azarbaycanda uzun Шаг arzinda iri orta asr (IX-XVIII asrlar) saharlarinda - Baki, Ganca, Samaxi, Beylaqan, Barda, Samkir, Nax9ivan va digar saharlarda aparilan qazmtilar naticasinda 90X genis elmi malumat alda olunmu§dur. Lakin bu dovra aid kand tipli yasayi§ yerlari isa genis miqyash tadqiqat obyekti olmamisdir. Bu baximdan, BTC va ВТЭ zonasinda aparilan qazintilar mahz bu ctir kand tipli yasayis yerlari olan Fahrah, Laki, Haciah, Dasbulaq, Poylu, Qiraq Kasa-man va ba§qa abidalarin oyranilmasina sarait yaratrm§dir. Boru kamari zonasinda 10-dan 90X orta asr yasayis maskani tadqiq olunmusdur. Daha ahamiyyatli arxeoloji qazinti islari Samux rayonu arazisinda yerlasan Fahrah va Agstafa rayonu arazisinda yerlasan Qiraq Kasaman yasayis maskanlarinda apanlmisdir [12; 14, 75]. 2004-cti ilin iyun-avqust aylannda Qiraq Kasamanda apa-nlmi§ arxeoloji qazmtilar zamam yasi b.e. 900-cti illarina gedib 9ixan orta asrlara aid ilk yasayis maskani a§kar edilmisdir. Burada ham9inin orta asrlardan sonraki dovra aid qabiristanhq (26 qabir) da askar edilib [25a, 44-45]. Boru ka^ marlari zonasinda aparilan arxeoloji qazintilar naticasinda alda edilmis maddi madaniyyat abidalari, oyranilmis yasayis maskanlari biza Azarbaycanin orta asr kand va sahar ahalisinin tasarrtifat hayatim oyranmaya va mtiqayisa etmaya imkan verir.

BTC va ВТЭ layihalari tizra 2004-cti i l arzinda Goranboy rayonunda yerli muzeyin asash tamiri maliyyalasdirilmisdir [25a, 44-45]. 2005-ci i l arzinda BTC va ВТЭ layihalari tizra Madani irs tizra i§ proqramimn hayata ke9irilmasi davam etdirilmis, daha 27 arxeoloji qazma isi tamamlanmi? va Azarbaycanda gortilmtis bela islarin timumi sayi 40-a 9atdinlmisdir [25b, 30]. 2005-ci ilin so-nunda «Bi-Pi» sirkati A M E A A E i tarafmdan 9aginlmis beynalxalq arxeoloji konfransin ke9irilmasina komak etmisdir. Gtirctistandan, Rusiyadan va Ameri-



ka Birlasmis Statlanndarrdavat olunmu§ alimlar da daxil olmaqla, 60 nafardan 90X istirak9inm calb edildiyi bu konfrans 3 gun davam etdi. Konfransin ke9iril-masindan bir qadar sonra «ВТС Со» sirkati orada taqdim edilmis 175 elmi ma-ruzadan ibarat bir kitabm nasrini maliyyalasdirrnisdir [25b, 30]. BTC va ВТЭ layihalarinin bir hissasi kimi, Azarbaycanda indiyadak apanlrm§ an boyuk arxeoloji qazma proqrami 2006-ci ilin yanvar ayina qadar basa 9atdmldi [25°, 34]. «Bi-Pi» sirkati BTC va ВТЭ layihalarinin icrasi olaraq boru kamarlari zo-nasindaki maddi-madani abidalarin qorunmasi U9tin 2 milyon AB§ dollar va-sait ayirmisdir [37]. BTC va ВТЭ boru kamarlarinin Azarbaycan arazisinda yerlasan hissasinda arxeoloji qazintilarin aparilmasi tkpun 100 min AB§ dolar-dan 90X vasait aynlmisdir [36]. 2006-ci i l iyun ayimn 12-da «Bi-Pi» sirkatinda BTC va ВТЭ kamarlari boyunca Azarbaycanda hayata ke9irilan arxeoloji proqramin naticalari barada kiitlavi informasiya vasitalarinin niimayandalarina atrafh malumat verilmisdir [21]. A M E A AEI-nin direktor miiavini N.Museyib-linin sozlarina gora, boru kamarinin 9akilisinda institutun 30-a yaxin amakdasi istirak etmis, 4 arxeoloq isa tikinti texnikasinin isladiyi sahalarda musahidalar aparmisdir. Qazintilar zamam maqsadyonlii §akilda he9 bir abidanin mahv edil-madiyini deyan N.Museyibli qeyd edib ki, 41 mantaqada arxeoloji qazmtilar zamam 20 mindan artiq tarixi material iiza 9ixarihb. Umumilikda isa BTC-nin 9akili§i zamam aparilan qazinti islari Azarbaycan arxeologiyasi tarixinda an boyuk hadisa sayihr. Miqyasina va iiza 9ixanlan abidalarin nov muxtalifliyina, say ma gora bu qazinti islari yalniz Minga9evir arxeoloji ekspedisiyasimn naticalari ila muqayisa olunur [24, 48-49; 35].

A M E A AEI 2006-ci ilda BTC va ВТЭ boru kamarlarinin Azarbaycandan ke9an marsrutu boyunca askar edilmi§ maddi madaniyyat asyalari ila alaqadar hesabatlann verilmasi, onlarin qeydiyyatmin apanlmasi va laboratoriya tadqiqat islarinin hayata ke9irilmasina ba§lami§dir [25°, 34]. A M E A AEI-nin imkan-larimn geni§landirilmasi U9iin «Bi-Pi»-Azarbaycam> §irkati va onun tarafda§lan 2006-ci ilda arxeoloji tapintilarin miihafiza olunmasi proqramina basladilar. Bu proqram «URS Кофогеу§п Ltd.» tarafindan hayata ke9irlmisdir [25d, 51].

Boru kamarlari zonasinda aparilan arxeoloji qazintilar zamam askar olunmus abidalar takca yerli alim va mtitaxassislarin deyil, elaca da bir 90X xarici tadqiqat9ilarin da diqqat va maragina sabab olmusdur. Berlin Memarhq institu-tu va Fransa Akademiyasmin professorlari A M E A rahbarliyina mtiraciat edarak A M E A AEI ila bu sahada amakdashq etmak va birga qazintilar aparmaq is-tadiklarini bildirmi§lar.[36].

Boru kamarlari boyunca aparilan arxeoloji qazintilarin naticalarinin elan edilmasi sahasinda an bashca addim 2008-ci i l mart ayinin 18-da «Bi-Pi» sirka-tinin BTC va ВТЭ layihalarindaki tarafda§lari adindan i9arisaharda yerlasan Biznesin inki§afi Markazinda Azarbaycan-Gurcustan-Turkiya boru kamarlari dahlizi boyunca madani irs proqrammi hayata ke9irmak ti9un dtinyamn an iri muzey kompleksi va tadqiqat taskilati olan ABS-in Smitsonian Institutu ila bo-



ytik qrant sazisi baglamasi oldu [31; 36; 39a]. Bu proqramin timumi dayari 1 milyon ABS dollarmdan bir qadar artiq va hayata kecirilma mtiddati 2 ildir. U9 asas benefisiar - Qobustan Dovlat Tarixi-incasanat orugu, A M E A Arxeologiya va Etnoqrafiya institutu va Gtirctistan Mi l l i Muzeyi ii^tin nazarda tutulan bu proqramm iki asas maqsadi - ictimai tabligat va bacariqlarrn yaradilmasi kimi maqsadi vardir [29a].

Belalikla, 2000-2008-ci illarda BTC va ВТЭ layihalari iizra Azarbaycanda hayata ke9irilan tadbirlar naticasinda Azarbaycamn maddi-madani irsi ila bagh abidalarin askar olumnasi va qorunmasi ila bagh boyuk ugurlar alda olundu. 91da olunmus maddi madaniyyat niimunalari bir daha bu regionun zangin va qadim tarixa malik olmasini stibut etdi. Bu Azarbaycamn arxeologiya elmina mtihtim bir tohfadir.

DDOBIYYAT 1. Azarbaycan tarixi (Эп qadimdan - b.e. Ill asr), 7 cildda, I cild. Baki, «Elm»,

1998. 2. Baxsaliyev V.B. Azarbaycan arxeologiyasi (ali maktab talabalari U9iin darslik),

Maslahat9ilar. i.3.Habibbayli, i.M.Haciyev; AzMEA Nax?ivan bolmasi, Naxfi-van Dovlat Universiteti, I cild. Baki, «Elm», 2007.

3. Goyti§ov R.B. Azarbaycan arxeologiyasi, Baki, «tsiq», 1986. 4. Hiiseynov M.M., ismayilov Q.S., Quliyev N.M. Azarbaycanin arxeoloji abidalari

(Qadim da§ dovrii - orta asrlar), Dars vasaiti, Baki, «ADU-nun nasri», 1981. 5. Miiseyibli N . Boytik Kasik eneolit dovrii yasayi§ maskani, Baki, «Nafta-Press»,

2007. 6. Алиев И. Г. Каспийская нефть Азербайджана, Москва, «Известия», 2003. 7. Исмаилзаде Г.С. Азербайджан в системе раннебронзовой культурной

общности Кавказа, Баку, «Nafta-Press», 2008. 8. Нариманов И.Г. Культура древнейшего земледельческо-скотоводческого

населения Азербайджана (эпоха энеолита V1-IV тыс. до н.э.), Баку, «Элм», 1987.

8а. Нариманов И.Г, Алиев Н.Г. Культура Северного Азербайджана в эпоху позднего энеолита, Археология и Этнография, Баку, 2001.

9. Абдуллаева А. Украшения из Нариманкендского некрополя // Qafqazin Arxeologiyasi, Etnoqrafiyasi, Folkloru. Beynalxalq elmi konfransinin materiallan, Baki, «NURLAR» Nasriyyat-poliqrafiya Markazi, 2005; Асадов В. Пряслица найденные в поселении Хаджыалылы // Qafqazin Arxeologiyasi, Etnoqrafiyasi, Folkloru, Baki, 2005.

10. Гошгарлы Г. Исследование археологических памятников в зоне нефтепровода Баку-Тбилиси-Джейхан (БТД) и Южно-Кавказского газопровода Баку-Эрзурум (ЮКГ) в 2004-2005 г.г. // Qafqazin Arxeologiyasi, Etnoqrafiyasi, Folkloru, Baki, 2005.

11. Гусейнов M . О каменных орудиях земледелия, обнаруженных из поселения Асрикчай // Qafqazin Arxeologiyasi, Etnoqrafiyasi, Folklor, Baki, 2005.



12a. Данилов Я. О грунтовых могилах Товузчайского некрополя // Qafqazin Arxeologiyasi, Etnoqrafiyasi, Folkloru, Baki, 2005.

12. Квачидзе В., Мусеибли. Н Печати с поселения древних земледельцев Беюк-Кесик (Акстафинский район, Азербайджан) // Qafqazin Arxeologiyasi, Etnoqrafiyasi, Folkloru, Baki, 2005.; Мусеибли Н.Позднеэнеолитические курганы Акстафинского района // Qafqazin Arxeologiyasi, Etnoqrafiyasi, Folkloru, Baki, 2005.

13. Najafov Sh, Hajili Z. Importance of arcaheological research of necropolis Zeyemchay in studying economic and social structure of Latest Bronze and Early Iron Age in Azerbaijan // Qafqazin Arxeologiyasi, Etnoqrafiyasi, Folkloru, Baki, 2005.

14. Gary Paulson, BTC Pipeline Project and the Preservation of Cultural Heritage, (pages.249-264.) in the book: Art and Cultural Heritage: Law, Policy, and Practice by Barbara T. Hoffman, Published by Cambridge University Press, 2006.

Dovri nwtbuat: 15. Yaqubzada M . Azarbaycamn arxeologiya elmins miihtim tohfa// Xalq qazeti, 13

iyun 2006. 16. BP Current Developments by Tamam Bayatly // Azerbaijan International

magazine, Winter 2002 (10.4), Pages 88-89. 17. Baku-Tbilisi -Ceyhan Pipeline Boosts Azerbaijani Archeology Excavations on

pipeline route yield valuable finds by PhD Nacaf Musabeyli // Visions of Azerbaijan, №2. Summer.-2007.-pp.48-53.

Hesabatlar: 18. BP Azarbaycanin 2003-cii il ticiin Davamh inkisaf haqqinda Hesabati, Ernst &

Young LLP, London, iyun 2004-cti il. 38 sah. 19*. BP Azarbaycanin 2004-cti il ucun Davamh inkisaf haqqinda Hesabati, Ernst &

Young LLP, London, iyun 2005-ci il . 65 sah. 19b. BP Azarbaycanin 2005-ci il iictin Davamh inkisaf haqqinda Hesabati, Ernst &

Young LLP, London, Iyun 2006-ci il 65 sah. 19c. BP Azarbaycanin 2006-ci il iictin Davamh Inkisaf haqqinda Hesabati, Ernst &

Young LLP, London, iyun 2007-ci il. 69 sah. 19d. BP Azarbaycanin 2007-ci il iictin Davamh inkisaf haqqinda Hesabati, Ernst &

Young LLP, London, Iyun 2008-ci il . 69 sah. 19. Canubi Qafqaz Boru Kamarinin Azarbaycan sektorunun milli QHT-lar

tarafmdan Auditi, CQBK-nin Azarbaycanin Madani irsinin Qorunmasi sahasinda gotiirduyu ohdaliklarin icrasinin Auditi iizra Arxeoloji, Madani va Tarixi Abidalarin Qorunmasi i§ci Qrupu-nun Yekun Hesabati. Baki, 2006. 46 sah. Sayta istinadan: http://www.cm.az/upload/other_file/ch_report_az.pdf

20. National NGO Monitoring of Baku-Tbilisi-Ceyhan Pipeline Project Historical, Cultural and Archaeological Heritage Protection Working Group Report, Baku, 2005. 32 pages. Sayta istinadan: http://subsites.bp.com/caspian/BTC/Eng/NGO/Aze/Culmral%20Heritage/btc_arc hen.pdf

http://www.cm.az/upload/other_file/ch_report_az.pdf

http://subsites.bp.com/caspian/BTC/Eng/NGO/Aze/Culmral%20Heritage/btc_arc



Internet saytlari: 21. "Arxeologiya elmina tohfa". Sayta istinadan:

http://azerbaijan.news.az/index.php?Lng=aze&year=2006&Pid=3924 22a. "bp boru kamarlarinin kecdiyi arazilarda madani irsi tablig edir". Sayta istinadan:

http://azerbaijan.news.az/index.php?Lng=aze&Pid=22466 22b. "Heydar 81iyev adina Baki-Tbilisi-Ceyhan asas neft ixrac boru kamari faktlar va

raqamlarda". Sayta istinadan: http://azerbaijan.news.az/index.php?Lng=aze&year=2006&Pid=4815

22c."Qobustan dovlat tarixi-badii qorugu Dtinya Madani irs Siyahisina daxil edilmisdir". Sayta istinadan: http://www.azerbaijan-news.az/index.php?Lng=aze&year=2007&Pid=14771

22. "Neft kamari Qobustandaki abidalara zarar vurmayacaq". Sayta istinadan: http://bizimasr.media-az.com/arxiv_2002/avgust/195/sosium.html

23. "BP sirkati madani irsin ictimai tabligi iizra boyiik qrant sazisi imzalayir", 18 Mart 2008. Sayta istinadan: http://www.bp.com/genericarticle.do?categoryld=9006935&contentld=7042510

24. BTC pipeline Environmental and Social impact Assessments (ESIA), Azerbaijan, Final ESiA, Executive Summary, December 2002. 28 pages. Sayta istinadan: http://www.ebrd.com/projects/eias/esia_az.pdf

25. Мусеибли H. "Контракт века" и археологические исследования в Азербайджане. Sayta istinadan: http://www.irs-az.com/archive/gen/n22/n22_2.htm

26. Мустафаева С. "Азербайджанскими памятниками древней истории, которые найдены по маршруту нефтепровода Баку - Тбилиси - Джейхан, заинтересовался Smithsonian Institution. Sayta isitinadan: http://regionplus.az/artic/51/socium/s 1 .php

http://azerbaijan.news.az/index.php?Lng=aze&year=2006&Pid=3924

http://azerbaijan.news

http://azerbaijan.news.az/index.php?Lng=aze&year=2006&Pid=4815

http://www.azerbaijan-news.az/index.php?Lng=aze&year=2007&Pid=14771

http://bizimasr.media-az.com/arxiv_2002/avgust/195/sosium.html

http://www.bp.com/genericarticle.do?categoryld=9006935&contentld=7042510

http://www.ebrd.com/projects/eias/esia_az.pdf

http://www.irs-az.com/archive/gen/n22/n22_2.htm

http://regionplus.az/artic/51/socium/s



BAKI-TBILISI-CEYHAN OIL PIPELINE AND BAKI-TBILISI-ERZURUM GAS PIPELINE PROJECTS AND THE PRESERVATION

OF CULTURAL HERITAGE OF AZERBAIJAN

Rasul Aghayev

Summary

In this article it is told about the archaeological excavations along the planned route of Baku-Tbilisi-Ceyhan (BTC) oil pipeline and Baku-Tbilisi-Erzuram (BTE) gas pipeline, about these projects preserving the cultural heritage of Azerbaijan. The excavations along the planned route of BTC oil pipeline and BTE gas pipeline can be compared with the Mingachevir excavations (1946-1953) in terms of the variety of archaeological material. Excavations were carried out in 2001-2005 in 41 sectors along the pipelines' corridor, which is 44m wide. The work unearthed the remains of hundreds of tombs and ancient settlements from the end of the Copper Age (Chalcolithic or Eneolithic Age, the first half of the 4th millennium ВС) right up to the Middle Ages inclusive.

ПРОЕКТЫ НЕФТЕПРОВОД БАКУ-ТБИЛИСИ-ДЖЕЙХАН И ГАЗОПРОВОД БАКУ-ТБИЛИСИ-АРЗРУМ И ПРОБЛЕМА

СОХРАНЕНИЯ ПАМЯТНИКОВ КУЛЬТУРНОГО НАСЛЕДИЯ АЗЕРБАЙДЖАНА

Расул Агаев

Резюме

В этой статье рассказывается об археологических раскопках, проведенных в зоне маршрута нефтепровода Баку - Тбилиси - Джейхан (БТДж) и газопровода Баку-Тбилиси-Арзрум (БТА), а также о проектах по сохранению культурного наследия Азербайджана. Археологические исследования, проведенные в зоне строительства нефтепровода БТДж и газопровода БТА, по разнообразию археологического материала можно сравнить с раскопками на Мингячевирской ГЭС (1946-1953). В коридоре трубопроводов, ширина которых составляет 44м, раскопки проведены в 41 участке. В общем, археологические исследования по этому проекту осуществлены в 2001-2005 гг. В течение этого времени были обнаружены и изучены сотни погребальных памятников, древних поселений, охватывающих периоды от конца энеолита (I пол. IV тыс. до н. э) до средневековья включительно.



A Z O R B A Y C A N I N QODIM D O V R MADDI-MODONIYYOT NUMUNOLORINDO A S T R A L ISAROLOR V O T O S V i R L O R

Iradd Avsarova (Baki Dovtet Universiteti)

Dtinyamn эп qadim sivilizasiya maskanlarindan biri sayilan Azarbaycanin son tunc va ilk damir dovrii tayfalanmn maddi madaniyyat numunalarinin va-rasalik baghhgi, asasan, qayaiistti petroqliflarda, saxsi va tunc mamulatlannda, ictimai-siyasi, dini proseslari aks etdiran abidalarda daha cox izlanilir.

Dtinya xalqlarimn incasanatinda dini ideoloji, adat va ananalarla bagh olan ornament motivlari va stijetli kompozisiyalar bir-birila mtiayyan oxsarhqlar taskil edir. Bela ki, mifik tasawtirlarin yaranmasi dtinya mifologiyasi tarixinda paleolit dovriina aid edilir. Bu marhalanin tasviri incasanati ibtidai insanlann atraf mtihita, tabiat hadisalarina, dini ideoloji baxislanna uygun olub, ilkin icma adat-ananalarinin tasiri altinda yaranmis va sarbast estetik funksiyalardan mahrum olmusdur. Mezolit dovrundan ba§layaraq «qrafik» simvolizm oz ilkin xarakterini itirmaya baslamis va daha sarbast obrazh tasviri incasanat formalari meydana galmisdir. Bu proses arxeoloji abidalarda mifik baslangicin zaif-lamasi ila alaqadar izlanilir.

Tunc dovrundan baslayaraq isa tasviri incasanat asas informasiya manbayi kimi inkisaf edir va bu dovrdan etibaran tasviri incasanatda detallasdmlmis mifik standartlar yaramr. Bu dovrtin ilk marhalalari ti9tin sada handasi motivli na-xislar, simvolik isaralar, mifik, dini mazmunlu kompozisiyalar va sama cisim-larini aks etdiran elementlar daxildir. Son tunc va ilk damir dovrii tasviri incasanat ntimunalari iizarinda astral isara va astral mifik stijetlara — ay, gtinas, ulduz tasvirlarina 9 0 X tasadtif olunur. Bazan bu dovrtin incasanat ntimunalari iizarinda xeyir va sar qtiwalari, elaca da mifik gtic, qtiwat, hokmranhq simvol-lan heyvan tasvirlari saklinda aks olunur. Bu tasvirlar oztinda asasan kosmik elementlari - gtinas, ay, ulduz, yer tiztintin sathi va s. birlasdirir.

Kosmik alamla bagh naxislar meiraqh semantik mazmun kasb edir. Azarbaycanin son tunc va ilk damir dovrii badii mamulatlari iizarinda doldurucu elementlar kimi 90xbucaqh (alti, yeddi va s.) ulduz tasvirlarina, gtinas, ay va s. isaralara da rast galinir.

Altibucaqh ulduz bir 90X xalqlann miflarina gozallik, azadhq, nigah, ma-habbat, marhamat, dtinya va insan badaninin formasi - iki al, iki ayaq, ba§ va badani simvollasdiran isaralar kimi daxildir. AlPbucaqh ulduz tasviri ham da oztinda timumi bir btitovltiyti (6-1) simvollasdirir [12, s. l , 273].

Gtinas isaralari Azarbaycan tayfalanmn badii tunc mamulatlari iizarinda dairavi, spiral, takar modelina banzar va 9arxi-falak (svastika) nisam saklinda tasvir olunmusdur. Bela tasvirlara, asasan, qayalar [3], mohtirlar [17, s.70], gil



qablar [2], tunc asyalar [18. sak. 11. 24] iizarinda rast galinir. B.B.Piotrovski-nin fikrinca, bu isaralar qadim dovrlarda Canubi Qafqazda gtinasi simvollas-dirmisdir [15, 90-94]. V.Manxartdin X I X asr mif maktabinin ntimayandalari astroloji (solyar) cizgili qahramanlar olan miflari da gtinas miflari adlandirmis-lar [9]. Solyar cizgilar deyanda mifik qahraman olan gtina§in cizgilari, alamat-lari nazarda tutulur. Daha boytik manada solyar miliar astral miflara aid edilir. Gtinas ramzi olan spiralvari isaralari tasvir etmakla qadim tayfalar gtinasin abadi harakatini vermisjar.

Carxi-falak (svastika) nisani da gtinas ramzidir. Bu isaralarda gtinas qanad-h tasvir olunur. Carxi-falak rasmi Azarbaycanda, btitovltikda Qafqazda (tunc dovriinda), elaca da skiflar arasinda 9 0 X genis yayilmi§ bir isaradir. Azarbaycanin bu dovra aid Santapa, Babadarvis mabadlarinin divarlarinda va orada tapilmis gil pentaderlarin iizarinda yalniz svastika i§arasi verilmisdir [1, 106-107]. Abidadan tapilan ocaq qurgusu va gtina§ allahi - Mitramn btisttina asas-lanan D.A.Axundov Baba-Darvis yasayis yerindan a§kar olunan bu mabadin od va gtina§ allahi - Mitra mabadi oldugunu ehtimal etmi§dir [8, 173-174].

Demali, tunc dovrii tayfalanmn ideoloji dtinyagortislarinda gtinas va gtinas ramzi asas yer tutmusdur. Bela naxislara - 9arxi-falak deyilmasinda da 90X boytik sartilik vardir. Handasi ornamentlarin dordltik simmetriya oxuna malik olanlarinin hamismda svastikaya banzar element gormak olar. Masalan: mo-hiirlarin iizarinda tasvir olunan 9arxi-falak nisani bir-birina ke9arak, mtiayyan bir sahani ahata etmakla 6z sabitliyini itirsa da, manasim dayismir.

Carx-falak mifik va dini sistemlarda an 9 0 X yayilmis simvollardan biri olmaqla yanasi, dtinya xalqlan madaniyyatlarinin bir 90ХШШП simvolikasinda mtihtim yerlardan birini tutur. C,arxi-falak qadim dtinya mifologiyasinda insan va antropomorf btitlarin modeli kimi 91x1s edir [12, s. 1, 336]. Onun antropo-morf markazi va insanm a9ilmi§ qollarla xa9 sakilli olmasi hami§a folklorda (tapmaca), mifik va dini sahnalarda gostarilir. Bununla da 9arxi-falak ruhi baxi§lan modella§dirir ki, bu da ruhun dogulmasi va onun allaha, abadiyyata yonalmasidir. Carxi-falak dtinya mifoloji sisteminda yuxan paleolit dovriinda yaramb, isigi va alia9iqhgi oztinda simvolla§dinr [13, s. 2, 420].

Azarbaycanin tunc dovrii qabir abidalarinda mtisahida olunan tizari 9arxi-falak tasvirli maddi- madaniyyat ntimunalari 9 0 X gtiman ki, qabirlara abadiyyat simvolu kimi qoyulmusdur. Gortintir, qadim Azarbaycanda 9arxi-falak hayat, abadiyyat va nasilartimi ba§langicmi simvollasdirmis, ata§parastlikla alaqadar olaraq isa iki agac hissasinin birlasmasindan ahnan atasi xarakteriza etmisdir.

Azarbaycanda 9arxi-falak i§aralarina son tunc va ilk damir dovrii qayaiistti tasvirlarinda [4, 15, sak. 49; 11, 44, 53], keramika [14, 91-99], metal mamulatlari iizarinda [18], memarhq abidalarinda daha 9 0 X [16, 173] rast galinir.

Aparilan tadqiqatlara asaslanaraq, bela naticaya galmak olur ki, 9arxi-falak (svastika) isarasi qadim Azarbaycan tayfalari ti9tin xarakterik olan simvollardan biri sayila bilar.



Q.Ohmadovun fikrinca, svastika i§arasi harakatda olan insanin'sxematik tasviri, qanadsiz carxi-falak isarasi isa harakatda olan insanin faaliyyatinin dayanmasini, onun sonunu va oltimtinti ifada edir [4, s.23].

Qanadsiz carxi-falak isarasi qadim mifik va dini gortislarla alaqadar olan abidalarda daha cox yayilan simvollardandir. Bu i§ara markaz va markazdan 9ixan asas istiqamat ideyasim, isiq va ztilmatin birlasmasini simvollasdinr. Bazan bu i§ara insan va antropomorf allahlann modeli kimi 91x1s edir. insanin ya-na a9ilmis allarinin 9arxi —falak saklinda olmasi folklor, mifoloji va dini sis-temlarda tasdiq olunur. Bununla yanasi, hamin bu isara ruhi aspekti modellas-dirir: allaha, abadiyyata yonalma, ruhun badandan 9ixmasi va s. aks etdirir [13, s. 2, 12].

Canubi Qafqaz arazisinda 9arxi-falak ni§amnin an qadim ntimunasi Nax9i-vanda e.a. I l l minilliyin awallarina aid I Kultapa abidasindan malumdur [7, 133]. Carxi-falak nisani dunyamn aksar olkalarinda muxtalif dovrlara aid abidalarda tasadiif olunur. Umumiyyatla, gtinas tasvirlari bir 9 0 X xalqlann mifoloji sisteminda e.a. X V I - X V asrlara aid olub, On Asiyada da eyni mana dasimis va «giinas allahi» kimi 91x1s etmisdir [13, s. 2, 46].

Hala tunc dovriinda Azarbaycan arazisinda yasamis tayfalann gtinasa, aya sitayis etmalarini Santapa, Babadarvis yasayis yerlarindan askar edilan mabad-lar, ocaq qurgulan va divarlardaki 9arxi-falak tasvirli naxislar, Xanlar va Gan-ca9ay rayonundaki kurqandan alda olunmus gil qablar, elaca da badii tunc mamulatlari va s. maddi madaniyyat abidalari uzarindaki gtinas tasvirlari stibut edir.

Mifik tasawurlara gora, takar §akilli gtinas simvollan badii tartibath ma-mulatlar iizarinda gunas va simsak sakili kimi 91x1s edir [13, s. 2, 462].

Azarbaycan arazisinda askar olunan maddi madaniyyat ntimunalari tiza-rinda qanadsiz 9arxi-falak formah isaralara da tasaduf olunur. N.O.Mtiseyibli qanadsiz 9arxi-falak i§arasinin «dord» anlayisi ila bagh tasakkul tapdigini gu-man edir, maldarhq va akin9ilikla ma§gul olan qadim insanlann dord fasil ya-ranmasimn asasim taskil edan dord iinsur - od, hava, su, torpaq va dunyamn dord tarafi va s. ila bagh tasvirlarin naticasi kimi baxir. O.A. Habibullayev qanadsiz 9arxi-falak i§arasini ilin dord fasli ila baglayir [7, 248].

Bizca, odun qtiwasina inam, onun tamizlayici xususiyyatlari ila bagh ya-ranmi§dir. Ciinki canh tabiati va insan hayatini isiqsiz, istisiz, odsuz tasawiir etmak mumktin deyil. Gtinas bir ilahi qtiwa kimi ibtidai insanin hayatma daxil olmus va qadim insanlar odun sirlarini izah eda bilmadiklari ti9tin ona ali, ilahi qtiwa kimi etiqad etmislar. Qanadsiz 9arxi-falak tipli isaralara e.a. II-I minil-liklara aid tunc va keramika mamulati iizarinda [7, sak. 29], qaya tasvirlarinda [16. sak. 22] va Alban dovrii memarhq abidalarinda rast galinir [8; 135]. Qadim Azarbaycan (ttirk) mifologiyasina gora, mifik obraz olan Oguz damn soktil-masini va saharin a9ilmasim tamsil edir. Oguzun isiq va §tia ila alaqadar olan qi-zla evlanmasindan dogulan usaqlarm adlari Gtin, Ay va Ulduzdur [47, 263].



Gortindtiyti kimi, carxi- falak nisammn meydana galmasi va semantikasi haqqinda elmi adabiyyatda muxtalif fikirlar movcuddur.

Dolanlar kandindan tapilan asma maral fiquranun, Naxcivandan alda olunan su qabimn iizarinda bes va alti gtisali ulduzvari isara tasviri vardir. Bu da yaqin ki, sama cismlarina sitayisla bagh tasvir olunmusdur [3, 65].

Planetlardan Yer ktirasinda daha yaxsi mtisahida edilan ay qadim mifolo-giyada Roma geca i§igmin ilahasi kimi verilir [13, s. 2, 78].

Ay cox qadimlardan baslayaraq, Azarbaycan tayfalan arasinda miiqaddas sayilmis va ayi aks etdiran simvolik isaralar bir cox maddi- madaniyyat ntimunalari iizarinda tasvir olunmu§dur. Takar sakilli gtinas i§aralarina va ay tasvirlarina Azarbaycan arazisinda olan Qobustan (Yazihtapa 14 №-li das), Gamiqaya petroqliflarinda, keramika mamulatlari iizarinda da rast galinir [5, s.28; [11, s.34]. Qobustan va Gamiqaya petroqliflarindaki aypara tasvirli isaralar Azarbaycamn qadim sakinlarinin aya olan inamlari haqqinda malumat veran an qadim maddi manbalar hesab oluna bilar [5, s.27].

Qadim tayfalann dunyagortislarinda ay geca isigi va kisi baslangicmin tacasstimti kimi da §arh edilir. 9ski uygurlann tafakkurlarinda Oguzun anasi Ay qagan, atasi isa okuzdtir.

Umumiyyatla, ay tasvirlari Gancacay vadisinda qadim dini etiqadla alaqadar olan 58 №-li tikinti qahgi iizarinda va basqa maddi madaniyyat ntimunalari iizarinda da qeyda ahnmisdir. Ayla bagh miflar va inamlar btittin dtinya xalqla-nnin, о ctimladan, qadim Azarbaycan (ttirk) tayfalanmn dini-ideoloji baxisla-nnda an genis yayilmis inamlardan biri sayila bilar [10]. Ay hal-hazirda da ttirk xalqlanmn dini dtinyagortislarinda miiqaddas sayilan planetlardan biridir.

Gortindtiyti kimi, Azarbaycanin son tunc va ilk damir dovrii maddi madaniyyat ntimunalarinin dekor motivlari tasadtifi olmayib, qadim tayfalann asrlar boyu inki§af etmis badii zovqtina, dini-ideoloji baxislanna mtivafiq yaranmis va somaki tarixi marhalalarda hayat tarzinin va rifahin ytiksalisi ila daha da inkisaf edarak yeni va maraqh sanat asarlarinin yaranmasina sabab olmusdm.

ODBBiYYAT 1. 91iyev V.H. Baba-Darvisda son tunc va ilk damir dovrii yasayis yerlari. AMM,

VIII c, Baki, Elm, 1976, s.104-130. 2. Oliyev V.H. Azarbaycanin tunc dovriiniin boyah qablar madaniyyati. Baki, Elm,

1977. 3. Oliyev V.H. Gamiqaya abidalari. Baki, Azarbaycan dovlat nasriyyati, 1992, 32

sak. 4. Mahmudova V. Azarbaycanin ilk oturaq akinci-maldar tayfalanmn qabr abida

lari. Baki. Elm, 2003. 5. Miiseyibli N.O. Qobustan va Gamiqaya petroqliflarinda isara va damgalar. //

Azarbaycan Arxeologiyasi va Etnoqrafiyasi. Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasi. Arxeologiya va Etnoqrafiya institutu. Bakt, 2003, № 1, s. 20-31.

6. Seyidov M . Azarbaycanin mifik tafakkiirtiniin qaynaqlan. Baki, Yazici, 1983.



7. Абибуллаев O.A. Энеолит и бронза на территории Нахичеванской АССР. Баку: Элм, 1982.

8. Ахундов Д.А. Архитектура древнего и раннесредневекового Азербайджана. Баку: 1986.

9. Василевич Г.М. Эвенки. Историко-этнографические очерки (XVIII-начало X X вв.) Ленинград, Наука, 1969.

10. Гусейнова М.А. Об интерпретации рисунков в группе сосудов эпохи поздней бронзы Азербайджана. // Изв. АН Азерб. ССР, сер. Истории, философии и права. 1977, № 2, с. 84-93.

11. Джафарзаде И.М. Гобустан. Наскальные изображения. Баку, Элм, 1973. 12. Мифы народов мира. Энциклопедия. T.I, М., Советская Энциклопедия,

1991. 13. Мифы народов мира. Энциклопедия. Т.П, М., Советская Энциклопедия,

1991. 14. OAK за 1903 г.; СПб., 1906, 7 табл, рис 406. 15. Пиотровский Б.Б. Археология Закавказья. Ленинград, Изд-во Ленинград

ского Государственного Университета им. А.А.Жданова. Ленинград, 1949. 16. Техов Б.В. Центральный Кавказ в XVI-X вв. до н.э. Археологичес. Исследо

ван. Автореф. Дис. докт. ист. наук. АН ГССР, ИИАЭ, Тбилиси, 1974. 17. Халилов Д.А. Поселение на холме Сары-тепе. // СА, № 4 Москва, 1960, с.

68-75. 18. Wolfram Nagel. Eva Strommehger. Kalakent. Frucisenzeitliche grabfunde aus

dem transkavkasischen Gebul von Kirovabad (Jelizavetpol). Berlin 192 p. 78 taf., (Berliner Beitrage Kur vor und Fruhgeschichte; В 4) 1985.

ABOUT SOME ASTRAL SIGNS OF MATERIAL CULTURE OF THE BRONZE AGE OF AZERBAIJAN

Irada Avsharova

Summary

On the samples ceramics, bronze materials, rock carvings one can retrace very close relationship between cultures of ancient tribes existing on the territory of Azerbaijan, one of the ancient centers of civilization. Some motives and ornaments observed on the samples of material culture concerning to the spiritual life, custom and traditions are similar to those of existing in the world art.

The origin of detailed mythic standards as a main information source in the beginning of Bronze Age.

The descriptions of sun on the examples of decorative art were expressed in the form circle, spiral, wheel and fylfot.

The image of the moon and the sun in the form of wheel can be observed on the rock carvings of Gobustan and Gemiqaya, on the temples of Saritapa and Babadarvish, as well as numerous, of ceramic production of Bronze Age.



We came to the conclusion that the fylfot and solar sings are one of the characteristic features in decorative art of ancient Azerbaijani tribes of Bronze Age.

О НЕКОТОРЫХ АСТРАЛЬНЫХ ЗНАКАХ НА ПРЕДМЕТАХ МАТЕРИАЛЬНОЙ КУЛЬТУРЫ БРОНЗОВОГО ВЕКА

АЗЕРБАЙДЖАНА

Ирада Авшарова

Резюме

Тесная связь между культурами племен поздней бронзы и раннего железа, существующих на территории Азербайджана, может быть прослежена на примерах керамики, бронзы, наскальных изображений. Мотивы и орнаменты на примерах материальной культуры, отражающие духовную культуру, традицию, схожи с мотивами мировой культуры. Детализированные мифические стандарты как основные информационные источники на территории Азербайджана относятся к началу бронзового века.

Изображение солнца на изделиях декоративного искусства встречается на территории Азербайджана в форме круга, спирали, колеса и свастики. Изображения луны и солнца в форме колеса могут прослежены на наскальных изображениях Гобустана и Гемигая, на святилицах Сарытепе и Бабадервиш и на керамических изделиях бронзового века. Мы пришли к выводу, что солярные знаки в целом являются одной из характерных черт декоративного искусства древних племен Азербайджана.



Tablo I. Yazihtapa (das № 14)



Tablo III. 1-2- tunc кэтэгЬг (Gadabay)

Tablo IV. 1- Tunc qab (Gadabay); 2-3-Tunc disklar (Xanlar); 4- pasta disk (Gadabay); 5-6-tunc pilaklar (Xanlar); 7- Tunc duyma (Gadabay); 8-11- tunc asmalar (Xanlar, Mingacevir,

Gadabay).



DOLIDAGIN QODIM Q A Y A U S T U T O S V I R L O R i

Qudrat Ismayilzada (Baki Dovlat Universiteti)

Qadim maddi madaniyyat abidalarinin maraqh va elmi dayarli hissasini petroqliflar - qayaiistti tasvirlar taskil edir. Ayn-ayn daslar va qayalar, magara divarlan iizarinda hakk olunmus, cizilmis va ya rangla 9akilmis bela tasvirlara yer kurasinin bir 9 0 X yerlarinda rast galinmisdir (1).

Insan hayata goz a9digi gtindan atrafdaki hadisalara maraq gostarmaya, yer va goytin sonsuz sirlarini oyranmaya cahd gostarmi§dir. Lakin o, bununla kifa-yatlanmamis, gordtiklarini, esitdiklarini, ke9irdiyi hiss va hayacam aks etdir-maya 9ahsmi§, ibtidai fmja, das. va metal alatlarla sart qayalar iizarinda oz ilk salnamasini yazmisdir. Tadqiqatlarla mtiayyanlasdirilmisdir ki , qayaiistii tasvir-larin, elaca da magara rasmlarinin ilk ntimunalari buzlasma dovrtintin sonlarin-da - qadim das dovriinda meydana 9ixmisdir. Tanmmis rus sovet arxeoloqu-A.P.Okladnikovun fikrinca, tasviri incasanatin yasim bununla hesablamaq lazimdir (2).

ibtidai tasviri incasanatin an maraqh ntimunalarindan olan qayaiistti tasvir-larin ilk tadqiqi X I X asrdan baslanmisdir. 1868-ci ilda havaskar arxeoloq M.Savtuola tarafmdan ispaniyamn simahnda yerla§an Altamir magarasinda qeyri-adi qadim tasvirlarin a§kar edilmasi dtinya elminda asl fovqal hadisa olmusdu. Bir qadar soma - 1895-ci ilda Fransadaki Lya Mut magarasinda da ibtidai insanlara aid ox§ar tasvirlar tapilmisdi. 1901-ci ilda Fransa alimi Ami Breyl Vezer vadisindaki De-Kombrel magarasinda mamont, bizon, maral, ayi rasmlarina rast galmisdi. Umumiyyatla, burada 300-a qadar qadim rasm tiza 9ixarilmisdi. Maraqh cahat ondan ibaratdir ki , rasmlar i9arisinda insan tasvirla-



ri da olmusdu. Hamin i l arxeoloq Pestroni tarafmdan bu magaranin yaxinhgin-daki Fond de Qom magarasinda btitov bir qadim sakil qalereyasi askara cixanl-mi§di. Iiza 9ixanlan tasvirlar icarisinda 40 vahsi at, 23 mamont va 17 maral rasmi olmusdu. Eyni vaxtda Fransa arxeoloqlari E.Kartalyan va A m i Breyl A l -tamir magarasinda yeni axtarislara baslamis va burada bir sira alava rasmlari uza 5ixarmisdilar (3). Somaki illarin tadqiqatlan naticasinda bela qadim incasanat ntimunalari dunyamn ba§qa yerlarinda da tapilmisdir. Lakin onlann yalmz ctizi bir hissasi tabii ranglarla, aksariyyati isa doyma va cizma tisulu ila icra olunmusdur.

Misilsiz qadim sanat ntimunalari kimi dayarlandirilan qayaiistti tasvirlar Azarbaycan arazisinda da genis yayilmisdir. Abseronda, Qobustanda, Nax9ivan va Kalbacarin ytiksak daghq bolgalarinda va digar yerlarda qadim qayaiistti tasvirlarin 9 0 X zangin ntimunalari tiza 9ixarilmisdir (4).

Qobustanda (Boytikdas, Ki9ikda§, Cingirdag va Yazihtapada) qayaiistti rasmlar ilk dafa 1939-1940-ci illarda askara 9ixanlmi§di. Onlann elmi asash tadqiqi 1947-ci ilda baslemmi§di. Tadqiqat i§larina Azarbaycamn gorkamli ar-xeoloqu i.M.Cafarzada rahbarlik etmisdi (5). Somaki illarda Qobustan tasvirlari C.N.Riistamov va F.M.Muradovanin adlan ila baghdir (6). Hal-hazirda Qobustan tadqiqatlanna M . N . Faracova ba§9ihq edir. Btittin bu tadqiqatlar naticasinda Qobustanda tist paleolitdan tutmus orta asrlaradak boytik bir dovra aid minlarla qayaiistti tasvirlar qeyda ahnmisdir.

Qayaiistti tasvirlarin maraqh bir qrupu Q.M.Aslanov tarafmdan Abseron yanmadasmda a9ilmisdir. Genis arxeoloji axtanslarda yanmadanin ayn-ayn yerlarinda tunc dovrtinun son marhalasina aid mtixtalif stijetli tasvirlarla yanasi, yasayi§ yerlarinin qahqlan va mtixtalif formah qabir abidalari tiza 9ixanlmis va oyranilmisdir (8).

Ke9an asrin 60-70-ci illarinda Azarbaycanda qadim qayaiistti rasmlarin



ytiksak daghq bolgalarda da movcud olmasi mtiayyanlasdirilmi§dir.-Naxcivan arazisindaki Gamiqaya adh yerda V.H.91iyev tarafmdan askara 9ixarilan va oyranilan qadim qayatistti tasvirlar bu qabildandir (9). Yeri galmiskan, diqqata 9atdirmaq lazimdir ki , son illarda Gamiqayamn zangin tasvirlarina onlarca yazilar, maqala va kitablar hasr olunmusdur (10).

Azarbaycan arazisinda qadim qayaiistti tasvirlarin yayildigi yerlardan biri da Kalbacar bolgasidir. Buradaki tasvirlarin ilk elmi qeydiyyati otan asrin 60-ci illarinin ikinci yansi, oyranilmasi isa 70-ci illarla baghdir. Somaki illarda burada vaxtasin axtarislar apanlmis va bolganin ayn-ayn yerlarinda, elaca da qonsu La9in bolgasinin bitisik torpaqlannda qadim qayatistti tasvirlarin camlas-diyi 90xlu qadim tasvirlar askar edilmisdir. Ayn-ayrihqda Pari9inqih, Ayi9in-qih, Yazyurdu, Sarimsaq-dag, Zalxagoltin, Qaragoltin sahillarinda va s. yerlar-da bir sira qadim qayatistti tasvirlar qeyda ahnmisdir (11).

Qsasan ytiksak daghq zonadan ibarat olan va Tartar9ayin yuxan axarlanni tutan Kalbacar bolgasinin miiasir landsafti geoloji cahatdan dordtincti dovrtin vulkan lavalanndan yaranmisdir. Milyon Шаг otdukca, ayn-ayn yerlarda lava orttiyti tabiat qtiwalarina maruz qalaraq par9alanmis va genis sahalari tutan «9inqilhqlar» amala gatirmisdir. Qadim qayatistti tasvirlar hamin 9inqilhq-lardaki mohkam bazalt da§lara hakk olunmusdur.

Kalbacar qayatistti tasvirlari har seydan awal movzu rangarangliyi, oriji-nal stijetlari va badii dayari ila diqqati calb edirlar. Bu yerlarin qadim sakinlari ibtidai das alatlardan istifada etmakla, mohkam qayalar iizarinda maisat va ta-santifat sahnalarini, mtixtalif vahsi heyvanlan tasvir edan gozal rasmlar 9aka bilmislar. Optica bu rasmlar ki9ik hacmlidir. Nisbatan boytik olan rasmin uzunlugu 30-35 sm-dir. Ohamiyyatlidir ki , bu rasmlarin mtiayyan bir qismi qadim akin9ilik ma§guliyyatini aks etdirir. Ayn-ayn daslar iizarinda oktizlara qo-sulmus ibtidai xisla yerin §umlanmasi, taxihn bi9ilmasi va doytilmasi kimi sah-



пэ1эг, ciyninds toxa tutmus adamlar vs s. sahnalar verilmisdir. Umumiyyatla, bela stijetli maraqh sahnalar 90xdur. Bazi daslar iizarinda isa an qadim naqliy-yat vasitalarini gostaran rasmlar qeyda ahnmisdir. Bunlar ikitakarli araba rasm-laridir. Buradan bela naticaya galmak olar ki , rasmlarin 9akildiyi dovr Azarbaycan arazisinda artiq qosqu quwasina asaslanan xis akin9iliyi va takarli naq-liyyat vasitalari movcud olmu§du. Cox giiman ki, bu qadim rasmlar 9akildiyi dovrdan iri buynuzlu ev heyvanlanmn qosqu qiiwasi kimi manimsanilmasi genis yayilmis va ibtidai xis akin9iliyinin, ilk naqliyyat vasitalarinin meydana 9ixmasina zamin yaratmisdi. Ela bu zamin asasinda taxil doytimtinda ilk dafa olaraq, ibtidai das vallardan da istifada olunmaga baslanmisdi.

Yeni tapilmis qayatistti rasmlar i9arisinda qadim ov9uluga aid sahnalar da az deyildir. Bunlarm boytik bir qisminda ox va kamanla dag ke9ilarinin va ma-rallarin ovlanmasi tasvir edilmisdir. Rasmlarin diqqati calb edan basqa bir his-sasini vahsi va yirtici heyvan tasvirlari taskil edir. Bunlarin i9arisinda maral, dag ke9isi, canavar, babir kimi heyvanlann tasvirlari daha 90xdur. Bir sira daslar iizarinda yirtici heyvanlar tarafmdan dag ke9ilarinin taqib olunmasi va ovlanmasi sahnalari hakk olunmusdur. Bu cur tasvirlarda vahsi heyvanlarin btittin fardi xtisusiyyatlari oz aksini tapa bilmisdir. Kalbacar arazisinda - Dalidagda nasli 90xdan kasilmi? babir tasvirlari bu cahatdan xtisusila эефШг. Onlann yig-cam, lakin olduqca canh tasviri verilmisdir. Bela rasmlardan aydm olur ki, bu yerlarin qadim sakinlari atrafinda yasayan yirtici heyvanlarin btittin xtisusiyyat-larina, vardislarina yaxsi balad olmusdular. Stibhasiz, bu har seydan awal onlann ov9uluq masjuliyyatindan irali galmisdi.

Kalbacar rasmlarinda ibtidai dovrlarin dini tasawtir, marasim va etiqad-lanna aid maraqh sahnalara rast galinmigdir. Ayn-ayn daslar tizarindaki kisilar

tarafmdan icra edilan ktitlavi raqs sahnalari, ramzi oktiz tasvirlari, mticanad isaralar va s. qeyd etdiklarimiza ayani ntimunalardir. Bela rasmlar vaxtila bu arazida yasamis qadim tayfalann dini tasawtirlarinin movcud dovrtin ictimai mtinasibatlari va asas tasarrtifat sahalarila bagh oldugunu gostarir. Cox giiman ki, hamin dovrda tayfa icmalann da pat-riarxal mtinasibatlarin boytik roluna uygun kisiya etiqad genis yer tutmusdur. Osas dini marasimlar da bilavasita bu etiqadla alaqadar ke9irilmisdi. Eyni zamanda, bu yerlarin qadim ahalisi arasinda miiqaddas od va ocaq, mahsuldarhq ramzi hesab edilan mtiqaddas oktiz etiqadi da movcud olmusdu.

Olbatta, yasayis tarzinin mtirakkabliyi saraitinda Kalbacarin qadim sakinlarinin dini



tasawtir va etiqadlan takca gostardiklarimizla mahdudlasa bilmazdi. Е1э buna gora da onlar ayn-ayn tabiat qtiwalarina, sama cisimlarina da sitayis etmis va bir cox hallarda bela sitayis ntimunalarini daslara hakk etmaya cahsmisdilar.

Kalbacarin ytiksak daghq zonasinda tapilmis qadim qayatistti tasvirlarin tarixi va badii ahamiyyati b6ytikdtir. Lakin bu tasvirlar takca tarixcilar va sa-natstinaslar ti9tin yox, basqa elm sahalarinin mtitaxassislari — paleontoloqlar, geoloqlar, botaniklar, zooloqlar, torpaq§tinaslar ti9tin da qiymatlidir, zangin tadqiqat manbayidir.

Ilk tadqiqatlarla artiq bu qadim tasvirlarin nisbi yasi mtiayyanlasdirilmis-dir. Oyranilmisdir ki , bu tasvirlarin boytik hissasi tunc dovrtinun baslangicinda - eramizdan awal IV minillikda 9akilmisdir. E.a. HI-I minilliklarda - tunc dovrtinun somaki marhalalarinda burada daha mtirakkab kompazisiyali lovha-lar yaradilmisdir.

Ohamiyyatli cahatlardan biri da ondan ibaratdir ki , tadqiqatlar zamam ilk dafa olaraq, Azarbaycanin bela ytiksak daghq bolgasinda e.a. IV-III minillik-lara aid qadim yasayi§ yerinin qahqlan da zahira 9ixanlmi§dir. Yasayis yeri is-tisu qasabasinin yaxinhginda, Tartar9ayin sol sahilinda yerlasmisdir. Qarb ta-rafdan о Tartar9aya toktilan Mammadhasan 9ayi ila ahata olunmusdur. Umumilikda, yasayis yerinin tutdugu yer ti9bucaq formah genis bir sahadan ibaratdir. Har iki 9ayin darin va sildinmh yatagi bu qadim yasayis yeri U9tin tabii mudafia saddi rolunu oynamis va onu ahmnaz qalaya 9evirmisdir. Arxeoloji axtans-lar zamam bu yasayis yerinin arazisinda diametri 20 metrdan artiq olan dairavi formah mohtasam tikinti qahgi da tiza 9ixanlmisdir. Onun xarici divarlan iri 6l9tilti qaya par9alan va 9ay daslan ila hortilmtisdtir. Bu divarlann qahnhgi 2 metra 9atir. Tikinti oz mohtasamliyina gora bir nov siklop tikintisini xatirladir.

Otrafindaki boytik das toplanna asasan ehtimal etmak olar ki , bu tikintinin

I



divarlari btittinlukls cay vs qaya parfalanndan insa edilmi§ vs daslar bir-birins gil kiitlssils bsrkidilmisdi. Tsdqiqat zamani tikintinin strafinda nisbstsn ki9ik olculii basqa tikinti qahqlannin olmasi da aydinlasdmlmisdir. Bunlar da dairsvi sskildsdir. Lakin yuxarida tssvir etdiyimiz mohtsssm tikintidsn fsrqli olaraq, bunlarin divarlari yalniz bir sira daslardan diizulmiis vs timumi sahslsri 9 0 X ki9ikdir. Onlarin diametri 4 metrdsn artiq deyildir. Qeyd etmsk lazimdir ki , dairsvi tikintilsr ilk tunc dovrtinds istsr Csnubi Qafqazda, istsrss ds qsdim Ssrq olkslsrinds geni§ yayilmis tikinti numunssidir.

Azsrbaycan srazisinds dairsvi tikinti qaliqlari ilk dsfs Nax9ivan yaxinh-gindaki Kultsps abidssinds askar edilmisdir (12). Burada onlarin sn qsdim nti-munslsri e.s. VI-IV minilliklsrs aiddir (13). Somalar bels tikinti qahqlan Qazax rayonu srazisindski Somutsps, Toyrstsps, Qimrcay vs Kondslsn9ay vadi-sindski Qarakopsktsps, Gtinsstsps kimi qsdim yasayis yerlsrinds (14), M i l -Qarabag, Mugan diizlsrindski abidslsrds ds zahirs 9ixanlmisdir (15). Bu bina-lann tikintisinds vaxtils muxtslif insaat materiallanndan istifads olunmusdur. Okssr hallarda onlarin biinovrs hissssi dasdan, divarlari iss 9iy ksrpicdsn vs ya mohrsdsn tikilmisdi. Vaxti Иэ bels tikintilsrin ksrpiclsrdsn horiilmiis gtimbsz sskilli ortiiyii olmu§du.

Ki9ik 0I9UIU bels binalardan hsmin dovrds bir qayda olaraq, ya§ayis U9iin istifads edilmisdi. Lakin maraqh cshst ondan ibarstdir ki , he9 bir yerds Kslbs-csrds yeni askar edilmi§ tikinti qsdsr mohtsssm divarh tikintiys rast gslin-msmisdir. Gtiman etmsk mumkiindtir ki , bu tikinti qudrstli bir tayfa ittifaqina msxsus ictimai bina olmusdur. Omin-amanhq dovrunds burada tayfanin dini vs ictimai msrasimlsri ke9irilmis, tshluks zamani iss о ahmnaz istehkama 9evril-misdi.

Onu da gostsrmsliyik ki , bu tikintinin strafinda apanlmis kssfiyyat qazintisi zamani da maraqh elmi dslillsr slds edilmi§dir. Buradan tapilan maddi madaniyyat ntimunslsri e.s. I l l minilliya aid gil qab par9alan, muxtslif daslardan duzsldilmis smsk alstlsri, dsn da§lan, oraq dislsri vs bi9aqlarla tsmsil olunmusdur. Silah ntimunslsri ki9ik 6l9tilti ox ucluqlanndan ibarstdir. Bunlar Ks l -

bscsr daglarinda genis yataqlan olan dsvsgozti da§mdan hazirlanmisdir. Qab qinqlannin 90XU qeyd etdiyimiz minillikds yerli skin9i-maldar tayfalann msisstinds, tsssrrti-fatmda islsdilmis cilah ktipslsrs, camlara, xeyrs-lsrs, ssrniclsrs, qazan vs nehrslsrs, iri 6l9iilu ktip-lsrs aiddir. Indiys qsdsr



beb qablara vs yaxud onlann qinqlanna yalniz dags-tsyi vs dtizsn srazilsrdski qsdim yasayis yerlsrinds tssadiif olunmusdu.

Yiikssk daghq zonada da dulusculugun yiiksslisi, dulus mshsullan istehsahnin genislsndirilmssi, stibhs-siz, ilk tunc dovrunds skincilik vs maldarhgin timumi inkisafindan irsli gslmis, bilavasits mtihtim tsssrrtifat sahslsrinin tslsbatini odsmsys yonsldilmi§di. Mshz bu dovrds ilk dsfs olaraq, stid9tiltik tsssrrtifati ils slaqsdar nehrslsr vs stizgsclsr kimi gil qablar meydana 9ixmis-di.

Yeni askar edilsn qsdim yasayis yeri vs oradan ta-pilan maddi msdsniyyst ntimunslsri ds qayatistti rssm-lsr kimi boytik elmi shsmiyyst kssb edir. Btittin bunlar timumilikds, qsdim tunc dovrtinds yasamis skin9i-maldar tayfalann iqtisadi vs ictimai hsyatma dair yeni qiymstli tarixi msnbslsrdir. Bu yeni arxeoloji dslillsr ssasinda mslum olmusdur ki, e.s. IV-III minilliklsrds - tunc dovrtinun baslangicinda Azsrbay-can srazisinds mshsuldar qtiwslsrin inkisafinda shsmiyystli dsyi§ikliklsr smsls gslmisdi. Mshz bu dovrds skin9ilik vs maldarhq tsssrrtifatinin stirstli inkisafi istsr-istsmsz genis vs zsngin otlaqlara malik bu yerlsrds daimi ya§ayis mssksnlsrinin sahnmasina ssbsb olmusdu. Xirda buynuzlu mal-qaraya ssasla-nan maldarhq tsssntifatimn yiiksslisi ictimai mtinasibstlsrds ds boytik dsyi-sikliklsr yaratmisdi. Maldarhgin inkisafi ils izafi mshsullann miqdan artmis,

ayn-ayn tayfalann, tayfa ba§9ilannm vs syanlanmn slinds boytik ssrvstlsr csmlsnmisdi. Maddi ssrvstls-rin 9oxalmasi iss oz novbssinds tayfalar arasinda toq-qusmalann artmasma ssbsb olmus, bu toqqusmalara qarst9i mahiyyst verilmisdi. Bels bir ssraitds qsdim yasayis yerlsrinds mohts§sm divarh qalalar insa edil-msys ba§lamlmisdi. Kslbscsrds tapilmis qsdim tikinti mshz bunun syani ntimunssidir.

Ilk tsdqiqatlarla Kslbscsr rayonu srazisinds xal-qimizin uzaq ke9misins aid qsdim vs zsngin msdsniyyst izlsri tapilmisdir. Tssssiif ki , hal-hazirda bu

yerlsrin dtismsn tapdagi altinda olmasi misilsiz maddi msdsniyyst abidslsrimi-zi bizdsn uzaq salmisdir. Lakin sminik ki, minilliklsrs sins gsrmis bu abidslsr tarixin bu sinagindan da 9ixacaq, yukssk msdsni miraslanmizin sbsdi ntimunslsri kimi yenidsn yasayacaqdir.

9D3BIYYAT 1. Формозов А.А. Наскальные изображения и их изучение. Москва, 1987 2. Окладников А.Г. Сокровища томских писаниц. Москва, 1972, с. 5-6



3. Исмаилзаде Г.С. К историко-культурной интерпретации древних наскальных изображений на территории Азербайджана. // Актуальные проблемы изучения наскальных изображений в СССР. Москва, 1990; Yena onun. Петроглифы Азербайджана - как составная часть древнейшего искусства Евразии. // Кавказ в контексте всемирной истории. Тбилиси, 1996; Yena onun. К вопросу о характерных особенностях петроглифов Азербайджана. // Мир наскального искусства. Москва, 2005

4. Cafarzada i .M. Qobustan qayalarmda tasvirlar. // Azarbaycan tarixi muzeyinin asarlari. Baki, 1957; Yena onun. Наскальные изображения Гобустана // Археологические исследования в Азербайджане. Баку, 1965; Yena onun. Гобу-стан, Баку, 1973

5. Muradova F.M. Qobustan tunc dovriinda, Baki, 1979; Мурадова Ф.М., Руста-мов Дж.Н. Памятники Гобустана, Баку, 1986

6. Фараджова М.Н. Культурно-историческая классификация петроглифов Азербайджана // Автореферат канд. диссерт., Баку, 2005; Yena onun. Верхнепалеолитическое искусство Азербайджана. // Мир наскального искусства. Москва, 2005; Yena onun. Чашечные углубления Гобустана. Баку, 2007

7. Асланов Г.М., Гаджиев ГА. Художественно-технические особенности наскальных рисунков Абшерона. МКА, т. VTTI, Баку, 1973; Асланов Г.М. Обряд человеческих жертвоприношений в древнем Азербайджане. МКА, т. VIII, Баку, 1976

8. Алиев В.Г. Наскальные изображения Гемигаи // КСИА. вып., 148, Москва, 1976; Yena onun. Петроглифы Гемигая, Баку, 1985

9. Seyidov A.Q. Gamiqaya (toponimlar, qadim кос yollan). Baki, 2003; Baxsaliyev V.B. Gamiqaya tasvirlarinin poetikasi. Baki, 2002; Miiseyibli N.V. Gamiqaya rasmlari. Baki, 2002

10. Исмаилзаде Г.С. Эрмитаж в поднебесье. // Наука и жизнь. Москва, 1977, №7; Yena onun. Azarbaycanin yeni Qobustam. // Elm va hayat. Baki, 1977, №5; Yena onun. Исследование петроглифов на Кельбаджарском высокогорье. // Археологические открытия 1985 г., Москва, 1987

11. Habibullayev О.Н. Kiiltapada arxeoloji qazintilar. Baki, 1959, s. 32-37 12. Нариманов И.Г. Археологические исследования поселения Шомутепе в

1963 г. // Археологические исследования в Азербайджане. Баку, 1965, с. 46-47; Riistamov C.N. Toyratapada kasfiyyat qazintisi. // A M M , VI c, Baki, 1965

13. Ismayilzada Q.S. Qurucay va Kondalancay vadisinda qadim madaniyyat izlari. Baki, 1981, s. 19-20

14. Нариманов И.Г. Культура древнейшего земледельческо-скотоводческого населения Азербайджана. Баку, 1987, с. 84-94; Mahmudov F.R. Olikomakta-pasinda arxeoloji qazintilarin ilkin yekunlari. // Azarbaycanda da§ dovrii va eneolit. Baki, 1984, s. 53-64



THE ANCIENT ROCK PAINTINGS OF DELIDAGH

Qudrat Ismayilzadeh

Summary

Azerbaijan territory is abundant with ancient rock art, which they are primitave art monuments. The part of that rock art is situated in Delidagh - Kalbajar height. Researching territory is related with economic life and farmer-cattle-breeder tribes of Bronze Age. They widely reflect the abundant fauna of Azerbaijan mountain height territory. The rock art inscriptions are date back IV-I millenium B.C.

ДРЕВНИЕ НАСКАЛЬНЫЕ ИЗОБРАЖЕНИЯ ДЕЛИДАГА

Гудрат Исмаилзаде

Резюме

Территория Азербайджана богата древними наскальными изображениями, являющимися уникальными памятниками первобытного искусства. Часть их находится в отрогах Делидага - на Кельбаджарском высокогорье Малого Кавказа. Значительное число изучаемых древних изображений связано с хозяйственно-бытовой жизнью и мировозрением земледельческо-скотоводческих обществ эпохи бронзы. В них же богато представлена фауна высокогорной зоны Азербайджана. В хронологическом отношении памятники наскального искусства Кельбаджарского высокогорья, в частности Делидага, относятся к IV-I тыс. до н.э.





П Р Е Д М Е Т Ы КУЛЬТА ОГНЯ ИЗ Т А Д Ж И К И С Т А Н А

Юсуп Якубов (Институт Истории, НАЛ Таджикистана)

Среди многочисленных находок, связанных с зороастризмом на территории Средней Азии, особый интерес представляют так называемые маджмары. Слово «маджмар» древнеиранское и по сообщению Фирдоуси пророк Заратушт первый священный огонь принес в маджмаре (1). Кстати, на росписи в нише малого Будды и Бимиане нарисовано бородатое божество: человек-птица. Божество в левой руке держит маджмар с пламенем. Возможно здесь нарисован сам пророк - Зардушт. Роспись датируется V-VI вв. н.э. Следует отметить, что находки такого рода на памятниках древней и раннесредневековой Средней Азии встречаются мало. В публикациях их называют то курильницами, то светильниками, то переносными алтарями. Однако в письменных источниках приводится название этих переносных алтарей - маджмар, которое и следует, на наш взгляд, употреблять для их обозначения.

На поселении Гардани Хисор найдены четыре маджмара: все они изготовлены из грубой глины от руки, довольно небрежно и имеют форму вазы на высокой ножке (рис. 1, 1-4). На частично сохранившихся резервуарах видны следы огня. Их размеры колеблются: высота ножки от 8 до 14 см, диаметр резервуара от 4 до 8 см, диаметр основания ножки от 8 до 10 см.

Один такой же лепной маджмар найден в Куме. Общая его высота 18см, диаметр основания 135 см, диаметр резервуара 8 см (рис. 1,5). Вместе с ним был найден каменный пестик (ховундаст). Маджмары в Гардани Хисор найдены не только в святилищах, но и в жилых домах. Следует отметить, что в статье В.Г.Шкоды в настоящее время рассматривается 19 вариантов маджмаров пенджикентского и гарданихигорского типа (2).

Кроме вышеупомянутых маджмаров сейчас известны еще два образца из Шахристана и один из мавзолея Бурх в Дарвазе. Шахристанский маджмар (случайная находка) изготовлен из глины от руки, по-видимому, сельским мастером. Работа очень аккуратная, изображает стилизованного горного барана. На его спине возвышается чаша на невысоком стволе. Общая их высота равна 15,5 см, длина от морды до хвоста 19 см, высота барана 8 см, диаметр чаши 9 см (рис. 2, 1).

Второй маджмар тоже происходит из окрестностей Шахристана. Изготовлен он из хорошей глины от руки. Состоит из резервуара, конусовидного ствола и квадратной трехступенчатой базы (третья ступенька



круглая). Его общая высота 14,5 см, диаметр резервуара 9 см, диаметр базы 7,2 см (рис. 2, 2).

В 1982 г. во время разведывательных поездок по северным районам Дарваза, на верхнем притоке р. Хингоу, в мавзолее Хазрати Бурх был найден железный маджмар (длиной 84,5 см), состоящий из двух частей (рис. 3). Верхнюю часть составляют два квадратных резервуара, изготовленных из целых металлических пластин, имеются сливы по всем четырем углам. Верхний резервуар (12x11 см) соединялся с нижним (8x8 см) с помощью четырехстержневого устройства, нижние их концы соединены в виде перевёрнутой розетки, образованной из пирамидальных полос.

Все стержни выше резервуара прикручены жгутом. Верхние концы каждого из них имеют вид пластинки со сложной конфигурацией лепестка. Верхняя часть лепестка приходится на середину стороны резервуара между сливами, а заклепки соединяются с верхним резервуаром. Этими же заклепками к лепестку прикреплена узкая изогнутая пластинка, оба конца которой загнуты спирально. В настоящее время сохранились две пластинки и нижняя часть третьей, четвертая утрачена.

Сложный конструктивный узел составляет крепление нижнего резервуара. Под резервуаром на верхнюю часть корпуса положены перекрещивающиеся пластинки, концы их образуют схематичное изображение горного барана. Таких изображений было четыре, сохранилось же лишь одно из них. Нижняя часть изделия (длиной 55 см) состоит из прямоугольного стержня и ножки, заостренным концом втыкающейся в землю.

Судя по изображению горных баранов, маджмар мог относится к домусульманскому периоду.

Как отмечено выше, среди бытовых переносных очагов в Семиречье имелись образцы с зооморфными изображениями баранов и коней, и А.Н.Бернштам, на наш взгляд, справедливо относил их к культовым атрибутам семиреченского зороастризма (3).

Такие же маджмары, сосуды на зооморфных подставках найдены на поселениях Бактрии кушанского периода. На городище Зартепе найдены 2 фигурки коней с остатками резервуаров на спине; 7 фигурок коней со следами характерного скола от резервуара и 2 фигурки баранов со следами скола от резервуара (4). Кроме того, на этом же городище найдена фигурка-подставка в виде двухголового коня и фигурка с изображением слона (5). В указанной статье приводятся также сведения о том, что аналогичные подставки в виде коня, барана и слона найдены на городищах Талаштепе II, Жигатепе и в Беграме (6). Авторы статьи отмечают, что «в качестве фигурок-подставок использовались, как правило, статуэтки коней, а также двухголовых слонов и баранов» (7).

По поводу функционального назначения их существуют разные точки зрения. Р.Гирпгман связывает их с культом божества в виде слона (8).

Azarbaycan Arxeologiyasi 95 Azerbaijan Archaeology 2009 Vol.: 12 Num.: 1

Г.А.Пугаченкова - с культом коня (9). К.А.Абдуллаев и В.А.Завьялов считают их бытовыми предметами, так как они найдены в разных хозяйственных и жилых помещениях, и что предметы культа не бывают столь разнообразны и многочисленны (10). Их могли использовать как ритуальные только в том случае, если их изымали из бытового обращения (например, клали в могилу) (11).

Судя по небольшим продолговатым хвостам фигурок шахристанской подставки и выше приведенных кушанских, очевидно, что на подставках был изображен горный баран; у домашнего барана хвост большой и длинный. Таким образом, на подставках маджмаров изображены горный баран, конь и (Беграме) слон. Слон - это, возможно, индийское влияние. А что касается горного барана, коня, горного козла и верблюда, то они являются атрибутами богов огня (см. ниже).

О назначении маджмаров можно будет судить после того, когда мы выясним какой характер носил горевший в них огонь. В этой связи остановимся еще раз и на планировке святилищ.

По планировке святилища Гардани Хисор, Кума и Пенджикента похожи друг на друга. Одни прямоугольные, другие ближе к квадратным. С планировкой храмов огня Ирана они никакого сходства не имеют. Не имеют они сходства и с планировкой святилищ Хорезма, Тохаристача и других регионов Средней Азии. Вместе с тем открытие А.Пулатовым в Актепе в Науском районе Таджикистана храма огня показывает, что он состоял из центрального помещения - чартака и обводного коридора, т.е. имел одинаковую планировку с храмами огня Ирана (12). Храм стоял отдельно, его внешние стены имели четыре округлые башни. Такой же укрепленный с аналогичной планировкой открыла М.И.Филанович в Актепе Чиланзарском в районе Ташкента (13). Таким образом, храмы огня типа чартака в Средней Азии имели планировку, схожую с иранской. По мнению Б.А.Литвинского, буддийское святилище на городище Калаи Кафар-ниган имеет планировку чартака и первоначально было храмом огня (14).

На городище Кургантепе за стеной шахристана Г.А.Пугаченковой раскопаны остатки храма огня. Храм стоял на почти шестиметровой ступенчатой пахсовой платформе (30x30 м). «Вход отмечен галечной вы-мосткой, куда, судя по микрорельефу, поднимались по лестнице или пандусу. Дверной проём ведет в поперечно вытянутый вестибюль. Справа от входа он открыт в основное квадратное помещение 4x4 м, обведенное с трех сторон суфами, в центре, на полу, прокаленное пятно и квадратный глиняный бортик» (15). Планировка храма Кургантепе в какой-то степени отличается от храма огня типа Хатры и Сурхкотала, но, с другой стороны, центральное святилище с алтарем в центре, где разжигался огонь, обводной коридор, по которому осуществлялся после совершения молитвы ритуальный обход, роднят его с традиционными храмами огня.



Возможно, существовали храмы, планировка которых имела некоторое отклонение от канонизированных планов храмов огня. Однако, открытые храмы огня в Актепе (в Уструшане), Актепе Чиланзарское (в Чаче) и Кургантепе (в Согде) являются неоспоримым фактом существования храмов огня в Туране.

Что касается планировки святилищ, они имели свои незначительные отличительные черты. Тем не менее у нас достаточно данных считать, что в святилищах горел священный огонь, которому поклонялись жители Согда и других регионов Мавараннахра.

ЛИТЕРАТУРА 1. Фирдоуси. Кей-Хосров переправляется через Джейхун. Шахнаме, т. III,

Москва, 1965, с. 85. 2. Шкода В.Г. Об одной группе среднеазиатских алтарей огня V-VIII вв. Худо

жественные памятники и проблемы культуры Востока. Ленинград, 1985. 3. Бернштам А.Н. Согдийский замок. Раскопки Сарыг. МИА СССР, № 14,

Москва- Ленинград, 1950, с. 115. 4. Абдуллаев К.А., Завьялов В.А. Сосуды на зооморфных подставках из

поселения кушанской Бактрии. СА, 1985, № 1, с. 202. 5. Там же, с. 207. 6. Там же, с. 208. 7. Там же, с. 208. 8. Ghirman R. Recherehes archeologiqh es et historiques sur les Kouchans. Berlin,

1946, MDAFA, XII La Caire, p. 8. 9. Пугаченкова Г.А. Тига-тепе. Древняя Бактрия, вып. 2, Москва, 1979, с. 127,

рис. 45. 10. Абдуллаев К.А., Завьялов В.А. Указ. работа, с. 127, 209. 11. Там же, с. 210. 12. Пулатов А.А. «Дом огня» в Уструшане. Раннесредневековая культура Сред

ней Азии и Казахстана. Душанбе, 1977, с. 78-79. 13. Филанович М.И. Зарождение и развитие города и городской культуры.

Ташкент, 1983, с. 7-118. 14. Литвинский Б.А. Средневековый центрический мавзолей, проблемы генези

са. Этнография и археология Средней Азии. Ташкент, 1974, №7, с. 65-66. 15. Пугаченкова Г.А. Новое в художественной культуре античного Согда.

Памятники культуры. Новые открытия. Москва, 1985, с. 522.



OD AYINIIL3 BAGLI TAPINTILAR

Yusup Yakubov

Xiilasa

Taqdim olunan maqalada Orta Asiya arazisindan tapilmis mtiayyan maddi madaniyyat numunalarinin tahlili verilmisdir. Malumdur ki, qadim dovrlarda Iran yay-lasinda elaca da, qonsu ayalatlardan, о ctimladan, Tacikistan arazisinda od ayini genis yayilmis va bununla bagh ayn-ayn yerlarda od mabadlari tikilmis, miiqaddas odu saxlamaq iictin xiisusi sacdagahlar dtizaldilmisdi. Elmi va badii adabiyyatda savdagah-lar macmarlar adi ila taninmisdir. Arxeoloji qazintilar zamani Tacikistanin ayn-ayn abidalarindan macmarlarin maraqh ntimunalari tapilmisdir. Onlarin hazirlanmasi tictin gil va metaldan istifada olunmusdur. Olda olan macmarlarin 90XU asl manada badii sanat asarlari hesab oluna bilar.

THE FINDINGS RELATED TO CULT OF FIRE

Yusup Yakubov

Summary

The article' is dedicated to fire rite materials found from Central Asia. Generally, such findings are not so many. These materials are obvious with the name "majmor"- the ancient Iran word.

The author researches same samples of material culture found in the Central Asia. As it known, in ancient times, the cult of fire was widely spread on Iranian platean as well as on neighboring territories including Tajikistan. Many fire temples and special altar for sacred fire worship were built. In scientific literature and belles-littres those altars were known as majmars. During archaeological excavations led in Tajikistan interesting samples of majmars have been found. For making of majmars were used clay and metal. The found majmars are real work of art.






С А Р М А Т О - А Л А Н Ы В А З Е Р Б А Й Д Ж А Н Е (по данным антропологии)

Дмитрий Кириченко (Институт Археологии и Этнографии НАН Азербайджана)

Начиная с III в. до н.э. и по IV в.н.э. в степях Восточной Европы и Северного Кавказа господствовали сармато-аланские племена. С начала первых веков нашей эры они начинают свои вторжения на территорию Азербайджана. Эти вторжения хорошо документированы античными источниками (1,2).

Задачей данной статьи является выяснить оставили ли сармато-аланы свой след в Азербайджане, основываясь на данных антропологии.

В I-III в.в. н.э. на территории Азербайджана появляется катакомбный обряд погребения и широко распространяется обычай искусственной деформации головы путем наложения повязки в раннем детском возрасте.

Археологически катакомбный обряд погребения был выявлен на территории Мингечаура (4).

Катакомбы Мингечаурской долины по конструкции, форме, размерам, погребальному обряду, частично инвентарю сопровождающих погребенных и обычаю деформации головы, связываются в основном, с вторжением в северо-западные районы Азербайджана нового этнического элемента - алан.

Катакомбные погребения расположены на левом и правом берегах р. Куры. Погребальный инвентарь состоит из различных глиняных сосудов, стеклянных изделий, украшений и железного оружия. Население Мингечаура в период существования катакомбной культуры (I-VII вв. н.э.) занималось земледелием, рыболовством, садоводством, животноводством, скотоводством и различными ремеслами.

Мингечаурские катакомбы имеют некоторое сходство с катакомбами Северного Кавказа. Всего было исследовано 129 черепов относящихся к катакомбной культуре Мингечаура: 77 не деформированных и 52 прижизненно деформированных.

Не деформированные мужские черепа. Серия состоит из 35 черепов. Черепа в основном долихокранные, но имеются мезобрахикранные формы, средневысокие. Общий тип преимущественно овоидный или пентаго-ноидный. Лоб умеренно наклонный. Надпереносье выражено средне. Затылок выступает в основном сильно, в редких случаях умеренно. Рельеф развит хорошо. Лицо средневысокое и среднеширокое, сильно профилированное, с глубокими Клыковыми ямками. Нос умеренно широкий и сильно выступающий. Нижний край грушевидного отверстия большей частью заостренный. Глазницы средневысокие.



He деформированные женские черепа. Серия состоит из 42 черепов. Они характеризуются теми же признаками, что и мужские.

Деформированные черепа найдены почти во всех катакомбных погребениях Мингечаура. Деформация производилась путем накладывания повязки горизонтально через лобные бугры и верхнюю часть чешуи затылочной кости. Под влиянием круговой повязки лобные и затылочные кости уплощены и за счет уменьшения кривизны кажутся высокими, а затылок не выдается назад. Теменные кости сильно изогнуты. Черепная коробка удлиняется кверху и назад конусообразно. Тип деформации, при котором черепная коробка имеет конусообразный вид, известен под названием керченского.

Кроме керченского типа, встречаются и другие разновидности близкие к нему: 1) черепа с низким сводом мозговой коробки и вьщающимся назад затылком; 2) черепа с высоким сводом и сглаженным затылком. По-видимому, в первом случае круговая повязка закрывала всю чешую лобной кости, во втором случае повязка накладывалась ниже лобных бугров и не охватывала верхнюю часть чешуи лобной кости.

На нескольких черепах отмечены вдавливания на лобной кости, на боковых стенках черепа и на теменных костях позади венечного шва. В этих случаях создается впечатление, что применялись две повязки: одна накладывалась горизонтально через лобную кость и верхнюю часть чешуи затылочной кости, вторая - позади венечного шва.

Вдавливание позади венечного шва Жиров Е.В. считает результатом лобно-затылочной повязки.

Деформированные черепа в погребениях первых веков н.э. найдены в Грузии, на Северном Кавказе, в Украине, в Поволжье, в Киргизии и в предгорьях Алтая.

Деформированные черепа из Мингечаура можно разделить на 2 группы: слабо и сильно деформированные.

Изучение антропологических материалов показывает, что деформированные черепа отличаются от недеформированных по тем признакам, на которые оказывалось влияние деформации.

При сопоставлении недеформированных черепов с черепами из соседних областей. Наибольшее сходство проявляется с серией черепов той же или более поздней эпохи из Дагестана, обнаруженной в могильнике Девги (8).

Для сопоставления с деформированными черепами из Мингечаура Касимовой P .M. были привлечены черепа из Кенкольского могильника с территории Киргизии. Между ними обнаруживаются существенные различия. В Кенкольской серии деформация произведена на черепах брахи или мезокранных форм, а в Мингечаурской на долихокранных. У кен-кольцев присутствует монголоидная примесь (6).


103 Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: I

При сопоставлении мингечаурских и сарматских деформированных черепов с территории Заволжья выясняется, что мингечаурские катакомб-ники относятся к долихокранному средиземноморскому типу, а население Заволжья к андроновскому, переднеазиатскому и типу среднеазиатского междуречья европеоидной расы. Меньшее количество заволжских черепов относится к долихо-мезокранному типу. Небольшая часть черепов Заволжья характеризуется особенностями монголоидной расы или смешанными монголоидно-европеоидными чертами.

Среди мингечаурцев незначительная монголоидная примесь прослеживается только на двух деформированных европеоидных женских черепах средиземноморской расы (8).

Племена, которым принадлежали захоронения катакомбного типа Мингечаура, по физическому типу, в основном, связаны с местными племенами Азербайджана предшествующих эпох. Однако, полностью исключить вероятность присутствия в зоне Мингечаура племен сармато-алан-ского круга невозможно. Об этом свидетельствуют сходство в строении катакомб, а также наличие общих признаков, которые могли быть нивелированы в пределах европеоидной расы. Можно еще добавить то, что некоторые черепа несколько напоминали собой черепа сармат Поволжья. В частности они характеризовались мезобрахикранией, были несколько широколицы и массивны.

Помимо Мингечаура деформированные черепа были также найдены в некоторых сырцовых гробницах между Ханларом и Гянджой (Западный Азербайджан), датированных рубежом эр (3).

Деформирован был также и череп из Шекинского района Азербайджана, помимо этого на нем присутствовали следы ритуальной трепанации. Такая же ритуальная трепанация была отмечена также и на черепе катакомбной культуры Азербайджана (7).

Местные племена Азербайджана широко контактировали с сармато-аланскими племенами. Об этом свидетельствуют античные источники, а также в некоторой степени и археологические материалы. В частности, Плиний Старший отмечает племя утидорсов. В этом этнониме легко можно уловить название албанского племени утиев и самих аорсов (10).

Стоит также остановиться на одной группе грунтовых погребений с вытянутыми на спине костяками, датируемых первыми веками нашей эры с территории Азербайджана.

Они происходят из Рустовского (Кубинский район), Джанахарского (Хачмазский район) некрополей.

Исследовавшие их археологи Дж.Халилов и Г.О.Гошгарлы отмечали в них сочетание как албанской, так и сарматской культур (5,11). Рустов-ский и Джанахарский могильники сближаются по ряду черт с погребениями Таркинского, Карабудахкентского, Каякендского и других некро-



полей на территории Дагестана, Северного Кавказа и Предкавказских степей.

Амир Тюрбинский (Массалинский район) же могильник отражает в основном походный характер, у погребенных здесь людей четко фиксируются черты сарматской культуры (5).

Что же касается антропологического типа погребенных в этих могильниках людей, к сожалению, мы не можем сказать что-нибудь определенного, ввиду плохой сохранности костного материала. Единственным свидетельством может послужить сообщение Г.О.Гошгарлы о брахик-ранной форме черепной коробки погребенного из Джанахарского могильника, а также устное сообщение А.И.Алекперова об аналогичной брахи-кранной форме черепа из некрополя Амир-Тюрба (9).

P .M. Касимова отметила в одном женском кувшинном погребении с территории Азербайджана памиро-ферганский антропологический тип (12). Следует отметить, что данный антропологический тип присутствовал у северокавказских сармат.

Частично взаимодействие сармато-алан с местными племенами Азербайджана могут отразить материалы из Дайламанского могильника в Иране, где фиксируется ряд черт характерных для сарматской культуры, а также антропологический тип, который был сходным с антропологическим типом населения Кавказской Албании, а также с некоторыми материалами с территории Северного Кавказа.

На основе приведенных выше палеоантропологических материалов мы можем заключить, что сармато-аланы четко фиксируются на территории Азербайджана. Этому не противоречат как письменные источники, так и археологические материалы.

ЛИТЕРАТУРА: 1. Алиев И.Г. Сармато-аланы на пути в Иран / История иранского государства

и культуры. Моква, 1971 2. Алиев И.Г., Асланов Г.М. Племена сармато-массагето-аланского круга на

территории Азербайджана. / Древний Восток, вып.2, Ереван, 1976 3. Алиев К. О неопубликованных сырцовых гробницах, раскопанных Я.И.Гум-

мелем в 1938 Г.//МКА, т 4, Баку, 1962 4. Асланов Г.М. К изучению раннесредневековых памятников Мингечаура.

// Краткие Сообщения Института Истории Материальной Культуры, 1955, №60

5. Гошгарлы Г.О. Ранние катакомбные погребения Кавказской Албании // Археология и этнография Азербайджана, 2007, №1

6. Касимова P.M. К этногенезу азербайджанского народа по данным антропологии // К проблеме этногенеза азербайджанского народа. Баку, Элм, 1984

7. Кириченко Д.А. О трепанации черепа в древности // Археология и этнография Азербайджана, 2007, №1



8. Кириченко Д.А. Антропологический состав населения катакомбной культуры Азербайджана // История и ее проблемы, Баку, 2007, №3

9. Кириченко Д.А. Азербайджан в системе палеоантропологии Евразии ( ски-фо-сарматское время), канд. дисс, Баку, 2008

10. Сведения греко-латинских, византийских, древнерусских и восточных источниках об аланах-ясах. - www.darial-online.ru

11. Халилов М.Дж. Сарматия-Кавказская Албания: Границы, контакты ( I в.до н.э. - II в.н.э.)- Сб. Античная цивилизация и варварский мир, ч.1. Новочеркасск, 1992

12. Qasimova R.M. Azarbaycan xalqinin etnogenezi paleoantropoloji va antropoloji (somatoloji) materiallar asasinda, Baki, 1997

SARMAT-ALANLAR AZ3RBAYCANDA (antropoloji materiallar asasinda)

Dmitri Kirigenko

Xulasa

Bu maqala sarmat-alanlann Azarbaycanda olmasini antropoloji materiallar asasinda oyranilmasina hasr olunmusdur. Antropoloji gostaricilar arxeoloji va yazih manbalarin sarmat-alanlar haqqinda qeyd etdiyini bir daha tasdiq edirlar.

SARMAT- ALANS IN AZERBAIJAN (on the ground of anthropological materials)

Dmitriy Kirichenko

Summary

The author on the ground of anthropological materials reviews the history of Sarmat- Alans in Azerbaijan. He notes that the anthropological activities also prove the information about Sarmat-Alans that have been found in archaeological and written sources.

http://www.darial-online.ru



Таблица 1. Средние размеры мужских черепов Катакомбной культуры Азербайджана (Мингечаур).

Признаки Недеформи-

рованные черепа

Деформированные

черепа

Слабодеформи-рованные черепа

1 .Продольный диаметр 188,8 180,5 187,3 8.Поперечный диаметр 135,4 133,4 134,1 17.Высотный диаметр 135,1 139,1 136 8:1 Черепной указатель 71,9 74 71,8 9.Наименьшая ширина лба 98,9 96,8 96,7 45.Верхняя высота лица 71,7 74,1 72,1 48.Скуловой диаметр 131,7 131,5 132,5 48:45. Лицевой указатель 54,4 56,2 54,5 51 .Ширина орбиты 42,6 42,9 42,6 52.Высота орбиты 33,1 34,5 34,4 52:51 .Орбитный указатель 77,8 80,7 80,8 55.Высота носа 53,7 54,5 54,2 54.Ширина носа 25,3 25,1 25,4 54:55.Носовой указатель 47,1 46,3 46,7 77.Назо-малярный угол 134,3 135,6 134,3 Зиго-максиллярный угол 124,9 122,6 123,5 75(1).Угол носовых костей 30,4 32,3 30,9

Таблица 2. Средние размеры женских черепов Катакомбной культуры Азербайджана

Признаки Недеформированные Деформированные черепа черепа

1 .Продольный диаметр 179,9 177,5 8.Поперечный диаметр 133,1 129,7 17.Высотный диаметр 130,3 134,1 8:1 Черепной указатель 74,2 73,3 9.Наименьшая ширина лба 93,9 94,8 45.Верхняя высота лица 67,6 69,4 48.Скуловой диаметр 125,1 126,1 48:45. Лицевой указатель 55 55,1 51 .Ширина орбиты 41,3 41,3 52.Высота орбиты 33,2 34,8 52:51 .Орбитный указатель 80,8 83,8 55.Высота носа 50,8 51,8 54.Ширина носа 24,3 24,9 54:55.Носовой указатель 47,3 48,1 77.Назо-малярный угол 136,8 135,8 Зиго-максиллярный угол 124,7 125,2 75(1).Угол носовых костей 26,9 25,8



A Z O R B A Y C A N I N O R T A OSR S iKKOLORINDO T U R K K O L M O L O R I V O S I M V O L L A R I

Qanin Pirquliyeva (AMEA-mn Arxeologiya va Etnoqrafiya institutu)

Orta asrlarin tarixinda «Sarq intibahi» dovrii dedikda digar olkalarla yana-si, ham da Azarbaycanin XI-XII yiizilliklarinda bas veran gticlti iqtisadi, madani inkisafi nazarda tutulur. Oslinda, «renessans» mafhumuna aid edilan butun alamatlarin ilk ruseymlari olkamizda artiq feodal dovlatlarinin yaranmasi zamani formalasmaga baslami§di. Salcuq ttirk dovlatinin yaranmasi, onun vacib strateji sarhadinda yerlasan Azarbaycanda bas veran yeniliklar bu inkisafin an ytiksak haddinin daqiq barometr gostaricisi idi.

Memarhga, adabiyyata va madaniyyatin digar sahalarina bas vurmadan sikka va sikka zarbi isinda bas veran inqilabi yeniliklarla bu dovrtin xtisusiy-yatlarina nazar yetirdikda bir cox gortinmamis hadisalari izlayirik.

Dunyamn bir cox tamnmis mtitafakkir alimlari hala kecan asrda elmi aras-dirmalannda Sarqin intibahi prosesinin yaranmasinda ttirk xalqlarimn istirakini va tasirini danilmaz fakt olaraq vurgulamislar. Taassuf edirik ki, elmda qabul edilan bu fikra numizmatlarimiz qosulmamis va ya yalmz faktlan gostararak izahindan yan ke^mislar. istisna kimi, kecmis Sovet makamnda Orta Asiyanin sikka materiallan ila zaman-zaman masgul olan alimlardan Y.DavidoviQ, E.Rtveladze, A.Musakayeva, E.Zeymal, B.Kocnevin va digarlarinin adlanni cakmak olar. Bu alimlarin siralannda oz soyadimizi gostarmayimiz bir qadar tavazokarhqdan uzaq olsa da, har halda Daskand Dovlat Universitetinin mazu-nu olaraq, vaxtila mudafia etdiyim, «Qarbi Iran va Azarbaycanda Teymurun pullan» haqqindaki diplom i§inda man da ilk dafa ara§dirdigim sikkalarin iizarinda ttirk, monqol sozlarinin olmasini qeyd edarak, mtiayyan mtilahizalarimi cap etdirmisdim (1). Zaman ke9dikca sikkalar iizarinda olan ttirk sozlarina, ayn-ayn obrazlara qayitmis va elmi adabiyyatda mtiayyan fikirlarim vardir. Giiman ediram ki, 20 ildan soma bela dayarli malumatlan Azarbaycan oxucularina fatdirmagin zamani galib 9atmisdir.

Arasdirmalarimiza gora, ilk dafa Eldanizlar dovlatinda sikka niimunalari-nin tizarinda ttirk sozti olan «Atabak» arab alifbasi ila Samsaddin Eldaniz va Sultan Arslanin hakimiyyati zamaninda zarb edilmisdi. Mahammad Cahan Pahlavanm admdan zarb olunan dirhamlarla Atabak soztina boytik, uca mana-sini kasb edan «al-azam», arab sozti artmlmi§di.

Bu kalamlann iizarinda ov9uluqla bagh olan «yayilmis Kaman» obrazi gostarilmi§di. Oksar hallarda bela sikkalarin aks tarafinda, yani reversinda sa-tirlararasi 2 va ya 3 disli nizayabanzar silah novuntin aksi olurdu. Bu cur iizarinda ttirk sozti, Atabak va ttirklarin doyuskanlik masguliyyatini oztinda aks etdiran silah novlari zarb edilan mis dirhamlar btittin ttirk dovlatlarinin arazisinda



tamhuquqlu tadavtil vasitasi kimi dovriyyada istifada olunmusdu. Xiisusi qeyd etmak lazimdir ki , Eldanizlar dovlatinin sikka isinda istifada olunan digar silah numunalarinin obrazlan - qihnc, ox, tiyali kasici alat va s. Salcuqlann 6z pul-larinda da geni§ yayilmisdi, amma 2-3 disli silah ntimunalari yalniz Eldanizlara aiddir.

Bu gostarilan elementlar arab xilafatinin movcudlugu zamamnda xiisusi yeniliklar silsilasina aid olaraq tiirklara aiddir. Qeyd edilan pullar yalmz daxili bazarda deyil, dtinya ticarat alaqalarinda da istifada olundugu ti9tin onlar ham oz adlari ila, ham da tiirkiin pulu kimi tammrdi. Bu zaman Azarbaycamn pul dovriyyasi va sikka zarbi isinda II miihiim hadisa «fenomen, gtimtis bohranin-da» olkamizin 6z sikkalari ila istirak etmasidir. Bela ki , Azarbaycanin zarbxa-nalarimn gumtis sikkalari, asasan, Avropa olkalarina 90X dayarli amtaa kimi dasinir. Bu sababdan da Skandinaviya olkalarinin, Rusiyanm arazisinda aparilan mtiayyan qazintilar zamani orada tonlarla a§kar edilan gtimtis pullar i9ari-sinda Saddadilarin, Sacilarin, Salarilarin, Rawadilarin, Sirvansahlann, erkan Atabaylarin sikkalarina oz arazimizdan daha 90X rast galinir. Bu dovlaflar Azarbaycan ttirk dovlatlari idi, demali xarici adabiyyatda da onlarin sikkalari yalniz ttirklarin sikkalari kimi qabul edilir.

Sikka materiallanna asasan intibahin XIII asrin I yansinda sona yetmasi fikirlari ttirk elementlari baximindan mtiayyan fasilalara ugrasa da, sona yetmir. Azarbaycamn tarixinda Atabay hokmdan Qzbakdan soma monqollann II ytirti-stina qadar bu is dayandinlmisdir. Monqollar tarafmdan yaradilan yeni dovlat-larda sikka zarbi isi barpa edilir. Maraqhdir ki, 1231-ci ildan ba§layaraq Azarbaycamn zarbxanalarindan dovriyyaya buraxilan gtimtis dirhamlarda va mis pullarda artiq turk-uygur alifbasmda yeni soz birlasmalarindan istifada olunur.

Monqollardan vassal asihhginda olan §irvansahlar dovlati da yeni elementlari, simvollan oz sikkalarinda zarb etmaya ba§layirlar. О ctimladan, §ir-vansah II Ahsitamn hakimiyyati illarinda iizarinda «kaan- xaqan- xan» soztin-dan, monqollara aid olan 2 va 3 di§li silah novtintin basqa formasindan, yani bir-birina aks istiqamatda §aqtili vaziyyatda tasvir olunan xiisusi tamga obra-zini zarb etmi§lar. Bundan ba§qa, mahz Salcuqlardan baslanan, Htilakilar tarafmdan davam etdirilan, gostarilan anana sikkalarda mtikammal bir saviyyaya 9atir. Bu ayn-ayn canhlardan - insan, heyvan obrazlannin islama zidd olma-sina baxmayaraq, zarbinin hayata ke9irilmasi faktlaridir. 3gar insan obrazlari, asasan, hokmdarlann siluet portretlari idisa, heyvanlar sirasinda quslar, babir, sir, dovsan, at, it obrazlari tisttinltik taskil edir. Bela maraqh sikkalardan biri haqqinda numizmat-alim, professor M.e.Seyfaddini malumat vermisdir. Bela ki, Moskvanin Tarix Muzeyinda saxlanilan (inv.515954) Tabrizda 689 h.ilinda (1290-ci il) Arqun xamn adindan zarb olunmus dirhamin iizarinda qanadlarim geni§ a9mis va ba§i iizarinda gtina§ obrazi olan bir sikka nominah haqqinda ya-zan mtiallif bu cur heyvan motivli obrazlari ttirklarin, monqollann 12 illik taq-vimi ila uygunlasdinr (2). Bizim mis sikkalar tizarinda apardigimiz arasdirma-



lara gora, bu cur obrazlar taqvimdan daha cox, har saharin oz faunasina, flo-rasina, ham da simvoluna uygun olaraq gostarilmisdi (4).

1298-ci ildan etibaran Azarbaycanda zarb edilan sikkalar iizarinda Qazan xamn admdan zarb edilan sikkalar iizarindaki malumatlar uygur alifbasi va uygur dilinda hazirlanaraq dovriyyaya buraxihrdi. Bela maraqh sikkalardan biri indiki Gtirctistanda yerlasan Ahalsixda zarb edilmisdi. Bu sikkanin iiz tarafinda - aver-sinda Qazan-Mahmud xamn adi arab dilinda, reversinda kalmalar isa «uygur dilinda», «Tanqriuin ku9undur Qazanu deletkuluk sen» - «Таппшп gticti ila Qazan zarb etdirib» kimi tarctima olunur.

Belalikla, nainki yazih va sifahi manbalarda, ham da numizmatik material-larda «Tanqn»-qadim ttirk sozti olaraq «goylarin mohta§am oglu» va ya «А1-lah», «Ulu Yaradan» manasinda gostarilir va sikka zarbi isinin da yalniz onun rizasi va komayi ila hayata ke9irilmasi vurgulanir. Demali, Qazan xan Islami ham ozti, ham da Azarbaycanda maskunlasan hamvatanlari -monqollar qabul etsalar da, ttirktin ilk Allahi olan Tanriya sitayislarini dovlatin asas atributu olan sikkalarda saxlamisdir. Bununla da ttirk mansali olmaqlanni he9 nayin xatrina, hatta dovlat quruculuguna «Tanqriun ku9ukdur», yani «tannmn gtictiy-la» ifadasi monqol hokmdarlarinin admdan qabul edilan btittin farmanlarda asas birinci soz kimi qeyd olunmusdur.

Canubi Qafqazin A l i Monqol Xaqanhginin tarkibinda oldugu zaman (1239-1256) burada zarb olunan bazi pullarin iizarinda «kaan al-adil»-yani adalatli xaqan ifadalari ila barabar «uluq monqol ulus bek» sozlari da zarb olu-nurdu. Bu dovrtin sikka zarbi isi ila masgul olan Azarbaycan alimlari M.9.Sey-faddini va 9.Racablinin fikirlarina gora «boytik monqol ulusu» kimi tarctima olunan ifadani pullarda monqollann sarkardasi olan va bir miiddat hakimiyyati idara edan Turakina xatun zarb etdirmi§di (2; 3). Monqol hakimiyyatinin bu i l -larinda bela ifada ham da iizarinda ayn-ayn doytis va ov sahnalari olan sikkalarda da zarb edilmisdi. M.9.Seyfaddininin malumatlanna gora, Bakida 642 h. ilinda (1244-45-ci illarda) zarb edilan dirhamin iizarinda sola istiqamatlanmis, alinda kaman va ox olan ath va oxun atilma istiqamatinda qa9an it obrazh maraqh ov sahnasi zarb edilmisdi. Athnin basi tizarinda uygur dilinda yuxanda qeyd edilan ifada gostarilmisdir.

Bu ctir sikkalar Gtirctistan arazisindan da askar edilmisdi. Belalikla, aydin olur ki, Turakina xatunun idara9iliyi zamani «каап-xaqan» sozti deyil, «boytik monqol ulusu» kimi ifada sikkalarda zarb edilirdi.

Ttirk-monqol mansali Teymur va Teymurilarin sikka zarbi isinda ttirk sozlarindan daha 90X istifada etmislar. Xiisusi olaraq, qeyd etmak lazimdir ki, 9mir Teymurun hayata ke9irdiyi pul islahatindan soma dovriyyaya buraxilan gumtis tanga va mirilarin tizarinda ktitlavi olaraq bir 90X dovlat ahamiyyatli malumatlar-yani hakimiyyatin nominal olaraq kimin admdan idara olunmasi arab alifbasi ila ttirk dilinda zarb edilirdi.



Umumiyyatla, tanga va miri adlanan yiiksak ayarh gumtis sikkalar Sarq olkalarinin tarixinda yenilik idi. Bu pullar btittin numizmatik parametrlara, yani 9akisina, ol9tilarina, ayanna, ikonoqrafiyasina, malumat genisliyina gora se9ilirdilar. Bu sababdan da onlar erkan Safavilara qadar dovriyyada qalmislar. Bu pullar dtinya miqyasinda da tanmdigma gora Sarqi Avropa slavyanlannda, о ctimladan, Rusiyada bu gtina qadar btittin pul vahidlari tanga-denqa, denqu kimi yanmsemantik sakilda leksikologiyaya daxildir.

Belalikla, Omir Teymur saghgmda zarb etdirdiyi btittin sikkalarin tizarinda oztinti «кигэкэп» adlandmr. Buna sabab onun oztinti Cingiz xamn qohumu va varisi hesab etmasidir. Digar bir fakt, oz admdan sikka zarb etdirmak htiququ-nun olmamasini qabul edarak, btittin pullarm «Sultan Mahmud xan»in admdan «9mir Teymur ktirakanin soztiyla» ctimlasindan istifada etmasi idi. Qeyd etmak lazimdir ki , Omir Teymur hakimiyyatinin ilk illarinda sikkalarda «akma-nu» - ozbak sozti olan -"soztimtizdan" ifadasini zarb etdirirdi. Azarbaycamn is-gah prosesinda onun har ti9 ytirtisjari zamani isa bu ifada dayisilarak «s6zti-mtizdan» kimi zarb edilir. Omir Teymurun Kasam isgal etdikdan soma sikkalarda, «Sultan Mahmud xan yarhgindan amir Teymur ktirakanin (qurqanin) so-ztiyla» kimi ctimlalarla pulun kima aid oldugunu gostarmisdi.

Omir Teymurun sikkalarin tizarinda zarb olunan 3 dairadan ibarat olan xti-susi simvol-tamga kimi qabul edilmalidir. Bu simvol elmda ke9an asrin sonla-nna qadar bazak elementi kimi qabul edilirdi. Bizim 90X ciddi arasdirmalanmi-za gora malum olmusdur ki , asasan, orta 9akisi 6 qrama qadar olan gtimtis tan-galarin aversinda zarb edilan bu dairalar mtitlaq element olaraq ctirbactir for-malarda zarb edilirdi. Bu simvol ttirklarin sitayis etdiklari «doytiskan ruh» ramzi olan qurd obrazinin lakonik bas formasi olaraq 2 goz va burun hissasini aks etdirir. Qeyd etmak lazimdir ki, ttirk dilinda «кигэкэп» kimi oxunan soz «qur-qan» kimi d9 qabul edilir. «Omir Teymur Qurqan» ifadasinda bu soz «Qurd xan» kimi basa dtistiltir. Orab alifbasi ila zarb olunan «qurqan» soztinda «ayn» harfmin gostarilmasi bu sozti daha 90X II variantda oxumaga asas verir. Yazih manbalarda Omir Teymurun btittin hayati boy и asas stiarimn «gtic adalatdadir» olmasi, qurdun ttirklarin sitayis etdiklari birinci va asas obyekt olmasi, demali adalatli qurd olan 0mir Teymuru xan kimi qabul etmak olar. Bizdan awal gorkamli arxeoloq-alim M.E.Masson sikkalar tizarindaki bu 3 dairanin yerlas-ma qurulu§una gora oktiz basinin simvolu kimi izah etmi§di.

Omir Teymurun oltimtindan soma onun varislari 90X vaxt yeni sikkalar zarb etdirmadan dovriyyada olan pul nominallannm tizarinda oz adlari gostarilan ki9ik mohtirlar vurduraraq istifada edirdi. Bela pullardan Omir Teymurun oglu Sahrux sultamn sikkalarinin tizarindaki, «Sahrux Bahadur» kalamlan olan nominallan gostarmak olar. «Bahadur» - qahraman sozti ttirk mansali bir titul olaraq ilk dafa monqol hokmdari ЭЬи-Said tarafmdan malum tarixi hadisalar-dan soma istifada olunmusdur.



Salcuqlardan baslayaraq эгэЬ xilafatinin tarkibina daxil olan' olkabrin zarbxanalannda tiirk xalqimn hayat tarzi, dini dtinya gortisbri, kokbri, tabiat tasvirlari va ayn-ayn sozbri sikka zarbi isinda oz aksini tapir. Monqollar tarafmdan yaradilan dovbtbrda bu isbra xiisusi diqqat yetirilir va daha genis arealda ctir-baciir rangaranglikb qabul edilir. Bu isa erkan orta asrbrdan baslayaraq Sarq intibahi dovrii da daxil olmaqla, uzun yiizilliklar tiirk xalqlanmn bayraqlanmn, madaniyyatinin tasiri, ttirk dilinin dovlat dili statusuna qadar yiiksalmasi faktoru-nun ham da pul va pul isinda oz aksini tapmasim subuta yetirir.

ODDBIYYAT 1. 91iyeva Q.6. Qarbi Iran va Azarbaycan saharlarinda 8mir Teymurun zarb

etdirdiyi sikkalarin kataloquna dair materiallar - "Ozbakistamn numizmatikasi" maqalalar macmuasi. Daskand, 1990 (ras dilinda).

2. Seyfaddini М.Э. XTV asr Elxanilarin sikkalari. Baki, 1968 (rus dilinda). 3. Racabli Э.М. Azarbaycan numizmatikasi. Baki, 1997 ( rus dilinda). 4. Pirquliyeva Q.O. Azarbaycanin mis pullan. Baki, 2007 (rus dilinda).

TURKIC WORDS AND SYMBOLS ON MEDIEVAL COINS OF

AZERBAIJAN

Qanira Pirquliyeva

Summary The article is dedicated to the monetary face value with Turkic element

and words of some Azerbaijani states. Since the Seljuk Empire coins content individual elements that were characteristic for Turkish warriors. With the lapse of time the whole legends in Arabic graphics have been minted on coins. Thereby, based on the currency becomes obvious influence of Turkic language on the formation and development of such a phenomenal process called the "Eastern renaissance".

ТЮРКСКИЕ СЛОВА И СИМВОЛЫ НА СРЕДНЕВЕКОВЫХ МОНЕТАХ АЗЕРБАЙДЖАНА

Ганира Пиркулиева

Резюме

В статье рассматриваются монетные номиналы с тюркскими элементами и словами, относящиеся к некоторым государствам Азербайджана. Начиная со времён Сельджукской империи, на монетных материалах чеканились сначала отдельные элементы, характерные для тюркских воинов, а со временем- целые



легенды, выполненные на этом языке арабской графикой. Таким образом, на основе денежных единиц становится очевидно влияние тюркского языка, а значит и на становление и развитие такого феноменального явления как «Восточный Ренессанс».



A B O U T T H E RESULTS O F T H E FIRST JOINT A Z E R B A I J A N -K O R E A N EXPEDITION IN G A B A L A

Babayev Ilyas1, Jabiyev Gafar2, Yi Seon-Bok3, Kim Jongil4, Kwon Ohyoungs, Seong Jeongyong6, Yi Giseoung7, Abbasova Elmira 8, Najafova Irada9

Introduction

Since 2005, the Institute of Archaeology and Ethnography of A N A S by the financial support and organization of SEBA (Seoul-Baku) Azerbaijan-Korean Cultural Exchange Association has been resuming the archaeological researches in Gabala suspended since 1990.

The SEBA Association put forward a suggestion to form the first joint Azerbaijan-Korean expedition; and thus achieved the comprehensive study of the Azerbaijan history, scientific exchange between the countries and scholars through applying modern equipments brought from Korea. Consequently, in June-July 2009 ten Korean specialists took part in the excavations in Gabala. The expedition, whose chief was Babayev I., corresponding member of A N A S , carried out excavations together with 13 Azerbaijani specialists: in one antique city territory (under the leadership of the corresponding member of A N A S Babayev I.) and two city territories belonging to the medieval period: in Gala (under the leadership of Dr of History Jabiyev G.) and in Selbir (under the leadership of Dr.Prof. Y i Seon-Bok, Seoul National University).

Antique territory

Antique Gabala, situated near Chukhur-Gabala village, was familiar to the outstanding Roman encyclopedist-scholar Pliny the Elder in the first century A.D. as "the main city of Albania", i.e. the capital of it and was noted in his "NaPiral History" (Plin.H.N. VI.29). It was proved by the expeditions held in here beginning from the 19 th century that city life in this territory had already existed since the IV century B.C.

1. The Institute of Archaeology and Ethnography of ANAS 2. The Institute of Archaeology and Ethnography of ANAS 3. Dept. of Archaeology and Art History, Seoul National University 4. Dept. of Archaeology and Art History, Seoul National University 5. Dept. of Korean History, Hanshin University 6. Dept. of Archaeology and Art History, Choongbuk National University 7. University Museum, Hanshin University 8. The Institute of Archaeology and Ethnography of ANAS 9. The Institute of History of ANAS/SEB A Association



During the excavations of 2009, the remnants of one more, i.e. the third oval shaped unique building in Near East and Caucasus, were discovered [fig. 1]. Both the remnants of this building and the examples of material culture found in the territory are of great interest. From stratigraphic point of view this building belongs to the earlier period than the ones discovered before. Only foundation of this building having 2m width and built of pebble is observed. This foundation underwent destruction in the south-west side. The western part of this building extending in the direction of east-west is not excavated yet. The length of the building in the opened area is a bit more than 20 meters; width is about 8 m in the interior part from wall to wall; but the width together with the walls is 12m.

In the ground of this building, especially in the northern half ash layer with the thickness of 15-25 cm, even about 30 cm in some areas, is detected. Material-cultural examples connected with the period of this building are founded a lot [fig. 2]. They mainly consist of different earthenware crockery pieces. The findings are basically characteristic to the HI century B.C. Among the findings the pieces of a dish decorated with red stripes attract more attention [fig. 3]. Such patterned dishes are almost not observed in Gabala. Dish fragments (of two different dishes) decorated with white parallel stripes are of great interest [fig. 4]. Evidently, they had been brought to Gabala from other places. Such dishes are frequently founded in Georgia and Western Azerbaijan monuments, especially, in the monuments located on the right bank of the Kur River. They belong to, mainly, IV-III centuries B.C., much more to the III century B.C. The location of the oval buildings found in here in the separate parts of the city draws a special attention. Such places are basically typical for antique cities. They were called "temenos"-"the holy place" and mainly, temples were located in there.

The remnants of a long public building were supposed to be also in the eastern part, in the direction of north-south from the third excavation area due to the land relief. It is also supposed that this building was connected with the oval buildings located in the western part of it. A territory of 250 m 2 was excavated in the previous years to discover the remnants of this building. This fourth excavation area was enlarged to 500 m 2 in 2009. But for complete opening of the buildings in there the territory must be enlarged in both, north and south directions. Walls, rooms, and entries were also discovered in this place during this year excavations. The findings are less yet. But they refer to the antique period, I century B.C.-I century A.D. , as well. The excavations will be continued in both areas.

This building dating from the III-II century B.C. and earlier discovered oval shaped two public buildings dating from the I century B.C-I century A.D. were



supposed to be used for religious, cultural ceremonies, for the events of governmental importance, etc. Their shapes a bit remind of ancient Greek and Roman buildings (such as, Delphi Stadium in Greece and Roman amphitheatre). These oval buildings are of great importance in studying the antique city culture of Albania.

Enlarging the storehouse territory dating from the IV-III centuries B.C. found last year the number of the found pitchers reached to 90 from 33 [fig. 5]. But still the territory is not excavated completely. The bottom parts of these pitchers half buried in the ground in a row or their pits were discovered. Evidently, food and wheat had been kept in these pitchers. To know this precisely, soil remnants taken out of two pitchers were sent to Professor, Paleobotanist Kvavadze E. to be analyzed. As a result of Prof. Kvavadze's (*) analyses it became clear that first wine, later, perhaps, after crack appearing in these pitchers nuts or walnuts had been kept inside the pitchers. Professor defined the Packs of keeping wheat in these pitchers as well. Pollen of forest plants, spores of dung mushrooms, and other remnants transfer information about the climate and flora of the period, and the development of planting, horticulture and cattle breeding. It will be necessary to enlarge the excavation area toward west and north to open the remnants of this storehouse totally. The diameters of these half-buried pitchers in the middle part are 0.7-1.02 meters [fig. 6]. It seems, their height had been 1 m or more. Ten tons of crops had been kept in this storehouse. Doubtless, this storehouse did not belong to an ordinary person. It had a public importance.

In the mid of the III century B.C. this storehouse lost its importance. Then good remained pitchers had been taken out to be reused; and keeping the bottoms of the broken ones in the ground the territory had been smoothed and new constructions were built in there. The findings found in the level of the storehouse ground, fragments of various earthenware are typical to the IV-III centuries B.C. The radiocarbon analysis of the coal taken from the ground of the historical storehouse in the laboratory of Seoul National University proves the stratigraphy of our excavation. The discovery of the remnants of such a big food storehouse dating from the IV century B.C. proves the fact that even then Gabala was a big city.

Furthermore, a bronze helmet found by a local resident was presented to the expedition members [fig. 7-8]. This is the second helmet found in the territory of Albania (the first was found by Osmanov F. in 1965 near the Nuydi village). It must be noted that the both helmets are alike and it seems, they were made by the same master. Excavating the territory where the helmet had been found

(*) Special thanks to Prof. Eliso Kvavadze (National Museum of Georgia) for paleobotanic analyses



tombs dating from the II-I centuries B.C. were discovered. The helmet had also been found in the tomb which was destroyed by local residents while digging an irrigation ditch.

The Middle Ages territory: Gala

In 2009 the researches were mainly continued in the 600m2 area which was investigated in 2008 [fig. 9].

After taking the constructions dating from XIV-XVII centuries, construction remnants of lower layers were investigated gradually. The depth in separate squares were reached to 1.5-1.6meters (the excavation area consists of 24 squares each tentative square being 5x5m). During the researches more than 20 homes-rooms locating side by side or on one another were discovered. Perhaps, some of them are subsidiary constructions used in everyday life or for agricuhural needs. The foundations of all buildings are of polished pebbles [fig. 10]. The upper parts of the most of the revealed foundation remnants are destroyed. Only in some constructions remnants of baked brick were detected on the stone foundation. The grounds of some home-rooms were paved with baked brick. It is interesting that almost inside all home-rooms oven remnants built of baked brick were found; tendir (oven made of clay in a hole in the earth) or hearth remnants were found in front of or near the homes. In whole, 4 pottery ovens, up to 40 tendir and hearths were found in the surveyed territory [fig. 11]. A lot of tile, brick and glazed tile samples different in their sizes were found inside or around the surveyed home-rooms. It allows us to say that in the XII-XV centuries the walls of the buildings in Gabala were built of pebble (foundation) and baked brick, and roofed with tile. Facades or domes of some buildings were decorated with coloured glazed tiles [fig. 12].

In 2009 during the researches in Gabala two baths (or bath rooms) located side by side were found for the first time. The ground of one them was paved with an ordinary baked brick, another with specially made pottery slabs (48x47x4cm). It shows the high level of sanitary culture in Gabala even in the XII-XIII centuries [fig. 13].

During the investigations a lot rich material culture remnants were found. These consist of dishes, arms, labour tools, adornments, and home things made of metal, bone, glass, and clay. There are writings with Arabian letters on some of the earthenware. And it shows that in Azerbaijan in the XI I -XV centuries even potter masters possessed a perfect writing culture. More than 50 copper coins, a lot of faience, porcelain, and celadon dish fragments among the findings prove the fact that Gabala had an intensive commercial and cultural relations with foreign countries, especially, with Eastern countries [fig. 14, 15].



The discovery of construction remnants dating to antique period in the territory of Gala can be considered as one of the most important achievements of medieval group in the excavation season of 2009. Firstly, while cleaning some pits on the cultural layer dating from the XII -XV centuries fragments of many tile and big pitchers dating from the I century B.C.-1 century A . D . were found. Such findings, also the discovery of big tufa stones typical to more ancient constructions found in separate squares of the excavation are the signs to the existence of antique building remnants in the nearest area, evidently, in the lower layers of the researched cultural layer. Construction remnants dating from the I century B.C.-1 century A.D. found during the tentative excavation in southern-east part of Gala, on the bank of the Jovurlu River, in about 50-60 m north from the southern castle walls of the city, proved this once again. As to us, this 3 m thick building built of mainly big-sized mine stones can be the remnants of the primary castle walls of Gabala.

Fruitful results were also achieved by medieval group while observing the enlarged territories of Mirzabeyli-Gabala way and holding small-scaled excavations in there. The main water line of the city dating from the IX century was discovered in about 150-200 m north from Selbir. It is supposed that with this line consisting of earthenware pipes with the length of 40cm and diameter of 20 cm supplied the city with 350-370 m 3 of drinking water per a day [fig. 16].

But the tunnel-pipeline dating from the VIII-IX centuries discovered along the west of Selbir, in the terrace of the Garachay River, served to supply Gala with drinking water. This line is installed with earthenware pipes having 37 cm length and diameter of 18 cm through the passage in 5-6 m depth from the ground, and having 1-1.2 m width and 1.7-1.8 m height. This line is supposed to be connected to the multi-branched net found in 2008 in west part of Gala [fig- 17].

Gabala is surrounded by deep ditches and rivers from all sides. Therefore, it is believed that there are bridges in several areas around the city. During the researches in 2009, the remnants of one of these bridges were found in front of the north gate of Selbir. This is one of the pillars of the bridge built of baked brick in the late VIII century on the valley in the direction of north from the city [fig. 18].

The Middle Ages territory: Selbir

1) The main purpose of the excavation at Selbir

The site of Selbir, in Gabala, [fig. /9/had been one of the three territories which refers to (or has been known as) the capital city of Caucasian Albania,



which was one of several ancient states established in the current territory of Azerbaijan. Considering Gabala's significant role within Central and Western Asia during the medieval period, the material culture and history of Azerbaijan may shed light on, and provide a better understanding of, the socio-political and cultural relationship between the West and the East at the time, in particular with regard to Sassanid Persia.

With recognition of the importance of the Selbir site, SEBA, which has played a key role in establishing and enhancing friendly relationship between Azerbaijan and South Korea, contacted the Korean Archaeological Society in 2008 with the possibility of a joint excavation at Selbir by the Azerbaijan National Academy of Sciences of and a Korean team. As a result, a group of Korean researchers joined the fieldwork which was carried out by the Azerbaijan National Academy of Sciences.

The main purpose of the fieldwork was as follows: 1) to collect topographic and stratigraphic information of the site and its environs; 2) to measure and map the contours of the site; and 3) to gain a basic and general understanding of the material culture by focusing on information obtained through surface finds.

2) Methodologies

This season's field survey was carried out in three ways. First, topographical measurement was undertaken in order to obtain basic information on the landform of the Selbir site and various surveying softwares were applied [fig. 20]. For that, a bench mark (BM) was set up in the middle of the site along with supplementary points at the periphery of the site so that relative differences in altitude, distance and direction from the B M were obtained for approximately two hundred survey points to map the contour and landform of the site. Secondly, in order to gain basic knowledge on the soil sediment, as well as the stratigraphy of the site in general, the Korean team re-excavated a trench which had already been excavated in the past [fig. 21]. The testing allowed the team to understand general characteristics of the local soil and its sedimentation process. Thirdly, trenches measuring 8m x 2m were laid out across the main part of the site along N-S and E-W axes [fig. 22], out of which a total of eight trenches were tested. Seven of them, namely, N1W1, N1W2, N1W3, N1W4, N1W5, N1E5 and N5E1, were laid E-W in a row in the northern part of the site, while SlOWlwas specifically chosen in order to find the remains of any possible building structures. Through this process, surface findings were collected and other building structures and inner facilities with material objects were carefully investigated and recorded.



3) The results of the 2009 excavation

The provisional results which have been drawn from the 2009 field survey consist of the following. First and foremost, a contour and topographical map was made [fig. 23] and it thus became possible to gain a basic idea of the topography and landform of the site. Secondly, it was also possible to understand the deposition process of the site. The site was covered by a considerably thick (approximately 50 cm) humus layer. The removal of the top soil often revealed underlying brick structures, roof tiles and other material objects dating approximately to the XI or XII century A . D . Underneath the strata and building structures were found various types of pits dating to earlier periods [fig. 24 and 25]. A pit grave with human skeleton dating to later than the XII century A . D . was also found [fig. 26]. In the case of material objects, various artefacts were collected or observed. They include ovens, diverse types of pottery such as jugs and lamps, porcelain, glass, and objects made of stone or metal [fig. 27 and 28]. These findings are mainly dated to approximately no later than the XII century A.D.

4) Final remarks

The 2009 fieldwork by the Korean team was, literally, none other than a mere scratching of the surface of this vast and complex site. For the second season of survey, we may learn more about the site i f there can be made geophysical sounding of the site by using such equipment as GPR (Ground Penetrating Radar) and conducting aerial photography analysis. Such studies would help us further understand the distribution pattern and structure of the site, as well as the overall characteristics of the landscape. Also, a systemic sampling strategy needs to be incorporated for every step of the fieldwork to control chronology of the cultural strata. In particular, the sampling of carbonised organic remains and pottery sherds for absolute dating will be indispensable. Finally, i f possible, an examination of the surrounding wall structtire of the site needs to be made to understand the general sunctural characteristics of the site. By doing so, we also may be able to gain a better picture of the specific features of the wall as well as its social-symbolic significance. Through such works, we would be able to understand the temporal and spatial structure of this site as a whole, which will help to reconstruct the history of Azerbaijan itself.

Conclusion

As is obvious, researches of 2009 of Gabala archeological expedition were significant for comprehensive and thorough study of Gabala, the first capital city of Azerbaijan, and medieval city culture as a whole.



QOBOLODO ILK AZORBAYCAN-KOREYA EKSPEDISIYASININ NOTiCOLORiNO DAIR

Babayev ilyas, Cabiyev Qafar, Yi Seonbok, Kim Jongil, Kwon Ohyoung, Seong Jeongyong, Yi Giseoung, Abbasova Elmira, Nacafova irada.

Xtilasa

2009-cu ilin iyun-iyul aylannda ilk birga Azarbaycan-Koreya ekspedisiyasinm 10 Koreya va 13 Azarbaycan mtitaxassislari Qabalada 119 tarixi sahada qazinti islari aparmisdir.

Antik sahar arazisinda (AMEA-nm miixbir iizvii ilyas Babayevin rahbarliyi ila) e.a. III-II asrlara aid 3-cii (daha awal tapilmis eyni tipli iki binanin yaxinhginda) oval tipli ictimai binanin btinovrasi askar edilmisdir. Eyni zamanda, e.a. IV-III asrlarin awallarina aid arzaq anbannin arazisi genislandirilmis, tapilmis tasarrtifat kuplarinin sayi 33-dan 90-a fatdinlmisdir [sak. 1-8].

Orta asr sahar arazisi Qalada (t.e.d. Qafar Cabiyevin rahbarliyi ila) otan il qazilmis arazilar darinlasdirilmis va yeni arazilar oyranilmisdir. Naticada, XII-XV asrlara aid bir sira yasayis binalan, 2 hamam, 4 adad dulus ktirasi, 40-dak soba va tandir qahqlan, eyni zamanda, iki yerda saharin bas su xatti, 50-dan 90X sikka, saxsi, 9ini va seladon qab ntimunalari, metal va su§adan hazirlanmi? amak va bazak alatlari va s. tapilmisdir. Tikinti qahqlan, xtisusila, antik dovra aid (e.a. I-b.e. I asrlari) tikinti qahqlan maraq dogurmusdur [sak.9-18].

Orta asr sahar arazisi Salbirda (Seul Milli Universitetinin professoru Y i Seonbokun rahbarliyi ila) dord arazida qazinti apanlmisdir. Bu qazintilar XI asrda hamin arazida faal sahar hayatinin artiq dayandigini bir daha stibut etdi. Naticada, bizim eranin X-XI asrlarina aid bina, sanatkarliq, dafn qahqlan, 9oxsayh maisat va tasarrtifat alatlari (va onlarin fraqmentlari) askar edilmisdir [sak. 19-28].

К ИТОГАМ ПЕРВОЙ АЗЕРБАЙДЖАНО-КОРЕЙСКОЙ ЭКСПЕДИЦИИ В ГАБАЛЕ

Бабаев Иляс, Джабиев Гафар, Йи Сеонбок, КимДжонгил, Квон Оюнг, Сеонг Джеонгёнг,

Йи Гисеунг, Аббасова Эльмира, Наджафова Ирада

Резюме

В июне-июле 2009 года 10 корейских и 13 азербайджанских специалистов первой совместной азербайджано-корейской экспедиции проводили раскопки на трёх исторических полях в Габале. Раскопки территории античного городища



(под руководством член-корр. HAHA Ильяса Бабаева) выявили основание 3-его овального общественного здания Ш-П вв. до н.э. (рядом с двумя основаниями зданий того же типа). В тоже время была расширена территория продовольственного амбара IV-III вв. до н:э., и, таким образом, количество найденных оснований хозяйственных кувшинов было увеличено с 33 до 90 [рис. 1-8].

На месте средневекового города в Гала были углублены территории прошлогодних раскопок и изучены новые (под руководством д.и.н. Гафара Джа-биева). В итоге, были обнаружены ряд жилых домов, 2 бани, 4 гончарных печи, остатки около 40 печей и тендиров, а также главный водопровод города (в двух местах), более 50-ти монет, образцы керамической, фарфоровой, селадоновой посуды, изготовленные из металла и стекла украшения и орудия труда и др., относящееся к XII-XV вв. Вызвали интерес и строительные остатки, в особенности, относящиеся к античному периоду (I в. до н.э. -1 в. н.э.) [рис. 9-18].

На месте средневекового города в Сельбире были проведены исследования 4-х территорий (под руководством проф. Сеульского Национального Университета Йи Сеонбока). Эти раскопки ещё раз подтвердили факт прекращения здесь активной городской жизни в XI в. В итоге, были обнаружены остатки зданий, погребений, многочисленных бытовых предметов, хозяйственных орудий (и их фрагментов), датируемых X-XI вв. [рис. 19-28].

Fig. 1. Remnants of the third oval-shaped building walls & the storehouse for food



Fig.2. Metal objects (III-I centuries B.C.) Fig.3. Fragments of the red patterned clay dish dating from the III-II centuries B.C.

Fig.4. Fragment of the clay dish patterned with Fig.5. Remnants of the storehouse for food white parallel stripes (III-II centuries B.C.) (IV-III centuries B.C.)

Fig.6. Remnants of the Fig.7. Helmet dating from the Fig.8. Helmet dating from the pitchers in the storehouse II-I centuries B.C. (photo) II-I centuries B.C. (picture)



ROSUL DBRBSiNDB YENI ARXEOLOJI QAZINTILARIN NOTICOLORI

Behlul tbrahimli, Nasir Quluzada, Qudret ismayilzada (AMEA-nm Arxeologiya va Etnoqrafiya Institutu, Baki Dovlat Universiteti)

2009-cu ilde Xaraba-Gilan arxeoloji ekspedisiyasinin ikinci destesi Resul dorosi abidesindo arxeoloji qazinti i§lerine ba§ladi. 9slind , Rosul doresi Sumbatan ya§ayi§ yerinin bir hissosidir. Dero Sumbatan dagi ilo Doyirman dagi vo Hidayot diki arasmda yerlesh vo onun sorq torofindon Yayci arxi ke-cjr. Yayci arxi Sumbatan dagim Rosul dorosinden ayirdigina gore bu abidelor ayn-ayn qeydo alinmisdir.

Rosul derosinin orazisi 6 ha-ya yaxindir. Doronin her torofmdo gil qab qiriqlan vo das. alotlordon ibarot yeriistii materiallar tapilrr.

Kegon esrin 80-ci illorindo Xaraba-Gilan arxeoloji ekspedisiyasi (rois Q.M.Aslanov) Rosul dorosinin merkozindo, kond qebiristanhgina yaxm arazida ko§fiyyat xarakterli qazinti aparmis. vo noticed© yasayis. evlerinin qahqlan a§kar edilmisdi. Yasayis. evleri divarlanmn oziilu ve yer sethinden bir qedor yuxan hissesi dasdan, ondan yuxan hissosi ise c.iy kerpicden h6rulmii§du. Qazinti zamani elde edilon tapintilar tikililerin antik dovrtin sonu vo ilk orta osrlere aid oldugunu gosterirdi.

2009-cu ilde arxeoloji qazinti i§leri derenin qorb terefinde, morkezo ya-xin ve Deyirman dagimn eteyinde apanldi. Medeni tebeqenin qahnhgi her yerde eyni deyildir. Deronin agiz hissosini sel sulan yuyub apardigmdan burada abidelor daha QOX dagmtiya meruz qalmi§dir. Bezi yerlorde modem tobe-qeni umumiyyetlo, izlemok mumkiin deyil. Bezi yerlerdo ise medeni tebeqenin qahnhgi 1,8-2,0 m-e Qatir.

Derenin merkezine yaxm olan qazinti sahesinde iki yasayi§ kompleksine mexsus tikililer a§kar edildi. Bunlar osasen sahosi muxtelif olan ya§ayi§ evlerinin, mei§et ve teserrufat toyinath tikililerin qahqlanndan ibaretdir. Divarlar dag da§i ve palqiq mohlulu ile i§lenmi§dir. Qazinti sahosinin cenuba teref UQ-den iki hissesini ehato eden birinci tikinti kompleksinin esas divarrnm eni 80 sm olub s_imal-qorb, cenub-§orq istiqametindedir. §erq terefden bu divara eni 50-70 sm olan divarlar i§lonmokle dord otaq sahnmi§dir. Otaqlann giris. yollan §orq terefdendir. Bu otaqlardan on boyuyu cenub terefdo yerle§ir, sahesi 18



kv. m-э yaxindir. Ondan §imal terefe sahesi 6,5 kv. m olan daha bir otaq yerlosh. Bu otagin d6§omosinin seviyyosi о biri otaqlardan 28-30 sm hiindur-dedir. Divarlarmm eni 68-70 sm-dir. Toossuf ki, divarlari 55-60 sm hundurluk-do salamat qaldigindan otagin poncorosinin olub-olmadigim muoyyen etmok murnkun olmadi. Otagm hecmi onun ev e§yalanmn saxlandigi anbar oldugunu ehtimal etmoyo osas verir. Bu otaqdan sjmala torof daha bir otaq olmusdur. Otagin yalniz conub divan, §orq vo qorb divarlarmm conub teroflori salamat qalmisdir. Qalan yerlori doronin sel tutan yerino du§diiyunden zaman-zaman yuyulub dagilmi§dir.

Dordtincii otaq bu otaqla kigik hocmli otagin §orq torofindo yerlosk. Otagin conub divarimn eni 70 sm, qorb vo sorq divarlarmm eni 50 sm-dir. Divarlar 30-70 sm hundurlukde salamat qalmi§dir. §imal divanm sel sulan yuyub apar-mi§drr. Otagin conub divannda 80 sm enindo qapi yeri vardir. Bu divar qazmti sahosindon kenara davam edir vo ehtimal ki , homin sahodo daha bir otaq vardir.

Kompleksin osas divarimn §erq vo qorb torofmi birlo§diron qapi yeri yox-dur. Lakin bu divara qorb torofdon daha iki divar birlosk. Gortinur, qorb torof-do daha bir yasayi§ evinin qahqlan vardir.

Qazinti zamani on cox da§ tokuntiisu sahonin §imal-qorb kiinciindon te-mizlenso do burada yalniz iki divann fundament da§lannm bir necesi yerindo askar edildi. Da§ qalagmin boyukluyu da§larm tokco bu divarlardan deyil, basqa divarlardan da s6kulmu§ da§lann buraya tokulduyunu gostorir. Das_larin arasinda kill vo komur qiriqlarinm, iri hocmli toserriifat kuplorinin, ba§qa gil qab fraqmentlorinin koma-koma a§kar edilmesi biitun bunlarm yaxinhgindaki ba§qa bir ev dagintiya meruz qaldiqdan soma oradan qazilaraq buraya tokulduyunu ehtimal etmoye osas verir.

Umumiyyetle, yas.ayi§ evlerinin deronin merkozino terof olan hissolerinin sel sulan terefinden tamamile yuyulub dagilmasi onlar arasinda elaqenin, yol-lann песо oldugunu tarn muoyyen etmeye imkan vermir. Hololik onu qeyd etmok mumkundiir ki , evlor arasinda miisterek divarlar olmu§dm. Evlor QOX SIX yerlo§mi§dir, heyetlerin olub-olmamasim muoyyen etmek cetindir.

Ikinci qazinti sahesi Deyirman dagmin eteyinde yerle§ir. Yer ustunde heq bir tikinti elameti izlenmirdi, 20-25 sm dorinlikde divar qahqlan askar edildi. Dag da§i ve palQiq mehlulu ilo i§lenmi§ bu divarlar, otaqlan dordbucaqh plan-da i§lonmi§ ya§ayi§ evine aiddir. Ya§ayi§ evinin en azi bir defo berpa olun-dugu aqiq-aydin izlonir. Bele ki , ikinci otagin §imal divanndaki qapi yeri da§la i§lenerok Pitulmu§dur. Otagin do§emesi torpaqdrr. 8-10 sm dorinlikde kul ve komur qinqlan a§kar edilir. Qeyd edek ki, yasayi§ evinin sjmal divan bunin-liiklo §erq divan ise 1,4-1,6 m hundurlukde daga soykenerek i§lendiyinden evin yanmqazma §oklindo i§lendiyini du§unmek olar. Lakin divarlann ohafm-da a§kar edilmi§ c.iy kerpicler vaxtile bu ya§ayi§ evinin ikinci mortebesinin oldugunu soylomeye esas verir. Bu fikri ikinci otagin cenub-qerb kiinciinde i§-



lenmis. рШэкэп de siibut edir. Qapi yeri de mehz ikinci mertebe istenorken tatolmusdur. Yeri golmisken qeyd edek ki, bu эпэпэ, yeni, ikinci mertebo tiki-1эгкеп alt mertebenin qapismin Pitularaq oraya giri§ yolunun ikinci mertebo-doki otagin do§omosindon aqilmasi enenosi Plovdagin son tunc dovriine aid yasayi§ evlorindo do a§kar edilmi§di. Yasayi§ evlorinin bu §ekilde «qapah» tikilmosini V.M.Sisoyev Xaraba -Gilan yaxinhgindaki Kolontor-dizo kondinin XIX osrdo tikilmi§ yasayi§ evlerini tosvir edorkon diqqoti cekir vo bunun tez-tez ba§ veron hiicumlardan qorunmaq moqsedile mudafio xarakteri da§idigini gostorir. Beloliklo, ya§ayi§ evlorinin tikinti onenosinin min illorlo davam etdiyini goriiriik. Lakin bizim fikrimizco alt mortobelerin qapah tikilmosinin osas sobobi, burada saxlanilan orzaq mehsullarinin daha yax§i qorunmasi olmusdur. Otagin qapah olmasi onlarin ogrulardan qorunmasini, eyni zamanda sabit temperaturda yax§i saxlanmasmi tomin edirdi. Bu eneno X X osrin son-lanna qedor davam etmisdir vo bele evler indi do qalmaqdadir. Xalq arasinda bu otaqlar «alt ev» ve ya «alt otaq» adlanir.

Qazmti sahosi mehdud oldugundan ya§ayi§ evi kompleksi tarn aQilmami§-dir, ona gore de tesorriifat ve moiset tikililorinin yasayis. otaqlari ile elaqesi helelik muoyyen edilmemisdir. Bu tikililer kompleksin serq terefindo yerlo§ir. Bele ki, ikinci otaqdan sjmal terefde ve kompleksin qorb terofinde divar qahqlan izlenmedi. Kompleksin conub terefi dagm zirvosine terefdir ve burada torpagm tamhgi pozulmami§drr. Kompleksden serq terefdo ise divar qahqlan davam edir ve komplekso aid muxtelif teyinath tikililerin burada olmasi ehtimah boyukdiir.

Qazmti sahesinin en maraqh yeri birinci otagin conub-qerb kuncu vo ona yaxm hissodir. Burada iri hecmli teserrufat kiipiinun qahqlan, diibek da§i, dordbucaq fonnah ortasi oyulmu§ mosameli da§, den da§mm bir hissesi ve muxtelif keramika qahqlan a§kar edildi. Bunlann qerb terofinde 40 sm eninde da§la i§lenmi§ divar, §orq terofinde ise 10-12 sm eninde mohroden hazirlanmi§ (nazik divar) bad vardir. Badm bir hissesi birinci otagin cenub divarimn altinda otagin ic_erisino teref 55-60 sm davam edir ve onu divann oziil daslanndan 20 sm-lik torpaq qati ayirir. Bunlar ikinci tikinti dovriine aiddir ve otaqlarla heg bir olaqesi yoxdur. Askar etdiyimiz tikinti kompleksi ozunden ewelki tikililerin xarabahqlan uzerindo sahnmi§du. B w e l k i dovrun tikililorinin qahqlan qazmti sahosinin qerb terofinde iki yerdo a§kar olundu. Bir i askar edilmi§ ma-teriallara yaxm yanmdairovi formada i§lenmi§ otaga aiddir. Burada yalniz iki corge fundament da§lan salamat qalmi§dir. Digeri 2 №-li otagin qorb divarimn altinda ve ondan qerb terefdo askar edildi. Burada da divar dairevi planda, yarn iiste qoyulmu§ iri hecmli dag da§lan ile i§lenmi§dir. Burada qazinti davam etdirilerkon ikinci tikinti dovriine aid divardan 0,5 m asagida - 1,3 m dorin-likdo, conub-qerbdon s_imal-serqe dogru uzanan da§la i§lenmi§ daha bir divann qahqlan askar edildi. Bu divar Resul deresi tikililerinin holelik askar edilmi§ en qedim dovriine aiddir. Qeyd edek ki, eyni veziyyete Sumbatan dagimn



uzerindo aparilan qazmUlarda da rast galinir. Lakin orada эп ust tebeqede qebir abidalari yerla§ir.

Rasul darasi ya§ayi§ yerinda a§kar edilan tapintilar icarisinda Qesjdino, formasma va naxisma gora zangin keramika niimunabri diqqati calb edir. Bunlar, asasan, qara, cahrayi va boz gilli qablara moxsus fraqmentlerdir. Cah-rayi gilli qablar az qari§iqsiz olub keyfiyyotli bi§irilmisdir. Qara gilli qablarin torkibino qum va ovulmus. qarga duzu qatilmi§, bozilori (sufro qablan) yax§i, bezilari iso (qazan vo colmoklor) orta keyfiyyotdo bisMlmisdir. Boz gilli qablar azhq teskil edir, gili, osasan, qari§iqsizdir, yax§i bi§irilmi§dir. Suyun hopmamasi va qabin tez siradan Qixmamasi UQUn bazi qablarin iizari yax§i suy-ralanmi§, aksar qablarin ustu isa qara, qirmizi, boz vo qohvoyi rangli anqobla ormlmusdur. Qumizi vo Qehrayi anqobdan an cox Qehrayi gilli siifra qabla-rmda istifada ohinmusdur. Bunlar, osason, kasa, piyalo, bo§qab, vaza vo s. qablardir. Kasalar yarimsferik govdoli, diiz vo ya dabanh oturacaqli olub qisa bortu vardir vo agzinin капал getdikca sivriles.ir. Bo§qablar ox§ar formah olub, yayhm govdali va an QOX diiz oturacaqhdirlar, agizlanmn kanannda iki desjyi olan, iifiiqi voziyyatda qovs §oklindo qulpa ox§ar Qixinti (rudiment) vardir. Bele de§ikli Qixintilara on QOX e.o. VIII-VI esrlere aid Muncuqlutepe nekropolu bo§qablarmda rast gelinir.

Vazalann yuxan hissesi bo§qablara ox§asa da onlarin petleye ox§ar qulpu, hiindur dabanh ve ya asagiya dogru genisjenen silindrik formah oPiracaqlari vardn. Govde hisselori ya qumizi anqobla ortulmiis., ya da gohrayi anqob iize-rinden qirmizi vo ya qohveyi boya ile hendesi ornamentlerle naxi§lanmi§dir. Naxi§lar iqerisinde enli zolaqlarla sahnmi§ uqbucaqlara daha QOX rast gelinir. Ucbucaq naxi§lara qara gilli qablarin da uzerindo tesaduf edilir. Lakin bu qab-larda naxi§ 2-3 mm eninde oval ucluqlu aletle cizma iisulu ile sahnmi§dir. Qara gilli qablarin uzerindo §aquli zolaqlardan ibarot §iiyre naxi§h numunolere de rast gelinir.

91de edilen da§ alotlor den da§larmdan, dubeyin alt ve ust da§larmdan, da§ baltalardan, da§ qablardan ve bir eded da§ qelibden ibaretdir.

Qohveyi rengli, uzorinde oPafi ag zolaqh, ortasmda riind rongli, noqteli boz dairelori olan da§ diqqeti celb edir. Das. uzun miiddot eldo gezdirildiyin-den hamarlanmi§drr, ne moqsedlo istifade olundugunu mueyyen etmek Qetin-dir.

Resul doresinde aparilan arxeoloji qazintilarin muhum ehemiyyeti vardir. Bu qazmtilar Sumbatan daginda aparilan qazmtilan tamamlamaqla Gilancay vadisinin e.e. I minilliye aid ya§ayi§ evlori, miidafie tikilileri ve dini xarakterli tikilileri haqqinda QOX deyerli bilgiler verir.

Melumdur ki , Xaraba-Gilan arxeoloji ekspedisiyasi keQen esrin 80-ci illerinden indiyedek e.e. I minilliye aid Xah-Ke§an, Dolme, Mordan golii vo Muncuqlu tepe kimi nekropollan kompleks sekildo tedqiq etso de bu nekro-pollann ya§ayi§ yerlori helelik askar edilmemisdir. Sumbatan daginda ve



Rosul dorosindo aparilan arxeoloji todqiqat isjorinin noticolori bu catismamaz-hgi aradan qaldirir, ilk domir dovrii vo antik dovr abidelorini kompleks sokildo oyronmoyo imkan verir.

RESULTS OF NEW EXCAVATIONS IN RASUL DARASI HOLE

Bahlul Ibrahimli, Nasir Quluzadeh, Qudrat Ismayilzadeh

Summary

In 2009 the second unit of Haraba-Gilan archaeological expedition Institutute of Archaeology and Ethnography of Azerbaijan National Academy of Sciences started excavations in Rasul Darasi settlement located in Sabir village of Nakhchivan Autonomous Republic of Azerbaijan. The excavations were led on two sites (area of 208 km). One of excavations was in the centre of the monument, another one in southwest part, on the slope of Dayirman Dag Mountain. The remains of houses were found on the first site. The foundation and low parts of houses are made of stone rocks of volcanic origin. The upper part is made of mud-brick. House consists of several extensions of the economic and domestic purposes, closets and small yard. Pantry located in the central part of the house has a small footprint. There are no windows. The inside yard has tiled floor.

The second site has 3 construction periods. The upper buildings are dated back to the beginning of AD; the lowest is the first half of the II millennium B.C. Many ceramics and stone tools have been found during excavations. The ceramic material consists of pink clayed vessels with geometric ornament and red painting. The matrix for making of bronze hammers is made of grey tuphit arouses a great interest.

The excavations on Rasul darasi settlement are of particular importance for complex study of early Iron Age and antique periods.

РЕЗУЛЬТАТЫ НОВЫХ РАСКОПОК В УРОЧИЩЕ РАСУЛ

ДАРАСИ

Бахлул Ибрагимли, Насир Гулузаде, Гудрат Исмаилзаде

Резюме

В 2009 году второй отряд Хараба-Гиланской археологической экспедиции Института Археологии и Этнографии НАНА начал раскопки на поселении Расул дараси, расположенном на территории с. Сабир Ордубадского района Нахчы-ванской АР Азербайджана. Раскопки были проведены на двух участках (общей площадью 208 кв.м): один - в центре памятника, другой - в юго-западной части, на пологом склоне Дайирман-дага. На первом участке были обнаружены остатки жилых домов. Фундамент и нижние части домов сложены из камней горных пород вулканического происхождения, верхняя часть - из сырцового кирпича. Дом состоит из нескольких пристроек хозяйственного и бытового назначения, кла-



довки и маленького внутреннего двора. Примечательно, что кладовка находится в центральной части дома, имеет малую площадь, входной проём, окна отсутствуют. Внутренний двор застлан плиточными камнями.

На втором участке обнаружены три строительных периода. Верхние постройки относятся к началу нашей эры, а самая нижняя - к первой половине первого тысячелетия до нашей эры. При раскопках обнаружены в огромном количестве керамика и каменные орудия труда. Керамический материал представлен в основном, фрагментами розовоглиняных сосудов, с геометрическим орнаментом красной росписью. Среди каменных изделий привлекает внимание матрица для изготовления бронзовых молотов, сделанная из серого туфита.

Раскопки на поселении Расул дараси имеют огромное значение для комплексного изучения памятников эпохи раннего железа и античного периода.




QALATBPB YASAYIS MBSKONINDB QAFQAZ ALBANIYASININ ENlAN SBHORiNIN IZLBRl

TevekMl dliyev (AMEA-nin Arxeologiya ve Etnoqrafiya institutu)

Mil-Qarabag arxeoloji ekspedisiyasi 2008-ci ilin iyul-avqust aylarinda bol-godo ko§fiyyat i§leri aparmaqla yanas_i, Qoxtobeqoli yasayi§ moskoni olan Qa-latopodo qazinti i§lorino bas.lami§dir.

Qalatopo soher xarabahgi Agcabodi rayonunun Salmanbeyli kondindon 4 km §imal-qerbde, QarqarQay vo qodim Gavurarxin kosi§diyi strateji ehemiy-yotli tobii yuksokliyin uzerindo yerle§ir. Abidenin en hundur yerinde - §imal-qerb hissesinde modeni tobeqonin qalinhgi 25 metre yaxindir. Yerli sakinler terefindon esrlerden bori bu abide «Qalatepe» adlandinlsa da, ilkin qazmtilara qedor onun uzerinde qala divarlarmm izlerini gormek mumkun deyildi. Lakin etrafa sepolonmi§ Qoxsayh tikinti materiallan, xususilo muxtelif 61QU1U bi§mi§ korpic niimunelori, qalm kill qati ve istehsal tullantilan olan dulusxana izlori, zongin ce§idli saxsi qab qrnqlan ohalinin yadda§inda bu mohte§om abidenin «Qalatepo» kimi qalmasinm ebes olmadigim gostorirdi.

Xarici goriinugune gore Qalatepo §ehor yerini iki hisseyo ayrnnaq olar: texminen 2 ha yaxin sahosi olan i^qala (nannqala) ve 7 ha-dan QOX sahosi olan bayir §oher. JQqala abidenin daha hundur hissesindo yerle§ir. O, §imal-§erqden Gavurarxla, §imal-qerbden QarqarQayla, diger tereflerden ise enli xendekle ehatelenmi§dir. Qarabag silsilesinden (2080 m hundurlukden) ba§lanan, uzunlugu 115 km, hovzosinin sahesi ise 1500 kv. km olan QarqarQayin suyu hazrrda koskin §ekilde azalmi§drr. Lakin ahil ya§h Salmanbeyli kend sakin-lerinin soylediyine gore ewoller gur sulu QarqarQayin bir terefindon о bin sahiline keQmok mumkun olmami§drr. Caym enli ve derin yatagi bu fikri tesdiq edir. Gorunur, QarqarQayin suyu vaxtilo narmqalanm §erq ve cenub terefindeki xendoklero dolaraq onu ohateye almisdir. Giiman etmek olar ki, qalaya giri§ cenub-§erq torefden кбфй vasitosi ile olmu§dur.

Qalatepenin yerle§diyi erazi antik vo erkon orta osrlerdo Qafqaz Albani-yasmm Uti vilayetine daxil idi. Kur Qayimn sag sahilinde yerle§en bu vilayet qerbdo Iberiyaya qedor uzamrdi. Cenubda ve §erqde ise Albaniyanm diger vi-layetlori olan Arsax ve Paytakaranla hemserhod idi. Antik yunan cografiya§u-nasi Strabon Uti vilayetine daxil olan iki §oherin adini Qekir: Ayniana (yaxud Enian) ve Anariaka. O, oziiniin «Cografiya» oserinde yazrr: «...deyirler... ay-nianlar Utiyada hasarh §eher salmiglar, о §oherin adi Aynianadrr, deyirler burada yunan silahi, mis qablar ve qebirler gostorirler; burada Anariaka §eheri de vardir, о §oherde, deyirler, yatanlann qeybden xobor veren mebedini gos-terirler» (SPabon, XI , 7, 1). Strabonun informatorlardan aldigi molumata gore, Ayniana §eheri hasarlarla m6hkemlendirilmi§di vo hansisa qablar hazirlayan



ustalari ile meshur idi. Bundan elave, §eherde guya hansisa serdabeler vardir ve bunlar ecnebilerin diqqetini celb edirdi.

Strabonun bu qeydlerini Antik dovr tedqiqatQisi K.Oliyev 1987-ci ildo nesr olunmu§ «Azorbaycan tarixine dair antik menboler» adh kitabma mufes-sel §ekilde daxil etmisdir (4, seh.24). Lakin, 1997-ci ilde onun F.Bliyeva ile birge Qap etdirdiyi esorde Strabonun Albaniya erazisinde soher vo ya kend adini cekmomesi haqqinda fikir soylemesi teeccub dogurur (3, seh.48). Enian soheri haqqinda behs edon tedqiqatQi R.S.Melikov bu seherin xan ve ya xanxan adh alban tayfalan terefindon insa olunmasi ehtimahm ireli surur (9, s. 124-125). Strabonun qeydlorini tehlil edon K.V.Trever ise yazir ki , Enian eslindo Xanxan adlanmi§ ve bu §eher eweller Albaniyanin Uti, sonralar iso Paytakaran vilayetinin terkibinde olmugdur (13, s.143).

IX-X esr orob muelliflerinin (Ibn Xordadbeh, Istoxri, Muqoddesi vo b.) eserlorinde Ayniana-Enian-Xunan seherinin adma yeni - «Yunan» §eklindo rast golirik. Monqol i§gah erefosinde Azerbaycanda olan ve buradaki yasayis. menteqelerinin tesvirini veren Yaqut el-Hemevinin «Mucam el-buldan» («01-kelerin elifba siyahisi») adh eserinde qeyd edir ki , Yunan Berdonin yeddi fer-sexliyinde olan bir yerdir ve ondan Beyleqana da yeddi fersex mesafo vardir (8, VIII, 531). Muollifin bu eserinde er-Rass - Araz qayi haqqinda dani§ilar-ken ba§qa bir maraqh melumat da diqqeti celb edir: «er-Rass cayi ... Ber-zendden Berdeye qeder uzanan Balasacan (Balasakan - Т.Э.) duziine QIXIT. Varsan ve Beyleqan seherleri de bu diizde yerle§ir. Yene bu diizde bes. min atilmis. kend vardir. Yax§i ve mohkom dayaga malik oldugundan onlarin da-gintiya moruz qalmamis. divar ve tikilileri hele de qalmaqdadir. Deyirler ki , bu kendlor boytik Allahm Quranda xatirlatdigi or-Rass hokmdarlarma mexsus olmu§dur» (8, IV, 250-251). Yunan §eheri haqqinda behs eden miiellifler yuxanda gosterilen diizii «Aran» ve ya «Аггап» adlandirmi§lar. Yaqut el-He-mevi «Aran» sozunun ereb mongeli olmadigmi qeyd etmi§dir. Azerbaycan dilinde ise bu soz haminin QOX yax§i anladigi «diiz», «Q61» monasmi verir. A l baniyanin Uti vilayetinin «Aran» adlandrrilmasi hele VI esr qaynaqlarmdan da (Suriya menbeleri, Favstos Buzandm eseri ve s.) melumdur. Aran iso tarixi rovayete goro, e.e. II yiizillikde Albaniyanin hokmdari olmu§dur. Goriinduyu kimi, Yaqut el-Hemovinin esorindeki «or-Rass hokmdarlan» ifadesini «Aran hokmdarlan» ifadesi ile eynilesdirmek olar.

Qalatopenin yaxinhginda meshur UQ tepe kurqanlan, Yantepe yasayi§ yeri ve antik dovr kup qebirleri nekropolu yerlo§ir. Bu abideler ewoller de tedqiqatQilarin diqqetini colb etmi§dir. Hole X I X osrin 80-ci illorinin ewelle-rinde Rusiya Cografiya Comiyyetinin tap§mgi ile Azerbaycana gelmis. S.Vey-senqof Mil-Qarabag diizenliyindeki qedim abideler haqqmda melumat vermi§-dir (5, s.64-69). H.Ceforov qeyd edir ki , S.Veysenqof Qarabagin qodim abide-lerinin sothi de olsa ilk xeritesini tertib etmi§dir (1, s.6). 1897-ci ilde Qarabag bolgosinde arxeoloji todqiqatlar aparan §u§a realm moktobinin muoll imi Emil



Resler Qalatepe Btrafinda kogfiyyat isjeri zamani Gavurarxin yataginda kup qebirleri askar etmisdir (7, L , 59-89; 10, s. 155-156).

Qalatepe soher yeri X X esrin ortalarinda Orenqalada vo fjQtepo kurqanla-nnda arxeoloji qazmtilar aparan todqiqatQilarm da (A.A.lyessen, I.M.Coforza-do, Q.M.9hmedov vo b.) diqqotini colb etmisrlir. l.Coforzado 1954-cii ildo nesr etdirdiyi moqalosindo Orenqalanin Beyloqan seherinin deyil, Yunan se-horinin xarabahqlan oldugunu guman etmi§dir (6, s.135). Y.Paxomov ehtimal etmi§dir ki, Yunan sohorinin qahqlan Beyloqanin §imal torofindo, Bayatqala vo yaxud Qalatopodo olmahdir (12, s.21). Yunan §eherino ilk ve yegane me-qaleni ise Z.Yampolski hosr etmisdir. O, «Qedim Azorbaycan §ohori Yunanin oyrenilmesino darr» adh meqalesinde Roma, yunan, alban, ermeni, Suriya, orta osr oreb muelliflerinin Yunan soheri, onun ohalisi, yerlesdiyi qedim vila-yot haqqmdaki fikirlerini etrafh tohlil etmi§, golecok arxeoloji todqiqatlar zamani bu ya§ayi§ moskeninin yerinin tapilmasinin vo muoyyenlesdirilmesinin zoruriliyini bildirmisdir (14, s.366-369). Orenqalada uzun iller tedqiqat aparan taninmi§ Azerbaycan arxeoloqu Q.Ohmedov Qalatepenin M i l duzunde az-qox seher xarabasma benzeyen ya§ayi§ yeri oldugunu vurgulami§, onun Enian adh soherin qahqlan olmasi haqda mulahizo yuriitmu§dur (2, seh.15).

1974-cii ilde Uzeyirkond yaxinhgmdaki Qarakobor adh antik dovr kup qe-birlori nekropolunu tedqiq eden F.Osmanov Qalatopede yoxlama §urf qoymu§, burada dulus kurosinin izlerine ve erken orta esr saxsi memulatina rast gelmi§-dir. Alimin fikrince, bu Qoxtobeqeli abided© eneolit dovrunden son orta esrle-redek heyat davam etmisdir (11, s.23-27).

Qalatopedo qazmti isjerine ba§lamazdan ewol tarixi-arxeoloji menbeleri tehlil etmekle yana§i, §ehor yeri ve ePaf erazileri, Gavurarx boyu saholeri, butovliikde Mil-Qarabag diizenliyindeki qodim ya§ayi§ moskenlorini nezerden kegirib a§agidaki qenaete geldik:

1. Enian (Ayniana, Xanan ve ya Yunan) Qafqaz Albaniyasmin Uti (Utiya) vilayotinde yerle§en qedim sohor olmusdur; 2. Enian antik dovrdo ellin modo-niyyetinin tesir dairosino daxil idi; 3. Erkon orta osrlerdo Uti vilayeti qiidretli Sasani imperiyasinm terkibine qatilsa da, qerbden Roma, Bizans ve onlarm ha-vadarhq etdiklori ermeni hucumlanna, §imaldan koôri tayfalarm aramsiz qa-rotcj basqinlanna meraz qalmi§, yalniz alban knyazi Cavan§irin dovrande vila-yetde nisbi sabitlik yaranmisdir. VIII esrin owellorinde erebler Albaniyanin daxili musteqilliyine son qoydular. Xilafotin dagilmasmdan soma, yoni IX-X esrlorde qodim Uti vilayeti Enian, yaxud Yunan soheri ile birlikde orta esr Azerbaycan dovletlerinin — Saciler, Salariler, axirda ise §eddadilor dovletinin hiidudlanna daxil edilmisdir; 4. Beyleqan vo Berde §oherlorinin arasinda yer-le§en Qalatepe Mil-Qarabag duzunde Enian seherinin tesvirine ve yerine tam uygun gelen yegane §ehor tipli ya§ayi§ meskonidir; 5. Qalatepode apanlacaq geni§ miqyash arxeoloji qazintilarin Azerbaycan tarixinin QOX murokkeb bir dovriine aydinhq getiroceyi §oksizdir.



Qalatepede ilk qazmti i§lorine abidenin эп hundur hissesi olan sjmal-qorb terefindon ba§lamagi qorara aldiq. Buradan etraf erazileri QOX yax§i mu§ahido etmek olur. QarqarQayin ya§il ormklu enli yatagi, Qarabagm daglari, ax§amus-tu giino§in Murovdagda batmasi gozel bir menzere yaradir. Qazmti UQUn seQi-1эп 10 m x 5 m OIQUIU sahe her biri 2,5 m x 2,5 m olmaqla sokkiz kvadrata bo-lundii.

Qalatopenin ilk - I qazmti sahosinin ust toboqesindo tikinti qatinin 0,7 m oldugu muoyyen edilmisdir. Bu tebeqede esasen bi§mi§ bozumtul korpic qiriqlarindan ibarot tikinti materiallanna, seyrek halda I X - X osrlere aid §irli ve §irsiz saxsi memulatina, iri vo xirda buynuzlu mal-qara sumuklerino, tuf da§ parQalarina rast gelinir. V I ve V I I I kvadratlarda 65-70 sm derinlikdo yerlesen dosemenin bir hissosi askar olunmusdur. Qahnhgi 2 0 sm olan do§eme qati ag ve qirmizimtil gilli torpaqdan (QarqarQaym yatagmdaki kesiklerde bele gil qatlari aydin goraniir), tuf da§ qirintilarmdan diizeldilmi§, soma iizerine kiroc suvaq Qokilmi§dir. D6§emenin cenub-serq kunciinde kill qahgi vo yanmi§ agac qirmtilan olan ocaq yeri vardir.

Qalatopenin ust medeni tobeqesinden diametri 1 sm, uzunlugu ise 2 sm olan da§ muncuq (II kvadrat), 20 x 2 0 x 5 sm ve 3 0 x 3 0 x 6 sm OIQUIU bi§mi§ kerpicler (birinin iizerine barmaqla qovsvari oyuq Qekilmisdir), §irsiz saxsi qab qiriqlari ve QOXIU istehsal Pillantilari a§kar olunmusdur. Qazmti sahosinde merhumun iizti qibleye defn olundugu UQ sallama qobire do rast gelinmi§dir. HeQ bir yerustii elamoti olmayan bu miiselman qebirlerinin Qalatepede hoya-tin sonmesinden bir neQO yuz i l somaya (son orta esrlero) aidliyini giiman etmek olar. Ahi l ya§h yerli sakinlerin burada no vaxtsa qebiristanhq olmasi haqqinda melumatsizhgi da bunu demoye osas verir.

Ust modeni teboqe temizlendikdon soma qazmti sahosinin §imal-qerb kenari istisna olmaqla, qalan UQ kenarmda Qiy kerpicden horgu a§kara Qixdi. E l arasmda «ay balasi» adi ile meshur olan bu Qiy kerpiclerin OIQUSU 50-55 x 50-55 x 15-17 sm-dir. Kerpicler aralarma palQiq qoyulmaqla horulmu§dur. Qazmti sahosinin §imal-qorb kenarmda iso (III kvadratda) Qiy kerpicden eni 1,5-1,6 m olan divar qahgina rast gelindi. Onun 2,2 m hundurluyiindo olan 14 corge horgiisii aQildi (3,6 m derinliyodek). Novboti tedqiqat ilindo bu divann alt qatdaki hissosini aQib umumi hundurluyunu mueyyenle§dirmoyi nezorde tiituruq. Bu divann qala divan olmasi §oksizdir. Maraqhdir ki , bu divardan 0,6 m solda (QarqarQay terefe) paralel ikinci bir divar qati da iizo Qixanhni§dir. Onun eni 1 metro yaxin olub aralarma pakpq ve kirec mehlulu tokulmokle tuf da§ parQalarmdan horiilmii^dur. Divarlar arasi bo§luq ise torpaqla dolu idi. Btitovlukdo ise, Qalatepode ilk qazinti sahosinin sjmal-qerb копал boyunca 10 m uzunlugunda aQilan UQqat qala divarimn timumi eni 3,2 metro yaxindn. Onu da qeyd edok ki, ikinci - bayir divann horgusundon tapilan kvadrat formah ag tuf das_in uzerine Qekilon kirec qatmda yaziya (?) benzor isareler vardn.



Qazmti sahasinin s.imal-serq кэпап boyunca 70-80 sm dorinlikdon baslayaraq acilan cjy korpic divann 1,8 m hundurluyiindo vo 12 corgo horgiiden ibarot olmasi mtieyyonlesdirilmisdir. Homin divar 2,6 m dorinlikde cjy korpic dosenmi§ sahoye qoder davam edir. 3 x 4 m olqude olan bu do§omonin funksi-yasi boyuk maraq dogurur. Onun morkezinde 1,0 x 0,8 m olcusu olan sahede iizerine suvaq cekilmis. qami§ izleri vardu. Holelik bu tikilinin gozetc_i mente-qosi oldugunu ehtimal edirik. Bohs olunan do§omenin yamndan - IV kvadratin morkezindon ya§ayi§ meskeninin icerisine ac.ilan qapi yeri de aydm goriimir. Onun hiindiirluyu 1,8 m, eni ise 1 m-dir. Bele bir qapi yeri cenub-qorb divarda da vardir.

Korpic dosome ilo («g6zetcj mentoqesi») abidonin yuxandan asagrya II -erken orta osrler tebeqesinin ba§a Qatdigim giiman etmok olardi. Lakin qazmti davam etdirilorken molum oldu ki, dogemoden altda da korpic horgii davam edir. Onun 1 m hundurluyundo olan alti corgesi aQildi. Amma bu horgiinun hole alt qatlara dogru davam etdiyi aydm goriinurdu.

Qazinti sahosinin lm-den 3,6 m derinliye qoder olan medeni tebeqesin-den muxtelif ev heyvanlannin siimuklerine, yanmi§ oduncaqlara, bisrni§ vo qiy korpic parqalanna, dulusculuqla bagh istehsal tullantilanna rast gelinmisdir. Texminon 3 m derinlikdo nisbeten c.ox maddi qahqlara tosadiif olunmusdur. Iki numune dag memulatina aiddir. Onlardan birinin yuxan hissosinde her iki torefden oyuq aQilmi§, lakin axira qoder de§ilmemi§dir. Yasti ve uzunlugu 9,5 sm olan bu alotin, elece de qay da§mdan diger numunenin iizerindeki izlor onlardan esasen siirtkec kimi istifade olundugunu gosterir.

Keramika numunelorine geldikde iso, onlarin qoxunun muxtelif OIQUIU qablarm yan divarlarmm hisseleri oldugundan forma vennodiyini qeyd etmek lazimdir. Helelik iso alt modeni tobeqenin dovriinii muoyyenlo§dirmekde ko-mekqi olan bir песо niimuno elde edilmisdir. Onlardan ikisi bozumPil rongli qablarm dodaqvari agiz hissolerinden qrnqlardir. Birinin uzerindo yapma iisul-la diizeldilen goz de vardir. Bu niimunoleri antik vo erkon orta esrlere aid etmek olar. Qazintmin alt qatmdan tapilan 3 eded gili temiz ve yax§i bi§irilmi§, uzerino qmnizi boya Qekilon numunelor ise ellinizm dovrtinun maddi medeniyyeti ile sesle§ir.

Tedqiqat zamani Qalatepeden orta osrlerin ba§langicma ve IX-X esrlere aid xeyli yeriisru keramika niimunelori toplanmi§dir. Onlarin arasinda qirmizi rongli, QOX mohkom divarh, agiz kenarmda ve Qiyin hissesinde muxtelif usul-larla (gertmo, qazima, cizma, desme vo s.) naxi§lanmis_ fraqmentler secilir.

Qalatepede aparilan ilkin tedqiqat bu abidenin ust qatlanmn antik, ilk orta osrler ve I X - X esrlere aidliyini gosterir. Mil-Qarabag arxeoloji ekspedisiyasi bu abidode todqiqatlan davam etdirmeyi vo geni§londirmeyi planla§drnr.



BDBBiYYAT 1. Coforov H.F. Azerbaycan е.э. IV minilliyin axm - I minilliyin awallarinda. -

Baki, 2000. 2. 9hmodov Q.M. Orta esr Beyloqan sehari. - Baki, 1979. 3. 91iyev K., Oliyeva F. Azarbaycan antik dovrda. - Baki, 1997. 4. Алиев К.Г. Античные источники по истории Азербайджана. - Баку, 1987. 5. Вейссенгоф С. Сведения о Мильской степи. // Известия Кавказского об

щества истории и археологии. Тифлис, 1884, т.1, вып. 2. 6. Джафарзаде И.М. Археологические раскопки городища Оренкала в 1951 г.

// Труды ИИФ АН Азерб. ССР, 1954, т. 4. 7. Дело АК, архив ЛОИА, №48,1897, л. 42. 8. Йакут ал-Хамави. Муджам ал-Булдан («Алфавитный перечень стран»).

Перевод с арабского З.М.Буниятова и П.К.Жузе. - Баку, 1983. 9. Медиков Р.С. Этническая картина Азербайджана в период ахаменидского

владычества. - Баку, 2003. 10. Отчеты Археологической Комиссии за 1897. П. Османов Ф.Л. Городище Галатепе в Мильской степи. //Археологические и

этнографические изыскания в Азербайджане (1974 г.). - Баку, 1975. 12. Пахомов Е.А. Пайтакаран - Байлакан - Орен-кала. // ТАЭ. т. 1, МИА СССР,

№67, Москва-Ленинград, 1959. 13. Тревер К.В. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании (IV в. до

н.э.-VII в. н. э.). - Москва-Ленинград, 1959. 14. Ямпольский З.И. К изучению древнеазербайджанского города Юнан. //

ТАЭ, т. 1, МИА СССР, № 67 - Москва-Ленинград, 1959.

THE TRACES OF CAUCASUS ALBANIAN CITY ENIAN AT GALATAPA

Tavakkul Aliyev

Summary

In 2008 Mil-Karabagh archaeological expedition began excavations in ancient settlement Galatapa near the village Salmanbeili of Aghdjabedi region.

That territory in antique period and early Middle Ages was the part of Uti province of Caucasian Albania. Strabon notes here the cities such as Enian (or Ainian) and Anariaku. In first writing of Arabian authors the city Enian is called "Junan". Yagut Al-Hamavi notes that Yunan's territory is situated in 7 farsakhs from Barda and from that place to Balkans there are 7 farsakhs. The ancient settlement Galatapa exactly is located on between this area.

There construction materials, stone bead, glazed and unglazed vessels dated back to IX-X centuries have been found during the excavations on the higher layer of Galatapa. After refinement of this layer there were found layings of different buildings as well as remains of fortress walls made of mudbrick. The total width of the three-layered fortress lies approximately 3.2 meters.



Remains of material culture are found at a depth of 3 meters. There is an ornament like an eye on one of the rims with a short outlet. Such ceramics relates to antique and early Middle Ages. Three of these colored ceramics have something in common with material culture of ellinistic epoch.

СЛЕДЫ ГОРОДИЩА КАВКАЗСКОЙ АЛБАНИИ ЭНИАН НА ПОСЕЛЕНИИ ГАЛАТЕПЕ

Таваккул Алиев

Резюме Мильско-Гарабагская археологическая экспедиция в 2008 году приступила

к раскопкам на многослойном поселении Галатепе вблизи с. Салманбейли Агджабединского района.

Данная территория в античный период и раннесредневековье входила в состав провинции Утий Кавказской Албании. Страбон упоминает здесь города Эниану (или Айниан) и Анариаку. В сочинениях арабских авторов город Эниан называется «Юнан»ом. Иагут аль-Хамави отмечает, что Юнан — это местность в семи фарсахах от Барды, от нее до Байлакана 7 фарсахов. Городище Галатепе находится именно в этой середине.

Во время раскопок на верхнем слое Галатепе были выявлены строительные материалы, каменная бусина, образцы глазурованных и неглазурованных сосудов относящиеся в IX-X векам. После очищения этого слоя были обнаружены кладки различных строений, в том числе, остатки крепостных стен из сырцового кирпича. Общая ширина трехслойной крепостной стены доходит до 3,2 м.

Остатки материальной культуры больше встречаются на 3-метровой глубине. На одном венчике с коротким сливом имеется орнамент в виде глаз. Подобные образцы керамики относятся к античному и раннесредневековому периодам. Три образца крашеной керамики перекликаются с материальной культурой эллинистической эпохи.


\29 Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

BlR DAHA NAXCIVANIN ORTA OSR YASAYIS YERLORl HAQQINDA

Vusah Qastmli (AMEA-mn Arxeologiya va Etnoqrafiya Institutu)

Azerbaycamn ayrilmaz hissesi olan NaxQivan orazisi boser tarixinin muxtelif dovrlorine aid maddi medeniyyet abidelori ile zongindir. Son illordo aparilan arxeoloji todqiqatlar noticesindo bu bolgonin qedim tarixini ve medo-niyyetini oyrenmek UQUn boyuk elmi ehomiyyeti olan materiallar askarlan-misdir.

NaxQivan erazisinde ibtidai insanlann ya§adiqlari magaralara, kurqanlara, qayaiistu resmlere, istehkam sedlerine, ilk orta esr §eher yerlerinin xarabahq-larma, korpiilore ve s. abidelere tez-tez rast gelmek olur. Belo abideler iQeri-sinde Serar rayonundaki ya§ayi§ yerleri xiisusi yer ratur. Sorur rayonu erazisinde indiyedek 117 tarixi - arxeoloji abide asjcar olunmu§dur ki , bunun da 43-ii orta esrlerin muxtelif merhelelerine aid edilmisdir.

1936-ci ilde O.K.Olokberovun rohborliyi ile §erur rayonuna ekspedisiya to§kil olunmusdur. Bu ekspedisiya rayonun 3 monteqosindo - Oglanqala, §ah-taxti ve Sahtepode tedqiqat i§lori aparmis. ve bolgonin qedim tarixi ile bagh qiymetli arxeoloji materiallar olde etmi§dir.

1958-ci ilde O.H.Hobibullayevin rehberlik etdiyi ekspedisiya indiki Sodorek rayonunun cenubunda yerle§en «§ehor yeri»ni elmi cehetden tohlil etmeyo c_ahsmi§dir. X X osrin 70-80-ci illerindo V.H.Oliyev, V.B.Bax§eliyev, B.I.Novruzlu, A.Seyidov, Q.H.Agayev terefindon §erur erazisinde QOX sayda maddi-menevi abideleri qeyde ahnmis. ve bir qismi todqiqata celb edilmi§dir.

§erur erazisindo (indiki Kengerli rayonu) movcud olan arxeoloji abidelerden biri -YurdQU orta osr ya§ayi§ yeridir. 1983-cu ilde V.H.Oliyev, V.B.Bax-§oliyev ve O.I.Novruzlu terefindon YurdQU kondi yaxinhginda kurqan tipli qebir abideleri ve orta osr ya§ayi§ yeri tedqiq edilib, 6yronilmi§dir. Orazide 10x10 m olQUde arxeoloji qazmti isjori aparilarken, 1,7 m derinliyinde a§kar edilmis. medoni teboqeden diizbucaq formah dulus vo demirQi emalatxana-lanmn qahqlan ve zengin maddi-modoniyyot numuneleri qeyde alinmi§dir. Buradan §irli ve §irsiz saxsi memulatlar, tikinti keramikasi, metal e§yalar ve §u§e qab numunelori a§kar edilorek goturiilmu§dur.

Sahtaxti orta esr yas_ayis_ yeri §emr rayonunda eyniadh kondin yaxinhginda yerlesh. 1983-1985-ci illerde bu orazide aparilan arxeoloji todqiqatlar neti-cosindo melum olmusdur ki , modeni tobeqe dagidilmis. olsa da, onun az bir hissesi bu giinedek golib Qatmi§dir. Ya§ayi§ yerinin qerb hissesinde aparilan qazmti i§leri noticesindo (5x5 m sahode) dairovi dulus kuresinin qahgi, §irli qablar, gil fiqurlar, iki eded §i§ uclu biQaq tiyesinin muxtelif hisseleri ve diger maddi menevi medeniyyet numuneleri askar olunmusdur. Olde edilen mate-



riallar Sahtaxti ehalisinin VII-XIII osrlerdo ekincUik ve maldarliqla yana§i, senetkarhq ve ticaretle mo§gul oldugunu gosterir.

Qarabaglar orta osr yasayis. yeri kendin tikintilorinin altinda qalmisdir. Qarabaglarin §oher tipli yasayis. yeri olmasi haqqinda orta osr monbolorindo az da olsa melumat verilmisdir. Bu memarhq kompleskinin X I V esrde insa olun-masi haqqmda muoyyen fikirler vardir. Qarabaglar yasayi§ yeri yeni tikililorin altinda qaldigindan burada arxeoloji qazmti is.leri aparmaq nisbeten Qetindir. Indiyodek apanlmis. ko§fiyyat xarakterli todqiqatlar noticesindo orazide erami-zin ilk ve inki§af etmis. orta osrlerino aid gil memulati askar edilmisdir. Onlar icerisindo tikintiye aid saxsi niimunoleri iistunluk teskil edir. XVIII esr ttirk soyyahi Ovliyye O l e b i Qarabaglar haqqmda maraqh melumatlar vermisdir. Mtiellif yazrr ki , seherin esasi Meniicohr terefindon qoyulmu§dur, §oherin icerisindo 40 minaro, bag, bagqa vo uzumliiklori olan 10 000 ev, 70 mehrab, 40 minareli mescid var, vilayot oz dadh erzagi ve ickileri ile meshurdur.

Orta esrlerde iri ticaret ve senotkarhq merkozine cevrilon Qarabaglar, hemQinin mueyyen vaxtlarda inzibati morkez rolunu oynamisdir. Seherin yaranma tarixi haqqinda deqiq melumat yoxdur. Onun inki§af etmi§ dovrii IX-XVII esrlere aiddir.

§erur rayonu erazisinde movcud olan, e.o. V-I minilliklero aid edilen yasayis. yerlerinden biri de Oglanqaladir. Medeni tebeqenin qalinhgi 3 m-den artiqdir, a§kar olunmu§ numunolerin okseriyyoti boz vo cohrayi rongli saxsi memulatlardu. Oglanqaladan e.o. I minilliyin II yansi, eramizin I-II osrlerino aid, Pit agacindan hazurlanmi? don da§lari, son orta esrlere aid §irli ve §irsiz saxsi memulati ve s. maddi medeniyyet numuneleri de a§kar olunmusdur. Orazinin olveri§li tebii-cografi vo sPateji movqedo yerle§mosi Oglanqaladan uzun muddot miidafie qalasi kimi istifado olundugunu gosterir. Tedqiqatlar noticesinde Oglanqalamn esas foaliyyet dovrunun e.e. IX-IV esrlor oldugu mueyyenle§dirilmi§dir. Ya§ayi§ yerinin muasir dovrodek saxlanmi§ qala divarlari e.o. I minilliyin ewellerinde tikilmis. ve antik dovrodek istifade olunmus.-dur.

NaxQivanm tarixi-arxeoloji abidolerle zengin olan bolgolerinden biri de §ahbuz rayonudur. Bolge NaxQivan §ehorinin §imal §erq hissosinde daghq orazide yerle§ir. Bmada eneolit, Pine, demir, antik dovr vo orta esr ya§ayis. yerleri; hemQinin qebir abidelerinin topoqrafiyasi gosterir ki , §ahbuz bolgosin-do hoyat biiPin tarixi dovrlorde ardicil inki§af prosesi kecmisdir. O.I.Novruzlu, V.B.Bax§oliyevin 1992-ci ilde nesr olunan «§ahbuz bolgesinin arxeoloji abideleri» adh kitabinda rayonun 51 tarixi-arxeoloji, memarhq abideleri haqqmda melumat verilmisdir ki , onlarin da 22-si orta esrlero aiddir.

Sahbuz orta esr yasayis. yeri, rayonun eyni adh kondi yaxinhginda, Naxqi-vancayin sol sahilinde yerlo§ir. 1990-ci ilde O.I.Novruzlu ve V.B.Bax§eliyev terefindon qeyde ahnan ya§ayi§ yerinin sahosi 15 min m2-dir. Morkezdon kenara dogru medeni teboqenin qalmhgi todricen azahr. Ya§ayi§ yerinin bir



hissesi yeni salrnmis. evlorin ve yolun tikintisi zamani dagidilmisdu. §ahbuz yasayi§ yerinde apanlmis. arxeoloji todqiqatlar sayosindo miioyyon olundu ki, kehriz sistemindon su riingulori vasitosile ya§ayi§ yerino su Qekilmisdir.

Sahbuz rayonu erazisinde movcud olan, orta osrlero aid ya§ayi§ yerlerin-den biri de Kohneqaladir. 1990-ci ilde O.I.Novruzlu ve V.B.Baxseliyev terefindon qeyde ahnan XIV-XVIII osrlero aid edilen ya§ayis. yerinden QOX sayda gil qab hisseleri, metal o§yalar, §irli ve §irsiz saxsi momulatlan, suso qabin qi-nqlan tapilmisdir.

Vayxrr - Babok rayonununda yerlo§ir, orta esrlere aid yasayis. yeridir. 1961-ci ilde NaxQivan arxeoloji ekspedisiyasmin apardigi tedqiqat is.leri zamani a§kar edilmi§dir. Kohne Vayxrr adlandinlan ya§ayi§ yeri olduqca olveri§li bir yerdo sahnmisdir. Abidenin sahesi 4-5 ha olub, osrler boyu axan guclii dag seli noticesindo omole gelmis. doro onu 2 hissoye bolmu§dur. Ya§ayi§ yerinin medeni tobeqosinden abidenin dovranii miioyyon etmeye komoklik eden coxlu sayda §irli vo §irsiz saxsi memulati panjalan elde edilmi§dir.

Ordubad rayonu orazisinde a§kar edilmis. arxeoloji abideler icerisindo -Xaraba Gilan orta esr ya§ayi§ yeri ozunemexsus yer tutur. Ya§ayi§ yeri Ordubad seherinden 16-17 km qorbdo NaxQivan - Ordubad avtomobil yolunun §i-mahnda, Gilan?ayin sol sahilindedir. Ibn Ol-Osir (XIII esr), Mohemmed ibn Hemdullah NaxQivani (XIV osr), Zeyneddin Qezvini (XIV esr) ve s. oserlerin-do Gilanin vaxtile Azorbaycanin qedim ve ezemetli seherlerinden biri olmasi haqqinda molumat verilir. Karvan yolu iizorinde yerle§en senetkarhq, ticaret, emtee-pul elaqoleri genis. inki§af etmi§dir. «Giran» adi ilo gumtis. ve mis sikkoler kesilmi§dir. X I V osrin ikinci yarisinda Omir Teymur Gilam dagitmi§, I §ah Abbas dovriinde ise soher tamamile tenezziile ugrami§, ehalisi A§agi ve Yuxan Aza Der kondlerino koQUrulmusdiir. Gilanin xarabahgi xalq arasinda Xarabagilan adi ile taninmi§dir. Sahesi 100 ha-dan QOX olan abidenin qerb terofinde e.o. II-I minilliklere aid nekropol askar edilmisdir. Buradan da§, Qiy ve bi§mi§ kerpicden ya§ayi§ evleri, karvansaralar, tiirbeler, mescid, senetkarhq ocaqlan ve s. tikinti qahqlan, homQinin QOXIU maddi medeniyyet numuneleri, sjrli ve §irsiz gil qablar, su§e ve metal memulati, sikkelor, Roma imperi-yasinin qizil pullan ve s. tapilmisdir.

Xaraba Gilan erazisinde erken antik dovrde seher medeniyyeti formalas.-mi§, orta osrlerde ise bu s_eher Azerbaycamn muhum ticaret ve senetkarhq merkezlerinden biri olmusdur. Todqiqatlar noticesindo muoyyen olunmusdur ki, §ohor monqol istilalan zamani dagidilmi§, Gilan seherinin xarabahgi oldu-gu aydmla§drnlmi§dir.

1993-cu ildo V.B.Baxseliyev ve O.I.Novruzlu «Culfa bolgosinin arxeoloji abidoleri» adh eserlorini Qap etdirdiler. Onlar Culfa abidelerinin ekseriyyetin-de kegfiyyat xarakterli qazintilar aparmis., eyni zamanda yeriistii materiallan toplamaqla abideleri seciyyelendirmeye Qahsmi§lar. Onlar Culfa rayonunda 60



abideni qeyde ahni§, onlardan 51-i haqqinda genis molumat vermis vo 40-ni orta osrlero aid etmisler.

Qazanc.i - Culfa rayonunun eyni adh kondi erazisinde orta esrlere aid yasayis yeridir. Abidenin esas hissosi miiasir tikililerin altinda qalmisdir, medoni teboqe dagidilmis, §irli ve §irsiz gil qab qinqlan etrafa sepelenmi§dir. Tapin-tilara, esason, yasayis. yeri IX-XVIII esrloro aid edilir.

Culfa rayonunda movcud olan arxeoloji abidelerdon biri de Saltax yasayis yeridir. Culfa rayonunda eyniadh kondin §erqindo, Olincecayin sol sahilindo yerlesh. 1991-ci ilde O.I.Novruzlu ve V.B.Baxseliyev bu erazide ke§fiyyat xarakterli todqiqatlar aparmisjar. Qazinti zamani ucub tokulmiis. da§ yiginlan, bi§mi§ korpic smiqlan, 1 m uzunlugunda saxlanmis divar qahgi askar olunmu§-dur. Saltax yasayis yerinin X - X V I esrlere aid olmasi ehtimal olunur.

ODOBtYYAT: 1. V.HBliyev. Tarixin izlari ile. Baki, 1975. 2. V.H.Bliyev. Kohne Vayxir orta osr ya§ayi§ yeri. Azerbaycan maddi medeniy

yeti. Baki, 1965. 3. A.M.Memmedov. Gencebasar IV-XIII esrlerde, Baki, 1993. 4. NaxQivan ensiklopediyasi. Baki, 2002. 5. B.I.Novruzlu, V.B.Baxseliyev. Serurun arxeoloji abideleri. Baki, Elm, 1993. 6. 9.1.Novruzlu, V.B.Baxseliyev. §ahbuz bolgesinin arxeoloji abideleri. Baki, Elm,

1992. 7. B.l.Novruzlu, V.B.Baxseliyev. Culfa bolgesinin arxeoloji abideleri. Baki, Elm,

1993. 8. 9.I.Novruzlu, V.B.Baxseliyev. Naxqivan ve Babek bolgesinin arxeoloji abide

leri. Baki, Azerbaycan medeniyyeti, 1995. 9. B.I.Novruzlu, A.B.Nuriyev. Azerbaycamn yeni tikinti sahelerinde arxeoloji

tedqiqatlar. I cild, Xaraba Seher, Baki, 2002. 10. Б.И.Ибрагимов. Средневековый город Киран. Баку, Москва, 2006.

ONCE AGAIN ABOUT EARLY MIDDLE AGE SETTLEMENTS OF

NAKHCHIVAN

Vusala Gasimly

Summary Nakhchivan is one of the regions of Azerbaijan rich with historic-

archaeological monuments. The author notes that during archaeological others led by V. Aliyev, S. Ashurov, V. Bakhshaliyev, B. Ibrahimli and many in Sharur, Shahbuz, Ordubad, Julfa and Babek districts of Nakhchivan rich samples of material culture have been revealed.



СНОВА О ПОСЕЛЕНИЯХ НАХЧЫВАНА В РАННЕМ СРЕДНЕВЕКОВЬЕ

Вюсала Гасымлы

Резюме

.Нахчыван является одним из регионов Азербайджана с богатым историко-археологическими памятниками. В этой статье сообщается о раннесредневеко-вых поселениях Нахчывана, о выявлении материально-культурных образцов во время археологических раскопок, проведенных в Шарурском, Шахбузском, Ордубадском, Джулфинском и Бабекском районах экспедициями, которыми руководили В.Алиев, С.Ашуров, В.Бахшалиев, В.Ибрагимли, А.Новрузлу, А.Сейи-дов, Н.Мусеибли и Г.Агаев.



SAL ОЬШМГО М и ш

I§GAL O L U N M U § ABIDO- Q A R A K O P O K T O P O

Farida Aslanova (AMEA-mn A.A. Bakixanov adina Tarix institutu)

Vaxtila Fuzuli bolgasinda olanlar Kondalancayin sag sahilinda dag kimi ucalan va Qarakopaktapa adi ila tamnan mohtasam tapani siibhasiz, goriib-lar. Adi qadim ttirk- oguz dilinda "hundur ulu tapa" manasim veran bu tapa uzaqdan nahang bir ehrami xatirladirdi (1, s.59-71). Onun hiindurliiyii 50m., diametri simaldan canuba 220 metra qadardi (2, s.96-102). Maraqhdir ki, gorkamli tarixci Abbasqulu aga Bakixanovun mashur "Gultistani-Iram" asa-rinda bu tapa ham Qarakopaktapa, ham da Taxti-Tavus adlari ila qeyd olunmusdur. Tarixi abidalara boytik diqqat yetiran gorkamli alim vaxtila bu ta-panin bir sira muhiim ictimai-siyasi hadisalarin sahidi oldugunu da, vurgu-lamisdi (3, s.110). Tarixi tapa Qarabagin taninmis tarixfisi Mirza Adigozal-bayin da nazar diqqatindan yayinmamisdi. Onun dayarli malumatlarla zangin olan "Qarabagnama" asarinda Qarakopaktapanin adi dafalarla Qakilmis, onunla bagh dayarli malumatlar verilmisdi (4, s.l 15-125).

X I X ytizilliyin awallarinda Azarbaycan torpaqlanm b6lii§durmaya can atan Iran ila Rusiya arasinda oliim-dirim sava§i gedarkan alverisli harbi-cog-rafi movqeya malik olan Qarakopaktapa - Taxti-Tavus rus generah N.F.Pas-kevicin qarargahina 9evrilmi§di. Qanh doyiislar buradan idara olunmu§du



(5, s.120). Bununla beb, о vaxtlar hec kas bilmamisdi ki , ytizlarca" bela canh savaslarin sahidi olmusdur. Неф kas bilmamisdi ki , Qarakopaktapa qarinala-rin, yiizilliklarin yox, minilliklarin sirlarini oztinda saxlayan nadir arxeoloji abidadir. Yalmz Rusiya tarafmdan Simali Azarbaycan torpaqlarinm tam is-gah imperiya siyasatina miivafiq yeni arazilarin oyranilmasi zaruratini do-gurduqda bu qeyri-adi tapa da diqqatdan kanarda qalmamisdi. Artiq ytizil-liyin sonlarinda Qarakopaktapada havaskar arxeoloq, alman E.A.Resler, az soma isa Moskva imperator Arxeoloji Camiyyatinin tizvti A.A.ivanovski tarafmdan ilk arxeoloji axtanslar - kicik olctilti qazinti islari apanlmisdi (6). Lakin bu tadqiqatlar asash bir natica vermamis va Qarakopaktapa uzun miiddat arxeoloji abida kimi diqqatdan kanarda qalmi§dir. Onu da nazara catdirmaga dayar ki, adlari cakilan har iki tadqiqatci tapani sahv olaraq kur-qan-qabir abidasi hesab etmis va о vaxtdan Qarakopaktapa elmi adabiyyatda kurqan kimi tamnmisdi.

1964-cti ilda arxeoloq Qudrat Ismayilzada tarafmdan Qarakopaktapada baslanan va 80-ci illarin sonlarinadak davam etdirilan qazinti islari va axtanslar bu tapa haqqinda movcud fikirlari va tasavvtirlari asash sakilda dayis-dirmisdi (7, s.74-76). 20 ildan artiq bir miiddatda aparilan genis miqyash qa-zintilarla Qarakopaktapada bir neca minilliyi ahata edan qahn madani taba-qa, muxtalif dovrlarin tikintilari va saysiz hesabsiz maddi madaniyyat ntimunalari tiza cixanlmisdir. Hal-hazirda Qarakopaktapa Qafqazin an nadir coxtabaqali arxeoloji abidasi hesab olunur.

Qarakopaktapa abidasindan tapilan an qadim maddi madaniyyat ntimunalari Mezolit - Orta das dovruna aid edilir. Bunlar 12-10 min i l bundan av-val caxmaq va ya davagozti daslanndan hazirlanmis itiuclu alatlardan ibaratdir. Gtiman edilir ki , an qadim dovrlardan Qarakopaktapa vaxtasin ibtidai ovQulann siginacaq yeri olmusdur (8, s.75).

Qazmtilar naticasinda Qarakopaktapa abidasindan alda olunan qadim tapintilann basqa bir hissasi ilkin akincilik dovrti - eneolitla baghdir. Hamin dovrda Qarakopaktapa oturaq hayat tarzina keQmis icmalara maxsus ya§ayi§ yerina 9evrilmi§di (9, s.6-8). E.a. VI-V minilliklari ahata edan hamin dovrda mis kasf olunmu§, akinQilik asas istehsal sahasina Qevrilmis, icma sanatkar-hginda dulusQuluq mtihtim yer tutmusdu. Qeyd olunan dovrtin saciyyavi ta-pintilanm ibtidai akinQilikla bagh stimtik va ya das toxalar, oraq dislari, tarkibinda saman qansigi olan gil qablar va digar qadim maddi madaniyyat ntimunalari taskil edir.

Qarakopaktapada askar olunan madani tabaqanin asas hissasi erkan tunc dovriina - "Ktir-Araz madaniyyati"na aiddir (10, s.23-24). 7 m qalinliginda olan hamin madani tabaqada das, Qiy karpic va mohradan tikilmis dairavi va dordktinc yasayis evlarinin qahqlan, tasarrtifat tikintilari, mabad yeri, tunc



istehsah i b bagh ktira tiza cixarilmi§, tunc asyalar, akincilik alatlari, tizari yapma naxislarla bazadilmis qara va boz rangli cilah gil qablar, kicik olctilti insan va heyvan fiqurlari, ocaq qurgulan va digar coxsayh tapintilar alda edilmisdir. Hamin tapintilar asasinda mtiayyan olunmusdur ki , erkan tunc dovriinda (e.a. IV-III minillikbrda) Qarakopaktapada oturaq akinci - maldar tayfalara maxsus genis sahali yasayis yeri olmus, iqtisadi, ictimai va madani hayatda asash dayisiklikbr bas vermis, On Asiya olkabri i b iqtisadi-mada-ni alaqabr xeyli genisbnmi§di. Bu dayisiklikbr eyni zamanda onlarin son-raki ytiksak inkisaf yolunu mtiayyanbsdirmisdi.

E.a. II minilliyi ahata edan yeni tarixi marhab tunc dovrtintin an ytiksak inkisaf marhabsi olmusdu. Qarakopaktapada bu dovra maxsus eni 3 m qa-hnhginda olan mohkam das divarlarin qahqlan tiza Qixanlmis, mtixtalif maddi madaniyyat ntimunalari: qirmizi rangli boy ah qablar, bazakbr, Pmcdan hazirlanmis asyalar, amak alatlari va elmi ahamiyyatli digar tapintilar alda edilmisdi (11, s. 102).

Aparilan genis arxeoloji tadqiqatlarla oyranilmisdir ki , Qarakopaktapada somaki dovrbrda da hayat davam etmis, onun enisli- yoxuslu yollan olmusdur. E.a.VII asrda Qara danizin simal sahilbrindan Sarq olkabri tizarina dahsatli yel kimi harakat edan kocari skif tayfalan Qeu"akopaktapadan da yan kecmami§, onu oxa tuunusdular. Qarakopaktapanin usttmdan indi da skifla-ra maxsus coxlu щ qanadh tunc ox ucluqlannin tapilmasi bunu ayani stibut edir (12, s.33). TadqiqatQi Q.S.ismayilzadanin yazdigma gora, babalanmizin Qarakopaktapanin zirvasinda yandirdiqlan masal skiflardan soma da yan-maqda davam etmisdi (13, s.33).



Е.э. V- IV asrlarda taps antik dovra maxsus boytik yasayis yerina cevril-mis, onun tistti va yamaclan pilla-pilla yasayi§ evlari, ictimai binalarla orttil-mtisdti. Qazmtilar zamani burada yangin zamam dagilmis stitunlu zahn divarlari, tizari handasi va nabati naxislarla bazadilmis gil qablar, maisatda is-ladilan mtixtalif avadanhq va basqa maddi madaniyyat ntimunalari tiza cixa-nlmisdir. Gtiman edilir ki , Qarakopaktapada askar olunan saray vaxtila Ma-kedoniya hokmdan isgandarin Sarq ytirtisti zamam qarat olunmus va yan-dinlmisdir(14, s.35).

Olda edilan coxsayh tapintilarla о da malum olmusdur ki , Sasanilarin Azarbaycanda hokmranhgi dovriinda Qarakopaktapa mtihtim strateji manta-qaya cevrilmisdi. Balka da mahz Sasanilar dovriinda Qarakopaktapa Taxti-Tavus adi ila yeni ytiksalis dovriina qadam qoymusdu (15, s.46-47).

Bu mtihtim yasayis yerinin somaki cicaklanma dovrii, iqtisadi va madani ytiksalisi Eldanizlarin hokmranhgi ila bagh olmusdur. Qazintilar zamam buradan IX-XIII asrlara aid 3 m-dan artiq qalinliqda madani tabaqanin tiza -cixanlmasi va hamin madani tabaqadan ktilli miqdarda gozal sanatkarhq nti-munalarinin - rangarang sirli qablarm, nafis stisa mamulatimn, gtimtis, stisa va misdan hazirlanmis tiztik va bilarziklarin, zargarlikda isladilan avadanh-gin, stimukdan yonulmus bazakli dtiymalarin va ba§qa tapintilarin tiza Qixa-nlmasi buna stibutdur. Bunlarla yana§i, qeyd olunan tabaqada sanatkarlar mahallasinin boytik hissasi, genis sahani tutan tandirxana, Qay daslanndan va qaya parcalanndan insa edilmis qala divarlari askar olunmu§dur (16, s. 76-55). Taasstif ki , Qarakopaktapadaki yeni amin-amanhq dovrii da uzun cakmamisdi. Monqollann Azarbaycana ilk ytirtisti zamani bu ya§ayis yeri da onlarin hticumuna maruz qalrms, xarabahga Qevrilmisdi.

Ardicil qazmti islari Qarakopaktapanin somaki tarixi marhalalarini da barpa etmaya imkan vermisdi. Monqol hticumlanndan soma tapanin tisttin-daki yasayi§ yeri bir mtiddat tanazztil dovrii kecirsa da Htilaktilar dovriinda yenidan dirQalmis, Azarbaycanin ictimai-iqtisadi hayatinda mtihtim rol oyna-misdi. Sarq tarixcisi Ra-sidaddinin yazdigina gora, hamin dovrda monqol sti-vari qosunlan qisi aksar hallarda Arazboyu dtizlar-da kefirar, yayda isa Ala-dagin va Qarabagm ytiksak otlaqlanna qalxardi-lar. Bununla bagh ehtimal olunur ki , daglarla Aran arasindaki yol ayncinda



yerlasan Qarakopaktapa bela saraitda Htilakti maldar ayanlarinin iqamatga-hi, var-dovlatlarinin, tukanmaz sarvatlarinin qorundugu yer olmusdu (17). Qarakopaktapa- Taxti Tavusun somaki va bugiina qadarki dovrlari da kes-makesli olmusdu.

Olkabri fath edan Teymurlang da, ymda ba§cihq etmak arzusunda olan Qaraqoyunlu, Agqoyunlu da bu yera bigana qalmamis, dafalarla buradan oz hokmlarini diinyaya car etmi§dilar (18, s. 36-37).

Indi Qarakopaktapa dtisman alindadir. 1993-cii ilda Ftizuli bolgasini i§-gal edan riyakar ermani qonsulanmiz Qarakopaktapani da ala keciriblar. De-yilanlara gora, hal-hazirda Qarakopaktapa onlarin gozatci mantaqasidir. Bununla bela, stibha yoxdur ki, onlar bu ulu tapadan har zaman yollara boytik tasvis va qorxu ila baxir, gec-tez tiftiqlarda igid Azarbaycan ogullanmn go-runacayini yax§i bilirlar.

ODOBIYYAT 1. Исмаилзаде Г. С. Гаракепектепе - древний памятник Азербайджана. Изв.

АН Азербайджана. 1969, №1. 2. Исмаилзаде Г. С. Памятник тысячелетий. Мирас. Ашгабад, 2005, №4. 3. Bakixanov. А.А , Gtiltistani-iram. Baki, 1991. 4. Mirza Adigozalbay. Qarabagnama. Baki, 1950. 5. Yena orada. 6. Ивановский А.А. По Закавказью. МКА, вып. 4, Москва, 1911. 7. Исмаилзаде Г. С. Гаракепектепе уникальный памятник древности.

Azarbaycan Arxeologiyasi. Baki, 2000. №3-4. 8. Yena orada. 9. ismayilzada Q. S. Qurucay va Kondalancay vadisinda qadim madaniyyat izlari.

Baki, 1981. 10. Исмаилзаде Г. С. Азербайджан в системе раннебронзовой культурной

общности Кавказа. Баку, 2008. 11. Исмаилзаде Г. С. Памятник тысячелетий. 12. ismayilzada Q. S Arxeoloqun col gundaliyindan. Baki, 2009. 13. Yena orada. 14. Yena orada. 15. ismayilzada Q. S. Taxti-Tavusun soragmda. Azarbaycan Arxeologiyasi. Baki,

1999. №3-4. 16. Yena orada. 17. Yena orada. 18. ismayilzada Q. S Arxeoloqun col gundaliyindan.

Azerbaycan Arxeologiyasi 149 Azerbaijan Archaeology 2009 " Vol.: 12 Num.: 1

OCCUPIED MONUMENT- GARAKEPEKTEPE

Farida Aslanova

Summary

Present article is dedicated to unique multilayer monument Garakepektepe located in Fizuli, Garabakh occupied since 1993 year by Armenian warriors separatist. According to archaeological excavation started in the middle of 60-x year and lasted till 1993 year displays an cultural strata till to earlier middle ages have been found. Duration of military condition began as paying polygon duration Russian-Persian war in the beginning of XIX century. There was situated general state which is belonged to the Russian general conquer I. F. Paskevich. In present time Garakepektepe, by its scientific specification belong to the whole humankind, but unfortunately remains occupied and its very difficulties to reconcile.

ОККУПИРОВАННЫЙ ПАМЯТНИК- ГАРАКЕПЕКТЕПЕ

Фарида Асланова

Резюме

Настоящая статья посвящена уникальному многослойному памятнику Гаракепектепе вблизи города Физули, который с 1993 года остаётся оккупированным воинствующими армянскими сепаратистами. Археологическими раскопочными работами, начатыми в середине 60-х годов и продолжавшимися до конца 80-х годов прошлого столетия, на памятнике установлены культурные наслоения огромного отрезка времени - от мезолита до позднего средневековья. Гаракепектепе, представляющий собой высокий холм, ещё в ходе последних военных действий был превращен в полигон и тем самым подвергнут опасности и разрушению. По иронии судьбы схожая печальная для него учесть была предназначена ему ещё во время русско-персидских войн начала XIX века. На вершине холма был расположен штаб русского генерала завоевателя И. Ф. Паскевича.

В настоящее время холм Гаракепектепе, бесценный памятник древности Азербайджана, принадлежавший своей исторической значимостью всему человечеству, ещё остаётся оккупированным и с этим очень трудно примириться.



вбтОк АНЮШЯ гадок.

DUNYAMN 9N ULU §9HBRl

Nigar Ismayilzade (Baki Dovlat Universiteti)

Cox qodim dovrlerde Apennin yanmadasinda, Tibr Qayimn mensobin-do sahnmis. Roma §ohorini dunyamn on ulu vo ebodi §ohori hesab edirdilor. Sohorin salmmasi haqqinda holo qodim dovrlorde muxtelif revayetlor vo efsanelor meydana cixmi§ vo nesillerdon nesillere ormagan edilmi§di. Onlarin icerisinde en geni§ yayilmi§i qurd siidii emmi§ Romul vo Rem ekiz qardaglanmn adi ile baghdir. Movcud efsaneye gore, soherin osasi bu qar-da§lar terefindon qoyulmu§ ve qedim Roma tarixQileri hetta bu mtihum tarixi hadisonin ilini de gostormis_diler - 753-cii i l . Soher о vaxtdan yasayir ve hor §eyi dagitmaq, mehv etmek iqtidannda olan zaman mofhumuna meydan oxuyur. Lakin hal-hazirda о da molumdur ki, Qedim Sarq diinyasi-nm muhum medeni merkezlerinden olan IkiQay arasinda - Mesopotamiya-^ н н и г а ш ю ш ^ м ^ a v a x t l u 8 R ° m a §eherindon daha ^ИИИИ1||^иИй^^ :^ШщШВ qedim seherler olmus. ve onlarin ^^^Ш^^^^Ш^^^Ш^т^^ШяШ n e r biri oziinun iqtisadi vo siyasi

qudreti ile miisteqil bir dovloti xa-trrlatmisdi. Eramizdan owel III mi-nillikde Declo-Ferat Qaylan sahillo-rindo te§ekkul tapan Eredu, Ur, Umma, Larsa, Ki§, Uruk, Laqa§ ve diger §umer §ehorlerinin adlan Qo-ca Sorqin tarixi yadda§ma ebodi hokk olunmusdur. Qedim seherler tarixi Azerbaycan erazilorinde do movcud olmu§ vo bu ulu diyarin §an-§6hrotini QOX uzaqlara yaya bil-mi§diler.

Bununla bele, diinyada bir ulu §eher de vardir ki , o, hal-hazirda yer uzunun on qodim §eheri sayilir. Bu, uzaq Folestin erazisinde, lordan Qayimn sol sahilindo yerlo§en ve



I adi Bibliyada cakilen efsanovi terixon sa-Д ж Я Я щ ^ Ш ^ Ш ^ ^ ^ ^ И horidir. Onun na az, na da QOX - diiz 10 ЯУЙаИиШви|^^^^^^^И min ya§i vardir. 2010-cu ilin oktyabr ayin-И;̂ Ш^Щ^^Ш1ЯШ1^^^И da bu ahil §eherin 10 min ill iyi beynelxalq Д^^шЫННвР^Ди^^^И ictimaiyyat torofindon boyuk bayram kimi ^У^^ШВу^Д^Ию^^И qeyd edilocokdir. Н ш Ш В Я З Д м Я Н к ^ ' ^ Б ^ ! Qodim lerixon miiasir lerixondan 1,5 Н^ЕВБашШШВКи^Н km §imal-qerbde yerlesmi§dir. Hazirda ^ ^ ^ ^ ^ ^ Н в д Я ^ ^ В э ^ ^ ! onun arazisi geni§ OIQUIU qazinti sahosina B ^ ^ H H ^ f l | i ^ ^ R ^ H banzayir. Har addimda qadim tikinti qa-

• hqlan ila dolu dorin xondoklor nozoro car-pir vo ulu §ohorin Bibliyada tosvir olunan facielorla dolu kesme-kesji hayat yolu istar-istamaz yada dusur. Bibliyada verilan malumatlara goro, §6hretperest ve tekebburlii serkerde lisus Navin lerixon §oherine yuriise ba§layarken onu ilk doyiisde ala-bilmomi§ vo yalniz 7 gun davam edon muhasiroden soma soherin mohkem miidafie divarlanm dagitmaqla §eher miidafioQilerinin miiqavimetini qrra bilmi§ ve onu ele keQirtmi§di. Bibliya efsanelorino goro, Navin ordusunun §eypurQulan holledici doyu§de oz §eypurlanm ele ezmle Qalmi§dilar ki , seher divarlari birden-biro Qokmu§ vo diismonler s_ehore daxil olmu§dular. §ehor qaret olunmu§ vo dagidil-misdi.

Geni§ elmi ara§dirmalarla muoyyen olunmusdur ki , Bibliyada ver Ion melumatlar eramizdan ewelki II minillikle bagh olmusdu. Lakin geni§ arxeoloji todqiqatlar lerixon abidesinde daha qedim dovrlorin maddi medo-niyyetini iize Qixarmi§di.

Molumdur ki , arxeoloji qazmtilara qoder qedim seher yerinde yerli oreblor terofinden Tell-os-Sultan adlandinlan mdhtes_em tope ucalmi§di. KeQen esrin 30-cu illorinde tamnmi§ qadm arxeoloq-alim Ketlin Kenon te-pede arxeoloji qazinti is_lorine ba§layarkon ilk gunlordon onu ugurlu netice-ler miisayet etmigdi. Zohmotke§ vo istedadh arxeoloq alim Tell-os-Sultanm ve ya Sultan tepenin alt tobeqesinde eramizdan ewel VIII-VII minilliklere aid planetimizin en qedim s_eherinin qahqlanni a§kar etmisdi. Bu ke§f dun-ya arxeologiyasinda boyuk sensasiya dogurmu§du. Mezolit ile neolit arasin-daki qodim dovro mexsus soherin ko§fi arxeoloqlar UQUn gozlonilmez olmusdu. Arxeoloji alomde ilk dofe da§ dovriiniin oturaq hoyat terzini eks etdiron abidonin iize Qixanlmasi mezolit vo neolit dovrlori ile bagh ononevi tosewiirlori esash sekilde deyismisdi. Melum olmugdu ki , qodim lerixon §oheri eramizdan ewe l VIII-VII minilliklerdo oval formah komalardan iba-ret boyuk saheli yas_ayi§ yeri olmaqla 4 hektara yaxm orazini Pitmu§du. Ilk merheledo evlor gil mohredon tikilmi§, onlarin divarlan vo do§omelori gil suvaqla ormlmiisdu. Eramizdan ovvel VII minillikde ya§ayi§ yerinin koma-lari artiq diizbucaqh formada olmu§, divarlari vo dosemeleri boyuk soyle qahn gil qati ile suvanmi§, bir QOX hallarda qirmizi vo ya aQiq qohveyi boya ilo 6rtiilmti§dii. Bir QOX hallarda oliilerin ev d6§omolerinin altinda defh



olunmasi izlenilmi§dir. Kellelerin Qoxunda gildon duzeldilmi§ xususi mas-kalara tesadiif olunmusdur. Onlann bozilerinin iizori renglenmi§dir. Tedqi-qatcdann fikrince, bele tapintilar qedim yasayi§ yerindo ulular inanci ile bagh olmusdur.

Qazintilar zamani qedim ya§ayi§ yerinde mudafie divarlannin uze Qixa-nlmasi da boyuk maraq dogurmu§du. Da§ parQalanndan tikilmis. homin divann eni 2 m-o yaxm olmaqla muoyyen yerlorde 4 m hundiirluye qedor qala bilmisdi. Qazmtilar noticesindo lerixonda dairevi formah mohte§em qa-lamn iize Qixanlmasi da boyuk heyret dogurmu§du. Yonulmami§ da§ parga-lanndan in§a edilmi§ homin qedim tikintinin diametri 7 m, hundurluyii 8 m-den artiq ohnu§du. TodqiqatQilann mulahizelerino goro, tesvir olunan tikinti qedim §ehor sakinlerinin dini tesowiirleri ilo bagh olmu§ vo bir nov mobed rolunu da§imisdi. Qazintilar zamani mobedin yuxarisina gedon pille-l i yolun qahqlan da askar edilmisdi.

lerixon qedim §eher yerinin geni§ arxeoloji todqiqi QOXIU sayda maddi modeniyyot numunelerinin de elde edilmesile neticolenmi§di. Onlarin esas hissosini qedim §eher sakinlerinin mei§et ve teserriifat megguliyyeti, eleco de dini goru§lori ve merasimlori ile bagh tapintilar toskil edir. Qodim §oher sakinlori hele dulusQulugun sirlerine beled olmasalar da moiset ve teserru-fatda agac vo dasdan yonulmu§ qablardan geni§ sokilde istifado etmi§diler. Qazintilar zamani QOXIU sayda bele moiset avadanhginin tapilmasi dedikle-

rimizo eyani siibutdur. Onu da qeyd etmok lazimdir ki, lerixondan tapilan maddi modeniyyot numunelerinin boyuk hissesi muxtelif dasjardandir. Onlarin icerisindo don dasjan ve heveng destekleri, kigik olculu vo cilah baltalar, oraq di§leri, ox ucluqlan ve diger e§-yalar vardrr. Bir QOX o§yalann hazirlanmasinda muxtelif nov Qaxmaq da§indan istifade olunmu§dur. lerixon abidosinin diqqoti celb edon tapintilanna gildon hazirlanmis. kiQik OIQUIU insan vo heyvan fiqurlan da daxildir. Muoyyen hallarda iri OIQUIU heykellero de tesadiif olunmusdur. Osasen, qamisdan olan vo uzori gil layi ilo ormlmus. bele heykeller bir QOX hallarda qmnizi boya ile renglenmi§dir.

Silsile tapintilar lerixon sakinlerinin artiq ibtidai ekinQiliyin sirlerine de belod olmasmi eks etdirir. Bele tapintilar toxalar, qura§dirma oraq di§lori, den da§lan, eleco de medeni bugda ve arpa qahqlanndan ibaretdir. Bununla bele, lerixon ya§ayi§ yerinin teser-riifatmda ovQuluq enenovi gekildo apanci rola malik olmu§du. Abidoden kiilli miqdarda ox ucluqlanmn tapilmasi bilavasite bununla baghdir.



lerixon kompleksino rrioxsus modoni onenelor §orqi Arahq donizi hov-zosinin bir QOX abidolorinde izlonilmi§dir. Homin abidolordo eyni zamanda bu olkolorin somaki inkisafmi oks etdiron maddi delillore do rast golinmi§-dir. Beloliklo, yer uziiniin on qodim seheri lerixon oziinun olmoz vo yuksek enenelerile uzun mtiddet yasamis., hor yerde silinmez izlor qoymusdu.

Felestin muxtariyyatinm payma diisen lerixon indi dunyanin her yerin-den gelon QOX sayh turistin en sevimli yeridir. Her i l yuz minlerlo insan ona mehman olur, agir dusuncelerlo onun kUQolerini gozir, ba§i ustundeki olQat-maz yuksoklikden i l boyu yasd vahoni, qivrila-qivnla §orqo iiz tutan lordan Qaymi, QOX-QOX uzaqlarda parlaq giino§ §iialari altinda berq vuran Olii donizi seyr edir.

9D9B1YYAT 1. Массой B.M. Средняя Азия и Древний Восток. Москва, 1964. 2. Мелларт Дж. Древнейшие цивилизации Ближнего Востока. Москва, 1982. 3. Археология Зарубежной Азии. Москва, 1986. 4. Массой В.М. Первые цивилизации. Ленинград, 1989.



гоювэюю Ж&ШК

ГОЖ STOBENTS в помощь с т у д а ж м

ILKIN ISTEHSAL TOSORRUFATI VO «NEOLlT tNQtLABb

Sdlald Bagirova (AMEA-mn Arxeologiya VB Etnoqrafiya Institutu)

Basariyyatin har bir tarixi marhalasi boytik kasflar, yeniliklarla saciy-yalanmisdir. Bu cahatdan neolit dovrti xtisusila secilir. Neolit (yunan sozti olub yeni da§ dovrti demakdir) milyon illari ahata edan das. dovrtintin son va eyni zamanda an ytiksak inkisaf marhalasi olmusdu. «Neolit» anlayisinm elma ilk dafa 1865-ci ilda tamnmis ingilis alimi Lebbok gatirmisdir.

Neolit dovriinda ibtidai insanlar da§islama texnologiyasinda cilalama tisuluna balad olmu§, boytik mahsuldarhgi ila secilan cilah das baltalar dtizaltmayi oyranmisdilar. Gildan hazirladiqlan qablari odda bisirmakla yeni bir sanatkarhq sahasinin - dulusculugun asasim qoymusdular. Lakin neolit dovrtintin an boytik kasfi va nailiyyati akincilik - maldarhq masguliyyatina kecidla bagh olmusdu. QkinQilik va maldarhgin manimsanilmasi mtistasna ahamiyyat kasb etmis, movcud qadim camiyyatlarin galacak inkisaf yolunu mtiayyanlasdirmisdi.

Oturaq hayat tarzila bagh akinQilik va maldarhq iqtisadiyyatina kecid takca insanlarin tasarrtifatinda yox, btittin madani-tarixi inkisafinda dontis noqtasi olmus, о zamanki idaracilik sisteminin takmillasmasi, awalki dtin-yagorti§ sisteminda yenidanqurma prosesinin ba§lanmasi ila naticalanmi§di.

Minilliklar boyu davam etmis manimsama - iqtisadiyyatmdan akin-cilik va maldarhq kimi ytiksak istehsal tasarrtifatina keQid qadim insanlari hami§alik tabiatin asihligmdan Qixarmis, onlara sabit qida mahsullari alda etmaya imkan vermisdi. Tasadtifi deyil ki, tanmmi§ ingilis arxeoloqu Vir Qordon Cayld btittin bu dayisiliklarin mtihtim ahamiyyatini nazara alaraq onlan «neolit inqilabi» adlandirausdi.

Qadim istehsal tasarrtifatmm mtihtim isfiqamati akinQilikla bagh olmusdu. Okincilik tasarrtifati asasinda yaranmis erkan akincilik madaniyyatlari va markazlari sonralar ilk sivilizasiyalarm asasim ta§kil etmisdi. Onu da qeyd etmak lazimdir ki , i l boyu arzaq mahsullari ila taminat imkanlari basar tarixinda ilk dafa ictimai rifah sistemini yaratmis, maisat va tasarrtifat saraitini asash §akilda ytingtillasdirmis, izafi mahsullann yaranmasina aha-linin arunasma sabab olmusdu.



Paleodemoqrafik tadqiqatlarla mtiayyan edilmisdir ki , akincilik va maldarhq iqtisadiyyatina kecidla Yer ktirasinin ahalisi 16 dafa artrhis, mah-suldar qtiwalarin inkisafinda asl manada sicrayis ba§ vermisdi. On Asiyamn alverisli torpaq va iqlim saraitina, zaruri iqtisadi, ictimai va madani inkisaf saviyyasina malik regionlannda, Canubi Qafqazda va digar yerlarda coxlu sayda yasayis yerlari meydana cixmi§, daha ytiksak hayat tarzi ba§lamisdi. Maraqhdir ki , takca indiki Azarbaycan arazisinda 200-dan artiq ilkin akincilik tasarrtifati ila bagh qadim kompleks qeyda ahnrmsdir.

Ciy karpic memarhginin ta§akktilti, mtixtalif bicimli karpiclardan va mohradan tikilan rahat maisat va tasarrtifat binalari istehsal iqtisadiyyatimn mohkamlanmasi dovriinda faal hayat tarzini sartlandiran amillardan olmusdu. Movcud qadim, sanat sahalari: toxuculuq, das va stimtik yonma saha-sindaki texnoloji nailiyyatlarla yanasi, dulusculuq va metalislama kimi yeni sanat sahalari meydana cixmisdi.

Mohkam oturaq hayat tarzi va stabil arzaq ehtiyatlarimn varhgi sarai-tinda yeni qida novlarinin yaranmasi bir sira maisat dayisikliklarina sabab olmus, maisat xidmatila bagh dulusculuq istehsahmn meydana cixmasini zaruri etmisdi. Coxlu va mtixtalif amali ahamiyyatli gil qablar utalitar talab-lari odamakla yanasi, estetik xaraktlari xtisusiyyatlar da da§imi§di. Arxeoloji qazmtilar zamani QOX sayda tiza cixarilan mtixtalif bicimli gil qablar ixtisas-lasdinlmis dulusQuluq sanatinin genis yayildigim va taraqqisini ayani aks etdirmakla yanasi, istehsal tasarrtifatimn artiq ilk marhalasinda mtixtalif cesidli xoraklarin hazirlanmasi, saxlanilmasi va istifada edilmasina yonal-dilan xiisusi maisat sisteminin meydana Qixmasi haqqinda genis tasawtir yaradir.

Olda olan gil qablarin dtizgtin simmetrik va standart formalan oy-ranilan dovrda On Asiyamn bir sira madani markazlarinda artiq dulus ?ar-xmdan istifada olunmasini da tasdiqlayir. Gi l qablarin col, bazan isa icari tiztina qara va qahvayi ranglarla mtixtalif naxislarm vurulmasi onlarin ozti-namaxsus badii xtisusiyyatlarini aks etdirir.

Qeyd etmak lazimdir ki , erkan akincilik va maldarhq tasarrtifatimn tasakktilti dovriinda sanatkarhq istehsalmdaki ixtisaslasma prosesi takca dulusculuqda у ox, digar sanat sahalarinda, о ctimladan yeni yaranan metalislama sanatinda da baslamisdi. On Asiyamn, Canubi Qafqazin va о ctimladan Azarbaycanin bir sira arxeoloji komplekslarindan malum olan a§yalar metalislama sahasinda mtiayyan vardislarin qazamldigim va nazara Qarpan nailiyyatlarin alda edildiyini ayani sakilda ntimayis etdirir.

Arxeoloji qazmtilarla tiza Qixarilan tapintilar metalislamanin ilk marhalasinda takca misdan yox, artiq digar metallardan da istifada olundugunu gostarir. Metaldan amak alatlarila yana§i, bazak va silah ntimunalari, dini gortislarla bagh xiisusi asyalar, elaca da maisat avadanhgi da hazirlanmisdi. Bazi abidalarda a§kar olunan ibtidai kuralarin qahqlan va metali§lama sanati



sahasinda i§ladilan muxtalif asyalar ibtidai metalislama sahasindaki miita-raqqi inkisafdan xabar verir.

Arxeoloji tadqiqatlar zamani alda edilan tapintilar istehsal tasarrtifatina kecid dovriinda iqtisadiyyatla yanasi, intellektual va badii yaradicihq sahala-rinda da boytik nailiyyatlarin qazanildigini aks etdirir. Tatbiqi sanat sahasindaki ugurlar oz aksini daha bariz sakilda stimtik va dasdan yonulmus, gildan dtizaldilmis arxeoloji tapmtilarda: kicik 6lctilti heykallarda, gil qablarin dekoranda, elaca da qayatistti rasmlarda va digar maddi madaniyyat ntimunalarinda tapmisdir. Bazak va tasvirlarin coxunda kosmoqonik tasav-vtirlarla bagh mifoloji stijetlarin aks olunmasi yeni iqtisadiyyatin tasakktilti dovriinda daha zangin va rangarang manavi dayarlarin meydana cixmasin-dan va genis yayilmasindan xabar verir. Onu da qeyd etmak lazimdir ki, erkan akinci-maldar camiyyatlarinda istehsal tasarrtifatimn daim artmaqda olan talabati insan faaliyyatinin ahata dairasini genislatmakla yanasr, onun istiqamatlarini da mtiayyan etmis, madani markazlar arasmdaki alaqalarin mohkamlanmasina va daha da genislanmasina zamin yaratmisdi. Umumi naticada, ilkin istehsal tasarrtifatimn cografiyasi-yayilma arazisi xeyli genis-lanmisdi.

Yeni akin sahalari manimsamak maqsadila akinci tayfalann, hatta asas markazlardan cox uzaq olan arazilara hicrati baslanmisdi. Mil-Qarabag dti-ztinda Leylatapa qadim yasayi§ yerinin, Qazax-Agstafa bolgasinda Boytik-Kasik, Poylu va digar komplekslarin acilmasi buna dayarli stibutdur.

Basariyyatin madani - tarixi inkisafimn neolit dovriina tasadtif edan btittin bu yeniliklari mtitaraqqi ingilis alimi Bir Qordon Cayld bilavasita iqtisadiyyatda ba§ veran keyfiyyat dayisikliklari ila alaqalandirmis va ytiksak dayarlandirmisdir.

Bununla bela nazara Qatdirmaq lazimdir ki , kecan asrin 50-80-ci illarinda an qadim akinQilik madaniyyatlarina aid yeni va olduqca zangin arxeoloji komplekslarin tiza cixanlmasi, onlarin asasinda aparilan darin elmi arasdirmalar «neolit inqilabi» konsepsiyasimn bazi Qatismazhqlanm da tiza cixarmi§, ayn - ayn masalalara mtinasibatda tadqiqatQilar arasinda fikir aynhgi dogurmusdu.

Hal-hazirda tadqiqatQilarm bir qismi Qordon Cayld konsepsiyasimn asas qtisurunu kecid dovrtinda bas veran tarixi prinsiplara haddindan artiq timumilasdirilmis, qeyri-differensial sapkida yana§maqda gortirlar. Onu da nazara catdirmaq lazimdir ki , ytiksak iqtisadi, sosial va madani naticalar hec da btittin qadim akincilik sistemlari tiQtin saciyyavi olmamisdi. Son illarda yeni arxeoloji komplekslarin kasfi va hartarafli tadqiqi istehsal tasarrtifatina kecidla alaqadar proseslari takca timumi qanunauygun hadisa kimi yox, mtiayyan amillara asaslanan konkret tarixi hadisa kimi qiymatlandirmaya imkan vermisdir.

On qadim istehsal iqtisadiyyatimn meydana cixdigi va oztinamaxsus xtisusiyyatlarla inkisaf etdiyi regionlardan biri sayilan On Asiyada bu



mtihtim tarixi proses har seydan awal ictimai inkisafin qanunauygun nati-casi, tabiat va sosial faktorlann alverisli uygunlugu va six vahdatila bagh olmusdu. Tasadtifi deyil ki, muxtalif yabani danli bitkilara va ahillasdiril-masi mumkun olan zangin heyvanat alamina malik Yaxin Sarq olkalari, ela-ca da Canubi Qafqaz va tarixi Azarbaycan torpaqlan hala kecan asrin 20-ci illarinda gorkamli genetik alim N.LVavilov tarafmdan an qadim istehsal, о climladan akinQilik markazlari sirasina daxil edilmisdi. istedadh va yorul-maz tadqiqatQi xarici ekspedisiyalarin tarkibinda iyirmi ila yaxin bir mtid-datda Yer kiirasinin bir cox olkalarini: Orta Asiyam, Iran va Ofqamstam, Koreya va Yaponiyam, Qarbi va Canubi Amerikam va digar olkalari ba§-dan-ba§a gazarak topladigi zangin materiallar asasinda madani bitkilarin mansayi va cografiyasi haqqinda indiyadak oz elmi ahamiyyatini itirmayan xiisusi talimini yaratmis, ilkin akincilik madaniyyatlarinin yeddi mtihtim markazini, о ctimladan Qafqazin va Azarbaycanin daxil oldugu Canubi-Qar-bi Asiya miistaqil markazini mtiayyan etmi§di. Onu da qeyd ePnak lazimdir ki, gorkamli alim Qafqaz, hamcinin Azarbaycan arazisini yabani bugda va covdar bitkilarinin rangarang va orjinal novlarina gora dunyamn muhum markazlarindan biri kimi qiymatlandirmisdir.

Diqqatalayiq cahatlardan biri da ondan ibaratdir ki , tamnmi§ selek-siyaci alim i.D.Mustafayev hala ke?an asrin 50-60-ci illarinda Azarbaycanin ayn-ayn bolgalarinda bir sira madani danli bitkilarin indiyadak qalmaqda olan yabani formalanni iiza cixarmis, onlarin tarixi koklarini mtiayyanlas-dirmisdir.

Ikinci dtinya mtiharibasindan soma tarixi Azarbaycan torpaqlannda tiza cixarilan va oyranilan an qadim istehsal komplekslari bu arazinin On Asiyamn madani-tasaniifat sisteminda xususi yer tutdugunu gostarmisdir. Ilk arxeoloji komplekslarda Urmiya golii hovzasindaki Goytapa va NaxQivan sahari yaxinhgindaki Kultapa Qoxtabaqali abidalarda aparilan tadqi-qatlar zamani a§kar olunan tikinti qahqlannda, alda edilan ibtidai akinQilik alatlarinda va dulusQuluq niimunalarinda On Asiya ananalarila six bagh olan silsila oxsar xususiyyatlar qeyda ahnmisdi.

Azarbaycan arazisinda sonraki tadqiqatlar zamani tiza Qixanlan yeni abidalar an qadim istehsal formalanna aid komplekslarin cografiyasini xeyli geni§latmis, problemla bagh arxeoloji materiallan daha da zanginlasdirmi§, yeni tadqiqat va arasdirmalar zaruratini dogurmusdur. Ktir boyunda, NaxQivan arazisinda, M i l - Qarabag diiztinda, Muganda, Ganca-Qazax bolgasinda, Urmiya golii hovzasinda, QuniQay va KondalanQay vadisinda xeyli sayda maisat tasarrtifat komplekslari va qabir abidalari qeyda alliums va oyranilmisdir. Diqqatalayiq haldir ki , onlarin Qoxunda an qadim istehsal tasarrtifatina aid mtixtalif qahnhqda madani tabaqalar qeyda alinmisdir. Bela komplekslarin tiza Qixanlmasi qadim istehsal tasarrtifatinin takca yaranma tarixini yox, onun ardicil inki§af marhalalarini, saciyyavi xtisusiyyatlarini va



lokal qruplanni бугэшпэуэ asas vermis, movcud tasavvurlari xeyli dayis-misdir.

9D9BlYYAT 1. Масон B.M. Первые цивилизации. Ленинград, 1980. 2. Шнирельман В.А. Возникновение производящего хозяйства. Москва, 1989. 3. Чайлд В.Г. Прогресс и археология. Москва, 1949. 4. Чайлд В.Г. Древнейший Восток в свете раскопок. Москва, 1956. 5. Мелларт Дж. Древнейшие цивилизации Востока. Москва, 1982. 6. Вавилов Н.И. Пять континентов. Москва, 1987. 7. Бадер И.О. Древнейшие земледельцы Северной Месопотамии. Москва, 1989. 8. Ismayilzada Q.S. Neolit inqilabi vo Azerbaycan. AXC-nin 80 illiyine hesr

olunmus elmi konfransin materiallan, II cild. Baki, BDU, 1998. 9. Ismayilzade Q.S. 9srin arxeoloqu. Azerbaycan Arxeologiyasi. Baki, 2000, № 1-2.


15 9 Azerbaij an Archaeo logy Vol.: 12 Num.: 1

A Z O R B A Y C A N I N O R T A OSR SOHORLORINDO SONOTKARLIGININKISAFINA DAIR

Tarix Dostiyev (Baki Dovht Universiteti)

Futuhat dovrii hadisalari Azarbaycanda sahar hayatina agir zarba endirsa da, urbanizasiya prosesini tam dayandirmamis, bir qadar sonra sa-bitliyin barqarar olmasi, umummusalman madaniyyatina qovusmaq, islam dininin hakim ideologiyaya cevrilmasi, arab-xazar qar§idurmasinm Simal olkalari ila intensiv ticarat alaqalari ila avaz olunmasi, yerli, miistaqil feodal dovlatlarin yaranmasi va digar ictimai-siyasi proseslar asasinda I X - X asrlar-da Azarbaycanda sahar hayatimn canlanmasi, soma isa sicrayish inkisafi bas vermisdir. Ogar I X - X asrlari Azarbaycan saharlarinin kicik qala-saharlardan iri siyasi-inzibati, sanatkarhq-ticarat va madani-dini markazlara cevrilmasi dovrii hesab etmak mumkunsa, XI-XII asrlari sahar hayatimn ytiksalisi, ci-caklanmasi dovrti adlandirmaq olar. Har bir sosial-iqtisadi prosesda oldugu kimi urbanizasiya prosesinin da asasinda ictimai istehsaldaki dayi§ikliklar durardu. Ictimai amak bolgiisu baximindan sahar kandin aksi olaraq, sanat istehsah, ticaratla bagh amayin va zehni amak faaliyyatinin camlasdiyi makan idi. Orta asrlarda Azarbaycan saharlarinin inkisafinm iqtisadi asasim sanat istehsah va ticarat taskil edirdi. Orta asr Baki, Samaxi, Darband, Sab-ran, Qabala, Bandovan, Ganca, Oranqala, Dabil, Taxti-Siileyman sahar yerlarinda apanlmis arxeoloji qazintilar zamam duluscu, damirci, misgar, zargar emalatxanalan askar edilib oyranilmis, muxtalif sanat sahalari ila bagh xeyli amak alatlari va sanatkar lavazimati tapilmisdir.

Metalislama sanati sanatkarhq sahalari arasinda aparici movqe tuPirdu. Metalislama sanatinin inkisaf saviyyasi, onun texnoloji takmillasmasi bu va ya digar daracada akinQiliyin, sanatkarhgin, harb sanatinin va tasarrtifat maisatinin saviyyasina tasir gostarirdi (1, s. 127).

Tadqiqatlar damirgiliyin metalislamada xiisusi movqeya malik oldugunu, bashca amak alatlarinin va silahlarin damirdan istehsal edildiyini, tasarrtifat va maisatda, insaatda damir a§yalardan genis istifada olundugunu gostarir. Damirr;ilikla bagh istehsalat kompleksinin qahqlan arxeoloji qazm-tilarla §amaxi, Beylaqan, Qabala va §abran sahar yerlarinda askar edilmisdi. Sabran sahar yerinda XII asra aid damirci kiirasi duzbucaqh formada olub bir boyiik va iki kicik kameradan ibarat idi. Kuranin althgi Qaydaslan ila d6sanmi§, divarlari isa kvadrat formah bismi§ karpiclarla horulmu§dtir. Kuranin salamat qalmis qahqlan onun orijinal qurulusa malik olmasindan xabar verir. Emalatxanada agirhgi asasan 1 - 2 kq olan kiilcalara da rast galinmisdir. Orta asr Samkir sahar yerinda V qazmti sahasinda XII asr tabaqasinda kiilli miqdarda metal pasinin tapilmasi yaxinhqda damirQilikla



bagh emalatxananin olmasi ehtimahm irali stirmaya asas verir. Damirci emalatxanalari bashca olaraq yerli xammal asasinda islayirdi. Bu da maraqhdir ki , Samkir sahar yerindan tapilmis damir mamulati ntimuna-larinin atom - absorbsion analizi onlann yerli, Canlibel (kecmis Cardaxh) filizi asasinda hazirlandigini tasdiqlamisdir.

Arxeoloji qazintilar zamani alda olunmus damir mamulat asasan zindan usttinda cakicla doyularak hazirlanmisdir. Kasici alatlar poladqansiq damirdan hazirlamrdi. Poladqansiq damirin qaynaq tisulu ila hazirlanmasi texnologiyasi hala antik dovrdan yerli ustalara malum idi (2).

XI asr damircilik sanatini oyranmak iictin Ganca darvazasinm boytik ahamiyyati var. Damirci Ibrahim Osman oglu darvazamn hazirlanmasmda doyma, bandetma, qaynaq va digar tisullardan istifada etmisdir.

Arxeoloji qazmtilar zamani Bakida cakic, gtirz, masa, iskana (3), Dar-banddan zindan, cakic, ma§a, yeya (4, s. 141), §amkirdan va Dabildan cakic va iskana tapilmisdir.

Arxeoloji qazintilar zamam tapilan bazi alatlar polifunksional xarakterli olub tasarctifatda, maisatda va sanatkarhqda istifada edilirdi. Misal olaraq balta, karki, cakic, kalbatin, misar, iskana, qayci, bicaq kimi alatlari gos-tarmak olar. Mtixtalif tayinath bicaqlann istehsah ktitlavi xarakter dasiyirdi. Artiq XI - XII asrlarda ixtisaslasmamn darinlasmasi naticasinda bicaqcihq mtistaqil sanat sahasina cevrilmisdir. §amkir sahari ytiksak keyfiyyatli bi?aq istehsah ila sohrat qazanmi§dir (5, s. 207 ). §amkir sahar yerinda apanlmis arxeoloji qazintilar zamam alda olunmus artefaktlar arasinda damir mamulati-nin, о ctimladan, biQaqlann Qoxlugu yazih manba malumatim bir daha tasdiq-layir.

Orta asrlarda silahsazhq mtistaqil sanat sahasi kimi formalasaraq sanat istehsahnda mtihtim ahamiyyat kasb edirdi va onun daxilinda ixtisaslasma darinlasmakda idi. Silahsazlar istar hticum silahlan, istarsa da harbi sursat istehsah ila ma§gul idilar. Dovrtin hticum silahlan ox va kaman, niza, xancar, qihnc, harbi Ъщщ va doytis yabasi ila tamsil olunmusdur. Orta asr saharlarinin arxeoloji qazintilanndan alda edilmis ox ucluqlannm demak olar ki , hamisi sulguncludur. Onlar tiplara yalniz parlarinin en kasiyina va formasina gora aynhrlar (6, s. 43 - 54 ).

Arxeoloji qazintilar zamam Beylaqanda, Bakida, Qabalada, Samaxida va Dabilda niza ucluqlan tiza 9ixanlmi§dir. Mizraq nizaya oxsar silah olub ol-Qtistinun kicik olmasi ila ondan farqlanirdi. Mizraq ucluqlanmn uzunlugu 4,5 - 9 sm arasinda dayisir. Doytis yabasi ntimunasi Barda §aharinin qazintilanndan malumdur.

Qadimda oldugu kimi orta asrlarda da ba§hca doytis silahlanndan biri qihnc idi. Arxeoloji qazmtilardan tapilan qihnc ntimunalari fraqmentar hal-dadir. Fraqmentlar onlarin ham iki agizh, ham da bir agizh oldugunu va poladdan hazirlandigini gostarir. Xancar ananavi doyti§ silahi olmaqla barabar, ham da feodal sinfinin kisi geyiminin vacib elementlarindan sayi-



hrdi. Xancarbri tiyasinin formasma gora iki tipa ayirmaq olar. I tip xan-carbrin tiyasi enli, diiz olub uca dogru daralaraq sivribsir. Beb xancarbr Baki, Samkir va Dabil saharlarinin arxeoloji qazintilanndan malumdur. Onlann har iki tarafi iti olurdu. II tip xancarbr biragizh olmasi i b farqbnirbr. D6yti§ biQaqlan fonna etiban i b II tip xancarbra oxsarhq taskil etmakla biragizhdir.

Mudafia bvazimati ba§hca olaraq dabilqa, zirehli geyim va qalxanla tamsil olunmusdm. Zireh geyiminin an genis yayilmis novti maftildan six toxunmus godakca idi. Arxeoloji qazintilar zamani halqalardan toxunmus zireh geyim fraqmentbri Darbanddan, damir lovhabrdan qurasdirilmis zireh geyim qahqlan isa Beybqan va Darbanddan tapilmisdir.

Zangin mis yataqlanmn varhgma asaslanan, qadim istehsal ananabrina malik misgarlik sanati orta asrlarda oz inkisafinda yeni marhabya daxil oldu. $amaxi, Ganca, Naxcivan, Tabriz, Ordabil mis mamulati istehsahnda onctil movqe PiPirdular. Misgar emalatxanasimn qahqlan Dabil saharinda arxeoloji qazmtilarla tadqiq edilmisdir. Misgar emalatxanalannda tatbiq olunan istehsal texnologiyasi ananavi olaraq aritma, isti va soyuqdoymadan ibarat idi. Bundan basqa istehsal prosesinda zarbetma, kasma, lehimlama, maftilQakma, desma va digar texniki tisullardan istifada edilirdi. Mis va tuncdan asasan maisatda isbdibn qab - qacaq hazirlamrdi.

Metaltokma sanati da ugurla inkisaf edirdi. Ham bark, ham da yumsaq qalibbrdan istifada edilirdi. Yerli sanatkarlann ytiksak pesakarhgini mashur «$irvan ltibyani» ayani niimayis etdirir. Mis va Pine mamulati arasinda tokma tisulu i b hazirlanmi? qazanlar, havangdastabr, Qiraqlar genis yayilmisdi. Bakidan tapilmis Qiraq zangin badii tartibati i b farqbnir.

Metalislama sanatinin tiQtincti bashca sahasi zinat istehsal edan zargarlik sanati sirf sahar sanatkarhgi idi. Orta asr §aharbrinda apanlan arxeoloji qazintilardan zargarlik sanati i b bagh xeyli faktik material - gil butalar, qalibbr, metah stizmak tiQtin qab, zargar zindani, qasigi, Qakici, iskana, istifada olunmus mahak daslan tapilmi§dir. Qababnin Qala sahasinda III qazintidan tapilan serpantindan hazirlanmi§ qalibdan tokma tisulu i b mohtir tiztik, qalibin arxa tarafindaki qalib isa Qaxmaq tisulu i b kamar tiQtin pibk hazirlamaga xidmat etmisdir (7, 1973).

Arxeoloji qazintilarin naticabri zargarlik mamulati arasinda ba§, qol, bibk, barmaq, sina, bel bazakbrinin tisttinluk ta§kil etdiyini gostarir. Yerli zargarbr i§ prosesinda aritma, doyma, burma, oyma, cizma, yonma, lehimlama kimi texniki tisullardan genis istifada edirdibr.

Orta asr saharlarinin arxeoloji qazintilanndan alda edilan materiallann asas ktitbsini saxsi mamulati taskil edir. IX - XIII asrbrin dulus kurabrinin qahqlan Beybqan, Qabala, Sabran, Baki, Samaxi, Ganca, Xaraba - Gilan, Taxti-Stileyman, Bandovan sahar yerlarinda arxeoloji qazmtilar zamam tiza Qixanlmisdir. Ktirabr, asasan, ikiqath olub ellips, dairavi, dtizbucaqh va nal formasindadir. Dulus kurabrinin mtikammalbsmasi, istehsal texnologiya-



simn takmillasdirilmasi ytiksak keyfiyyatli maisat va insaat keramikasim istehsal etmaya imkan verirdi. Saxsi qablann bu dovrda yeni tiplari meydana 91x1г. Saxsi mamulati sirli va sirsiz olmaqla, iki bolmaya aynhr. DulusQuluqda mtihtim nailiyyatlardan biri, heQ stibhasiz ki , shin tatbiq edilmasidir. Bu isa saxsi mamulatmin yiiksak badii tartibati tiQtin genis im-kanlar aQirdi. §irli saxsi mamulatmin ktitlavi istehsahna IX asrdan baslaml-mis, XI - XII asrlarda o, oz inkisafmda an ytiksak saviyyaya qalxmisdir. Keramikamn naxislanmasinda anqob va marqansdan, rangli boyalardan, cizma xatlardan, fonu qazaraq naxis islamalarini tiza Qixarmaq texnikasin-dan, kasma va oyma va digar tisullardan istifada edirdilar. Azarbaycanin sirli saxsi mamulatmin badii tartibatinda tatbiq olunan naxisQakma tisul-lannm aksariyyati Yaxin va Orta §arq dulusQuluq markazlari ila timumidir. Bununla yanasi, sirf Azarbaycan dulusQuluq maktabi tiQtin saciyyavi naxisQakma tisullan da vardir. Bunu da qeyd edak ki, timumazarbaycan keramika maktabi daxilinda XI-XII asrlarda olkada oz nailiyyatlari va ananalari ila diqqati Qakan keramika maktablari formalasir. §irvan, Arran, NaxQivan va Agkand (Canubi Azarbaycan) keramika maktablari mahalli xtisusiyyatlari ila farqlanirlar. Arran keramika maktabi sirli saxsi mamulati ila yanasi, fa-yans qablar istehsahnda da mtihtim nailiyyatlar qazanmisdi. Fayans qablarin badii tartibatinda cizma, basma, oyma tisullar ila sahnrms handasi va nabati naxislar geni§ tatbiq olunurdu. DUIUSQU rassamlar istehsal texnologiyasini va naxisQakma tisullarim takmillasdirmak, mtikammallasdirmakla ytiksak pesa-karhq zirvasini fath etmis, Azarbaycan badii madaniyyatinin о zamanki ytiksak saviyyasini ntimayis etdiran dekorativ sanat incilari yaratmislar.

Orta asr saharlarinin arxeoloji qazintilar 1 naticasinda stisa mamulatmin zangin kolleksiyasi alda edilmisdir. §tisa mamulati istehsal edan emalatxana qahqlan Darband saharinda askar edilmisdir. Htindtirltiyti 1,5 m, diametri 1 m olan dairavi biQimli bu kuranin iQarisi pasa va ttind goy rangli stisa ktitlasi ila dolu idi. Ktira karpicdan hortilmtis, divarlan §tisa arintisi ila orttilmtisdti (8, s. 66). Arxeoloji qazintilardan alda olunmu§ faktik materiallar ham da biza stisa istehsah ila masgul olmus bazi ustalann adim mtiayyanlasdirmaya imkan yaradir. Misal tiQtin $amaxi saharinda aparilan arxeoloji qazintilar zamani oturacagina mohtir vurulmu? iki §tisa qab qingindan birinda «Omali Xaldun ibn 01i», digarinda isa «Omali Obu Rasid Musa» adlan yazilmisdir (9, s. 136). Bu dovrtin stisa mamulati QoxQesidlidir. iStisa mamulatindaki standarthq isa onun istehsahnin bazann talabatma yonaldiyina dalalat edir. Mtihtim yeniliklardan biri pancara stisalari istehsahna baslanilmasidir. $amkir §ahar yerinda XI-XII asrlar tabaqasindan disk§akilli, saya va naxish pancara stisalarinin ntimunalari tapilmisdir. $tisa istehsahnda ustalar sarbast tifurma, qalibda tiflirma, tokma, qaynaq etma, cilalama tisullanndan istifada eunislar. §tisa bilarzik va tiztiklarin istehsahnda dartma, burma, esma tisullardan, muncuq istehsalinda isa parQalama texnikasindan ugurla istifada

Azerbaycan Arxeologiyasi 163 Azerbaijan Archaeology 2009 ' Vol.: 12 Num.: 1

edilmisdir. Suss mamulatin bazadilmasinda yapma, basma vs inkrustasiya tisullari tatbiq edilirdi.

Orta asr stisa mamulatmin tarkibinin kimyavi -analitik va miqdari spektral tadqiqi yerli stisa mamulaPnin mahalli alamatlarini mtiayyanlasdir-maya imkan verir. Misal tictin Sabran saharinin stisa mamulatmin miqdari spektral analizi maisat tayinath qablann aksariyyatinin Si-Na-Ka asash oldugunu gostarmisdir va onlar bashca olaraq Si-Al-Na(K)-Ca va Si-Na(K)-Ca(Mg) stisa tipi ila tamsil olunmusdur. §ti§a bazak asyalarimn hazirlan-masinda isa yerli ustalar digar reseptdan istifada etmisdilar. §abranin bilar-ziklari Si-Na-Pb tarkibli stisadan hazirlanmisdir (10, 2000).

Tasarrtifat va mai§atda da§ va stimtikdan hazirlanmis alat va asyalardan genis istifada Azarbaycan saharlarinda dasislama va stimtikislama sanat-larinin inkisafim sartlandirmisdi.

Sanatkarhgin ytiksak inkisafi onun ixtisaslasmasini sartlandiirnisdi. Iri saharlarda ytiza qadar va daha artiq, orta daracali saharlarda onlarla mtistaqil sanat sahasi vardi. Yazih manbalarin malumatindan aydin olur ki , Tabrizda orta asrlarda ytizdan artiq sanat sahasi movcud idi. Orta asr Beylaqan saha-rini tadqiq edan arxeoloq Qara Ohmadov burada XI - XII asrlarda 30 - dan artiq sanat sahasinin oldugunu bildirir (11, s. 52). Ogar IX - X asrlarda du-luscular bashca olaraq sirsiz saxsi mamulat, sirli saxsi mamulat va insaat materiallan istehsah tizra ixtisaslasmisdirsa bu dovrda onlarin har birinin daxilinda dar sahalar meydana cixmisdir. Sirsiz qablar istehsahnda ktiplar, sahanglar, sar - konusvari qablar, ciraqlar tizra ixtiszisla§ma mti§ahida olu-nur. Orta asr Beylaqan saharinin arxeoloji qazintilanndan biza malum olan 18 duluscudan щй - Ohmad, Fazlun, Cafar sar-konusvan qablar, biri - Las-kari saxsi borular-ttinglar, ticti - Oli , Oziz, Rtistam ktip, on biri isa (Hazra, Omir, Obtilqasim, Badal, Hasan, Hamza, Nasir, Seyidali, Xartab, Xamaru, Yusif) §irli kasalar istehsah tizra ixtisaslasmisdi (12, s. 379).

§tibhasiz ki, sanatdaxili ixtisaslasmamn darinlasmasi istehsalm ytiksal-masina, taraqqisina va standartla§manin genis vtisat almasma imkan verirdi (13, s. 456). Diqqati calb edan cahatlardan biri da dekorativ - tatbiqi sanat-larin xtisusila ytiksak saviyyasidir. Arxeoloji qazmtilar zamani tapilmi§ badii keramika, metal, zargarlik mamulati va s. el sanatkarlanmn badii ta-xayytiltinti va inca zovqtinti ntimayis etdirmakla yana§i, ham da orta asr Azarbaycan madaniyyatinin ytiksak saviyyasini tasdiqlayan takzib edilmaz maddi dalillardir.

Belalikla, IX-XIII asrin awallarinda Azarbaycanda urbanizasiya pro-seslarinin ytiksak saviyyasi oz aksini sanatkarhgin ytiksak inkisafmda, sanatdaxili ixtisaslasmamn darinlasmasinda va sanatkarhq mamulatmin standartla§dinlmasinda tapdi.



DDDBIYYAT 1. Dostiyev T.M. Simal-Sarqi Azarbaycan IX-XV asrlarda. Baki, 2001 2. Терехова H.H., Мехтиев T.C. Технология изготовления кузнечных изде

лий из памятников Кавказской Албании на территории Азербайджана. // Советская Археология, 1988, №2.

3. ibrahimov F.O. Bakida metalislama tarixi. Baki, 1995. 4. Кудрявцев A.A. Древний Дербент. Москва, 1982. 5. Миклухо-Маклай Ц.Д. Географическое сочинение XIII века на персид

ском языке. // Ученые записки Института востоковедения. Т. IX. Москва, 1954.

6. Ohmadov S., Cafarova Е. Azarbaycanin orta asr silahlan. Baki, 2005. 7. Голубкина Т.И. Форма для литья и тиснения из раскопок на городище

Кабала. // Материалы по истории Азербайджана. Баку, 1973. 8. Кудрявцев А.А. О стеклоделии средневекового Дагестана (VI-X вв.). //

Новое в археологии Северного Кавказа. Москва, 1988. 9. Джидди Г.А. Об итогах археологического исследования города Шемаха.

// Тезисы докладов Всесоюзной археологической конференции. Баку, 1985.

10. Dostiyev Т.М., Haciyev Q.O. Sabran va Sandiqtapanin su§a mamulatmin kimyavi-texnoloji tadqiqina dair. // Baki Universitetinin Xabarlari, 2000, № 2

11. Ohmadov Q.M. Orta asr Beylaqan sahari. Baki, 1979. 12. Ахмедов Г.М. Азербайджан в IX-XIII вв. // Крым, Северо-Восточное

Причерноморье и Закавказье в эпоху средневековья (IV-XIII) века. Москва, 2003.

13. Dostiyev T.M. Selcuklular doneminde Miisliiman dogusunda kentlesme du-rumlan ve Azerbaycanda sehir Ktiltiirti. // XIV Turk Tarih Kongresi. Kongreye Sunulan bildiriler. I cild. Ankara, 2005.



XRONllA, вдшж, гашиш

ХРОНИКА, РЕЦЕНЗИИ, СООБЩЕНИЯ "Azarbaycan Arxeologiyasi" jurnali tabrik edir

Baki Dovlat Universitetinin professoru, Arxeologiya va Etnoqrafiya kafedrasimn miidiri Qudrat Seyfulla oglu

Ismayilzadaya

dziz Qudrat muallim!

Azarbaycan Arxeologiya jurnahnin redaksiya heyati Sizi, samimi qalbdan "Azarbaycanin amakdar muallimi" faxri adini almagimz mtinasibati ila

tabrik edir, Siza mohkam can saghgi, tahsil va yaradicihq islarinizda yeni ugurlar dilayir.

ZIZ mudbli "Azarbaycan Arxeologiyasi" jurnalimn redaksiya heyaftSizi 75 illikyubiley

munasibati ila tabrik edir. Siz cox maraqh, nana daluw, sarafliMayafjûkecmisiniz. 75 illik yubileyiniza Siz alibos galmamisiniz, Gorkamli alim. arxeotpqjcoxlv elmi-kuthvi asarlarin miiallifi. gozal bir taskilaici va niuMlim. "Azarbaycan Afxevta0№b&^ jurnalimn redakloru va saysiz-hesabsiz talabalariniz-siziii layat' vasfflanizdir: MiUtrik alia bascisi isa butiin bu keyfiyyailarin oniindagedir. <

Butun sizin dostlanmz, anakdaslanntz, sizinh ciyin-ciyiia islayali yaxin fs-. yoldaslanntzsizi an samimi sozlarh urakdan tabrMedir va Siza ugurlar dilayirik. , ' v

Ya$aym! Yaradui! Fsthcdin! Yoruldumdcrrutyin!. " л-,-. , . ш

Biz bilirik, hiss eda bilmirslml yasmizt, •ЗНышЛ t)rak о urakdir. havas о ha\is. Xk.4" Gah daglara aalxir. gah aranda dolasir < f \ •;$PW5f!*": Nadir bu cavanligimzm д;гг̂ ЙУ^%ьЛ'̂ Яж|И^̂ кП

Azarbaycan Arxeologiya jurnalimn redaksiya heyati.

Azerbaycan Arxeologiyasi \ 66 Azerbaijan Archaeology 2009 Vol.: 12 Num.: 1



Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasi Arxeologiya va Etnoqrafiya Institutunun bas elmi iscisi, t.e.n. Firuza

Mammadali qizi Muradovaya

Oziz va hormatli Firuza xanim!

Sizi, Azarbaycan arxeologiyasinin taninmis zahmatkes alimini, ad gtintintiz mtinasibati ila tabrik edirik. Siza ululanmizin kecdiyi uzun va Qatin

yollarda daim sevinmayi va yorulmaq bilmamayi arzulayinq.

Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasi Arxeologiya va Etnoqrafiya Institunun Das dovrti sobasinin miidiri t.e.d. prof,

dsadulla Qudrat oglu Cafarova

Hormatli dsadulla miiallim!

Sizi, Azarbaycanin Das dovrti arxeologiyasinin taninmi? ntimayandasini anadan olmaginizin 60, elmi faaliyyatinizin 40 ill iyi mtinasibati ila samimi

qalbdan tabrik edirik. Siza mohkam can saghgi, Qatin axtans yollannda ugurlar, daha boytik

kasflar va yaradicihq sevinclari arzulayinq.



Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasi Arxeologiya va Etnoqrafiya institutunun bas elmi iscisi, tarix elmlari namizadi

Qosqar Qosqarhya

Hormatli Qosqar muallim!

Sizi, Azarbaycanin Antik dovr Arxeologiyasi tizra gorkamli alimini va mtitaxassisini jurnahmizm Redaksiya heyati va genis oxuculan admdan anadan

olmaginizin 60 va elmi faaliyatinizin 40 illiyi mtinasibatiyla tabrik edib, Siza genis elmi yaradicihgimzda yeni ugurlar va xosbaxt anlar dilayirik.

BDU Azarbaycansunashq Elmi Tadqiqat Markazi Arxeoloji va Etnoqrafik

tadqiqatlar bolmasinin amakdasi, tarix elmlari namizadi Nasimi Mahammad oglu Quliyeva

Oziz hamkarimiz Nasimi muallim!

Sizi, Azarbaycamn Orta asrlar arxeologiyasi tizra gozal mtitaxassisini anadan olmaginizin 70, yaradici elmi faaliyyatinizin 45 illiyi mtinasibati ila

samimi qalbdan tabrik edib, Siza mohkam can saghgi va gtimrahhq arzu edirik.

Baki Dovlat Universiteti Tarix fakultasinin dekan muavini, tarix elmlari doktoru, professor dmrah Neymat oglu Dadasova

Hormatli Bmrah muallim!

"Azarbaycan Arxeologiyasi" jurnah Sizi, Respublikamizin tanmmis tah-sil iscisi va alimini, anadan olmaginizin 70 va amak faailiyyatinizin 40 illiyi mtinasibati ila tabrik edir, Siza mohkam can saghgi, sevimli isinizda yeni-yeni ugurlar arzulayir.


Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

169

"Azarbaycan Arxeologiyasi" jurnali bassaghgi verir

Azarbaycan Arxeologiya va Etnoqrafiya elminda agir itki uz vermisdir. Arxeologiya va Etnoqrafiya elmlari sahasinda istedadh rassam, gozal va qaygikes dost, hassas qalbli insan - Rana 91iheydar qizi Cafarova vaxtsiz diinyasmi dayismisdir. Respublikamizda yiizlarla qiymatli va nadir arxeoloji -etnoqrafik materiallarin фар ucun islanilmasi hec vaxt yorulmaq bilmayan Rana xanimin adi ila baghdir. Komayini hec vaxt he? kasdan asirgamayan mehriban va samimi hamkarimiz Rana Cafarovanin isiqh va nurlu xatirasi onu taniyanlarin qalbindan he? vaxt silinmayacakdir.

Allah rahmat elasin!

Azarbaycan tarix elminda agir itki uz vermisdir. Taninmis numizmat alim, tarix elmlari doktoru, A M E A - Arxeologiya

va Etnoqrafiya Institutu soba miidiiri Mahammad dhmad oglu Seyffaddini uzun siiran xastalikdan soma vafat etmisdir. Azarbaycanda numizmatika elminin tassakktilti va yiiksalisinda pesakar va tacriibali qocaman alim Mahammad Seyffaddinin mtistasna xidmatlari danilmazdir. Zahmatkes alim, gozal insan va dost, genis bilikli va qaygikes muallim Mahammad Seyfaddinin xatirasi onu taniyanlarin qalbindan hec vaxt silinmayacakdir.

Allah rahmat elasin!

Э л ь м и р а Д ж а ф а р о в а

<•>

ALBANIYANIN Q0BIR

ABID0L0RI (IV-X 0SRL0R)

Archaeological excavation on the Route of BTC

Documents