Page 1
3
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
“IJTIMOIY-IQTISODIY JARAYONLARNI
MODELLASHTIRISH VA PROGNOZLASH”
FANI BO`YICHA
O`QUV-USLUBIY MAJMUA
Ta’lim sohasi: 230 000 – Iqtisod
Ta’lim yo’nalishi: 5A230102 – Iqtisodiyot (tarmoqlar va sohalar bo’yicha)
ТОШКЕНТ 2018
Page 2
4
O’QUV MATERIALLARI
1-MODUL. IJTIMOIY - IQTISODIY JARAYONLARNI
MODELLASHTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1-Mavzu: Ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlarni modyellashtirish va
prognozlash faniga kirish
Reja.
1. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash fanining
predmeti, maqsadi va asosiy vazifalari.
2. Bozor iqtisodiyoti sharoitida modellashtirish va prognozlashning ob’ektiv
zaruriyati.
3. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlashning asosiy
usullari va metodologik asoslari.
4. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash fanining
boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi.
1.1.1. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash
fanining predmeti, maqsadi va asosiy vazifalari
Hozirgi davrda iqtisodiy ta’lim sohasida IIJMPning roli tobora ortib
bormoqda. Buning sababi ikki tomonlamadir: bir tomondan, tajribaga asoslangan
tadqiqotlar usulini chuqur tushuna olishi iqtisodchilarning ta’lim sohasiga
qo‘yilayotgan talablardan asosiysi bo‘lib qolmoqda, ikkinchi tomondan esa
matematika va statistikaning iqtisodiy ta’limdagi roli yanada ortib bormoqda.
Biroq endi faqat matematik statistikaga asoslangan tadqiqot usullari yetarli
emasligini hayotning o‘zi ko‘rsatmokda. Yetuk iqtisodchilar matematik statistika
va ehtimollar nazariyasi usullaridan, optimallashtirish va dinamik dasturlash va
matematikaning boshqa usullaridan unumli foydalanganliklari sababli ularning
ilmiy salohiyatlari dunyoda tan olingan. Aytib o‘tish joizki, Alfred Nobel vasiyat
qilgan dastlabki beshta yo‘nalish orasida iqtisodiyot yo‘nalishi bo‘lmagan.
Iqtisodiyot bo‘yicha Nobel mukofotining rasmiy nomi “Alfred Bernxard Nobel
xotirasiga iqtisodiyot sohasidagi mukofot” deb ataladi va u Nobel tug‘ilganining
300 yilligi munosabati bilan Shvetsiya Milliy banki tomonidan 1968 yili ta’sis
etilgan. Birinchi laureatlar norvegiyalik olim Ragnar Frish va gollandiyalik Yan
Tinbergen iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilishga matematik usullarni qo‘llaganlari
uchun bu mukofotni olishga muvaffaq bo‘lganlar. Shu paytgacha Nobel mukofoti
laureatlari bo‘lgan iqtisodchilarning deyarli hammasi ekonometrik tahlil uslublarini
iqtisodiy muammoni hal etishda keng qo‘llay olganlar. Qisqa qilib aytganda,
Modellashtirish va prognozlash (ekonometriya) fanini chuqur o‘rganmay turib, uni
o‘z tadqiqotlarida qo‘llay olmay turib, zamonaviy yetuk iqtisodchi bo‘lish qiyin.
Buning uchun ekonometrik tahlil o‘tkazilganidan so‘ng olingan natijalarning
to‘g‘ri iqtisodiy talqinini bera olish ham muhimdir. O’zbekiston bozor
iqtisodiyotiga o‘tish davrini boshidan kechirmokda. Dunyo hamjamiyatida ro‘y
berayotgan o‘zgarishlar bunga ta’sir etmay qolaolmaydi. Ma’lumki, iqtisodiyot
Page 3
5
jamiyat taraqqiyotining asosiy richagidir. Buning uchun kichik va o‘rta biznesni
rivojlantirishga katta e’tibor berish lozimligi juda ko‘p ta’kidlanmokda. Ana shu
sohalarni rivojlantirishda esa iktisodchi, menedjer va marketologlarning roli juda
katta. Shuning uchun ular o‘zgaruvchan bozor iqtisodiyotini tez tahlil qilib, to‘g‘ri
qarorlar qabul qilib, kelajakni prognoz qila bilgan holda yangi yo‘nalishlarga tez
moslashib ish ko‘rishlari kerak bo‘ladi. Mamlakatimizning rivojlanayotgan
iqtisodiyoti uchun nafaqat murakkab ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni tahlil qila
oladigan, balki zamonaviy iqtisodiy-matematik usullar va modellar asosida
kompyuter texnologiyalarini qo‘llab, ushbu jarayonlarni ko‘p variantli
yechimlarini oladigan iqtisodiy-matematik modellashtirish sohasidagi
mutaxassislarga bo‘lgan ehtiyoj ortmoqda. Bu esa iqtisodiyotda vujudga kelgan
tendensiyalarni, o‘rganilayotgan ob’ektlar holatini tadqiq qilishga, ularning
rivojlanishini prognozlashga va shu asosda milliy iqtisodiyotdagi chegaralangan
resurslardan samarali foydalanish maqsadida ilmiy asoslangan qarorlar qabul
qilishga imkon beradi.
Bozor iqtisodiyoti murakkab, o‘zaro bir-birini taqozo etuvchi jarayonlardan
iborat bo‘lib, unga noaniqlik va tavakkalchilik elementlari xosdir. Bunday
sharoitda iqtisodiy jarayonlarni o‘rganishda iqtisodiy-matematik usullar va
modellardan foydalanish kutilishi mumkin bo‘lgan salbiy hodisalarning oldini
olish imkonini beradi. Iqtisodiy-matematik usullar va modellar ilmiy asoslangan
qonuniyatlar asosida u yoki bu iqtisodiy jarayonlarning hozirgi holati (statikada),
uning istiqboldagi (dinamikada) o‘zgarishlarini oldindan ko‘rsatib berishga
imkoniyat yaratadi. Chunki, bozor kon’yunkturasini oldindan prognozlamasdan
turib, korxonalar mahsulotlar ishlab chiqarish va sotish strategiyasini belgilay
olmaydilar. Bozordagi raqobat kurashi korxonalarga kelajakda o‘z mahsulotlarini
raqobatbardosh, sifatli va arzon narxlarda ishlab chiqarishni taqozo etadi.
IIJMP fani orkali milliy iqtisodiyot va uning tarmoqlari kabi murakkab
iqtisodiy tizimlarni modellashtirishning nazariy va uslubiy asoslari, aniq iqtisodiy
ob’ektlar misolida modellarni yaratilishi, ularning iqtisodiy mazmuni, qo‘yilgan
masalalarni kompyuter dasturlarida yechish va olingan natijalarni iqtisodiy talqin
qilish kabi bosqichlari bilan tanishtiradi.
IIJMP fanining yuzaga kelishi iqtisodiyotni o’rganishda bir nechta fanlarni
birlashtirgan yondashuv natijasi bilan bog’liq. Bu fan iqisodiyot nazariyasi,
statistika va matematik usullarni birlashtirish va o’zaro to’ldirish natijasida yuzaga
kelgan.
1.1.2. Bozor iqtisodiyoti sharoitida modellashtirish va prognozlashning
ob’ektiv zaruriyati.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektning iqtisodiy rivojlanishini ilmiy oldindan ko‘ra
bilish metodologiyasini o‘rganish “Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish
va prognozlash” kursining predmeti hisoblanadi. Kursning mazmuni davlat
darajasida ham, firma darajasida ham prognozlashtirish va rejalashtirish
jarayonining nazariy-amaliy masalalarini o‘z ichiga oladi. Iqtisodiy oldindan ko‘ra
Page 4
6
bilish tabiati, ko‘rsatkichlar va parametrlar tasnifi, mutaxassislarning
prognozlashtirish va rejalashtirish masalalari bo‘yicha fikrlari va qarashlari, xorijiy
mamlakatlarning ushbu sohadagi tajribasi, faoliyatning turli sohalarini iqtisodiy
jihatdan asoslash, shu jumladan rivojlanish strategiyalarini tanlashga nisbatan
tavsiya etilayotgan yondashuvlar, tanlangan qarorlarining iqtisodiy samarasini
aniqlash, reja tarkibi, mamlakatda rejali ishni takomillashtirish vazifalari –
bularning barchasi va qator boshqa masalalar o‘rganilayotgan fanning mazmunini
tashkil qiladi
«Ijtimoiy-iktisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash» fanining
predmeti - prognozlashtirish ob’ektining rivojlanish qonuniyatini o‘tmishi asosida
o‘rganib, butun bir iktisodiy majmua va uning tarkibiy kismlari ob’ektiv
asoslangan rivojlanish holatlari va tendensiyalarining vaqt va fazo(joy)dagi miqdor
va sifat darajalarini aniqlashdir. Makroiqtisodiyot (xalq xo’jaligi) va uning
tarmoqlarida kechayotgan iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish asoslarini
o’rganish; aniq iqtisodiy tizim misolida modellashtirish masalasini qo’yish va
iqtisodiy ma’nosini tushunish; iqtisodiy masalalarni echish usullarini, shuningdek
kompyuterda hisoblash tajribalarini o’tkazish va ularning natijalarini tahlil qilishni
o’rganishdan iborat.
«Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash» ning
asosiy vazifasi jamiyatni iqtisodiy - ijtimoiy rivojlanish yullarini real baholash, bu
rivojlanishning maqbul boshqaruv yechimlarini ilmiy asoslash uchun ustivor
variantlarni aniqlashdir. Bundan tashqari, u iqtisodiyotning rivojlanish
yunalishlarini miqdor va sifat jihatdan tahlil qiladi, muamolarni, yangi jarayon
va holatlarini o‘rganadi, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning ehtimolli
yunalishlarini belgilaydi, imkoniyatlarni baholaydi, ijtimoiy, iqtisodiy, ilmiy-
texnik va boshqa chora-tadbirlarni hayotga tadbiq etadi, samarasini aniqlaydi,
ijtimoiy iqtisodiy va ilmiy-texnik bosh yunalishlarni asoslaydi.
Ijtimoiy –iktisodiy jarayonlarni moddellashtirish va prognozlash asoslarni bilish
mutaxassisga ruy berayotgan vokea xodisalarni urganishga abstraksiyalashgan (
narsa yoki xodisalarning muxim va muayyan belgi va qonuniyatlarini ajratish
maksadida ularning ba’zi juziy tomonlarini yeki boglanishlarini fikran bir
chekkaga quyib turib fikr yuritish), ikkinchi ma’nosi mavxum tushuncha
abstraksiyalashtirish yuli bilan xosil kilingan (nazariy umumlashtirma, nazariy
xulosa) xolda va asosli ravishda yondashish, prognozlash jarayenida yuzaga
keladigan xolatlarni tushuntirish va axamiyatini baxolash imkonini beradi.
Fanning maqsadi asosiy tamoyillarni va yo‘llarni o‘rganish asosida jamiyatda
sodir bo‘layotgan ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarga bog‘langan holda, bu tarmoq
tajribasi va amaliyoti misolida prognozlashni amaliy o‘rganishdan iborat.
«Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash» fanining
maqsadi bulib ijtimoiy-iktisodiy jarayenlarni urganish, taxlil kilish, tartibga solish,
boshkarish, rejalashtirish va prognozlash asosida ijtimoiy-iktisodiy
munosabatlarni takomillashtirish buyicha xulosa va tavsiyanomalar ishlab chikish,
prognozlashning butun tizimini qurishga qaratilgan metodologik va metodik
Page 5
7
yo‘llarini, tarmoq tajribasi va amaliyoti misolida prognozlashni amaliy
o‘rganishdan iborat.
Yoki boshkacha etsak Fanning maqsadi – milliy iqtisodiyotning ijtimoiy –
iqtisodiy rivojlanishini modellashtirish prognozlashning butun tizimini qurishga
qaratilgan metodologik va metodik yo‘llarini o‘rganish.
Fanning vazifalari quyidagilardan iborat: Bu fanning vazifalari milliy
iqtisodiyotning rivojlanishi bo‘yicha hukumat qarorlaridan kelib chiqadi. Bu
vazifalar hozirgi kunda iqtisodiy strategiya barcha strategiyalardek fundamental,
uzoq muddatli, maqsadli masalalarni qo‘yishdan boshlanadi. Ular orasida eng
yuqori maqsad - xalqning madaniy va moddiy yashash darajasini asta-sekinlik
bilan ko‘tarishdir. Iqtisodiy strategiya qo‘yilgan maqsadga borish yo‘llari va aniq
usullarini o‘z ichiga oladi. Bunda iqtisodiy prognozlash katta ahamiyatga ega.
Iqtisodiyot va ishlab chiqarishni boshqarish maqbul qarorlar tanlash va ularning
ijrosini ta’minlashi zarur, chunki bugungi kunda jamiyat uchun asoslanmagan
qaror qabul qilishdan ko‘riladigan zarar darajasi salbiy ta’sir kursatishi
mukarrardir. Shuning uchun zamonaviy xo‘jalik yuritish ijtimoiy iktisodiy
jarayonlarni modellashtirish va prognozlash ko‘lami kengaytirilishini uning usul
va uslubiyatlari takomillashtirilishini talab etmoqda.
1.1.3. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlashning
asosiy usullari va metodologik asoslari.
Fanning metodologik asosini dialektika tashkil etadi. Aynan dialektika,
ko‘plab ilmiy fanlarning metodologiyasi bo‘lgani holda, mutaxassisga turmush,
jamiyat va tafakkur rivojlanishining umumiy qonuniyatlari haqidagi bilimni beradi.
Xo‘jalik yuritish muhitini tushunishni belgilab beruvchi uning kategoriyalari hayot
faoliyati unsurlarining tutashish nuqtalarini aniqlash, ularda bir lahzali va tasodifiy
holatlarni olib tashlab, ob’ektiv va alohida holatlarni ko‘rish imkonini beradi.
Dialektika kategoriyalari va qonunlari iqtisodiy hodisalar tadqiqotlari
qoidalari va usullarini tushunishga yordam beradi. Shunday qilib, iqtisodiy tahlil
istalgan rejalashtirish jarayonining majburiy qismi hisoblanib, u nihoyasiga
yetgach, alohida hisob-kitoblarning o‘zaro ta’siri va to‘ldirishini tekshirish orqali
ularni sintez qilish zarur. Bunda fanlarni bilish dialektikasi namoyon bo‘ladi.
1.1.4. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash
fanining boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi
Fanning nazariy asosi – ekonomiks. Ushbu fanni o‘rganish jarayonida
mutaxassis iqtisodiy asoslash vositalari sohasida bilim oladi. Biroq ushbu vositalar
qanchalik aniq bo‘lmasin iqtisodiyotning haqiqiy asoslarini tushunmasdan turib
ular hech qachon samarali natijaga olib kela olmaydi. Faqat iqtisodiy oldindan
ko‘ra bilish vositasi orqali aks ettirilgan iqtisodiy tendensiyalar, hodisalar,
kategoriyalar va o‘zaro bog‘liqliklarning mohiyatini bilish asosida haqqoniy
foydali prognoz yoki reja tuzilishi mumkin. Iqtisodiy rivojlanish qonuniyatlari va
tendensiyalari iqtisodiy nazariya, makro va mikroiqtisodiyot, marketing,
Page 6
8
menejment, moliya, audit kabi ko‘plab fanlar tomonidan o‘rganiladi. Aslida,
kelajakni oldindan ko‘ra bilish – bu aksariyat fanlarning asosi hisoblanadi. Lekin
ushbu holat nuqtai nazaridan kelajakni aniq asoslash imkonini beruvchi hisob-
kitoblar metodologiyasini anglab yetish imkonini aynan ushbu fan beradi.
Prognozlashtirish va rejalashtirishning mazmuni iqtisodiy nazariya tomonidan
belgilanadi; rejalashtirish shakli menejmenga bog‘liq bo‘lib, u rejalashtirishni
boshqaruvning bir qismi sifatida ko‘rib chiqadi; rejali ishlanmalar uslubi marketing
texnologiyalari bilan bog‘liq. Lekin barcha reja va prognoz hisob-kitoblari hisob-
kitoblar tamoyillari, usullari, ularning bosqichma-bosqichligini, iqtisodiy oldindan
ko‘ra bilish indikatorlarini tanlashni belgilab beruvchi yagona metodologiyaga
amal qiladi.
Zamonaviy milliy iqtisodiyot murakkab ijtimoiy-iqtisodiy tizimdan iboratdir.
Jahonda yuz berayotgan globallashuv jarayonlari, investitsiyalar oqimining
tezlashuvi, moliyaviy inqiroz, raqobat muhitining kuchayishi milliy iqtisodiyotning
barqaror rivojiga o‘z ta’sirini ko‘rsatmoqda. Bunday sharoitlarda iqtisodiy-
matematik modellashtirish milliy iqtisodiyotdagi real jarayonlarni tizimli
ifodalaydigan, uning yordamida tizim rivojlanishining pirovard maqsadiga mos
ravishda kichik tizimlar rivojlanish variantlarini aniqlash va tadqiq qilishga, ya’ni
iqtisodiyotning samaradorligini oshirishga imkon beruvchi amaliy vosita
hisoblanadi.
Mamlakatimizning rivojlanayotgan iqtisodiyoti uchun nafaqat murakkab
ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni tahlil qila oladigan, balki zamonaviy iqtisodiy-
matematik usullar va modellar asosida kompyuter texnologiyalarini qo‘llab, ushbu
jarayonlarni ko‘p variantli yechimlarini oladigan iqtisodiy-matematik
modellashtirish sohasidagi mutaxassislarga bo‘lgan ehtiyoj ortmoqda. Bu esa
iqtisodiyotda vujudga kelgan tendensiyalarni, o‘rganilayotgan ob’ektlar holatini
tadqiq qilishga, ularning rivojlanishini bashoratlashga va shu asosda milliy
iqtisodiyotdagi chegaralangan resurslardan samarali foydalanish maqsadida ilmiy
asoslangan qarorlar qabul qilishga imkon beradi.
iqtisodiyot bo‘yicha chuqur fundamental tadqiqotlar olib borishga,iqtisodiy
rivojlanish modellarini tuzishga imkon beradi;
milliy iqtisodiyotni yaxlit tizim tarzidagi matematik modellarini yaratish
orqali unga tashqi ta’sirlar, jahonda yuz berayotgan inqirozning biznes sikllariga
ta’sirini aniqlay oladigan va qarshi choralarni belgilash strategiyalarini ishlab
chiqishga imkon beradi;
qo‘yilgan muammoni nafaqat analitik ifodalab qolmasdan, balki axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari asosida iqtisodiy jarayonlarning matematik
modellarini tuza oladigan, endogen va ekzogen omillar ta’sirini aniqlay oladigan
milliy iqtisodiyotdagi tarmoqlar va korxonalarning biznes-jarayonlarini
modellashtirishga ko‘maklashadi;
tadqiq qilinayotgan ob’ekt, korxona, tarmoqning yoxud milliy iqtisodiyotni
deterministik va stoxastik modellarini tuzishga imkon berib, ushbu jarayonlarni
sifat va son jihatidan tizimli boshqara oladigan va prognoz qila oladigan
modellarini yaratadi;
Page 7
9
tadqiq qilinayotgan ob’ektni samarali boshqarish uchun o‘tkazilgan tadqiqotlar
asosida maslahat beruvchi takliflar yoki boshqaruv qarorlarini ishlab chiqishga
imkon beradi
1.2-Mavzu: Boshqaruv jarayonida matematik modellashtirishning ahamiyati
va modellashtirish ob’ektlarining tahlili
Reja.
1. Modellashtirishning asosiy tushunchalari va vazifalari.
2. Modellashtirish bosqichlari. Modellashtirish usulining tasnifi
3. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni prognozlash usullarining tasnifi.
1.2.1. Modellashtirishning asosiy tushunchalari va vazifalari
Hozirgi paytda iqtisodiy fan va amaliyot amaliy matematika yutuqlaridan
tobora kengroq foydalanmoqda, ularni ilmiy tadqiqotlar qurolidan murakkab
xo’jalik masalalarini samarali hal kilishning muhim vositasiga aylantirmoqda.
Zamonaviy iqtisodiyot nazariyasi ham mikro-, ham makrodarajada tabiiy, zaruriy
element sifatida matematik modellar va usullarni o’z ichiga oladi. Matematikadan
iqtisodiyotda foydalanish iqtisodiy o’zgaruvchilar va ob’ektlarning eng muhim,
ahamiyatli boѓlanishlarini ajratishga va formal tasvirlashga, iqtisodiyot
nazariyasining qoidalari, tushunchalari va xulosalarini aniq va lo’nda bayon
qilishga imkon beradi.
Kuzatilayotgan ob’ektlarni chuqur va har tomonlama o‘rganish maqsadida
tabiatda va jamiyatda ro‘y beradigan jarayonlarning modellari yaratiladi. Buning
uchun ob’ektlar hamda ularni xossalari kuzatiladi va ular to‘g‘risida dastlabki
tushunchalar hosil bo‘ladi. Bu tushunchalar oddiy so‘zlashuv tilida, turli rasmlar,
sxemalar, belgilar, grafiklar orqali ifodalanishi mumkin. Ushbu tushunchalar
model deb aytiladi. «Model» so‘zi lotincha modulus so‘zidan olingan bo‘lib,
o‘lchov, me’yor degan ma’noni anglatadi. Model — bu shunday moddiy yoki
xayolan tasavvur qilinadigan ob’ektki, qaysiki tadqiqot jarayonida haqiqiy
ob’ektning o’rnini shunday bosadiki, uni bevosita o’rganish haqiqiy ob’ekt haqida
yangi bilimlar beradi. Modellarni qurishda tadqiq qilinayotgan hodisani belgilovchi
muhim omillar aniqlanadi va qo’yilgan masalani yechish uchun muhim
bo’lmagan qismlar chiqarib tashlanadi.
Ilmiy izlanishlarda modellashtirish qadimgi zamonlardayoq qo’llanila
boshlandi va asta-sekin ilmiy bilimlarning qurilish va arxitektura, astronomiya,
fizika, ximiya, biologiya va, nihoyat, ijtimoiy fanlar kabi tobora yangi sohalarini
qamrab ola boshladi. Birinchi matematik modellar F.Kene (1758 y., iqtisodiy
jadval), A.Smit (klassik makroiqtisodiy model), D.Rikardo (xalqaro savdo modeli)
tomonidan ishlatilgan. XX asr zamonaviy fanning amalda barcha sohalarida
modellashtirish usuliga katta muvaffaqiyatlar va obro’-e’tibor keltirdi.
Jamiyatdagi va iqtisodiyotdagi ob’ektlarni matematik modellar yordamida
kuzatish mumkin. Bu tushuncha modellashtirish deyiladi. Modellashtirish
deganda modellarni qurish, o’rganish va qo’llash jarayoni tushuniladi. Ifodalangan
model yordamida kuzatilayotgan ob’ektni bilish modellashtirish deyiladi.
Page 8
10
Modellashtirish usullari yordamida tuziladigan barcha modellarni 2 turga bo‘lish
mumkin: Moddiy modellar va ideal modellar.
Iqtisodiy model-iqtisodiy ob’ektlarning soddalashtirilgan nuxasidir. Bunda
modelning hayotiyligi, uning modellashtiriladigan ob’ektga aynan mos kelishi
muhim axamiyatga egadir. Lekin yagona modelda o‘rganilayotgan ob’ektning
xamma tomonini aks ettirish mumkin emas. Bunda jarayonning eng xarakterli va
eng muxim belgilari aks ettiriladi.
Model iqtisodiy prognozlashni, o‘rganilayotgan jarayonni ilmiy anglashning
muxim vositasi bo‘lib xisoblanadi. Modellashtirish jarayoni, ob’ektni yoki
jarayonni boshlang‘ich o‘rganish, uning amalga oshadigan xususiyatlari va
belgilarini ajratish, modelning nazariy va tajribaviy taxlili, modellashtirish
natijalarini ob’ekt haqidagi haqiqiy ma’lumotlar bilan solishtirish, modelni
korrektirovkalash xamda oydinlashtirish kabilar asosida model qo‘rishni tashkil
etadi.
Modelning hayotiyligi uning modellashtiriladigan ob’ektga qanchalik mos
kelishiga bog‘liq. Bitta modelda ob’ektni hamma tomonini aks ettirish qiyin
bo‘lganligidan unda ob’ektning eng xarakterli va muhim belgilarigina aks
ettiriladi. Shuni ham ta’kidlab o‘tish kerakki, ortiqcha soddalashtirilgan model
qo‘yilgan talablarga yaxshi javob bera olmaydi, o‘ta murakkab model esa masalani
yechish jarayonida qiyinchiliklar tug‘diradi.
Modellashtirish o‘rganish va bilish jarayonini kengaytiradi. Model hosil qilish
uchun ob’ekt har tomonlama o‘rganiladi, tahlil qilinadi. Model tuzilganidan so‘ng,
uning yordamida ob’ekt to‘g‘risida yangi ma’lumotlar olish mumkin. Shunday
qilib, ob’ekt to‘g‘risidagi bilish jarayoni to‘xtovsiz jarayonga aylanadi
Demak, modelning haqiqiyligi to‘plangan ma’lumotlar hajmiga, aniqlik
darajasiga, tadqiqotchining malakasiga va modellashtirish jarayoniga,
aniqlanadigan masalaning xarakteriga bog‘liq ekan.
Matematik usullar va modellar ahamiyatini quyidagilarda ko‘rish mumkin:
1. Iqtisodiy-matematik usullar yordamida moddiy, mehnat va pul
resurslaridan oqilona foydalaniladi.
2. Matematik usullar va modellar iqtisodiy va tabiiy fanlarni rivojlantirishda
yetakchi vosita bo‘lib xizmat qiladi.
3. Matematik usullar va modellar yordamida tuzilgan prognozlarni umumiy
amalga oshirish vaqtida ayrim tuzatishlarni kiritish mumkin bo‘ladi.
4. Iqtisodiy-matematik modellar yordamida iqtisodiy jarayonlar faqat chuqur
tahlil qilibgina qolmasdan, balki ularning yangi o‘rganilmagan qonuniyatlarini ham
ochish imkoni yaratiladi. Shuningdek, ular yordamida iqtisodiyotning kelgusidagi
rivojlanishini oldindan aytib berish mumkin.
Iqtisodiy-matematik usullar va modellar hisoblash ishlarini
kompyuterlashtirish va avtomatlashtirish bilan birga, aqliy mehnatni
yengillashtiradi va iqtisodiy soha xodimlarning mehnatini ilmiy asosda tashkil
etadi va boshqaradi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida prognozlash jarayoniga asoslanadigan asosiy
tamoyillar ichida quyidagilarni ajratish mumkin:
Page 9
11
1) prognozning ilmiy asoslanganligi (tabiat, jamiyat rivojlanishi qonuniyatlarini
hisobga olib ilmiy metodlar yordamida ishlab chiqish);
2) prognozlashning uzluksizligi (mamlakatda, iqtisodiyotda vaziyatlarning
o‘zgarishini hisobga olib prognoz doimo to‘g‘rilanib (korrektirovka) turishi kerak;
3) istiqbol va joriy prognozlashning muvofiqligi (prognozlash o‘zaro bog‘liqlikda
amalga oshiriladi, lekin ustivorlik istiqbol prognozlashga beriladi);
4) prognozlarning kelishilganligi (ishlab chiqilgan prognoz aralash prognozlar
bilan o‘zaro bog‘langan bo‘lishi kerak);
5) prognozning ko‘p variantliligi, alternativliligi (prognozning bir necha variantlari
ishlab chiqilishi, vaziyatlarning o‘zgarishi holatlarida boshqa variantlardan
foydalanish uchun talab etiladi. Odatda prognozni uch varianti mavjud: optimistik,
pessimistik va realistik;
6) asosiy omillarni tanlash (prognozlashda hisob-kitoblarga tadqiq etilayotgan
jarayonga ta’sir etuvchi omillar kiritilgan bo‘lishi kerak). Buning dolzarbligi
shundaki, iqtisodiy jarayonlarning o‘zi murakkab, ko‘p omilli va hamma
omillarning ta’sirini hisobga olish qiyin;
7) prognoz ishlab chiqishning tizimliligi (prognozlash jarayonini bir tomondan bir
butun tizim sifatida, ikkinchi tomondan esa alohida mustaqil bo‘limlardan tarkib
topgan murakkab tizim sifatida qaralishi);
8) prognozlarning verifikatsiyalanganligi (prognoz bahosi ishonchli va asoslangan
bo‘lishi kerak);
9) adekvatlilik (prognoz modelining real hayotga, tendensiyalarga, qonuniyatlarga
maksimal yaqin bo‘lishi kerak);
10) rentabellik (ishlab chiqilgan prognozdan samarani ishlab chiqish uchun
qilingan xarajatlardan yuqori bo‘lishi kerak).
1.2.2. Modellashtirish bosqichlari. Modellashtirish usulining tasnifi
Prognozlash tamoyillari prognozlash modellari va turli metodlarini
metodologik yagonaligini ta’minlaydi.
Prognozlarning izlanilayotgan ob’ekt xarakteriga ko‘ra bo‘linishlari har xil
qayta ishlab chiqarish jarayonlari bilan bog‘liq. Shunga ko‘ra, prognozlash
quyidagilarga ajratiladi:
- ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi;
- ilmiy-tehnik jarayonlarni ijtimoiy-iqtisodiy xarakterlari va oqibatlari;
- iqtisodiyot dinamikalari (sur’atlari, faktlari va tuzilishlari);
- bandlik, mehnat resurslari va kadrlarni qayta tayyorlash;
- tabiiy resurslardan oqilona foydalanish;
- asosiy fondlar va kapital qo‘yilmalarni qayta tiklash.
Prognozlar funksional belgisiga qarab ikkiga (Prognozlash yo‘nalishlariga
ko‘ra izlanishli va normativ bo‘lishi mumkin.) - normativ va izlanuv prognozlariga
bo‘linadi.Prognozlar funksional belgisiga qarab quyidagi: normativ va izlanuv
prognozlariga bo‘linadi Izlanuv prognozi izlanayotgan ob’ektlarning kelajakdagi rivojlanish
darajasiga asoslangan bo‘lib, bu darajalarni qo‘llash sharoitlaridan cheklashadi.
Page 10
12
Uning vazifasi o‘rganilayotgan ob’ekt bor tendensiyalar saqlangan holda qanday
rivojlanishini o‘rganishdir. (Izlanishli bashorat – agar hozirgi tendensiyalar
saqlanib qolsa iqtisodiy tizim qanday rivojlanadi?, degan savolga javob beradi.
Boshqa so‘z bilan aytganda tizimga ta’sir etuvchi omillar o‘zgarmasa, u qanday
holatga kelishi mumkin?)
Normativ prognoz izlanuv prognozlaridan farqli o‘larok oldin qo‘yilgan
maqsadlar bazasida ishlab chiqiladi. Uning vazifasi maqsad qilib olinayotgan
obektning kelajakdagi holatini prognozlash yo‘li va erishish vaqtini aniqlashdir.
Boshqacha etadigan bulsak -Normativ prognoz bo‘lajak maqsadlarga erishish
uchun tizimni rivojlanish yo‘nalishlarini va muddatlarini aniqlaydi (belgilaydi).
Maqsad qilingan holatga tizim erishish uchun, ta’sir etuvchi omillarga qanday
o‘zgarishlar kiritish zarur? Boshqa so‘z bilan aytganda qanday qilib maqsadga
erishish mumkin?
Izlanuv prognozi ob’ektning oldingiga nisbatan kelajakdagi holatini
aniqlashdan qaytayotgan bir vaqtda, normativ prognoz teskari tartibda amalga
oshiriladi, ya’ni kelajakdagi holatini qo‘yilgan maqsadining tendensiyalari va uni
qo‘llash tartibida amalga oshiriladi.
1.2.3. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni prognozlash usullarining tasnifi
Boshqarish tizimida ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va
prognozlash vazifalarning turli tumanligi prognozni qurish metodlari va xar hil
sistemalarini qo‘llanilishini talab qiladi. Har bir prognoz kerakli informatsiyaning
olinishi, ishonchliligi, asoslanganligi, baholanganligi, qayta ishlanishi natijasida
paydo bo‘ladi. Prognoz ishlab chiqarish uchun qanday ma’lumotlarni olishni
informatsiya tashuvchining tanloviga, uni olish usullariga, tahlil qilinayotgan
ob’ekt rivojlanishini baholovchi mahsus hisob kitoblarga bog‘liq .
Amaliyotda prognozlarni ishlab chiqarishni 130 xil metodlari mavjud. Ijtimoiy-
iqtisodiy jarayonlarni prognozlashda shartli ravishda metodlarini 3 xil muhim
guruhlarga bo‘lish mumkin:
- ekstropolyatsiya metodi
- prognozlashning ekspert baholash metodi
- modellashtirish metodi
Dinamik vazifada bosh va yagona rivojlanish omili bo‘lib vaqt omili
hisoblanadi. Bunda prognoz qilinayotgan parametr vaqt davomidagi o‘zgarishlarni
ko‘rsatuvchi vaqt qatorlarini ko‘rsatuvchi vaqt qatorlarini analiz qilish asosida
tuziladi. Masalan, mehnat resurslarining quvvati, oqimi, potensialining vaqt
davomidagi o‘zgarishlari analiz qilinadi. Prognozlashning dinamik vazifasi
prognozlash jarayonini rivojlanishi evolyutsion jarayonlarni bo‘lishini, asosiy
parametrlarni bir tomonlama o‘zgarishini talqin qiladi. Bu holatda ob’ekt
parametrlarini o‘zgarishini prognozlashda kelajakda uning rivojlanishi retrospektiv
amaliyot bilan quriladi.
Page 11
13
1.3-Mavzu: Modellashtirish turlari
Reja
1. Modellashtirishning asosiy tushunchalari va vazifalari.
2. Modellashtirish bosqichlari. Modellashtirish usulining tasnifi
1.2.2. Modellashtirishning asosiy tushunchalari va vazifalari
Hozirgi paytda iqtisodiy fan va amaliyot amaliy matematika yutuqlaridan
tobora kengroq foydalanmoqda, ularni ilmiy tadqiqotlar qurolidan murakkab
xo’jalik masalalarini samarali hal kilishning muhim vositasiga aylantirmoqda.
Zamonaviy iqtisodiyot nazariyasi ham mikro-, ham makrodarajada tabiiy, zaruriy
element sifatida matematik modellar va usullarni o’z ichiga oladi. Matematikadan
iqtisodiyotda foydalanish iqtisodiy o’zgaruvchilar va ob’ektlarning eng muhim,
ahamiyatli boѓlanishlarini ajratishga va formal tasvirlashga, iqtisodiyot
nazariyasining qoidalari, tushunchalari va xulosalarini aniq va lo’nda bayon
qilishga imkon beradi.
Hozirgi kunda ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlarni prognozlashda turli
modellardan keng foydalaniladi.
Kuzatilayotgan ob’ektlarni chuqur va har tomonlama o‘rganish maqsadida
tabiatda va jamiyatda ro‘y beradigan jarayonlarning modellari yaratiladi. Buning
uchun ob’ektlar hamda ularni xossalari kuzatiladi va ular to‘g‘risida dastlabki
tushunchalar hosil bo‘ladi. Bu tushunchalar oddiy so‘zlashuv tilida, turli rasmlar,
sxemalar, belgilar, grafiklar orqali ifodalanishi mumkin. Ushbu tushunchalar
model deb aytiladi. «Model» so‘zi lotincha modulus so‘zidan olingan bo‘lib,
o‘lchov, me’yor degan ma’noni anglatadi. Model — bu shunday moddiy yoki
xayolan tasavvur qilinadigan ob’ektki, qaysiki tadqiqot jarayonida haqiqiy
ob’ektning o’rnini shunday bosadiki, uni bevosita o’rganish haqiqiy ob’ekt haqida
yangi bilimlar beradi. Modellarni qurishda tadqiq qilinayotgan hodisani belgilovchi
muhim omillar aniqlanadi va qo’yilgan masalani yechish uchun muhim
bo’lmagan qismlar chiqarib tashlanadi.
Model - tor ma’noda – o‘rganilayotgan ob’ektning, jarayonning yoki
hodisaning muhim xususiyatlarini, xossalarini aks ettiruvchi yordamchi
ob’ekt; Keng ma’noda model biror ob’ektni yoki ob’ektlar tizimini namuna-
sidir. Model tushunchasi biologiya meditsia, fizika va boshqa fanlarda ham
qo‘llaniladi.
Ilmiy izlanishlarda modellashtirish qadimgi zamonlardayoq qo’llanila
boshlandi va asta-sekin ilmiy bilimlarning qurilish va arxitektura, astronomiya,
fizika, ximiya, biologiya va, nihoyat, ijtimoiy fanlar kabi tobora yangi sohalarini
qamrab ola boshladi. Birinchi matematik modellar F.Kene (1758 y., iqtisodiy
jadval), A.Smit (klassik makroiqtisodiy model), D.Rikardo (xalqaro savdo modeli)
tomonidan ishlatilgan. XX asr zamonaviy fanning amalda barcha sohalarida
modellashtirish usuliga katta muvaffaqiyatlar va obro’-e’tibor keltirdi.
Turli iqtisodiy hodisalarni o’rganish uchun ularning iqtisodiy modellar deb
ataluvchi soddalashtirilgan formal tasvirlaridan foydalaniladi. Iste’mol tanlovi
modellari, firma modellari, iqtisodiy o’sish modellari, tovar va moliya
Page 12
14
bozorlaridagi muvozanat modellari va boshqa ko’p modellar iqtisodiy modellarga
misol bo’ladi.
Jamiyatdagi va iqtisodiyotdagi ob’ektlarni matematik modellar yordamida
kuzatish mumkin. Bu tushuncha modellashtirish deyiladi. Modellashtirish
deganda modellarni qurish, o’rganish va qo’llash jarayoni tushuniladi. Ifodalangan
model yordamida kuzatilayotgan ob’ektni bilish modellashtirish deyiladi.
Modellashtirish usullari yordamida tuziladigan barcha modellarni 2 turga bo‘lish
mumkin: Moddiy modellar va ideal modellar.
Moddiy modellar real ob’ektlarni(geometrik, fizik, dinamik yoki funktsional
tavsiflarini ifodalaydi.) tabiiy va sun’iy materiallar yordamida aks ettiradi: mel
bilan doskada, karton bilan maket tuzish, qalam bilan formula yozish, metalldan
aviamodel yasash.
Ideal modellar odamni fikrlash jarayoni bilan chambarchas bog‘langandir.
Bunday modellar bilan operatsiyalar miyada amalga oshiriladi. inson tafakkurining
mahsuli bo’lib, ular tushunchalar, gipotezalar va turli xil qarashlar sistemasidan
iborat.Iqtisodiy tadqiqotlarda, boshqarish sohalarida, asosan, abstrakt modellash-
tirishdan foydalaniladi.
Iqtisodiy model-iqtisodiy ob’ektlarning soddalashtirilgan nuxasidir. Bunda
modelning hayotiyligi, uning modellashtiriladigan ob’ektga aynan mos kelishi
muhim axamiyatga egadir. Lekin yagona modelda o‘rganilayotgan ob’ektning
xamma tomonini aks ettirish mumkin emas. Bunda jarayonning eng xarakterli va
eng muxim belgilari aks ettiriladi.
Model iqtisodiy prognozlashni, o‘rganilayotgan jarayonni ilmiy anglashning
muxim vositasi bo‘lib xisoblanadi. Modellashtirish jarayoni, ob’ektni yoki
jarayonni boshlang‘ich o‘rganish, uning amalga oshadigan xususiyatlari va
belgilarini ajratish, modelning nazariy va tajribaviy taxlili, modellashtirish
natijalarini ob’ekt xaqidagi xaqiqiy ma’lumotlar bilan solishtirish, modelni
korrektirovkalash xamda oydinlashtirish kabilar asosida model qo‘rishni tashkil
etadi.
Modelning hayotiyligi uning modellashtiriladigan ob’ektga qanchalik mos
kelishiga bog‘liq. Bitta modelda ob’ektni hamma tomonini aks ettirish qiyin
bo‘lganligidan unda ob’ektning eng xarakterli va muhim belgilarigina aks
ettiriladi. Shuni ham ta’kidlab o‘tish kerakki, ortiqcha soddalashtirilgan model
qo‘yilgan talablarga yaxshi javob bera olmaydi, o‘ta murakkab model esa masalani
yechish jarayonida qiyinchiliklar tug‘diradi.
Modellashtirish o‘rganish va bilish jarayonini kengaytiradi. Model hosil qilish
uchun ob’ekt har tomonlama o‘rganiladi, tahlil qilinadi. Model tuzilganidan so‘ng,
uning yordamida ob’ekt to‘g‘risida yangi ma’lumotlar olish mumkin. Shunday
qilib, ob’ekt to‘g‘risidagi bilish jarayoni to‘xtovsiz jarayonga aylanadi
Demak, modelning haqiqiyligi to‘plangan ma’lumotlar hajmiga, aniqlik
darajasiga, tadqiqotchining malakasiga va modellashtirish jarayoniga, aniqlana-
digan masalaning xarakteriga bog‘liq ekan.
Matematik usullar va modellar ahamiyatini quyidagilarda ko‘rish
mumkin:
Page 13
15
1. Iqtisodiy-matematik usullar yordamida moddiy, mehnat va pul
resurslaridan oqilona foydalaniladi.
2. Matematik usullar va modellar iqtisodiy va tabiiy fanlarni rivojlantirishda
yetakchi vosita bo‘lib xizmat qiladi.
3. Matematik usullar va modellar yordamida tuzilgan prognozlarni umumiy
amalga oshirish vaqtida ayrim tuzatishlarni kiritish mumkin bo‘ladi.
4. Iqtisodiy-matematik modellar yordamida iqtisodiy jarayonlar faqat chuqur
tahlil qilibgina qolmasdan, balki ularning yangi o‘rganilmagan qonuniyatlarini ham
ochish imkoni yaratiladi. Shuningdek, ular yordamida iqtisodiyotning kelgusidagi
rivojlanishini oldindan aytib berish mumkin.
Iqtisodiy-matematik usullar va modellar hisoblash ishlarini
kompyuterlashtirish va avtomatlashtirish bilan birga, aqliy mehnatni
yengillashtiradi va iqtisodiy soha xodimlarning mehnatini ilmiy asosda tashkil
etadi va boshqaradi.
1.2.3. Modellashtirish bosqichlari. Modellashtirish usulining tasnifi
Modellashtirish jarayonining asosiy bosqichlari turli sohalarda, shu jumladan,
iqtisodiyotda ham o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’ladi. Iqtisodiy-matematik
modellashtirish bitta tsiklining bosqichlari ketma-ketligi va mazmunini tahlil
qilaylik.
Birinchi bosqich - iqtisodiy muammoning qo‘yilishi va uning nazariy
sifat jihatdan tahlili.
Bu bosqichda iqtisodiy jarayon har tomonlama o‘rganiladi, uning ichki va
tashqi ahborot aloqalar, ishlab chiqarish resurslari, rejalashtirish davri kabi asosiy
parametrlari aniqlanadi. Bu bosqichda asosan muammoni asl ma’nosi ifodalanadi.
Qanday masalalarga javob topilishi kerakligini aniqlash kerak bo‘ladi.
Izlanayotgan noma’lum o‘zgaruvchilar nima, qanday maqsadni ko‘zda tutadi,
natija nimalarga olib keladi, kabi savollar aniqlanadi.
Ikkinchi bosqich - matematik modelni tuzish.
Modellashtirayotgan jarayonning iqtisodiy matematik modeli tenglamalar,
tengsizliklar tizimi, funksiyalar shaklida ifodalanadi. Oldindan modelni turi, keyin
uning o‘zgaruvchilari, parametrlari, aloqa shakllari aniqlanadi. Demak, matematik
modelni qurilishini o‘zi bir necha bosqichlardan iborat.
Uchinchi bosqich - modelning matematik tahlili.
Bu bosqichning maqsadi - modelni umumiy xususiyatlarini aniqlash. Bu
yerda modelni matematik usullar bilan tekshiriladi. Eng asosiysi, modelni yechimi
borligini isbotlash zarur. Agar modelni matematik yechimi bo‘lmasa, unda keyingi
bosqichlarni bajarish mumkin emas bo‘lib qoladi. Shuning uchun yoki masalani
iqtisodiy qo‘yilishini o‘zgartirish kerak yoki matematik ifodalashni yanada aniqroq
qo‘yilishi zarur bo‘lib koladi.
(Modellashtirishning uchinchi bosqichida olingan natija har tomonlama, keng
tahlil qilinadi. Tanlangan modelning to‘g‘riligi va sifatini pirovard mezoni bo‘lib
amaliyot, olingan natija va xulosalarni haqiqiy ishlab chiqarish sharoitiga to‘g‘ri
kelishi, qilingan tahlil va xulosalarni iqtisodiy mazmunga egaligi hisoblanadi.
Page 14
16
Agarda olingan natijalar haqiqiy ishlab chiqarish sharoitiga to‘g‘ri kelmasa, unda
bunday mos kelmaslik sabablari iqtisodiy talqin qilinadi. Bunday sabablar quyidagi
hollarda bo‘lishi mumkin: ma’lumotlarni yetarlicha ishonchli emasligi,
foydalangan matematik usul yoki modelni o‘rganilayotgan iqtisodiy ob’ektnining
xususiyatlari va mazmuniga mos kelmasligi va boshqalar. Asosiy sabab
aniqlanganidan so‘ng modelga zarur bo‘lgan o‘zgartishlar kiritiladi, ma’lumotlar
tuzatiladi va masalani yechish boshidan takrorlanadi.)
To‘rtinchi bosqich –modellashtirilayotgan ob’ekt buyicha iqtisodiy
ma’lumotlarni tayyorlash.
Modellashtirishda bu bosqichni ahamiyati juda muhim. Ma’lumotni real
olinishi, modellarni ishlatilishini cheklashtiradi. Shunda ma’lumotni tayyorlashga
ketadigan harajatni e’tiborga olish kerak. Bu harajatlar modellashtirishdan bergan
samaradan kam bo‘lishi zarur. Masalani yechish uchun kerak bo‘lgan barcha
iqtisodiy ma’lumotlar to‘rejaadi va zarur bo‘lsa statistik usullar bilan qayta
ishlanadi. Modelda qatnashadigan koeffitsiyentlar aniqlanadi. Masalani yechish
uchun uning dastlabki matritsasi tuziladi.
Beshinchi bosqich –masalani yechish algoritmini tuzish, kompyuter
dasturlarni tayyorlash va ular asosida masalani hisoblash, yechimini olish.
Bu bosqichning murakkabligi, masalaning katta o‘lchamligi va juda katta
ma’lumotlar massivlarini qayta ishlashdan iborat. Masalaning matritsasini iqtisodiy
ahborotlar bilan to‘ldirilib, kompyuterdagi maxsus dasturga kiritiladi.
Oltinchi bosqich -masala yechimini miqdoriy tahlili va uni amalda
qo‘llanilishi. Sonli natijalar tahlili va ularning tatbiqi.
Masalaning yechimi miqdor va sifat jihatidan tahlil qilinadi. Bu yerda ishlab
chiqarish samaradorligini oshirishning yo‘llari, resurslardan optimal foydalanish
variantlari, izlanayotgan noma’lumlarning miqdoriy qiymatlari topiladi.
Yuqorida sanab o‘tilgan bosqichlar bir-biri bilan chambarchas bog‘liq va biri
ikkinchisini to‘ldirib, yagona maqsadni amalga oshirish uchun xizmat qiladi.
ekstropolyatsiya metodi prognozlashning ekspert baholash metodi modellashtirish
metodi.
Ekstrapolyatsiya metodining mohiyati shundaki, tahlil qilinayotgan
ob’ektning o‘tgan zamonda alohida parametrlarini analiz qilishda hamda
o‘zgarishlarni keltirib chiqaradigan omillarni tadqiq qilishda jarayonlarni kelajakda
shakllantirish yo‘llari va rivojlantirish qonuniyatlari haqida xulosa qilish mumkin.
Bu metodda prognozlashda 2 turdagi vazifalarni ajratish maqsadga muvofiqdir: a)
dinamik va b) statik analiz vazifalari.
Dinamik vazifada bosh va yagona rivojlanish omili bo‘lib vaqt omili
hisoblanadi. Bunda prognoz qilinayotgan parametr vaqt davomidagi o‘zgarishlarni
ko‘rsatuvchi vaqt qatorlarini ko‘rsatuvchi vaqt qatorlarini analiz qilish asosida
tuziladi. Masalan, mehnat resurslarining quvvati, oqimi, potensialining vaqt
davomidagi o‘zgarishlari analiz qilinadi. Prognozlashning dinamik vazifasi
prognozlash jarayonini rivojlanishi evolyutsion jarayonlarni bo‘lishini, asosiy
parametrlarni bir tomonlama o‘zgarishini talqin qiladi. Bu holatda ob’ekt
Page 15
17
parametrlarini o‘zgarishini prognozlashda kelajakda uning rivojlanishi retrospektiv
amaliyot bilan quriladi.
1.4-Mavzu: Prognozlash turlari
1. Ijtimoiy-iqtisodiy prognozlashning o‘ziga xos usullari va ularning tasnifi.
2. Prognozlashning ekspertlar usuli
1.4.1. Ijtimoiy-iqtisodiy prognozlashning o‘ziga xos usullari va ularning
tasnifi
Ijtimoiy-iqtisodiy prognozlashning fan sifatida rivojlanishida uning usuli katta
rol o‘ynaydi. Usul – bu, o‘rganish yullari va usullarini tanlash hamda shu
tarmoqdagi haqiqat ko‘rinishlarini umumiylashtirishdir. Iqtisodiy prognozlashning
usuli har bir tarmoqda bo‘lganidek izlanayotgan ob’ektlarga qarashli,
o‘rganilayotgan omil va ko‘rinishlar asosiga kirish mumkin bo‘lgan dialektik
usuldir. U umumiy ilmiy usullar va izlanishiga yondashuv hamda iqtisodiy
ko‘rinishlarni ilmiy prognozlashga asoslangan o‘ziga xos usullar asosida
ishlatiladi.
Umumiy yondashuvlardan quyidagilarni ajratish mumkin:
tarixiy yondashuv;
kompleks yondashuv;
tizimli yondashuv;
tuzilmaviy yondashuv;
tizimli-tarkibiy yondashuv.
Tarixiy yondashuv har bir hodisaning tarixiy tuzilishi bilan o‘zaro
bog‘likligini ko‘rib chiqishdan iborat.
O’tmish hozirgi kun va kelajakning o‘zaro bog‘liqligidan kelib chiqadi,
kelajak hozirgidek mavjuddir. Shuning uchun prognozlash hozirda mavjud bo‘lgan
qonun va tendensiyalarni undan tashqariga o‘tkazadi va uning asosida kelajakning
mavjud bo‘lmagan modelini ishlab chiqish bilan bog‘liq. Bir xil ko‘rinishdagi har
xil tarixiy shakllarning mavjudligi orasidagi bog‘liqlik izlanayotgan ob’ektning
hozirgi ko‘rinishi uning oldingi rivojlanish natijasi ekanligini bildiradi. Bunday
yondashuv mantiqiy izlanish ijtimoiy rivojlanish tarixiy xarakterining aksi
hisoblanadi.
Kompleks yondashuv hodisalar va ularning bog‘liqligi va karamligini ko‘rib
chiqishni o‘z ichiga oladi. Buning uchun shu hodisalarni o‘rganuvchi nafaqat bu
fan, balki boshqa fanlarning ham usullaridan foydalaniladi. Ijtimoiy-iqtisodiy
ob’ektlarning kelajakdagi rivojlanishi haqidagi ilmiy tasavvurlarni ishlab
chiqishning nazariy asosi siyosiy iqtisod hisoblanadi.
Iqtisodiy prognozlashning amaliyoti va nazariyasida boshqa ijtimoiy
fanlarning ilmiy apparati keng qo‘llaniladi.
Tizimli yondashuv murakkab iqtisodiy tizimlardagi hajmli va sifatli bo‘lishi
mumkin bulgan jarayonlar o‘tishini o‘rganishni nazarda tutadi. Ular iqtisodiy
pronozlashda katta rol o‘ynaydi. Hodisaning har bir ko‘rinishi tizim sifatida
olinishi mumkin. Bu degani ular o‘zaro bog‘liq qator funksiyalar, afzalliklarni
Page 16
18
ta’minlovchi bir-biri bilan bog‘liq qismlardan iborat. Bu afzallik va funksiyalarni
bilgan holda o‘rganilayotgan ob’ektning harakatini oldindan bilish mumkin.
1.4.2. Prognozlashning ekspertlar usuli
Tizimli yondashuv tizimning umumiy maqsadini aniqlashdan va hamma
sistemalar osti faoliyatini maqsadga erishishdan chetlashtiruvchi har bir
yechimning ishlab chiqilishi va asoslanishiga asoslanuvchi siyosiy fikrlash
ko‘rinishini anglatadi. Bunda berilgan tizim boshqa bir katta tizimning bir qismi
sifatida qaraladi, uning rivojlanish maqsadi bu tizimning rivojlanish maqsadlari
bilan bog‘lanadi.
Strukturaviy yondashuv prognozlash ob’ektlarida izlanish katta rol
o‘ynaydi. Strukturaviy yondashuvda izlanish ob’ekti o‘zi tarkibidagi elementlar va
ularning o‘zaro harakatida ko‘rib chiqiladi. Bu esa o‘rganilayotgan ob’ekt haqidagi
tasavvurni kengaytirishga imkon beradi.
Tizimli - tarkibiy yondashuvi bir tomondan, tizimni dinamik rivojlanayotgan
bir butunlik sifatida qarashni ko‘zda tutsa, ikkinchi tomondan, tizimning o‘zaro
harakatdagi strukturaviy elementlariga bo‘linishidir, chunki haqiqatda har bir
tarkibiy element boshqa hamma elementlarga qanday ta’sir etsa, butun tizimga
ham shunday ta’sir etadi. Bu bilan tizim elementlari aloqasining qonuniyligini
ochish imkoni paydo bo‘ladi.
Ekspertizaning individual metodi xar bir ekspert bilan personal ish olib boradi
va boshqa fikrlar bilan maslahatlashib ekspert hulosasi beriladi.
Shunday qilib iqtisodiyot murakkab tizim bo‘lib yaxlitlik, iyerarxik,
ehtimollik, xususiyatlarga ega va shu sharoitda boshqariladi. Aytib o‘tilgan
xususiyatlarni e’tiborga olgan holda prognozlashtirish usullarini klassifikatsiyasi
tuzilgan.
Bashoratlash usullari 2 katta guruhga bo‘linadi: formalizatsiyalash usullari
va evristik usullar (1.4.1-rasm).
1.4.1-rasm. Bashorat usullari
Башоратлаш усуллари
Формализациялаш Эвристик
Оддий
экстрапо-
ляция
Ўртача
даражалар
сирғалиши
Экспонен-
циал те-
кислаш
Энг кичик
квадратлар
Моделлаш-
тириш
Статистик
моделлаш-
тириш
Эксперт
баҳолаш
Мантиқий
Page 17
19
Shunday qilib, ilmiy bashoratlashning eng muhim sharti – prognozlanadigan
ob’ektlarni boshqaradigan qonunlarni chuqur va har tomonlama o‘rganishdan
iboratdir.
1.5- Mavzu: Vaqtli qatorlar va ularning tahlili. Modellashtirish
ekstrapolyatsiyasi
Reja:
1. Vaqtli qatorlar to‘g‘risida tushuncha, ularning turlari va tuzish qoidalari.
2. Vaqtli qatorlarni analitik tahlil etish ko‘rsatkichlari.
3. Vaqtli qatorlarda o‘rtachani hisoblashning o‘ziga xos xususiyatlari.
1.5.1. Vaqtli qatorlar to‘g‘risida tushuncha, ularning turlari va tuzish
qoidalari.
Ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarning vaqt davomida o‘zgarishi dinamika deb, shu
jarayonni ta’riflovchi ko‘rsatkichlar qatori esa vaqtli qatorlari deb yuritiladi.
Hodisalarning vaqt davomida o‘zgarishini ta’riflovchi statistik ko‘rsatkichlar
qatori vaqtli qator deb yuritiladi.
Vaqtli qatorlar ikki elementdan tarkib topadi: biri vaqt momentlari yoki
davrlar, ikkinchisi - ularga tegishli ko‘rsatkichlar.
Vaqtli qatorlar uzoq muddatli tendensiya, ayrim davrlarga xos siklik yoki
lokal o‘zgarishlar, kundalik tebranishlar va mavsumiy o‘zgarishlarni o‘zida
mujassamlashtirishi mumkin.
Vaqtli qatorlar quyidagilar bilan xarakterlanadi:
1. uzoq muddatli harakat yo‘nalishi, ya’ni umumiy asriy tendensiya;
2. qisqaroq davrlarga xos siklik yoki lokal o‘zgarishlar;
3. ayrim yillarga tegishli tebranishlar;
4. mavsumiy tebranishlar
5. kon’yunkturaviy tebranishlar
Iqtisodiy tizimda yuz beradigan jarayonlar ma’lum bir ko’rsatkichlarining
vaqtga bog’liq holda o’zgaruvchi qiymatlarini ketma-ket joylashuvidan xosil
bo’lgan qator shaklida namoyon bo’ladi.
Ko’rsatkichlar qiymatini qatorda o’zgarib borishi o’rganilayotgan xodisaning
dinamikasi haqidagi ma’lumotni beradi.
Biror bir ko’rsatkichni kuzatish natijasida olingan qiymatlarini o’sib borish
yoki kamayib borish tartibida joylashuvidan hosil bo’lgan qatorlar dinamika
qatorlari deyiladi. Har qanday dinamika qatorlari ikki unsurdan iborat bo’ladi, ular
xronologik momentlar (sanalar), davrlar (yillar, oylar va hakozo) ro’yhatidan va
o’rganilayotgan hodisaning soni, hajmi, miqdorini tavsiflovi darajalardan tashkil
topadi.
Davriy qatorlarning alohida ko’rsatkichlari qatorning darajalari deyiladi.
Davriy qatorlar momentli, oraliq va hosilaviy qatorlarga bo’linadi.
Momentli qatorlar ko’rsatkichlarning aniq bir vaqt momentidagi qiymatlarini
tavsiflaydi, bunday qatorlarga misol quyidagi jadvalda keltirilgan.
Page 18
20
Firma ishchilarining soni Sana 01.01 01.02 01.03 01.04 01.05 01.06 01.07 01.08 01.09
Ishchilar
soni,
kishi
hisobida
127 128 132 137 140 145 147 150 150
Oraliq qatorlari ko’rsatkichlar qiymatlarining ma’lum bir vaqt oralig’idagi
qiymatini tavsiflaydi.
Firma ishchilarining ish haqi fondi Oylar Yanvar Fevral Mart Aprel May Iyun Iyul Avgust Sentabr
Ish haqi
fondi, mln.
so’m
hisobida 2.305 2.330 2.370 2.380 2.385 2.390 2.392 2.400 2.400
Hosilaviy qatorlar ko’rsatkichlarning o’rtacha va nisbiy qiymatlaridan tuziladi.
Firma ishchilarining o’rtacha ish haqi Oylar Yanvar Fevral Mart Aprel May Iyun Iyul Avgust Sentabr
O’rtacha
ish haqi,
mln.
so’m
hisobida
181.5 182.1 179.
5 173.7 170.4 164.8
162.
7 160.0 160.0
Qatorning darajalari determinerlangan yoki tasodifiy qiymatlar bo’lishi
mumkin. Oyda, kvartalda, yilda kunlar soni haqidagi ketma-ket ma’lumotlar qatori
determinerlangan qiymatlar qatoriga misol bo’lishi mumkin. Darajalari tasodifiy
qiymatlarlardan iborat bo’lgan qatorlar bashoratlashda keng qo’llaniladi. Bunday
qatorlarning har bir ko’rsatkichi diskret yoki uzluksiz qiymatlarga ega bo’lishi
mumkin.
Davriy qatorlarning tarkibiy qismlari. Agar davriy qatorlarda iqtisodiy
ko’rsatkichlarning o’zgarish tendensiyasi uzoq vaqt davom etsa, u holda jarayon
o’zgarishida trend mavjud deyiladi. Trend deganda rivojlanishning umumiy
yo’nalishi yoki davriy qatorlarning asosiy tendensiyasini aniqlovchi o’zgarish
tushuniladi. Trend dinamika qatorining uzoq vaqt davomida ta’sir etuvchi tizimli
tarkibiy qismlari qatoriga kiradi. Davriy qatorlarda ko’pincha iqtisodiy jarayonlarni
ifodalovchi qatorlarning davriyligini ifodalovchi qismiga tegishli bo’lgan tebranish
uchraydi.
Iqtisodiy ko’rsatkichlar davriy qatorlari darajalarining qiymatlari: trend,
mavsumiy, davriy (siklik) va tasodifiy qismlardan tashkil topadi.
Agar tebranish davri bir yildan oshmasa, u holda bunday tebranish mavsumiy
deyiladi, agar bir yildan oshsa davriy (siklik) tebranish deb ataladi. Ko’proq
Page 19
21
mavsumiy o’zgarishlar sababi tabiat, iqlim (klimatik) sharoitlar bo’lsa, siklik
(davriy) o’zgarishlarning sababi demografik sikllardan iborat bo’ladi.
Dinamika qatorining trend, mavsumiy va siklik tashkil etuvchilari mavsumiy
yoki tizimli tashkil etuvchilar deb ataladi. Agar davriy qatordan muntazam tashkil
etuvchilarni chiqarib tashlansa tasodifiy tashkil etuvchilar qoladi.
Iqtisodiy ma’lumotlarga qo’yiladigan talablar. Bashoratlashda qatorlarning
yonma-yon kelgan darajalari oraliqlarini tanlash muhim ahamiyatga ega. Vaqt
bo’yicha oraliqlar o’ta yiriklashtirib olinganda ko’rsatkichlar dinamikasining ayrim
qonuniyatlarini soddalashtirishlarga olib kelishi mumkin. O’ta maydalashtirilganda
esa hisoblash hajmi ko’payadi, jarayon dinamikasida muhim bo’lmagan qismlari
paydo bo’ladi. Qator darajalari o’rtasidagi vaqt bo’yicha oraliq har bir jarayon
uchun aniq tanlanishi zarur, ammo darajalar teng oraliqlarda olinishi maqsadga
muvofiq hisoblanadi.
Haqiqatda rivojlanish jarayonini davriy qatorlar orqali ifodalashning muhim
shartlaridan biri qator darajalarini taqqoslamaligini ta’minlashdan iborat. Buning
uchun qator darajalari bir hil o’lchov birliklariga keltirilishi, davrlar miqiyosida
olinganda esa aynan shu davrga tegishli bo’lishi kerak. Taqqoslamalik sharti
ko’proq narx ko’rsatkichlari va narxlarning o’zgarishi, xududlarning almashinishi,
korxona va tashkilotlarni yiriklashtirilishi yoki butunlay yo’q bo’lib ketishi
natijasida buzilishi mumkin.
1.5.2. Vaqtli qatorlarni analitik tahlil etish ko‘rsatkichlari.
Iqtisodiy jarayonlar dinamikasini mukammal o’rganish uchun kuzatuv
ob’ektlari darajasidagi ma’lumotlar to’liq bo’lishi, davriy qator yetarlicha
uzunlikka ega bo’lishi, kuzatuv natijalari tushib qolmagan bo’lishi kerak.
Davriy qatorlar darajalarida anamal (mavhum) qiymatlar uchrashi mumkin.
Bunday qiymatlar ma’lumotlarni yig’ish, yozib olish yoki uzatishda yo’l
quyiladigan xatolar natijasida paydo bo’lishi mumkin. Bunday xatolar texnik
xatolar yoki birinchi turdagi xatolar bo’lib ularni bartaraf etish zarur. Lekin anamal
qiymatlar ham haqiqiy jarayonni ifodalashi mumkin, masalan, bozorda dollar
kursining tebranishi yoki qimmatli qog’ozlar kursining tushib ketishi va boshqalar.
Bunday anamal qiymatlar ikkinchi turdagi xatoliklar bo’lib, bartaraf etilmasdan,
balki ulardan haqiqiy holatni baholashda faydalaniladi. Davriy qatorlarda anamal
darajalarni aniqlash uchun maxsus usullardan foydalaniladi(masalan Irvin usuli)1.
Vaqtli qatorlar tahlilida hisoblanadigan ko‘rsatkichlar:
1. Mutlaq qo‘shimcha o‘sish yoki kamayish - har qaysi keyingi davr
darajasidan boshlang‘ich yoki o‘zidan oldingi davr darajasini ayirish yo‘li bilan
aniqlanadi.
11/ iiii YY ,..., 0/ 0YYiii
2. O’sish yoki kamayish koeffitsiyenti yoki sur’ati (Ko‘.k.) - har qaysi
keyingi davr darajasi boshlang‘ich yoki o‘zidan oldingi davr darajasiga nisbatan
1 М.С. Красс, Б.П. Чупринов. Математика для экономистов. Питер. Москва, 2005. 405-407 бетлар.
Page 20
22
qancha martaba katta yoki kichik ekanligini yoki qancha foiz tashkil etishini
ko‘rsatadi.
11/ / iiii YYK ; 11/ /100 iiii YYT ; 0/ /0
YYK iii ; 0/ /1000
YYT iii
3. Qo‘shimcha o‘sish (kamayish) sur’ati (Δ) ham ikki usulda aniqlanishi
mumkin. Birinchi usulda har bir keyingi davr darajasidan boshlang‘ich davr
darajasi ayirilib, 100 ga ko‘paytiriladi va boshlang‘ich davr darajasiga bo‘linadi.
0
0
/
100)(0 Y
YYi
ii
4. 1% qo‘shimcha o‘sish (kamayish)ning mutlaq qiymati – mutlaq
qo‘shimcha o‘sish qiymati zanjirsimon qo‘shimcha o‘sish sur’atiga bo‘linadi.
1/:1/
iiTii
Dinamika tendensiyasini aniqlashning eng sodda usuli qator darajalari
davrini uzaytirish usulidir. Bu usulda ketma-ket joylashgan qator darajalari teng
sonda olib qo‘shiladi, natijada uzunroq davrlarga tegishli darajalardan tuzilgan
yangi ixchamlashgan qator hosil bo‘ladi.
O’rtacha sirg‘aluvchi usul - bu qator darajalarini birin-ketin ma’lum tartibda
surish yo‘li bilan hisoblangan o‘rtacha darajadir. O’rtacha sirg‘aluvchi usulda qator
ko‘rsatkichlaridan doimo teng sonda olib, ulardan oddiy arifmetik o‘rtacha
hisoblash yo‘li bilan aniqlanadi. Ularni toq yoki juft sonda olinadigan qator
ko‘rsatkichlari asosida hisobalash mumkin.
O’rtacha sirg‘aluvchi usul o‘rtacha qiymatni aniqlash vaqtida tasodifiy
chetlanishlarning o‘sish holatiga asoslanadi. O’rtacha faktik qiymatlar qatorlari
dinamikasi tekislanayotgan vaqtda sirg‘anishning o‘rtacha nuqta davrini
ko‘rsatadigan o‘rtacha qiymatlar bilan almashinadi.
1.5.3. Vaqtli qatorlarda o‘rtachani hisoblashning o‘ziga xos xususiyatlari
Iqtisodiy jarayonlar dinamikasini miqdoriy baholashda mutloq qo’shimcha
o’sish(kamayish), o’sish(kamayish) sur’ati va qo’shimcha o’sish(kamayish) sur’ati
kabi statistik ko’rsatkichlardan foydalaniladi. Ular bazisli, zanjirli va o’rtacha
ko’rsatkichlarga bo’linadi.
Bazisli, zanjirli va o’rtacha mutloq qo’shimcha o’sish, o’sish sur’ati va
qo’shimcha o’sish sur’atlarini hisoblash formulalari quyidagi jadvallarda
keltirilgan.
Ko’rsatkich
nomlari
Mutloq qo’shimcha o’sish O’sish sur’ati Qo’shimcha o’sish
sur’ati
Bazisli
бt
б
tYYY %100/
бt
б
tYYT %100 б
t
б
tTK
Zanjirli
1
tt
з
tYYY %100/
1
tt
з
tYYT %100 з
t
з
tTK
O’rtacha
)1/()(
1 nYYY
nt
%100/11 n
ntYYT
%100t
TK
Page 21
23
Formulalarda nYYY ,...,, 21 davriy qatorlar darajalari; n -–qator uzunligi;
бY - dinamika qatorida taqqoslash bazasi sifatida olingan daraja.
Qator dinamikasini o’rtacha qo’shimcha o’sish orqali tasvirlash ikki chetki
nuqtalarni birlashtiruvchi to’g’ri chiziqqa mos keladi. Bir qadam oldinga bashorat
qiymatni topish uchun davriy qatorning oxirgi darajasiga o’rtacha mutloq qiymatni
qo’shimcha o’sishini qo’shish kifoya:
tnn YYY 1
bu yerda nY - davriy qator ko’rsatkichini n nuqtasidagi qiymati; 1nY -–
ko’rsatkichning 1n - nuqtadagi bashoratlangan qiymati; Y - davriy qatorning
o’rtacha qo’shimcha o’sish qiymati.
Qator o’zgarishi dinamikasini o’rtacha qo’shimcha o’sish sur’atini qo’llab
tasvirlash uning ikki chetki nuqtalaridan o’tkazilgan va o’zgarish dinamikasi
doimiy o’sish sur’atiga ega jarayonlar uchun xos bo’lgan ko’rsatkichli yoki
eksponsial egri chiziq ko’rinishida ifodalashga mos keladi.
i - qadam oldinga bashorat qiymatini aniqlash quyidagi formula orqali
amalga oshiriladi:
inn TYY 1
bu yerda 1nY - ko’rsatkichning 1n nuqtadagi bashorat qiymati, T – nisbiy
qiymatlarda ifodalangan o’rtacha o’sish sur’ati.
Ko’rsatkich
nomlari
Mutloq qo’shimcha
o’sish
O’sish sur’ati Qo’shimcha o’sish
sur’ati
Bazisli
бt
б
tYYY %100/
бt
б
tYYT %100 б
t
б
tTK
Zanjirli
1
tt
з
tYYY %100/
1
tt
з
tYYT %100 з
t
з
tTK
O’rtacha
)1/()(
1 nYYY
nt
%100/11 n
ntYYT
%100t
TK
Page 22
24
Vaqtli qatorlari ko‘rsatkichlarini hisoblash usuli
Yil
lar
Pax
ta x
osi
l-
do
rlig
i ts
/ga
Mutlaq o‘sish
(kamayish) ts/ga
O’sish
(kamayish)
darajasi % da
Qo‘shimcha o‘sish
(kamayish) darajasi
%da
1 %
qo‘shimch
a
o‘sishning
ahamiyati
100
базА B
azis
li u
sul
(Y
1-Y
0)
Zanjir-
simon
usul
(Yi-Yi-
1)
Bazis
li
usul
1000
1 Y
Y
Zanjir-
simon
usul
1001
i
i
Y
Y
Bazisli
usul
Pb-100%
Zanjir-
simon
usul
PZ-100%
1 2 3 4 5 6 7 (5-
100%)
8 (6-
100%) 100
2
2010 22,1 - - - - - - -
2011 22,9 0,8 0,8 103,6 103,6 3,6 3,6 0,221
2012 23,5 1,4 0,6 106,3 102,6 6,3 2,6 0,229
2013 24,4 2,3 0,9 110,4 103,8 10,4 3,8 0,235
2015 25,2 3,1 0,8 114,0 103,3 14,0 3,3 0,244
2016 26,1 4,0 0,9 118,1 103,6 18,1 3,6 0,252
Trend (the trend) so‘zi lug‘aviy mazmuni harakat yoki fikrlar yo‘nalishi,
biror kimsa yoki narsaga xos mayl, intilish, moyillik
Tendensiyalarni aniqlashning turli usullari mavjud.
davrlar oralig‘ini yiriklashtirish;
sirg‘aniq o‘rtacha darajalarni hisoblash;
qatorlarni analitik tekislash;
Davrlar oralig‘ini yiriklashtirish.
Bunda vaqtli qatorlar davriy (interval) qatorlar shaklida berilgan bo‘lsa, u holda bu
qatorlar yiriklashtirib olinadi. Masalan, kundalik ma’lumotlar un kunlik davr bilan,
oylik, choraklik davr bilan, yillik esa uch, to‘rt, besh va hokazo yillik davrlar bilan
almashtiriladi (-jadvalga qarang).
1.5.1 -jadval.
Xo‘jalik bo‘yicha jami ishlab chiqarilgan paxta miqdori.
Yillar
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
Paxta ishlab
chiqarish, t.
hisobida 970
,0
970
,0
975
,0
980
,0
985
,0
980
,0
985
,0
995
,0
990
,0
1008
,0
1010
,0
1050
,0
Endi yuqoridagi jadvalda keltirilgan ma’lumotlar asosida ushbu vaqtli qatorni to‘rt
yillik davrlar bilan yiriklashtirib olamiz (69-jadvalga qarang).
1.5.2-jadval.
Xo‘jalikda turt yillik davrlar bo‘yicha paxta ishlab chiqarish miqdori.
Davrlar 2002-2005 2006-2009 2010-2013
Paxta ishlab chiqarish, t. hisobida 3895,0 3945,0 4058,0
Page 23
25
Ushbu 2 jadvalda keltirilgan ma’lumotlar asosida esa shu davrlarda o‘rtacha
yillik ishlab chiqarilgan paxta miqdorini aniqlaymiz. Buning uchun har bir
davrning umumiy natijasini to‘rtga bo‘lib hisoblaymiz (3-jadvalga qarang)
Xo‘jalikda yiriklashtirilgan davr qatorlari bo‘yicha o‘rtacha yillik ishlab
chiqarilgan paxta miqdori.
Davrlar 2002-2005 2006-2009 2010-2013
Paxta ishlab chiqarish, t. hisobida 973,8 986,3 1014,5
Davr oralig‘ini kengaytirish
M
:
Oylar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Tovar
oborot
mln.so‘
m
11,
6
9,
5
11,
2
12,
5
12,
2
13,
6
12,
4
12,
0
13,
0
14,
6
15,
1
13,
2
Oydan kvartallikka o‘tsak, tovar oboroti hajmi quyidagicha
I kv II kv III kv IV kv
32,3 38,3 39,2 42,9
Sirg‘anchiq o‘rtacha darajalarini hisoblash.
Bu usulning moxiyati shundaki, vaqtli qatorning xaqiqiy darajalari asosida
sirg‘anchiq o‘rtacha darajalar hisoblab, ulardan tekislangan qator tuziladi va
natijada trend yaqqollashadi. Sirg‘anchiq o‘rtacha darajalar qator
ko‘rsatkichlaridan doimo teng sonda olib, ulardan oddiy arifmetik o‘rtacha
hisoblash yo‘li bilan aniqlanadi. Ularni toq yoki jufi sonda olinadigan qator
ko‘rsatkichlari asosida hisoblash mumkin.
Bunda dinamika qatorlardagi haqiqiy darajalar sirg‘anchiq o‘rtacha miqdor
bilan almashtiriladi. Bunday o‘rtacha darajalar asosan 3 va 5 yillik davrlar
bo‘yicha hisoblanishi mumkin.
Xo‘jalikda paxta yetishtirishning o‘rtacha yillik miqdorlari
Yillar
Yetish-
tirilgan
paxta
Sirganchik o‘rtacha darajalar
3-yillik 5-yillik
Davrlar Yetishtir
paxta O’rtacha Davrlar
Yetish-tirilgan
paxta O’rtacha
2005 970,0 - - - - - -
2006 970,0 2002-2004 2915,0 971,7 - - -
2007 975,0 2003-2005 2925,0 975,0 2002-2006 4880,0 976,0
2008 980,0 2004-2006 2940,0 980,0 2003-2007 4890,0 978,0
2009 985,0 2005-2007 2945,0 981,7 2004-2008 4905,0 981,0
2010 980,0 2006-2008 2950,0 983,3 2005-2009 4925,0 985,0
2011 985,0 2007-2009 2960,0 986,7 2006-2010 4935,0 987,0
2012 995,0 2008-2010 2970,0 990,0 2007-2011 4958,0 991,6
2013 990,0 1999-2011 2993,0 997,7 2008-2012 4988,0 997,6
2014 1008,0 2010-2012 3008,0 1002,7 2009-2013 5053,0 1010,6
2015 1010,0 2011-2013 3068,0 1022,7 - - -
2016 1050,0 - - - - - -
Page 24
26
Shunday qilib, qanchalik ko‘proq davrlar uchun sirg‘anchiq o‘rtacha darajalar
hisoblansa shunchalik qator ko‘rsatkichlari orasidagi tebranishlar tekislanib trend
yaqqolroq ko‘zga tashlanadi.
Qatorlarni analitik tekislash Dinamika tendensiyasini aniqlash maqsadida qatorlarga ishlov berish usullari
ichida eng mukammali trend tenglamasini tuzish va unga asosan tekislangan
darajalarni xisoblashdir.
Bunda vaqtli qatorlarni analitik tekislash uchun dastavval to‘g‘ri chiziqli
tenglamasini keltirib o‘tamiz: bu eng sodda trend tenglamasi
Ikkinchi tartibli parabola tenglamasi u=a0+a1t+a2t2
taaУ t 10
bunda,
tУ - tekislangan qatorning nazariy darajalari;
t – vaqti, ya’ni davrlarning tartib raqami (shartli)
ao va a1 – to‘g‘ri bog‘lanishli noma’lum bo‘lgan parametrlar(xadlar).
ao va a1 parametrlarni hisoblash uchun kichik kvadrat usul yordamida normal
tenglamalar tizimini tuzib yechish yo‘li bilan aniqlanadi:
2
10
10
tаtауt
tапау
bunda,
u – berilgan qator darajalari;
n – yillar soni.
Vaqtli qatorlarda hisob-kitoblarni ixchamlashtirish maqsadida davrlarning
tartib raqami yig‘indisini - 0t ga teng deb olamiz, u holda ushbu tenglama
quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi.
2
1
0
tауt
пау
Birinchi tenglikdan hisoblab olamiz:
п
уа
пау
0
0
Ikkinchi tenglikda hisoblab olamiz:
21
2
1
t
уtа
tауt
Agarda, vaqtli qatorlar juft hadlar (masalan: 6, 8, 10 va hokazo) dan tashkil
topgan bo‘lsa, u holda ushbu qatordagi (t) quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:
Page 25
27
Agarda, vaqtli qatorlar toq hadlar (masalan: 5, 7, 9 va hokazo) dan tashkil
topgan bo‘lsa, u holda ushbu qatordagi (t) quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi
Endi, xo‘jalik misolida tekislangan qator darajalarini hisoblab chiqamiz (4-
jadvalga qarang).
1.5.3-javdal.
Paxta xosildorligining darajasini analitik tekislash.
Yillar
Paxta xosildor-
ligi, ts/ga
y
Vaqtni shartli
belgilash
t
t2 ut
Paxta xosildorligining
tekislangan darajasi, ts/ga
tУ
2008 19,5 -4 16 -78,0 21,14
2009 23,7 -3 9 -71,1 21,83
2010 22,1 -2 4 -44,2 22,52
2011 24,0 -1 1 -24,0 23,21
2012 23,2 0 0 0,0 23,90
2013 25,6 +1 1 +25,6 24,59
2014 25,4 +2 9 +72,0 25,28
2015 24,0 +3 9 +72,0 25,97
2016 27,6 +4 16 +110,4 26,66
Jami 1,215у 0t 602t
5.41уt
10.215tУ
9,239
1,2150
п
уa ; 69.0
60
5,4121
t
уta
Bu yerda 2t boshqacha yo‘l bilan ham hisoblab topish mumkin, ya’ni:
agarda, dinamika qatorlar juft hadlardan iborat bo‘lsa:
3
)1()1(2
nnnt
agarda, dinamika qatorlar toq hadlardan iborat bo‘lsa:
6012
720
12
1098
12
)19(9)19(
12
)1()1(2
nnn
t
Endi to‘g‘ri chiziqli ( tааУ t 10
) tenglamaga hisoblangan ko‘rsatkichlarni
qo‘yib chiqsak, u holda ushbu tenglama quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:
tУ t 69.09.23
Bu yerda ao va a1 parametrlar qanday savolga javob berishini izohlab o‘tamiz:
-5 -3 -1 +1 +3 +5
-3 -2 -1 +1 +2 +3 0
Page 26
28
Bizning misolimizda 0а - parametr 2005 yildagi nazariy jihatdan paxta
xosildorligini tavsiflaydi, chunki t ning ahamiyati shu yilda 0 ga teng deb olingan.
Parametr 1а (proporsionallik koeffitsiyenti) esa shu davrlar (2005-2013) da har yili
paxtaning o‘rtacha xosildorligi 0,69 ts ga oshishini ko‘rsatadi.
Endi hisoblangan 0а va 1а parametrlarning natijalarini to‘g‘ri chiziqli
( tааУ t 10
) tenglamaga qo‘yib, har bir yil uchun paxtaning nazariy xosildorligini
aniqlaymiz:
2008 ………… 23,9+0,69(-4)=21,14
2009 ………… 23,9+0,69(-3)=21,83
2010 ………… 23,9+0,69(-2)=22,52
2011 ………… 23,9+0,69(-1)=23,21
2012 ………… 23,9+0,69(0) =23,90
2013 ………… 23,9+0,69(+1)=24,59
2014 ………… 23,9+0,69(+2)=25,28
2015 ………… 23,9+0,69(+3)=25,97
2016 ………… 23,9+0,69(+4)=26,66
Bundan tashqari, ayrim xollarda ikkinchi tartibdagi parabola va egri chiziqli
tenglamasi orqali ham vaqtli qatorlarda analitik tekislashni amalga oshirish
mumkin.
Ikkinchi darajali parabola tenglamasi:
2
210 tataayt
Bu tenglamaning parametrlari ( 210 ,, aaa ) quyidagi normal tenglamalar
sistemasini(kichik kvadratlar usuli) yechish bilan aniqlanadi:
24
2
3
1
2
0
3
2
2
10
2
210
yttatata
yttatata
ytatana
Normal tenglamalar sistemasining t2 t3
,t4, tu, t
2u o‘zgaruvchilarning
qiymatlarini aniqlaymiz:
Ekstrapolyatsiyani qo‘llash.
Bunda vaqtli qatorlarning bo‘lajak davr yoki perspektiv darajalari aniqlanadi.
Bu usul ikki turda amalga oshiriladi :
perspektiv (istiqbol) ekstrapolyatsiya, ya’ni bulajak noma’lum davrlar
darajalarini aniqlash;
retrospektiv (utmishga karatilgan) ekstrapolyatsiya, ya’ni oldingi, o‘tgan
davrlar darajalarini tekshirish.
Agarda, kuzatilgan davrlar bo‘yicha aniqlangan umumiy yo‘nalish bo‘lajak
davrlar uchun tatbiq qilinsa, u holda bunday ekstropolyatsiya o‘rtacha o‘sish yoki
o‘rtacha qo‘shimcha o‘sish sur’atlari asosida bajarilgan bo‘ladi. Biron-bir «A» -
hudud bo‘yicha o‘tkazilgan tanlama kuzatish natijalari boshqa «V» - hududdagi
Page 27
29
mos to‘plamga tarqatilsa, u holda bunday ekstrapolyatsiya tanlama usullari asosida
bajarilgan bo‘ladi.
ekstrapolyatsiya – bu biron-bir to‘plam natijalari asosida boshqa noma’lum
darajalarni aniqlashdan iboratdir.
Davriy qatorlarni dastlabki tahlildan o’tkazish uchun «Statistikaning
umumiy nazariyasi» fanidan tanish bo’lgan usullar qo’llanadi, jumladan qatorlarni
tekislash, sirg’aniq o’rtachalar, eksponensial tekislash va boshqalar.
Page 28
30
2-MODUL. IJTIMOIY - IQTISODIY JARAYONLARNI
MODELLASHTIRISHNING AMALIY TADBIQI
2.1-Mavzu: Prognozlashning ekspert usuli
1. Ekspert baholash usulining mohiyati
2. Ekspert baholash usulining amalga oshirish bosqichlari
3. Ekspert baholashning boshqa usullari
2.1.1. Ekspert baholash usulining mohiyati
Keyingi yillarda prognozlashning ekspert usuli keng rivojlandi. Bu usulni
kullash yerdamida prognozlashni ishlash davrida paydo buladigan katta
muammolalar kismini yechish mumkin buladi. Ikkinchi jaxon urushidan keyin
ekspert baxolash nazariyasi va amaliyeti fani paydo buldi.
Bu usul muammollarni yechishda kachonki matematik usullar yetarli samara
bermagan kullaniladi.Xamda urganilayetgan ob’ekt tugrisida ma’lumotlar yetarli
darajada tuplash murakkab bulgan paytda kullaniladi.
Har qanday prognozni anikligi va ilmiy asoslanganlik darajasi kup jixatdan
aynan shu urganilayetgan mummo buyicha prognozlashtirilayetgan soxaning
mutaxasislari fikrini xam xisobga olish kerak. Ularni tajribalari va bilimlarini
xisobga olgan xolda shu ishga jalb kilish bilan birgalikda ular bilan kanday ishlash
masalasi turadi.
Bu masala keyingi yillarda ishlab chikilgan ekspert baxolash usulida uz aksini
topgan. Ekspert (lotincha «tajribali») degan lugaviy ma’noga ega. Albatta yirik
tajribali mutaxasisni ishlab turgan joyidan ishdan ajratib prognognozlash
boskichlarida katnashishga jalb etish bir oz mushkul masala.
Prognozlashning evristik (intuitiv) usullari mutaxasisslarning shaxsiy fikrlari
yoki ekspertlar kollektivining mulohazalariga asoslangan usullar kiradi. Bu usullar
mutaxasisslarning shu sohadagi ish tajribasi yoki o‘z sohasi ustalarining shaxsiy
intuitsiyalari, avvallari xuddi shuningdek masalalarni samarali hal qilganidagi
ortirilgan ko‘p yillik tajribasi va bilimlariga asoslanadi. Hozirgi kunda qo‘yilgan
iqtisodiy muammolarni muxokama qilishda intuitiv usullar qo‘llaniladi.
Prognostika nuqtai nazaridan ekspert bu shunday sohalar mutaxassisidirki, u
amaldagi va yetilib turgan ziddiyatlarning mumkin bo‘lgan yo‘llari va
alternativlarini baholaydi va gipoteza qiladi hamda o‘z faoliyatida unga asoslanadi.
2.1.2. Ekspert baholash usulining amalga oshirish bosqichlari
Ekspert usulida prognozlashning asosiy bosqichi bu:
1) Prognoz(ni) ishlashga tayerlash (ekspertizaga tayyorlanish);
ekspertlar surovini utkazish, surov natijalarini kayta ishlash. Bu boskichda kuyidagi vazifalar yechilishi zarur a) prognozni ishlashni
tashkiliy ta’minotini tayerlash b) prognoz topshirigini shaklantirish v) ishchi,
analitik va maslaxatchilar guruxini shakllantirish g) ekspert komissiyani
shakllantirish d) prognozni ishlashda metodik ta’minotni tayerlash ye) prognoz
Page 29
31
utkazish uchun axborot bazasini tayerlash ye) prognozni kompyuter orkali amalga
oshirishni tayerlash. Ekspertizani tashkil kilish jarayeni kuyidagi boskichlardan
iborat ya’ni Raxbarlik xujjatlarini tuzish. Bunda ekspertizani utkazishning asosiy
xolati kursatiladi. Maksad, uni bajarish buyicha vazifalar , ekspertlar gurxi va
ishchi guruxini tarkibi va vazifalari, ishni ta’minlash uchun zarur manbalar, ishni
bajarilish muddati, ishchi va ekspert guruxini tanlash.
Shuningdek Utkaziladigan Surov usulini ishlab chikish. Bu boskichda
utkaziladigan surovni vakti joyi, vazifasi, utkazish shakli, zarur xujjatlar tarkibi.
Surov shakli – individual yeki gruppovoy kurinishda bulishi mumkin. Anketali
(sirtdan), ogzaki,
Ekspert baholash usulining mohiyati fikrlar miqdoriy baholangan va natijalar
formal ishlangan holda ekspertlar tomonidan muammolarning intuitiv-mantikiy
tahlil qilinishidan iboratdir. Ekspertlarning ishlov berish natijasida olingan
umumlashma fikrlari muammoni hal qilish deb qabul qilinadi. Intuitsiyadan,
mantikiy fikrlardan va miqdoriy baholardan kompleks foydalanish muammoni
samarali hal qilish imkonini beradi.
Ekspert baholash usulining asosiy vazifasi miqdoriy xarakteristikaga ega
bo‘lmagan jarayonlar prognozini, ayrim iqtisodiy jarayonlarni rivojlantirishning
alternativ imkoniyatlari haqidagi sifat axborotini olishdan, formal va intuitiv
usullarni to‘g‘rilash va o‘zaro uyg‘unlashtirishdan, iqtisodiy jarayonlar prognoziga
ma’lum darajada normativ omillar kiritishdan iboratdir.
Ekspertlarning o‘zlari ikkinchi bosqichda qatnashadilar.
Tayyorgarlik ishi uch qismdan iborat:
1) savol shakli va mazmunini belgilash.
2) Savollar ruyxxatini tuzish.
3) Ekspertlarni shaxsan tanlash va ularni ekspertlar suroviga jalb etish.
Amaliyetda sinalgan turlicha surov shakli kullaniladi So‘rov shakllari:
intervyu olish, muloqot, yig‘ilish(kengash), g‘oyalarni tanlash, o‘yinlar o‘tkazish,
anketa tuzish va Delfi usuli.
So‘roqlar individual yoki guruhlarda, yuzma-yuz va sirtdan o‘tkazilishi
mumkin. Yukorida keltirilgan usullarning ikkitasi intervyu olish va
anketalashtirish( javoblar yezma ravishda beriladi) individual(yakka) turiga kiradi.
Kolgan usullar guruxli(kollektiv)ga kiradi.
Ekspertlar baxolashni yakka va kolektivga misol Ukishdagi talabaga
ukituvchi tomonidan baxo kuyishi. Yeki vrachni diagnozi. Kollektiv murakkab
xollatlarda ukishdan chetlashtirish yeki vrachlar konsilumi.
Armiyada komandir bir uzi xal kilishi mumkin. Yeki ogir axvolda xarbiy
kengashga murojaat kilinadi.
Anketa va intervyularda savolni tanlash qiyin. Savollar ochiq yoki yopiq yoki
bir necha shaklda bo‘lishi mumkin. Ochiq javoblar sifatli yoki erkin holda sonli
ifodalarda bo‘lishi mumkin.
Yopiq savolga javoblar: «ha», «yo‘q», «bilmayman » singari bo‘ladi.
(Ko‘p savollar bo‘lganda zarur javob chiziladi.
Page 30
32
Ekspertiza usuli yuzma yuz(ochnaya) va sirtki turlariga bulinadi. Yuzma yuz
ekspertlarning shaxsiy ishtirokida amalga oshiriladi ya’ni interyu olish, mulokot,
kengash, goyalar generatsiyasi, ish uyinlari . Sirtan utkazishga anketaalashtirish va
Delfi usuli kiradi.
Ekspert guruhlarini tuzish
Ekspert baxolash usulining samaradorligi eng avvalo ekspert guruxini
shakllantirishga boglikdir. Mutaxassisligi, kasbiy sifati , shaxsiy tajribasiga. Shu
soxani chukur bilishi eng muximdir. U kup kitoblari bilan mashxur bulishi
mumkin, tanikli olimdir Lekin eng asosiysi uning kompetentligi aniklash kerak.
Avvalambor ekspertlarni tanlash, ularning malakalariga e’tibor berish va
keyinchalik guruhlar tuzish zarur.
Kerakli belgilardan ekspertning ishchanligi, mahorati zarur. Buning uchun
ko‘p mutaxassislarga savol berib u yoki bu sohada kim ekspert ekanligini so‘rash
mumkin. Keyinchalik eng ko‘p ovoz olganni ekspert guruhiga kiritish lozim:
X ij
1
0
Ishbilarmonlik bilan ishtirokchilarning boshqa sifatlari ilmiy yondashishi,
fikrlash doirasi va saviyasi ham hisobga olinadi.
Guruhlardagi ekspertlar soni so‘rov usuliga bog‘liq. Yuzma-yuz uchrashuv
uchun 10-15 kishi kifoya. Agar vaqt, mehnat va mablag‘ sarfi cheklanmagan
bo‘lsa, sirtdan so‘roq o‘tkazganda ekspertlar soni cheklanmagan.
Ekspertlarni tanlash. Bu ish, odatda, ilmiy-texnik va ma’muriy manfaatlar sohalarini
aniqlashdan boshlanadi. So‘ngra bu sohalarga daxldor shaxslar ro‘yxati tuziladi.
Tuzilgan ro‘yxat ekspert uchun nomzodlar tanlashda asos bo‘ladi.
Ekspertlar guruhini tuzishda ekspertiza muammosini samarali hal qilish
umumiy talab hisoblanadi. Muammoni hal qilish samaradorligi ekspertiza
ishonchliligining xarakteristikalari bilan belgilanadi.
Ekspert baholashning ishonchliligi faqat muammoni amaliy hal qilish va
uning natijalarini tahlil qilish asosidagina belgilanishi mumkin. U, odatda, faqat
tajribaga asoslangan ma’lumotlar bo‘yicha amalga oshiriladi.
Ekspertiza muntazam ravishda taxminan bir xil tarkibdagi ekspertlar
yordamida o‘tkazilsa, ekspertlar guruhi ishining ishonchliligi bo‘yicha statistik
ma’lumotlarni jamg‘arish hamda ishonchlilikning barqaror raqamli baholarini olish
imkoni yaratiladi. Ekspertiza turlari analitik yezishma zapiska), aylana stol,
konferensiya, ekspertlarni chikishi kurinishida buladi..
3. G’oyalarni «kollektiv generatsiyalash» usuli (Akliy xujum)
Bu usul «g‘oyalar jangi» deb nom olgan. U yuzma-yuz so‘rov usuli bo‘lib
XX asrning 50-yillarida A.Osborn tomonidan kashf etilgan.U AKSh va
Yaponiyada keng kullanilgan. Tayerlov boskichida Dastlab 10-15 kishidan iborat
akllar xujumi guruhi tuziladi. Tayyorgarlik jarayonida ekspertlarga eslatma
tayyorlanadi va unda muammoli holatlar, markaziy masalalar, muhokama savollari
va oldindan g‘oyalarni o‘ylab qo‘yish so‘raladi. Akllar xujumini utkazilishining
asosiy koidalari yuboriladi.
Page 31
33
Yig‘ilishni o‘tkazish uchun rais saylanadi. U yig‘ilishni ochadi. Ekspertlarga
nutq uchun 2-3 minut ajratiladi va u bir necha gal takrorlanadi ya’ni suz oluvchilar
kiska kurinishda uz goyalarini ifodalashi lozim. Bu usulda tanqidiy fikrlar ijobiy
muhokama qilinadi. Tankid kilganlarni yerga urib tashliydiganlarni ishtirokchilar
safidan chikarib yuboriladi. Seans xakikatda xujum shaklini olishi kerak. Keraksiz
safsata bulishiga yul kuyilmaydi.
Muhokama stenogramma qilinadi yeki diktafonga yezib olinadi..
Muhokamaga 15- 20 minutdan to 40-45 minut ajratiladi. Albatta yangi goyalar
boshka paydo bulmaydi. Agar ishtirokchilar kupayib ketsa ular guruxlarga
ajratiladi.
Keyingi bosqichda seans natijalari boshqa mutaxassislar guruhi tomonidan
qayta ishlanadi. Bu bosqichda jami g‘oyalar tanqid etiladi va g‘oyalar, takliflarning
so‘nggi ro‘yxati tuziladi. Bu ro‘yxatga samarali va amaliy g‘oyalar kiritiladi.
Kollektiv ekspertiza o‘tkazishda so‘rovning quyidagi asosiy turlaridan
foydalaniladi: intervyu, intervyu-anketa, anketalash, aralash anketalash, munozara,
kengashish, «akl hujumi» usuli.
Intervyu olishda texnik xodim ekspert bilan ma’lum dastur asosida erkin
o‘tkaziladigan suhbat jarayonida beriladigan bahoni aniqlaydi.
Intervyu-anketa paytida beriladigan savollar birmuncha konkret xarakterga
ega bo‘ladi, ularning natijasi esa oldindan belgilangan bo‘ladi. Intervyu ekspert
baholarini yozma tarzda qayd qilib boradi. Bunda ekspert ishtirokida oldindan
tayyorlangan anketa to‘lg‘azib boriladi.
Anketalashtirish - bu ekspertning anketa savollariga bergan yozma
javoblaridir. Teskari aloqali anketalashtirishda ekspertlarni so‘roqlash bir necha
bosqichlarda amalga oshiriladi va bunda so‘roqning ayrim natijalari ayrim
ekspertlarning baholari va ularning argumentatsiyalari ham qo‘shilgan holda
ekspertlarga oldingi bosqichda yetkazilgan bo‘ladi.
So‘rov turlarining har biri ekspertlar o‘rtasida axborotlar ayriboshlashda va
ularning mustaqil ijodini tashkil etishda o‘z afzallik va kamchiliklariga ega.
U yoki bu so‘rov turini tanlashni belgilab beradigan asosiy omillar
ekspertizaning maqsad va vazifasiga, tahlil qilinadigan muammoning mohiyati va
murakkabligiga, boshlang‘ich axborotning hajmi to‘liqligi va ishonchliligiga,
ekspertlarni so‘roqlash mumkin bo‘lgan vaqt va davrga, shuningdek ekspertlar va
boshqarish guruhi a’zolari soniga, ularning xarakteristikasiga va hokazolarga
bog‘liq bo‘ladi.
Kollektiv ekspertiza ekspertlarning huquq doiralarini hisobga olgan yoki
olmagan holda o‘tkzilishi mumkin. Birinchi holda ishchi guruhi har bir ekspertdan
uning prognozlanadigan sohani bilish darajasi haqidagi ma’lumotlarni hamda
uning fikrlari shakllanishi manbalarini so‘rab chiqadi. Bu ma’lumotlar
ekspertlarning tayyorgarlik darajasi va ishlab chiqarish tajribasini baholash uchun
zarurdir.
Kollektiv ekspert baholash natijasi umumlashtiruvchi hujjat hisoblanib, unda
prognozlanadigan davr mobaynida tadqiq qilinadigan ob’ektni rivojlantirish
yo‘llari bayon qilinadi. Ular ichidagi eng oddiy usul – komissiya usulidir. Lekin bu
Page 32
34
usul bir necha nomaqbul hodisalarni bartaraf qila olmaydi. Shuning uchun hiyla
aniq ekspertiza usullariga zarurat tug‘iladi.
«O’tkazilgan baho» usuli yoki «akliy hujum» usuli ma’lum darajada
«komissiyalar» usulining kamchiliklarini bartaraf qiladi. «O’tkazilgan baho»
usulining mohiyati shundan iboratki, unda ekspertlar ikki guruhga bo‘linadi.
Birinchi guruh mazkur masala bo‘yicha o‘z fikrlarini bildiradi. Ikkinchi guruh
olingan axborotni o‘rganadi va bu axborotni baholash bosqichi hisoblanadi.
Bunday mehnat taqsimoti sharoitida fikrlarni erkin bayon qilish va
intellektual mehnat samaradorligini oshirish uchun real imkoniyatlar yaratiladi.
Delfi usuli – ekspert baxolashning bir turidir.
Bu usul yerdami izlanayetgan yechim tezlikda amalga oshiriladi.
U AQShda XX asrning 60-yillarida O.Xelmer tomonidan yaratilgan. Bu usul
bir kator mamlakatlarda sinovdan utkan ayniksa ilmiy texnik progress
muammolarini tekshirishda kullanilgan. Arzon usullardan bulib xisoblanadi. U
sirtdan so‘rov o‘tkazishga asoslangan. Uning xususiyatlari: sirtqi, anonim
(yashirin), va so‘rovlar bir necha bosqichlarda o‘tkaziladi, teskari aloqa mavjud,
birinchi turdan tashqari har gal ekspertlar oldingi turdagi natijalar haqida axborot
olishadi.
Dastlab ekspertlarga anketalar tarqatiladi, unda muammo izohlanadi,
savollar ro‘yxati va unga javob berish tavsifi keltiriladi.
Ekspert javoblarni qo‘l qo‘ymasdan pochta orqali yeki ye-mayl jo‘natadi.
Tashkilotchilar ekspertlar javoblarini qayta ishlaydi, ular buyicha guruxiy baho
chiqaradi, Mazmun jihatdan o‘rtachalarni, farqlar va dispersiyani hisoblaydi. Bir
oy o‘tgandan keyin ikkinchi tur o‘tkaziladi. Ekspertlarga birinchi tur natijalari
xulosalari bayon qilinib savollar beriladi. Ekspertlarga yana kayta ishlangan
savollar yuboriladi. Birinchi tur javoblarini inobatga olib ekspertlardan savollarga
javob berishi so‘raladi. Ikkinchi tur Javoblari yana umumlashtirilib zarur bo‘lsa
yana qo‘shimcha turlar o‘tkaziladi. Agar uchinchi turdan so‘ng javoblardagi farqlar
katta bo‘lmasa so‘rov o‘tkazish to‘xtatiladi. Oxirgi tur natijalari umumlashtiriladi
va tugallangan hisoblanadi. Bazida turtinchi tur xam utkazilishi mumkin.
Bu usulni afzallik tomoni. Avtoritetlar bilan spor yukligida. Munozarali
vaziyatlarni yukotadi. Ekspertlarning anonimligi. Xar bir boskichda ekspertlarning
oldingi natijalardan xabardorligi. Kamchiligi kup vakt talab kilinishi (3-4 turda
bulishi)
2.1.3. Ekspert baholashning boshqa usullari
Morfoligik tahlil usuli. Morfologik tahlil usuli iqtisodiy hodisalar
to‘plamini o‘zaro bog‘langan tarkibidan foydalanadi va oldindan belgilangan
qandaydir mulohazalardan to‘liq holi bo‘lishga asoslanadi. Morfologik usul
ob’ektni iqtisodiy izlanishini tartibga keltirilgan va analitik masalani yechishni
barcha variantlari bo‘yicha tizimga keltirilgan ma’lumotlarni olishga yo‘naltirilgan
usul sifatida ko‘riladi (asosiy tamoyil-mavjud imkoniyatlarni o‘tkazib
yubormaslik, qati ko‘rib chiqmasdan hech narsani tashlab yubormaslik). Bunday
yondashish “morfologiya qutisi” deb nomlanadi va tahlil ob’ektini ifodalovchi
Page 33
35
barcha ko‘rsatkichlarni o‘rganib chiqishni, iloji bor yechimlarni barcha
variantlarini ko‘rib chiqishni taqazo etadi.
“Morfologiya qutisi” maqsadlar daraxti yoki matritsa ko‘rinishida tuziladi,
ya’ni ko‘p o‘lchamli fazoni ifodalaydi, bunda alohida tashkil qiluvchilarni har bir
bog‘lanishi faqat bir imkoni bor yechimdan tashkil topadi (yoki yechim umuman
bo‘lmaydi). Iqtisodiy tahlilda shunday morfologik matritsa tuzish kerakki, unda
tahlil ob’ektining xo‘jalik faoliyatini barcha asosiy ko‘rsatkichlari; rejadan,
me’yordan chetga chiqishning barcha sabablari ifodalanadi. Masalan, mahsulotni
sotish hajmi bo‘yicha rejani bajarilmaslik sabablari bo‘lishi mumkin: o‘z vaqtida
shartnomani tuzilmaganligi; tugallanmagan mahsulotni to‘liq komplektlan-
maganligi; yangi mahsulotni tayyorlash loyixa xujjatlarini yo‘qligi; ishlab
chiqarishdagi nomutanosiblik; kadrlarni yuqori malakaga ega emasligi va x.k.
Bular birinchi tartibli sabablardir; bularning har biridan ikkinchi tartibli sabablar
ham bo‘lishi mumkin. Masalan, korxonada nokomplekt tugallanmagan ishlab
chiqarishning sabablari bo‘lishi mumkin: yarim fabrikatlarni rejalashtirilgan
me’yordan chetlanishi, mehnatni, me’yorlashtirishni rejalashtirish sifatini pastligi
va x.k. O’z o‘rnida bu sabablardan uchinchi tartibli sabablarni ham detallashtirib
keltirish mumkin.
Iqtisodiy jarayonlarning morfologik matritsasini ishlab chiqish tufayli tahlil
qilish muddati keskin qisqaradi va to‘liq operativ ishga aylanadi, tahlil natijalari
rahbarning ish san’atidan bog‘liqligi kamayadi, alternativ qarorlar qabul qilish
imkoniyati paydo bo‘ladi, ahamiyatli bu sohada tizimli yondashish tamoyillari
qo‘llanadi.
Bu usulni muvafaqqiyatli qo‘llashning bir sharti- morfologik matritsani
ishlab chiqishda yuqori malakali mutaxassislarning ishtirok etishidir. Morfologik
matritsani tuzilishi bilan har qanday o‘rta malakali mutaxassis ham yuqori
kvalifikatsiya darajasida ishlay oladi.
Yetti marta axtarish usuli. Bu usul mazmuni 77 matritsani va ba’zi bir
usullar tizimini ko‘p marta qo‘llashdan iborat. Yetti marta axtarish usuliga asosan,
ijodiy jarayon yetti stadiyaga bo‘linadi:
1) muammoli sharoitni tahlili;
2) tahlil qilinayotgan ob’ektdan foydalanishni eng yaxshi sharoitini
axtarish(mahsulot, keditni tashkil etish, hisob va xo‘jalik yuritish);
3) masalani qo‘yilishi, uni ifodalash;
4) qo‘yilgan masalani yechish bo‘yicha ilgari surilgan takliflarni ishlab
chiqish;
5) variantlarni aniqlashtirish;
6) ratsional variantlarni tanlash, ulardan eng yaxshilarini ajratib olish;
7) echimni amalga oshirish.
Assotsiatsiya va o‘xshatish (analogiya) usuli. Bu usulning mazmuni yangi
g‘oyalar va takliflarni boshqa u yoki bu ob’ektlar bilan qiyoslash asosida paydo
bo‘lgan. Ko‘pincha shaxsiy o‘xshashlik usuli qo‘llaniladi, bu usul yordamida inson
o‘zini o‘xshash bo‘lgan ob’ekt bilan tenglashtiradi. Bu asosida analitik oldidagi
masala mohiyatini yaxshi tushinib yetadi.
Page 34
36
Misol qilib texnikada foydalanilayotgan o‘xshashliklarni keltirish mumkin.
Bu sohada azaldan tabiatdagi o‘xshashliklar tamoyillaridan keng foydalaniladi.
Harbiylar suv osti kemasini loyihalashtirishda delfinning tana tuzilishini analog
qilib tanlashgan. Delfinda teri qavati ikkita bo‘lib, birinchi - tashki qavati qalin
bo‘ladi. Ichki qavati esa yupqa bo‘lib suvning bosimi ostida o‘z formasini turli
tezliklarda turlicha o‘zgartirish imkoniyatiga ega. Suv osti kemasini qurishda
delfinning bu xususiyatlaridan foydalanish bir muncha xavfsiz va tez suzuvchi
kema qurish imkoniyatlarini berdi.
Yana boshqa bir misol fotokameralardagi optika oynasi bo‘lib u bir lahzadagi
yorqin nurda tezda qorayish xususiyatiga ega va nur pasayganida yana o‘z holiga
keladi, Bu olinayotgan fotosyomkalarni sifatli bo‘lishini ta’minlaydi. Bunda analog
bo‘lib kalmarlarning ko‘z tizimini tuzilishi olingan, ular qorong‘i va yorug‘
suvlarda bir xildek yaxshi ko‘radilar.
Yangi g‘oyalarni paydo bo‘lishiga har qanday turli simvol, sxema va so‘z
bilan assotsiatsiyada bo‘lish to‘rtki bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Masalan,
pishloqni qirg‘ichdan o‘tkazishni o‘zi daraxt yoki polimerga yangicha ishlov berish
goyasini keltirib chiqarishi mumkin.
Assotsiatsiya va analoglar yordamida original takliflarni axtarishni umumiy
yondashishi quyidagilarga olib keladi. Eng avvalo mulohaza raxbari ko‘rilayotgan
muammoni qandaydir belgi yoki simvolni oriyentir (mo‘ljal) sifatida keltiradi,
guruh a’zolari esa berilganga asosan faraz qilinayotgan simvollarini aytadilar. Bu
jarayon qaytalanib davom etaveriladi shungacha, qachonki assotsiatsiya zanjirini
shakllanishi samarali g‘oya tug‘ilmagunicha davom etaveradi.
Kollektiv bloknoti (ish daftari) va nazorat savollari usuli. Kollektiv
bloknoti usuli brigada a’zolarining har birini mustaqil g‘oyasini ilgari surishni va
shu bilan kollektiv baholashga mos kelishini ta’minlaydi. Bu maqsadda
brigadaning har bir a’zosi bloknot oladi, unda umumiy holda tahlil qilinayotgan
savol mohiyati ifodalanadi, zarur yordamchi va ma’lumot materiallari (tannarx
kalkulyatsiyasi, texnologik tannarx, mahsulotning tannarxi, yuk tashish sxemasi,
xujjatlarni aylanishi, rejalashtirish va tahlilda hisob-kitob ma’lumotlaridan
foydalanish va h.k.) Belgilangan vaqt oralig‘ida brigadaning har bir a’zosi
bloknotiga tahlil natijalarini, ishlab chiqarishni takomillashtirish haqidagi,
zaxiralarni aniqlash va foydalanish bo‘yicha turli takliflarni yozib boradi. Shundan
so‘ng brigadaning har bir a’zosi bu g‘oyalarni har birini umumiy bahosini keltiradi,
ular ichidan eng yaxshilarini ajratadi. Bajarilgan ishlardan so‘ng ishtirokchilar o‘z
bloknotlarini koordinator-raxbarga topshiradilar, undagi ma’lumotlar asosida
umumlashtirilgan hisobot tayyorlanadi.
Page 35
37
2.2 – Mavzu: Prognozlashning statik va dinamik modellari
Reja
1. Prognozlashda makroiqtisodiy modellar
2. “Xarajat-ishlab chiqarish” modelining umumiy tuzilishi.
3. Modelda tarmoqlararo balansning asosiy matematik bog‘lanishlari.
4. Balans qismlarining tavsifi
2.2.1. Prognozlashda makroiqtisodiy modellar
“Xarajat — maxsulot ishlab chikarish” modeli iktisodiy usishning eng
muxim modellaridan biri xisoblanadi. Tarmokdararo balansning nazariy
asoslari sobik Ittifokda birinchi besh yilliklar davrida ishlab chikilgan. Uni
birinchi marta amerikalik iktisodchi (kelib chikishi, rossiyalik bulgan) V.
Leontev tomonidan “xarajatlar — maxsulot ishlab chikarishi” nomi bilan
rasmiylashtirildi. U tarmoklararo alokalarni shaxmat tipidagi jadval yordamida
chiziqli algebrani qo‘llab o‘rganib chiqdi. 30-yillarda Amerika iktisodiyotini
tadkik etib, “Amerika iktisodiyoti tarkibi” monografiyasini yozdi. Bu kitobida
umumiy muvozanatning iktisodiy nazariyasi xalk xujaligining turli tarmoklari
o‘rtasidagi alokalarni urganishga, tatbik kilishga xarakat kilinadi. Keyinchalik
(1973) uzining “xarajatlar” — maxsulot ishlab chikarish” modeli va uni
iktisodiy muammolarni urganishda amaliy tatbiki uchun 1973 y.Nobel
mukofotini oldi.(Vasiliy Vasilevich Leontev 5 avgust 1905 y. Petrogradda
tug‘ilgan.
Iqtisodiy tahlilning xarajatlar — mahsulot ishlab chikarish uslubida V.
Leontev dikkatini eng avvalo iktisodiy modeldagi mikdoriy alokalarga karatadi.
Bu alokalar turli tarmoklar urtasida texnologik koeffitsiyentlar orkali urnatiladi.
(a11, a12, a) va hokazolar.
V. Leontev AQSh iktisodiyoti tarkibini xarakterlovchi balans jadval ishlab
chikadi.
Tarmoqlaro Balans modeli statik va dinamik kurinishda bulib iktisodiy tizim
va jarayenlarni iktisody matematik modellashtirishda keng kullaniladi.
Matritsaviy iqtisodiy matematik modellar alohida olingan korxonadan
boshlab butun respublika iktisodiyet iarmoklarini (xalq xo‘jaligini) qamrab olgan
holda mahsulotlar ishlab chiqarish va taqsimlashni tahlil qilish hamda rejalashtirish
uchun mo‘ljallangan bo‘lib, bu yuzaga kelgan proporsiyalarni o‘rganish, rejalarni
muvafiqlashtirish imkonini beradi.
Xalq xo‘jaligi darajasidagi tarmoqlararo balans (TAB) da milliy daromadning
yaratilishi va taqsimlanishi, moddiy va mehnat resurslaridan foydalanish,
tarmoqlar o‘rtasidagi ishlab chiqarish aloqalari hamda ijtimoiy mahsulotning ishlab
chiqarilishi va taqsimlanishi o‘z aksini topadi. Ya’ni xar bir tarmok kandaydir
maxsulot ishlab chikaradi va uni bir kismini uzi istemol kiladi va kolganini
tashkariga pirovard maxsulot kurinishida chikaradi. TABning asosiy vazifalariga
kuyidagilar kiradi
Iktisodiyetda tarmoklar kurinishida material buyum tarkibida takror ishlab
chikarishni tavsiflash
Page 36
38
Moddiy ishlab chikarish va xizmat kursatish soxasida yaratilgan maxsulotni
ishlab chikarish va taksimot jarayenlarini aks ettirish
Iqtisodiy rivojlanish uchun ishlab chiqarish va undan samarali
foydalanishning omilari urnini ochib berish
TAB pul va natural kurinishida tuziladi.
Xalq xo‘jaligida mahsulot ishlab chiqarish va taqsimlanishi tarmoqlararo
balansining matematik modeli.
Balans tuzishda quyidagilarga asoslanamiz:
a) ishlab chiqarish tarmoqlarini i harfi bilan, iste’molchi tarmoqlarni j harfi
bilan tartiblaymiz;
i=1,2,3,...,n; j=1,2,3,...,n.
b) xalq xo‘jaligining har bir tarmog‘i balansda ishlab chiqaruvchi hamda
iste’molchi sifatida qatnashadi;
v) ishlab chiqarish tarmoqlariga balansdagi muayyan bir qator, iste’molchi
tarmoqlariga esa muayyan bir ustun mos keladi.
Xij kattaliklar i-tarmoqda ishlab chiqarilgan va j-tarmoqda iste’mol qilingan
ishlab chiqarish vositalarining qiymatini ko‘rsatadi.
Ishlab
chiqarish
tarmoqlari
Iste’mol tarmoqlar Pirovard
mahsulot
Yalpi
mahsulot
1
2
3
...
n
1 x11 x 12 x 13 ... x 1n Y1 X1
2 x 21 x 22 x 23 ... x 2 n Y2 X2
3 x 31 x 32 x 33 ... x 3 n Y3 X3
... ... ... ... ... ... ... ...
n x n1 x n2 x n3 ... x n n Yn X n
Ish haqi v1 v2 v3 ... vn vc -
Sof daromad m1 m2 m3 ... mn mc -
Yalpi mahsulot X1 X2 X3 ... Xn - X
Tarmoqlararo balansning ustunlarida har bir tarmoqdagi moddiy xarajatlar
tuzilishi va sof mahsuloti aks etiladi. Faraz qilaylik, jadvalning 1-tarmog‘i
elektroenergiya ishlab chiqarish, 2-tarmog‘i ko‘mir sanoati bo‘lsin. U holda x11
kattalik 1-tarmoqning o‘z ehtiyojiga sarflangan elektroenergiya qiymatini, x21 esa
elektrenergiya ishlab chiqarishdagi ko‘mir xarajatlarini ko‘rsatadi. Umuman, 1-
ustundagi x11, x21, x31,..., xn1 kattaliklar 1-tarmoqning ta’minotchi tarmoqlar
bo‘yicha moddiy xarajatlari tuzilishini ko‘rsatadi. 1-tarmoqning sof mahsuloti ish
haqi (v1) va sof daromad (m1) ning yig‘indisidan tashkil topgan. Moddiy xarajatlar
va sof mahsulotning jamlanmasi esa tarmoqning yalpi mahsulotiga teng bo‘ladi,
ya’ni
Page 37
39
11
1
11113121111 ... mvXmvXXXXXn
i
in
.
Shu kabi har bir tarmoq uchun quyidagi tenglikni yozish mumkin:
njmvXX jj
n
i
ijj ,1,1
(1)
Tarmoqlararo balansning satrlarida moddiy ishlab chiqarishning har bir
tarmog‘idagi yillik mahsulot hajmining taqsimlanishi o‘z aksini topadi. Masalan,
1-tarmoq qatoridagi x11, x12, x13,..., x1n kattaliklar elektroenergiya tarmog‘i
mahsulotining shu tarmoqning o‘zida, ko‘mir sanoatida va barcha boshqa
tarmoqlarda sarflangan miqdorini ko‘rsatadi. Elektroenergiyaning moddiy ishlab
chiqarishdan tashqaridagi sarflanishi, ya’ni so‘nggi (pirovard) iste’molni Y1
ko‘rsatadi. Pirovard iste’mol shaxsiy (xususiy) va ijtimoiy iste’moldan tashkil
topadi.
1-satrdagi barcha kattaliklar yig‘indisi xuddi 1-ustundagi kattaliklar
yig‘indisi kabi natijaga, ya’ni yil davomida ishlab chiqarilgan elektroenergiya
mahsulotining qiymat ko‘rinishiga teng bo‘lishi kerak:
i
n
j
ijn yXYXXXXX 1
111312111 ...
Xuddi shuningdek ixtiyoriy olingan ishlab chiqarish tarmog‘i uchun:
X X yi ij
j
n
i
1
. (2)
Ko‘rinib turibdiki, bunday tenglamalar soni n ta, ya’ni i=1,2,3,...,n. Bu
tenglamalar moddiy ishlab chiqarish tarmoqlari mahsulotlarining taqsimot
tenglamalari deyiladi. Shunday qilib, balans ma’lumotlarining alohida
tarmoqlar bo‘yicha qaralishi yillik mahsulotning qiymat jihatidan tarkibini bu
mahsulotlarning foydalanish uchun taqsimlanishini ko‘rsatadi.
2.2.2. “Xarajat-ishlab chiqarish” modelining umumiy tuzilishi.
Tarmoqlararo balans to‘rtta qism - kvadrantlardan iboratdir.
1 kvadrant (maxsulot ishlab chikarish uchun material xarajatlari kursatilgan)
shaxmat taxtasi kabi tuzilgan bo‘lib, unda ishlab chiqarish vositalarining oqimi
akslanadi. 1-qism ma’lumotlari tarmoqlar moddiy xarajatlari tarkibini tahlil
qilishda, tarmoqlar o‘rtasidagi ishlab chiqarish bog‘lanishlari va proporsiyalarini
aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
2 kvadrantda barcha moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarining so‘nggi
mahsuloti ko‘rinadi. So‘nggi mahsulot deb, ishlab chiqarishdan tashqaridagi
iste’mol va jamg‘armadagi mahsulotlar yig‘indisiga aytiladi. So‘nggi mahsulot
tarkibiga kiruvchi ijtimoiy iste’mol ta’lim tarbiya, o‘quv, fan, sog‘liqni saqlash,
mudofaa, boshqaruv, sport kabi sohalardagi iste’moldan tarkib topadi. Shunday
qilib, 2-kvadrantdagi ma’lumotlar milliy daromadning tarmoqlar bo‘yicha moddiy
tuzilishi, uning jamg‘arma va iste’mol fondlariga taqsimlanishini xarakterlaydi.
3 kvadrant ko‘rsatkichlari ham milliy daromadni xarakterlaydi, faqat bunda
uning qiymati tarkibi ya’ni barcha tarmoqlarda mehnatga to‘langan haq va sof
daromad yig‘indisi sifatida qaraladi. 3-kvadrant ma’lumotlari moddiy ishlab
Page 38
40
chiqarishda zaruriy va qo‘shimcha mahsulot orasidagi hamda yangidan yaratilgan
va ko‘chirilgan qiymatlar nisbatini tahlil qilish uchun zarurdir.
2 va 3 kvadrantlarning umumiy yig‘indisi o‘zaro tengdir. Barcha tarmoqlar
bo‘yicha (1) tenglamani jamlab quyidagini hosil qilamiz:
X x v mj ij j jj
n
j
n
j
n
i
n
j
n
11111
(3)
(2) tenglamani i bo‘yicha jamlasak
X x yi ij i
i
n
j
n
i
n
i
n
1111
(4)
(3) va (4) tengliklarning chap qismida bir xil kattalik - yalpi ijtimoiy mahsulot X
hosil bo‘ladi. Tengliklarning o‘ng qismidagi 1- qo‘shiluvchilar ham bir xil, ya’ni 1-
kvadrantning jamiga tengdir. Demak, tengliklarning qolgan qismlari ham tengdir:
v m Yjj
n
j ii
n
j
n
1 11
(5)
(5) tenglikning chap qismida 3-kvadrantning jamlanmasi, o‘ng qismida esa 2-
kvadrant jamlanmasi hosil buldi, ya’ni milliy daromadning moddiy-mahsulot va
qiymat tarkiblari bir xil bo‘lishi ko‘rindi.
4 kvadrant Tarmoklararo balansning so‘nggi mahsulotlar ustuni va
daromadlar satrining kesishgan joyida bo‘lib, bu yerda milliy daromadning so‘nggi
taqsimlanishi va foydalanishi o‘z aksini topadi. Dastlab yaratilgan milliy
daromadning qayta taqsimlanishi oqibatida aholining korxonalarning va davlatning
so‘nggi daromadlari yuzaga keladi. 4-qism ma’lumotlari tarmoqlararo modellarda
aholining daromad va chiqimlarini ko‘rsatishda muhim rol o‘ynaydi. Shunday
qilib, TAB yagona iqtisodiy-matematik model tarkibida moddiy ishlab chiqarish
tarmoqlari balansi, yalpi ijtimoiy mahsulot balansi, milliy daromad balansi hamda
aholining daromad va xarajatlari balanslarini birlashtiradi.
Tarmoklararo balans, turli tarmoklar urtasida narxlar, ishlab chikarish xajmi,
kapital kuyilmalar va daromadlarning boglanishini urganishga yordam beribgina
kolmay, mamlakat iktisodiyetining rivojlanishini, kelajagini prognozlash imkonini
beradi.
2.2.3. Modelda tarmoqlararo balansning asosiy matematik bog‘lanishlari.
Tarmoqlar orasidagi texnologik bog‘lanishlar bevosita (to‘g‘ri) moddiy
xarajatlar koeffitsiyentlari (aij) bilan o‘lchanadi.
ax
xij
ij
j
(6)
Bu koeffitsiyent j-tarmoqning 1 dona birlik mahsulotini ishlab chiqarish
uchun ishlab chiqarish vositasi sifatida i-tarmoqning qancha birlik mahsuloti
sarflanishini ko‘rsatadi. Bevosita moddiy xarajatlar koeffitsiyentlari kvadrat
matritsa hosil qiladi:
Page 39
41
a
a a a a
a a a a
a a a a
a a a a
a
n
n
n
n n n nn
ij
11 12 13 1
21 22 23 2
31 32 33 3
1 2 3
.. .
.. .
.. .
. . . . . . . . . .. . .. .
.. .
(6) tenglikdan quyidagini hosil qilamiz:
x a Xij ij j . (6’)
Bu ifodani (2) tenglikda o‘rniga qo‘ysak:
X a X Y i ni ij j ij
n
, ,11
(7)
Bu ifoda qiymat va natural balanslardagi asosiy matematik bog‘lanish
hisoblanadi. Bu tenglamalar tizimida aij koeffitsiyentlar aniqlangan yoki ma’lum
deb hisoblasak, X1 va Y1 noma’lumlar qatnashuvchi i n ya’ni 2n ta noma’lumli
n ta tenglamadan iborat tizim hosil bo‘ladi. Agar noma’lumlarning n tasini
qandaydir usullar bilan aniqlangan yoki tanlab olingan deb faraz qilsak, qolgan n ta
noma’lumni bir qiymatli holda aniqlash mumkin bo‘ladi.
Bunday hisoblashlar bashoratlashni 3 xil variantda bajarish mumkin:
1) modeldagi barcha tarmoqlarning yalpi mahsulotlari hajmi berilgan bo‘lib
(Xi), pirovard mahsulotlarni (Y1) hisoblab topiladi.
2) barcha tarmoqlar bo‘yicha so‘nggi mahsulotlar (Yi) darajasi berilgan
bo‘lib, yalpi mahsulotlar hajmini aniqlash talab qilinadi.
3) ayrim tarmoqlar bo‘yicha yalpi mahsulotlar boshqalari uchun so‘nggi
mahsulotlar darajalari berilgan bo‘lib, qolgan noma’lumlarni tizimni yechish bilan
aniqlash mumkin.
Amaliyotda 3-holdagi masala ko‘proq o‘rinli bo‘ladi.
(7) tenglamalar tizimini vektor va matritsa tushunchalaridan foydalanib
quyidagicha yozib olamiz:
X = aX+Y,
bu yerda:
X - yalpi mahsulotlar vektori
Y - pirovard mahsulotlar vektori
a - bevosita xarajatlar koeffitsiyentlari matritsasi.
(7 ) dan X-aX=Y. Bu yerda X=EX deb olamiz. E - birlik matritsa. U holda (E-
a)X=Y
yoki
X=(E-a)-1
Y (8)
(E-a)-1
= B deb olsak
X=BY
yoki
Page 40
42
X
X
X
X
b b b b
b b b b
b b b b
b b b b
Y
Y
Y
Yn
n
n
n
n n n nn n
1
2
3
11 12 13 1
21 22 23 2
31 32 33 3
1 2 3
1
2
3
. . .
. . .
. . .
. . .
. . . . . . . . . . . . . . .
. . .
. . .
ko‘rinishda yozish mumkin.
U holda har bir i-tarmoq uchun quyidagi o‘rinli:
X b Yi ij jj
n
1
(9)
Bu yerda bij koeffitsiyentlar to‘liq moddiy xarajatlar koeffitsiyentlari
deyiladi. bij tarkibiga aij bilan birgalikda bilvosita xarajatlar ham qo‘shiladi.
Tegishli aij va bij lar uchun quyidagi munosabatlar o‘rinlidir.
1) aij 0, bij 0
2) aij bij
2.2.4. Balans qismlarining tavsifi
Faraz qilaylik, shunday iqtisodiy sistema mavjudki, uning ishlab chiqarish
holati n ta tarmoqdan iborat, n ta mahsulot chiqaradi va har bir tarmoq bir xil
ko‘rinishdagi tovar ishlab chiqaradi.
Deylik, k- tarmoqning k-mahsuloti uchun i-tarmoqda ishlab chiqaruvchi
aik ≥ 0 birlikdagi i-mahsulot kerak bo‘ladi. Shunga muvofiq holda xarajat jadvali
quyidagicha bo‘ladi:
1-mahsulot … k-mahsulot …. n-mahsulot
1-tarmoq an … a1k … a1n
… … … … … …
i- tarmoq ai1 … aik … ain
… … … … … …
n- tarmoq an1 … ank … ann
Yoki qisqaroq:
Hosil bo‘lgan A matritsasi moddiy xarajatlar matritsasi yoki texnik matritsa
hisoblanadi.
Ilova. A matritsasi mavjud bo‘lgan tarmoqlararo aloqalar tizimi, umumiy ishlab
chiqarish texnologiyasi haqida ma’lumot beradi va joriy hamda uzoq muddatli
rivojlantirishda qo‘llaniladi.
Farazimizga ko‘ra, hosil bo‘lgan texnologiya o‘zgarishsiz (statsionar) va
ishlab chiqarish jarayoni bir xil o‘zgarishda amalga oshiriladi, ya’ni agar k-
Page 41
43
mahsulot uchun i-mahsulotning aik birligi kerak bo‘lsa, k-mahsulotning xk
birligi uchun i-mahsulotning aikxik birligi kerak bo‘ladi.
Faraz qilaylik, kelgusida ham ko‘zda tutilgan muayyan vaqt (xafta, oy, kvartal
yoki yil) oralig‘ida 1-mahsulotdan x1 ta birlik, 2-mahsulotdan x2 ta birlik, … ,
n-mahsulotdan xn ta birlik ishlab chiqarilgan.
Ya’ni
bo‘lib, u (ishlab chiqarilgan mahsulot) ustuni yoki tarmoqlar ishlari rejimi deyiladi.
Berilgan ustunda x (ishlab chiqarilgan mahsulot) i-mahsulotning umumiy
xarajatlari quyidagiga teng:
Ushbu kattalikdan ishlab chiqarilgan jarayonidagi umumiy moddiy xarajatlar
ustunini tuzish mumkin:
A≥0 moddiy xarajatlar matritsasi mahsuldor deb nomlanadi, bunda x>0 ishlab
chiqarish ustuni topilishi lozim, shunda quyidagi tengsizlik bajariladi:
Ax < x.
Tengsizlikning mazmuni: Ushbu tengsizlik berilgan iqtisodiy tizimning kamida
bitta tarmogidan har bir mahsulot uning ishlab chiqarishiga ketgan tushumdan bitta
ko‘p ishlab chiqarilayotganini bildiradi. Boshqacha aytganda, ushbu rejimda ishlab
chiqarish jarayoni musbat qo‘shimcha oxirgi mahsulot ustunini yaratadi
x – Ax > 0
Tabiiy savol tug‘iladi: berilgan matritsa mahsuldor yoki aksincha, moddiy
xarajatlar ishlab chiqarish hajmidan ustun ekanligini qay tarzda tez va oson yo‘l
orqali aniqlash mumkin?
Quyidagi umumiy fakt bunga javob bo‘la oladi.
Teorema. A≥0 bilan har qanday manfiy bo‘lmagan kvadrat matritsasi uchun
quyidagi keltirilgan shartlar o‘rinli:
(1) A matritsa mahsuldor.
(2) Har bir ustun uchun c>0 bo‘lib, bunda bitta ishlab chiqari ustuni x>0
bo‘ladi, bunda: x-Ax=c.
(3) x>0 ishlab chiqarish ustunini tashkil qiluvchi xarajatlar yig‘indisi Ax≥x
mavjud emas!
(4) A matritsasini quyidagi tengsizlik yorqinroq ifodalaydi:
λA=λmax<1.
Yuqorida aytilganlar shuni bildiradiki, yuqoridagi birgina shartning bajarilishi
qolgan uchtasining bajarilishini ta’minlaydi. Shu o‘rinda
λA < 1.
tengsizligining bajarilishi matritsaning mahsuldor ekanligini bildiradi.
Page 42
44
Quyidagi keltirilgan misollarda biz n=2, ya’ni iqtisodiy tizimning ishlab
chiqarish sohasi ikki tarmoqdan iborat deb cheklanamiz.
Misol. Quyidagi matritsa
Mahsuldormi degan savolga javob berish uchun uning ahamiyatini topib olamiz.
Bizda mavjud:
(1/3 - λ)(1/4 - λ) = 1/24
Bundan: λ2 - 7/12λ + 1/24 = 0
Ushbu tenglikning ildizlari quyidagi formula bo‘yicha oson topiladi:
Va nihoyat = 1/12 ; = 1/2
Shu bilan birga
Javob: A matritsa mahsuldor.
Huddi o‘sha teoremadan A moddiy xarajatlar matritsasi mahsuldor bo‘lsa, u
holda har qaysi qo‘shimcha mahsulot ustuni mos keluvchi tarmoq ishi rejimida
amalga oshirilishi mumkin degan xulosani chiqarish mumkin.
Demak matritsa
Mahsuldor va
Oxirgi mahsulot ustuni. Quyida ushbu mahsulotni ta’minlash uchun
tarmoqning ishlash rejimini qanday topish lozimligi ko‘rsatilgan.
Matritsa tengligini yozib chiqamiz: x- Ax = c
yoki mukammalroq:
Bundan: - = va:
Nihoyat, quyidagiga ega bo‘lamiz:
Mahsuldor matritsa uchun tuzilgan sistema har qanday c1 va c2 da yechimga
ega bo‘ladi.
2-Misol.
bo‘lsin.
1-misolda ko‘rganimizdek, A matritsasi mahsuldor,
Page 43
45
va shundan:
Sistema yechimga ega.
Oddiy hiso-kitoblardan so‘ng quyidagilarga erishamiz:
Ushbu sistema javobini noma’lumlarni chiqarib tashlash yo‘li bilan
chiqaramiz.
Birinchi tenglikni 3/2 ga ko‘paytirib, ikkinchi tenglikka qo‘shsak, quyidagi
natijaga ega bo‘lamiz:
Demak, x1=12
Xuddi shu tarzda birinchi tenglamani 1/8 ga ko‘paytirib, ikkinchisiga
qo‘shgan holda ikkinchi noma’lumning yechimini topib olamiz:
Bundan :
Shunday qilib, qo‘shimcha mahsulot ni hosil qilish uchun ishlab
chiqarish ustuni ga teng bo‘lishi kerak.
Iqtisodiyotning bir sektorli modelida uzoq muddatli vaqt [0,T]davomida bir
qator o‘zgaruvchan ko‘rsatkichlar: X (yalpi mahsulot hajmi), Y mahsulot
iste’molining hajmi), K (kapital – ishlab chiqarish fondlari hajmi), L (mehnat), I
(investitsiya hajmi) va C (ishlab chiqarishga aloqasi bo‘lmagan iste’mol – davlat
xarajatlarini hisobga olmagan holda) kiradi.
Modelning umumiy ko‘rinishi. Bir sektorli modelda quyidagi balans tengligi
mavjud X (t) = aX (t) + Y (t), (1)
Bu yerda: to‘g‘ridan – to‘g‘ri xarajatlar koeffitsiyenti.
Ushbu tenglik Leontevning ko‘p sektorli iqtisodiyot holatidagi matritsasi
kabi. Mahsulot investitsiya va ishlab chiqarishga aloqasi bo‘lmagan iste’molga
ajratadi: Y(t) = I(t) + c(t). (2)
O’z navbatida investitsiya keyingi vaqt birligi ichida ishlab chiqarish fondi
ning o‘sishiga va μ normada amortizatsiyaga sarflanadi.
(3)
(2)va (3) aloqadorlikni (1)- tenglikka qo‘shgan holda iqtisodiy dinamikaning
bir sektorli modeliga ega bo‘lamiz:
(4)
Page 44
46
t=0,1, … T qiymatlarga ega bo‘lsa, (4)- tenglik quyidagicha ko‘rinishda
yoritiladi: (5)
(5)-tenglik uchta o‘zgaruvchan kattaliklar: X, K va C ni o‘zaro bog‘laydi.
Butun investitsiya – I hajmi ishlab chiqarish fondlariga sarflangan vaziyatni ko‘rib
chiqamiz. Ya’ni μ=0 va (3)-formula bo‘yicha:
(6)
Bu yerda: q – yalpi mahsulotning kapital hajmi o‘sishi.
Natijada (5)-tenglikka qo‘shsak, Leontevning bir sektorli modeliga ega
bo‘lamiz: (1 –a)Xt =q▲ Xt+Ct t=0,1,……T (7)
Leontev modelining analizi. (7)-formuladan -
ni keltirib chiqarsak, undan quyidagi tenglikni hosil qilamiz:
q =-St (8)
Ushbu bog‘liqlik belgilangan
vaqt oralig‘ida bir turga ega bo‘lmagan setkali funksiyaning to‘g‘ri chiziqli
tengligini aks ettiradi.
Leontev modelini chuqurroq tahlil qilish maqsadida (8)-tenglikka kiruvchi
parametrlar a, q va ni joylashtiramiz va umumiy yechimni aniqlaymiz.
Eslatib o‘tish joizki, bir turga kirmagan tenglamaning umumiy yechimi bir
turga ega bo‘lgan yechimini o‘zida aks etadi. Mos ravishdagi jarayondan
foydalanib, umumiy yechim uchun formulaga ega bo‘lamiz:
(9)
Bunda - doimiy o‘zgarmas. ni orqali tavsiflab (9)- formulaga
olibborib qo‘yamiz, t = 0. Quyidagiga ega bo‘lamiz:
(10)
Ushbu (10) ko‘rinishni (9)- formulaga olib borib qo‘ysak doimiy
koeffitsiyentlarga ega bo‘lgan Leontevning bir sektorli modelini keltirib
chiqaramiz: (11)
X=const. sharti ostida o‘zgarmas yechimini belgilab olamiz.
(12)
Bir sektorli model (11) ning yechimi koeffitsiyent (10) belgisiga bog‘liq.
Bunda ikki xil holat mavjud:
1. Ushbu shart bajarilgan: (13)
To‘g‘ridan to‘g‘ri xarajatlar a va ishlab chiqarishga aloqador bo‘lmagan
iste’mol S nisbatan yuqori bo‘lgan sharoitda iqtisodiyot degradatsiyasi kuzatiladi,
ya’ni mahsulotni yalpi ishlab chiqarish vaqt bo‘yicha susayadi (mos keluvchi
gorizontal chiziqlar dan pastlab boradi, 9.1- rasmning pastki qismi).
Amaliyotda shu kabi holatning vujudga kelmasligi uchun yuqoridagi kattaliklar
Page 45
47
(a,C) hajmini pasaytirish hamda qo‘llanilayotgan texnologiyaning sifatini
yaxshilash lozim.
2. sharti bajarilganda, ya’ni: C X yoki X0> Xst (14)
Ushbu sharoitda umumlashtirilgan yalpi ishlab chiqarish Xst qiymatidan
uzoqlashib vaqt bo‘yicha o‘sadi, (9.1 –rasmdagi yuqori qismi) bu esa
iqtisodiyotning rivojlanishini anglatadi. Ushbu rivojlanishning intensivligi to‘g‘ri
xarajatlar koeffitsiyenti a va yalpi mahsulot ishlab chiqarish o‘sishining kapital
sig‘imkorligi q ga bog‘liq: bu kattaliklarning pasayishi iqtisodiyotning muhim
ko‘rsatkichlaridan biri – mahsulot ishlab chiqarishning o‘sishiga olib keladi.
Bundan tashqari, a kattaligining pasayishi iqtisodiyot rivojlanish (14) shartining
bajarilishiga ta’minlash imkonini beradi.
Tabiiyki, a va q kattaliklarining kamayishi resursni tejovchi
texnologiyalarni qo‘llashga bog‘liqdir. Aks holda ishlab chiqarishda xarajatli
texnologiyalardan foydalanganda mahsulot ishlab chiqarish oshgani bilinmaydi.
Ushbu holat davlat va mintaqa makroiqtisodiy rivojlanish strategiyalarida hisobga
olinishi zarur.
V.Leontev tomonidan ikkinchi jahon urushidan oldingi davrdagi AQSh
iqtisodiyotini tahlil qilish asosida quyidagi muhim fakt aniqlandi: uzoq vaqt
davomida jijij xxa kattaliklar juda kam o’zgaradi va o’zgarmas sonlar
sifatida qaralishi mumkin. Bu hodisani shunday tushunish kerakki, ishlab chiqarish
texnologiyasi ancha uzoq vaqt davomida bir xil darajada turadi va, demak, j nchi
tarmoqda jx hajmdagi mahsulotni ishlab chiqarish uchun i nchi tarmoq
mahsulotining iste’mol qilinadigan hajmi texnologik konstanta (o’zgarmas son)dan
iborat bo’ladi.
Bunda ija sonlar bevosita (to’g’ri) xarajatlar koeffitsiyentlari deb ataladi.
Ko’rsatilib o’tilgan faktga asosan
jijij xxa , jijij xax , nji ,,2,1, (2.2)
ga ega bo’lamiz. U holda (2.1) tenglamalarni
nnnnnnn
nn
nn
yxaxaxax
yxaxaxax
yxaxaxax
2211
222221212
112121111
................................... (2.3)
tenglamalar sistemasi ko’rinishida yozish mumkin.
Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmlarining ustun-vektori (yalpi ishlab chiqarish
vektori), yakuniy iste’mol mahsuloti hajmlarining ustun-vektori (yakuniy iste’mol
vektori) va bevosita xarajatlar koeffitsiyentlari matritsasi
Page 46
48
nx
x
x
x
2
1
,
ny
y
y
y
2
1
,
nnnn
n
n
aaa
aaa
aaa
A
21
22221
11211
(2.4)
larni kiritamiz. U holda (2.3) tenglamalar sistemasi matritsa shaklida
yxAx (2.5) ko’rinishga ega.
Odatda bu munosabat chiziqli tarmoqlararo balans tenglamasi deb ataladi.
Bu tenglama (2.4) matritsa ko’rinishdagi ifodalanishning tavsifi bilan birga
Leontev modeli deb nomlanadi.
Chiziqli tarmoqlararo balans tenglamasidan ikki maqsad uchun foydalanish
mumkin. Yalpi ishlab chiqarish vektori x ma’lum bo’lgan birinchi, eng sodda
holda yakuniy iste’mol vektori y ni hisoblash talab qilinadi. Ikkinchi holda
rejalashtirish maqsadlari uchun chiziqli tarmoqlararo balans tenglamasidan
masalaning quyidagi shaklida foydalaniladi: Т vaqt davri (masalan, bir yil) uchun
yakuniy iste’mol vektori y ma’lum bo’lib, yalpi ishlab chiqarish vektori x ni
aniqlash talab qilinadi. Bu yerda A matritsasi ma’lum va y vektori berilgan (2.5)
chiziqli tenglamalar sistemasini yechish zarur.
Shu bilan birga, (2.5) sistema berilgan masalaning amaliy tabiatidan kelib
chiqadigan qator xususiyatlarga ega; eng avvalo A matritsa hamda x va y
vektorlarning barcha elementlari nomanfiy bo’lishi kerak.
2.3 – Mavzu: Aholi turmush darajasi va demografik jarayonlarni
prognozlash
Reja
1. Aholi turmush darajasi va uni tavsiflovchi ko‘rsatkichlar tizimi.
2. Aholi daromadlari va xarajatlari balansi . Aholi daromadlari va xarajalarining
ekonometrik prognozi.
3. Aholining oziq-ovqat va nooziq ovqat tovarlariga bo‘lgan ehtiyojlarini prognozi.
4. Demografik kursatkichlar tizimi va demografik jarayenlarni prognozlash
5. O’zbekistonda demografik holat va uning o‘zgarish tendensiyasining prognozi.
6. Aholi soni va mehnat resurslari sonini prognozlashtirish.
2.3.1. Aholi turmush darajasi va uni tavsiflovchi kursatkichlar tizimi
Aholi turmush darajasini oshirish bozor iqtisodiyotining pirovard maqsadi va
davlat ijtimoiy siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Ushbu
maqsadga erishish vositasi bo‘lib yalpi ichki mahsulotning o‘sishi, makro va mikro
darajada taqsimlash mexanizmini takomillashtirish hisoblanadi. Aholi turmush
darajasini oshirish iqtisodiy o‘sishning natijasi hisoblanibgina qolmasdan,
shuningdek, yalpi ichki mahsulot (YaIM)ni o‘sishining muhim omilidir.
Page 47
49
Aholi turmush darajasini ifodalash uchun «aholi farovonligi», «yashash
sharoitlari», «turmush tarzi», «turmush sifati» tushunchalari qo‘llaniladi. Aholi
turmush darajasi sotsial iqtisodiy tushuncha bo‘lib, u kishilarning moddiy va
ma’naviy-ma’rifiy ehtiyojining qondirilishi hamda turmush sharoitining
yaxshilanish darajasini tavsiflaydi. Moddiy ehtiyojlarga kishining oziq-ovqat,
kiyim-kechak, turar joy, yoqilg‘i, maishiy va komunal xazmat ko‘rsatishni
yaxshilash kabilarga bo‘lgan ehtiyojlar kiradi. Ma’naviy-ma’rifiy ehtiyojlarga
kishilarning bilim malakasi va ma’naviy-ma’rifiy saviyasini oshirish, intellektual
salohiyatini yuksaltirish kabilarga bo‘lgan ehtiyojlari kiradi . Turmush darajasi
bitta ko‘rsatkich bilan emas, balki aholi daromadi va turmushining turli qirralarini
ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimi bilan tavsiflanishi lozim. Bu tizim quyidagi asosiy
guruh ko‘rsatkichlarini o‘z ichiga olishi lozim:
umumlashtiruvchi sintetik ko‘rsatkichlar;
aholining moddiy ehtiyojlarini qondirish darajasini tavsiflovchi
ko‘rsatkichlar;
aholini ma’rifiy-ma’naviy darajasini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar;
aholining ijtimoiy sharoitini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar.
Bu ko‘rsatkichlar natural va qiymat ko‘rinishda ifodalanib, aholi turmush
darajasining miqdor va sifat tomonlarini o‘zida aks ettiradi.
Aholi turmush darajasini dastavval qo‘yidagi ko‘rsatkchilar umumlashtirib
ifodalaydi:
aholi jon boshiga to‘g‘ri kelgan sof milliy daromad;
nominal va real daromad indekslari;
turmush qiymati indeksi;
inson barkamolligi indeksi;
qashshoqlik indeksi;
aholi pul daromadlari va xarajatlari balansi;
yashash minimumi va boshqalar.
1. Bozor munosabatlari sharoitida aholi turmush darajasini o‘rganishda eng
avvalo aholining ish bilan bandligini ta’minlash muhim masalalardan biri
hisoblanadi. Chunki ishsizlik muammosining mavjudligi bozor iqdisodiyotining
ajralmas xususiyatidir. Shunday ekan, ishsizlik muammosini o‘rganishdan asosiy
maqsad - aholining ish bilan bandligini oshirish orqali mamlakatda ishlab
chiqarishni kengaytirish va aholi turmush darajasini yanada yaxshilashga aloqador
tadbirlar ishlab chiqishdan iborat. Bu ko‘rsatkchilar qiymat - pul ko‘rsatkichlari
bo‘lib, aholining hayotiy ehtiyojlarini qondirish me’yorini aks ettiradi. Aholi jon
boshiga yaratilgan YaSD iqtisodiy taraqqiyotni va aholi turmush darajasini
ifodalaydi:
КА
тд СМД
bu yerda, Ktd - aholi turmush darajasi koeffitsiyenti SMD - sof milliy daromad
А - aholining o‘rtacha yillik soni.
Page 48
50
Aholi turmush darajasining o‘sishi uchun SMD1 ning o‘sish sur’ati:
aholining o‘sish sur’atidan tezroq bo‘lishi lozim. Buni aniqlash uchun turmush
darajasi indeksini hisoblash kerak:
JСМД
А:СМД
А
J К :К
АТД
1
1
0
АТД ТД ТД1 0
0 yoki
bu yerda, JATD - aholi turmush darajasi indeksi;
Agar JATD>1 bo‘lsa iqtisodiy o‘sish sodir bo‘lgan, binobarin aholi turmush
darajasi oshgan. Agar JATD<1 bo‘lsa aksincha JATD=1 bo‘lgan. Aholi turmush
darajasi o‘zgarmagan bo‘ladi.
Aholi turmush darajasini o‘rganishda quyidagi vazifalar turadi:
1. shahar va qishloq aholisi turmush darajasini qiyosiy tahlil qilish va shu
asosida shahar va qishloq o‘rtasidagi muhim tafovutlarni o‘rganishni dinamik
ko‘rsatkichlarda aniqlash;
2. aholi daromadlari va xarajatlari tarkibini, ularni xarakterlovchi
ko‘rsatkichlarni mohiyati va dinamikasini o‘rganish;
3. aholi daromadi va iste’molidagi differensiatsiyani o‘rganish, shu tafovutni
qisqartirish yo‘llarini va unga ijtimoiy-iqtisodiy omillar ta’sirini aniqlash.
Aholining ijtimoiy turmush sharoiti - bu jamiyatning hamma a’zolariga
mehnat qilish, dam olish, har tomonlama jismoniy va madaniy taraqqiyotni
ta’minlash hamda mehnat qilish qobiliyatini saqlashni kafolatlash, vaqtinchalik ish
qobiliyatini yo‘qotganlarni ijtimoiy jihatdan ta’minlash, pensiya va nafaqalar
berish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Aholi turmush darajasini o‘rganishda vaktli qatorlarni qo‘llashdan asosiy
maqsad vaqt bo‘yicha rivojlanish qonuniyatlarini aniqlash va o‘lchashdir. Bunga
vaktli qatorlarni tuzish va tahlil qilish vositasi orqali erishiladi.
Aholi turmush darajasini tavsiflovchi asosiy ko‘rsatkichlarga aholi jon
boshiga to‘g‘ri keladigan YaIM, demografik va salomatlik ko‘rsatkichlari, ta’lim
sifati, ish bilan bandlik, uy-joy, suv, gaz bilan ta’minlanganlik, oilaning rivojlanish
darajasi, hayot xavfsizligini ta’minlash, budjetdan ijtimoiy ehtiyojlarga xarajatlar,
aholining daromadlari bo‘yicha taqsimlanishi kabi ko‘rsatkichlar kiradi.
Aholi turmush darajasini oshirishda iqtisodiy integratsiyaning ahamiyati
katta. Birlashgan Millatlar Tashkilotining ming yillik deklaratsiyasida aholi
turmush darajasini oshirishning asosiy vazifalariga quyidagilar kiritilgan:
Ochlik va o‘ta kambag‘allikni bartaraf etish;
Hammaning boshlang‘ich ta’lim olishiga erishish;
Bolalar o‘limini kamaytirish;
Onalik muhofazasini kuchaytirish;
Erkaklar va ayollar tengligi, ayollar huquq va erkinliklarini kengaytirish;
SPID va boshqa xavfli kasalliklarga qarshi kurash;
Ekologik barqarorlikni ta’minlash
1990 yildan boshlab BMT xisoblaydigan bu indeks turli mamlakatlarda
turmush sifatining qiyosiy xarakteristikasini beradi.
Page 49
51
Inson taraqqiyotini ifodalovchi ko‘rsatkichlarning chegaralari Ko‘rsatkichlar Minimum Maksimum
1. Tug‘ilish bo‘yicha kutilayotgan turmush darajasi, yosh 25 85
2. Aholini savodxonlik darajasi,% 0 100
3. 6-24 yoshda o‘qiyotganlarning umumiy salmog‘i,% 0 100
4. Aholi jon boshiga real YaIM, AQSh dollarida, valyutani sotib
olish qobiliyati bo‘yicha
100 50000
Jahon bankining ma’lumotlariga qaraganda 177 mamlakatdan 55tasi ITIsi
eng yuqori darajada rivojlangan, 85 mamlakat o‘rta darajada, qolgan 35 ta
mamlakatlar rivojlanish darajasi bo‘yicha past bo‘lgan mamlakatlardir. Inson
taraqqiyoti indeksining rivojlanish darajasi bo‘yicha mamlakatlar reytingi uch
tabaqaga bo‘linganda, eng yuqori daraja indeksi 0,8 dan 1,0 gacha bo‘lgan
mamlakatlar: Norvegiya, Shvetsiya, Avstraliya, Kanada, Niderlandiya, Belgiya,
AQSh, Yaponiya kabi 55ta davlat kiritilgan. O’rta rivojlanish darajasiga indeksi
0,501 dan 0,796 gacha bo‘lgan 85ta mamlakatlarga: Bolgariya, Rossiya, Liviya,
Malayziya, Qozog‘iston, Armaniston, Turkiya, O’zbekiston, Tojikiston kabilar
kiradi. O’zbekiston ITI 0,756 koeffitsiyentga teng. O’zbekistonda o‘rtacha yashash
davomiyligi 72,5 yil bo‘lib, YeH a’zolaridan 9-11 yil orqada qolmoqda.
2.3.2. Aholi daromadlari va xarajatlari balansi . Aholi daromadlari va
xarajalarining ekonometrik prognozi
Bozor iktisodiyoti sharoitida axoli turmush darajasini rivojlatirishda
modellarning birqancha tizimlaridan foydalaniladi. Ular yordamida axoli
turmush darajasining turli tomonlari prognoz qilinadi. Ularga aholi daromadlari
strukturasi, yakka tartibdagi iste’mol modellari va shu kabilar kiradi.
Aholi turmush darajasining rivojlanish istiqbollarini belgilash turli xil
ko‘rsatkichlarni aniqlash va iqtisodiyotdagi ko‘plab murakkab o‘zaro
bog‘liqliklarni bir necha nusxalarda hisoblab chiqishni talab qiladi. Bunday
murakkab ishni faqat iqtisodiy matematik usullar yordamida, aniqrog‘i uning
yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan xududiy rivojlantirish jarayonlarini modellashtirish
yordamida amalga oshirish mumkin.
Aholini turmush darajasini modellashtirish deganda matematik ifodalar,
tenglamalar, funksiyalar va boshqalar yordamida haqiqatda kechayotgan
makroiqtisodiy jarayonlar, aholini turmush darajasini rivojlantirish jarayonlari
modelini tuzishga va ularni ham statikada, ham dinamikada o‘rganishga
tushuniladi.
Bu modellar:
– aholi iste’moli va talabi darajasini o‘sish sur’atlari va tarkibini;
– aholi iste’molini ma’lum bir miqdorga o‘sishiga xarajatlar sarfini hamda
ulardan samarali foydalanishni ;
– aholi daromadi shakllanishining manbalarini;
– aholi daromadi va xarajati balansining maqbul aloqalarini;
Page 50
52
– Aholi turmush darajasini rivojlantirish munosabatlari soxalardagi samarali
davlat siyosatini va boshqalarni aniqlashda ishlatiladi.
Ko‘p bosqichli axoli turmush darajasini modellashtirish uchun xozirgi
vaqtda faqat boshqarishning ba’zi umumiy tamoyillarini ko‘rsatish yoki uning
ijtimoiy va gnoseologik xomaki taxminini keltirish mumkin.
Xuddi shunday axolini turmush darajasini modellashtirish xam rasman bayon
qilib bo‘lmaydigan jarayon va juda ko‘p iqtisodiy axborotlardan tashkil topgan. Bu
jarayonni EXM dan foydalanmasdan turib taxlil qilish, mutaxassislardan juda ko‘p
vaqt va ma’lumot talab qiladi. Shu nuqtai nazardan axoli turmush darajasini
imkon qadar kengroq yoritish uchun ,modellashtirishning makro iqtisodiy
statistika va imitatsion modellari orqali tizimli yondoshuvidan foydalananish
lozim. Xalq farovonligini aniqlovchi eng muhim ijtimoiy-idtiqsodiy omil — bu,
turmush darajasi bo‘lib, u kishilarning jismoniy, ma’naviy va ijtimoiy talablari
darajasini xarakterlaydi. Extiyojlar xarakatini baxolash masalasi ijtimoiy -iqtisodiy
jamiyat taraqqiyotini prognozlashda salmokli o‘rin tutadi.
Turmush darajasini aniqlovchi rivojlanish talablarini taxlil qilish talablar
tarkibida ularning taraqqiyotiga ta’sir etuvchi sezilarli omillarni aniklash, sabab-
oqibat va extiyojlar xarakati orasidagi bog‘lanishlarni xolis aks etgan omillarni
o‘rnatish, o‘tmishdagi talab-extiyojlar o‘zgarishini tahlil qilish, ijtimoiy taraqqiyot
va turmush darajasi bilan o‘zaro bog‘langan, prognozlanadigan ko‘rsatkichlarni
aniklash asosida olib boriladi.
Bu sohada prognozlashning asosiy maqsadi, eng avvalo, axolining
kelajakdagi talab-ehtiyojlarini va ularni qondirish imkoniyatlarini aniqlashdan
iborat. Masalan, yukori sifatli va turli - tuman oziq-ovqat maxsulotlari, xizmat
ko‘rsatish, uy-joy va boshqalar.
2.3.3. Aholining oziq-ovqat va nooziq ovqat tovarlariga bo‘lgan ehtiyojlarini
prognozi
Ijtimoiy turmush tarzini har tomonlama va tubdan prognozlash muammolarini
qamrab olish — umumdavlat turmush darajasini ko‘tarish va ijtimoiy rivojlanish
prognozlari tizimini ishlab chiqish sistemaning ijtimoiy turmush darajasini barcha
rejalashtirilgan jabhalarda ko‘taruvchi kompleks rejalashtirishni ishlab chiqish
bazasidir.
Ijtimoiy rivojlantirishni prognozlash va turmush darajasini ko‘tarish tizimi,
umumiy bog‘lanishi va aqliy ketma-ketlik bo‘yicha prognozlar ishlab chiqishni
ta’minlovchi kompleks ko‘rsatkichlarga asoslanadi. Ularning eng dolzarblari
quyidagilardir:
- jamiyatning ijtimoiy tuzilishi va aholi tarkibini xamda sonining dinamikasini
ifodolovchi (xarakterlovchi) ijtimoiy-demografik ko‘rsatkichlar;
- umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlar turmush darajasining ko‘tarilishini qiymat
nudtai nazaridan aniqlashga imkon beruvchi iktisodiy sharoit, jon boshiga tug‘ri
keladigan milliy daromad, aholi daromadining strukturasi va dinamikasi,
resurslarning iste’moli va ularning milliy daromaddagi hajmi;
Page 51
53
- asosiy oziq-ovqat mahsulotlari iste’moli ko‘rsatkichlari: nooziq-ovqat
tovarlari (mollari), axoli jon boshiga sotiladigan tovarlar hajmi, madaniy-maishiy
jixozlar bilan oilaning ta’minlanganligi;
- uy-joy va kommunal qulayliklar bilan ta’minlanganlik, madaniy va maishiy
hizmat ko‘rsatish, bolalar o‘quv-profilaktik, sanatoriya, dam olish maskanlari,
turistik muassasalar ko‘rsatkichlari.
Aholi turmush darajasini va ijtimoiy rivojlanishni prognozlashtirishda bir
kator usullardan foydalaniladi ular kuyidagilardan iborat : ekspert baxolash usuli;
iktisodiy taxlil usuli; me’yoriy usul; balans usuli; ekstrapolyatsiya usuli; iktisodiy
matematik modelllashtirish usuli korrelyatsion-regression taxlil usuli; eksponensial
tekisshlash va hokazo.
Ijtimoiy rivojlantirish va aholining turmush darajasi prognozlari quyidagilarni
o‘z ichiga oladi: aholining oziq-ovqat maxsulotlari va nooziq-ovqat maxsulotlari
iste’mol qilishi, chakana tovar aylanishi; ijtimoiy infratuzilma tarmoqlarining
rivojlanishini prognoz qilish; uy-joy-kommunal xo‘jaligi, aholiga maishiy xizmat
ko‘rsatish, ta’lim, madaniyat, san’at va ommaviy axborot vositalari; sogliqni
saqlash, dam olish, turizm, jismoniy tarbiya va sport; atrof-muxitni muxofaza
qilish.
Hayot darajasining muxim kursatkichi bulib axolining xarid kobiliyati
xisoblanadi.
Aholining real daromadlari nominal daromadlari summasidan aholi
tomonidan to‘langan soliqlar va boshqa turdagi majburiy to‘lovlarni chiqarib
tashlash yo‘li orqali aniqlanadi. Bunda hisobot yoki prognoz davridagi narx indeksi
hisobga olinadi. Real daromad iste’mol tovarlari va xilma-xil xizmatlarda
ifodalangan daromad bo‘lib, pul daromadining xarid qobiliyatini bildiradi, aholi
turmush darajasini umumlashgan holda tavsiflaydi.
Narx o‘zgarmagan yoki pasaygan sharoitda pul daromadi ko‘paysa, real
daromad ham ko‘payadi. Agar pul daromadi o‘zgarmay turib narx oshsa, real
daromad pasayadi, narx pasaysa, aksincha ortadi. Pul daromadi va narxlar real
daromadga qarama-qarshi yo‘nalishda ta’sir etadi.
Taqsimlashning bozor usuli yuzaga keltirgan daromadlardagi tengsizlikni
garb iqtisodchilari Lorens egri chizig‘i va Djini koeffitsiyenti orqali ifodalashadi.
Lorens egri chizig‘i - bu muayyan hodisaning konsentratsiyalanish darajasini
grafikda ifodalash usulidir. Daromadlar tengsizligi darajasi aks ettiriladi. Buning
uchun har ikkala koordinata o‘qiga 0 dan 100 gacha foiz shkalalari belgilanadi.
Absissa o‘qiga to‘plam birliklari (oila salmog‘i), ordinata o‘qiga esa
o‘rganilayotgan belgi (daromad salmog‘i) joylashtiriladi. Ishlab chiqarishning
sotsial samarasi kishilar farovonligida, ya’ni turmush darajasi va qiymatida
namoyon bo‘ladi. Ma’lumki, turmush darajasi kishilar ehtiyojlarining qondirilish
me’yori bilan belgilanadi. Uning muhim jihati noz-ne’matlar iste’moli va uning
qiymati hisoblanadi. Jini koeffitsiyenti yalpi daromadning axoli guruxlari urtasida
tabakalanishini tavsiflash uchun axoli daromadlari tengsizligi indeksi – Jini
koeffitsiyentidan fydalaniladi. Jini koeffitsiyenti axolining turli guruxlari
Page 52
54
daromadlari darajasidagi tafovutni aks ettiradi. Bu kursatkich 0 dan 1 gacha
chegarada uzgaradi.
Fi, Fi-1 — dolya naseleniya v intervale;
Si, Si-1 — dolya summarnogo doxoda, prixodyaщayasya na nachalo i konets i-
go intervala.
Daromadlarni jamlash (Djini - JK )koeffitsiyenti – aholining barcha
daromadlari yig‘indisining alohida guruhlar orasida taqsimlanishini ko‘rsatadi va u
quyidagi formula orqali hisoblanadi:
i
n
i
i
n
i
iiJ YXcumYXK
11
21
bu yerda: iA - i- guruxdagi aholining umumiy aholi sonidagi salmog‘i;
ida - i-guruxdagi aholi daromadining jami daromaddagi salmog‘i;
n – tabaqalanishi bo‘yicha aholi guruhlarining soni;
cumdai – daromadning kumulyativ salmog‘i.
Kambag‘allikning mutlaq darajasini ulchashda Jaxon bankini tomonidan bir
kishi xisobiga bir kunda Xarid kobiliyati pariteti buyicha 1,25 dollar boshka mezon
buyicha esa 2,15 dollar qilib belgilangan. Xozirgi dunyoda 1,4 mlrd.kishi ushbu
chegarada yashamoqda.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda kambag‘allikni kamaytirish yullari
quyidagilardan iboratdir:
- Barqaror iqtisodiy usishni ta’minlash
- Ishlab chiqarish xajmini ortishi va ish xaqini usishi
- Yangi ish joylarini ochish va bandlikni o‘sishi
- Aholi daromadlari taqsimlanishi noteksiligini pasayishi
- Ta’lim sog‘liqni saqlash tizimini rivojlantirish
- Inflatsiyani barqarorlashuvi
Aholi daromadlari darajasini aniklash va tarkibini urganish uchun bir kator
kursatkichlardan foydalaniladi. Birlamchi daromad,
Uy xujaliklarining ixtiyoridagi nominal daromadlari, uy xujaliklarining tuzatish
kiritilgan ixtiyoridagi daromadlari, uy xujaliklarining real ixtiyoridagi daromadlari,
urtacha jon boshiga tugri keladigan pul daromadlari, axolining shaxsiy ixtiyoridagi
daromadlari, axolining real shaxsiy ixtiyoridagi daromadlari.
Iste’molning miqdori va tarkibi oqilona bo‘lib, kishilarning sog‘lom va uzoq
umr ko‘rish, ularning shaxs sifatida kamol topishini ta’minlangandagina maqsadga
muvofiq hisoblanadi.
U yoki bu tovarning haddan tashqari ko‘p iste’mol etilishi yuqori turmush
darajasini bildirmaydi, chunki bu yerda miqdordan tashqari iste’molning sifati va
qiymati omili ham bor. Bu omil iste’molning miqdori va tarkibi o‘rtasida ma’lum
me’yorda nisbat bo‘lishini taqozo etadi. Masalan, oziq-ovqat iste’moli shunday
miqdorda va tarkibda bo‘lishi zarurki, u kishi organizmini barcha kerakli ozuqalar,
Page 53
55
xususan, oqsil, moy va vitaminlar bilan ta’minlanishi, insonning sog‘lom,
baquvvat, tetik bo‘lishini, hayotda faollik ko‘rsatishini ta’minlashi zarur.
Ko‘p miqdordagi lekin balanslanmagan oziq-ovqat iste’moli foyda o‘rniga
zarar keltiradi. Mutaxasislar fikriga ko‘ra, go‘sht va undan olingan mahsulotlarning
optimal iste’moli jon boshiga yiliga o‘rtacha 80 kg ya’ni 80 000 gramm bo‘lishi
zurur. Bundan (1,5-2 baravar) ortiq iste’mol qilingan go‘sht haddan tashqari zararli
deb hisoblanadi.
O’zbekistonda aholi jon boshiga 190-200 kg non va un mahsulotlari iste’mol
etiladi. Bu ham keragidan ortiqcha hisoblanadi. Boshqa mahsulotlar (masalan,
go‘sht, sut, uzum, meva, sabzavot) kam iste’mol etilgandan ularning o‘rni non
bilan qoplanadi. Bu ham balanslanmagan ovqatlanish natijasidir.
2.3.4. Demografik kursatkichlar tizimi va demografik jarayonlarni
prognozlash
Aholi pul daromadlari va xarajatlari balansi pul daromadlarining manbalarini
va xarajatlar miqdori, tarkibini xarakterlaydi. U quyidagi ko‘rinishga ega
Balansning daromadlari qismida mulk shakllaridan qat’iy nazar barcha
korxona va muassasalardan aholi ixtiyoriga tushgan pul mablag‘lari, naqd pulsiz
o‘tkazmalar, natura shaklida to‘langan ish haqi va boshqa daromadlar kiradi.
Aholi guruhlari o‘rtasidagi pul oborotlari balansda hisobga olinmaydi.
Aholi daromadlarini indeksatsiya qilish deyilganda aholi ist’mol buyumlari va
maishiy xizmatlarning qimmatlashgan bir qismi yoki to‘la qismini qoplash uchun
fuqarolarning daromadini oshirish tushuniladi.
Turmush darajasi ko‘rsatkichlari tahlili jarayonida aholi pul daromadlari va
xarajatlari balansidan keng foydalaniladi. Uning yordamida aholi pul daromadlari
va xarajatlarining tarkibi va umumiy hajmi aniqlanadi, aholining real va nominal
daromadlari hamda sotib olish qobiliyati hisobga olinadi, aholini daromadlar
darajasi bo‘yicha taqsimlash ko‘rsatkichlari, shuningdek, kambag‘allikning quyi
chegarasida yashovchi aholi ulushi hisoblanadi.
Page 54
56
2.4-Mavzu: Prognozlashtirishda ekonometrik modellardan foydalanish
Reja:
1. Ekonometrrik modellar tugrisida tushuncha
2. Ekonometrik modellarning tasnifi
3. Ekonometrik modellashtirishda korrelyatsion regression taxlil
4. Regressiya tenglamalari ishonchlilik darajasini baholash
2.4.1. Ekonometrrik modellar tugrisida tushuncha
Hozirgi davrda iqtisodiy ta’lim sohasida ekonometriyaning roli tobora ortib
bormoqda. Buning sababi ikki tomonlamadir: bir tomondan, tajribaga asoslangan
tadqiqotlar usulini chuqur tushuna olishi iqtisodchilarning ta’lim sohasiga
qo‘yilayotgan talablardan asosiysi bo‘lib qolmoqda, ikkinchi tomondan esa
matematika va statistikaning iqtisodiy ta’limdagi roli yanada ortib bormoqda.
Biroq endi faqat matematik statistikaga asoslangan tadqiqot usullari yetarli
emasligini hayotning o‘zi ko‘rsatmokda. Yetuk iqtisodchilar matematik statistika
va ehtimollar nazariyasi usullaridan, optimallashtirish va dinamik dasturlash va
matematikaning boshqa usullaridan unumli foydalanganliklari sababli ularning
ilmiy salohiyatlari dunyoda tan olingan.
Aytib o‘tish joizki, Alfred Nobel vasiyat qilgan dastlabki beshta yo‘nalish
orasida iqtisodiyot yo‘nalishi bo‘lmagan. Iqtisodiyot bo‘yicha Nobel mukofotining
rasmiy nomi “Alfred Bernxard Nobel xotirasiga iqtisodiyot sohasidadagi mukofot”
deb ataladi va u Nobel tug‘ilganining 300 yilligi munosabati bilan Shvetsiya Milliy
banki tomonidan 1968 yili ta’sis etilgan. Birinchi laureatlar norvegiyalik olim
Ragner Frish va gollandiyalik Yan Tinbergen iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilishga
matematik usullarni qo‘llaganlari uchun bu mukofotni olishga muvaffaq
bo‘lganlar. Shu paytgacha Nobel mukofoti laureatlari bo‘lgan iqtisodchilarning
deyarli hammasi ekonometrik tahlil uslublarini iqtisodiy muammmoni hal etishda
keng qo‘llay olganlar. Qisqa qilib aytganda, ekonometriya fanini chuqur
o‘rganmay turib, uni o‘z tadqiqotlarida qo‘llay olmay turib, zamonaviy yetuk
iqtisodchi bo‘lish qiyin. Buning uchun ekonometrik tahlil o‘tkazilganidan so‘ng
olingan natijalarning to‘g‘ri iqtisodiy talqinini bera olish ham muhimdir.
O’zbekiston bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrini boshidan kechirmokda. Dunyo
hamjamiyatida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar bunga ta’sir etmay qololmaydi.
Ma’lumki, iqtisodiyot jamiyat taraqqiyotining asosiy richagidir. Buning uchun
kichik va o‘rta biznesni rivojlantirishga katta e’tibor berish lozimligi juda ko‘p
ta’kidlanmokda. Ana shu sohalarni rivojlantirishda esa menedjer va
marketologlarning roli juda katta. Shuning uchun ular o‘zgaruvchan bozor
iqtisodiyotini tez tahlil qilib, to‘g‘ri qarorlar qabul qilib, kelajakni prognoz qila
bilgan holda yangi yo‘nalishlarga tez moslashib ish ko‘rishlari kerak bo‘ladi.
Ekonometrika fanlar orasida nisbatan yosh bo‘lib, xozirgi zamonda iqtisodiy
jarayonlarni o‘rganishda va ularni keyingi xolatini prognoz qilishda muxim
axamiyat kasb etadi.
Page 55
57
Ekonometrika-matematik statistika usullari yordamida iqtisodiyotda miqdoriy
qonunlar va o‘zaro bog‘lanishlarni tadqiqot qiladigan fandir. Usha usullar asosida
korrelyatsion-regression taxlil yotadi.
2.4.2. Ekonometrik modellarning tasnifi
Ekonometrika nima - amerikalik iqtisodchi olim E.Keyn (ekonomicheskaya
statistika i ekonometrika 1977) “Ekonometrika” deb yozadi u iqtisodiy
statistikaning maxsus soxasi- real xujalik jarayonlarini tasvirlovchi nazariy
modellarga statistika usullarini tadbiq qilish masalalarini qamrab oladi.
R Fisher xamda G.Titner (amerikalik olim) ekonometriyani uchta bilim
soxalari, matematika , siyosiy iqtisod va statistikaning sintezi deb tushunadi.
Ekonometrika atamasini (so’zi) ekonomika va metrika (o’lchov)
so’zlaridan kelib chiqqan bo’lib, ilmiy tushuncha qatoriga birinchi bo‘lib 1930
yilda Nobel mukofoti sovrindori norvegiyalik iktisodchi olim Ragner Frish (1895-
1973) tomonidan kiritgan.1931 yilda jaxon ekonometrik jamiyati tuzildi.
Ekonometrika bilan shug‘ullanuvchi mutaxassis ekonometrik deb ataladi.
Ekonometrikaning asosiy vazifasi iqtisodiy nazariyani matematika va statistika
bilan bogliq ravishda rivojlantirishda deb biladi.
Ekonometrika “ekonomika”+matematika.Bu 4 ta komponentni
birlashmasi,iqtisodiy nazariya, statistika va matematik modellar,kompyuter
hisoblari.
Ekonometrikada ehtimollar nazariyasi va matematik statistikada
o’rganiladigan korrelyatsion va regression tahlil, davriy qatorlar tahlili, bir jinsli
tenglamalar tizimi, hamda boshqa usullar qo’llaniladi. Ekonometrikaning asosida
iqtisodiy modellar yotadi. Bu modellar iqtisodiy jarayonlarni bashoratlash, tahlil
qilish kabi tadqiqotlar olib borish uchun xizmat qiladi.
Ekonometrika - statistika usullar yordamida ommaviy ijtimoiy iqtisodiy
xodisalarni tekshirib, iqtisodiyot nazariyalari va qonuniyatlarini modellashtirib
miqdoriy ifodalashdan iboratdir.
Iqtisodiy jarayenlarni iqtisodiy matematik usullar yerdamida miqdoriy
tomonlarini xamda iqtisodiyetning nazariy taxlillarini matematik statistikaning
usullari orqali talqin qiluvchi fanni ekonometrika deb ataladi.
Ekonometrikaning asosida parametrlari matematik statistikaning usullari
orqali baxolanadigan omillar taxlilining iqtisodiy matematik modeli yetadi. Bu
model statistika asosida u yeki bu iqtisodiy jarayenlarni prognozlash, taxlil etish
kabi tadqiqotlar yuritish uchun xizmat qiladi. Bunday modellarni ekonometrik
modellar deb yuritiladi. Modellashtirish deganda modellarni qurish, o’rganish va qo’llash jarayoni
tushuniladi.
Turli iqtisodiy hodisalarni o’rganish uchun ularning iqtisodiy modellar deb
ataluvchi soddalashtirilgan formal tasvirlaridan foydalaniladi. Iste’mol tanlovi
modellari, firma modellari, iqtisodiy o’sish modellari, tovar va moliya
bozorlaridagi muvozanat modellari va boshqa ko’p modellar iqtisodiy modellarga
misol bo’ladi.
Page 56
58
Ekonometrika fanining asosiy maqsadi milliy iqtisodiyot va uning tarmoqlari
kabi murakkab iqtisodiy tizimlarning modellashtirish asoslarini urganishdan, aniq
iqtisodiy ob’ektlar misolida modellashning quyilishi, ularning iqtisodiy mazmuni,
masalalarni kompyuter dasturida yechish va olingan natijalarni iqtisodiy taxlil
qilish kabi bosqichlarni o‘rgatishdan iboratdir.
Ekonometrika matematik statistika usullari yerdamida iqtisodiyotda miqdoriy
qonuniyatlar va o‘zaro bog‘lanishlarni tadqiqot qiladigan fandir.
Ekonometrik usullar oddiy an’anaviy usullarni inkor etmasdan, balki ularni
yanada rivojlantirishga va ob’ektiv o‘zgaruvchan natija ko‘rsatkichlarini boshqa
ko‘rsatkichlar orqali muayyan tahlil qilishga yordam beradi. Ekonometrik
usullarning va elektron hisoblash mashinalarining milliy iqtisodiyotni
boshqarishda afzalliklaridan biri shundaki, ular yordamida modellashtiruvchi
ob’ektga omillarning ta’sirini, natija ko‘rsatkichiga resurslarning o‘zaro
munosabatlarini ko‘rsatish mumkin. Bu esa o‘nlab tarmoqlar va minglab
korxonalarda ishlab chiqarish natijalari va milliy iqtisodiyotning ustuvor
yunalishlarini ilmiy asosda prognozlashtirish va boshqarishga imkon beradi.
Ekonometrik modellarning ahamiyatini quyidagilarda ko‘rish mumkin:
- Ekonometrik usullar yordamida moddiy, mehnat va pul resurslaridan oqilona
foydalaniladi.
- Ekonometrik usullar va modellar iqtisodiy va tabiiy fanlarni rivojlantirishda
yetakchi vosita bo‘lib xizmat qiladi.
- Ekonometrik usullar va modellar yordamida tuzilgan prognozlarni umumiy
amalga oshirish vaqtida ayrim tuzatishlarni kiritish mumkin bo‘ladi.
- Ekonometrik modellar yordamida iqtisodiy jarayonlar faqat chuqur tahlil
qilibgina qolmasdan, balki ularning yangi o‘rganilmagan qonuniyatlarini ham
ochishga imkoni yaratiladi. Shuningdek, ular yordamida iqtisodiyotning
kelgusidagi rivojlanishini oldindan aytib berish mumkin.
- Ekonometrik usullar va modellar hisoblash ishlarini avtomatlashtirish bilan
birga, aqliy mehnatni yengillashtiradi, iqtisodiy soha xodimlarining mehnatini
ilmiy asosda tashkil etadi va boshqaradi.
Bu kompleksni bitta tahlil ob’ekti bor - ya’ni, iqtisodiyot. Boshqa
iqtisodiy fanlarga qaraganda, kompleks iqtisodiyotni har xil ekonometrik usullar
bo‘yicha tahlil qiladi.
Asosiy ekonometrik usullarga quyidagi usullar kiradi:
1. Matematik statistika usullari. U quyidagi usullarga bo‘linadi.
a) dispersion tahlil;
b) korrelyatsiya tahlili;
v) regressiya tahlili;
g) omilli tahlil;
d) indekslar nazariyasi.
Page 57
59
2. Ekonometrik usullar:
a) iqtisodiy o‘sish nazariyasi;
b) tarmoqlararo balans;
v) ishlab chiqarish funksiyasi nazariyasi;
g) talab va taklif tahlili;
3. Optimal dasturlash:
a) chiziqli dasturlash;
b) kasr-chiziqli dasturlash;
v) butun sonli dasturlash;
g) dinamik dasturlash;
d) stoxastik dasturlash;
e) o‘yinlar nazariyasi va boshqalar.
4. Bozor iqtisodiyotiga taalluqli usullar:
a) erkin raqobat modellari;
b) firmalarga taalluqli modellar.
Ekonometrik modellarni tuzish bir qancha bosqichlardan tashkil
topadi. Ularni alohida ko‘rib chiqaylik:
Birinchi bosqich. Iqtisodiy jarayon har tomonlama nazariy, sifat jihatdan
tahlil qilinadi va uning parametrlari, ichki va tashqi informatsion aloqalar, ishlab
chiqarish resurslari, rejalashtirish davri kabi ko‘rsatkichlar aniqlanadi.
Ikkinchi bosqich. Bu bosqichda izlanayotgan noma’lum o‘zgaruvchilar
nima, qanday maqsadni ko‘zda tutadi, natija nimalarga olib keladi kabi savollar
aniqlangan bo‘lishi kerak.
Modellashtirilayotgan jarayenning iqtisodiy matematik modeli tenglamalari
va tengsizlik tizimi shaklida ifodalanadi.
Tuzilgan iqtisodiy matematik modelning miqdoriy yechimini aniqlaydigan
usul tanlanadi.
Masalani yechish uchun kerak bo‘ladigan barcha iqtisodiy ma’lumotlar
tuplanadi.
Olingan ma’lumotlar statistik taxlil qilinib, PEXMda tanlangan usul va
dasturdan foydalanib, quyilgan masala yechiladi.
Olingan natijalar iqtisodiy taxlil qilinadi va optimal variant tanlanadi.
Ekonometrik modellarning axamiyati shundan iboratki uning yordamida
iqtisodiy jarayonlarni chuqur taxlil qilibgina qolmasdan, balki ularning yangi
o‘rganilmagan qonuniyatlarini xam ochishga imkon yaratadi. Ular yordamida
iqtisodiyotning kelgusidagi rivojlanishini oldindan aytib berish mumkin.
Har bir menedjer o‘z faoliyati davomida turli statistik ma’lumotlarni tahlil qilib
chiqish masalasi bilan to‘qnashadi. Masalan, ma’lumotning sotuv hajmiga ob-
havoning ta’siri; ishlab chiqarish unumdorligiga ta’sir qiluvchi omillar; korxona
budjetiga ta’sir qiluvchi asosiy omillar va h.k. Ko‘pincha menedjerlar oldida ana
Page 58
60
shunga o‘xshagan muammolarni o‘rganib chiqish va ularni hal qilish vazifasi
turadi. Bunday muammolar yechimi korrelyatsiya va regressiya tahlili sohasiga
tegishli bo‘lib, ularni muvaffaqiyatli hal etish uchun albatta bu ikki usul bilan
yaxshi tanishib chiqish kerak bo‘ladi
Matematik model - ob’ekt yoki jarayonlarnining tenglama, tengsizlik,
formula, jadval yoki grafik kurinishidagi ifodasidir.
Agar bitta omilning qiymatini o‘zgaruvchan deb qarab, qolganlarini shartli
ravishda o‘zgarmas deb qarasak, bir omilli matematik model ko‘rishimiz mumkin
Agar xamma faktorlarni o‘zgaruvchan deb qarasak. Kup omili matematik
modelga ega bo‘lamiz.
Agar matematik modelning omillari xam o‘zi xam tasodifiy bo‘lmasa bunday
model regression model deyilib, bunday modelni qo‘rish jarayeni regression taxlil
deyiladi.
Agar matematik modelning omillari xam o‘zi xam taosdifiy bo‘lsa, bunday
model korrelyatsion model deyiladi, bunday modelni qo‘rish jarayeni korrelyatsion
taxlil deyiladi.
Ekonometrik model deganda prognozlashtirish ob’ektining barcha mavjud
omillarini o‘zaro bog‘lanishini ifodalovchi regressiya tenglamalar tizimi
tushuniladi.
Korrelyatsiya koeffitsiyenti ikki o‘zgaruvchi o‘rtasidagi bog‘lanish qanchalik
kuchli ekanini ko‘rsata oladi, biroq ular orasidagi bog‘liqlikning ko‘rinishini
aniqlab bera olmaydi. Buni tushuntirish uchun avval oldingi mulohazalarga
tayangan holda sababiy bog‘lanish nazariyasini ishlab chiqish, ana shu tahmin
qilingan bog‘lanishni aks ettiradigan modelni yasash, so‘ngra bu modelni statistik
sinovdan o‘tkazish lozim bo‘ladi. Bu masalalar bilan regressiya tahlili bo‘limida
tanishib chiqamiz. Ko‘rsatkichlar orasidagi mohiyati bo‘yicha korrelyatsiyaviy
bo‘lgan bog‘lanish regressiya tenglamasida mos matematik formula shaklini olgan
funksional bog‘lanish ko‘rinishida tasvirlanadi.
Ekonometrikaning asosida parametrlari matematik statistikaning usullari
orkali baxolanadigan omillar taxlilining iktisodiy matematik modeli yetadi. Bu
model statistika asosida u yeki bu iktisodiy jarayenlarni prognozlash, taxlil etish
kabi tadkikotlar yuritish uchun xizmat kiladi. Bunday modellarni ekonometrik
modellar deb yuritiladi.
2.4.3. Ekonometrik modellashtirishda korrelyatsion regression tahlil
Ekonometrikani asosini iktisodiy- statistik modellar tashkil etadi. Ular
turli ijtimoiy-iktisodiy vokea va jarayenlarni taxlil kilish va rivojlanish istikbolarini
belgilashda keng kullaniladi.Ekonometrik model – bu ehtimollik- stoxastik model.
Bu model yordamida iqtisodiy ko‘rsatkichlarni o‘zgarish qonuniyatlarini
matematik ko‘rinishida tenglamalar, tengsizliklar va tenglamalar tizimi ko‘rinishda
ifodalash mumkin. Umumiy ko‘rinishida ekonometrik model quyidagicha
yoziladi:
nxxxfY ,...,, 21
Page 59
61
Ekonometrik modelda Y – asosiy endogen ko‘rsatkich, modelda Y
o‘zgarish qonuniyatlarini nxxx ,...,, 21 yordamida o‘rganish mumkin.
nxxx ,...,, 21 – ta’sir etuvchi, ekzogen ko‘rsatkichlar.
Ekonometrik model chiziqli va chiziqsiz ko‘rinishda tuzilishi mumkin:
Chiziqsiz modellar parabola, giperbola, darajali funksiya, ko‘rsatkichli
funksiya, trigonometrik funksiya va boshqalar ko‘rinishida bo‘lishi mumkin.
Ayrim belgilar boshqa belgilarga ta’sir qilib, ularning o‘zgarishiga sababchi
bo‘ladi, ya’ni ular erkin o‘zgaruvchan, boshqalari esa ularga qaramdir. Shu
jixatdan belgilar ikki xilga bo‘linadi. Boshqa belgilarning o‘zgarishiga sababchi
bo‘ladigan belgi omil belgi deyiladi. Boshqa belgilarning ta’siri ostida
o‘zgaradigan belgi esa natijaviy belgi deb ataladi.
Belgilar o‘rtasidagi bog‘lanishlarning tavsifiga qarab, bog‘lanishlar ikki turga
bo‘linadi: funksional bog‘lanish va korrelyatsion.
Funksional bog‘lanish – bunda omil belgilarining har bir qiymatiga natijaviy
belgining bitta yoki bir necha aniq qiymati mos kelishi tushuniladi.
Omillarning xar bir qiymatiga turli zamon va makon sharoitlarida natijaviy
belgining aniq qiymatlari emas, balki xar xil qiymatlari mos keladigan boglanish
korrelyatsion boglanish yoki munosabat deyiladi. Korrelyatsion boglanishning
xarakterli xususiyati shundan iboratki, bunda omillarning to‘liq soni noma’lum
bo‘ladi. Belgilarning soniga qarab, korrelyatsion bog‘liklik ikki ko‘rinishda
bo‘ladi:
- Oddiy korrelyatsiya (juft). Bunda ikki belgi orasidagi bog‘liklik o‘rganilib,
bu belgilardan biri- natijaviy, ikkinchisi esa – omil belgidir.
- Ko‘p omilli korrelyatsiya. Bunda uch, to‘rt juft va undan ortiq belgilar
o‘rtasidagi bog‘liqlik o‘rganilib, bu belgilardan biri hamma vaqt – natijaviy,
qolganlari esa – omil belgilardir.
Regression taxlil yordamida iktisodiy xodisalarning kelajak davrlar uchun istikbol
mikdorlarini baxolash va ularning extimol chegaralarini aniklash mumkin.
Regression va korrelyatsion taxlilda boglanishning regressiya tenglamasi
aniklanadi va u ma’lum extimol (ishonch darajasi) bilan baxolanadi, sungra
iktisodiy-statistik taxlil kilinadi.
Regression va korrelyatsion taxlil kuyidagi 4 boskichdan iborat bo‘ladi:
1) masala qo‘yilishi va dastlabki taxlil;
2) ma’lumotlarni to‘plash va ularni o‘rganib chiqish;
3) bog‘lanish shakli va regressiya tenglamasini aniqlash;
4) regressiya tenglamasini baholash va taxlil qilish.
Yo‘nalishlarning o‘zgarishiga qarab, (Boglanishlar analitik ifodalarining
ko‘rinishlariga qarab to‘gri chiziqli (yoki umuman chiziqli) va egri chiziqli (yoki
chiziqsiz) boglanishlarga bo‘linadi:
To‘gri chiziqli boglanishni ifodalaydigan regressiya (Natijaviy belgining
o‘rtacha darajasi (у х ) bilan omil belgi (X) o‘rtasidagi korrelyatsion bog‘lanishni)
Page 60
62
ifodalaydigan regressiyaning chiziqli tenglamasi tenglamasini quyidagicha yozish
mumkin:
xY = a0 + a1 x x-omil belgi qiymati xY
- natijaviy belgi qiymati
Bu yerda:a0–ozod xad;a1 –regressiya (tenglamasining koeffitsiyenti). a0 va a1
larni tenglama parametrlari xam deyishadi. Bu parameterlarni aniqlash uchun,
kichik kvadratlar usulidan foydalanish, quyidagi tenglamalar tizimini yechish
zarur: n a0 + a1 Yx
a0 yxxax 2
1
n - to‘plamning xajmi (birliklar soni); x - omil belgining yig‘indisi;
x2 - omil belgi kvadratining yig‘indisi. u - natijaviy belgining yig‘indisi;
ux - omil belgining natijaviy belgining ko‘paytmasining yig‘indisi.
Natijaviy belgining o‘rtacha darajasi ( у х ) bilan omil belgi (X) o‘rtasidagi
korrelyatsion bog‘lanishni ifodalaydigan regressiyaning chiziqli tenglamasi
у = а + а хх о 1
(bu yerda ao - ozod xad, a1 - regressiya koeffitsiyenti) aniqlanadi va u amaliy
masalalarni yechishda qo‘llanadi.
Regressiya tenglamasining parametrlari (a0, a1) o‘rtacha arifmetik miqdorning
quyidagi xossasiga asoslanib «eng kichik kvadratlar» usuli bilan topiladi: belgi
variantalari (x) bilan o‘rtacha arifmetik miqdor (x) o‘rtasidagi tafovutlar
kvadratlarining yig‘indisi ( )х х 2 ular bilan boshqa xar qanday miqdor (x0
х ) o‘rtasidagi tafovutlar kvadratlarining yig‘indisidan kichikdir, ya’ni
( ) ( )х х х х 2
0
2 .
Regressiya tenglamasining parametrlarini aniqlash uchun quyidagi normal
chiziqli tenglamalar tizimi kelib chiqadi:
na a x y
а х а х ху
0 1
0 1
2
Bu yerda: n - to‘plamning xajmi (birliklar soni); x1, x2,....., xn - omil belgining
xaqiqiy qiymatlari; y1, u2,....., yn - natijaviy belgining xaqiqiy qiymatlari.
Sistemaning parametrlarga nisbatan umumiy yechimi ushbu ko‘rinishda
yoziladi:
)(
)(
221
22
2
0
››n
y›—›n€
››n
››—›—€
Regressiya tenglamasi – bu o’zgaruvchilar orasidagi statistik
bog’lanishning formulasi Agar bu formula chiziqli bo’lsa, chiziqli regressiya
to’g’risida so’z yuritiladi. Ikki o’zgaruvchi orasidagi statistik bog’lanish formulasi
juft regressiya deyiladi, bir nechta o’zgaruvchilar orasidagi bog’lanish esa ko’p
omilli regressiya deyiladi.
Page 61
63
To‘g‘ri chiziqli bog‘lanishning zichlik darajasi korrelyatsiya koeffitsiyenti bilan
baxolanadi:
rx x y y
x x y y
x x y y
n
xy x y
n xy x y
n x x n y y
xy
x y x y
( )( )
( ) ( )
( )( )
( ) )( ( )
2 2
2 2 2 2
Korrelyatsiya koeffitsiyenti -1 bilan +1 orasida yotadi. Musbat ishora to‘g‘ri
bog‘lanish, manfiy ishorada esa teskari bog‘lanish ustida so‘z boradi. 10.2-jadval
ma’lumotlariga binoan:
rxy
7 930 202 31
7 5984 202 202 7 147 31 310 913
* *
( * * )( * * ).
Korrelyatsiya va regressiya koeffitsiyentlari orasida quyidagicha o‘zaro
bog‘lanish mavjud:
r a a rxy
x
y
y
x
1 1
ёки
Korrelyatsiya koeffitsiyentining kvadrati determinatsiya koeffitsiyenti deb
ataladi va u natijaviy belgi umumiy uzgaruvchanligining kaysi kismi
o‘rganilayotgan omil x xissasiga to‘g‘ri kelishini ko‘rsatadi.
2.4.4. Regressiya tenglamalari ishonchlilik darajasini baholash
Regressiyaning chiziqli tenglamasi parametrlarining mohiyatli ekanligini
tekshirishda t - mezondan foydalaniladi. Buning uchun xar bir parametrga mos
kelgan t ning xaqiqiy qiymatlari quyidagi formulalar bilan xisoblanadi:
2 ,
2 10
10
nat
nat X
aa
Mezonning nazariy qiymati (tjadv) Styudent taqsimoti jadvalidan aniqlanadi. Agar
biror parametr uchun txaq tjadv bo‘lsa, u xolda shu parametr qabul qilingan daraja
bilan moxiyatli xisoblanadi. Sotsial-iqtisodiy tekshirishlarda ko‘pincha
moxiyatlilik darajasi qilib 0.05 olinadi, ya’ni =0,05. Bu xolda ko‘rsatkichlarning
moxiyatli bo‘lish extimoli R = 1 - ga teng.
Bog‘lanish zichligini xarakterlovchi ko‘rsatgichlarga sifat jihatdan baxo
berish uchun Cheddok shkalalari ishlatiladi.
Bog‘lanish
zichligi
0,1-0,3 0,3-0,5 0,5-0,7 0,7-0,9 0,9-0,99
Bog‘lanish kuchi Bo‘sh o‘rtamiyona sezilarli yuqori Juda ham yuqori
Ilmiy tadqiqotlarda keng tarkalgan ekonometrik tenglamalar - bu ishlab
chiqarish funksiyasidir. Ishlab chiqarish funksiyalarini qurishdan maqsad - ishlab
Page 62
64
chiqarish jarayonini natijalariga omillarning ta’siri darajasi va xarakteristikalarini
aniqlash, miqdoriy baholashdir.
Ishlab chiqarish funksiyalar bo‘yicha prognozlash uchun ketma-ket bir nechta
bosqichlardan o‘tish lozim:
1. Berilgan ma’lumotlar asosida korrelyatsion tahlil o‘tkaziladi:
a) xususiy korrelyatsiya koeffitsiyentlar matritsasi hisoblanadi;
b) juft korrelyatsiya koeffitsiyentlari matritsasi hisoblanadi.
2. Korrelyatsion tahlil natijasida tanlangan omillar asosida regressiya
tenglamasi quriladi;
3. Qurilgan tenglama quyidagi mezonlar bo‘yicha baholanadi:
a) Fisher mezoni; b) Styudent mezoni; v) Darbin-Uotson mezoni;
g) Ko‘plik korrelyatsiya koeffitsiyenti; d) Determinatsiya koeffitsiyenti;
e) approksimatsiya xatoligi.
4. Qurilgan tenglama mezonlarga mos kelsa, keyin asosiy ko‘rsatkich
tenglama asosida prognoz davri hisoblanadi.
5. Ishlab chiqarish funksiyasini asosiy xususiyatlari quyidagilar hisoblanadi:
a) o‘rtacha unumdorlik omillari;
b) chegaraviy unumdorlik omillari;
v) resurslar bo‘yicha elastiklik koeffitsiyentlari;
g) resurslarga talab;
d) resurslarni almashtirish chegaralari.
Ekonometrik model prognozlash ob’ektining barcha mavjud omillarini o‘zaro
bog‘lanishini ifodalovchi regressiya tenglamalar tizimlari orqali aks ettiradi.
Ekonometrik modellar ko‘p hollarda ishlab chiqarish jarayonlarini rivojlantirish va
tahlil qilishda qo‘llaniladi. Olingan ekonometrik modellarni tekshirishda turli xil
mezonlar: Fisherning F-mezoni, Styudentning t-mezoni, Darbin-Uotson
mezonlaridan foydalaniladi. Omillararo bog‘lanishni faqatgina bitta ishlab
chiqarish funksiyasi orqali qarab chiqmasdan, ularni ekonometrik tenglamalar
tizimi yordamida tahlil etish mumkin.
Ekonometrik tenglamalar tizimida prognoz vaqtiga bir ko‘rsatkich aniqlanib,
uni natijasi orqali qolgan asosiy ko‘rsatkichlarni aniqlash mumkin.
Page 63
65
2.5-Mavzu: Ekologik iqtisodiy prognozlash ( global rivojlanish prognozi)
Reja.
1. Ekologik - iqtisodiy tizim.
2. Ekologik rivojlanish konsepsiyasi.
3. Ekologik ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishini prognozlash metodologiyasi.
4. Ekologik taxlil modeli.
2.5.1. Ekologik - iqtisodiy tizim.
Mintaqaviy xo‘jalik butun bir xo‘jalik, iqtisodiy, ishlab chiqarish va ijtimoiy
kompleks bo‘lib, u respublika, viloyat, avtonom okrug hududida joylashgan
korxona, tashkilot, uyushmalarning bo‘ysunish va tarmoqlarining tarkibidan qat’iy
nazar shakllanadi.
Barcha sanoat va qishloq xo‘jalik ishlab chiqarish qurilish, transport, aloqa va
madaniy-maishiy xizmat ko‘rsatadigan korxona va tashkilotlarni 3 ta katta
bo‘ysunish guruhiga ajratish mumkin:
Markaziy
Munitsipal va mahalliy.
Bir tomondan mintaqaviy boshqaruv tizimining asosi bo‘lgan, ikkinchi
tomondan (bo‘ysunish darajasiga ko‘ra) korxona va tashkilot bo‘lgan mahalliy
organlar o‘rtasidagi munosabat mahalliy organlarga to‘liq bo‘ysinishdan to shu
organlar tomonidan alohida funksiyalarning boshqarilishigacha farqlanadi.
Boshqaruv shakli va bo‘ysunish shaklidan qat’iy nazar ma’lum mintaqada
joylashgan hamma korxona va tashkilotlar yer, o‘rmon va suv resurslardan
foydalanish, tabiat muxofazasi, sanitariya, yong‘inga qarshi, huquqiy, ijtimoiy,
maishiy me’yor va qoidalalari masalalari bo‘yicha mahalliy boshqaruv organlari
raqobati ostida bo‘ladi.
Hududiy boshqaruv organlari shu hududda joylashgan barcha korxonalar
tomonidan amalga oshiriladigan uy va ijtimoiy-madaniy qurilish, mahalliy yo‘llar
qurilishi, xalq iste’mol mollari va oziq-ovqat ishlab chiqarish ustidan nazorat olib
boradi. Mintaqaviy darajada tartibga solishning ob’ektlari quyidagilar hisoblanadi:
davlat mulkini xususiylashtirish jarayoni, aholi va korxonalarni soliqqa tortish,
mahalliy budjetlarni shakllanishi, aholining ijtimoiy himoyasi va boshqalar.
Oxirgi yillarda O’zbekistonda davlatning mintaqaviy siyosatini shakllantirish
bo‘yicha ish olib borilmoqda. O’zbekistonda mintaqaviy siyosat deganda
mamlakat mintaqalarining siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy rivojlanishi bo‘yicha davlat
hukumat organlarning maqsad va masalalarning tizimi hamda ularni amalga
oshirish mexanizmi tushuniladi.
O’zbekistonda mintaqaviy siyosatning asosiy maqsadlari quyidagilar:
O’zbekistonda markaziy iqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy va tashkiliy asoslarini
ta’minlash, yagona iqtisodiy hududni yaratish;
Mintaqalarning iqtisodiy imkoniyatlaridan qat’iy nazar yagona minimal
ijtimoiy standart va aholini teng ijtimoiy himoyalanishini ta’minlash;
Page 64
66
Mintaqalarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish sharoitlarini tenglashtirish;
Atrof-muhitning ifloslanishini oldini olish hamda ifloslanish oqibatlarini
yo‘qotish, mintaqalarni kompleks ekologik himoyalash;
Juda muhim strategik ahamiyatga ega bo‘lgan mintaqalarni ustivor
rivojlantirish;
Mintaqalarning tabiiy-iqlim xususiyatlaridan maksimal foydalanish;
Mahalliy o‘z-o‘zini boshqarishni shakllantirish va kafolatlarni ta’minlash.
Oxirgi yillarda mintaqalar darajasida qisqa va o‘rta muddatli iqtisodiy va
ijtimoiy rivojlanish prognozlarini tuzish bo‘yicha ish olib borildi va olib
borilmoqda.
Bunday prognozlashning uslubiy shart-sharoitlari bo‘lib quyidagi holatlar
hisoblanadi:
mintaqa-umumiy jamiyat ishlab chiqarish tizimining bir alohida bo‘lagi
bo‘lgan va bir necha miqdor mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqarish vositasida
aniq bir xalq xo‘jalik funksiyasini bajaradigan kichik bir tizimni ifodalaydi;
mintaqaning iqtisodiy faoliyat ko‘rsatkichlarining pasayishi butun jamiyatning
ishlab chiqarish tizimi yoki ijtimoiy-iqtisodiy tizimi faoliyatida negativ
o‘zgarishlarga olib keladi.
Ma’lum muddatgacha berilgan mintaqa iqtisodiy tizim faoliyati natijasining
zarur darajasini mintaqa rivojlanishida hosil bo‘lgan inersion tendensiyalar
sharoitida ta’minlash mumkin emas.
2.5.2. Ekologik rivojlanish konsepsiyasi.
Mavjud hududiy boshqaruv tizimi doirasidagi mintaqa iqtisodiy tizimi faoliyat
rejimini berilgan muddatda yaxshilab bo‘lmaydi. Bu hollardan kelib chiqqan holda
mintaqaviy-iqtisodiy rivojlanish prognozning ishlab chiqarilish sxemasi, tarkibi va
asosiy bosqichlari aniqlanadi. Prognozni tuzish jarayoni o‘z ichiga uchta blokni
oladi: analitik, konsentual va prognozli.
Analitik blok doirasida berilgan hududning ichki bog‘liqligini o‘rganish,
tizimning butun faoliyat samarasini aniqlovchi mintaqa tizimi iqtisodiy yadrosi va
ishlab chiqarishni ahamiyatli tuzilmaviy aloqalarni aniqlash zarur.
Bu mintaqaning mehnat taqsimoti tizimida asosiy funksiyani bajaruvchi
mintaqa xo‘jaligining xalqalarini aniqlash imkoniyatini beradi. Undan tashqari,
butun mamlakat iqtisodiyoti tarkibida mintaqaning rivojlanishi tendensiyalarini
ko‘rib chiqish lozim. Bu umumiy ishlab chiqarishni ayni vaqtdagi bog‘liqlik
darajasini va kelajakdagi mintaqaviy iqtisodiyot faoliyatiga bog‘liqligini
ko‘rsatadi.
Konseptual blok doirasida izlanishlarning asosiy tarkibi-mintaqa oldida turgan
iqtisodiy va ijtimoiy mintaqalarni hisobga olgan holda mintaqa iqtisodiy tizimini
rivojlantirish konsepsiyasini ishlab chiqarishdir.
Mintaqa rivojlanishining konsepsiyasini ishlab chiqarishda ikkita asosiy
bosqichni ajratish mumkin:
a) mavjud muammolar yechimiga yo‘naltirilgan maqsadlarni shakllantirish va
ularni aniq masalalar ko‘rinishida konkretlashtirish;
Page 65
67
b) iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishning ustun maqsad va yo‘nalishlarini
aniqlash va shu asosda mintaqaviy rivojlanish strategiyasini ishlab chiqarish.
Ayni mintaqada rivojlanishning maqsad, konkret muammolar, omillarning
o‘ziga xosligi bu masalaning yechimini umumlashtirishga yo‘l qo‘ymaydi. shu
bilan birga barcha mintaqalarga xos bo‘lgan qator maqsad va masalalar mavjud.
Bular:
o ishlab chiqarishni barqarorlashtirish va iqtisodiy o‘sishni ta’minlash;
o rivojlangan bozor munosabatlarni shakllantirish;
o kompleks ijtimoiy masalalarni yechish;
o atrof-muhitni himoyalash va boshqalar.
Prognozli blok doirasida asosiy masala bo‘lib kelajakda mintaqaviy iqtisodiy
tizim rivojlanishining ko‘rsatkich va miqdor parametrlarini aniqlashdir. Bunda 3
xil prognozlar ishlatiladi: umuman mintaqaviy iqtisodiy tizim rivojlanishining
umumiqtisodiy alohida ishlab chiqarish va tarmoqlar rivojlanishining prognozlari;
mintaqalarning alohida ma’muriy hududiy birliklar (shahar, rayon va
boshqalar)ning rivojlanish prognozlari.
Ko‘rsatilgan prognozlarni tuzishning asosiy usuli bo‘lib – bu kelajakdagi
rivojlanish ssenariysini tuzishdir. Bu ssenariylarda mintaqaviy iqtisodiy tizim va
uning tuzilmalarining kelajakdagi rivojlanishi, tizimning boshqa tizimlar bilan
o‘zaro aloqalari ehtimolligini ko‘rsatiladi, turli xil omil va sharoitlarning mosligi
sharoitida mintaqa iqtisodiyotining rivojlanish ko‘rsatkichlari aniqlanadi.
Ssenariylarning butun yig‘indisi 3 xil guruhga ajratiladi:
- umumiqtisodiy rivojlantirish ssenariysi;
- alohida ishlab chiqarish va tarmoqlar rivojlanishining ssenariysi;
- mintaqaning alohida ma’muriy-hdudiy birliklar rivojlanishining ssenariysi.
Mintaqaning umumiqtisodiy rivojlanish ssenariylaridan 3 ta guruhini ajratish
mumkin:
- mintaqa tizimida ishlab chiqarish tarmoqlariga ta’sir ko‘rsatuvchi hamda
mamlakat iqtisodiyoti rivojlanish sharoitlari bilan aniqlanadigan ssenariylar;
- ishlab chiqarish rivojlanishining ichki mintaqaviy omillar bilan aniqlanadigan
tsenariylar bo‘lib, ular orasida eng muhimlari: tuzilmaviy o‘zgarishlar, moliyaviy
va tabiiy resurslar bilan ta’minlanganlik, ishlab chiqarishning samaradorligi
ko‘rsatkichlari va boshqalar;
- alohida mintaqalarning iqtisodiy rivojlanishini prognozlashda tarmoqli
yondashuvni rivojlanishini prognozlashda tarmoqli yondashuvni saqlagan holda
shakllanadigan sharoitlarni o‘z ichiga oluvchi mintaqaning umumiqtisodiy
rivojlanish ssenariylari.
Alohida ishlab chiqarish va tarmoqlarning rivojlanish ssenariylarini tuzishda
shuni unutmaslik kerakki, turli xil tarmoq guruhlari uchun rivojlanish sharoit va
omillarining mosligi har xil bo‘ladi.
Moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarining butun yig‘indisini kelajakdagi
rivojlanish omillari va sharoitlarning mosligi nuqtai nazaridan bir xil tarkibdagi
guruhlarga ajratish zarur:
- xalq xo‘jalik ixtisoslashuvi tarmoqlari;
Page 66
68
- mintaqaviy ahamiyatga ega bo‘lgan tarmoqlar;
Ikkala tarmoq guruhlari uchun rivojlanishning ikki variant ssenariy yoki
prognozini ishlab chiqarish lozim: qidiruv va me’yoriy.
Birinchi turdagi prognozga mos holda ikkala tarmoq guruhlarining
rivojlanishi bazali davrning shakllangan tendensiyalari bilan aniqlanadi.
Prognozning ikkinchi normativ variantiga asosan tarmoqlarning birinchi
guruhining rivojlanishi umum-iqtisodiy ehtiyoj va resurslar bilan, ikkinchi
guruhning rivojlanishi esa ma’lum mahsulotning mintaqaviy ehtiyoji va
mintaqaning moliya va resurs imkoniyatlari bilan aniqlanadi.
2.5.3. Ekologik ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishini prognozlash metodologiyasi
Mintaqaviy iqtisodiyot o‘z tadqiqotida kompleks ilmiy usullardan
foydalanadi, shu usullardan asosiysi sifatida balans usulini ko‘rsatish mumkin.
Tarmoq va mintaqaviy balanslarni tuzishda tarmoqlararo to‘g‘ri munosabatlarni
o‘rnatish bozorga mutaxasislash, hududiy komplekslprni to‘ldirish ya’ni yetakchi
tarmoqlarga shu bilan birga aholi ehtiyoji va xizmat ko‘rsatish tarmog‘iga bo‘lagan
iste’molni ta’minlash.
Balanslar shuningdek ,hududlararo va hudud ichidagi ratsional aloqalarni
keltirib chiqarishda muhimdir. Korxonani joylashtirishning iqtisodiy asosida
balans usuli yotadi(korxonani qurishga joy tanlash , uni xom ashyo bilan taminlash
hisobi, shuningdek, yoqilg‘i, energiya, suv, ishchi va boshqa resurslar bilan
taminlash hisobi). Hududiy iqtisodiyotni asosini hududiy ishlab chiqarish balansi
va asosiy mahsulot turlari ist’emoli tashkil qiladi.
Tarmoq va xududiy balansning tuzilishi hududni kompleks rivojlantirishga
yordam beradi. Tizimli tahlil – bu ilmiy izlanish uslubidir. Buning yordamida
muammolarni kompleks o‘roganish, xo‘jalik strukturasi va ichki o‘zaro aloqasi
ularni bir-biriga ta’siri bilan to‘ldiriladi va hal qiluvchi xulosalar to‘g‘ri va
qaytuvchi aloqalar yordamida chiqariladi. Tizimli tahlil ko‘p qirrali tahlildir,
qaysiki u maqsadni qo‘yilishidan boshlab masalani aniqlashishi, ilmiy gipotezani
shakllantirish, ishlab chiqarishni joylashtirishni eng maqbul yo‘lini topishni
o‘rganish pog‘onalarini ishlatadi. Bunda eng maqbul samaralilik hisoblanadi, bu
aholi ehtiyojlarini eng ko‘p qondirishdir. Bozor sharoitida ishlab chiqarish
kuchlarini joylashtirish va hududlar xo‘jaligini rivojlantirish muammolari yanada
qiyin bo‘lib, tarmoq va hududiy aloqalarni esa boshqarish yanada qiyinlashib
bormoqda. Shuning uchun asosiy muammolarni yechib boruvchi iqtisodiy
matematik modellarni ishlab chiqish va tadbiq qilish ehtiyoji tug‘ilmoqda.
Quyida hududiy, iqtisodiy jarayonlarni iqtisodiy matematik modellashtirishda
quyidagi asosiy yo‘nalishlarni ko‘rsatish mumkin.Iqtisodiy tarmoqlar bo‘yicha
joylashtirishni modellashtirish.
Hududlarni xo‘jalik kompleksini shakllantirishni modellashtirish
Iqtisodiy matematik va kompyuterlardan foydalanish eng kam mehnat va vaqt
sarflab ko‘p ma’lumotlarni ko‘rib chiqishga hamda qo‘yilgan maqsad vazifalarda
eng maqbul yechimni topishda yordam beradi. Natijalar esa kelajakda o‘rganish va
tushunish uchun kerak bo‘ladi.Shuningdek hududiy iqtisodiyotda statistik usullar
Page 67
69
(statistik ma’lumotlar asosida indekslarni hisoblash) ishlatiladi, bundan tashqari,
tanlama kuzatish uslubidir. Bozor shakllanishining yangi sharoitida hududiy
ta’minlash iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish juda dolzarb hisoblanadi. Shuning
uchun, asosiy maqsad hududiy rivojlanishning boshlanish nuqtasi, tabiiy resurslar
salohiyati, hududiy demografik, iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik muammolarni
o‘rganish hisoblanadi. Asosiy yo‘nalish gorizontal aloqalarni o‘rganish
hisoblanadi, qaysiki, ma’lum darajada Respublika va uning hududlari ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishiga ta’sir qiluvchi MDH mamlakatlari va uning hududlari
orasidagi kelishuv asosida shakllanadi. Shuning uchun, asosiy masalalardan biri
hudud iqtisodiyoti tarkibini qayta ishlab chiqish, mamlakatlararo infrastruktura
tizimini shakllantirish, ma’lum iqtisodiy tizimni hududlar yaratish hisoblash
hisoblanadi. Shu tarzda, hududiy iqtisodiyotni tadqiq qilishda ma’lum bir alohida
hududga taqsimlanadigan hamda joylashtiriladigan ishlab chiqarish kuchlarini
umumiy hududiy muammolarning tortishish markazi bilan hududiy darajasini
bog‘lagan holda amalga oshirish lozim. Bu holatda tarmoqlarda qayta ishni
hisobga olish lozim, ayniqsa, bu mamlakat iqtisodiyotining asosiy tarmoqlariga
tegishli bo‘lsa. Ular hududiy iqtisodiyotning kelajakdagi yo‘nalishini aniqlashda
mo‘ljal bo‘lib xizmat qiladi.
Mintaqaviy tadqiqotlar asosida general sxemaga asoslangan iqtisodiy va
ijtimoiy rivojlanishni prognozlash yotadi. Iqtisodiy tahlilning muhim yo‘nalishi
sifatida hududiy resurslardan foydalanish ratsionalligida bozorga ixtisoslashishini
aniqlash va hudud xo‘jalik kompleksini shakllantirishdir.
Hududning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini prognozlashda bir qator
modellardan foydalaniladi, shulardan uch xilini ko‘rib chiqamiz:
iqtisodiy baza modellari (IBM)
“xarajat-chiqarish” modellari (XChM)
ekonometrik modellar (EM)
Iqtisodiy baza modellari mintaqaviy iqtisodiyot mahsulot ayirboshlash
bozorlariga muvofiq keluvchi ikkita ishlab chiqarish sektoriga bo‘linishiga
asoslanadi. a) mintaqadan tashqarida (bazali sektor); b) mintaqa ichida (xizmat
ko‘rsatuvchi sektor).
Ba’zi bir shartli mintaqa uchun IBM quyidagi umumiy holda yozilishi
mumkin:
Y=(E-M)*X (1)
Bu yerda Y – mintaqadagi daromadalar summasi; Ye – shaxsiy xarajatlar
(investitsiya va mintaqadagi mahalliy boshqaruv xarajatlar ham kiradi); M –
mintaqaga yetkazib berilgan mahsulotlar. Y orqali Ye va M ning qiymatini
ifodalashdan
Ye=e*Y (2)
M=m*Y (3)
X=X (4) ni keltirib chiqaramiz.
X tepasidagi chiziq berilgan modelda o‘zgaruvchilar ekzogen xarakterda
ekanligini ko‘rsatadi. (2), (3), (4) larning qiymatini (1) ga qo‘ysak:
Y=e*Y-m*Y*X kelib chiqadi.
Page 68
70
n
jijiji YXaX
1
U tenglamani yechsak: Y=X/(1-e*m) ni olamiz. Shu yerdan bazali multiplikator
formulasi kelib chiqadi:
K=Y/Xq1/(1-e*m).
Bu formula mintaqadagi xarajatlarning yig‘indisi va mintaqadan yetkazib
berilgan mahsulotlar nisbatini ifodalaydi. IBM bozorga faqatgina umumiy ta’mirni
baholash imkoniyatini beradi.
Bu ta’sirning tarmoqdan tarmoqqa tarqalish jarayonini hamda uning turli
tarmoqlarga va multiplikator kattaligidagi tarmoqlararo farqlarga ta’sir darajasini
tushunish uchun mintaqa iqtisodiy tizimining tarkibi to‘lib tasvirlanishi lozim.
Bu holda “xarajat-chiqarish” modellari ishlatilishi mumkin. Bu modellardan
foydalanayotganda mintaqadagi ishlab chiqarish tarmoqlarining umumiy miqdori
ko‘rib chiqiladi. Ularning har biri bir-biriga bog‘liq hisoblanadi. Birinchi
tarmoqdagi ishlab chiqarish yoki “chiqarish” ikkinchi tarmoqdagi xarajat sifatida
ishlatilishi mumkin. Ikkinchi tarmoqda ishlab chiqarilgan mahsulot o‘z navbatida
uchinchi tarmoqning ishlab chiqarish xarajatlari sifatida ishlatilishi mumkin va
hokazo. Bu iqtisodiyotga tashqi ta’sirdan kelib chiqadigan multiplikator
samaralarini IBMga qaraganda aniqroq kuzatish imkoniyatini beradi. n tarmoqdan
iborat bo‘lgan, ochiq statistik iqtisodiy tizim quyidagicha tasvirlanishi mumkin:
Xi=ΣXij+Yi, i,jq1,2…n, (1) bu yerda
Xi-i-inchi tarmoqning yalpi ishlab chiqarilishi.
Xij – j-inchi tarmoqning ishlab chiqarilishiga xarajat qilingan, i-inchi
tarmoqning mahsulotlar miqdori.
Yi – iste’molchilarning foydalangan i-inchi tarmoqning mahsulotlar miqdori.
Agar bir nechta soddalashtiradigan ehtimollarni qabul qilsak:
har bir mahsulot guruhi yagona tarmoqda ishlab chiqariladi;
xarajatlarni ko‘paytiruvchi va qisqartiruvchi tashqi omillar mavjud emas;
har bir mahsulot uchun yagona ishlab chiqarish jarayoni bo‘lib, u mahsulotning
o‘zaro o‘rnini bosishni mustasno etadi. Shunda (3)dan Xijqaij kelib chiqadi. Bu
yerda aij – j-inchi mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun xarajat qilinadigan i-
inchi mahsulot miqdorini aniqlab beradigan texnologik koeffitsiyent. Xi-j-inchi
tarmoqning ishlab chiqarishi.Unda (1) formulasi quyidagicha o‘zgartirilishi
mumkin:
Yoki matritsa ko‘rinishida XqAX+Y (3)
(3)ga X ga nisbatan yechayotganda, Xq(I-A)*Y (4)
(4) formula Y yakuniy iste’molning vektor ahamiyatining berilgan prognozi va (I-
A) matritsaning tuzilmaviy koeffitsentlari asosida yakuniy hamda oraliq iste’molni
ta’minlash zarur bo‘lgan yalpi ishlab chiqarish hajmmini topish imkonini beradi.
Ekonometrik modellar orasida 2 xil turini ajratish mumkin: oddiy va qo‘shma
tenglamalar tizimi bilan. Birinchilar umummilliy va mintaqaviy o‘zgaruvchilarni
bog‘lovchi regressiv tenglamalardan tashkil topadi.
Qo‘shma tenglamalar tizimga ega bo‘lgan modellarda ichki o‘zgaruvchili
modellar va alohida tenglamalar orasidagi prinsipial aloqalar hisobga olingan.
Page 69
71
Mintaqaviy tahlilning ko‘rib chiqilgan modellari mintaqaning iqtisodiy o‘sishini
prognozlash uchun mo‘ljallangan bo‘lib, ular aynan iqtisodiy o‘sish muammolari
va imkoniyatlari nuqtai nazaridan mintaqaviy qarorlar bahosini beradi.Ammo
mintaqalarning ijtimoiy-iqtisodiy qarorlarning ko‘p rejali bahosini tuzilishi,
qarorlarni qabul qilish va amalga oshirish jarayonida qatnashuvchilar
manfaatlarining kelishuvi nuqtai nazaridan ularni baholash zarurligini va
imkoniyatlarini, bu qarorlarning mintaqadagi ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik
holatlarga ta’sirini ko‘zda tutadi.
2.5.4. Ekologik tahlil modeli
Amaliyotda bunday kelishuvni faqatgina mintaqaning iqtisodiy-ijtimoiy
tizimining faoliyatini amalga oshiruvchi modullar tizimi ta’minlashi mumkin.
Bunday tizimlarni ishlab chiqish bizning mamlakatimiz va xorijda ham olib
borilmoqda.
Yalpi mintaqaviy maxsulot (YaMM) ni xisoblashning ikki xil usuli mavjud:
inersion(ekstropolyatsiya) va mobilizatsion.(;jadval-1 qarang).
O’zbekiston Respublikasining xududlar bo‘yicha uzoq muddatli ishlab
chiqarish(2020 yilgacha).
Ekstropolyatsiya- usuliga asoslangant holda xududlar iqtisodiyotini real
sektorida asosiy ko‘rsatkichlarni o‘sishni asosida YaMM ni o‘sishidir. YaMM ning
bir qancha kamchiliklari mavjud, bularga misol qilib iqtisodiyotni real sektorida
to‘lanmaslikni o‘sishi, xududlar aholisini to‘lov qobiliyatini o‘sishida real
o‘zgarishlarni yo‘qligi hisoblanadi.
Bundan tashqari, YaMM ni o‘sishiga to‘sqinlik qiluvchi nechta faktorlar
mavjud:
-Demografik xolat;
-Suv resurslarini defitsiti, sugoriladigan yerlarning xosildorligini pasayishi,
aloxida xududlarda ekologik muammolarni mavjudligi;
-Iqtisodiyotni xom ashyoga asoslanganligi va aloxida xududlarga yetarlicha
ko‘p maxsulotni import qilish;
-Xududlarda bank sektori va fond bozorlarining yetarlicha rivojlanmaganligi;
Investitsion resurslarni chegaralanganligi yoki past darajasi YaMM o‘sishiga
ko‘rsatadi. Makroiqtisodiyotni boshqarish tizimini hozirgi holati va institutsional
va strukturaviy reformalarning sekin o‘sishi iqtisodiyotni tez o‘sishini ta’minlay
olmaydi.
YaMM bu turi chet el va mahalliy investitsiyasi ko‘p bo‘lgan hududlarda juda
ko‘p imkoniyatlar yaratadi. Milliy investirlarga mahalliy bozorlarni investit-
siyalarni o‘sishini jalb qilish turi yordamida rivojlantirish alohida ahamiyat kasb
etadi. Iqtisodiyotga investitsiyalarni jalb qilish hududlar aholisini yashash
sharoitini rivojlantirishni ko‘zda tutadi. Iqtisodiyotga kuchlarni jalb qilish
ssenariysini bajarilishi quyidagilarni ko‘zda tutadi:
- iqtisodiyotni hududiy ratsional strukturasini shakllantirishni;
- hududlarni rivojlanish jarayoniga davlatni to‘g‘ridan-to‘g‘ri aralashuvini
chegaralanganligini:
Page 70
72
- hududlarda texnik va texnologik asossida iqtisodiyotni modernizatsiyalash-
mavjud mineral xom-ashyo resurslaridan foydalanib hududlarni tabiiy iqtisodiy
salohiyatidan samarali foydalanishni;
- pul-kredit siyosati va investitsiyalarini taqsimlanish sohasida hududlardagi
tengsizlikni oldini olish:
- hududlardagi material va moliyaviy resurslarga yetib borishni kengayishi;
- hududlarda o‘rta va kichik biznesni rivojlantirish va shuningdek, chet el
investitsiyasiga asoslangan korxonalarni kengaytirish.
Page 71
73
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
IJTIMOIY-IQTISODIY JARAYONLARNI MODYELLASHTIRISH VA
PROGNOZLASH
FANIDAN MUSTAQIL TA’LIM MATERIALLARI
TOSHKENT-2018
Page 72
74
Tuzuvchilar:
Erxonova M.A.
-
TMI “Iqtisodiyot nazariyasi” kafedrasi
katta o`qituvchisi, PhD
Taqrizchilar:
Toshmatov Z.X.
-
TMI «Statistika va axborotlash» kafedrasi
prof, i.f.d.
Mustaqil ta’limni bajarish bo‘yicha uslubiy qo‘llanma kafedra (2018 yil
dagi ____ -sonli) majlisida muhokamadan o‘tkazilgan.
Kafedra mudiri X.Asatullaev
Mustaqil ta’limni bajarish bo‘yicha uslubiy qo‘llanma Toshkent moliya
instituti o‘quv-uslubiy Kengashi (2018 yildagi ____ -sonli qarori) majlisida
muhokamadan o‘tkazilgan va tavsiya etilgan.
Kengash raisi I.Qo‘ziyev
Page 73
75
Kirish
Kadrlar tayyorlash milliy dasturida chuqur nazariy va amaliy bilimlar bilan
bir qatorda tanlagan sohasi bo‘yicha mustaqil faoliyat ko‘rsata oladigan, o‘z bilimi
va malakasini mustaqil ravishda oshirib boradigan, masalaga ijodiy yondoshgan
holda muammoli vaziyatlarni to‘g‘ri aniqlab, taxlil qilib, sharoitga tez moslasha
oladigan mutaxassisllarni tayyorlash asosiy vazifalardan biri sifatida belgilangan.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida
talabalarga yetkazish qiyin.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,
mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga
qiziqish paydo bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil
qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘qishga
o‘rgatish, bilim olish yo‘llarini ko‘rsatish, mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma
berish oliy ta’lim muassasasining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Mustaqil ta’limni tashkil etishning shakli va mazmuni
Mustaqil ta’lim talabaning bajaradigan ilmiy izlanishi bo‘lib, Ijtimoiy-
iktisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlashni o‘rganishda fanning biror
bir mavzusini to‘laroq o‘zlashtiradi va mavzu belgilangan shaklda bajariladi.
Mustaqil ishni bajarishdan maqsad, talabaning o‘qishi davomida olgan bilimini
mustahkamlash, chuqurlashtirish va umumlashtirishdan iboratdir.
Mustaqil ta’limni tashkil etishning mazmuni: magistrlar mustaqil ishlari
mavzulari kelgusida bajariladigan kurs ishlari mavzulari bilan uzviylikda
bajariladi. Mustaqil ta’lim uchun o‘quv va ishchi o‘quv rejada 30 soat ajratilgan.
Ushbu soat magistrantning amaliy mashg‘ulotlarga tayyorgarlik ko‘rishi, oraliq
nazoratlarda, yakuniy nazoratda va boshqa mustaqil shug‘ulanishini o‘z ichiga
oladi.
“Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash” fani
bo‘yicha mustaqil ta’limning mazmuni
Fan mavzulari Mustaqil ta’limga oid
mavzular
Mustaqil ta’limga
oid topshiriq va
tavsiyalar
Bajarish
muddatlari
“Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni
modellashtirish va prognozlash”
fani mazmuni, predmeti
Bozor iqtisodiyoti
sharoitida
modellashtirish va
prognozlashning
ob’ektiv zaruriyati.
Loyiha ishi,
taqdimot
tayyorlash
Oraliq
baholashda
1. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni
modellashtirish va prognozlash
asoslari va turlari
Prognozlashning
vaziyatli taxlilida
mantikiy usullar
Loyiha ishi,
taqdimot
tayyorlash
Oraliq
baholashda
Page 74
76
2. Vaqtli qatorlar modeli
prognozlashning instrumentidir
Vaqt qatorlaridagi
davriy tebranishlarning
tahlili. Statistik
modellar asosida
prognozlash
Loyiha ishi,
taqdimot
tayyorlash
Oraliq
baholashda
3. Prognozlashning ekspert usuli
Prognozlashning
ekspertlar usuli asosi.
Ekspertlar so‘rovi va
ularni tanlash.
Loyiha ishi,
taqdimot
tayyorlash, ilmiy
anjumanlarda tezis
bilan ishtirok etish
Oraliq
baholashda
4. Prognozlashtirishda ekonometrik
modellar
Ishlab chiqarish
funksiyasi shaklidagi
modellar. Iktisodiy
kursatkichlarni
prognozlashda ishlab
chikarish funksiyasidan
foydalanish.
Loyiha ishi,
taqdimot
tayyorlash, ilmiy
anjumanlarda tezis
bilan ishtirok etish
Oraliq
baholashda
5. Iqtisodiyetining tarkibiy tuzilishi
va uni prognozlash
Iqtisodiyotining
tarkibiy tuzilishi va
uning rivojlanishi.
Loyiha ishi,
taqdimot
tayyorlash, ilmiy
anjumanlarda tezis
bilan ishtirok etish
Oraliq
baholashda
V.Leontevning xarajat-ishlab
chiqarish modeli va uni
tarmoqlar rivojlanishini
prognozlashga tadbiqi
. Modelda tarmoqlararo
balansning asosiy
matematik
bog‘lanishlari. Leontev
multplikatori.
Loyiha ishi,
taqdimot
tayyorlash, ilmiy
anjumanlarda tezis
bilan ishtirok etish
Oraliq
baholashda
Ijtimoiy soha rivojlanishi
ko‘rsatkichlarini modellashtirish
va prognozlash
Ijtimoiy soha tarmoqlari
ko‘rsatkichlarini
prognozlashning
ekonometrik usuli va
modellari.
Loyiha ishi,
taqdimot
tayyorlash, ilmiy
anjumanlarda tezis
bilan ishtirok etish
Oraliq
baholashda
Aholi turmush darajasi hamda
demografik jarayonlari modellari
va uni prognozlash
Aholi daromadlari va
xarajatlarining
ekonometrik prognozi.
Aholi soni va mehnat
resurslari sonini
prognozlashtirish
Loyiha ishi,
taqdimot
tayyorlash, ilmiy
anjumanlarda tezis
bilan ishtirok etish
Oraliq
baholashda
Iqtisodiy o‘sishni prognozlash
va uning makroiqtisodiy
modellari
Iqtisodiy o‘sishni
prognozlashtirishda
darajali va ko‘p omilli
funksiyalar
Loyiha ishi,
taqdimot
tayyorlash
Oraliq
baholashda
Magistrantlar mustaqil ishlarining shakli va hajmini belgilashda
quyidagi jihatlar e’tiborga olinishi lozim: - magistrantning qobiliyati hamda nazariy va amaliy tayyorgarlik darajasi
(tayanch bilimi);
- fanning axborot manbalari bilan ta’minlanganlik darajasi;
Page 75
77
- magistrantning axborot manbalari bilan ishlay olish darajasi. Mustaqil ish
uchun beriladigan topshiriqlarning shakli va xajmi, qiyinchilik darajasi
semestrdan-semestrga ko‘nikmalar hosil bo‘lishiga muvofiq ravishda o‘zgarib,
oshib borishi lozim. Ya’ni, magistrantlarning topshiriqlarni bajarishdagi
mustaqilligi darajasini asta-sekin oshirib, ularni topshiriqlarni bajarishga tizimli va
ijodiy yondashishga o‘rgatib borish kerak bo‘ladi.
Magistrantlar mustaqil ishini tashkil etishda talabaning akademik o‘zlashtirish
darajasi va qobiliyatini hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish
mumkin:
o fanning ayrim mavzularini o‘quv adabiyotlari yordamida mustaqil
o‘zlashtirish, o‘quv manbalari bilan ishlash;
o amaliy mashg‘ulotlariga tayyorgarlik ko‘rib kelish;
o ma’lum mavzu bo‘yicha referat tayyorlash;
o kurs ishi (loyihalari)ni bajarish;
o hisob-kitob va grafik ishlarini bajarish;
o maket, model va badiiy asarlar ustida ishlash;
o amaliyotdagi mavjud muammoning yechimini topish, test, munozarali
savollar va topshiriqlar tayyorlash;
o ilmiy maqola, tezislar va ma’ruza tayyorlash;
o amaliy mazmundagi nostandart masalalarni yechish va ijodiy ishlash;
o uy vazifalarini bajarish va boshqalar;
Fan xususiyatidan kelib chiqqan holda magistrantlarga mustaqil ish uchun
boshqa shakllardagi vazifalar ham topshirilishi mumkin. Talabalarga qaysi turdagi
topshiriqlarni berish lozimligi kafedra tomonidan belgilanadi. Topshiriqlar puxta
o‘ylab ishlab chiqilgan va ma’lum maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lib, talabalarning
auditoriya mashg‘ulotlarida olgan bilimlarini mustahkamlash, chuqurlashtirish,
kengaytirish va to‘ldirishga xizmat qilishi kerak.
Mustaqil ish tayyorlashnig mazmuni va shakllari
Mustaqil ish tayyorlashning mazmuni: talabalar mustaqil ishlari mavzulari
kelgusida bajariladigan kurs ishlari va magistrlik dissertatsiya ishlari mavzulari
bilan uzviylikda bajariladi. Mustaqil ta’limni tashkil etish jarayonida talabalar
mavzuga oid darsliklardan foydalanish tavsiya etiladi.
Mavzuni yoritish jarayonida O’zbekiston Respublikasi Qonunlari, Prezident
Farmonlari va Qarorlari, Vazirlar Mahkamasi Qarorlarining asosiy mazmuni
talabalarga yetkazilishi, ularning mavzuga oid qismlaridan ko‘chirmalar tarqatma
material sifatida o‘rganilishi tavsiya etiladi. Qonun hujjatlarini o‘rganish
jarayonida axborot tizimlari, internet saytlari ma’lumotlaridan samarali
foydalanish, O’zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan ishlar, O’zbekiston
Respublikasi Moliya va Iqtisodiyot vazirligi, Davlat soliq va statistika
qo‘mitalarining rasmiy saytlaridan yangi ma’lumotlarni olib foydalanishlari lozim.
Mustaqil ish tayyorlashni shakli bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: taqdimot
tayyorlash, ilmiy loyiha yozish, tarqatma materiallar (jadval, grafik, chizma,
sxemalar) tayyorlash.
Page 76
78
Bundan tashqari, fan mazmunini boyitish va uning ma’lumotlarini yangilab
borishda axborot resurslaridan foydalanishni yo‘lga qo‘yish; fanning mazmunini
yanada takomillashtirish maqsadida tavsiya etilgan chet el adabiyotlari
ma’lumotlarini tarjima qilish va fanni chuqurroq o‘rganish; talabalar fanni
mukammal o‘zlashtirish maqsadida mazkur fanga oid muammolarni hal qilish
yo‘llarini izlab topish va muammolarni maqolalar orqali yoritishlar ham kiradi.
Mustaqil ish bajarilishi va jihozlash
Talabaning mustaqil ish bajarilish jarayonida turli manbalardan axborotlar
yig‘ish va ularni jamlash, yozma ravishda o‘zining fikrini bayon etish, auditoriya
oldida o‘zining ravon nutqi bilan chiqishi orqali malakasi shakllanadi va oshadi.
Talaba kutubxonalarda faqat adabiyotlar bilan ishlash bilan cheklanmasdan, balki
davlat tashkilotlari, statistika boshqarmasi, jurnal, ro‘znoma va internet saytlari
ma’lumotlaridan foydalanishni ham bilishi lozim.
Mustaqil ishlarning keng tarqalgan shakli taqdimotdir.Talabalar taqdimotni
seminar darslariga tayyorlab kelishlari mumkin. Taqdimotni adabiyotlarni
o‘rganib, tanlangan mavzuga chuqur yondashib, o‘z kuzatishlarini ham ishlata
bilgan holda tayyorlashlari kerak. Taqdimot tayyorlash jarayonida talaba
adabiyotlar bilan ishlash, turli manbalardan olgan materiallarini umumlashtirish va
xulosa qilishga o‘rganadi.
Mustaqil ta’lim taqdimot ko‘rinishida bo‘lsa, u Rower Point dasturida
tayyorlanadi va unda titul varog‘i, mavzu, reja va slaydlardan iborat bo‘lishi kerak.
Mustaqil ishning yana bir shakli "Ilmiy loyiha"dir. Ilmiy loyihani
talabalarning ilmiy ish yozishi, tadqiqot o‘tkazishini dastlabki shakli sifatida
ko‘rish mumkin. Ilmiy loyiha (lotincha refero- axborot beryapman) — biror ilmiy
asar, o‘qilgan kitob, maqola kabilar mazmunining qisqacha yozma yoki og‘zaki
bayoni, o‘rganilgan ilmiy masalaning natijasi haqidagi axborot, tegishli adabiyot
va boshqa manbalar obzorini o‘z ichiga olgan ma’lum mavzudagi doklad. Ilmiy
loyiha odatda, ilmiy axborot vazifasini o‘taydi. Unda muayyan mavzu bilan
birgalikda, tegishli ilmiy nazariyalar, xulosalar yoritilishi va tanqid qilinishi
mumkin. Ilmiy tadqiqot muassasalari, oliy o‘quv yurtlarida ilmiy dokladlar
sifatidagi «Ilmiy loyiha»lar keng tarqalgan. Odatda talabalarning seminar
mashg‘ulotlariga tayyorlab keladigan maxsus axborotlari ham «Ilmiy loyiha»
deyiladi.
Ilmiy loyiha yozish bilan talaba ilmiy adabiyotlar bilan ishlashni, statistik
ma’lumotlar va boshqa materiallarni to‘plash, ularni qayta ishlash, ya’ni hisob
kitob qilish, tahlil qilish, o‘rganilayotgan hodisalarga tanqidiy ko‘z bilan qarashni,
baholashni, nazariyani amaliyot bilan bog‘lashni o‘rganadi.
Ilmiy loyiha mustaqil yozilib, uni yozish qoidalariga amal qilinsa, darslik
bo‘yicha savolga tayyorlanib kelib, seminar darslarda so‘zga chiqishga qaraganda
katta foyda beradi. Talaba «Ilmiy loyiha» da bildirgan o‘z fikrini auditoriya oldida
himoya qila olishi kerak.
Mustaqil ta’lim "Ilmiy loyiha" tarzida (kompyuterda) tayyorlanadigan bo‘lsa,
unda titul varag‘i, reja, asosiy matn va adabiyotlar ro‘yxati ko‘rsatiladi.
Page 77
79
Mustaqil ish bajarishda talaba o‘rganiyotgan mavzuning mohiyati va
mazmunini faqatgina asosiy matnda nazariy jihatdan yoritmasdan, balki mavzu
bo‘yicha amaliy ma’lumotlardan sxema, grafik, diagramma, jadvallar ko‘rinishida
tarqatma materiallar tayyorlashlari va ularni tahlil qilish talablari qo‘yilgan.
Chunki, har qanday mavzuning nazariy qismi amaliy topshiriqlar bilan
to‘ldirilganda dars samarasi yanada yuqori bo‘ladi
Shunday qilib, taqdimot tayyorlash, ilmiy loyiha va amaliy materiallar
foydalanish bir tomondan, ilmiy ishlarning yakuni sifatida, o‘z ustida ishlashlari,
izlanishlariga yakun yasasa, ikkinchi tomondan, ularni yanada yangi ishlarga
rag‘batlantiradi, dunyoqarashini rivojlanishi, o‘z faoliyatini aniq maqsadga
yo‘naltirishga, yanada chuqurroq bilim olish, o‘z ustida ishlashga, iqtisodiy
fikrlash, ilmiy izlanishga, fikrini mantiqiy izchillikda ham og‘zaki, ham yozma
ravishda bayon qilishga o‘rgatadi.
Mustaqil ishni bajarilishida talaba bu ishga ijodiy yondoshmog‘i lozim.
Talabalarni fanni mustaqil o‘zlashtirishlari uchun quyidagi talablar qo‘yilgan:
-bir mavzuni yoritishda talaba faqatgina ilmiy adabiyotlardan emas, balki ham
ilmiy maqolalar, ham axborot vositalari, ham internet tarmoqlaridan birgalikda
foydalanishi lozim;
-o‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha rivojlangan davlatlar tajribalari qay darajada
ekanligiga e’tibor berilishi lozim;
-Ilmiy loyiha reja asosida va talab darajasida tayyorlangan bo‘lib, har bir reja
bo‘yicha talaba o‘z fikr mulohazalarini bayon etishi shart;
-mavzuni yoritishda keltirilgan statistik ma’lumotlar aniq va to‘g‘riligiga
ishonch hosil qilish uchun manbasi ko‘rsatilishi shart;
-Ilmiy loyiha tarzda (kompyuterda) yoziladigan bo‘lsa (A4 format qog‘oz,
chap-3 sm, yuqori-2sm, past-2,5 sm, o‘ng-1 sm va 14 shriftda, 1 interntervalda
yozilishi kerak) 14-15 betdan va taqdimot ko‘rinishida 10-15 slayddan iborat
bo‘lishi kerak, tarqatma materiallar esa 8-10tadan kam bo‘lmasligi lozim.
Mavzuni mustaqil o‘zlashtirish
Faning xususiyati, talabalarning bilim darajasi va qobiliyatiga qarab ishchi
o‘quv dasturiga kiritilgan alohida mavzular talabalarga mustaqil ravishda
o‘zlashtirish uchun topshiriladi. Bunda mavzuning asosiy mazmunini ifodalash va
ochib berishga xizmat qiladigan tayanch iboralar, mavzuni tizimli bayon qilishga
xizmat qiladigan savollarga e’tibor qaratish, asosiy adabiyotlar va axborot
manbalarini ko‘rsatish lozim.
Topshiriqni bajarish jarayonida talabalar mustaqil ravishda o‘quv
adabiyotlaridan foydalanib ushbu mavzu bo‘yicha Loyiha ishi, taqdimot va
slaydlar, keys stadilar tayyorlaydilar. Zarur hollarda (o‘zlashtirish qiyin bo‘lsa,
savollar paydo bo‘lsa, adabiyotlar yetishmasa, mavzuni tizimli bayon eta olmasa
va h.k.) o‘qituvchidan maslahatlar oladilar.
Mustaqil ishlarni baholash tartibi
Magistrantlarning reyting asosida baholash tizimida mustaqil ishning
bajarilishi yakuniy sinov sifatida xizmat qiladi. Albatta, mustaqil ishning talabalar
Page 78
80
tomonidan bajarilish muddati, yozma yoki Ilmiy loyiha ishlariga qo‘yilgan talabga
qay darajada javob berilishi, tavsiya etilgan adabiyotlardan qanday foydalanganligi
baholash me’zonida nazarda tutiladi. Mustaqil ishning bajarilishini nazorat qilish
oraliq nazoratlarda olib boriladi. Mustaqil ishlarning baholash me’zoni
quyidagicha tashkil etish mumkin:
Barcha ta’lim yo‘nalishidagi talabalar uchun - oraliq nazoratga ishchi dastur
bo‘yicha maksimal 24(12/12) ball belgilangan bo‘lib, shundan mustaqil ta’lim
soatlarida bajargan ishlari, qilgan taqdimoti hamda Real sektor iktisodiyoti
bo‘yicha berilgan mustaqil ta’limni bajarishi uchun maksimal 10(5/5) ball hamda
mavzular bo‘yicha multimedialar tayyorlashi, slaydlar, ko‘rgazmali qurollar va
chizmalar tayyorlashdagi faoliyati, Oraliq nazorat uchun maksimal 34 ball
belgilangan.
Magistrant yuqori saviyada va mukammal yozgan mustaqil ishi bilan kafedra
tavsiyasiga binoan fakultet yoki oliy o‘quv yurti darajasida o‘tkaziladigan
talabalarning ilmiy-amaliy anjumanida ishtirok etishi mumkin.
Mustaqil ishlarning namunaviy mavzulari
1. O’lchamli iqtisodiy o‘sish va rivojlanishning matematik modellari.
2. Iqtisodiy o‘sish modellari asosida iqtisodiyotni tahlil qilish.
3. Iqtisodiy o‘sishning matematik modellari.
4. Iqtisodiy dinamika va uni modellashtirish.
5. Iqtisodiy o‘sishning keynsiancha modellari.
6. Iqtisodiy o‘sishning neoklassik modellari.
7. Jahon moliyavi-iqtisodiy inqirozi sharoitida yirik kompaniyalar indekslari
aksiyalarining bozor qiymati prognozi.
8. Global moliyaviy inqiroz sharoitida bank-moliya tizimi va ishlab chiqarish
korxonalari o‘rtasidagi bog‘lanishlar tahlili.
9. Kredit va qimmatbaho qog‘ozlar bozorlaridagi indekslar prognozi.
10. Fermer xo‘jaliklari faoliyatiga ta’sir qiluvchi omillar tahlili.
11. Paxtachilik mahsulotlarining tannarxini prognozlash.
12. Iste’mol bozorida narxlar indeksining prognozi.
13. Jahon bozorida talablarning o‘zgarishi prognozi.
14. Aholining ijtimoiy strukturasi prognozi.
15. Demografik jarayonlarni prognozlash.
16. Demografik jarayonlarni tahlil qilishda ekonometrik modellarni qo‘llash.
17. Aholi turmush darajasini tahlil qilish va prognozlash modellari.
18. Makroiqtisodiy jarayonlarni prognozlashda qo‘llaniladigan matematik
modellar.
19. Tovarlar, moliya va pul bozorlari tendensiyalari prognozi.
20. Bozor kon’yunkturasi o‘zgarishlarini tahlil qilish va prognozlash.
21. O’zbekiston aholisi strukturasining tahlili va prognozi.
22. Xizmat ko‘rsatish sohasining rivojlanish prognozi.
23. Iqtisodiyotda korrelyatsion-regression tahlil modellari.
24. Iqtisodiy tahlilda qo‘llaniladigan asosiy iqtisodiy-statistik modellar.
25. Iqtisodiy ko‘rsatkichlar o‘sishining turlari.
Page 79
81
26. Barqarorlikni ekonometrik tadqiq etish.
27. Eng kichik kvadratlar usuli va ikki qadamli eng kichik kvadratlar usulini
makroiqtisodiyotning L.Kleyn dinamik modelini baholash natijalari misolida
taqqoslash.
28. Ekonometrik modellar parametrlarini aniqlashda “eng kichik kvadratlar
usuli” dan foydalanish uslubiyoti.
29. Ekonometrik tenglamalar tizimini baholash mezonlari.
30. Xarrod-Domarning birlashgan modeli.
TAVSIYA ETILAYOTGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Abdullayev A.M., Abduraxmanov O.K., Zokirova N.K. Prognozirovaniye i
modelirovaniye natsionalnoy ekonomiki. Uchebnik. T.: Fan va texnologiya, 2010.
-575 str.
2. Abdullayev A.M. i dr. Prognozirovaniye texniko-ekonomicheskix
pokazateley. –T.: TGEU, 2008. – 452 s.
3. Antoxonova I.V. Metodы prognozirovaniya sotsialno-ekonomicheskix
protsessov. – U.: VSGTU, 2007. – 368 s.
4. Granberg I.G. Modelirovaniye i prognozirovaniye ekonomicheskix
protsessov. – M.: Finansы i statistika, 2007. – 368 s.
5. Xakimov T.X., Abdullayev O.M., Almuradov A.A. Ijtimoiy-iqtisodiy
jarayonlarni modellashtirish va prognozlash. O’quv qo‘llanma. – T.: TDIU. 2012. –
194 b.
Qo‘shimcha adabiyotlar
6. Xakimov T.X. Iqtisodiy o‘sishning matematik modellari. O’quv qo‘llanma.
T.: “Iqtisodiyot”, 2010. – 140 b.
7. Xakimov T.X., Almuradov A. “Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish
va prognozlash” fanidan o‘quv-uslubiy majmua. –T.:TDIU, 2013. – 230 b.
8. Shodiyev T.Sh. va boshqalar. Iqtisodiy-matematik usullar va modellar.
O’quv qo‘llanma. – T.TDIU, 2010. -195 b.
Internet saytlari:
9. www.lex.uz
10. www.gov.uz
11. www.uza.uz
12. www.ifmr.uz
13. www.ziyonet.uz
14. www.cbu.uz
15. www.stat.uz
Page 80
82
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
“IJTIMOIY-IQTISODIY JARAYONLARNI MODELLASHTIRISH
VA PROGNOZLASH”
FANIDAN
GLOSSARIY
TOSHKENT - 2018
Page 81
83
GLOSSARIY
Atamaning
o`zbek tilida
nomlanishi
Atamaning rus
tilida nomlanishi
Atamaning
ingliz tilida
nomlanishi
Atamaning ma`nosi
To’plam Cовокупность Population Bir xil tipda (toifada)gi
ijtimoiy xodisalarning faqat
darajalari bilan farqlanuvchi
belgilar.
Iqtisodiy
prognozlash
Экономическое
прогнозирование
Economic
forecasting
Bu iqtisodiy jarayonlarni
bilishning ilmiy usullari
xamda prognozlashning
barcha usul va yullari
yiqindisini qullash orqali
iqtisodiy prognozlarni ishlab
chiqishdir
Qonun Закон Law Bu ikki xodisa o’rtasidagi
ichki va zaruriy bog’lanishdir.
Qonun xodisalardagi muhim,
umumiy, zaruriy
takrorlanadigan
bog’lanishlarni ifodalaydi.
Masalan, qiymat qonuni
bo’yicha tovarlarning qiymati
unda mujassamlangan
ijtimoiy zaruriy mehnat bilan
aniqlanadi.
Qonuniyat
Закономерность Regularity Ko’pincha xodisalardagi
takrorlanish, ketma-ketlik,
izchillik va tartib tushuniladi.
Bu ketma-ketlik, izchillik
faqatgina u yoki bu tomonga
og’gan alohida
ko’rsakichlarning umumiy
to’plam o’rtasida o’zaro
eyishib ketishi natijasida
yuzaga keladi.
Iqtisodiy
aktivlar
Экономические
активы
Economic assets Iqtisodiy ob’ekt bo’lib, ular
institutsional birliklarning
mulki hisoblanadi, undan
egalik qilish yoki foydalanish
tufayli iqtisodiy manfaat
olinadi
Iqtisodiy
ko’rsatkich
Экономический
показатель
Index Ijtimoiy hayotdagi xodisa
va jarayonlarning
umumlashtirilgan tavsifini uni
miqdor va sifat ko’rsatkichlari
orqali ma’lum vaqt va joyda
Page 82
84
o’rganish.
Iqtisodiy
model
Экономический
модел
Economic model
Iqtisodiy obektlarning
soddalashtirilgan nusxasi
Atributiv
belgi
Атрибутивный
признак
Qualitative
attribute
Son bilan
ifodalanmaydigan, bir-biridan
mazmunan va sifat jihatdan
farq qiluvchi belgilar.
Natijaviy
belgi
Результативный
признак
Efficient sign Omil belgi ta’sirida
o’zgarib turuvchi belgi.
Ko’rsatkich Показатель
Index Ijtimoiy hayotdagi xodisa
va jarayonlarning
umumlashtirilgan tavsifini uni
miqdor va sifat ko’rsatkichlari
orqali ma’lum vaqt va joyda
o’rganish.
Ko’rsatkichla
r tizimi
Система
показателей
The system of
statistic indexes
Ijtimoiy hayotning hamma
tomonlarini qamrab oluvchi
statistik ko’rsatkichlar
to’plami.
Mutlaq
miqdorlar
Абсолютные
величины
Absolute value U yoki bu ijtimoiy
xodisalarning miqdori va
hajmini ma’lum vaqtda,
ma’lum joyda tavsiflaydigan
ko’rsatkichlarga aytiladi.
Masalan, xo’jalik bo’yicha
chorva mollar soni, ishchilar
soni, ekin maydoni va shu
kabilar kiradi. Mutlaq
miqdorlar sanash, o’lchash,
hisob yo’li bilan hosil
qilinadi.
Reja План Plan Biror natijaga erishish
uchun oldindan belgilangan
shemaga asosan bosqichma
bosqich harakat qilish
jarayonidir
Prognoz Прогноз Prognosis Obektning ilmiy
asoslangan kelajakdagi holati
haqidagi va uniamalga
oshirish yullari
Prognozlash Прогнозирование Forecasting Ijtimoiy- iqtisodiy hodisa va
jarayonlarni rivojlanish
tendentsiyalari va o’zaro
bog’liqligini tahlil qilgan
holda kelajakdagi xolatini
baholashga yoki aytib
Page 83
85
berishga aytiladi.
Modellash Моделирование Modelling
Umumiy
mutlaq
miqdorlar
Обобщающие
абсолютние
величины
Generalizing the
absolute values
O’rganilayotgan
to’plamning har bir birligini
emas, balki uning yig’indisini
ta’riflovchi miqdorlar
tushuniladi. Masalan,
guruhdagi jami studentlar
soni, fermer xo’jaligidagi jami
ekin maydoni, barcha
ishlovchilarning ish haqi fondi
va shu kabilar kiradi.
Nisbiy
miqdorlar
Относительный
показатели
Relative
performance
Ikki va undan ortiq mutlaq
miqdorlarni bir-biriga
taqqoslash natijasida olingan
umumlashtirilgan
ko’rsatkichlar
O’rtacha
miqdorlar
Средная величина Average value Bir xildagi va bir turdagi
hodisalarni o’zgaruvchan
belgilari asosida
umumlashtirib xarakterlovchi,
ta’riflovchi miqdorlar
Matematik
modellashtiris
h
Математическое
моделирование
Mathematical
modeling
Urganilayotgan jarayonlarni
matematik tenglamalar va
tengsizliklar kurinishida
ifodalash usulidir
Iqtisodiy
prognozlash
Экономическое
прогнозирование
Economic
forecasting
bu, iqtisodiy jarayonlarni
bilishning ilmiy hamda
prognozlashning barcha usul
va yollari yigindisini qullash
orqali iqtisodiy prognozlarni
ishlab chiqishidir.
Kuzatish Наблюдение Observation O’rganilayotgan hodisa va
jarayonlar to’g’risidagi
ma’lumotlarni ma’lum bir
yagona ilmiy-tashkiliy dastur
bo’yicha qayd qilishga va
to’plash
Exspert usuli Экспертный метод Expertise method Bu usul boshlangich
ahborotlarni yigish (anketa,
intervyu) va ularni tahlil
qilishga asoslanadi
Hisobot Отчет Report Kuzatishning asosiy shakli
bo’lib, u barcha korxona va
tashkilotlar faoliyati haqidagi
boshlang’ich ma’lumotlarni
to’plash uchun imkoniyat
Page 84
86
yaratadi
Uzluksiz
kuzatish
Непрерывный
мониторинг
Continuous
monitoring
Hodisalar ro’y berishi
bilanoq qayd qilinadigan
kuzatish
Bir yo’la
kuzatish
Отслеживание
Одноразовый
Tracking
Disposable
Birorta masalani echish
uchun o’tkazilgan kuzatish
Yoppasiga
kuzatish
Сплашной
наблюдение
Continuous
monitoring
To’plam birliklarining
barchasini kuzatish
Qisman
kuzatish
Несплашной
наблюдение
Partial
supervision
O’rganilayotgan to’plam
birliklarining bir qismi
kuzatishga jalb qilish
Anketa orqali
kuzatish
Анкетные
наблюдение
The personal
observation
Savollar yozilgan varaqalar
kuzatish birliklariga tarqatilib,
ular to’ldirilgandan so’ng
yig’ishtirib olish va
umumlashtirish
Monografik
tasvirlash
Описывают
монографию
Describe the
monograph
To’plamning bir bo’lagini
har tomonlama va chuqur
o’rganish
Tanlab
kuzatish
Выбричние
наблюдение
Selective
observation
Bosh to’plamdan bir
qismini tanlab olib tekshirish
Reprezentativ
xato
Ошибки
репрезентативности
Representative
error
Tanlab olingan to’plamda
bosh to’plamning muhim
xususiyatlari namoyon
bo’lishi
Bevosita
kuzatish
Непосредственное
наблюдение
Direct
observation
Kuzatuvchi
o’rganilayotgan to’plam
birliklarini birma-bir ko’rib,
sanab, tortib va o’lchab, keyin
ro’yxatdan o’tkazish
Hujjatli
kuzatish
Документальный
наблюдение
Documentary
observation
Kerak bo’lgan ma’lumotlar
faqat maxsus hujjatlardan
olish
Savol-javob
usulida
kuzatish
Метод Вопрос ответ,
наблюдение
Method FAQ,
observation
Kuzatilayotgan shaxslarga
savollar berilib, olingan
javoblar kuzatish varaqasiga
yozish
Kuzatish
dasturi
Программа
наблюдение
Monitoring
program
Kuzatish davomida
yig’ilishi kerak bo’lgan
savollar yoki qayd qilinishi
lozim bo’lgan belgilar va
ko’rsatkichlar ro’yxati
Kuzatish
ob’ekti
Объект наблюдения The object of
observation
Tekshirish o’tkaziladigan
hodisa va jarayonlar yig’indisi
Page 85
87
yoki statistik ma’lumotlar
qayd qilinadigan aniq chegara
miqdori
Kuzatish
birligi
Единица
наблюдения
The observation
unit
Hisob asosi yoki
kuzatishda qayd qilish
belgisiga ega bo’lgan birlik
Kuzatish
formulyari
Формуляр Tracking Form Berilgan savollarga
olingan javoblar to’ldirilgan
hujjat
Tasodifiy
xatolar
Случайные ошибки Random errors Qayd qilish xatolari bo’lib,
ular so’roq o’tkazuvchilar
yoki qayd qiluvchilar
tomonidan qilinishi mumkin
Muntazam
xatolar
Систематические
ошибки
Systematic errors Doimo bir yo’nalishda
bo’ladigan xatolar
Intervyu usuli Метод интервью Method interview Prognoz qiluvchining
ekspert bilan buladigan
suxbatini tahmin qiladi.
Vaqtli
qatorlar
Ряды динамики Time series Ijtimoiy hodisa va
jarayonlarning vaqt bo’yicha
o’zgarishini tavsiflovchi
sonlar qatoriga aytiladi.
Dinamika
qatorlarining
darajalari
Уровень ряда
динамики
The level of a
number of
speakers
Ijtimoiy hodisalarning
sonini, hajmini, miqdorini
vaqt bo’yicha o’zgarishini
o’zida aks ettiradi va ular
mutlaq, nisbiy va o’rtacha
miqdorlarda ifodalanadi.
Paytli
dinamika
qatorlari
Моментные ряды
динамики
Moment time
series
Qatorlari o’rganilayotgan
hodisa va jarayonlarni ma’lum
bir aniq payt (moment)ga
holatini ifodalaydi, aks
ettiradi.
Davriy
dinamika
qatorlari
Интервальные ряды
динамики
Interval time
series
Hadlar davr oralig’i
(interval)da beriladi. Masalan,
bir oy (yoki yil) da ishlab
chiqarilgan mahsulot, sotilgan
tovarlar hajmi, ekilgan er
maydoni va h.k.
Page 86
88
ILOVALAR
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
“IJTIMOIY-IQTISODIY JARAYONLARNI MODYELLASHTIRISH VA
PROGNOZLASH”
FANINING ISHCHI O’QUV DASTURI
Ta’lim sohasi: 230 000 – Iqtisod
Mutaxassislik: 5A230102 – Iqtisodiyot (Tarmoq va sohalar)
Umumiy o’quv soati – 130 soat
Shu jumladan:
Ma’ruza – 36 soat (1-semestr 36 soat)
Amaliy mashg’ulotlar – 18 soat (1-semestr 18 soat)
Laboratoriya – 18 soat (1-semestr 18 soat)
Mustaqil ta’lim soati – 58 soat (1-semestr 58 soat)
Toshkent - 2018
TASDIQLANDI
O’quv ishlari bo’yicha prorektor
__________________ I. Qo’ziyev
2018 yil “___” ______________
Page 87
89
Fanning ishchi o‘quv dasturi O’zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus
ta’lim vazirligi 201__ yil “___” _____dagi ___ -sonli buyrug‘i (buyruqning ___ -
ilovasi) bilan tasdiqlangan “Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va
prognozlash” fani dasturi asosida tayyorlangan.
Fanning ishchi dasturi Toshkent moliya instituti Kengashining 201__ yil
“___” ______________ dagi “___” -sonli bayoni bilan tasdiqlangan.
Tuzuvchilar:
Erxonova M.A. “Iqtisodiyot nazariyasi” kafedrasi katta oqituvchisi, PhD.
Taqrizchilar:
A.X.Ayubjanov TDIU, “Statistika” kafedrasi mudiri i.f.n., dotsent
Z.Toshmatov TMI, “Statistika va informatsiyalash” kafedrasi i.f.d.,
prof.
“Iqtisodiyot nazariyasi”
kafedrasi mudiri:
2018 yil “______” ______________ ___________ X.Asatullaev
(imzo)
Magistratura bo’limi boshlig’i:
2018 yil “_____” _____________ ___________ U.Ortiqov
(imzo)
Page 88
90
1. O’quv fani o‘qitilishi bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalar
Mamlakatimizda tarkibiy islohotlar va iqtisodiyotni modernizatsiya-lashni
yanada chuqurlashtirish, uning ko‘lamini kengaytirish, xorijiy investitsiyalarni jalb
qilish uchun zarur sharoitlarni yaratish ustuvor vazifalarimizdan biridir.
Ushbu maqsadga erishish uchun fan, magistrantlarda nazariy bilimlar, amaliy
ko‘nikmalalar, iqtisodiy hodisa va jarayonlarga uslubiy yondashuv hamda ilmiy
dunyoqarashini shakllantirish vazifalarini bajaradi.
- jamiyat hayoti taraqqiyotining uzoq va o‘rta muddatli prognozlarini amalga
oshirish yo’nalishlari orqali iqtisodiy samaradorlik, texnikaviy siyosat va ijtimoiy-
iqtisodiy qarorlar qabul qilish to’g’risida tasavvurga ega bo’lishi;
- iqtisodiyotda barqaror o‘sish sur’atlari ta’minlash, investitsiya va biznes
muhitini yanada yaxshilash, milliy manfaatlarimiz uchun eng qulay tarzda jahon
iqtisodiyotiga integratsiyalashish, iqtisodiy faollik darajasini oshirish kabi
ko‘rsatkichlarni tahlil etish asosida kelajak davr uchun prognozlar tuzishni bilishi
va ulardan foydalana olishi; - davlat tomonidan amalga oshiriladigan makroiqtisodiy siyosat: inflyatsiya
sur’atlarining jilovlanishi, davlat budjeti taqchiligini oldini olish, investitsiyalar
ko‘lamining oshishi, tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishni kengaytirishga ta’sir
qilivchi omillar samaradorligini tahlil qilish va baholash ko’nikmalariga ega
bo’lishi kerak.
2. Ma’ruza mashg‘ulotlari
1- jadval
№ Ma’ruzalar mavzulari
Dars
soatlari
hajmi
1-semestr
1. Ijtimoiy - iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va
prognozlash faniga kirish 2
2. Boshqaruv jarayonida matematik modellashtirishning
ahamiyati va modellashtirish ob’ektlarining tahlili 4
3. Modellashtirish turlari 4
4. Prognozlash turlari 4
5. Vaqtli qatorlar va ularning taxlili. Modellashtirish
ekstrapolyatsiyasi 4
6. Prognozlashning ekspert usullari 4
7. Prognozlashnig statik va dinamik modellari 4
8. Aholi turmush darajasi va demografik jarayonlarni
prognozlash 6
9. Prognozlashning ekonometrik modellari, ularning
adekvatligi, ishonchliligi va sifati 4
Page 89
91
10. Ekologik-iqtisodiy prognozlash (global rivojlanish
prognozi) 4
1- semestr bo‘yicha jami 40 soat
Ma’ruza mashg‘ulotlari multimedia qurulmalari bilan jihozlangan auditoriya-
larda o‘tiladi.
3. Amaliy mashg‘ulotlar
2- jadval
№ Amaliy mashg‘ulotlar mavzulari
Dars
soatlari
hajmi
3-semestr
1. Ijtimoiy - iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va
prognozlash faniga kirish 2
2. Boshqaruv jarayonida matematik modellashtirishning
ahamiyati va modellashtirish ob’ektlarining tahlili 4
3. Modellashtirish turlari 4
4. Prognozlash turlari 4
5. Vaqtli qatorlar va ularning taxlili. Modellashtirish
ekstrapolyatsiyasi 6
6. Prognozlashning ekspert usullari 4
7. Prognozlashnig statik va dinamik modellari 4
8. Aholi turmush darajasi va demografik jarayonlarni
prognozlash 6
9. Prognozlashning ekonometrik modellari, ularning
adekvatligi, ishonchliligi va sifati 4
10. Ekologik-iqtisodiy prognozlash (global rivojlanish
prognozi) 2
1- semestr bo‘yicha jami 40 soat
Amaliy mashg‘ulotlar multimedia qurulmalari bilan jihozlangan auditoriyada
bir guruhga bir o‘qituvchi tomonidan o‘tkazilishi lozim. Mashg‘ulotlar faol va
interfaol usullar yordamida o‘tilishi, mos ravishda munosib pedagogik va axborot
texnologiyalar qo‘llanilishi maqsadga muvofiq. “Keys-stadi” texnologiyasi
ishlatiladi, keyslar mazmuni o‘qituvchi tomonidan belgilanadi. Ko‘rgazmali
materiallar va axborotlar multimedia qurulmalari yordamida uzatiladi.
Page 90
92
4. Mustaqil ta’lim
3- jadval
№ Mustaqil ta’lim mavzulari
Dars
soatlari
hajmi
3-semestr
1. Prognozlashning oldidagi muammolar. 4
2. Prognozli axborotlar ularni funksional belgisiga qarab
tasniflash. 4
3. Milliy hisoblar tizimini mohiyati. 4
4. Iqtisodiy ko‘rsatkichlarni tasniflash. 4
5. Prognozlashni ekspert usuli. 4
6. Prognozlashni ekstropolyatsiya usuli. 4
7. Matematik modellashtirish usullari. 4
8. Tarmoqlararo dinamik balans modeli. 4
9. Makroiqtisodiy prognozlash modellari. 4
10. O’zbekistonda ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasi holatini
prognozlash. 4
1- semestr bo‘yicha 40 soat
Mustaqil o‘zlashtiriladigan mavzular bo‘yicha talabalar tomonidan referatlar,
loyiha ishi tayyorlanadi va ularni taqdimoti tashkil qilinadi.
5. Fan bo‘yicha talabalar bilimini baholash va nazorat qilish me’zonlari
Baholash
usullari
Ekspress testlar, yozma ishlar, og‘zaki so‘rov, prezentatsiyalar.
Baholash
mezonlari
86-100 ball «a’lo»
“Ijtimoiy sohani indikativ rejalashtirish” fani mashg’ulotlari jami
mavzulari bo’yicha har tomonlama chuqur va mukammal bilimga
ega. Nazariy va amaliy mashg’ulotlarda «Ijtimoiy sohani indikativ
rejalashtirish» faoliyati bilan bog’liq masalalar bo’yicha xulosa va
qaror qabul qila oladi, mustaqil mushohada yurita oladi, amalda
qo’llay oladi, mohiyatini tushuntira oladi, aytib beradi, tasavvurga
ega.
71-85 ball «yaxshi»
Fan mashg’ulotlari jami mavzulari bo’yicha to’la bilimga ega.
Mashg’ulotlarda «Ijtimoiy sohani indikativ rejalashtirish» faoliyati
bilan bog’liq masalalar bo’yicha mustaqil mushohada yurita oladi,
Page 91
93
amalda qo’llay oladi, mohiyatini tushuntira oladi, aytib beradi,
tasavvurga ega.
55-70 ball«qoniqarli»
Fan mashg’ulotlari jami mavzulari bo’yicha koniqarli bilimga ega.
Amaliy mashg’ulotda «Ijtimoiy sohani indikativ rejalashtirish»
faoliyati bilan bog’liq masalalar bo’yicha mohiyatini tushuntira oladi,
aytib beradi, tasavvurga ega .
0-54 ball«qoniqarsiz»
Fan mashg’ulotlari jami mavzulari bo’yicha koniqarsiz bilimga
ega. Amaliy mashg’ulotda «Ijtimoiy sohani indikativ rejalashtirish»
faoliyati bilan bog’liq masalalar yuzasidan aniq tasavvurga ega emas,
bilmaydi.
Reyting baholash turlari
Maks
ball
O’tkazish
vaqti
Oraliq nazorat: 34
ma’ruza mashg‘ulotlarda faolligi,
muntazam ravishda konspekt yuritishi
uchun
4
Semestr
davomida
Mustaqil ta’lim topshiriqlarining o‘z
vaqtida va sifatli bajarilishi 10
Birinchi oraliq nazorat yozma ish (ma’ruza
mashg‘ulot o‘qituvchisi tomonidan qabul
qilinadi).
10 10-hafta
Ikkinchi oraliq nazorat yozma ish (ma’ruza
mashg‘ulot o‘qituvchisi tomonidan qabul
qilinadi).
10 17-hafta
Joriy nazorat: 36
amaliy mashg‘ulotlarda faolligi, muntazam
ravishda konspekt yuritishi uchun 16
Semestr
davomida
Joriy nazorat 2 bosqichda amalga oshiriladi.
Birinchi bosqich, 10 ball-magistrant yakka
tartibda topshiriqlar oladi va himoya qiladi.
Ikkinchi bosqich, 10 ballmagistrantlar
kichik guruhlarga bo‘linadi (har bir guruhda
talabalar soni 5-7 tagacha bo‘lishi mumkin),
har bir guruhga alohida topshiriqlar beriladi
va himoya qabul qilinadi. Topshiriqlar har
darsda magistrantlarga biriktiriladi.
Guruhning faolligi, berilgan topshiriqni
nazariy va amaliy jihatdan yoritilishi,
xulosalarning mantiqiy bog‘liqligi, kreativ
mulohazalarning mavjudligi, huquqiy-
normativ hujjatlarni bilishi va boshqa
talablarga mosligi hisobga olinadi.
20
Semestr
davomida
Page 92
94
Guruhdagi har bir magistrantga 0-10
oralig‘ida bir xil ball qo‘yiladi.
Yakuniy nazorat 30 20 hafta
Yozma ish 30
JAMI 100
6. Asosiy va qo‘shimcha o‘quv adabiyotlar hamda axborot manbaalari
Asosiy adabiyotlar
1. “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar
strategiyasi to‘g‘risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7
fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 18.04.2017 yildagi “Ijtimoiy-
iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish, mamlakatni modernizatsiya qilish, inson
huquq va erkinliklarining ishonchli himoyasini ta’minlashda prokuratura
organlarining rolini kuchaytirish to‘g‘risida” PF-5019-son Farmoni
3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b.
4. Mirziyoyev Sh.M.Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. –
Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b.
5. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b.
6. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU,
2017. – 48 b.
7. Xaydarov M.T., Ashurova D.S. Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishni
prognozlashtirish. O’quv qo’llanma-T.:TDIU, 2007 yil – 180 b.
8. Ishmuhamedov A.E. «O’zbekiston milliy iqtisodiyoti» Darslik. – T.: TDIU,
2006, - 320 b.
9. Xaydarov M.T., Ashurova D.S. Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishni
prognozlashtirish. O’quv qo’llanma-T.:TDIU, 2007 yil – 180 b.
10. Xaydarov M.T., Ashurova D.S., Abdullayeva M. «Ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishni prognozlashtirish» fanidan Keys-stadiy va masalalar to‘plami.T.: TGEU
2006 y– 280 b.
Qo‘shimcha adabiyotlar
11. Государственное регулирование рыночной экономики. Учебник. 2-е
изд. Доп. перераб. Под обшей редаксий д.е.н. В.И.Кушлина. - М.: РАГС,
2005,- 828с.
12. Прогнозирование и планирование экономики: Учебник. / Г.А.
Кондаурова (и др.); под. общ. ред. Г.А. Кондауровой, В.И.Борисевича. – Мн.:
Современная школа, 2005. – 476 с.
Page 93
95
13. Xaydarov M.T., Ashurova D.S. «Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni
prognozlashtirish» fanidan ta’lim texnologiyasi, T. 2006 y, 312 b.
14. Berkinov B.B., Ashurova D.S., Abdullayeva M.K. Mintaqalarni ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirishini prognozlash. O’quv qo‘llanma. T.: TDIU, 2011.-150 b.
15. Xodiyev B.Yu, Bekmurodov A.Sh, G’ofurov U.V. O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining «Asosiy vazifamiz - Vatanimiz taraqqiyoti va
xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir» nomli ma’ruzalarini o‘rganish
bo‘yicha O’quv-uslubiy majmua. Toshkent: Iqtisodiyot, 2010. -331 bet.
16. Xaydarov M.T., Ashurova D.S. «Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni
prognozlashtirish» fanidan o‘quv uslubiy majmua, T. 2006 y, 302 b.
17. Irmatov M.M, Xaydarov M.T. «Ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishni
prognozlashtirish» O’quv qo‘llanma T.: TDIU 2004 yil.12-31b.
Internet saytlari
18. www.gov.uz – O’zbekiston Respublikasi hukumati portali.
19. www.lex.uz – O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari
milliy bazasi.
20. www.mineconomu.uz – O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi
sayti.
21. www.cer.uz – Iqtisodiy tadqiqotlar markazi sayti.
22. www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi sayti.
23. www.exponenta.ru – Iqtisodiy-matematik modellashtirish bo‘yicha
Rossiya Federatsiyasi sayti.
Page 94
96
TARQATMA MATERIALLAR
1. AMALIY MASHG‘ULOTLARNI O’QITISH TEXNOLOGIYALARI
1-Mavzu: Ijtimoiy - iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va
prognozlash fani-ning predmeti, maqsad va vazifalari
1- amaliy mashg‘ulot savollari
1. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash fanining
mazmun-mohiyati, predmeti, maqsadi va asosiy vazifalari Ijtimoiy soha
iqtisodiyotining mazmuni va tarkibi.
2. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash fanining
asosiy obekti.
3. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlashning asosiy
usullari va metodologik asoslari
4. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash fanining
boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi
Qo‘llaniladigan pedagogik texnologiyalar: Blits-so’rov usuli, “Ekspert
so’rovi” usuli, “O’ylang-Juftlikda ishlang-Fikr almashing” texnikasi”
1-Ilova
Blits-so’rov usuli
Blits-so’rov savollari:
1. Ijtimoiy iqtisodiy jarayon tushunchasini ta'riflang?
2. Modellashtirish bosqichlarini sanab beringt?
3. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash asosiy
vazifalari nimalardan iborat?
4. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlashning
asosiy usullari qayd eting?
2- Ilova
O’quv vazifalari:
1- Ekspert varag’i
1. Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti modelining mohiyati
2- Ekspert varag’i
1. Modellar va prognozlarning iqtisodiyotni rivojlanishidagi o’rni
3-Ekspert varag’i
1. Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida ijtimoiy sohaning o’rni
Page 95
97
3-Ilova
“O’ylang-Juftlikda ishlang-Fikr almashing” texnikasidan foydalangan holda
guruhlarda ishni tashkil etish jarayonining tuzilishi
1. O’qituvchi savol va topshiriq beradi: oldin o’ylab chiqish, so’ng qisqa
javoblar yozish tartibida.
2. Talabalar juftliklarga bo’linib, bir-biri bilan fikr almashadilar va ikkala
javobni mujassam etgan umumiy javobni ishlab chiqishga harakat qiladilar.
3. O’qituvchi bir necha juftliklarga o’ttiz sekund davomida auditoriyaga o’z
ishining qisqa yakunini ifodalab berishini taklif qiladi.
4-Ilova
Guruhlar faoliyatini baholash jadvali
Har bir guruh boshqa guruhlarni so’zga chiqishlarni baholaydi. Mezonlar
bo’yicha ballarni jamlaydi. (har bir mezon bo’yicha maksimal baholash balli - 5
ball)
Guruhlar Javoblarning
aniqligi
Ko’rgazmaliligi Ommaviyligi
(guruh
a’zolarining
faolligi)
Ballarning
umumiy
summasi
1
2
3
5-Ilova
Umumiy hisobot va baho
Guruhlar Guruhlarning umumiy ballari
1 2 3 4
1 -
2 -
3 -
Umumiy ballar summasi
Page 96
98
Bahosi (5 ga bo’lingan
ballarning umumiy
summasi)
6-Ilova
Faollashtiruvchi savollar:
1. Ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozni ta'riflang?
2. Modellashtirish bosqichlari nimalardan iborat?
3. Prognozlashni qanday usullari mavjud?
4. Ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash fanining
asosiy vazifalari nimalardan iborat?
5. Ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarni modellashtirishning iqtisodiyot tarmoqlarini
rivojlantirishdagi o’rni nimadan iborat?
7-Ilova
Mustaqil ishlash uchun topshiriqlar
1. Ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlashning maqsad
va vazifalari
2. Ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlashga bo’lgan
talab
3. Modellashtirish va prognozlash tushunchasini tariflang?
4. Ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash faning
iqtisodiy fanlar bilan aloqasi?
5. Ijtimoiy va iqtisodiy soha tizimi nimadan iborat?
6. O’zbekistonda ijtimoiy iqtisodiy sohani rivojlantirishdagi asosiy vazifalar
nimadan iborat?
Page 97
99
3-4. Mavzular . Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va
prognozlash asoslari va turlari
Amaliy mashg‘ulot savollari
1. Modellashtirishning asosiy tushunchalari va vazifalari. Modellashtirish
bosqichlari
2. Prognozlash, uning vazifalari va tamoyillari. Prognoz turlari.
3. Prognozlashning vaziyatli taxlilida mantikiy usullar: “SWOT” taxlil usuli,
analitik yozishma usuli, ssenariy usuli, maksadli daraxt usuli.
4. Prognoz natijalari haqqoniyligini statistik mezonlar orqali baholash.
Qo‘llaniladigan pedagogik texnologiyalar: Blits-so’rov usuli, “Ekspert
so’rovi” usuli, “Zig-zag” usuli
Blits-so’rov usuli
O’quv vazifalari
1-Ekspert varag’i
1. Modellashtirish bosqichlarini tavsiflang.
2-Ekspert varag’i
1. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida ijtimoiy iqtosodiy
tarmoqlarida modellashtirish va prognozlashning ahamiyati nimalarda namoyon
bo’ladi? Ijtimoiy soha taraqqiyotini ta’minlashga doir prognozlarini guruhlarga
ajrating.
3-Ekspert varag’i
1. Ijtimoiy sohaga doir davlat dasturlarining mavjud ijtimoiy me'yorlarga
moslashuvchanligi, kishilarning qarashlarida, o’z ehtiyojlarini anglashlarida
zarur o’zgarishlar yasashga qobilligini asoslang. Misollar keltiring.
4-Ekspert varag’i
1.Ijtimoiy islohotlarni amalga oshiruvchi mutasaddi tashkilotlar va idoralar
hamda mahalliy aholi manfaatdorligini ta'minlash strategiyasini izohlang.
Ijtimoiy islohotlarni amalga oshirishda ijtimoiy soha taraqqiyotini ta’minlashga
asos yaratuvchi tashkilotlarning ijtimoiy islohotlarni barcha bosqichlarida
uzluksiz ishtirokini o’rganing. Buni izohlab bering va misollar keltiring.
Page 98
100
Zig-zag usuli
2-Ilova
Zig-zag usulining qo’llanilishi
1. Ekspert varag’ining savollariga guruhning har bir talabasi o’quv
materialidan zarur malumotlarni topadi.
2. “Ekspertlar uchrashuvi”-turli guruhlarda bir xil materialni o’rganayotganlar
o’zaro uchrashadi, ekspert sifatida malumotlarni almashadi,o’z savollariga
birgalikda javob topadi va bu ma’lumotlarini o’z guruhlaridagi talabalarga
qanday qilib yetkazish kerakligini rejalashtiradi.
3. “Ekspertlar” o’z guruhlariga qaytim ma’lumotlarni tushuntiradi.
4. Bir-biriga savollar berib, bir-birlarining bilimlarini baholaydi.
3-Ilova
Guruhlar faoliyatini baholash jadvali
Har bir guruh boshqa guruhlarni so’zga chiqishlarni baholaydi. Mezonlar
bo’yicha ballarni jamlaydi. (har bir mezon bo’yicha maksimal baholash balli - 5
ball)
Guruhlar Javoblarning
aniqligi
Ko’rgazmaliligi Ommaviyligi
(guruh
a’zolarining
faolligi)
Ballarning
umumiy
summasi
1
2
3
4-Ilova
Umumiy hisobot va baho
Guruhlar Guruhlarning umumiy ballari
1 2 3 4
1 -
2 -
3 -
Umumiy ballar summasi
Bahosi (5 ga bo’lingan
ballarning umumiy
summasi)
Page 99
101
5-Ilova
Iqtisodiy modellar yordamida quyidagilar aniqlanadi:
Prognozlashtirish modelini tuzishning 3 ta bosqichi bor:
1- босқич:
2- босқич:.
3- босқич
1.
2.
3.
Iqtisodiy–ijtimoiy izlanishda qo’laniladigan matematik apparat iqtisodiy-matematik
modellashtirish deyiladi.
Model – bu iqtisodiy–ijtimoiy xolatining soddalashtirilgan shemasidir. Modelda berilgan
jarayonga ta’sir etuvchi barcha omillar ularning ta’sir bo’yicha submodellar tariqasida yagona
model tarkibiga kiritiladi.
Page 100
102
5-Mavzu. Vaqtli qatorlar modeli prognozlashning instrumentidi
1. Vaqtli qatorlar va ularning tahlili.
2. Ijtimoiy iqtisodiy ko‘rsatkichlarini vaqt qatorlari modellari asosida prognozlash.
3. Trend turlarini tanlash muammolari va ularni echish usullari.
4. Prognozlashni ekstropolyasiya usuli.
(“Tafakkur xaritasi” texnologiyasi o’tilgan darslarni takrorlashda yaxshi
natija beradi.).
Vazifa: Quyida “Tafakkur xaritasi” keltirilgan
Xaritada ekonometrik modellarning nomlari sanab o’tilgan.
Sizning vazifangiz rasmni to’ldirib, tafakkur xaritasidagi har bir
modellashtirish turining bosqichlarini yozib chiqishdan iborat.
Avtoregressi
ya
SARIMA Siljuvchi o’rta
qiymat usuli
Eksponensial
silliqlash
Trend
Ekonometrik
modellar
Avtoregressiya
SARIMA Siljuvchi o’rta
qiymat usuli
Eksponensial
silliqlash
Trend
Ekonometrik
modellar
Page 101
103
Oddiy regressiya. Funktsional va statistik modellar. Ishonch va bashorat
oraliqlari
Usul: Venn diagrammalari:
1-vazifa: funktsional (A) va statistik (B) modellarning ta’rifini yozing,
misollar keltiring. Ularning o’xshash va farqli tomonlarini ko’rsating.
2-vazifa: ishonch (A) va bashorat (B) oraliqlarini hisoblash formulalarida
qatnashuvchi miqdorlarni sanab o’ting; ularning o’xshash va farqli tomonlarini
ko’rsating.
«Aqliy hujum» metodining asosiy qoidalari:
1. Olg‘a surilgan fikr va g‘oyalar tanqid ostiga olinmaydi va baholanmaydi;
2. Taklif qilinayotgan fikr va g‘oyalar qanchalik fantastik va antiqa bo‘lsa
ham, uni baholashdan o‘zingizni tiying!
3. Tanqid qilmang – hamma bildirilgan fikrlar bir xilda bebahodir.
4. Fikr bildirilayotganda bo‘lmang!
5. Maqsad – fikr va g‘oyalar sonini ko‘paytirish.
6. Qanchalik ko‘p fikr va g‘oyalar bildirilsa, shunchalik yaxshi. YAngi va
bebaho fikr va g‘oyaning vujudga kelish ehtimoli paydo bo‘ladi.
7. Agar fikrlar qaytarilsa asabiylashmang va hayron bo‘lmang.
8. Bu muammo faqatgina ma’lum usullar yordamidagina hal bo‘lishi mumkin,
deb o‘ylamang.
9. Fikrlar «hujumi»ni o‘tkazish vaqti aniqlanadi va unga qat’iyan rioya
qilinishi shart.
“T-sxema-texnikasi”
Bu texnologiya murakkab, ko’p tarmoqli, muammo xarakteridagi mavzuli
ma'ruza mashg’ulotlarining yakunida qo’llaniladi. Talabalarda tanqidiy, tahliliy,
mantiqiy fikrlashni rivojlantirishga, hamda o’z g’oyalari va fikrlarini yozma yoki
og’zaki bayon etish, ularni himoya qilishga imkoniyat tug’diradi.
Vaqtli qatorlarni taxlil qilish
ko’rsatkichlari
1.
2.
3.
Page 102
104
1-Ilova
Guruhlar faoliyatini baholash jadvali
Har bir guruh boshqa guruhlarni so’zga chiqishlarni baholaydi. Mezonlar
bo’yicha ballarni jamlaydi. (har bir mezon bo’yicha maksimal baholash balli - 5
ball)
Guruhlar Javoblarning
aniqligi
Ko’rgazmaliligi Ommaviyligi
(guruh
a’zolarining
faolligi)
Ballarning
umumiy
summasi
1
2
3
Trend
modelini
baholovchi
ko’rsatkichla
r
Ekstrapolyatsiya usuli yordamida taxlil qilish va baholash
1 2 3
Page 103
105
2-Ilova
Umumiy hisobot va baho
Guruhlar Guruhlarning umumiy ballari
1 2 3 4
1 -
2 -
3 -
Umumiy ballar summasi
Bahosi (5 ga bo’lingan
ballarning umumiy
summasi)
3-Ilova
Faollashtiruvchi savollar:
1. Vaqtli qatorlar va ularning tahlil qilish ko‘rsatkichlarini sanab o‘ting
2. Ijtimoiy iqtisodiy ko‘rsatkichlarini vaqt qatorlari modellari asosida prognozlash
axamiyati nimadan iborat.
3. Trend turlarini tanlash muammolari qanday xal qilinadi.
4. Prognozlashni ekstropolyasiya usuli axamiyati va olingan natijalar qanday
baxolanadi.
6 -Mavzu. Prognozlashning ekspert usullari
1. Ekspert usuli xakida tushuncha
2. Ekspertlarni savolga tayyorlash jarayoni
3. Ekspert guruhlarini tuzish
4. G‘oyalarni «kollektiv generatsiyalash» usuli
5. Delfi usuli
6. Ekspert baholashning boshqa usullari
Page 104
106
Prognozlashning ekspert usuli.
Prognoz qilish usullarining turkumlanishi
Тахлилий
усуллари
Сценарийлар
тузиш
Ғояни
жамоавий
генерациялаш
усули “Дельфи” усули
Экспонен-
циал
силлиқлаш
Имитациявий
Прогноз қилиш усуллари
Формаллаштирилган Интуитив
Индивидуал
экспертлар
бахолари
Жамоавий
экспертлар
бахолари
Экстропол-
яциялар
усули
Моделлашти
риш усуллари
Энг кичик
квадратлар
Балансли
Prognozlash qilinadigan voqea, jarayonning xususiyatlariga qarab qo‘llaniladigan usul
samaradorligi ham o‘zgarib boradi. Prognoz uchun asosiy zarur omil- axborot, unga qo‘yilgan
to‘g‘rilik, to‘liqlik va ishonchlilik kabi talablar bajarilishi prognoz qilinishi yengillashtiradi va
prognoz haqiqatga yaqin bo‘ladi.
Интервью
Комиссиялар
усули
Сирпанувчи
ўртача
катталиклар
Меъёрий
Прогнозлашнинг асосий усуллари
Эксперт усуллари Экстраполяция усуллари
Математик моделлаштириш усуллари
Page 105
107
Prognozlashning ekspert usuli.
3 – savol. Prognozlashning ekstropolyasiya usuli.
Эксперт усули
Интервю усули прогноз
қилувчининг эксперт билан
бўладиган суҳбатини тахмин
қилади ва шунга кўра
объектнинг перспектив
тараққиётига оид саволлар
қўяди. Бундай баҳолаш
субъектив бўлиб суҳбат
ўтказилаётган экспертнинг
маҳоратига боғлиқ.
Ekspert jamoasi yordami bilan prognozlashni yo‘lga qo‘yishi uchun asosan quydagilarga e’tibor
berishi lozim:
- malakali ekspert guruhlarni shakllantirish;
- ekspertizalarni tayyorlash va o‘tkazish;
- olingan hujjatlar yordamida statistik hisoblashlarni o‘tkazish;
Интервью усули Аналитик – эксперт баҳолаш
усули
Аналитик – эксперт усулида
эксперт барча маълумотлардан
фойдаланади ва ҳодиса,
жараённи етарлича яхши
ўрганиши учун вақт етарли
бўлади.
Экстрополяция усули муайян жараённинг жорий давр хусусиятларини сақлаган ҳолда
келгуси даврда омилар ўзгариши ва уларнинг таъсир улушларини ҳисобга олиб, динамик
қаторларни кейинги даврлар учун кенгайтириш ёки тренд йўналишини келгуси даврлар учун
айтиб беришдир.
Динамик қаторлар иккита унсурдан ташкил топган:
Даврлар(йиллар): Yt Yt+1 Yt+2 ...... Yt+n
Миқдорлар: Qt Qt+1 Qt+2 ...... Qt+n
Page 106
108
Ijtimoiy – iqtisodiy prognozlashtirishda “Delfi” usuli
1-Ilova
Guruhlar faoliyatini baholash jadvali
Har bir guruh boshqa guruhlarni so’zga chiqishlarni baholaydi. Mezonlar
bo’yicha ballarni jamlaydi. (har bir mezon bo’yicha maksimal baholash balli - 5
ball)
Guruhlar Javoblarning
aniqligi
Ko’rgazmaliligi Ommaviyligi
(guruh
a’zolarining
faolligi)
Ballarning
umumiy
summasi
1
2
3
2-Ilova
Umumiy hisobot va baho
Guruhlar Guruhlarning umumiy ballari
1 2 3 4
1 -
2 -
3 -
Umumiy ballar summasi
Bahosi (5 ga bo’lingan
ballarning umumiy
summasi)
Дельфи техникаси
ечилаётган муаммони
ичидан яхши вариантни
танлаб олиб унга жамоа
бўлиб баҳо
берилади.
Хар бир мезон оптималлик (иқтисодлилик) нуқтаи
назаридан баҳоланади самарали ёки бошқа кўрсаткич
учун 1-энг юқори балл;10-энг паст балл. Иш натижалари
“Б” қаторга ёзилади.
“Р” ва “Б” қатор натижалари кўпайтирилади ва
натижаси жамловчи қаторнинг “П” қаторига ёзилади.
Жамловчи баҳолаш листи тузилади. Кўпайтманинг энг
кичик натижаси текширилаётган муаммонинг мувофиқ
қиймати ҳисобланади.
Хар бир гурух аъзоси муаммони зарурлик даражасига кўра
ажратади. (1-энг зарури, n-унга зарур бўлмаган белгисига
қараб) ва натижани жадвалга ёзиб беради.
Page 107
109
7-Mavzu. Prognozlashning statik va dinamik modellari
1. Prognozlashning ekonometrik usullari.
2. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni prognozlashda korrelyasion-regression
usullarni qo‘llas
3. Prognozlar sifatini baholash usullari
4. Modellarni baholash (YAIM, iste’mol baholari indeksi, chakana savdo
aylanmasi, sanoat ishlab chiqarish indeksi va boshq.)
5. Iqtisodiy kursatkichlarni prognozlashda ishlab chiqarish funksiyasidan
foydalanish.
6. Ekonometrik tenglamalar tizimi, turlari va ularni baholash mezonlari.
Jadvalda 9 xil oila guruhlari uchun oila hajmi, jon boshiga daromad va
ovqatlanish uchun xarajatlar haqida statistik ma’lumotlar keltirilgan
Guruh nomeri Ovqatlanish uchun xarajatlar (u) Jon boshiga
daromad (x1)
Oila hajmi (x2)
1. 439 928 1,5
2. 716 1677 2,2
3. 900 2059 2,8
4. 1103 3801 3,2
5. 1395 4296 3,5
6. 1688 5926 3,8
7. 1745 7281 4,7
8. 1984 9850 4,2
9. 2411 9807 3,8
Talab qilinadi: ovqatlanish xarajatlar kattaligini jon boshiga daromadlar va oila
hajmi kattaliklariga bogliklikni tahlil qiling. Tegishli xulosalar yasang.
Qo‘llaniladigan pedagogik texnologiyalar: 1-mashg‘ulot «Kaskad
texnikasi» yordamida, 2-mashg‘ulot “ekspert so‘rovi” asosida o‘tkaziladi.
Page 108
110
1- ilova
«Kaskad» texnikasi
1-topshiriq
Savol yuzasidan fikrlaringizni bildiring va ularni asoslang.
2-topshiriq
Savol yuzasidan fikrlaringizni bildiring va ularni asoslang.
Prognozlashning
ekonometrik
usullarining afzalliklari
nimadan iborat?
Ushbu tеxnologiya g’oyalar tizimini ishlab chiqishga ko’mak bеradi:
Asosiy maqsadi: aniq va ijodiy fikrlash qobiliyatini faollashtirish.
Iqtisodiyotga
prognozlash
bosqichlari va
prognozlashning
axamiyati nimada?
Page 109
111
3-topshiriq
Savol yuzasidan fikrlaringizni bildiring va ularni asoslang.
Nazorat uchun savollar va topshiriqlar:
Amaliy mashg‘ulot jarayonida ishtirok etuvchilar uchun savollar:
1. Nima uchun ekonometrik modellar tenglamalar tizimi ko‘rinishida ifodalanadi
Avtokorrelyasiya qachon vujudga keladi?
2. Avtokorrelyasiyani necha xil usul yordamida bartaraf etish mumkin?
3. Ekonometrik modelni real o‘rganilayotgan jarayonga mos kelishini qaysi mezon
yordamida aniqlash mumkin?
4. Ekonometrik modeldagi parametrlardan birortasi ishonchsiz bo‘lsa, uni nima
qiilish mumkin?
5. Darbin-Uotson mezoni qiymati qaysi oraliqda o‘zgaradi?
6. Ekonometrik usullar qo‘llash sohalarini tushuntirib bering.
7. Korrelyasion bog‘lanish haqida tushuncha.
8. Juft korrelyasiya koeffitsienti.
9. Xususiy korrelyasiya koeffitsienti.
10. Bog‘lanish zichligi nima?
11. Korrelyasiya tahlilining mohiyati nimadan iborat?
12. Regressiya tahlilining mazmunini tushuntirib bering.
13. Dispersiya tahlili nimaga asoslanadi?
14. Statistik modellashtirish usulining mohiyatini tushuntirib bering.
15. Ekonometrika fani haqida tushunchalar.
Natijalarni baholash varag‘i
Induvidual baho esse bahosi (1 ball) va guruh ishining bahosi (2 ball)
yig‘indisiga teng. Darsdagi maksimal baho - 3 ball. 2,2 – 3 ball – «a’lo», 1,2-2 ball
– «yaxshi», 0,5-1,1 ball – «qoniqarli», 0-0,5 ball «qoniqarsiz».
Ishlab chiqarish
ffunksiyalarining turlari?
Page 110
112
Savol
va
guruh
raqami
To‘g‘ri javob Boshqalarga
savol Qo‘shimchalar
Ko‘rgazma-
lilik(chizma,
jadval va x.z)
Ballar
yig‘indisi
1 (1,6 ball) (0,2 ball) (0,2 ball) (1,0 ball)
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Qo‘llaniladigan pedagogik texnologiyalar: Insert jadvali, “Ekspert so’rovi”
usuli
1-Ilova
Mavzuga doir savollar asosida jadvalni to’ldiring.
V + - ?
Insert jadvali
. Insert jadvali qoidasi:
V- olgan bilimimga to’g’ri keladi
+ - yangi ma’lumot
-- - olgan bilimimga qarama-qarshi
? – tushunarsiz (аniqlanishi zarur bo’lgan ma’lumot)
Page 111
113
2-Ilova
O’quv vazifalari
1-Ekspert varag’i
1. Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasi qanday prognozlanadi?
2-Ekspert varag’i
1. Ijtimoiy soha tarmoqlarida soliq islohotlarini amalga oshirish yo’nalishlari
3-Ekspert varag’i
1.Ijtimoiy rivojlanish potensialining tarkibi nimlaradan tashkil topgan?
1-Ilova
Guruhlar faoliyatini baholash jadvali
Har bir guruh boshqa guruhlarni so’zga chiqishlarni baholaydi. Mezonlar
bo’yicha ballarni jamlaydi. (har bir mezon bo’yicha maksimal baholash balli - 5
ball)
Guruhlar Javoblarning
aniqligi
Ko’rgazmaliligi Ommaviyligi
(guruh
a’zolarining
faolligi)
Ballarning
umumiy
summasi
1
2
3
2-Ilova
Umumiy hisobot va baho
Guruhlar Guruhlarning umumiy ballari
1 2 3 4
1 -
2 -
3 -
Umumiy ballar summasi
Bahosi (5 ga bo’lingan
ballarning umumiy
summasi)
Page 112
114
3-Ilova
Nazorat va muhokama uchun savollar
1. Qaysi sohani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni prognozlashtirish fani o‘rganmaydi.
2. Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasini prognozlash bosqichlarini sanab bering?
3. Ijtimoiy rivojlanish potensialini mohiyatini ochib bering?
8-Mavzu: Aholi turmush darajasi va demografik jarayonlarini prognozlash
1. Aholi turmush darajasi va uni tavsiflovchi ko‘rsatkichlar. Aholi bandligi
va daromadlari dinamikasi taxlili.
2. Aholi daromadlari va xarajalari balansi tartibi. Aholi daromadlari va
xarajalarining ekonometrik prognozi.
3. Aholining oziq-ovqat va nooziq ovqat tovarlariga bo‘lgan ehtiyojlarini
prognozi.
4. Aholi jon boshiga ist’emol indekslari va ularni hisoblash usullari.
5. Iste’mol baholari indeksi. Inflyasiya darajasini prognozlash usullari.
Inflyasion kutishlar.
Qo‘llaniladigan pedagogik texnologiyalar: Blits-so’rov usuli, Bumerang
texnologiyasi, “Ekspert so’rovi” usuli
Blits-so’rov usuli
1-Ilova
Blits so’rov savollari:
1. Jamiyat boyligini aniqlashdagi yondashuvlar o’rtasidagi farqli
xususiyatlar?
2. Ishlab chiqarish omillari va foydalilik nazariyasi o’rtasidagi asosiy farq?
3. A.Smit va A.Marshalning jamiyat boyligini aniqlash to’g’risidagi
nazariyalari?
4. I.Bentam tomonidan ishlab chiqilgan jamiyat boyligi nazariyasi. paretoning
haqqoniylik vaziyati?
Page 113
115
2-Ilova
Bumerang texnologiyasini qo’llash qoidalari.
1. Guruhlarga ajratiladi.
2. Rejadagi savollar har bir guruhga alohida ajratiladi.
3. Har bir guruh a’zolarining 1.2.3. raqamli kartochkalar yordamida
yangi guhlarga ajratiladi.
4. Yangi guruh a’zolaridan o’z mavzularini bir-biriga gapirib berish
so’raladi (10 -15 daqiqa)
5. Yangi guruh a’zolarining rejadagi barcha savollar bilan tanishib olishi
ta’minlanadi.
6. Har bir guruhdan bitta talabaga baholash varag’i beriladi va shu talaba
jadvalni to’ldirib boradi.
7. Yangi guruh a’zolari o’z guruhlariga qaytariladi va guruhlar bir-biriga
mavzu bo’yicha savollar tayyorlashadi.
8. Baholash varag’i yig’ib olinadi.
3-Ilova
Baholash varag’i
1. Guruha bahosi+O’qituvchi bahosi
2. Savollarga to’liq javob berish darajasi
3. Savollarga qo’shimchalar kiritish holati
4. Savolning to’g’ri qo’yilishi
Jami:
2-Ilova
Savollar
1-savol
1. Aholi daromadlarining tabaqalanish sabablarini tushuntiring.
2-savol
1. Paretoning jamiyat boyligiga oid haqqoniylik nazariyasini mazmun-
mohiyatini ochib bering.
3-savol 3-savol
1. Jamiyat boyligi qanday aniqlanadi?
Page 114
116
3-Ilova
O’quv vazifalari
1-Ekspert varag’i
1. Jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash ko’rsatkichlari
2-Ekspert varag’i
1. Jamiyatda ijtimoiy tabaqalanish va xavsizlik darajasini baholashning Jini
indeksi
3-Ekspert varag’i
1. Bentamning jamiyat boyligi nazariyasi va jamiyat boyligini
aniqlashning zamonaviy nazariyalari
4-Ilova
Guruhlar faoliyatini baholash jadvali
Har bir guruh boshqa guruhlarni so’zga chiqishlarni baholaydi. Mezonlar
bo’yicha ballarni jamlaydi. (har bir mezon bo’yicha maksimal baholash balli - 5
ball)
Guruhlar Javoblarning
aniqligi
Ko’rgazmaliligi Ommaviyligi
(guruh
a’zolarining
faolligi)
Ballarning
umumiy
summasi
1
2
3
5-Ilova
Umumiy hisobot va baho
Guruhlar Guruhlarning umumiy ballari
1 2 3 4
1 -
2 -
3 -
Umumiy ballar summasi
Bahosi (5 ga bo’lingan
ballarning umumiy
summasi)
Page 115
117
6-Ilova
Nazorat va muhokama uchun savollar
1. Aholi daromadlar tensizligini yuzaga keltiruvchi asosiy sabablar?
2. Jamiyatda ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashning hozirgi zamon
muammolari?
3. O’zbekistonda aholi turmush farovonligini oshirishning ustuvor yo’nalishlari
9-Mavzu. Pronozlashning ekonometrik modellari
1. “Xarajat – ishlab chiqarish” modelining umumiy tuzilishi. Modelda
tarmoqlararo balansning asosiy matematik bog‘lanishlari.
2. Leontev multplikatori. Balans qismlarining tavsifi. Bevosita moddiy
harajatlar koeffitsentlarini hisoblash usuli.
3. Mehanat xarajatlari koeffitsientlarini aniqlash usullari. “Xarajat – ishlab
chiqarish” modelining ko‘rsatkichlari va axborot ta’minoti.
4. Natijalarning iqtisodiy taxlili.
Qo‘llaniladigan pedagogik texnologiyalar: Blits-so’rov usuli, “Ekspert
so’rovi” usuli, BBB jadvali
Blits-so’rov usuli
1-Ilova
Blits so’rov savollari:
1.Ishlab chiqarish funksiyalari va ularning turlari.
2.Ishlab chiqarish funksiyasining iqtisodiy xarakteristikalari.
3.Tarmoqlararo balans modeli nimani o‘rganadi?
4.Ishlab chiqarish funksiyasini tuzishda nimalar e’tiborga olinadi?
5.Ishlab chiqarish funksiyasining asosichilari kimlar?
Page 116
118
2- Ilova
O’quv vazifalari:
1- Ekspert varag’i
1. Ishlab chiqarish funksiyalarining turlari
2- Ekspert varag’i
1. Ishlab chiqarish funksiyalarning parametrlarini xususiyatlari
3-Ekspert varag’i
1. Ishlab chiqarish funksiyalarda ilmiy-texnik taraqqiyotning ahamiyati
BBB jadvali
3-Ilova
Talabalar BBB jadvalini to’ldirish qoidalari bilan
tanishadi. Yakka holda yoki juftlikda jadvalni
to’ldiradi.
“Shu mavzu bo’yich siz nimalarni bilasiz?”,
“Nimalarni bilmoqchisiz?” savollariga javob beradi .
Jadvalni birinchi va ikkinchi ustuni to’ldiriladi
(yakka holda yoki juftlikda)
Мustaqil holda ma’ruza o’qiladi
Uchinchi ustun to’ldiriladi
BBB jadvali - bilaman/
bilishni xoxlayman/bilib oldim.
Mavzu bo’yicha ilmiy
tekshirish ishlarini bajarishni
ta’minlaydi.
Sistemali fikrlash tahlil
asoslari va strukturalashni rivoj-
lantiradi.
Yangi mavzuni o’rganish-
dan oldin qo’llaniladi: birinchi
va ikkinchi ustunlar to’ldiriladi
va so’ngra yakunlovchi qismida
uchunchi ustun to’ldiriladi
Page 117
119
4-Ilova
Guruhlar faoliyatini baholash jadvali
Har bir guruh boshqa guruhlarni so’zga chiqishlarni baholaydi. Mezonlar
bo’yicha ballarni jamlaydi. (har bir mezon bo’yicha maksimal baholash balli - 5
ball)
Guruhlar
Javoblarning
aniqligi
Ko’rgazmaliligi Ommaviyligi
(guruh
a’zolarining
faolligi)
Ballarning
umumiy
summasi
1
2
3
5-Ilova
Umumiy hisobot va baho
Guruhlar Guruhlarning umumiy ballari
1 2 3 4
1 -
2 -
3 -
Umumiy ballar summasi
Bahosi (5 ga bo’lingan
ballarning umumiy
summasi)
6-Ilova
Faollashtiruvchi savollar:
1. “xarajat – ishlab chiqarish” modeli va tarmoqlar rivojlanishini prognozlash
qaysi olim tomonidan tadqiq etilgan?
2. “harajat – ishlab chiqarish” modelida inobatga olinishi kerak bo‘lgan
jihatlarni sanab bering.
3. V.Leontevning “harajat – ishlab chiqarish” modelining mohiyati nimadan
iborat?
4. Bu model davlat va mintaqa makroiqtisodiy rivojlanish strategiyalarida
hisobga olinishi mumkinmi
Page 118
120
1. Iqtisodiy o‘sish modellari qachon qo‘llaniladi?
2. Iqtisodiy o‘sish modellarni xususiyatlari nimalardan iborat?
3. Iqtisodiy o‘sish deganda nimani tushunasiz?
4. Iqtisodiy o‘sishning asosiy tushunchalarni bayon qiling.
5. Iqtisodiy o‘sishga ta’sir qiluvchi omillarni qanday ta’riflaysiz?
33 usulini qo‘llash qoidasi
1. Talabalarni 3 ta guruhga ajratish lozim.
2. Uchta garuhga 3 ta savol beriladi.
3. Ma’lum bir vaqtdan so‘ng topshiriqlarni yig‘ib olish kerak.
4. Topshiriqlarni guruhlararo almashtirish kerak. (3-marta)
5. Topshiriqlarni birinchi holatdagi guruhlarga qaytarish lozim.
6. Prezentatsiya qilinadi.
7. Kamchilik va yutuqlar aytiladi
1-topshiriq
2017 yilga kelib paxta to‘qimachilik sanoati mahsulotlarining 2001 yilga
nisbatan 4 baravarga oshishi kutilmoqda. Agar paxta tolasining ichki iste’moli
215.9 ming tonna bo‘lsa va paxta tolasining umumiy hajmi 980 ming tonna bo‘lsa,
paxta tolasi to‘qimachilik mahsulotlari eksporti necha foizni tashkil qiladi.
2- topshiriq
Paxtachilikda “YUlduz” paxta navidan 36.8 – 39 foiz tola chiqsa va bir
ko‘sakning vazni 4.4-4.8 gr. bo‘lsa, 1 tonna tola ishlab chiqarish uchun 386 ishchi
kuni sarf qilinsa, Kobb-Duglas ishlab chiqarish funksiyasi yordamida “YUlduz”
navidan olinadigan tola hajmining maksimumini toping.
3-topshiriq
“Buxoro-6” paxta navini hosildorligi gektariga 39.2-45.8 sentner bo‘lsa, 1
tonna paxta etishtirish uchun mexnat sarfi 376 ishchi kuni, mineral o‘g‘it sarfi
umumiy yig‘indisi 1 tonnaga 15800 so‘mni tashkil etsa, Errou-CHeneri ishlab
chiqarish funksiyasi yordamida mehnat va kapitalning ishlab chiqarish hajmiga
ta’sirini aniqlang
«Baliq skeleti» texnikasi
Ushbu texnika katta muammolarning echimini topishga qaratilgan. Yuqori
qismida muammolar turi yozilsa, pastki qismida esa misollar bilan izohlanadi.
Page 119
121
O‘quv topshiriqlari
1-guruh
2-guruh
3-guruh
Ekstensiv va intensiv
o’sish omillari
Ishlab chiqarish
resusrslarining integral
samaradorligi aniqlash
usullari
Ishlab chiqarish
resurslarining o’rtacha
va eng yo’qori
samaradorligini aniqlash
usullari
Page 120
122
Yalpi talab-yalpi taklif modeli
Masalalarni echilishi bo‘yicha namunalar
1-masala
O‘tgan yili AD egri chizig‘i tenglamasi: Y = 3300 – 3P ko‘rinishiga ega edi.
Joriy yilda bu tenglama: Y = 3270 – 3P ko‘rinishiga ega. Potensial YAIM avvalgi
darajasi 3000 da qolgan. Inflyasiya darajasini va qisqa muddatdagi muvozanatli
YAIM hajmini aniqlang.
Yechish:
Birinchi yilda: 3000 =3300 – 3P P = 100,
Ikkinchi yilda: 3000 = 3270 – 3P P = 90,
ya’ni bu davrda narxlar darajasi 10%ga pasaygan.
Ikki yildagi AD egri chiziq tenglamalariga ko‘ra, qisqa muddatda egri chiziq
chapga siljigan, shuning uchun:
Y = 3270 – 300 = 2970, ya’ni yalpi talabning qisqarishi ikkinchi -yilda ishlab
chiqarish hajmi kamayishiga olib kelgan.
2-masala
Uzoq muddatli AD egri chizig‘i Y = 3000 tengligi, qisqa muddatli AS egri
chizig‘i R = 1,0 darajasida berilgan. AD egri chizig‘i tenglamasi: Y = 3,0 M/P. Pul
taklifi (M) 1000 ga teng. Narx shoki natijasida qisqa muddatli AS egri chizig‘i P
= 1,5 darajasiga siljgan, uzoq muddatli AD egri chizig‘i - Y = 2500. AD egri
chizig‘i esa o‘zgarmagan. Qisqa va uzoq muddatdagi yangi Y va P ni aniqlang.
Yechish:
Qisqa muddatda:
AD = 3 M/P, M = 1000
Y = 3 x 1000:1,5 =2000, ya’ni qisqa muddatda Y va P muvofiq tarzda
quyidagilarga teng:
Y = 2000, P = 1,5.
Uzoq muddatda:
AD: 2500 = 3 x 1000/P, R = 1,2, ya’ni uzoq muddatda Y va P mos ravishda
quyidagilarga teng:
Y = 2500, P = 1,2 (chizma).
Page 121
123
P LRAS
SRAS
AD
Mustaqil ishlash uchun masalalar
1. YAlpi talab egri chizig‘i tenglamasi (AD): Y=4 (M/R). Dastlabki holatda
pul massasi (M) 1200 mlrd. dollarga teng. Pul massasi 5 %ga o‘sganidan so‘ng
qisqa muddatli muvozanatli narxlar darajasini va daromadlar darajasini aniqlang.
2. Uzoq muddatli AS egri chizig‘i Y=2000, qisqa muddatli AS- egri chizig‘i
P=1,0 darajasida gorizontal. AD egri chizig‘i tenglamasi Y=2.0 *M/P. Pul taklifi
(M) 1000 ga teng. Baho shoki natijasida yalpi taklif egri chizig‘i P=1.25
darajasigacha ko‘tarildi.
a) shokdan so‘ng iqtisodiyotda o‘rnatilgan qisqa muddatli muvozanat
nuqtasining koordinatlari qanday?
b) iqtisodiyotda ishlab chiqarishning dastlabki darajasini tiklash uchun
Markaziy bank pul taklifini qanchaga oshirishi kerak?
3. Iqtisodiyot dastlab to‘liq bandlilik sharoitida turgan edi. YAlpi talabning
uzoq muddatli tenglamasi (LRAS): Y=4000 mlrd.doll. YAlpi talabning qisqa
muddatli tenglamasi (SRAS): P= 1,2, YAlpi talab egri chizig‘i (AD) tenglamasi:
Y=4 (M/R). Dastlabki holatda pul massasi (M) 1200 mlrd. dollarga teng. Pul
massasi 5 %ga o‘sganidan so‘ng uzoq muddatli va qisqa muddatli muvozanat
nuqtalari koordinatlarini aniqlang.
Page 122
124
Masalalarni echilishi bo‘yicha namunalar:
1-masala
Uch yil davomida mehnat sarfi miqdori va uning unumdorligi to‘g‘risidagi
ma’lumotlar jadvalda keltirilgan:
Yil Mehnat sarfi
miqdori, (soat)
Mehnat unumdorligi ( bir
soatda yaratilgan YAIM
hajmi (pul birligida))
Real YAIM hajmi,
(pul birligida)
1 1000 100
2 1000 105
3 1100 105
Aniqlang:
a) Barcha yillar uchun YAIM real hajmini;
b) birinchi yilga nisbatan ikkinchi yili mehnat unumdorligi necha foizga
o‘sdi; buning natijasida (mehnat sarfi o‘zgarmagan holda) YAIMning real hajmi
qancha foizga ortdi?
v) ikkinchi yil bilan qiyoslaganda uchinchi yilda mehnat hajmi qancha foizga
o‘sdi; buning natijasida (mehnat unumdorligi o‘zgarmagan holda) YAIM necha
foizga ortdi?
Mehnat sarfi miqdorining ortishi va uning unumdorligi o‘sishi qanday
iqtisodiy o‘sish omiliga kiradi?
Yechish:
a) Real YAIM hajmi:
1 yil = 1000 x 100 = 100000
2 yil =1000 x 105 = 105000
3 yil = 1100 x 105 = 115000
b) ikkinchi yilda birinchi yilga nisbatan mehnat unumdorligi o‘sishi
quyidagini tashkil etadi:
%5%100100100105 .
Birinchi yilga nisbatan ikkinchi yili real YAIMning o‘sishi to‘liq mehnat
unumdorligi o‘sishi oqibatida yuzaga kelgan, chunki mehnat sarfi o‘zgarmagan.
Page 123
125
[(105000 – 100000) : 100] x 100% = 5%.
Bu iqtisodiy o‘sishning intensiv omilidir.
v) uchinchi yilda ikkinchi yilga nisbatan mehnat sarfi miqdorining o‘sishi:
[(1100 – 1000) : 1000]x 100% = 10% tashkil etadi.
Ikkinchi yilga nisbatan uchinchi yilda real YAIMning qo‘shimcha o‘sishi
[(115500 – 105000) : 105000] x 100% = 9.52% ni tashkil etadi.
Mehnat unumdorligi o‘smaganligi sababli bu o‘sish to‘liq mehnat sarfi
miqdorining ko‘payishi hisobiga ro‘y berdi. Demak uchinchi yilgi iqtisodiy
o‘sishni ekstensiv deb baholash mumkindir.