“พระราชวังบวรสถานมงคล” หรือ “วังหน้า” สร้างขึ้นเป็นที่ ...แทน...

พระราชวงบวรสถานมงคล (วงหนา)

พระราชวงบวรสถานมงคล : ทตงและอาณาบรเวณ

นางสาวเดนดาว ศลปานนท

สมยกรงรตนโกสนทร เมอพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราชมหาราชเสดจปราบดาภเษกขนเถลงถวลยราชสมบตเปนปฐมกษตรยแหงราชจกรวงศแลว ทรงสถาปนาสมเดจพระเจานองยาเธอ พระเจาสรสหพศณวาธราช เปนกรมพระราชวงบวรสถานมงคลฝายหนา และโปรดฯ ใหยายพระนครจากกรงธนบรมาสรางกรงเทพมหานคร เปนพระนครแหงใหมยงฝงตะวนออกของแมนาเจาพระยา ใหสรางวงหลวงและวงหนาขนในเขตกรงธนบรเดม โดยใชคลองคเมองธนบร เปนคลองคเมองชนใน และใหขดคลองใหมเปนคลองคเมองของกรงเทพฯ เรยกวาคลองรอบกรง สรางวงหลวงทตอนใตของพระนคร ระหวางวดโพธ (วดพระเชตพนวมลมงคลาราม) กบวดสลก (วดมหาธาตยวราชรงสฤษฏ ) และตงวงหนาขนทางตอนเหนอระหวางวดสลกกบคลองคเมองเดม กาหนดใหทองทอาณาบรเวณฟากเหนอของพระนคร ตงแตแนวถนนพระจนทร นบแตทานาตรงไปทางตะวนออกจนถงประตสาราญราษฎร (ถนนบารงเมอง) อนเปนทตงของวงหนา เปน แขวงอาเภอพระราชวงบวร เปนเขตปกครองของวงหนา คอ ปกครองกงพระนคร ตามธรรมเนยมประเพณสบ

มาแตครงกรงศรอยธยา

“วงหนา” มประวตการสรางพรอมกบวงหลวง โดยสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท พระมหาอปราชในรชกาลท ๑ โปรดใหสรางขนเมอปขาล พ.ศ. ๒๓๒๕ แลวเสรจเปนเบองตนเมอราว พ.ศ.๒๓๒๘ จากนนไดมการกอสรางอาคารสถาน ตลอดจนการบรณะปฏสงขรณสบมาเปนลาดบ วงหนาเมอแรกสรางสมยตนกรงรตนโกสนทร คงยดถอแบบแผนการสรางวงแตครงกรงเกา กลาวกนวาวงหนาไดรบแบบอยางมาจากพระราชวงหลวง รวมถงแบบแผนบางประการจากพระราชวงจนทรเกษมหรอวงหนาในสมยกรงศรอยธยา กลาวคอแผนทตงของวงตงอยบรเวณดานหนาวงหลวงและสรางหนหนาวงไปทางทศตะวนออกเชนเดยวกบพระราชวงจนทรเกษม สวนอาคารพระทนงพระราชมณเฑ ย ร สถา นบา งแห งว า งผงตา มแบบพระร า ชมณเฑ ย รสถา นภา ย ในพระร า ชหลวงพระนครศรอยธยา

พระราชวงบวรสถานมงคล มกาแพงและปอมปราการลอมรอบทง ๔ ดาน เปนกาแพงใบเสมาตามธรรมเนยมวงพระมหาอปราช ปอมทมมทง ๔ ของพระราชวงบวรฯ ทาเปนปอมรปแปดเหลยม หลงคาทรงกระโจม สวนปอมตามแนวกาแพงสรางเปนรปหอรบ หลงคาทรงคฤห นอกกาแพงมคและถนนรอบวงทกดาน โดยทดานทศตะวนตกมลานา เจาพระยาแทนค และใชกาแพงพระนครเปนกาแพงวงชนนอก สวนทศเหนอเปนคพระนครเดม มถนนตดผานพระราชวงตามแนวทศเหนอ – ใต ๓ สาย สายตะวนตก คอ ถนนรมพระนครดานใน สายกลาง คอ ถนนหนาพระธาต เปนเสนทางพระมหาอปราชเสดจไปพระราชวงหลวง และถนนสายทศตะวนออก คอ ถนนดานหนา

พระราชวง ดานเหนอจรดสะพานเสยว ใกลกบแนวถนนราชดาเนนทกวนน

ภายในเขตวงหนาแบงเปนพระราชวงชนใน ชนกลางและชนนอก พระราชวงชนในและชนกลางเมอแรกตงจะมขอบเขตเทาใดไมอาจทราบไดเดนชด เนองจากในสมยรชกาลท ๔ มการขยายพนทของพระราชวงชนในออกไปทางทศเหนอ และขยายพระราชวงชนกลางออกไปทางทศตะวนออก พระราชวงชนกลางและชนนอกเปนทอย ททาการของขาราชการฝายชาย พระราชวง

ชนในเปนทอยของฝายใน คอ ฝายหญง

ขอบเขตของพระราชวงชนในมพนทอยทางดานทศใตและทศตะวนตก ประกอบดวยอาคารสถานทสาคญ พระราชมณเฑยรทประทบตาหนกฝายในและพระราชอทยานท ประทบสาราญราช

อรยาบถในพระมหาอปราช เปนตน

พระราชวงชนกลางอยบรเวณสวนกลาง เปนท ตงของพระทน งทองพระโรง พระทนงประดษฐานพระพทธรปสาคญประจาวงหนา อาคารสถานสาหรบราชการในพระมหาอปราชอนๆ

เชน โรงทหาร โรงชาวท ศาลาโถงทขนนางเขาเฝา เปนอาท

สวนพระราชวงชนนอกอยบรเวณทศตะวนออกหรอสวนหนาของพระราชวง ประกอบดวยอาคารสถานสาหรบราชการ เชน โรงชาง โรงมา ศาลาลกขน คลง โรงปน ตกดน ฯลฯ และลาน

กวางอนเปนทฝกหดทหาร ชาง มา กาลงรบฝายวงหนา

แผนผงทตงพระราชวงบวรสถานมงคล (วงหนา) ทบรเวณตอนเหนอของเกาะกรงรตนโกสนทร

อาณาเขตของวงหนา เดมมอาณาบรเวณกวางขวาง ดานทศใตตงแตแนวถนนพระจนทร ทศเหนอจรดคลองโรงไหม (ปากคลองคเมองธนบร ) ทศตะวนตกจรดกาแพงพระนครและแมนาเจาพระยา ทศตะวนออกถงบรเวณสะพานเสยว (สะพานชางวงหนา ) เกอบถงแนวถนนราชดาเนนปจจบนครอบคลมพนทกงหนงของสนามหลวง มหาวทยาลยธรรมศาสตร พพธภณฑสถานแหงชาต

พระนคร อนสาวรยทหารอาสา โรงละครแหงชาต สานกการสงคต และสถาบนบณฑตพฒนศลป

วงหนา เปนทเฉลมพระราชมณเฑยรในสมเดจพระมหาอปราชกรมพระราชวงบวรสถานมงคล สบเนองมาถง ๕ รชกาล ตามธรรมเนยมจารตสมยกรงเทพมหานคร เมอพระบาทสมเดจพระเจาอยหวเถลงถวลยราชสมบตราชาภเษกในพระบรมมหาราชวงแลว ยอมเลอกสรรพระราชวงศานวงศพระองคหนงพระองคใด ซงประกอบดวยพระวยวฒ มวรยาธคณสามารถ รอบรในราชกจ สถาปนาขนเปนกรมพระราชวงบวรสถานมงคลฝายหนา ดารงราชอสรยยศเปนทเฉลมพระเกยรตคณ

สบตอเนองมาทกรชกาล รวม ๖ พระองค คอ

๑. สมเดจพระบวรราชเจามหาสรสหนาท สมเดจพระอนชาธราชในพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช รชกาลท ๑ ทรงดารงพระราชอสรยยศเปนพระมหาอปราช เมอ พ.ศ.๒๓๒๕

– ๒๓๔๖

๒. สมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟากรมหลวงอศรสนทร (พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย) พระราชโอรสในพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช ทรงดารงพระราชอสรยยศเปนพระมหาอปราช เมอ พ.ศ.๒๓๔๙ – ๒๓๕๒ แตมไดเฉลมพระราชมณเฑยรในพระราชวง

บวรสถานมงคล

๓. สมเดจพระบวรราชเจามหาเสนานรกษ สมเดจพระอนชาธราชในพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย รชกาลท ๒ ทรงดารงพระราชอสรยยศเปนพระมหาอปราช เมอ พ.ศ.๒๓๕๒ –

๒๓๖๐

๔. สมเดจพระบวรราชเจามหาศกดพลเสพ พระราชโอรสในพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช สมเดจพระปตฉาธราชในพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ ทรง

ดารงพระราชอสรยยศเปนพระมหาอปราช เมอ พ.ศ.๒๓๖๗ – ๒๓๗๕

๕. พระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว พระอนชาธราชในพระบาทสมเดจพระจอมเกลา

เจาอยหว รชกาลท ๔ ทรงดารงพระราชอสรยยศเสมอพระเจาแผนดน เมอ พ.ศ.๒๓๙๔ – ๒๔๐๘

๖. สมเดจกรมพระราชวงบวรวชยชาญ พระโอรสองคใหญในพระบาทสมเดจพระปนเกลา

เจาอยหว ทรงดารงพระราชอสรยยศเปนพระมหาอปราช เมอ พ.ศ.๒๔๑๑ – ๒๔๒๘

ตอมาในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๕ พ.ศ.๒๔๓๐ โปรดฯ ใหยกเลกตาแหนงพระมหาอปราช กรมพระราชวงบวรสถานมงคล และสถาปนามงกฎราชกมารขน

แทน กอปรกบพระราชวงหนามสภาพชารดทรดโทรมเกนกาลงจะซอมบรณะใหคงคนสภาพเดมได จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหรอปอมปราการตลอดจนอาคารบางสวนเพอใชในราชการเมอ พ.ศ.

๒๔๔๓ ขอบเขตพระราชวงหนาจงเปลยนไป

ปจจบนพระราชวงหนา คงปรากฏอยเฉพาะสวนทเปนพระทนงและพระราชมณเฑยรสถานสาคญภายในพระราชวงชนกลางและชนใน ทกวนนเปนทตงของพพธภณฑสถานแหงชา ต พระนคร อโบสถวดบวรสถานสทธาวาส พระอารามภายในพระบวรราชวง ปจจบนตงอยภายในสถาบนบณฑตพฒนศลป และบางสวนของแนวกาแพงดานทศใต เปนกาแพงมหาวทยาลยธรรมศาสตร ซากแนวกาแพงดานทศตะวนตก ซงพบจากการขดคนทางโบราณคดในป พ.ศ.๒๕๔๐ – ๒๕๔๑ จดแสดงเปนอนสรณสถาน อนเปนเครองราลกถงรากฐานความเปนมาและความรงโรจนของวงหนาครง

กระโนนทสบรอยมาจนถงปจจบน

ผงพระราชวงบวรสถานมงคล เขยนในป พ.ศ. ๒๔๖๑ ตามการสารวจเมอ พ.ศ. ๒๔๓๐

ผงพระราชวงบวรสถานมงคล สวนพระราชมณเฑยรสถานสาคญ ปจจบนเปนทตงของพพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร

สถาปตยกรรมสกลชางวงหนา พระราชมณเฑยรสถานวงหนา สรางขนตามฐานานศกดพระราชวงอนเปนทประทบแหงพระมหาอปราช ซงมศกดตากวาพระเจาแผนดน และโดยแบบแผนพระราชนยมในสมเดจกรมพระราชวงบวรสถานมงคล สถาปตยกรรมทสรางขนในพระราชวงบวรสถานมงคลจงมความแตกตางไปจากสถาปตยกรรมในพระราชวงหลวง นบเปนลกษณะเฉพาะอนมเอกลกษณโดดเดนเปนแบบฉบบของตนเอง อาจจาแนกไดเปน “สถาปตยกรรมสกลชางวงหนา” ดงมรายละเอยด ดงน

สถาปตยกรรมวงหนาไมมปราสาท อาคารสถาปตยกรรมวงหนาทาหลงคาทรงจว ไมมมขลด หรอมการลดชนของหลงคา มขหนาและมขหลงเพยง ๒ ชน ตางจากพระราชวงหลวง ซงทาอาคารทรงปราสาท คอ อาคารมเรอนยอด ถอเปนเกยรตยศสงสดสาหรบพระเจาแผนดน หลงคาทามขลดซอนลดหลนรองรบเรอนยอดหลายชน

วสดมงหลงคา ในสถาปตยกรรมวงหนา มงดวยกระเบองดนเผาไมเคลอบส ในขณะทสกลชางวงหลวง มกใชกระเบองทาดวยดบก กระเบองหมดบก หรอกระเบองเคลอบสตดกนตดกนหลายส กรอบคหาหนาบน สกลชางวงหนาทาเครองรวยระกามอญ คอทากรอบคหาหนาบนทอดตรงลงมาจากชอฟาถงหางหงส ไมทานาคสะดง สกลชางวงหลวง นยมทากรอบคหาหนาบนแบบเครองลายอง มนาคสะดง

สถาปตยกรรมสกลชางวงหลวง หลงคาทรงปราสาท มขลดซอนหลายชน นยมมงกระเบองเคลอบส

สถาปตยกรรมสกลชางวงหหนา หลงคาทรงจว ไมมมขลด หรอลดมขดานหนาและดานหลง เพยง ๒ ชน

และมงกระเบองดนเผาไมเคลอบส

ชอฟา ทาชอฟาแบบปากปลา คอมจงอยปากแหงนขน สกงชางวงหลวงนยมทาชอฟาปากครฑ มจงอยปากงมลง หนาบน สถาปตยกรรมสกลชางวงหนามกประดบดวยไมแกะสลกเปนรปเทวดา สวนวงหลวงนยมแกะสลกเปนรปพระนารายณทรงครฑ แสดงใหเหนวาเปนทประทบของเทพเจา หมายถงองคพระมหากษตรย

คนทวย สถาปตกรรมวงหนาทาดวยไมแกะสลกเปนรปนาคหอยเศยรลง มลายกระหนกเครอวลยพนเกยวอยางวจตร ขณะทสกลชางวงหนาจาหลกเฉพาะลายนาค

สถาปตยกรรมสกลชางวงหลวง กรอบคหาหนาบนตกแตงเครองลายอง ประกอบดวยนาคสะดง

สถาปตยกรรมสกลชางวงหหนา กรอบคหาหนาบนตกแตงเครองรวยระกา ไมมนาคสะดง

ชอฟาสกลชางวงหลวง นยมทาแบบ ปากครฑ คอ ทาจงอยปากงมลง

ชอฟาสกลชางวงหนา นยมทาแบบ ปากปลา คอ ทาปากหงายขน

ซมพระทวารและซมบญชร ธรรมเนยมวงหนาไมทาซมพระทวารหรอซมบญชร ทาแตเพยงชองเปลาไมมซม แตตกแตงงานฝมอประณตบรรจงทหยองกบหชางกรอบพระบญชร ตกแตงเปนลวดลายยกเยองตางๆ กน เปนลกษณะเฉพาะของชางวงหนา หรอหากมซมพระทวารหรอซมพระบญชรท ซอมสรางขนในชนหลง กจะทาเปนซมบนแถลงหรอซมทรงจว ขณะทสกลชางวงหลวงทาเปนซมยอดทรงปราสาท

คนทวยสกลชางวงหนา

ซมพระทวารพระทนงดสตมหาปราสาท สกลชางวงหลวง

ทาเปนซมทรงปราสาท

พระบญชรหมพระวมาน สกลชางวงหนา ตกแตงไมแกะสลกทพนกและหชางกรอบพระบญชร

พระทวารหมพระวมาน สกลชางวงหนา ทาชองเปลาไมมซม

ตกแตงดวยหชางกรอบพระทวาร

เสานางจรล เสารองรบไขราทาเปนเสารปกลม ภายในอาจเปนเสาไมกอเครองปนทบ บวหวเสาเปนบวกลมแบบบวหวเสาสมยอยธยาตอนตน แตกตางจากเสาในวงหลวง ซงทาเปนเสายอมมไมสบสอง บวหวเสาเปนบวจงกลหรอบวกลบยาวแบบบวหวเสาสมยอยธยาตอนปลาย สถาปตยกรรมสกลชางวงหนา แสดงเอกลกษณโดดเดน เปนลกษณเฉพาะของตนเอง โดยเฉพาะอยางยงในสถาปตยกรรมในรชสมยสมเดจกรมพระราชวงบวรสถานมงคลในรชกาลท ๑ ตอมาแบบสถาปตยกรรมมความเคลอนคลอยไปตามความนยมรวมสมย ความนยมแบบสกลชางวงหลวงไดปรากฏอยในพระราชวงหนาดวย เนองจากเจานายฝายวงหลวงไดรบสถาปนาอปราชาภเษกขนเปนสมเดจพระมหาอปราชกรมพระราชวงบวรสถานมงคล ประกอบกบความเปลยนแปลงเคลอนไหวทางศลปกรรมทพฒนาไปตามความกาวหนาของสงคม ทาใหรปแบบอาคารสถาปตยกรรมวงหนาเปลยนไปโดยลาดบ เทาทคงเหลออยในปจจบน อาจแบงไดเปน ๓ ระยะ ดงน

เสาพระอโบสถวดพระศรรตนมหาธาต เปนเสาเครองกอ ยอมมไมสบสอง บวหวเสา

แบบบวจงกล

เสาระเบยงหมพระวมาน พระราชวงบวรสถานมงคล เปนเสากลม เครองกอ บวหว

เสาแบบบวกลม

พระราชมณเฑยรสถาน อาคาร และสงกอสรางสมยรชกาลท ๑

พระทนงศวโมกขพมาน

เปนพระทนงทสรางขนในชนแรกสมยพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท (พ.ศ. ๒๓๒๕ – ๒๓๔๖) ทรงสรางพระราชวงบวรฯ เมอ พ.ศ. ๒๓๒๕ ในรชกาลท ๑ เดมเปนพระทนงโถง (ไมมฝา) สรางดวยเครองไม มขนาดเลกกวาพระทนงปจจบน ลกษณะการสรางกลาววาถายแบบมาจาก “พระทนงทรงปน” คอ พระทนงทองพระโรงขางทายพระราชวงหลวงพระนครศรอยธยา โดยมขนาดและผงตาแหนทตงเปนอยางเดยวกน๑ ตามตาแหนงเมอแรกสรางพระทนงศวโมกขพมานตงอยบรเวณดานหนาสระนาขนาดใหญ ทกงกลางสระเปนท ตงของพระพมานดสตา๒ หอพระทประดษฐานพระพทธรป เชนเดยวกบพระทนงทรงปนทตงอยทางหนาสระนาอนเปนทตงของพระทนงบรรยงกรตนาศน ดวยเหตนคนทงหลายจงเรยกพระทนงศวโมกขพมานมาแตกอนอกชอหนงวา “พระทนงทรง

ปน”๓

สมยรชกาลท ๑ พระทนงศวโมกขพมานใชเปนพระทนงทองพระโรง (แหงแรก) ลกษณะใชสอยสนนษฐานวาเปนเชนเดยวกนกบพระทนงอมรทรวนจฉย ทองพระโรงของพระราชวงหลวง คอ ใชเปนทตงพระทนงเศวตฉตร (วงหนา) สาหรบสมเดจพระมหาอปราชประทบเสรจออกขนนาง และใชเพอการบาเพญพระราชกศลตางๆ ในการบาเพญพระราชกศลคงพระราชทานพระทนงเศวตฉตรทตงอยนนเปนทพระสงฆถวายพระธรรมเทศนา ๔

ตอมาเมอมการสรางหมพระวมานทประทบใหมราว พ.ศ. ๒๓๓๒๕ สมเดจพระมหาอปราชจงเสดจออกขนนางทมขเดจหมพระพมานแทน พระทนงศวโมกขวมานจงใชเปนแตทบาเพญพระราชกศลตางๆ ตอมาดงเดม เมอสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาทเสดจสวรรคต ในป พ.ศ. ๒๓๔๖

๑ หลวงบรบาลบรภณฑ. พพธภณฑสาร เลม ๔ เรองต านานพพธภณฑสถานแหงชาตในกรงเทพฯ (กรมศลปากร, ๒๔๗๙), ๓. ๒ พระพมานดสดารอไปในรชกาลท ๒ แลวสรางพระทนงรงสรรคจฬาโลกขนแทนในรชกาลท ๓. ๓ สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ. “ตานานวงหนา,” ประชมพงศาวดาร เลม ๑๑ (ประชมพงศาวดารภาคท ๑๓ – ๑๔), (องคการคเของครสภา, ๒๕o๗), ๒๔. ๔ สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ. “ตาแหนงวงหนา,” ประชมพงศาวดาร เลม ๑๑ (ประชมพงศาวดารภาคท ๑๓ – ๑๔), ๑๕๙. ๕ เรองเดยวกน, ๒๙.

กไดใชเปนทประดษฐานพระศพ๖ ตงแตรชกาลท ๒ พระทนงศวโมกขพมานใชเปนทประกอบพระราชพธพเศษตางๆ ตลอดมา จงเปนเหตใหเรยกวา “พระทนงทรงธรรม” กม๗

ถงสมยรชกาลท ๓ สมเดจพระบวรราชเจามหาศกดพลเสพ โปรดใหปฏสงขรณพระทนงศวโมกขพมาน หรอเรยกไดวาสรางขนใหมเนองจากทรงเปลยนแปลงแกไขมาก ครงนนทรงใหรอพระทนงหลงเดมออกและขยายขนาดสรางใหมเปนเครองกออฐถอปน ลกษณะทางสถาปตยกรรมทปรากฏในปจจบนจงเปนแบบอยางฝมอชางครงรชกาลท ๓๘ คอทาแบบอาคารโถง (มาทาฝาครงจดตงเปนพพธภณฑในรชกาลท ๕) มฝาเฉพาะดานใตและดานตะวนตกเพราะเปนเขตตดตอกบฝายใน ๙ มหองระหวางเสา ๑๒ หอง เสาในประธานเปนเสาขนาดใหญ ทรงสเหลยมหลบมม ไมมบวหวเสาสวนเครองอาคารคงเลยนแบบมาจากพระทนงองคเดม เหนไดจากยงคงรกษาแบบแผนสถาปตยกรรมสกลชางวงหนาครงรชกาลท ๑ ไวได คอ โครงสรางหลงคาทาดวยไม ทาหลงคาขนเดยว (ไมมมขลด มขลดทางดานหนามาสรางเพมเตมในสมยรชกาลท ๕) มงกระเบองไมเคลอบส ผนหลงคาและปกนกลาดตา ซอนลดหลนกนลงมา ๔ ชน ทงนเพราะเหตวาสรางเปนระทนงโถงจงทาปกนกกวางเพอปองกนแดดและฝน เครองประดบหลงคาแสดงฐานานศกดของอาคารชนสงโดยตกตางดวยชอฟา ใบระกา และหางหงส เพราะเปนพระทนงทองพระโรงทประดษฐานพระทนงเศวตฉตรมาแตเดม และแสดงเอกลกษณอนเปนลกษณะพเศษเฉพาะสาหรบพระราชวงหนา คอ ทาเปนเครองรวย มแต “รวย” ทอดลงมาจากรมหวไมอกไกมาสดทแปหวเสาไมมนาคสะดง แบบทเรยกวา “รวยระกามอญ” และมมชายคาปกนกทาเปนนาคปกแทนหางหงส

สวนหนาบนทาดวยไมแกะสลกลงรกปดทองประดบกระจกผกลายเปนภาพเทพพระเจาผยงใหญในศาสนาพราหมณทรงเทพพาหนะ ดานหนาทางทศตะวนออกทาเปนรปพระนารายณ ๔ กร หตถบนถอสงขและดอกบว หตถลางประคองอญชล ทรงครฑหยดนาค พนหลงเปนลายเครอเถากระหนกเปลวและกานขดออกเปนรปครฑ พนประดบกระจกสนาเงนดานทศตะวนตกเปนภาพพระพรหมทรงหงสม ๔ พกตร ๔ กร หตถบนถอหนงสอและพวงประคา เคลาลายเครอเถากระหนกเปลวและกานขดออกเปนรปหงส ปดทองรองกระจกสนาเงนเปนพน ความหมายภาพ คงสรางถวายเปนพทธบชา หมายถงเหลาเทพเจาทยงใหญกระทาการสกการบชาตอพระสมมาสมพทธเจาเนองจากทาเปนเครองตกแตง “พระทนงทรงธรรม”

๖ เจาพระยาทพากรวงศ (ขา บนนาค) เรยบเรยง, สมเดจฯกรมพระยาดารงราชานภาพ ทรงตรวจชาระและทรงนพนธอธบาย, พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร รชกาลท ๑ (กรงเทพฯ กรมศลปากร, ๒๕๓๑), ๙๑. ๗ สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ.“ตาแหนงวงหนา,” ประชมพงศาวดาร เลม ๑๑ (ประชมพงศาวดารภาคท ๑๓ – ๑๔), ๑๒๒. ๘ สมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ และสมเดจฯ กรมพระยาดารงรานภาพ. สาสนสมเดจเลม ๑ (องคการคาของครสภา, ๒๕o๕), ๓o. ๙ สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ.“ตาแหนงวงหนา,” ประชมพงศาวดาร เลม ๑๑ (ประชมพงศาวดารภาคท ๑๓ – ๑๔), ๑๖๗.

ตอมาสมยรชกาลท ๔ ปรากฏหลกฐานเอกสารวาดวย “ลกษณะการพระราชพธฝายพระราชวงบวรสถานมงคล” ระบวาสมยพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว โปรดใหใชพระทนงศวโมกขพมานในการบาเพญพระราชกศลหลายประการ เชน นกขตฤกษสงกรานต ในวนเถลงศกใชเปนทพระสงฆฉนและสดปกรณพระบรมอฐและพระอฐ ถวายพระราชกสลแกพระบวรราชวงศ การพระราชพธวสาขบชา ใชเปนทพระสงฆสวดมนต สดปกรณพระบรมอฐและรบถวายสลากภตร การบวชนาคหลวงเดอน ๘ ใชเปนททาขวญนาคและเปนสถานทพระสงฆในการพระราชพธสารทเปนตน๑๐

นบตงแต พ.ศ. ๒๔oo เมอพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว โปรดใหอญเชญพระเสรมลงมาจากหนองคาย ประดษฐานไวยงพระแทนเศวตฉตรภายในพระทนงศวโมกขพมาน นบเปนพระพทธรปสาคญองคหนงของพระบวรราชวง กมการพระราชกศลเนองดวยพระเสรมเพมเตมขนอก ดงโปรดใหหลอเทยนพรรษา (ขผงหนก ๑๕ ชง ตวเทยนรปหกเหลยมลายทรงขาวบณฑทอง ปลายเปนบวกลมปดทองมฉตรทององกฤษปกยอด) ถวายเปนพทธบชาไวยงพระทนงศวโมกขพมานเลม ๑ พรอมถวายเครองเขาพรรษา คอ พมอยางใหญค ๑ ตนไมแกวค ๑ กระถางบวค ๑ รปสตวขผงปดทองเงนค ๑ กบธปเทยนแพ๑๑ ในการพระราชพธวสาขบชาโปรดให ตงเครองนมสการทองใหญ มตะเกยงเจอนามนหอม นามนจนทน นามนกระดงงา นามนงา นามนมะพราว วนละ ๕ ตะเกยงตงทพระเสรม เดมมแขวนโคมบชาเนองในพระราชพธวสาขบชา ณ พระอโบสถวดบวรสถานสทธาวาสและทขางพระทนงพธไธสวรรยแต ๒ แหง ภายหลงเมออญเชญพระเสรมมาแลวกโปรดใหมการประกวดประขนโคมทพระทนงศวโมกขพมานดวย๑๒

ตอมาเมอพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหวสวรรคตในป พ.ศ. ๒๔o๘ มการอญเชญพระเสรมไปประดษฐานยงพระวหารวดปทมวนาราม พระทนงศวโมกขพมานจงวางลง ภายหลงคงมไดใชในการพระราชพธเปนพเศษอก เนองจากมพระทนงอศราวนจฉยทองพระโรงทสรางขนใหมในรชกาลท ๓ เปนทประกอบการพระราชกศลแทนอยแลว แตไดใชในราชการอนๆตอมา ดงมผทนเหนกลาววาในปลายรชกาลท ๔ ใชเปนททาพธกงเตก เมองานพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว และใชเปนทหดทหารแตร ครงเมอสมเดจกรมพระราชวงบวรบวรวไชยชาญ ในรชกาลท ๕๑๓

ในป พ.ศ. ๒๔๒๘ เมอสมเดจกรมพระราชวงบวร บวรวไชชาญ เสดจทวงคต พระทนงศวโมกขพมานเปนทวางมาจนจดเปนพพธภณฑสถานขนในรชกาลท ๕ เมอ พ.ศ. ๒๔๓o เรยกในครงนน

๑๐ กรมศลปากร. ลทธธรรมเนยมตางๆ เลม ๑, พมพครงท ๔ (พระนคร : สานกพมพคลงวทยา, ๒๕๑๕), ๕๔๙ – ๕๗๔. ๑๑ เรองเดยวกน, ๕๖๑ – ๕๖๒. ๑๒ เรองเดยวกน, ๕๖o – ๕๖๑. ๑๓ ประชมพงศาวดารเลม ๑๑, ๑๖๗.

วา “มวเซยมหลวงทวงหนา” หรอ “ROYAL MUSEUM” จงไดมการดดแปลงทาฝาพระทนงและเพมเตมมขลดดานหนาขนในครงนน๑๔

สมยรชกาลท ๗ พระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหว โปรดเกลาฯ พระราชทานพระราชมณเฑยรสถานทงหมดในวงหนาตงขนเปนหอสมดวชรญาณและพพธภณฑสถานสาหรบพระนคร จงพระราชทานพระทนงศวโมกขพมานเปนหอพระสมดฯ ทเกบรวบรวมหนงสอประเภทเขยน อาท เอกสารใบลาน สมดขอยและศลาจารก และเสดจพระราชดาเนนเนองในการเฉลมพระชนมพรรษาในป พ.ศ. ๒๔๖๙๑๕ เมอครงเปดเปนหอพระสมดฯคงไดมการตอเตมหลงคามขลดซงสรางขนเมอครงรชกาลท ๕ ซอนสงขนอก เพอรบกบแนวหลงคาพระทนงทมมาแตเดมในรชกาลท ๓ ตอมาสมยรชกาลปจจบนไดมการปรบปรงพระทนงศวโมกขพมานเปนหองจดแสดงนทรรศการกอนประวตศาสตรและหองประวตศาสตรชาตไทยสาหรบพพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร ตามลาดบ สมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาททรงสรางขน เมอสรางพระราชวงบวรสถานมงคลในป พ.ศ. ๒๓๒๕ ตงอยบรเวณดานหนาสระนาใหญเชนเดยวกบพระทนงทรงปนในพระราชวงหลวงท

พระนครศรอยธยา จงเปนเหตใหคนทงหลายเรยกกนมาแตกอนอกชอหนงวา “พระทนงทรงปน”๑๖

พระทนงพทไธสวรรย

สรางขนโดยสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท (พ.ศ. ๒๓๒๕ – ๒๓๔๖) พระมหาอปราช กรมพระรางวลบวรสถานมงคลในรชกาลท ๑ เดมเขาใจวาทรงดารใหสรางขนสาหรบประกอบการพระราชพธตางๆ เชนเดยวกบพระมหาปราสาทในวงหลวง๑๗ แตในเวลาทนงไมไดลงมอสรางหรอกาลงสรางอยนน ในป พ.ศ. ๒๓๓๘ สมเดจพระบวรราชเจาไดเสดจนาทพไปขบไลพมาทยกมาตงลอมเมองเชยงใหมมชยชนะ เมอเสดจกลบไดอญเชญพระพทธสหงคพระพทธรปสาคญครงกรงเกา อนเปนศรเมองเชยงใหมในขณะนนลงมายงพระนคร ๑๘ จงทรงอทศพระทนงองคนถวายเปนทประดษฐานพระพทธสหงค ขนานนามตามนมตซงเปนทประดษฐานพระพทธรปวา “พระทนงพทธา

สวรรย”๑๙ (หมายถงทประทบของพระพทธเจา) หรอในหนงสอเกาบางแหงออกนามวา “พระทนงสทธาสวรรย”๒๐

๑๔ หลวงบรบาลบรภณฑ. พพธภณฑสาร เลม ๔ เรองต านานพพธภณฑสถานแหงชาตในกรงเทพ, ๓. ๑๕ กรมศลปากร. ของเกาเลาเรอง (พระนคร : กรมศลปากร, ๒๕๔๔), ๑๑๕ – ๑๑๘. ๑๖ ประชมพงศาวดารภาคท ๑๓ (พมพเปนอนสรณในงานพระราชทานเพลงศพพลโท พระยาศรสรราชภกด ณ เมรหนาพลบพลาอศรยาภรณ วดเทพศรนทราวาส เดอนมนาคม พ.ศ.๒๕๐๙), ๑๙. ๑๗ สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ ทรงสนนษฐานไวในพระนพนธเรองตานานวงหนา ด ประชมพงศาวดาร เลม ๑๑, (พระนคร : องคการคาของครสภา, ๒๕๐๗), ๑๕๖. ๑๘ กรมศลปากร, พระราชพงศาวดาร ฉบบพระราชหตถเลขา เลม ๒ (กรงเทพฯ : โรงพมพเจรญธรรม, ๒๕๑๖), ๕๖๔ – ๕๖๕. ๑๙ พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว, ประชมประกาศรชกาลท ๔ เลม ๑, (กรงเทพฯ : โรงพมพครสภาลาดพราว, ๒๕๒๘), ๓๓ – ๓๔.

ครงนนโปรดใหสรางบษบกจตรมขยอดปรางคถวายเปนทประดษฐานพระพทธสหงค๒๑ บษบกหลงนสรางขนดวยฝมอประณต ภายหลงเมอมการอญเชญพระพทธสหงคไปประดษฐานยงวงหลวงแลว สมเดจพระบวรราชเจามหาศกดพลเสพ พระมหาอปราช กรมพระราชวงบวรสถานมงคลในรชกาลท ๓ จงถวายไปไวยงวดไพชยนตพลเสพททรงสรางขนทปากลดนครเขอนขนธ (คลองลดหลวง อาเภอพระประแดง จงหวดสมทรปราการ) ครงราชบณฑตยสภาทาการปฏสงขรณพระทนงเมอ “.ศ. ๒๔๖๗ คงพบแตรากฐานบษบกทาเปนหองกออฐถอปนทบรเวณใตถนพระทนงสงจากพนดนขนไปจรดพนพระทนง ณ บรเวณหองซงประดษฐานบษบกเดม สนนษฐานวาสรางขนเพอรบนาหนกบษบก สอใหเหนวาเปนบษบกขนาดใหญและมนาหนกมาก๒๒ ทงนคงสรางขนพรอมกบพระทนง ซงหมายถงพระทนงองคนสรางสาเรจภายหลงจากอญเชญพระพทธสหงคลงมาจากเมองเหนอแลว

นอกจากนสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาทยงโปรดใหเขยนภาพจตรกรรมเทพชมนมและพระพทธประวตถวายเปนพทธบชา และคงใชพระทนงพทไธสวรรยเปนทประกอบการพระราชพธในวงหนาตามพระราชดารเดมสบมา เชน ใชในการพระราชพธตรษ สารทและโสกนตลกเธอ ๒๓ รวมถงใชเปนททรงเครองใหญ (ตดผม) ดงปรากฏความในหนงสอนพพานวงหนา คราวสมเดจพระบวรราชเจาตรสลาพระทนงเมอใกลจะเสดจสวรรคตวา “...จงโศกสงพระทนงสทธาสวรรย วาแตวนนจะลาระหาโหย เคยจ าเรญเมาฬสวสดโดย โอจะโอยโอษฐร าระก าครวญ...

เมอสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาทเสดจสวรรคตใน พ.ศ. ๒๓๔๖ พระราชวงบวรสถานมงคลวางมาจนถง พ.ศ. ๒๓๕๒ เปนเวลากวา ๗ ป ระหวางนพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราชมพระราชดารวา พระพทธรปเงนทองของบชามอยในพระทนงพทไธสวรรยมาก ทงไวผรายจะลกเอาไปเสย จงโปรดใหเชญพระพทธสหงคกบทงพระพทธรปอนๆลงมาไวในพระอโบสถวด

พระศรรตนศาสดาราม๒๕ พระพทธสหงคยงคงประดษฐาน ณ วงหลวงมาจนถงรชกาลท ๔ จงโปรดใหอญเชญกลบมายงวงหนา

๒๐ สจตต วงเทศ, นพพานวงหนา, (กรงเทพฯ : บรษทพฆเนศ พรนตง เซนเตอร จากด, ๒๕๔๓), ๒๐. ; สมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ และ สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ, สาสนสมเดจ เลม ๑, (พระนคร : องคการคาของครสภา, ๒๕๐๕), ๑๐๗ – ๑๐๘. ๒๑ สมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ และ สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ, สาสนสมเดจ เลม ๒ (พระนคร : องคการคาของครสภา, ๒๕๐๕), ๕๗. ๒๒ สมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ และ สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ, สาสนสมเดจ เลม ๖ (พระนคร : องคการคาของครสภา, ๒๕๐๔), ๑๐๔. ๒๓ ประชมพงศาวดาร เลม ๑๑, ๑๕๗. ๒๔ สจตต วงษเทศ, นพพานวงหนา, ๒๐.

ในรชกาลท ๒ สมเดจพระบวรราชเจามหาเสนานรกษ (พ.ศ. ๒๓๕๒ – ๒๓๖๐) ดารวาพระทนงพทธาสวรรยวางอย จงโปรดใหยายบบยกยอดปรางคทประดษฐานพระพทธสหงคเดมไปไว ณ ทแหงอน แลวใหตงพระทนงเศวตฉตร แปลงพระทนงพทไธสวรรย เปนทองพระโรงทเสดจออกแขกเมอง และเปนทสาหรบพระสงหถวายพระธรรมเทศนาในวนอโบสถหรอในการพระราชพธทางศาสนา ตอมาเมอสมเดจพระบวรราชเจามหาเสนานรกษสวรรคต กประดษฐานพระศพบาเพญพระราชกศล ณ พระทนงพทธาสวรรย๒๖

สมยรชกาลท ๓ สมเดจพระบวรราชเจามหาศกดพลเสพ (พ.ศ. ๒๓๖๗ – ๒๓๗๕) ไดรบพระราชทานอปราชาภเษกขนเปนพระมหาอปราชกรมพระราชวงบวรสถานมงคล วงหนา สรางขนมาแลวเปนเวลา ๔๐ ปเศษ เวลานนพระราชมณเฑยรสถานคงชารดทรดโทรมไปโดยมาก จาเปนตองบรณปฏสงขรณครงใหญ พระทนงพทธาสวรรยกคงมการซอมแซมขนใหมในคราวเดยวกน จงปรากฏรองรอยฝมอชางครงรชกาลท ๓ ปะปนอยมาก สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพทรงตงขอสงเกตแบบอยางมอชางททาครงนนวา มการรอเครองบนทาใหม เปลยนหลงคาพาไล ตอเปนเฉลยงเสาลอย สวนผนงขางบนทาคอสองโดยรอบ ซมประตหนาตางทาใหมทงหมด และตรสชมวาการปฏสงขรณครงนนทาไดอยางนาชม คอ ของเดมสงใดทดกรกษาไวไดหมดทกอยาง เปนตนวาเครองไมกรอบและบานประตหนาตาง คนทวยทรบชายคา เพดานไมจาหลก และภาพจตรกรรมฝาผนงยงคงอยครบถวน มการซอมเตมแตเฉพาะสวนทชารดขาดหายไป จงยงคงเหนของเดมททาโดยประณตบรรจงมาจนถงปจจบน๒๗

ครงนนสมเดจพระบวรราชเจามหาศกดพลเสพโปรดใหสรางพระทนงทองพระโรงขนใหมทบรเวณมขหนาหมพระวมานทางทศตะวนตกของพระทนงพทธาสวรรย พระราชทานนามวาพระทนงอศราวนจฉย จงโปรดใหยายพระแทนเศวตฉตรจากพระทนงพทธาสวรรยไปไวยงพระทนงทองพระโรงแหงใหม๒๘ ทงนคงโปรดใหพระทนงพทธาสวรรยเปนทประดษฐานพระพทธรปดงเดม ยงปรากฏวาโปรดใหสรางตพระธรรมสาหรบใสพระไตรปฎกตงในพระทนงพทธาสวรรยขนใหม ๓ ใบ เปนต ๒ ตอน ขนาดใหญ ประดบดวยลายเขยนสและลายรดนาเรองรามเกยรต ซงยงคงอยในพระทนงมาจนถงทกวนน สนนษฐานวาครงนนไดใชพระทนงพทธาสวรรยเปนทสาหรบสงฆเลาเรยนหนงสอเชนเดยวกบวงหลวงใหบอกหนงสอพระสงฆสามเณรทในพระมหาปราสาทดวย๒๙

๒๕ ประชมพงศาวดาร เลม ๑๑, ๑๕๗ ; สมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ และ สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ, สาสนสมเดจ เลม ๑๑, (พระนคร : องคการคาของครสภา, ๒๕๐๔), ๑๒๑ – ๑๒๒. ๒๖ ประชมพงศาวดาร เลม ๑๑, ๖๙, ๑๕๗ – ๑๕๘. ๒๗ เรองเดยวกน, ๗๖, ๑๕๙ – ๑๖๐. ๒๘ เรองเดยวกน, ๑๖๐. ๒๙ เรองเดยวกน, ๑๖๑ ; ราชบณฑตยสภา, อธบายวาดวยหอพระสมดวชรญาณแลพพธภณฑสถานส าหรบพระนคร, (พระนคร : โรงพมพโสภณพพรรฒธนากร, ๒๔๗๐), ๑๒.

สมยรชกาลท ๔ พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวทรงสถาปนาพระอนชาธราช เจาฟาจฑามณ กรมขนอศเรศรงสรรคขนเปนทสมเดจพระมหาอปราช แตใหพระเกยรตยศอยางพระมหากษตรย เฉลมพระนามวาพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว (พ.ศ. ๒๓๙๔ – ๒๔๐๘) ดงนนในพระราชวงบวรสถานมงคลจงเกดธรรมเนยมอยางใหม สรางขนเปนพระเกยรตยศเฉพาะสาหรบพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหวเหนอกวาสมเดจพระบวรราชเจาแตกอนมาหลายประการ สงหนงคอมการสรางปราสาทขนเปนครงแรกในวงหนา โดยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวโปรดใหสราง “พระทนงคชกรรมประเวศ” เปนพระทนงทรงปราสาทเครองยอดซอน ๕ ชน สรางดวยเครองไม มลกษณะเชนเดยวกบพระทนงอาภรณพโมกขในพระบรมมหาราชวง โดยตอชาลาหนามขพระทนงพทธาสวรรยสรางขนเปนฐานปราสาท พระทนงคชกรรมประเวศอยมาจนสมยรชกาลท ๕ กลาววา พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวโปรดมาก เคยทาพระราชพธพชมลคลบนพระทนงองคนครงหนง ตอมาชารดผพงจนไมสามารถบรณปฏสงขรณได จงโปรดใหรอลง ยงคงเหลอแตฐานพระทนงกบเกยชางอยขางหนาถงบดน๓๐

การซงมขนสาหรบพระเกยรตยศของพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหวนน ยงปรากฏวาพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวโปรดใหอญเชญพระพทธสหงคกลบมาประดษฐานยงพระทนงพทธาสวรรย เพอเปนพระพทธรปสาคญสารบวงหนา แตเดมเมออญเชญพระพทธสหงคลงไปอยวงหลวงในรชกาลท ๑ – รชกาลท ๓ นน ทางวงหนาไดรอบษบกยอดปรางคทเคยประดษฐานพระพทธสหงคยายไปทอนเสยแลว เมออญเชญพระพทธสหงคกลบขนมา จงปรากฏวาตองประดษฐานพระพทธสหงคไวบนแทนดาดเพดาน๓๑ เปนการชวคราว ประจวบกบสมเดจพระบวรราชเจามหาศกดพลเสพ ทรงสถาปนาวดบวรสถานสทธาวาส (วดพระแกววงหนา) ขนใหมในวงหนา วดนนยงไมมพระประธานเพราการสรางยงคางอย สนนษฐานวาพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ทรงดารใหบรณปฏสงขรณเพอจะอญเชญพระพทธสหงคไปประดษฐานเปนพระประธาน จงโปรดใหเขาฟาอศราพงศอานวยการปฏสงขรณพระอโบสถ๓๒ โดยใหกอฐานชกชทจะตงบษบกกลางพระอโบสถ และเขยนเรองตานานพระพทธสหงคทฝาผนง แตการคางอยจนกระทงพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเตาอยหวเสดจสวรรคต จงมไดอญเชญพระพทธสหงคไป๓๓ พระพทธสหงคจงยงคงประดษฐาน ณ พระทนงพทธาสวรรยสบตอมาถงปจจบน บษบกซงประดษฐานพระพทธสหงคบดนอาจเปนของสรางขนใหม ครงสมเดจกรมพระราชวงบวรวไชยชาญ (พ.ศ. ๒๔๑๑ – ๒๔๒๙) ในรชกาลท ๕ เนองจากสมยรชกาลท ๔ ทรงเตรยมอญเชญพระพทธสหงคไปประดษฐานยงวดพระแกววงหนา จงอาจจะยงคง

๓๐ ประชมพงศาวดาร เลม ๑๑, ๘๖ – ๘๗, ๑๗๐ ; สมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ และ สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ, สาสนสมเดจ เลม ๒, ๑๗๙. ๓๑ สมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ และ สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ, สาสนสมเดจ เลม ๑, ๑๔๗. ๓๒ เรองเดยวกน, ๑๔๕ – ๑๔๖. ๓๓ ประชมพงศาวดาร เลม ๑๑, ๑๒๘ – ๑๒๙.

ประดษฐานพระพทธสหงคบนพระแทนดาดเพดานเปนอยางชวคราว ถงสมยสมเดจกรมพระราชวงบวรวไชยชาญซงทรงชานาญการชางอยางยงพระองคหนง เมอมมเหตดารจะยายพระพทธสหงคไปไวยงทอนใดแลว จงนาจะโปรดใหสรางบษบกองคปจจบนถวายไวเปนพทธบชาในเวลาตอมา

เมอพทธศกราช ๒๓๙๖ ครนอญเชญพระพทธสหงคกลบมาประดษฐานยงพระทนงพทธาสวรรยแลว พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวโปรดใหเปลยนนามพระทนงพทธาสวรรยเปน “พระทนงพทไธสวรรย” ตามความในประกาศ ๒ ฉบบ ฉบบหนงประกาศแจงแกพระบรมวงศานวงศและขาราชการทราบฉบบหนงแจงแกพระสงฆผมสมณศกด มความคลายคลงกน คอ

ประกาศนามพระทนงสทไธสวรรย แลพระทนงพทไธสวรรย

ดวยพระธรรมการบด ศรวสทธสาสนวโรประการ จางวางกรมธรรมการ รบพระบรมราชโองการใสเกลาฯ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ สงวา พระทนงสทธาสวรรย ทเรยกกนมาแตกอนนนหาถกไม ทรงพระราชทานนามใหมวาพระทนงสทไธสวรรย แปลเปนค าไทยวาพระทนงไอสวรรยโถงไมมฝาบง

อนง พระทนงพทธาสวรรยในพระบวรราชวงนน ถาขาราชการทลละอองธลพระบาทในพระบรมราชวง จะกราบบงคมทลพระกรณาในพระบาทสมเดจฯ พระจอมเกลาเจาอยหวจะตองออกนามพระทนงนนแลว ใหกราบทลวาพระทนงพทไธสวรรย อยาทลวาพระทนงพทธาสวรรย ตงแตนไปใหเจาตางกรมแลยงไมไดตงกรม แลขาราชการผใหญผนอย ฝายทหารพลเรอน กรมฝายหนาฝายใน ใหเรยกนามพระทนงสทธาสวรรยนนวาพระทนงสทไธสวรรยใหเรยกนามพระทนงพทธาสวรรยนนวาพระทนงพทไธสวรรยตามรบสง อยากราบทล อยาเรยกใหผดพระราชบญญตนไป ถากราบทล ถาเรยกใหผดนามพระราชบญญตไปแลว จะมโทษแกผนนหมายตามรบสง

ประกาศใหเรยกชอ พระทนงสทธาสวรรยวาพระทนงสทไธสวรรย

พระทนงพทธาสวรรยใหเรยกวาพระทนงพทไธสวรรย

ดวยพระธรรมการบดศรวสทธสาสนวโรประการ จางวางกรมพระธรรมการ รบพระบรมราชโองการใสเกลาฯ ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ สงวา พระทนงสทธาสวรรยทเรยกกนมาแตกอนนนหาถกไม ทรงพระราชทานนามใหมวาพระทนงสทไธสวรรย แปลเปนค าไทยวาพระทนงไอสวรรยโถงไมมฝาบง อนง พระทนงพทธาสวรรยในพระบวรราชวงนน ถาพระราชาคณะ พระคร ฐานา เปรยญ เจาอธการอนดบจะถวายพระพะในพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว จะตองออกนามพระทนงนน

๓๔ พระทนงบนกาแพงพระบรมมหาราชวงดานทศตะวนออก

แลว ใหถวายพระพรวาพระทนงพทไธสวรรย อยาถวายพระพรวา พทธาสวรรย ตงแตนไปใหพระราชาคณะ พระคร ฐานา เปรยญ อนดบ เรยกนามพระทนงสทธาสวรรยนนวาพระทนงสท ไธสวรรย ใหเรยกนามพระทนงพทธาสวรรยนนวา พระทนงพทไธสวรรยตามรบสง อยาใหพระราชาคณะ พระคร ฐานา เปรยญ อนดบ ถวายพระพรเรยกใหผดพระราชบญญตนไปไดเปนอนขาด ถาถวายพระพรเรยกใหผดนามไปแลว จะมโทษกบพระราชาคณะ ฐานานกรม เปรยญ อนดบ ผนน หมายมา ณ วนพธ เดอน ๖ แรม ๑ ค า ปฉลเบญจศก

สมยรชกาลท ๕ เมอสมเดจกรมพระราชวงบวรวไชยชาญทวงคตในป พ.ศ. ๒๔๒๘ พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงประกาศยกเลกตาแหนงพระมหาอปราช กรมพระราชวงบวรสถานมงคล จงสนสดตาแหนงวงหลาลงแตเพยง ๕ รชกาล ครนพระราชวงบวรสถานมงคลวางลงใน พ.ศ. ๒๔๓๐ พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวจงโปรดใหใชพระทนง ๓ องคดานหนา คอ พระทนงศวโมกขพมาน พระทนงพทไธสวรรยและพระทนงอศราวนจฉยเปนทตงของหอพระสมดวชรญาณและพพธภณฑสถาน พระทนงพทไธสวรรยเมอดดแปลงเปนพพธภณฑสถานยงคงเปนทประดษฐานและจดแสดงพระพทธรป ตพระไตรปฎก ฯลฯ และเปนสถานประกอบการพธตอมาดงเดม

ถงสมยรชกาลท ๗ เมอ พงศ. ๒๔๗๖ พระทนงพทไธสวรรยทรดโทรมลงมาก ราชบณฑตยสภาซงเปนผจดการดแลพพธภณฑสถานจงจดการซอมบรณะขนใหม ครงนนคงมการซอมเครองบนหลงคา ดงปรากฏในเอกสารวามการเจาะตรวจดเสาหลงคาพาไล ตลอดจนซอมพนพระทนงทงปวง เปนเหตใหพบฐานพระทนงบษบกยอดปรางคดงกลาวมาแลวในขางตน

ในรชกาลปจจบน (รชกาลท ๙) มการซอมบรณะพระทนงพทไธสวรรยหลายครง คอ พ.ศ. ๒๕๐๐ มการเขยนซอมลายรดนาบานประตดานหนาขนใหม พ.ศ. ๒๕๑๒ เขยนซอนลายรดนาและบายเขยนสหนาตางพระทนงทงหมด พ.ศ. ๒๕๑๔ เขยนซอมจตรกรรมภายในผนงดานทศใต พ.ศ. ๒๕๑๖ เขยนซอมจตรกรรมฝาผนงทศเหนอและทศใต พ.ศ. ๒๕๒๕ ในวาระครบรอบกรงรตนโกสนทร ๒๐๐ ป มการบรณปฏสงขรณครงใหญ โดยซอมแซมเครองบนหนาบนทาสและเปลยนกระจกใหม เขยนซอมจตรกรรมภายใน และ พ.ศ. ๒๕๔๓ กรมศลปากรไดทาการซอมลงรกปดทองลายรดนาบานประตหนาตางใหมทงหมด ดงทเหนกนอยทกวนน

ลกษณะทางศลปกรรมของพระทนงพทไธสวรรยแมวาจะสถาปนาขนตงแตครงรชกาลท ๑ แตจากรปลกษณะภายนอกแสดงถงศลปกรรมซงไดซอมแปลงแลวเมอครงรชกาลท ๓ ดงสมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ ทรงวนจฉยไวในพระนพนธสาสนสมเดจตอนหนงวา “พระทนงพทไธสวรรยดทวงทไมเปนฝมอรชกาลท ๑ เสยเลย เพราะมเสาระเบยงสเหลยมโตๆ กออฐทบหลงบนตะพานไมไวคอสองทหลงคาตอ ชางเหมอนวดบวรสถานเสยจรงๆ แตฝมอปรากฏแนอยทเขยนขางใน

๓๕ พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว, ประชมประกาศรชกาลท ๔ เลม ๑, ๓๓ – ๓๔.

เปนฝมอชางรชกาลท ๑ แท แลเปนฝมออยางเอกนาชมอยางยง (มซอมเสยแลวหลายหอง แตผซอมกเปนชางฝมอดๆพอดได) ถาไมมรปเขยนขางในนนเปนพยานอยแลว อยากจะคานวาทารชกาลท ๓ ถาจะมใครมาบอกวากรมพระรางวงบวรมหาศกดพลเสพทรงทาระเบยงตอออกมาแลวจะตองรองเออยาวทเดยวดวยความโลงใจ”๓๖

พระทนงพทไธสวรรยมขนาด ๑๑ หอง ตงในแนวทศตะวนออก – ตะวนตก ตวอาคารยกพนสง เชงผนงดานนอกทาเปนฐานปทมทานองเดยวกบพระมหาปราสาทในพระบรมมหาราชวง ประกอบดวยพาไลและเสาเหลยมตามแบบพระราชนยมในสมยรชกาลท ๓ สมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ สนนษฐานวาเดมในรชกาลท ๑ นาจะเปนเสาไมหรอเสาไมผนวกกบปนปนและบวปลายเสาเปนบวคลมอยางเดยวกบพาไลหมพระวมาน แตของเดมคงจะผพงไปจงกอเปนเสาสเหลยมขนาดใหญขนใหมเมอรชกาลท ๓๓๗ คนทวยมลกษณะพเศษเฉพาะของสกลชางวงหนาครงรชกาลท ๑ ทาเปนรปนาคพนเกยวดวยเถาพนธพฤกษาเปนจงหวะอยางงดงาม พบไดในสถาปตยกรรมซงสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาททรงสถาปนาขนหลายแหง อาทเชน พระอโบสถวดมหาธาตยวราชรงสฤษฎ พระอโบสถวดชนะสงคราม กรงเทพฯ และพระอโบสถวดสวรรณดาราราม จงหวดพระนครศรอยธยา เปนตน

ดานหนาพระทนงมชาลากวางเดมเปนฐานพระทนงคชกรรมประเวศ ดานหลงมระเบยงแคบๆ มบนไดทางขน ๒ ขางทงดานหนาและดานหลง มประตทางเขาออกดานละ ๓ ประต ประตขนาดใหญทกงกลางดานหนากลาวกนวาเปนทางเสดจของพระมหาอปราช ท เชงบนไดดานขวาของพระทนงยงมเกยพระราชยานปรากฏสถาปนาขนหลายแหง อาทเชน พระอโบสถวดมหาธาตยวราชรงสฤษฎ พระอโบสถวดชนะสงคราม กรงเทพฯ และพระอโบสถวดสวรรณดาราม จงหวดพระนครศรอยธยา เปนตน

ดานหนาพระทนงมชาลากวางเดมเปนฐานพระทนงคชกรรมประเวศ ดานหลงมระเบยงแคบๆ มบนไดทางขน ๒ ขางทงดานหนาและดานหลง มประตทางเขาออกดานละ ๓ ประต ประตขนาดใหญทกงกลาวดานหนากลาวกนวาเปนทางเสดจของพระมหาอปราช ทเชงบนไดดานขวาของพระทนงยงมเกยพระราชยานปรากฏอยเปนสาคญ สวนประตดานขางซาย – ขวา เปนทางเขาออกสาหรบขาราชบรพาร ประตดานหลงเขาใจวาเปนทางเขาออกของฝายใน ดงนนในการพระราชพธจงปรากฏวาฝายหนา (ฝายชาย) อยทางดานนอก และฝายใน (ฝายหญง) อยทางดานหลง ยาเปนสดสวนจากกนดวยการกนฉากแบแล ทงนคงเปนเหตให ตงบษบกพระพทธสหงคคอนไปทางดานหนาเกอบถงกงกลางพระทนง

๓๖ สมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ และ สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ, สาสนสมเดจ เลม ๑, ๓๐. ๓๗ สมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ และ สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ, สาสนสมเดจ เลม ๒, ๒๙๒.

องคประกอบอนๆของอาคารมลกษณะสบเนองมาจากสมยอยธยาตอนปลาย เชน นยมเจาะหนาตางถ มหนาตางขางละ ๑๑ บาน เพอใหแสงสวางเขาสภายในไดเตมท ในสมยรชกาลท ๑ เชอวายงไมทาซมหนาตางเชนเดยวกบหมพระวมาน๓๘ ตอมาในสมยรชกาลท ๓ คงมาตอเตมขนเปนซมบนแถลงดงปจจบน ลวดลายประดบบานประตหนาตางดานนอกและดานในมลกษณะสอดคลองกบการใชสอยอาคาร โดยทบานประตหนาตางดานนอกเขยนลายรดนารปตนไมและเชงเทยนเครอ งบชา เปนทานองตนไมเงนตนไมทองอนถวายเปนพทธบชาแดพระพทธสหงคซงประดษฐานอยภายใน สวนดานในบานประตเขยนสเปนรปเทวดายนเหนอมารแบกถออาวธตางๆอยในฐานะเทพผพทกษ สวนบานหนาตางทาเปนเทวดายนแทนถวายอญชล แสดงถงเหลาเทพยดาซงเสดจมาบชาพระพทธเจาอนมรปจาลองอยภายในพระทนง

สาหรบเครองบนอาคารมการซอมแปลงโดยกออฐถอปนเปนผนงคอสองโดยรอบ มลวดลายปนปนประดบเปนลายเฟองอยางจนคลายคลงกบคอสองพระอโบสถวดบวรสถานสทธาวาสซงสมเดจพระบวรราชเจามหาศกดพลเสพทรงสถาปนาขน ดงนนจงเปนสวนทแกไขแลวในรชกาลท ๓ ลกษณะเดมในรชกาลท ๑ นาจะไดแกการทาหลงคาซอน ๒ ชน ซงแตกตางไปจากพระทนงภายในวงหนาทวไปทมกทาหลงคาเพยงชนเดยว ทงนคงเนองจากสรางถวายเปนพทธบชา จงสรางซอนชนขนเปนพเศษ มการประดบตกแตงตามฐานานศกดดวยชอฟา ใบระกา หางหงส การประดบเครองบนอาคารเปนแบบอยางของสกลชางวงหนาโดยแท คอ ทาแบบเครองรวย ไมมนาคสะดง หนาบนไมแกะเปนของเดมในรชกาลท ๑ แตละดานทาเปนรปพระพรหมสถตในพมาน ๓ หลง แวดลอมดวยลายกานขด สวนปลาย ของลายออกเปนรปหงส (พาหนะของพระพรหม) และรปพระพรหมถวายอญชล เรยงซอนตอเนองขนไปจนถงสวนยอดของหนาบน นอกจากนยงมรปพระพรหมจาหลกลอยตวประดบอย เหนอฐานกระจง รวบรปพระพรหม ทหนาบนทงสนดานละ ๒๐ องค ทงนอาจหมายถงรปพรหม ๑๖ และอรปพรหม ๔ หรออาจมคตเกยวเนองกบนามพระทนง “สทธาสวรรย” อนเปนนามเดม ซงมความหมายโดยนยวา “ทประทบอนวสทธ” โดยอาจหมายถงพรหมชนสทธาวาส (สทธาวาสหมายถงทอยของผบรสทธ) อนเปนชนสงสดของรปพรหมกเปนได การประดบทนบวาเปนของแปลกคอ บรเวณกงหนาบนทงดานหนาและดานหลง ตดยนตอรหนตแปดทศหรอคนจนเรยกวา “โปยกวย” (ภาษาจนกลางเรยกวา “ปากว”) ตามความเชอของจนใชเปนเครองรางปองกนภยนตรายจากภตผปศาจ ทงยงบนดาลใหเกดโชคลาภและความเจรญรงเรอง เปนของสรางขนสมยใดไมปรากฏ อาจทาขนใหมเมอซอมบรณะใหญครงรชกาลท ๓ ซงเปนชวงทนยม

ศลปะและคตการประดบสถาปตยกรรมตามแบบจน

๓๘ สมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ และ สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ, สาสนสมเดจ เลม ๑, ๑๘๙.

จตรกรรมพระทนงพทไธสวรรย

จตรกรรมฝาผนงภายในพระทนงพทไธสวรรยนบถอกนวามฝมอชางเปนเยยมแหงหนงในกระบวนจตรกรรมทสรางขน เมอครงรชกาลท ๑ งานจตรกรรมทนแสดงออกถงการรเรมสรางสรรคอยางใหมของสกลชางตนกรงรตนโกสนทรอนตางไปจากงานจตรกรรมครงกรงศรอยธยา โดยนยมใชสเขมคลา เปนพนและเขยนภาพบคคลดวยสออนนวล ขณะทจตรกรรมสมยอยธยามกนยมใชสออนจางเปนพนและเขยนภาพบคคลดวยสเขมเพอขบเนนใหภาพเดนชด ภาพบคคลแสดงถงบคลกทโออาผาเผย ออนหวาน สงางามเปนผ ด ขณะเดยวกนกแสดงความเขมแขง ความเปนนกรบ สะทอนใหเหนถงจตวญญาณทหาวหาญภาคภมของบรรพบรษในยคแหงการกอบานสรางเมองไดเปนอยางด

การวางภาพสบเนองจากจตรกรรมสมยอยธยา โดยนยมเขยนภาพเทพชมนมเหนอกรอบประตหนาตางและผนงสวนลางเขยนเปนเรองพทธประวต

ภาพเทพชมนม แบงตามลาดบภพภมเปน ๔ ชน ชนลาง ๓ ชน เขยนเปนเทพยดา แสดงถงเทวโลกทง ๖ มพระอนทรเปนประธานเหนอเทพทงปวงแสดงอยในชนท ๓ ชนลางสดเขยนเปนภาพเทพยดา ครฑ ยกษและนาค หมายถงสวรรคชนจาตมหาราชกา (สวรรคชนตาสด) ซงมทาวจาตมหาราช (จาวแหงภม เทวดา ยกษและนาค) ครอบครองเปนใหญ ชนบนเขยนเปนรปพรหม ๔ หนา หมายถงพรหมโลกทง ๑๖ ตอจากชนพรหมเขยนเปนรปฤษ นกสทธ วทยาธร และคนธรรพ ซงนบถอกนวาเปนผมฤทธหรอเปนพวกกงเทพ สามารถเหาะเหนไปในอากาศและเทวโลกดวยอานาจฌานหรอวชา

ภาพพระพทธประวตลาดบเรองจากภาพอภเษกพระพทธบดาและพระพทธมารดา ทบรเวณผนงสกดหลงระหวางชองประตกลางกบชองประตดานทศเหนอ เวยนทกษณาวตรมาจนจบถงภาพถวายพระเพลงและแจกพระบรมสารรกธาต รวม ๒๘ หอง ซงนบวารวบรวมเรองราวพระพทธประวตไวไดมากทสดแหงหนงดงน

หองท ๑ อภเษกสทโธทนะราชกมารกบพระนางสรมหามายา

พระนางสรมหามายารบมณปลนธควาลงกาภรณ ประทบพระราชยานไปยงสวนอโศก อโศก กรงเทวหะ ทรงอภเษกกบสทโธทนะราชกมาร

หองท ประสตพระโพธสตว

พระอนทรทลอญเชญสนตสตเทวราชจต พระนางสรมหามายาทรงพระสบนนมต ทรงมพระประสตกาลภายใตรมสาละ สวนลมพน

หองท สทธตถะกมารในปฐมวย

พระสทธตถะกมารแสดงปาฏหารยเหยยบอย เหนอชฎาพระพอสตดาบส ทรงไดปฐมฌานครงเสดจไปในพระราชพธพชมงคล เมอพระชนมายได ๗ พรรษา ทรงอภเษกกบพระนางยโสธราและกระทาราชาภเษก

หองท มหาภเษกกรมณ

เจาชายสทธตถะพบนมตแหงเทวทตทงส ทรงเสดจเยยมพระนางยโสธราและราหลกมาร ทอดพระเนตรเหนนางบรเวณนอนหลบ ไมมสตเกดสงเวชสลดพระทย จงเสดจออกมามหาภเนษกรมณ โดยอธฐานบรรพชาตทรมฝงนาอโนมา

หองท พระสมณโคอมกระท าความเพยรเพอความหลดพน

พระสมณโคดมสดบพณสามสาย นางสชาดากวนขาวมธปายาส ถวายขาวมธปายาส ทรงลอยถาดเสยงพระบารม

หองท ๖ มารวชย

พระยาวสวดมารยกพลมาผจญ พระสมณะทรงระลกพระบารม ๑๐ ทศ และตงพระแมธรณเปนพยาน นางพสนธรแมธรณผดขนหลงทกษโณทกจากมวยผมเกดเปนมหาสาครพดทวมหมมารจมหายไป

หองท ๗ เสวยวมตตสข

พระพทะเจาเสดจเสวยวมตตสข ณ สถานท ๗ แหง เปนเวลา ๗ สปดาห

หองท ๘ ปฐมเทศนา

พระพทธเจาทรงรบอาราธนาทาวสหมบดพรหมประกาศพระศาสนา และเสดจไปโปรดปญจวคคย

หองท ๙ โปรดยสกลบตรและสหาย โปรดสหายภททวคคย

พระพทธเจาทรงประทานธรรมโปรดยสะกมารและสหาย ๕๔ คน โปรดภททวคคยหรอเจาชายแหงแควนโกศล ๓๐ พระองค

หองท ๑๐ โปรดชฎลอรเวลกสสป และมหาบงสกล

พระพทธเจาเสดจไปโปรดชฎลกสสปโคตร ๓ พนอง อรเวลปสสปผพ ทลขออปสมบทพรอมบรวารทง ๕๐๐ แลวชวนกนลอยเครองชฎลทงไปตามลานาเนรญชรา พระอนทรถวานแผนศลาเพอขยาผามหาบงสกล

หองท ๑๑ โปรดนทกสสปและคยากสสปและเสดจกรงลงกา

โปรดชฎลนทกสสปกบบรวาร ๓๐๐ และคยากสสป บรวาร ๒๐๐ และเสดจไปยงทวปลงกา ทรงทรมานหมยกษและรากษส ใหหนไปยงเกาะครทปะ เพอยงใหเกาะลงกาเปนทอาศยสาหรบมนษย

หองท ๑ ทรมานพระยามหาชมพ

พระพทธเจาเนรมตพระองคเปนพระมหาจกรพรรดและพระเวฬวนวหารเปนมหานครเพอทรมานพระยามหาชมพ

หองท ๑ พระยามหาชมพระรานพระเจาพมพสาร

พระยามหาชมพกระทบทาลายยอดปราสาทพระเจาพมพสาร

หองท ๑ หามญาต

พระพทธเจาเสดจระงบกรณพพาทระหวางพระญาตศากยะฝายพทธบาและพระญาตโกสยะฝายพทธมารดาเรองแยงนาทากสกรรม

หองท ๑ โปรดพระพทธบดา

พระพทธเจาเสดจกรงกบลพสด ทรงเทศนาโปรดพระพทธบดาและพระญาต เสดจถวายพระเพลงพระศพพระพทธบดา

หองท ๑๖ โปรดพระเจาพมพสาร โปรดสจจกนครนถ และพระตสสะนพพาน

พระเจาพมพสารถวายพระเวฬวนวหาร ทรงปราบสจจกนครนถ และทรงปฏบตรกษาพระตสสะซงปวยเปนโรคเรอน ทรงประทานธรรมจนบรรลอรหนต เมอพระตสสะนพพานโปรดใหบรรจพระธาตในพระเจดย

หองท ๑๗ นางจญจมาณวกา ทรมานขางนาฬาคร และโปรดองคลมาลย

นางจญจมาณวกากลาวบรภาษพระพทธเจา พระพทธเจาทรงทรมานชางนาฬาครใหสงบ และเสดจไปโปรดโจรองคลมาลย

หองท ๑๘ ยมกปาฏหารย โปรดพระพทธมารดา และทรมานพระยานาคนนโทปนนทะ

พระพทธเจาทรงแสดงยมกปาฏหารยใตตนมะมวงหนาเมองสาวตถ โปรดใหพระโมคคลลานะปราบนนโทปนนทะนาค และเสดจไปโปรดพระพทธมารดาทดาวดงสวรรค

หองท ๑๙ เสดจลงจากดาวดงส

พระพทธเจาเสดจลงจากดาวดงสทเมองสงกสสะ ทรงแสดงปาฏหารยเปดโลกใหทกภพภมแลเหนกนไดตลอด

หองท ๐ พระโมคคลลานะนพพาน พระเจาสปปพทธถธรณสบ

พระโมคคลลานะถกโจรทารายรมตจนอฐแหลกละเอยด ไดทาปาฏหารยประสานกระดกเสดจไปทลลาพระพทธเจาเขาสนพพาน พระเจาสปปพทธปดกนทางสญจรไมใหพระพทธเจาเสดจไปบณฑบาต ถกธรณสบใน ๗ วน

หองท ๑ พระสารบตรนพพาน และโปรดอาลวกะยกษ

พระสารบตรเขาสปรนพพานภายในหองประสตยงบานเกดทนาลนทคาม พระพทธเจาเสดจไปประทบยงบลลงกอาลวกะยกษ

หองท พระนางยโสธรา พระนางสามาวดและพระนางมาคณฑยา

พระนางนโสธราทลลาปรนพพาน นางขชชตตราแสดงธรรมแกพระนางสามาวดและบรวาร พระนางมาคณฑยาผกพยาบาท จางเหลามจฉาทฏฐไปบรภาษพระพทธเจา

หองท กษตรยลจฉว

กษตรยลจฉวเขาเฝาพระพทธเจา

หองท ๒๔ พระยามารทลเตอนใหเสดจเขาสปรนพพาน

พระยามารทลขอใหพระพทธเจาปรนพพาน ทรงปลงอายสงขาร

หองท พระราหล

พระราหลถวายบณฑบาตแดพระพทธเจาทรงบรรพชา เมอสนอายเสดจไปปรนพพานบนบณฑกมพลศลาอาสนในดาวดงสเทวโลก

หองท ๖ ปจฉมบณฑบาต

นายจนทะถวายสกรมททวะ

หองท ๗ เสดจดบขนธปรนพพาน

พระพทธเจาทรงประทานบรรพชาแกสภททปรพายก เสดจปรนพพาน พระอานนทแจงขาวปรนพพาน และพระมหากสสปสดบขาวปรนพพานจากอาชวก

หองท ๘ ถวายพระเพลงพทธสรระ และแบงพระบรมธาต

พระมหากสสปถวายบงคมพระศาสดาโทณพราหมณแบงพระบรมสารรกธาต พระอนทรอญเชญพระเขยวแกวไปจากมวยผมโทณพราหมณ

หมพระวมาน

พระราชมณเฑยรสถานทประทบในพระมหาอปราช สมเดจพระบวรราชเขามหาสรสงหนาท สรางขนราว พ.ศ.๒๓๓๒ เปนสาคญยงกวาพระราชมณเฑยรองคอนๆทงสน เพราะใหญโต รวมพระทนงอยในหมเดยวกนถง ๑๑ องค สรางดวยฝมอประณตบรรจง ตวพระวมานนนยาว ๗ หอง สรางเปน ๓ หลง ตามคตโบราณซงถอทประทบของพระราชา ควรมพระราชมณเฑยร ๓ หลง เปนทประทบในฤดรอนหลง ๑ สาหรบประทบในฤดฝนหลง ๑ สาหรบประทบในฤดหนาวหลง ๑ ทงนคตการสรางพระราชมณเฑยรดงกลาว ปรากฏอยแลวในวงหนาพระนครศรอยธยา คอ มอย ในพระราชวงจนทรเกษม บรเวณพระทนงพมานรตยาปจจบน ตวพระวมานทาเปน ๒ ชน ตงเรยงหางจากกนโดยมชาลาคน หนดานสกดมาขางหนาทง ๓ หลง พระวมานหลงใตขนานนามวา พระทนงวสนตพมาน หมายความวาเปนทประทบในฤดฝน หลงกลางขนานนามวา พระทนงสายสถานอมเรศ เปนทประทบในฤดหนาว และหลงเหนอขนานนามวา พระทนงพรหมเมศธาดา เปนทประทบในฤดรอน (เดมคงมชอเปนอยางอนซงสอดคลองกบการเปนทประทบในฤดรอน” ชาลาระหวางพระวมานขางหนงสราง

เปนหองสรง ขางหนงสรางเปนตกทลงบงคน ในชาลาทง ๒ ขางนนยงมเกย กอเปนแทนมพนกเปนท

ประทบสาราญพระราชอรยาบถ

ตอพระวมานออกมาขางหนาขางหลง สรางพระราชมณเฑยรชนเดยวเปนหลงขวางตลอดแนวพระวมานทง ๒ ดาน แลวทามขผานหลงขวางตรงออกไปทงดานหนาและดานหลงยาว ๑๐ หอง ปนเปน ๒ ตอน ตอนใน ๕ หอง เหมอนกนทงดานหนาดานหลง ทสดมขดานหนา ตอออกไปขางนอกเปนมขโถง มพระทนงบษบกเกรน (บษบกราชบลลงก) ตงตรงพระทวารในออกมาเปนทองพระโรงทพระมหาอปราชเสดจออกแขกเมอง เรยกวา ทองพระโรงหนา (เดมเขาใจวาเรยกพระทพรหมพกตร)

มขหลงพระวมานเรยกวา ทองพระโรงหลง

ในรชกาลท ๓ สมเดจพระบวรราชเจามหาศกดพลเสพย แกไขมขหนาเปนพระทนงทองพระโรง ครอบษบกเกรนไวภายใน พระราชทานนามวา พระทนงอศราวนจฉย ใชมขหนาเดมเปนมขกระสน (ทางเดนเชอมระหวางพระทนง) และตอมขหลงพระวมานองคกลางออกไปเปนทองพระโรงหลงมข ๑ ใหไดสดสวนกน ครงนนคงไดขนานนามพระราชมณเฑยร เรยกเปนมขตางๆตามทศท ตง คอ ดานทศตะวนออกเฉยงเหนอ เรยกพระทนงบรพาภมข ทศตะวนออกเฉยงใต เรยกพระทนงทกษณาภมข ทศตะวนตกเฉยงใต เรยกพระทนงปจฉมาภมข ทศตะวนตกเฉยงเหนอ เรยกพระทนงอตราภมข และเรยกมขหนาวา ภมขมณเฑยร เรยกมขหลงวา พระทนงปฤษฎางคภมข (มขโถงหลง

เรยกวา มขเดจทาย หรอทองพระโรงหลง) รวมพระทนงในหมเดยวกน ๑๑ หลง ดงน

แผนผงพระวมานวงหนา สารวจ พ.ศ.๒๔๖๑ ในสมยรชกาลท ๖

มขกระสน หองระหวางพระทนงอศราวนจฉยกบพระวมาน เดมคงไดแกมขเดจทองพระโรงหนา ในรชกาลท ๑ – ๒ แกเปนทองพระโรง “พระทนงอศราวนจฉย” ในรชกาลท ๓

พระทนงภมขมณเฑยร เปนเหมอนกบหองดานนอกของพระวมานหลงกลาง สนนษฐานวาเปนทเสวยและทพระสนมกานลเฝา

พระทนงบรพาภมข พระทนงมขดานทศตะวนออกเฉยงเหนอของหมพระวมาน ใชเปนทประทบในสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท กรมพระราชวงบวรฯ ในรชกาลท ๑ โดยทรงมพระทบรรทมทงทบนพระวมานและทมข ไมบรรทมแหงใดเปนทยตแ ตแหงเดยว ในหนงสอพระราชพงศาวดารของพระเจายาทพากรวงศวา สวรรคตทพระทนงบรพาภมข (แตชาววงยนยนวาสวรรคตทพระทนงอตราภมข) ในรชกาลท ๓ สมเดจพระบวรราชเจามหาศกดพลเสพ ใหแกมขดานหนาทงพระทนงบรพาภมขและพระทนงทกษณาภมขเปนทประทบ เสดจประทบจนสวรรคตทพระทนงบรพาภมข ลกษณะการทแกไขรงนน ใหยกพนขนตามยาวตลอดขางดานตะวนออกจนกลางหอง แลวกนฝาเฟยมเปนหองทประทบตอนยกพน ทาหองลงบงคลในพระทนงบรพาภมขขางหนง ทาหองสรงทพระทนงทกษณาภมขขางหนง ถงนาสรงและฐานทลงบงคลยงปรากฏอยจนตงเปนพพธภณฑสถาน ๓๙ เมอครงรชกาลท ๕ สมเดจกรมพระราชวงบวรวชยชาญ โปรดฯใหเปนทประทบของเจาคณจอมมารดาเอม จนถงอสญกรรมทนน

พระทนงทกษณาภมข มขดานทศตะวนออกเฉยงใตของหมพระวมาน ในรชกาลท ๓ สมเดจพระบวรราชเจามหาศกดพลเสพ ใหแกพระทนงทกษณาภมขเปนทประทบ ในรชกาลท ๔ ใชเปนทเกบเครองแตงพระองคและสงของ ทงของจนและของฝรง ของพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว เนองจากทรงโปรดสะสมสงของตางๆ (รวมทงมขตางๆใชเปนหองเกบสงของดวย)

พระทนงวสนตพมาน พระทนงวสนตพมาน พระวมานหลงใต มนามหมายถงทประทบในฤดฝน ตวพระวมานยาว ๗ หอง สง ๒ ชน เดมใชเปนทประทบของสมเดจพระมหาอปราช กรมพระราชวงบวรมหาสรสงหนาท ในรชกาลท ๑ ดงปรากฏในหนงสอนพานวงหนา ทรงตรสลาพระทนงวสนตพมานเปนการเฉพาะวา “ตรสสงวสนตพมานแกว จะลาแลวแรมรางอยาหมางหมอง เคยสาราญเนาสถานพมานทอง จะไกลหองทพเยศนเวศนวง”๔๐

ตอมาเชอวาใชเปนท เฉลมพระราชมณเฑยรในการอปราชาภเษกครงหลง แตมไดใชเปนทประทบ เนองจากสมเดจพระบวรเจาในรชกาลท ๒ เสดจประทบทพระทนงวายสถานอมเรศ และสมเดจกรมพระราชวงบวรฯ ในรชกาลท ๓ เสดจประทบยงพระทนงมขดานหนา ๒ องคทางทศตะวนออก แทนการประทบบนพระวมาน จนกระทงในรชกาลท ๔ เมอทาการบวรราชภเษกพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว เสดจเฉลมพระราชมณเฑยรในพระทนงองคนและจดใหเปนทบรรทม

๓๙ ประชมพงศาวดารภาคท ๑๓, ๑๑๐ – ๑๑๑. ๔๐ พระองคเจาหญงกมพชฉตร, นพพานวงหนา, พมพครงท ๒ (กรงเทพฯ : สานกพมพมตชน, ๒๕๔๓).

ประทบอย ตอมา การจดทพระบรรทมไดกนฝาเฟยมตามยาวตลอดพระทนง แลวตงพระแทนแขวนเศวตฉตรขางใน เหมอนหองบรรทมทพระทนงจกรพรรดพมานในพระราชวงหลวงจนเมอสรางพระราชมณเฑยรใหม จงเสดจไปประทบทพระราชมณเฑยรใหมตอมาจนตลอดพระชนมาย ในรชกาลท ๕ เมอสมเดจกรมพระราชวงบวรวชยชาญอปราชาภเษก ไดเสดจประทบบนพระทนงวสนตพมาน ๓ วน แลวเสดจไปประทบยงพระทนงบวรบรวต ปจจบนพระทนงวสนตพมานยงมอจกลบ คอโคมทองเหลองมระยาหอยเปนเครองแตงเพดาน สนนษฐานวาแตงไวครงรชกาลท ๔ คงอยจนทกวนน

วายสถานอมเรศ พระวมานองคน เปนหลงใหญกวาเพอนอยตรงกลาง แตเดมกเหนจะใชเปนทประทบในสมเดจพระมหาอปราช ดวยปรากฏในหนงสอพระราชพศาวดาร วากรมพระราชวงบวรฯ ในรชกาลท ๒ สวรรคตทพระทนงวายสถาน ในรชกาลท ๔ มพระราชประสงคจะเฉลมพระเกยรตยศกรมพระราชวงบวรฯแตกอนมา จงถวายพระวมานกลาง อนเปนสาคญยงกวาพระราชมณเฑยรทงปวง เปฯทประดษฐานพระอฐ โดยเชญพระอฐไวในปราสาททอง จนเชญไปไวในวหารพระธาต ทวดพระศรรตนศาสดารามเมอในรชกาลท ๖

สงสาคญทอยมากบพระทนงวายสถานอมเรศ คอ

บษบกพรหมพกตร ยอดมหนาพรหม และตวบษบกมมขลดพน ๒ ขาง จงเปน ๓ หอง (เรยกในหนงสอนพพานวงหนาวา พระทนงพรหมพกตร) สนนษฐานวาเดมคงตงทมขพระวมานกลางดานหลง คกบบษบกเกรนทอยมขหนา เปนทประทบเวลาเสดจออกใหสตรมบรรดาศกดเฝาในงานพธ ทมมขลดพน ๒ ขางนน เหนวาเปนทประทบสาหรบเจาศรรจจาองคพระอครชายาขาง ๑ เจาฟาพกลทอง พระราชธดาขาง ๑ ดวยในสมยของกรพระราชวงบวรฯพระองคนนๆ พวกประเทศราชในมณฑลพายพ ซงเปนญาตของเจาศรรจจามาเฝาเนองๆ

ครนภายหลงยายบษบกพรหมพกตร ขนไวบนพระวมานกลาง แปลงเปนทตงพระอฐกรมพระราชวงบวรฯ รชกาลท ๑ รชกาลท ๒ รชกาลท ๓ ครง ๓ พระองคจะยายขนไปเมอใดขอนไมปรากฏ แตเมอในรชกาลท ๒ กรมพระราชวงบวรเสดจประทบและสวรรคตในพระวมานกลาง เมอสวรรคตแลว พระอฐกอยในหอพระอฐวงหลวงตลอดรชกาลท ๒ รชกาลท ๓ เพงเชญขนไปไววงหนาตอในรชกาลท ๔ จงเหนวาบษบกพรหมพกตรเหนจะตงอยท มขพระมานดานหลงมาตลอด ๓ รชกาล จนถงรชกาลท ๔ พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวจงทรงพระดารใหยายขนไปไวพระวมานหลงกลาง และใหแตงเปนทประดษฐานพระอฐกรมพระราชวงบวรทง ๓ พระองค๔๑

พระทนงพรหมเมศธาดา เดมในรชกาลท ๑ เรยกวา พระทนงพรหมเมศรงสรรค มาเปลยนสรอยเปนพระทนงพรหมเมศธาดา ในรชกาลท ๓ นามไมมความหมายเกยวของกบฤดทประทบ เหตนนจงอาจมการเปลยนนามดวยเหตหนงเหตใดในภายหลง พระวมานหลงน ไมมเรองราวปรากฏวาไดใชเปนทสาหรบการอยางไร สนนษฐานวาเดมเหนจะใชเปนหอพระ บางทกรมพระราชวงบวรมหา

๔๑ สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ และสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ, สาสนสมเดจเลม ๒ (องคการคาของครสภา, ๒๕๐๕), ๘๖ – ๘๗.

สรสงหนาท จะทรงอทศเปนทประดษฐานพระอฐมาแตในรชกาลท ๑ ดวยไมปรากฏวาในวงหนา หอพระอฐมท อน เพราะฉะนนเมอกรมพระราชวงบวรฯ รชกาลท ๑ สวรรคตแลว จงเชญพระอฐไปไวในพระทนงพรหมเมศธาดา โดยเปนหออฐอย กอนแลว ดวยไมปรากฏในพงศาวดารวาใชการอน (พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงพระราชนพนธพระบรมราชาธบายหนงสอนพพานวงหนาวา พระทนงเปนทไวพระอฐกรมพระราชวงบวรมหาสรสงหนาท มเจานายพลดเปลยนกนจดธปเทยนขนไปเฝาบชา)๔๒ มาจนถงครงพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว จงเชญพระอฐไปไวในพระทนงวายสถานอมเรศ พระวมานหลงเหนอน กใชเปนแตทเกบของตอมาจนตลอด

พระทนงปจฉมาภมข พระทนงหลงขวางดานทศตะวนตกเฉยงใต เมอครงรชกาลท ๓ คงเปนทประทบของพระองคเจาดาราวด พระราชธดาในสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท พระอครชายาของกรมพระราชวงบวรมหาศกดพลเสพย ในรชกาลท ๔ เปนทพกของเจาคณจอมมารดาเอม จนถงสมยรชกาลท ๕ พรมกระราชวงบวรวชยชาญโปรดใหเจาคณจอมมารดาเอม พระชนนยายไปอยทพระทนงบรพาภมข อนเปนมขทางตอนหนา

พระทนงอตราภมข พระทนงมขทศตะวนตกเฉยงเหนอหมพระวมาน ชาววงหนากลาววาเปนทประทบเสดจสวรรคตของสมเดจพระบวรราชเขาในรชกาลท ๑ เมอครงรชกาลท ๓ เปนทประทบของพระองคเจาดาราวด พระราชธดาในสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท พระอครชายาของกรมพระราชวงบวรมหาศกดพลเสพย คอประทบอยมขตอนหลงทงพระทนงปจฉมาภมขและพระทนงอตราภมข

พระทนงปฤษฎางคภมข หองดานนอกขางหลงพระวมานหลงกลาง เดมคงใชเปนทเสวยและทพระสนมกานลเฝา

มขเดจดานตะวนตก (มขเดจทาย) เปนมขดานหลงหมพระวมาน เปนทองพระโรงเหมอนกบดานหนา เรยกแตวาทองพระโรงหลง เปนท เสดจออกใหผหญงชาวนอกวงเขาเฝา ตงพระแทนราชบลลงก แตเปนอยางสามญไมเหมอนทองพระโรงหนา เดมเปนมขโถง มากนฝาเมอตงพพธภณฑสถานสาหรบพระนคร พ.ศ.๒๔๖๙

หอแกวศาลพระภม

สรางขนโดยสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท พระมหาอปราชในรชกาลท ๑ แหงกรงรตนโกสนทร (พ.ศ.๒๓๒๕ – ๒๓๔๖) สนนษฐานวาสรางขนพรอมกบพระราชวงบวรสถานมงคล เมอ พ.ศ.๒๓๒๕ หรอหลงจากนนเลกนอย เนองจากสรางขนเปนทสถตของพระภมเจาท ซงเชอวาเปนเจาของผนแผนดนทสรางวง ดงนนเมอสรางพระราชวงบวรสถานมงคลแลว จงตองสรางศาลสาหรบเทวดาเจาของทเปนการทดแทนดวย ลกษณะการสรางเปนแบบพเศษ คอ สรางเปนหอเหนอเขามอ หมายถงเขาจาลองขนาดยอม กอดวยศลาเลยนแบบโขดหนในธรรมชาตตามแบบ

๔๒ พระองคเจาหญงกมพชฉตร, นพพานวงหนา, ๗.

อทธพลศลปะจน เรยกวา “หอแกว” เดมมระเบยงลอมโดยรอบ ตอมารอออกไปในสมยรชกาลท ๒ ภายในหอแกวประดษฐานรปเจวด หรอแผนไมทรงเสมาเขยนรปเทวดา ซงนอกจากจะนบถอเปนพระภมเจาทแลว ยงไดรบการนบถอเปนเทพเจาผรกษาพระราชวงบวรสถานมงคล อนเปนทเคารพสกการะของชาววงหนามาแตอดตกาล ปจจบนนบถอเปนสถานสงศกดสทธแหงหนงประจากรมศลปากร

ก าแพงวงหนา

เขาใจวาแรกเรมสรางเปนเครองไมเชนเดยวกบพระราชวงหลวง ตอมาภายหลงเมอสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาทบวรราชาภเษกแลวจงสรางใหสถาวรขนเปนกาแพงใบเสมาเครองกออฐ ตามฐานานศกดของพระราชวงอนเปนทประทบของพระมหาอปราช เปนกาแพงลอมรอบพระราชวง ๓ ดาน ดานทศตะวนตกเอากาแพงพระนครเปนกาแพงพระราชวง ปจจบนยงคงเหลอแนวกาแพงเมองพระราชวงเดมทางทศตะวนตกภายในมหาวทยาลยธรรมศาสตร และกาแพงมหาวทยาลยดานทศใต

อาคารและสงปลกสรางสมยรชกาลท ๓

นางสาวนยนา แยมสาขา

พระทนงอศราวนจฉย

พระทนงอศราวนจฉย ภายในพพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร กรงเทพฯ เดมเปนพระทนงทองพระโรงของพระราชวงบวรสถานมงคล (วงหนา) สาหรบพระมหาอปราช กรมพระราชวงบวรสถานมงคลเสดจออกฝายหนา (เสดจออกวาราชการ) หรอเสดจออกรบแขกเมอง (เสดจออกอยางเตมยศในการพระราชพธอนเปนมหาสมาคม) รวมทงใชเพอการพระราชพธและการบาเพญพระราชกศลตางๆ อาท พระราชพธบวรราชาภเษก อปราชาภเษก การเทศนมหาชาตในการพระราชพธเขาพรรษา การพระราชพธสงกรานต และใชเปนทประดษฐานพระศพของสมเดจกรมพระราชวงบวรสถานมงคล และพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหวเพอการบาเพญพระราชกศล เชนเดยวกบพระ

มหาปราสาทในพระบรมมหาราชวง

ประวตการสราง สมเดจพระบวรราชเจามหาศกดพลเสพ (พ.ศ.๒๓๖๗-๒๓๗๕) พระมหาอปราชในรชกาลท ๓

โปรดฯ ใหสรางพระทนงอศราวนจฉยขนทบรเวณมขหนาหมพระวมานดานทศตะวนออกซงแตเดมเปนมขเดจพระวมานสาหรบสมเดจพระมหาอปราชเสดจออกรบแขกเมองมาตงแตครงรชกาลท ๑ สนนษฐานวามชอเรยกในครงนนวา “พระทนงพรหมพกตร”

มขเดจทองพระโรงครงรชกาลท ๑ สรางขนพรอมหมพระวมานเมอราว พ.ศ.๒๓๓๒ เบองหนาเปนลานกวางสาหรบขาราชบรพารเฝากลางแจง เดมลอมรอบดวยทมคด ๓ ดาน ซงครงหนงเคยใชเปนทประชมนกปราชญแปลมหาวงศพงศาวดารลงกา ตอมาจงเรยกวา “ทมมหาวงศ” กลาวกนวาสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท พระมหาอปราชในรชกาลท ๑ มกเสดจออกททมมหาวงศนเปนทรโหฐาน (เสดจออกอยางไมเปนทางการ) ครนเมอสรางพระทนงทองพระโรงขนใหมในรชกาลท ๓ จาเปนตองรอมขเดจและทมมหาวงศดานทศตะวนออกทงหมด แลวสรางพระทนงครอบบษบกบลลงก (บษบกเกรน) ทเดมตงอยยงมขเดจไวขางทาย พระทนงทองพระโรงซงโปรดฯ ใหสรางขนใหมในวงหนา มลกษณะเชนเดยวกบพระทนงอมรนทรวนจฉยทองพระโรงในวงหลวง ซงสนนษฐานวามการบรณะซอมแซมเปลยนแปลงจากเครองไมเปนอาคารกออฐถอปนในรชกาลท ๓ เมอราว พ.ศ.๒๓๗๓ ดงนนพระทนงทองพระโรงวงหนาจงอาจสรางขนในระยะเวลาไลเลยกนระหวาง พ.ศ. ๒๓๗๓-๒๓๗๕ เมอแลวเสรจ โปรดฯ ใหเปนท ตงพระทนงราชบลลงกและขนานนามวา “พระทนงอศราวนจฉย” นามพระทนงพรหมพกตรอนเปนนามพระทนงมขเดจ จงสญไปจากทาเนยบนามพระราชมณเฑยรวงหนา

มลเหตทมการสรางพระทนงอศราวนจฉย สนนษฐานวาเนองมาจากสมเดจพระบวรราชเจามหาศกดพลเสพ โปรดฯ ใหแปลงพระทนงทองพระโรงในสมเดจพระบวรราชเจามหาเสนานรกษ พระมหาอปราชในรชกาลท ๒ ซงตงอย ณ พระทนงพทไธสวรรยกลบคนเปนทประดษฐานพระพทธรปเชนครงรชกาลท ๑ และโปรดฯ ใหใชมขโถงดานหนาหมพระวมานเปนทเสดจออก แตเนองจากพระองค

เสดจมาประทบทพระทนงมขตอนหนาหมพระวมาน คอ พระทนงบรพาภมขและพระทนงทกษณาภมข แทนการประทบบนพระวมาน โดยโปรดฯ ใหสรางยกพนขนในพระทนงตามยาวตลอดขางดานตะวนออกแลวกนเฟยมเปนหองทประทบ ใหสรางทสรงในพระทนงทกษณาภมข ทาหองลงพระบงคนในพระทนงบรพาภมข ยงปรากฏยกพนตอนทสรางขนเปนทประทบ ถงนาสรงและฐานทลงพระบงคนเปนหลกฐานมาจนถงเมอครงตงพพธภณฑสถานขนในวงหนา ดวยเหตทพระทนงทประทบมาอยชดกบมขเดจทองพระโรงมาก จงตองสรางพระทนงทองพระโรงแหงใหมตอออกมาทางดานหนา และปรบมขพระทนงทองพระโรงเดมเปนมขกระสน (ทางเดนเชอมระหวางหมพระวมานและพระทนงทองพระโรง)

พระทนงอศราวนจฉย ใชเปนพระทนงทองพระโรงสบมาจนถงรชกาลท ๕ ครนเมอสมเดจกรมพระราชวงบวรวชยชาญเสดจทวงคตแลว พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวทรงประกาศยกเลกตาแหนงพระมหาอปราช และโปรดฯ พระราชทานพระทนงตอนหนาในพระราชวงบวรสถานมงคล คอ พระทนงศวโมกขพมาน พระทนงพทไธสวรรยและพระทนงอศราวนจฉยใหเปนท ตง “มวเซยมหลวง” เมอป พ.ศ. ๒๔๓๐ ครงนนพระทนงอศราวนจฉยใชเปนคลงเกบรกษาโบราณวตถ จนเมอมการปรบปรงวงหนาเพอจดตงเปนพพธภณฑสถานสาหรบพระนคร พ .ศ.๒๔๖๙ จงใชเปนทจดแสดงโบราณวตถประเภทเครองสมฤทธและโลหะ ปจจบนใชเปนหองจดแสดงนทรรศการพเศษในวาระสาคญตางๆ

ลกษณะทางสถาปตยกรรม พระทนงอศราวนจฉยสรางขนเปนอาคารกออฐถอปน ทรงโรงชนเดยว ขนาด ๑๐ หอง หน

หนาไปทางทศตะวนออก มลกษณะเชนเดยวกบพระทนงอมรนทรวนจฉยในพระบรมมหาราชวง คอ ฝากนทบทง ๔ ดาน ดานหนามระเบยง เสาระเบยงและเสาภายในอาคารกออฐทรงสเหลยมลบมมขนาดใหญ แบบพระราชนยมในรชกาลท ๓ เรยงเปน ๒ แถว แถวละ ๙ ตน แบงพนทภายในออกเปนสวนในประธานและสวนนอก มพระทนงบษบกเกรนซงตงอยในตาแหนงเดมเมอครงรชกาลท ๑ เปนประธาน ทกงกลางตอนทายพระทนง แบบเดยวกบพระทนงบษบกมาลาในพระทนงอมรนทรวนจฉย ทงนคงเปนเหตใหเรยกพระทนงบษบกเกรนวงหนาสบตอมาวา “พระทนงบษบกมาลา” เชนเดยวกบบษบกเกรนวงหลวง ลกษณะของพระทนงบษบกเกรนวงหนา สวนฐานกลางบษบกเกรน เปนรปสเหลยมจตรส กวาง ๒๐๐ เซนตเมตร และมสวนทตอยนออกไปทางดานทศเหนอ และทศใต คอสวนเกรน ดานละ ๑๐๐ เซนตเมตร ทงสองขาง รวมความยาว ๔๐๖ เซนตเมตร ความสงจากฐานถงปลยอดบษบก ๗๔๖.๕ เซนตเมตร ยอดพมขาวบณฑ ๔๗ เซนตเมตร รวมสวนฐานถงยอดพมขาวบณฑ ๗๙๓.๕ เซนตเมตร ฐานของบษบกดานทศตะวนตกจะอยตดกบพนปนทกอสงเสมอพระทวาร มชานยนและมบนไดลงดานทศเหนอและทศใต ซงปนจะอมพนผวสวนฐานดานทศตะวนตกเสมอชนทประดบดวยเทพพนม มเตยงลาอยทางดานน ลกษณะของเกรนคลายเกรนราชรถ แตสวนปลายสดของราชรถจะมลกษณะแหลม แตเกรนบษบกจะเปนดานสกดตดมมแหลมเปนดาน และใชวธการยอมมบนฐานแปดเหลยมทกมม และยกเกจ

ทดานสวนเกรนทศตะวนออกและทศตะวนตก ตงแตฐานลางถงสวนบนของฐานจะทาลกษณะเชนนเหมอนกนทกชน ชนบนสดจะมขนาดเลกยอลงตามขนาดสดสวนโดยลาดบ ชวงซอนตอชนจะเปนทองไมประดบกระจกเปนลวดลายดอกสกลบใสใจกลบดอกสขาวคลายลายประจายาม วางเรยงแนวตงแซมขางตดกระจกสามเหลยมสเขยววางสลบ และมตวภาพยกษพนมจานวน ๒๗ ตน ครฑพนม จานวน ๓๑ ตว และเทพพนม ๒๔ องค การแกะสลกลวดลายประดบเครองประดบตวภาพ มสงวาล และกรองพระศอลายตาบ มงกฎยอดเกยว ผานงมชายไหวชายแครง ซงตวภาพประดบทองไม วางอยขางหนา ตงเรยงเปนระยะ ลกษณะของตวภาพทนงแตละชน ดานทประดบสวนฐานบษบกจะคกเขา สวนทประดบชวงเกรนจะนงพบเพยบจะเอยงไปทางซายหรอทางขวาตองขนอยท ดานและทศ ทศเหนอดานตะวนออก นงพบเพยบเอยงไปทางขวา สวนดานตะวนตกจะเอยงไปทางซาย หนากระดานชนบนจะมแผงพนก ราวพนก จะแกะสลกลายกรอบบวตวแผงพนก สอดดวยกระจกเงาสขาวแผนใหญ เหมอนกระจกสองหนาและประดบดวยกระจงปฏญาณตวกลางจะมขนาดสงทสดแลวเรยงไป ขนาดทเลกกวาจะอย ตดกบเสายอมมสบสอง เสายอมมสวนโคนประดบดวยกาบพรหมศร เหนอกาบจะแกะสลกลายเมดเนองไขปลา ตรงกลางเสามมจะแกะลวดลายประจายามประดบทกตน ตนละสามตว ปลายเสามคนทวยนาคสามเศยรใชสวนหางนาคคายนเตาเชงชาย ตนละสามตว รวมคนทวย ๑๒ ตว สวนทองเสาดานนอกประดบดวยกระจกลายดอกสกลบ หรอเรยก ลายดอกประจายาม ตงแตสวนโคนเสาจรดปลายเสา ดานในประดบดวยกระจกเงาแผนขนาดเทากบหนาของทองเสาดานใน ตอเปนชวง แตละชนจะยาว เสาจะมชองรางลนสาหรบสอดกระจกไดพอด ทงสตนลกษณะเหมอนกน สวนหลงคาภายในเพดานลงสแดงชาดพนเพดานฉลลายปดทอง มดาวเพดาน เกาดวง ดวงเลกทลอมรอบปดแกะสลกลายคลายดอกบว เกสรบวประดบกระจกสขาวลายหนามขนนดนยกดอก จานวน แปดดวง ดวงกลางจะเปนดาวดวงใหญ มโคมแกวเจยรไนเจาะเปนร ตรงดวยโลหะตรงกลางมแกวเจยระไนปลายแหลมครอบดวยรดเกลาโลหะสลกดนแปดกลบ มสาแหรกเพอหอย ลดฟกประดบดวยใบโพธ หลงคาเชงกลอนเครองยอดเปนลายหนากระดานมลายลกฟกแกะสลกลายประจายามกามป สวนลกฟกประดบดวยกระจก ชนหลงคาแตละชนจะเปนชนคหนากระดานจะเปนลายบวควาอยลาง มบวเชงบาตรซอนรองรบหนากระดานบน ซอนขนไปสชนจนถงชนองคระฆง ทกชนประดบดวย กระจงแซม บนแถลง บราล กระจงตาออย นาคปก เหนอขนไปเปนชนบลลงคก ชนเหม และบวกลม ปลยอด ลกแกว และเมดนาคางปลายสด เหนอขนไปมพมขาวบณฑทาดวยโลหะ ทาเปนทรงแวนแตละชนมลวดลาย ใบเทศ กระแหนะลายดวยรกประดบปดทอง ลกษณะสวนประกอบเกรน เกรนบษบก คอสวนทตอขนาดดานขางสวนฐานบษบกอยท งสองขาง มลกษณะคลายโขนเรอทงอนออนขน บนเกรนประดบดวยลายกระหนก ซงเรยกวา “กระหนกทานเกรน” กระหนกทายเกรน หมายถงแบบลวดลายทผกขนดวยกระหนกประดบตกแตงสวนทายราชรถ หรอประกอบฐานดานขางทงสองขางของพระทนงบษบก

สวนทายราชรถ มกทาตอทายออกไปคลายโขนเรอออนงอนยกขน เรยกวา “เกรน” บนขอบเกรนทง ๒ ดาน ประกอบดวยตวลายกระหนกเปนแถวเรยงไปโดยลาดบ ขนาดเลกอย ตนแถวใกลกบตวบษบกประจารถ ขนาดเของอยถดออกไปกระทงถงกระหนกขนาดใหญจะอยตรงปลายสดหวเกรน กระหนกทายเกรน ทประดบตกแตงประกอบ ๒ ขาง พระทนงบษบกเกรนกผกทาตามแบบเชนเดยวกบกระหนกทานเกรนราชรถ ตางแตวากระหนกทายเกรนพระทนงบษบกเกรนทาเปนแบบเดยวกนทง ๒ ขาง ขนาดของตวลายทาไตระดบตงแตเลกไปหาใหญตามลาดบ ทาใหแลเหนฐานสวนนของพระทนงบษบกเกรนคลายหวเรอเชดขนทง ๒ ดาน ทาใหเกดความรสกคลายกบวาบษบกนนประดษฐานบนทพยาน สวนออกเกรนเหนอหนากระดานประดบดวยกระจงตาออย และลวดลายกระหนกจะวางเรยงระดบรายตามแนวเสนทสงเชดขน กระหนกนางทประดบสวนดานสกดจะแกะสลกลวดลายตวพนมสนกลางสวนปลาย สวนลางโดนกระหนกดานสกดมกระหนกเรยง ๓ ตว ตวกลางจะใหญ สวนดานตวมมจะเลกลกษณะของลวดลายสวนปลายเบอนบดเลกนอย พนมสนปลายกระหนกสะบด สงยอดเหมอนลายไทยในยคของกรงศรอยธยาตอนปลาย

ดานขางมหอขนาดเลก ๒ หอ หนดานสกดเขาสพระทนง ทาหลงคาทรงเกงจน หลงเหนอเปน “หออฐ” เปนทประดษฐานพระอฐของพระประยรญาตและเจานายวงหนา ภายหลงคงเปนทประดษฐานพระอฐของสมเดจพระบวรราชเจามหาศกดพลเสพดวย หลงใตเปน “หอพระเจา” ทประดษฐานพระพทธรป ตอมาหออฐชารด รอไปในรชกาลท ๕ ปจจบนคงเหลอเฉพาะหอพระเจา ซงไดแปลงหลงคาเปนทรงจว กลาวกนวาเครองบนหลงคาทกวนนเปนของพระทนงเอกอลงกต ซงเปนพระทนงโถงสรางขนเปนคกบพระทนงมงคลา ภเษกบนกาแพงแกวดานหนาพระทนงอศราวนจฉย เพอเฉลมพระเกยรตแกพระบาทสมเดจ พระปนเกลาเจาอยหว พระมหาอปราชในรชกาลท ๔ ตอมารอไป คงเกบรกษาไวเฉพาะเครองบนหลงคา โดยนามาดดแปลงเปนเครองบนหอพระเจา ดงปรากฏอยบดน ตวอาคารทผนงสกดหนาและสกดหลง มประตทางเขาออก ๓ ชองทาง บานกลางมขนาดใหญขนาบดวยประตขนาดยอม ๒ ชอง เจาะหนาตางดานละ ๒ บาน ผนงดานขางมประตเชอมกบหออฐและหอพระเจา นอกจากนมประตบรเวณตอนหนาพระทนงขางทศเหนอและทศใต ขางละ ๑ ประต เจาะหนาตางขางละ ๘ บาน รวมประต ๑๐ และหนาตาง ๒๐ บาน การตกแตงทาอยางหมพระวมาน คอ ไมมซมประตหนาตาง และบานประตหนาตาง ภายนอกเขยนลายทองรดนา เปนรปตนไมลายพนธพฤกษาเชนเดยวกบหมพระวมาน แตทกรอบประตหนาตางไมมลายจาหลกตกแตง และหยองหนาตาง จาหลกลายตางออกไป โดยหมพระวมานจาหลกลายมงกรค ขณะทหยองหนาตางพระทนงอศราวนจฉยจาหลกลายดอกพดตานและลายประจายามกามป การตกแตงบานประตหนาตางภายในมลกษณะเฉพาะเปนลวดลายแบบพระราชนอยมรวมสมย คอ เขยนเปนลายกระบวนจน ดวยเทคนคสฝนผสมรกตดเสนโรยฝนทองตามแบบศลปะจน หรอเรยกวาลายกามะลอ มการใชสเพยง ๓-๔ ส คอ สแดง สเขยว สทอง และใชสดาเปนพนหลง

ทบานประต – หนาตางดานสกดหลง ซงเชอมตอกบหมพระวมาน เขยนเปนลายพระวสตรและเครองตงจนเฉพาะดานหนา มเพยงบานประตกลางทางเสดจออกของพระมหาอปราช ซงดานหลงเขยนเปนลายพนธพฤกษา บานประตผนงดานขางพระทนง เขยนลายตนไมและลายสตวมงคล เชน กเลนและไกฟา บานหนาตางเขยนลายกอบวประกอบลายรปสตว แตละบานมลายภาพไมซากน ลวดลายทเขยนขนมความหมายอนเปนสรมงคลตางๆ สวนใหญลายภาพเปนลายกอบว ดอกบวเปนดอกไมมงคลในพทธศาสนา มความหมายถงความบรสทธ ภาพดอกบวและใบบวตามคตจนมความหมายถงขนนางชนสงสด ความมจตใจสะอาดไมดางพรอย ดงนนภาพดงกลาวนอกจากเขยนประดบเพอความงามแลว ยงสรางความหมายมงคลใหมความเจรญรงเรองในทางราชการอกดวย บานประตทางเขาหลกบานกลางผนงสกดหนาดานทศตะวนออก มภาพสาคญเขยนเปนภาพตอเนอง คอภาพปลาหลกระโดดขามประตมงกร แลวกลายรางเปนปลามงกรและมงกรทะยานขนเหนอทองฟา ภาพดงกลาวนมตานานกลาววา แมนาเหลองทตาบลโหซง จงหวดซานซ ประเทศจน มแกงหนยาวขวางกลางแมนาขนาดสงใหญ ทกๆ ฤดใบไมผลระหวางเดอนทสามของป ปลาหลนบพนตวจะวายทวนนาขนมายงแกงและพยายามกระโดดขามแกงขนไปยงตนนาเพอวางไข เลากนวามปลาไมกตวสามารถกระโดดขามแกงหนกลางแมนาไปได คนจนโบราณไดนาความจรงในธรรมชาตดงกลาวมาเลาขานเพอสงสอนอบรมลกหลานสบตอมาวาปลาหลเหลานจะแหวกวายมายงประตมงกรทปากทางสวรรค ปลาตวใดทสามารถกระโดดขามประตมงกรไปไดจะกลายเปนมงกรทสงางาม เปนคตสอนใจใหลกหลานชาวจนมความอดทน ความเพยรพยายามเอาชนะตออปสรรค มความหมายมงคลถงความสาเรจความเจรญกาวหนา ตาแหนงยศศกดทางราชการทไดมาโดยไมคาดหมาย เหนอประตมงกรมอกษรจนอานวา “หย เหมน” หย เปนนามของจกรวรรดจนผสรางทานบกนนาทแมนาเหลอง เหมน แปลวาประต ภาพดงกลาวนมนยพองกบพระประวตของสมเดจพระบวรราชเจามหาศกดพลเสพ ซงเปนแตเพยงเจานายชนพระเจาบรมวงศเธอทพระปตจฉา (อา) ในพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว หากแตทรงพากเพยรปฏบตชอบในทางราชการตลอดมาจงไดรบพระราชทานอปราชาภเษกขนเปนพระมหาอปราช กรมพระราชวงบวรสถานมงคล ภาพนจงอาจเขยนขนเพอเฉลมพระเกยรตสมเดจพระบวรราชเจามหาศกดพลเสพ หรอเขยนขนเปนคตอทาหรณแกขาราชการในสงกดกรมพระราชวงบวรสถานมงคลใหเปนผทาราชการดวยความวรยะอตสาหะเพอความชอบในภายภาคหนา นอกจากนบนบานประตยงเขยนภาพสงของมงคลของจนหลายชนด อาท เหรยญทองโบราณ หมายถง ความมงคง กระจกเหลยม หมายถง ชยชนะและความยงยน ขนหางนกยง หมายถง ยศศกด นาเตาและพดใบกลวย หมายถง ความมอายยนยาว ฉตร หมายถง การปกปองคมครอง กงสดาล หมายถง โชคลาภ ระฆง หมายถง สรมงคล การตนจากกเลสตณหา การเขาถงสจธรรม เขาสตว หมายถง ชยชนะ ความสขและความมงคงรารวย ดาบ หมายถง การตดกเลสตณหา มวนภาพวาด หมายถง ความเปนผมศลปวชา พรสวรรคและความรกในสจธรรม ขมจน หมายถง การทาจตใจใหบรสทธ และคทาศกสทธ หมายถง ความสมปรารถนา ภาพสงของวเศษเหลาน เชอวามอานาจในการขจดภตผปศาจและชวยใหสมปรารถนาในประการตางๆ สวนบานประตสกดหนาขนาบบานใหญทง

สองขาง เขยนเปนภาพหงสกบดอกโบตนและนกนานาชนด เบองลางเปนกอบว เบองบนเปนดวงอาทตย นบถอเปนภาพมหามงคลทาใหเกดความเจรญรงเรอง ภาพจตกรรมบนบานประต – หนาตาง เหลาน เขยนขนในการสรางพระทนงครงรชกาลท ๓ ตอมามหลกฐานจารกทบานประตกลางผนงสกดหลงวา ขนประสทธจตรกรรม (อย ทรงพนธ) เขยนเมอ พ.ศ. ๒๔๖๙ คงเปนการเขยนซอมครงปรบปรงอาคารหมพระวมานเปนพพธภณฑสถานสาหรบพระนคร ภายหลงมบนทกการซอมอกครงหนงเมอ พ.ศ. ๒๕๑๒ สาหรบเครองบนพระทนงอศราวนจฉย มการสรางขนใหมพรอมการปฏสงขรณเครองบนหมพระวมานทงสนในรชกาลท ๓ สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ กลาววา ทรวดทรงหลงคาของเดมทสรางขนในครงรชกาลท ๑ นาจะงามกวาสมเดจพระบวรราชเจามหาศกดพลเสพสรางใหมอยางทแลเหนทกวนน หลงคาพระทนงอศราวนจฉยทปรากฏในปจจบนเปนเครองไมทรงจวชนเดยว มงกระเบองดนเผาไมเคลอบส ตกแตงดวยเครองลายองแบบรวยระกามอญ ซงนยมสรางขนในวงหนา คอ มแต “รวย” ทอดจากรมหวไมอกไกลงมาสดทแปหวเสา ไมมนาคสะดง ประกอบดวยชอฟา ใบระกา หางหงส หนาบน ทาดวยไมจาหลกปดทองประดบกระจกรปเทพนมประทบบนฐานบวแกมชอกระหนกเปลว

วดบวรสถานสทธาวาส (วดพระแกววงหนา)

วดบวรสถานสทธาวาส หรอเรยกกนเปนสามญวา “วดพระแกววงหนา” เปนวดทอยในเขตพระราชวงบวรสถานมงคล เชนเดยวกบวดพระศรรตนศาสดาราม อยในเขตพระบรมมหาราชวง คอตงอยในบรเวณอทยานชนนอกดานทศเหนอของพระราชวงบวรสถานมงคล หรอวงหนา อทยานวงหนาบรเวณน สมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาท กรมพระราชวงบวรสถานมงคล (พ.ศ. ๒๓๒๕ – ๒๓๔๖) ในรชกาลท ๑ ทรงสรางพระตาหนกภายในอทยาน ตอมาทรงโปรดพระราชทานอทศแกนกชนกนางแมน ผเปนมารดาของนกองคอและนกองคเภา พระสนมเอก ซงเปนพระธดาของสมเดจพระอไทยราชา พระเจากรงกมพชา พรอมทงชอนท เปนบรวาร อยจาศลภาวนา ครงนนเรยกวา วดหลวงช ถงสมยรชกาลท ๒ ไมมชอนสมควรแกการอปการะ วดหลวงชชารดทรดโทรม สมเดจพระบวรราชเจามหาเสนานรกษ กรมพระราชวงบวรสถานมงคล (พ.ศ. ๒๓๕๐ – ๒๓๖๐) ในรชกาลท ๒ จงโปรดใหรอวดหลวงชออกปรบทาเปนสวนเลยงกระตาย

ในสมยสมเดจพระบวรราชเจามหาศกดพลเสพย กรมพระราชวงบวรสถานมงคล ในรชกาลท ๓ พระราชวงบวรสถานมงคล หรอวงหนา ทรดโทรม สมเดจพระบวรราชเจามหาศกดพลเสพย กรมพระราชวงบวรสถานมงคล จงทรงโปรดใหบรณะหมดทงพระราชวง พระองคไดทรงอทศทสวนกระตาย หรอวดหลวงชเดม สรางวดขนใหมบวรสถานสทธาวาสเปนพทธบชา พระราชทานนามวา “วดบวรสถานสทธาวาส” แตมกเรยกกนเปนสามญวา “วดพระแกววงหนา” เพอเปนพทธบชา และเพอทรงแกบนหรอเฉลมพระเกยรตเมอครงเสดจยกทพไปปราบกบฎเวยงจนทน ในพทธศกราช ๒๓๖๘ พระอโบสถวดบวรสถานสทธาวาสน แตเดมสมเดจพระบวรราชเจามหาศกดพลเสพย กรมพระราชวงบวรสถานมงคล มพระดารจะสรางเปนยอดปราสาท แตพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว ทรงโปรดใหหามเพราะไมมธรรมเนยมทจะสรางยอดปราสาทในพระราชวงบวรสถานมงคลมากอน สมเดจพระบวรราชเจามหาศกดเสพย กรมพระราชวงบวรสถานมงคล จงทรงเปลยนเปนหลงคาจตรมข ทรงเสาะหาพระพทธรปและเครองศลาโบราณตาง ๆ มาตกแตง เชน พระเจดยกไดถายแบบอยางพระเจดยธาตพนมมา เปนตน ทรงสรางพระพทธรปยนองคหนงประดษฐานในพระอโบสถ แตยงไมทนแลวเสรจบรบรณพระองคกเสดจสวรรคต พระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว (พ.ศ. ๒๓๙๔ – ๒๔๐๙) กรมพระราชวงบวรสถานมงคล ในรชกาลท ๔ ทรงดารงพระอสรยยศดจพระมหากษตรยพระองคท ๒ ไดทรงสรางวดบวรสถานสทธาวาสตอ ระหวางนน พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ทรงโปรดใหอญเชญพระพทธสหงคจากพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดารามกลบไปประดษฐานทพระทนงพทไธสวรรย ดงเดม ดวยทรงมพระราชดารวาเปนพระพทธปฏมาทเคยประดษฐานอยทพระราชวงบวรสถานมงคลมาตงแตแรกสรางพระทนงพทไธสวรรย ซงพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว มพระราชดารจะอญเชญพระพทธสหงคไปประดษฐานทพระอโบสถวดบวรสถานสทธาวาส จงทรงโปรดใหสมเดจพระเจาลกยาเธอ เจาฟาอศราพงศ ทรงกากบการสรางพระอโบสถวดบวรสถานสทธาวาส ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหกอฐานชกชสาหรบตงบษบกกลางพระอโบสถ และทรงโปรดใหชางเขยนภาพจตรกรรมฝาผนงเรองตานานพระพทธสหงค

และพทธประวต บนผนงทงสดาน หลงบานประตหนาตางเขยนนภาพเทวรปทานองเดยวกบวดสทศนเทพวราราม แตการยงไมแลวเสรจ พระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหวเสดจสวรรคตเสยกอน พระดารทจะอญเชญพระพทธสหงคไปประดษฐานทพระอโบสถวดบวรสถานสทธาวาสกลมเลกไป มไดอญเชญมาประดษฐานดงพระดาร พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ทรงพระกรณาโปรดเกลา ฯ ใหบรณะปฏสงขรณเพมเตมจนสาเรจเรยบรอยสมบรณ

วดบวรสถานสทธาวาสนเปนวดในพระราชวงจงไมมพระภกษสงฆจาพรรษา ในรชกาลพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว เมอทรงเลกตาแหนงกรม

พระราชวงบวรสถานมงคลแลว พระราชวงบวรสถานมงคลกขาดผดแลรกษา ปอมปราการและอาคารตาง ๆ ชารดทรดโทรมลง พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว มพระราชดารวาการบรณปฏสงขรณพระราชวงบวรสถานมงคลทงหมดยอมสนเปลองมาก ควรรกษาไวแตสงสาคญ จงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหรอปอมปราการตลอดจนสถานทตาง ๆ ในพระราชวงบวรสถานมงคลออก คงไวแตพระราชมณเฑยรสถานและพระอโบสถวดบวรสถานสทธาวาส เพอขยายทองสนามหลวงทางดานเหนอและดานถนนราชดาเนนใน

พทธศกราช ๒๔๔๓ เมอจะพระราชทานเพลงพระศพ สมเดจพระบรมโอรสาธราช เจาฟามหาวชรณหศ สยามมกฎราชกมาร พระอโบสถวดบวรสถานสทธาวาสไดรบการตกแตงใหเปนพระเมรพมาน ทประดษฐานพระศพเวลาทรงบาเพญพระราชกศลแทนพระเมรทองสนามหลวงอยางแตกอน ปลกเมรนอยทพระราชทานเพลงออกมาดานเหนอ พระอโบสถจงเปลยนนามเปน “พระเมรพมาน” ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหจดงานพระศพสมเดจฯ กรมพระยาปวเรศวรยาลงกรณ พระบรมราชอปธยาจารยกอน แลวจงจดงานพระศพสมเดจพระบรมโอรสาธราชฯ หลงจากนนไดมการจดงานพระศพเจานาย ณ พระเมรพมานนอกหลายพระองค

พทธศกราช ๒๔๘๐ รฐบาลสมยนนไดอนมตใหกรมศลปากรซอมพระอโบสถวดบวรสถานสทธาวาสเพราะชารดทรดโทรมมาก

ระหวางสงครามโลกครงท ๒ ในคนวนท ๔ มนาคม พทธศกราช ๒๔๘๙ พระอโบสถวดบวรสถานสทธาวาสถกระเบดทาลายไปบางสวน เพอปองกนมใหภาพจตรกรรมภายในพระอโบสถเสยหาย จงเลอนกระเบองจากเฉลยงพระอโบสถไปมงหลงคาพระอโบสถ สวนหลงคาเฉลยงใชจากมงไวชวคราวกอน นบตงแตนนมาเปนเวลารวม ๒๐ ป พระอโบสถวดบวรสถานสทธาวาสกมไดรบการบรณะอก จากทมงหลงคาหมดอาย นาฝนไหลรวลงได ทาใหภาพจตรกรรมและเครองไมภายในเสยหายมาก

พทธศกราช ๒๕๐๕ พระอโบสถวดบวรสถานสทธาวาสจงไดรบการบรณะปฏสงขรณครงใหญ ทงหลงคาพระอโบสถ ผนง ซม บานประตหนาตาง เสา ลกกรง พนภายใน พน เสาลกกรง บนได และลานทกษณภายนอก

ลกษณะสถาปตยกรรมของพระอโบสถ พระอโบสถกออฐถอปนทรงจตรมข คอ เปนอาคารสเหลยม มมขยนออกทงสดาน

ตงอยบนฐานไพทขนาดใหญเปนลานมบนไดทางขนกวางใหญทงสดาน ซงตงซอนบนฐาน ๓ ชน

หนามขทงสมพระไลยนออกมา เสาระเบยงขนาดใหญทรงส เหลยมลบมม ๕ ดาน รองรบชายคาพะไล พนทตรงชองพะไลเปน บนไดทางขนไปสตวพระอโบสถ ตรงเสามมระเบยงสองเสาทาเปนชอง ประดบดวยลกมะหวด หลงคาจตรมขมงกระเบองส เปนหลงคาชนลดสองชน หนาจวประดบดวยชอฟาแบบปากปลา คอปลายจงอยงอนขน ซงจดเปนแบบศลปะของวงหนา มไดเปนจงอยแหลมลงแบบปากนกของวงหลวง สวนใบระกาทาเปนสองแบบผสมสวนบนทตอจากชอฟาลงมา ครงหนงเปนไมตรง สวนลางตอมาลงมาทาเปนตวลายองแบบนาคสะดงหางงอนหยกตอกบไมตรง สวนปลายซงเปนหางหงสนน ทาเปนนาคหาเศยรแบบนาคปก พระอโบสถนเดมสมเดจพระบวรราชเจามหาศกดพลเสพ จะทรงสรางเปนยอดปราสาท แตพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท ๓ ทรงทกทวงไววาตามพระราชประเพณทวงหนาไมมการสรางพระมหาปราสาท ดงนนพระอโบสถจงเปนทรงจตรมขธรรมดา ตวหนาจวทงสดานเปนไมจาหลกลายดอกพดตานกานแยง ภายในกรอบสามเหลยมสองชน ลงรกปดทองประดบกระจก แนวไมประกบดานลางเปนลายประจายาม ขนาบดายแนวลายบวรวน ระหวางหนาจวกบพะไลคนดวยสวนคอสองพนเปนปนประดบดวยลายชออบะเฟองแบบตะวนตก เปนลายปนปนเขยนสตาง ๆ คลายคลงกบลายคอสองทพระทนงพทไธสวรรยในพระราชวงบวรสถานมงคล (พพธภณฑสถานแหงชาต พระนคร) ทมมพะไลประดบดวยไมจาหลกรปนาค ๓ เศยร เรยกวา นาคปก ซงเปนลกษณะพเศษของศลปกรรมสกลชางวงหนา

พระอโบสถมประตทางเขาทงสมม แตละมขม ๓ ประต ประตตรงกลางสงกวาประตดานขาง บานประตดานนอกตกแตงดวยลายรดนา (ลงรกปดทอง) เปนลายพมขาวบณฑกานแยง เหนอขอบบานประตประดบดวยลายปนปน เปนลายดอกไมเครอเถาวตรงสวนลายดอกไมตกแตงดวยเครองถวยลายครามแบบฝรง ซงมทงจานรปกลม จานเปลทรงรปเหลยม และชามทรงกลม เชนเดยวกบลายกรอบหนาตางทตกแตงโดยรอบชองหนาตางเปนลายปนปนแบบชอดอกไมฝรงปนจน ใชเครองถวยลายครามแบบฝรงประดบตรงสวนยอดซมทเปนลายดอกไม

ฐานพระอโบสถชนลางมกาแพงกออฐถอปน กลาวไดวาเปนกาแพงแกวรอบพระอโบสถ มบนไดทางขนดานละ ๒ ขาง ๆ ละ ๕ ขน ตรงมมสดเปนซมทรงมณฑป ยอดปรางคซงสลกจากหน ตวบนไดมพนกบนไดโคง ตรงพนกลางสดตงรปสงโตจนเพศผและเพศเมยขางละตว เสาตรงบนไดทางขนเปนเสาหวเมดทรงมณฑรปสเหลยมลบมมตอดวยแนวกาแพงหลงเจยดตวกาแพงเจาะเปนชองประดบลายกระเบองดนเผาเคลอบรปดอกไมแบบจน ซงเปนแบบพระราชนยมในสมยรชกาลท ๓ ตวแนวกาแพงดานนอกสวนลางเจาะเปนชองส เหลยมเลก ๆ ดานบนโคง ใชสาหรบตงตะคนนา มนจดไฟใหแสงสวาง หรอเรยกวาตามไฟ

ฐานชนท ๒ มบนไดทางขน ดานละ ๒ ทาง พนกบนไดโคงกออฐถอปนปลายพนกตงสงโตจนขางละตว กาแพงชนท ๒ เปนกาแพงกออฐถอปนหลงเจยดเสาเหนอบนไดเปนเสาทรงสเหลยมลบมม ยอดหวเมดทรงมณฑ รวกาแพงเจาะเปนชองประดบดวยแผนดนเผาเคลอบสเขยวลายดอกไม

ภายในพระอโบสถ แผนผงของพระอโบสถวดบวรสถานสทธาวาส เปนแบบจตรมข ความยาวจากทศ

ตะวนออกไปทศตะวนตก ๔๙ เมตร ความกวางจากทศเหนอไปทศใต ๓๒ เมตร ความสง ๒๕ เมตร ตรงกลางมขดานทศตะวนตกตงบษบกประดษฐานพระพทธรปยนปางประทานอภยสองพระหตถ ซงในสมยรตนโกสนทร รชกาลท ๓ เรยกวา ปางหามสมทร สมเดจพระบวรราชเจามหาศกดพลเสพ กรมพระราชวงบวรสถานมงคลองคท ๓ โปรดใหหลอขนแตยงไมแลวเสรจ พระองคเสดจทวงคตเสยกอน พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวโปรดใหดาเนนการตอจนแลวเสรจ

ลกษณะบษบก บษบกไมจาหลกทรงสเหลยมสงโปรงสามดานมผนงดานหลงเพยงดานเดยว บนผนง

ประดบดวยลายรดนาหรอลงรกปดทองเปนลายพนธพฤกษา เสาทงสของบษบกแกะสลกลายลงรกปดทองประดบกระจกสหลงคาทรงปราสาท ตวบษบกซอนอยบนฐาน ๓ ชน ฐานบษบกชนลางเปนฐานเทาสงหมฐานบวซอน ๒ ชน หรอเรยกวา ฐานบวเทาสงห

ลกษณะพระพทธรป พระพทธรปยน พระหตถทงสองยกขนระดบพระอระ หนฝาพระหตถออกเปนการ

แสดงปางประทานอภย พระพทธรปมพระพกตรรปไข พระนลาฏกวาง พระปรางคสง พระขนงโกง พระนาสกเปนสน พระโอษฐอม พระเนตรทอดมองตา เมดพระศกเลก พระรศมเปนเปลว ครองจวรหมเฉยง สบงยาวถงขอพระบาท ดานหนาจบ ทรงยนบนฐานกลมรปดอกบว จากลกษณะประตมานวทยาเปนลกษณะของพระพทธรปในศลปะทเปนพระราชนยมในรชกาลท ๓

ลกษณะจตรกรรมฝาผนง ภายในพระอโบสถ มจตรกรรมฝาผนงเขยนประดบเตมผนงทงสดาน เขยนโดยฝมอ

ของจตรกรหลายคน ซงเจาฟาอศรพงศ ทรงเปนแมกองคดเลอกชางในกรมของพระองคเองมาเขยนชางทมชอในสมยนน เชน พระอาจารยแดง จากวดหงสรตนาราม และนายมน ลกษณะภาพจตรกรรมแบงออกไดเปน ๓ ชดใหญ ๆ คอ

ฝาผนงสวนบน เปนภาพพทธประวต จบความแตไดทอดพระเนตรเหนคนชรา คนเจบ คนตาย และสมณะ แลวออกบรรพชาไปจนถงตรสร ลกษณะการเขยนเปนใจความเดยวกนซาอยถง ๒๖ ชด ถอวาเปนการประชมชางเขยนผมชอเสยงครงนนมาเขยนประกวดฝมอกน จงนบเปนโบราณสถานทรวมฝมอชางเขยนครงสมยรชกาลท ๔ ไวไดมากทสดแหงหนง ฝาผนงเฉพาะทเปนมขดานตะวนตก อนเปนดานประดษฐานพระพทธรปยน เขยนเปนภาพเทพชมนม และมภาพสรยเทพและจนทรเทพอยทางดานซายและขวาของภาพตามลาดบ อนเปนเครองหมายถงองคพระบาทสมเดจพระปรเมนทรมหามงกฎ พระจอมเกลาเจาอยหว และพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว ผทรงอานวยการบรณปฏสงขรณมขดานตะวนออก เขยนเปนภาพการตรสร มขดานใต เปนภาพทรงหาม

พระญาตซงทะเลาะกนเพราะเหตฝนแลงแยงนาทานา มขดานเหนอเปนภาพเสดจปรนพพานและการถวายพระเพลงพทธสรระ

ฝาผนงสวนลาง เปนภาพตานานพระพทธสหงค ฉบบพระโพธรงษ เรมจากฝาผนงมขดานตะวนออก เปนภาพพระยานาคอาสาเนรมตองคสมเดจพระพทธเจา เปนพระพทธรปประทบเหนอสตรตนบลลงก ถวายแกพระราชาชาวสงหฬ ๓ พระองค ทามกลางทประชมชาวสงหฬ แลวพระราชาจงโปรดใหหลอพระพทธสหงคขนตามพทธลกษณะนน มาจบความเมอสมเดจพระบวรราชเจามหาสรสงหนาทเชญพระพทธสหงคจากเชยงใหม มาประดษฐานทพระทนงพทไธสวรรยในพระราชวงบวรสถานมงคล

บานประตและหนาตางพระอโบสถทง ๒๗ ชอง หรอ ๕๔ บาน เขยนเปนภาพเทพเจาฮนดปางตาง ๆ และภาพจากวรรณคดสาคญ เชน คมภรภารตนาฏยศาสตร รามเกยรต นารายณสบปาง เปนตน

ปจจบนพระอโบสถวดบวรสถานสทธาวาสเปนโบราณสถานสาคญ ซงนอกจากจะมลกษณะทางดานสถาปตยกรรมงดงามแลว ภาพจตรกรรมทฝาผนงพระอโบสถยงนบเปนภาพจตรกรรมสมยรชกาลท ๔ ทมคณคายงในทางศลป เปนทยกยองเชดชกนในหมนกปราชญและศลปนตลอดมา

อาคารและสงปลกสรางสมยรชกาลท ๔

นายยทธนาวรากร แสงอราม พระต าหนกแดง

พระตาหนกแดง เดมอยในหมพระตาหนก ซงพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช โปรดใหสรางขนทในพระบรมมหาราชวง ๒ หม พรอมกบการสรางกรงรตนโกสนทร เมอพทธศกราช ๒๓๒๕ หม ๑ เรยกวา พระตาหนกเขยว พระราชทานใหเปนทประทบของสมเดจพระเจาพนางเธอ เจาฟาฯ กรมพระเทพสดาวด อกหม ๑ เรยกวา พระตาหนกแดง พระราชทานใหเปนทประทบของสมเดจพระเจา พนางเธอ เจาฟาฯ กรมพระศรสดรกษ เสดจประทบอยจนตลอดพระชนมาย แลวสมเดจพระศรสรเยนทราบรมราชน ซ งเปนพระธดาไดเสดจประทบ และทรงปกครองตอมาในรชกาลท ๒ ครนถงในรชกาลท ๓ สมเดจพระศรสรเยนทรฯ เสดจออกไปประทบอยทพระราชวงเดม ธนบร พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวจงโปรดใหยายพระตาหนกแดงทงหมไปปลกถวายเปนทประทบ ณ พระราชวงเดม และไดเปนทประทบของพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว เมอยงดารงพระอสรยยศเปน สมเดจฯ เจาฟากรมขนอศเรศรงสรรคดวย

ในรชกาลท ๔ หลงจากเสดจบวรราชาภเษกแลว พระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว จงโปรดใหยายพระตาหนกแดงสวนททประทบของพระองคมาปลกรกษาไวในพระราชวงบวรสถานมงคล ดานทศตะวนตกเฉยงเหนอของหมพระวมาน ครนถงพทธศกราช ๒๔๗๐ สมเดจพระศรสวรนทราบรมราชเทว พระพนวสสาอยยกาเจา เสดจมาประพาสพพธภณฑสถาน ทอดพระเนตรเหนพระตาหนกแดงชารดทรดโทรมอย ทรงพระปร ารภวาเปนขอ งโบราณสรา งอยางประณตพร อมกบกร งรตนโกสนทร และไดเคยเปนพระตาหนกของสมเดจพระไปยกา และสมเดจพระอยยกา กบทงสมเดจพระปตลาธราชเจามาแตกอน จงทรงบรจาคทรพยในสวนพระองคประทานเพอปฏสงขรณใหกลบคนด ไวเปนทเฉลมพระเกยรตยศของพระบรมราชจกรวงศสบไป เมอการปฏสงขรณสาเรจ สมเดจพระพนวสสาอยยกาเจาฯ ไดเสดจมาบาเพญพระกศลฉลองพระตาหนกแดง เนองในการเฉลมพระชนษาครบ ๖๖ ป เมอ วนจนทร ท ๑๐ กนยายน พทธศกราช ๒๔๗๑๔๓ ตอมาในปพทธศกราช ๒๕๐๖ กรมศลปากร ไดดาเนนการบรณะและยายพระตาหนกแดงจากทศตะวนตกเฉยงเหนอดานหลงหมพระวมานมาตงทางทศตะวนออกเฉยงใตดานหนาหมพระวมานดงทปรากฏในปจจบน

ตาหนกแดงมลกษณะเปนตาหนกหลงเดยวแบบตาหนกหอ ความยาว ๗ หอง มเฉลยงทดานหนา หลงคาชนเดยวไมมมขลด มงดวยกระเบองดนเผา หนาบนกรดวยไมแบบลกฟกหนาพรหม กรอบคหาหนาบนประดบดวยชอฟา ใบระกา หางหงส และนาคสะดง ตวเรอนทาฝาปะกน ดมอก

๔๓ยอรช เซเดส, โบราณวตถในพพธภณฑสถานส าหรบพระนคร (พระนคร : โรงพมพโสภณพ

พรรฒธนากร, ๒๔๗๑), หนา ๒๗ – ๒๘.

และเชงบน-ลางอกเลาบานประตหนาตาง แกะสลกลวดลายอยางงดงาม ลกษณะเดนของตาหนกแดงคอ พระแกลทมฐานเทาสงหประกอบอยตอนลาง ซงมกจะไมปรากฏในเรอนสามญชน และมเสานางเรยงรบชายคาทางดานขวาและดานหลงจานวน ๑๕ เสา ซงเปนลกษณะทปรากฏในเรอนทสรางในสมยตนกรงรตนโกสนทร

ปจจบนภายในจดแสดงอยางตาหนกของเจานายโบราณ ไดแก สงของสวนพระองคของสมเดจพระศรสรเยนทราบรมราชน และเครองเรอนของใชในสมยรตนโกสนทร

พระทนงอศเรศราชานสรณ

พระทนงอศเราศราชานสรณ เดมเรยกวา พระทนงวงจนทร พระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว โปรดใหสรางดานทศเหนอของพระทนงอศราวนจฉยภายหลงบวรราชาภเษกแลว เน องจากทรงไมพอพระราชหฤทยทจะประทบในหมพระวมานอนเปนทประทบของพระบวรราชเจาแตกอนมา โดย หลวงชาตเสน (ทด) เปนนายชาง๔๔

แตเดมบรเวณทสรางพระทนงอศเรศราชานสรณน พระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว โปรดใหสรางพระทนงเกงจนขน แตเมอเสดจมาประทบแลวทรงพระประชวรเรอยมาไมเปนปกต ซนแซจนมาดกราบทลวาพระทนงเกงจนสรางในทฮวงจยไมดเปนอปมงคล จงโปรดใหรอพระทนงเกงจนนนไปปลกนอกพระราชวงบวรสถานมงคล และโปรดใหสรางพระทนงอยางตะวนตกขนใหมในทนน ขนานนามวาพระทนงวงจนทร ตอมาเปลยนชอเปนพระทนงอศเรศราชานสรณ ตามพระนามครงทรงกรมเปนกรมขนอศเรศรงสรรค

การเปลยนนามพระทนงดงกลาวสนนษฐานวานาจะเกดขนในปลายสมยรชกาลท ๔ ภายหลงจากทพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหวเสดจสวรรคตแลว เพอเปนทราลกถงพระองค โดยนามพระทนงองคตางๆ คลองจองกนดงน “มงคลาภเษก เอกอลงกฎ คชกรรมประเวศ อศเรศราชานสรณ บวรปรวต สาโรจรตนประพาส นกจราชบรหาร”

พระทนงอศเรศราชานสรณมลกษณะเปนตกสองชนแบบตะวนตก ผงพนส เหลยมผนผา ขนาดกวาง ๕ หอง ยาว ๙ หอง วางผงตามแนวเหนอ-ใต หนหนาสทศตะวนตก มอฒจนทรเปนทางขนพระทนงจากภายนอกไปสเฉลยงหรอพาไลหนาตามแบบอาคารตะวนตกรนแรกทสรางในกรงเทพฯ ทงนถอคตไทยโบราณวาการลอดใตถนเรอนหรอทางขนจากชนลางภายในอาคารเปน อปมงคล ตอนหนาพระทนงมมขสเหลยมผนผายาวประมาณหนงในสามของความยาวพระทนง มขดานหนากอเปนชองคานโคง ๓ ชอง ดานขางดานละ ๑ ชอง ระหวางชองคานโคงประดบเสาองเซาะรอง หวเสาองม

แปนรบเรยบๆ คลายหวเสาแบบทสคน (Tuscan) ภายในมขมบนไดทางเขาใตถนพระทนง ชนบนของมขเปนชานมพนกลอมสาหรบทหารยนยาม

๔๔

ตอมาไดดารงตาแหนงสงสดท พระยาราชสงคราม (ทด) จางวางกรมทหารใน ด “ปวตพระยาราชสงคราม” ราชกจจานเบกษา เลมท ๑๕, ตอนท ๙ (๒๙ พฤษภาคม ๒๔๔๑) : หนา ๙๖

หลงคาพระทนงทรงจวชนเดยวไมมมขลด หนาจวทงสองดานปนปนประดบเปนตราพระราชลญจกรประจาพระองคพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว คอ รปปนประดษฐานบนพานแวนฟา อยภายในชอมาลาประกอบลายพนธพฤกษา อนมทมาจากพระนามเดมของพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว คอ “เจาฟาชายจฑามณ”

พระทนงชนลางยกพนเตย มบนไดและประตทางเขา ๒ ทาง ดานหลงมชองประต ๓ ชอง บานหนาตางเปนบานไมตอนเดยว พระทนงชนลางใชเปนทพกอาศยของบรรดามหาดเลกพนกงาน

สวนพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหวประทบเฉพาะชนบนของพระทนง มลกษณะการตกแตงเปนพเศษดานหนาทาเปนเฉลยงโถงขนาด ๗ หอง เสารองรบหลงคาพาไลมหนาตดรป

สเหลยมจตรส เซาะรอง (Flute) ดานละ ๔ สรอง หวเสาคลายหวเสาแบบทสคน (Tuscan) พนกเฉลยงเปนไมฉลโปรงรปวงกลมซอนกนคลายลายแกวชงดวง ในอาคารชนบนแบงเปนหองตางๆ ๕ หอง แตละหองตกแตงเพดานดวยโคมไฟระยา ทผนงชวงบนเจาะเปนชองลกกรงโปรงเพอระบายอากาศ เหนอชองลกกรงจาหลกลวดลายปดทองประดบรปพระราชลญจกรประจาพระองคพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหวยาวตลอดผนง เปนรปพระปนและปนใหญ ซงแสดงวาพระองคทรงบงคบบญชาทหารปนใหญ สลบกบรปชางเผอกหรอชางตน ซงนาจะหมายถงชางสาคญของวงหนาในพระบาทสมเดจพระปนเกลา เจาอยหว๔๕ หลงหองดานทศตะวนออกเปนเฉลยง โดยรอบพระทนงมหนาตางทรงสงอยางตะวนตกยาวจรดพนหอง หนาตางเปนบานไมเปดไดสองตอน ตอนบนเปนบานเกลดปรบปดเปดได ตอนลางเปนบานลกฟกทบและมพนกลกกรง บานประต หนาตาง ลกกรง และเสาทาสหลองตดขอบดวยสแดง ตามหนงสอ ตานานวงหนา กลาววา พระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหวทรงใชหองดานทศเหนอสดของพระทนงเปนหองทรงพระอกษรและหองสมด หองถดมาเปนหองรบแขกสาหรบหองตอนกลางพระทนงเปนหองขนาดใหญใชเปนหองเสวย หลงหองเสวยเปนหอง อนเครอง ถดมาเปนหองบรรทม และหองดานทศใตสดของพระทนงใชเปนหองแตงพระองค ทายหองแตงพระองคเปนหองเกบของ ทหองนมบนไดเลกสาหรบเปนทางพนกงานขนลงดวย สวนหองมมทศตะวนตกเฉยงใตใชเปนหองสรง การตกแตงภา ยในพระทนง อศเรศราชาน สรณในอดตเปนแบบตะวนตก เน องจา กพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหวโปรดการใชชวตแบบชาวตะวนตก กลาวกนวาทประทบของพระองคมบอยเปนผชาย มพนกงานเปนสาวใชอยจากดพอสาหรบรบใช แมแตเจาจอมกอย เฉพาะผทเปนราชปฐาก บรรดาพระเจาลกเธอและพระสนมกานลจะขนเฝาเฉพาะเวลาเสวยเทานน

เมอมแขกฝรงตางเมอง เชนราชทตเขามา กทรงรบรองเลยงดทพระทนงอศเรศราชานสรณ ดงในครงเลยงรบเซอรจอหน บาวรง อครราชทตองกฤษ ซงเขามาเจรญสมพนธไมตรกบไทยในสมย

๔๕

เดนดาว ศลปานนท, “พระทนงอศเรศราชานสรณ” เมองโบราณ ปท ๒๖, ฉบบท ๓ (กรกฎาคม – กนยายน ๒๕๔๓) : หนา ๑๐๖.

รชกาลท ๔ เมอปพทธศกราช ๒๓๙๘ และไดเขา เฝาพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว เซอรจอหน บาวรง ไดกลาวถงทประทบของพระองคไวในหนงสอของเขาตอนหนงวา

“หองทประทบด เหมาะและตกแตงเขาทด เวนแตทพดชกแขวนสงเกนไป จนตดเพดานสงเทานน ถาไมเชนนนแลวการทใชเครองเรอนตกแตงเกอบจะทาใหเชอวาเขาไปอยในบานผดฝรง” พระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหวประทบอย ณ พระทนงอศเรศราชานสรณตลอดมาจนกระทงเสดจสวรรคต ณ พระทนงองคน ในปพทธศกราช ๒๔๐๘ พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวไดเสดจมาจดการตางๆ ในพระราชวงบวรสถานมงคลตอมา และไดมรบสงใหจดหองกลางในพระทนงอศเรศราชานสรณอนเปนหองเสวยเดมใหเปนทประดษฐานพระบรมอฐพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว และโปรดใหเชญพระบรมอฐพระบรมราชชนก และพระบรมราชชนน คอ พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย และสมเดจพระศรสรเยนทรามาตย จากหอพระอฐภายในพระบรมมหาราชวงมาประดษฐานไวท เดยวกน โดยโปรดใหทา ตไมจาหลกปดทอง ๓ ตตกลางประดษฐานพระบรมอฐพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว ตดานขวาประดษฐานพระบรมอฐพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย และตดานซายประดษฐานพระบรมอฐพระศรสรเยนทรามาตย และทาเพดาน ทาอฒจนทรไวสาหรบตงเครองบชา ในสมยรชกาลท ๕ เมอกรมพระราชวงบวรวชยชาญ พระราชโอรสในพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหวเสดจทวงคต พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวโปรดใหเชญพระอฐประดษฐานไวกบพระบรมอฐพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหวดวย

ถงรชสมยพระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว เจานายวงหนาเหลอประทบอยนอยพระองค พระราชมณเฑยรกทรดโทรมลงมาก จงโปรดใหอญเชญพระบรมอฐพระบาทสมเดจพระป นเกลาเจาอยหวกบพระอฐกรมพระราชวงบวร ๔ พระองค ไปประดษฐาน ณ หอพระนาก ในวดพระศรรตนศาสดาราม เมอปพทธศกราช ๒๔๖๐ สวนพระบรมอฐพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย และพระบรมอฐพระศรสรเยนทรามาตย คงเชญกลบไปประดษฐาน ณ หออฐในพระบรมมหาราชวงดงเดม ตอมาในพทธศกราช ๒๔๗๗ เมอมการจดตงโรงเรยนนาฏดรยางคศาสตร ไดใชบรเวณพระทนงอศเรศราชานสรณเปนโรงเรยนศลปากร แผนกนาฏดรยางค๔๖ ปจจบน พระทนงอศเรศราชานสรณจดแสดงเฉพาะชนบนดวยเครองเรอนแบบยโรปและแบบจน ตามลกษณะการใชงา นพระทนงมาแตเดม

๔๖ หลวงบรบาลบรภณฑ, พพธภณฑสาร เลม ๔ เรองต านานพพธภณฑสถานแหงชาตในกรงเทพฯ (พระนคร : โรงพมพพระจนทร, ๒๔๘๐), หนา ๑๖.

พระทนงมงคลาภเษก

พระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว ทรงสรางคกบพระทนงเอกอลงกฎ เปนพระทนงโถงตงอยบนกาแพงแกว สองขางพระทนงอศราวนจฉยซงเปนทองพระโรง มเกยสาหรบทรงพระราชยานอยทางดานหนา พระทนงองคนสรางทานองเดยวกบพระทนงดสดาภรมยในพระบรมมหาราชวง ตามลกษณะทเรยกกนในสมยกอนวา “พระทนงเยน” หมายถงเปนพระทนงโถงสาหรบตากอากาศ

สาหรบพระทนงเอกอลงกฎไดรอลงเมอปรบปรงวงหนาเปนพพธภณฑสถานสาหรบพระนคร ปจจบนคงเหลออยเฉพาะพระทนงมงคลาภเษก

พระทนงมงคลาภเษกเปนพระทนงโถงชนเดยวยกพนสง ผงพนสเหลยมผนผา ขนาดกวาง ๑ หอง ยาว ๒ หอง มเฉลยงรอบ วางผงตามแนวตะวนออก - ตะวนตก หนหนาสทศตะวนออก มบนไดทางขนพระทนงจากดานหลง ตอนหนาลดชนเปนชานและมเกยสาหรบทรงพระราชยาน หลงคาทรงจวมมขลด ๒ ชน ชนละ ๒ ตบ มงดวยกระเบองดนเผาเคลอบส กรอบหนาบนประดบดวยชอฟา ใบระกา หางหงส นาคสะดง หนาบนเปนไมจาหลกลายเทพนมลอมรอบดวยลายกระหนก เสารบหลงคาทงชวงในและชวงนอกเปนเสาสเหลยมขนาดใหญลบมม ผนงภายในพระทนง ตงแตคอสองจรดพนเขยนลายดอกไมรวงเคลาสตวทวบาทและแมลง เชน นก คางคาว แมลงปอ ผเสอ กระจายกนอยระหวางลายดอกไมรวง นบเปนตวอยางของจตรกรรมของพระบวรราชวงในชวงรชกาลน เปนอยางด

ในปพทธศกราช ๒๔๗๓ - ๒๔๗๔ มการบรณะพระทนงมงคลาภเษก เสาพระทนงเดมกออฐหมเสาไม ไดบรณะโดยเจาะเอาเสาไมออกแลวหลอคอนกรตทกตน พนพระทนงรวมใน เฉลยง และพนหนาเกยเดมเปนไม ไดเปลยนเปนพนคอนกรตปกระเบองซเมนตลายแดง พนหนาเกยปกระเบอง

ซเมนตลายหนงจระเข๔๗

๔๗

(๔) ศธ. ๒.๑.๑/๑๘๗ หนา ๑๐.

เกงนกจราชบรหาร

เกงนกจราชบรหารเปนสวนหนงของพระทนงบวรปรวต พระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหวโปรดใหพระวสตรวาร (มล) เปนนายงานสราง แตคางอยจนเสดจสวรรคตยงไมแลว พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวโปรดใหสรางตอมาจนเสรจ พระทนงบวรปรวตรเปนททประทบเวลาเสดจมาคางแรมอยในพระราชวงบวรฯ ตอนทสรางพระทนงบวรปรวต มประตและกาแพงกนเปนบรเวณหนงตางหาก เปนแตตงอยตดกบบรเวณ พระทนงอศเรศราชานสรณ ศาลา (เกงจน) และสวนทสรางในพระทนงบวรปรวตเปนอยางจนทงสน พระราชประสงคในพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหวคงจะทรงจดเปนอยางจนบรเวณหนง เปนอยางฝรงบรเวณหนงมาแตเดม ตอมาในพทธศกราช ๒๔๗๗ เมอมการจดตงโรงเรยนนาฏดรยางคศาสตร ไดใชบรเวณพระทนงบ วรปรวตและเกงนกจราชบรหารเปนโรงเรยนศลปากร แผนกนาฏดรยางค๔๘

เกงนกจราชบรหารตงอยตดกบกาแพงดานทศเหนอของพระทนงบวรปรวต ลกษณะเปนอาคารแบบจนกออฐถอปนชนเดยว ขนาดกวาง ๔.๔๐ เมตร ยาว ๗.๘๐ เมตร สง ๔.๕๐ เมตร หลงคาเปนแบบจน มงกระเบองดนเผาแบบจน หนาบนและสนหลงคาเขยนสลวดลายแบบจน กลางสนหลงคาเขยนเปนรปดอกพดตานและไกฟา ดานหนามหลงคาปกนกคลม ประตบานพบ (บานเฟยม) เขยนสเปนรปเครองมงคลของจน ขางประตตงตกตาจน ฝาผนงภายในทง ๓ ดานเปนภาพจตรกรรมเรองเกยวกบพงศาวดารจน เรองหองสนเตมทงสามดาน มอกษรกากบเปนตอนๆ ไป โดยเรมทผนงดานขวาแลวเขยนภาพเวยนซาย (ทวนเขมนาฬกา) ตามความนยมของชางจน ๔๙ เมอพทธศกราช ๒๕๐๕ กรมศลปากรไดรออาคารพระทนงบวรปรวตลง เนองจากชารดจนยากแกการบรณปฏสงขรณ

๔๘ หลวงบรบาลบรภณฑ, พพธภณฑสาร เลม ๔ เรองต านานพพธภณฑสถานแหงชาตในกรงเทพฯ (พระนคร : โรงพมพพระจนทร, ๒๔๘๐), หนา ๑๖- ๑๘.

๔๙ ศานต ภกดคา และ นวรตน ภกดคา, “จตรกรรมเรองหองสนในเกงนกจราชบรหาร” เมองโบราณ ปท

๓๓, ฉบบท ๑ (มกราคม – มนาคม ๒๕๕๐) : หนา ๖๙.

บรรณานกรม

เดนดาว ศลปานนท. “พระทนงอศเรศราชานสรณ” เมองโบราณ ปท ๒๖, ฉบบท ๓ (กรกฎาคม

– กนยายน ๒๕๔๓) : หนา ๑๐๕ - ๑๑๒.

แนงนอย ศกดศร, หมอมราชวงศ. มรดกสถาปตยกรรมกรงรตนโกสนทร . กรงเทพฯ : สานกราชเลขาธการ, ๒๕๓๗.

บรบาลบรภณฑ, หลวง. พพธภณฑสาร เลม ๔ เรองต านานพพธภณฑสถานแหงชาตในกรงเทพฯ .

พระนคร : โรงพมพพระจนทร, ๒๔๘๐.

“ปวตพระยาราชสงคราม” ราชกจจานเบกษา เลมท ๑๕, ตอนท ๙ (๒๙ พฤษภาคม ๒๔๔๑) : หนา ๙๕ – ๙๗.

ยอรช เซเดส. โบราณวตถในพพธภณฑสถานส าหรบพระนคร . พระนคร : โรงพมพโสภณพ

พรรฒธนากร, ๒๔๗๑. ศานต ภกดคา และ นวรตน ภกดคา. “จตรกรรมเรองหองสนในเกงนกจราชบรหาร” เมองโบราณ ป

ท ๓๓, ฉบบท ๑ (มกราคม – มนาคม ๒๕๕๐) : หนา ๖๘ - ๘๖.

สมชาต จงสรอารกษ. สถาปตยกรรมแบบตะวนตกในสยามสมยรชกาลท ๔ – พ.ศ. ๒๔๘๐.

กรงเทพฯ : คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร, ๒๕๕๓.