A.O. Vinje · dagsens "moderne nynorsk" er det målet me kallar for høgnorsk. Ein finn det ikkje i ordlistone frå Det Norske Samlaget, men det er eit mål som hev vorte nytta i

Nr. 1/2006 - 5. årgangen - http://maalmannen.sambandet.noB

lad

fo

r n

ors

k m

ålr

eis

ing

I dette nummeret:Olav Torheim: Høgnorsk på fem minutt? s. 2Lars Bjarne Marøy: Leidar s. 3Kjell Venås: Noam Chomsky og generativ grammatikk s. 4Rachel Suissa: På jakt etter det fyrste alfabetet s. 11Lars-Toralf Storstrand: Hamas - den islamske motstandsrørsla s. 16Krokvik/Hovden: “Dikt avlar rosor” s. 19Lars-Toralf Storstrand: Nye ord - eit spursmål um liv og sôl s. 20

Dei vilde stengja folket inn som fe i gamle baasen sin;men utanfor laag verdi vidso fager og so fri.

Dei vilde, at den norske mann,han skulde skjemmast for sitt landog ræddast fælt for svenskens staalog laana danskens maal.

Vaar “Døl”, han var eit svar aat deim,som ikkje vyrda vil vår heim,eit svar fraa fjell og dal og fjordav sterke, frie ord.

Me vil ei bøygja ryggen vaartil husmanns-stræv og husmanns-kaar, meraada vil vaar eigen grunn,ja, og vaar eigen munn!

Og desse ord oss manar notil strid for det, han gav sitt blod.Hans tale somd et norske flaggoss verna skal i dag!

Hyllingskvede til A.O. Vinje, utgjeve av Nor-rønalaget Bragr i 1968.

A.O. VinjeAv Vetle Vislie

Fredag 27. januar vart tvo av aktivistane attumMålmannen intervjua i radioprogrammet "Sånn erlivet". Olav Torheim og Lars-Toralf Storstrandbyrja med å gjera greida for sume av prinsippi somligg attum utformingi av det høgnorske målet,dinæst vart det sett fokus på dei negative fylgjonedet hev havt når statleg målpolitikk førdenynorsken burt frå desse prinsippi. Det vart dessu-tan peika på dei vandemåli den organiserte mål-rørsla, representert ved Noregs Mållag, hev med åforma ut nye strategiar som høver for vår tid. Tilslutt fekk lydarane høyra eit intervju med OttarGrepstad, direktør for Nynorsk Kultursentrum,som åtvara målfolket mot å ikkje taka innspeli fråhøgnorskfolket på ålvor. Høgnorskrørsla høyrermed til målrørsla, slo Grepstad fast.

I tidi etter intervjuet hev mange ringt innog meldt interesse for bladet, og av desse er ikkjeso reint fåe bokmålsfolk. Dei fortel at dei til dag-leg skriv bokmål eller riksmål, men hev godhug

for den klassiske nynorsken, høgnorsken. At detfanst eit organ som framleides arbeidde for åfremja dette målet kjende dei ikkje til.

Me i Målmannen-redaksjonen ser ingengrunn til å tvila på vitnemåli frå dei nemnde bok-målsbrukarane. Mange kunde vinnast for mål-reisingi um berre målrørsla var meir interessert i åsetja seg inn i korleides bokmålsbrukarane tenkjer,i staden for å berre stå på sitt.

At mange som hev godhug for den klas-siske nynorsken ikkje hev høyrt um Målmannen erleidt, men røynlegt. Me hev ikkje tilgang på deisame økonomiske ressursane som Noregs Mållageller andre nynorskinstitusjonar. Den beste mark-nadsføringi for Målmannen er det difor lesaranesjølve som lyt stå for. Fortel ein ven um Målman-nen og heimesidone våre på internet (http://maal-mannen.sambandet.no). Og er han interessert someld frå til bladstyret. Me sender prøvenummer utfritt.

Målmannen på radio

2Høgnorsk på fem minutt?

- Ei innføring til gledja for nye lesararAv Olav Torheim

I siste helvti av 90-talet hadde NorskSpråkråd lagt ut den informative netsida"Nynorsk på fem minutt", ei grunnlegg-jande innføring i nynorskt mål fornynæmingar.

Fem minutt er kann henda nok til åsetja seg inn i nokre av dei grunnleggjandeprinsippi som skil nynorsk frå bokmål,men diverre er det slik at med dei fylgje-broti og serreglane som hev kome inn inynorsken i 1917, 1938 og 1959 er detmange som ikkje ein gong greider å læraseg korrekt nynorsk etter eit heilt liv somaktiv nynorskbrukar.

Det klåre og greide alternativet tildagsens "moderne nynorsk" er det måletme kallar for høgnorsk. Ein finn det ikkje iordlistone frå Det Norske Samlaget, mendet er eit mål som hev vorte nytta i trassmot offisiell norsk rettskriving heilt sidan1938. Olav H. Hauge sagde at han høyrdedei kalla målet hans for høgnorsk, og dettok han som ei æra.

Offisiell nynorsk vart fyrste gongenskriftfest i 1901. Sidan var det rettskriv-ingsbrigde i 1910, 1917 og 1938. Fram tildå kunde ein skriva høgnorsk innanfor denstatlege rettskrivingi.

I dag kann me skilja millom høgnorskpå den eine sida og høgnorsknær (tradis-jonalistisk) nynorsk på hi sida. I ordlistonefinn me i-mål og linne hokynsord kamu-flera i innleidingi til Nynorsk ordlista, menderimot ikkje former som um, upp og burt.

Grunndragi i høgnorsken er dei samesom i Aasen-normalen, med sumeortografiske brigde. Viktugast er kannhenda burtfallet av daude t'ar i presens par-tisipp (gravet, fenget) og a-ending for alletider a-gjerningsord (kasta - kastar - kasta -kasta mot Aasens kasta - kastar - kastade -kastat).

Vitskaplegt uppbygt målmynsterDet vert ofta nytta som eit argument motnynorsken at han er eit "konstruert språk".Dette argumentet kann ein like godt snu tilå vera eit argument for nynorsk. Det høg-norske målet hev eit vitskaplegt uppbygtmålmynster. Med alle dei undantaki og ser-reglane som gjeld i nynorsk i dag, lyt einstødt slå upp i ordlista for å finna ut kvasom er korrekt nynorsk. Dei einfelde prin-sippi attum høgnorsken gjer at målføringikjem intuitivt. Ein treng ikkje vera filologfor å skriva. Ein kann til dømes lesa Bibe-len frå 1938 og læra seg høgnorsk på den

måten.Eit sentralt prinsipp i høgnorsken er

samanhengslovi, som segjer at når eit ordskal bøygjast, skal roti åt ordet vera med ialle bøygningsformene. Til dømes so heiterdet å segja, sagde og hev sagt. G'en gjengatt i alle ledd og syner samanhengen tilandre ord som er utleidde or same rot, somsegn og soga.

Samstundes som målet syner saman-hengen millom ordi, skil det samstundesdei ulike ordi frå einannan. Prinsippetkallar me ordskilnadslovi. Til dømes vertordi kol og kål skrivne ulikt, jamvel um deivert uttala likt.

Etymologisk normeringHøgnorsken er ikkje ortofon, men legg ety-mologiske prinsipp til grunn forrettskrivingi. Når det t.d. heitte gard, bord,skard og urd på gamalnorsk, so skal d'envera med i dagsens nynorsk og, jamvel umhan ikkje vert uttala lenger (men hev vortetil r åleine eller tjukk l i målføri). Den ety-mologiske rettskrivingi gjev soleides ikkjeberre samband attende til norrønt, ho upp-fyller og prinsippet hans Ivar Aasen um atskilje som fanst i målføri skulde spegla segatt i skrift ("Der målføri skil, skal òg skrift-målet skilja"). Takk vere Aasens typeform-prinsipp kann dialektord få ei standardisertform og takast upp i det nynorske målet.

VokaltriklangDet høgnorske i-målet hev vokaltriklang ihokynsord med a/i/o. Td tidi/tider ogsida/sidor. Bokmålet hev berre e(tiden/tider og siden/sider). Dette gjer høg-norsken fargerik og vakker. "Selve sprogeter jo musikk," sagde Edvard Grieg.

Purisme i ordval og segjemåteHøgnorsken er puristisk. Ikkje berre i ord-val, men i segjemåten med. Som NikolausGjelsvik peika på i "Von og veg" , ligg alledei germanske måli under for latinen. Einkann til dømes ta ein kva som helst slagsnorsk lovtekst og jamføra denne med tekstii den gamle gulatingslovi. Då ser ein sjølvat den norske målføringi er langt meirendefram og greid enn den "moderne".

Eit ryggstø for det norske i målføriDagsens nynorsk hev vorte eit løynt makt-språk som drep ned sernorske målmerke imålføri. Til dømes fører vantandekunnskap til at dei høgnorske i-formene

vert svivyrde samstundes som detnaturlege skiljet millom sterke og linnehokynsord som finst i dei fleste målførivert brote ned, og det utan at nokon gjevgaum på det. Folk på Sunnmøre tykkjer deter “unaturleg” å skriva “gjenta” og “boki”framfor “jenta” og “boka”, men dei tenkjerikkje yver at dei sjølve segjer “gjentå” og“bokja”. Nordfjord er ein av dei få stadenepå Vestlandet der dette vokalskiljet ikkjefinst, men der vert det palatalisering avsterke hokynsord som sluttar på g eller k,som "bokja" (boki) eller "saja" (sagi).Dette er døme på målmerke som dagsensnynorsk høgg tvert yver.

I dag er det slik at bokmålet hev eittalemålsideal, medan nynorsken ikkje hevdet. Bokmålsveldet i dag gjer slik at detkjennest "unaturlegt" å nytta sernorske ordsom foreldre og besteforeldre nyttar, menlett å taka etter tala og skrive bokmål, slikdet ovrar seg i radio og fjerrsjå. Høgnorsk-folk arbeider for at nynorsk skal verta nor-mdanande, slik at nynorske ord og seg-jemåtar kann få fotfeste.

Framleides forviten?Nokor innføring i høgnorsk på fem minuttvart nok ikkje dette stykket, helder femminutt med motivasjon. Um du framleideser forviten etter meir informasjon um høg-norsken, finst det høveleg litteratur. Herkann eg millom anna nemna "Norsk Form-læra" og "Norsk Ordliste" av Lars Eske-land. Desse bøkene vart prenta uppatt avNorrønalaget Bragr på slutten av 90-talet.Formlæra finst ogso i netutgåva påhttp://sambandet.no/grammatikk. Andrebøker som ein vonleg kann få tak i antik-varisk er "Norsk grammatikk" av LeivHeggstad og "Norsk-dansk ordbok" avSteinar Schøtt. Og gløym helder ikkje ålesa “Von og veg” av Nikolaus Gjelsvik.

Dei som vil høyra den norske målsogafortald frå ein høgnorsk ståstad kann lesa"Norsk Målsoga" av Gustav Indrebø. Einsystematisk gjenomgang av dei endringanesom riksmaktene hev gjort inynorskrettskrivingi i det fyrre hundradåretkann ein finna i "Mål og vanmæle" avJostein Krokvik. Til slutt kann eg nemnaartikkelsamlingi “Kva er målreising?” avGustav Indrebø. Ho tek upp dei viktigusteargumenti mot samnorskpolitikkenandsynes nynorsken og kjem inn på meirgrunnleggjande spursmål um kvifor drivamålreising.

Det segjer seg sjølv at eit blad med fire utg-jevingar i året ikkje hev det same spelerometnår det gjeld å fylgja upp og kommenteraaktuelle hendingar. Dei fire årlege utgjevin-gane lyt fyrst og fremst gjeva bakgrunnsinfor-masjon og taka upp aktuelle emne ut frå eimeir fundamental og “tidlaus” tilnærming.

Men Målmannen ynskjer ogso å spela eirolla i den dagsaktuelle målstriden. Pr i dag erinternet det beste mediet til sovorne fyremål.

Det ligg fyre konkrete planar um weblogg ogepostlistor. På denne måten fær Målmannen-redaksjonen høve til å presentera meldingarfrå målstriden når dei kjem og tingaranesjølve skal få høve til å verta aktive med kom-mentarar og innspel. Det fyrste konkretetiltaket vil vera å få til ei epostlista. Me upp-modar difor tingarane til å senda oss eposttil-skriftene slik at me kann melda dykk på. Takkontakt på epost til [email protected].

3

Me hev umtala den nye norsklæreplanen ividaregåande skulen ved eit tidlegare høve,men det er meir å segja um denne planen. Detinteressante med planen er at han kann tolkastsvært ulikt. Det stend lite um kva konkretemål som skal nåast, men di meir um ålmennekrav og ventnader. Den fyrre planen uttrykteynskje um at elevane burde ha lese handfasteverk, men skreiv ikkje at desse verki skuldelesast. No vert det derimot sett krav til at ele-vane skal ha yversyner som i alle fall etter vårtsyn krev at dei i praksis må ha lese mange sen-trale verk, utan at det stend kva verk som skallesast. Når planen er so rund som han er, kanndet tolkast som alt frå at elevane skal lesatjukke bøker til at dei skal ha kjennskap tilulike litterære former.

Den nye læreplanen krev at elevane skal:"gjøre rede for viktige utviklingslinjer ognoen sentrale forfatterskap i norsk ogeuropeisk litteratur fra middelalderen til ogmed romantikken og denne litteraturensforhold til øvrig europeisk kulturhistorie"(sida 46 Kunnskapsløftet, sept. 2005) og"gjøre rede for den modernistiske tradisjoneni norsk og internasjonal litteratur fra sistehalvdel av 1800-tallet til i dag" (ibid. 47).Korleis skal undervisningi verta medutgangspunkt i desse måli?

Det interessante er kva som er sentraleforfattarskap i norsk og europeisk litteratur.Det kann det visseleg vera mange uppfat-ningar um, og det kann leggjast vinn på ulikebolkar frå denne perioden som er nokso lang.I norsk samanheng må hovudvekti naturlegnok kunna leggjast mot millomalderen for osssom ynskjer ei styrkjing av nynorsken. Dennorrøne litteraturen finst under alle umstendepå nynorsk. Men det er ikkje upplagt at detskal vera slik. I europeisk litteratur er det tru-leg andre forfattarskap som peikar seg ut, ser-leg må Shakespeare vera eit sers aktuelt namni so måte. Det kann løna seg for målfolk åtenkja på og å draga fram europeiske forfat-tarskapar som er umsette til nynorsk.

Verre å tolka, men uråd å koma utanum,

er det at det er nye krav til at elevane skalkunna nytta ulike tekstformer, sokallasamansette tekster. Slike tekster er definerteslik: "Hovedområdet sammensatte teksterviser til et utvidet tekstbegrep der tekst kanvære satt sammen av skrift, lyd og bilder i etsamlet uttrykk. Det innebærer arbeid med tek-ster som bildebøker, tegneserier, aviser,reklame, nettsider, sangtekster, film og teater.Hovedområdet omfatter både elevens egentekstproduksjon og opplevelse, kritisk vurder-ing og analyse av sammensatte tekster." (side38 - Kunnskapsløftet, sept. 2005). Det segjerseg sjølv at dette er ei formidabel uppgåva.

Serleg frå ein nynorsksynstad er van-demåli store. Det må skaffast fram teiknese-riar, biletbøker, reklame m.m. på nynorsk. Deter serleg ille at nynorsken ikkje hev gjengeinn som eit hovudspråk på DVD-filmar. Herhev islandsken kome lengre. Det må vera eitufråvikeleg krav frå alle målfolk at det finstnynorsktilbod på alle DVD-filmar som vertutgjevne for den norske marknaden, denuppgåva skulde vera yverkomeleg reintteknisk. Det finst målfolk som snøgt kannumsetja mange filmar, mykje lettare enn lære-bøker som skal ha nynorsk tekst. Det kannikkje vera godtakande at eit so viktugtmedium er heilt fritt for nynorsk.

Når det gjeld det mest handfaste og viktu-gaste - sjølve vurderingi og eksamineringi avelevane i den vidaregåande skulen- er detunderleg nok slik at nynorsken vert trekkfagtil eksamen i tridjeklasse på ålmennfag,medan det skal gjevast skriftleg upplæring inynorsk for yrkesfagelevane innanfor det sommed den nye læreplanen vert kalla vg1 ogvg2. Det kritiske her er at lærarane ikkje kannrekna med at elevane skal prøvast til eksameni nynorsk. Det fører til at den einskildelæraren i praksis og i dei fleste høve vert deieinaste som skal vurdera nynorsklæringi tilelevane. Det skjerpar ikkje innhaldet i under-visningi. Og ein kann berre venta på at detkjem nye krav som veikjer nynorsken meir.

Utgjevar:Samorganet Målmannen

Tilskrift:Målmannen

Natland stud. by S1365081 Bergen

Bladstyrar:Olav Torheim

[email protected] 55 28 23 70

Mobil 99 15 64 28

Netstad:http://maalmannen.sambandet.no

Bladpengar kr 150,-

Bankgiro 2291 14 45666

Målmannen fylgjer redaktør-plakaten.

Hugsa bladpengane!Det er viktugaste innkomekjelda vår

Fleire låke sidor ved norsklæreplanenAv Lars Bjarne Marøy

Epostlista for Målmannen-tingarar

Bladpengane 2005:150 kr - no som fyrr

Som mange av tingarane truleg hevfenge med seg hev det hev det komenye reglar frå Posten når det gjeldbladporto. Tidlegare hev det vore slikat ein greider ut både for kvart bladsom vert sendt ut og for den samla viktiav heile utsendingi. Dersom haddehalde fram slik, hadde Målmannenfenge ein moderat auke i portokost-nadene i år. Men no hev Posten jamvelinnført ei minstevikt pr blad på 150gram. Eit næme av bladet Målmannenveg normalt 50 gram, og det er soleideslikt til at for kvart næme me sender ut,lyt me leggja ut for 100 gram med luft!

Jamvel um resultatet kann verta eidubling av utsendingskostnadene forbladet, hev me valt å framleides haldaoss til 150 kr i året i bladpengar. Menei gåva til bladet, liti eller stor, vil vertasett ekstra stor pris på.

4Noam Chomsky og generativ grammatikk

Av Kjell VenåsBakgrunnenDå styraren av Målmannen spurde om eg villemelde ei bok om Noam Chomsky og genera-tiv grammatikk som Jan Terje Faarlund(heretter JTF) har gjeve ut på Det NorskeSamlaget, tenkte eg fyrst at det er ikkje mittbord. Men så tenkte eg ein gong til, og då komdet for meg at ei slik oppgåve kunne gje meghøve til å oppdatere kunnskapen om emnet,for den har etter kvart fare nokså ille - det harvore mykje anna å gjera, og skal ein følgjemed generativt, er det visst fulltidsjobb. Egtenkte òg at kan hende det kunne vera einføremon for den breie lesarkrinsen åt Mål-mannen at meldaren ikkje er ein spesialist. Såsvara eg då at om eg fekk meldareksemplar,skulle eg sjå på boka og saka. Eg fekk ho ihende eit par dagar før eg skulle dra på eit 14dagars opphald på Gran Canaria, og eg tokden fyrste lesnaden der, som avbrot i strevetmed å sleikje sudleg sol og å vogge medmjuke atlanterhavsdønningar utanfor denkvite sandstranda Amadores. Eg hadde medmeg andre bøker eg kunne lesa om eg vart leiav Chomsky og grammatikken (som eg nokvart av og til). Den største og tyngste av deiandre var Halvbroren av Lars Saabye Chris-tensen. Den hadde eg gjort ein mislukkafreistnad på å lesa for to år sidan. Dennegongen gjekk det betre: Eg las ut boka, og hoer kan hende så god som ordet gjekk. Nok omdet - no gjeld det noko langt anna.

Generativ grammatikkEmnet heiter grammatikk, men nemninga kansynast å vera for vid, for det sviv berre omsyntaks, læra om grammatiske ledd, og omkorleis ord og ledd går saman i større einingar.Dei fleste som skriv heilslege grammatikkar,plar ta med lyd- og formlære, men om lydlæreer det her berre nemnt at Noam Chomskysaman med fagfelagen Morris Halle i 1968gav ut ei bok med tittelen The Sound Patternof English. Forfattarane gjorde ikkje sliklukke med den boka og det feltet som Chom-sky og følgjarane hans gjorde med syntaksen.Det kan eg godt skjøna; sjølv tykte eg bokaom lydmønsteret var vanskeleg og det ana-lytiske opplegget for konstruert og innfløkt tilat det kunne vera ein tenleg måte å bruke ipraksis. JTF fortel vidare at generativfonologi har vorte ein eigen forskingstradis-jon, som har lite å gjera med generativ gram-matikk, og at Chomsky ikkje har arbeidt nokopå feltet fonologi etter opptaket med dennemnde boka (s. 41). Om vi så går til nestesteg, meiner Chomsky og mange andre atmykje av morfologien eller formlæra kjem

med under syntaksen (s. 40). Det er ogsånokre innslag om ein samverknad mellommorfologi og syntaks i denne boka, som vi måtru gjev att kjernen av det Chomsky har gjortsom språkgranskar. Merknadene JTF har ommorfologi på s. 40f., kjem som eit tillegg til atdet uttrykkjeleg er sagt at det er tre hovud-komponentar i grammatikken: fonologi, syn-taks og semantikk. Det siste er læra om tyd-ingsinnhald i språket.

Boka om Chomskys språkteori formidlarkunnskap frå eit forskingsfelt som mangearbeider på i dag, og som mange også meinergrip sjølve saka og gjev kjernen av allspråkvitskap. På omslagssida står det at bokaskal gje ein "lettfatteleg presentasjon" avemnet. Likevel er det nokre stader sagt atframstellinga av eit og anna ikkje gjev etablertkunnskap, men gjer greie for arbeidsoppgåverog problemfelt som frontforskarane i fag-miljøet er opptekne av no. Etter omtala påomslaget skal sjølve teorien vera "presentertpå ein slik måte at han blir tilgjengeleg forfolk utan formell bakgrunnskunnskap i gram-matikk eller lingvistikk". Kva eg meiner omden påstanden eller det ynskjemålet, vil trulegkoma fram etter kvart som eg kommentererinnhaldet; eg er nok ustø på om tanken ellerlovnaden blir oppfylt, endå det sjølvsagt stårog fell med korleis ein oppfattar ordet"tilgjengeleg". Emnet er vanskeleg både ågripe intellektuelt og å formidle til andre,noko som òg har å gjera med at den særeignemåten å sjå språket på dreg med seg ein nynemningsbruk. Jamvel om eg nok er ustø påkor lettfatteleg framstellinga er, kan eg vitneat den neste påstanden på omslagssida er rett:Boka kan lesast med utbytte av folk som vilfriske opp kunnskapar i generativ gram-matikk. Mi eiga oppgåve med å formidle varther ei mellomløysing som tok omsyn til tosider. Eg måtte avvega ynsket om å skrivetilgjengeleg etter kor langt det var rimeleg åskrive om ei slik bok i Målmannen. Det mestei denne meldinga er ikkje ei vurdering av boka

som forfattarprodukt, men referat av emnet oginnhaldet i boka og ein freistnad på å tenkjelitt om det same.

Boka er delt i fem kapittel, som rett nokhar ulik lengd. Dei er like på eit visst punkt;alle sluttar med å orientere om "Vidarelesnad". Opplysningane der er nyttige for deisom måtte kjenne trong til å lesa meir. Deigjev ikkje berre litteraturlister, men seier nokoom kvart verk som blir nemnt. For den somikkje sjølv kjenner feltet godt, verkar desseorienteringane solide; forfattaren må ha lesemykje og ha eit vidt oversyn. Mykje av dennemnde litteraturen er som teorien sjølv nor-damerikansk, men andre viktige prentestaderfor lingvistisk litteratur er med, som Oxfordog Amsterdam. Med unntak for fire bøker pånorsk og ei bok på svensk er dei andre utanomsyn til prentestad skrivne på engelsk. Etterdei fem innhaldskapitla følgjer ymisthjelpetilfang, fyrst ein bibliografi over NoamChomskys vitskaplege produksjon. Han harvore ein svært produktiv forfattar - endå hanvel ikkje kunne ha stelt opp i klasse medHalvdan Koht (Lunden 2005:7). Dei flesteutfyllande notane til teksta, viser til faglitter-atur. Til slutt er det eit register over innhald ognamn i teksta. Diverre er det inga vanleg bok-liste alfabetisert etter forfattarnamn.

Mannen og emnetDet fyrste kapitlet er stutt (s. 9-23). Underoverskrifta "Chomsky og den generativegrammatikken" gjev det eit innleiande over-syn med opplysningar om livet og arbeidet tilhan som skapte det nye. Noam Chomsky vartfødd i USA i 1928 av jødiske innvandrarforel-dre frå Russland, han vart professor vedMassachusets Institute of Technology (MIT)32 år gammal og har vore der heile tida sidan.Det er ikkje nemnt i boka, kan hende fordiJTF har meint det var kjent, at MIT er eit uni-versitet i verdstoppen. Norske aviser og bladkunne i november 2005 atter fortelja dette pågrunnlag av ei fersk vurdering (der detbestrangerte norske, Universitetet i Oslo,hadde gått ned mange plassar det siste året, frånr.101 til nr. 138). Det same er referert i Apol-lon. Nr 4/2005. Harward er stadig sett fyrst iverda.

I innleiinga får vi vita korleis Chomskysjølv har vorte verdsett av forskarar og andre isamtida. Grunnlaget er kor mykje arbeidahans er siterte av andre, ein vanleg måte å vur-dere vitskapsfolk på i USA (og etter kvartogså her heime). Chomsky skal vera mestsitert av folk som lever no, og koma mellomdei sju-åtte på topp frå alle tider, folk som

5Aristoteles, Freud og Marx. I ei anna kjeldehar eg sett at den amerikanske biokjemikarenO.H. Lowry har verdsrekorden; ein artikkel avhan frå 1951 om måling av protein er sitertmeir enn 250 000 gonger (A-magasinet2.12.06, s. 17). Det er råd å utfylle dette frå eianna og fersk utspørjing, der 20 000 personarkåra dei 100 viktigaste intellektuelle i verdano (referert av Knut Olav Åmås i Aftenposten23.10.05). Dommen deira var at dei viktigastetenkjarane i samtida er kjende professorarsom vinn politisk og kulturell innverknadgjennom media og eigne skrifter. Mange avnamna kunne ein rekne seg til føreåt, såleiskom "På en ubestridt førsteplass språk-forskeren og USA-kritikeren Noam Chomsky[…]". På andreplassen følgde ein annanspråkforskar og vidgjeten forfattar avforteljingsbøker, italienaren Umberto Eco;han er semiotikar, granskar av språkleg mein-ingsinnhald. Lenger ned kom folk som VaclavHavel, som var president i Tsjekkia, og JürgenHabermas, tysk sosiolog og filosof og vinnarav Holbergprisen 2005. Karakteristikken avChomsky som USA-kritikar viser til ein ved-varande innsats av han imot mykje som USAgjer i internasjonal politikk, der han har voreein av dei hardaste kritikarane på venstresida.

Noam Chomsky voks opp med formidlingav språkkunnskap i nærmiljøet, for båe forel-dra var lærarar i hebraisk, faren ein av deifremste vitskapsfolka i faget. Noam varumåteleg evnerik, lærehuga og arbeidsviljug.Ein velkjend professor i lingvistikk, Zellig S.Harris, rettleidde han den fyrste tida ved uni-versitetet. Som språkgranskar opna ogsåNoam Chomsky med hebraisk, men det var iden vesle boka Syntactic Structures frå 1957han kom med den nye læra om transfor-masjonell generativ grammatikk, og det varden boka som fyrst gjorde han kjend. MorrisHalle fekk han til å gje ut boka, som var bygdpå førelesingar i lingvistikk. Dei att bygde pånokre kapittel av eit stort verk han haddeskrive i 1955-56 om logikken i lingvistiskteori. Det vart ikkje prenta før i 1975.

Syntactic Structures sette opp to typar avgrammatiske reglar, om frasestruktur og omtransformasjonar. Det var ei lære om to lag ispråket, ein bygnad i djupet og ein i overflata.Djupstrukturen, som vi ikkje utan vidare kjen-ner heilskapleg, kan framstellast som reglarom frasane, dei syntaktiske ledda som språketer bygt opp av. Språket vi møter i talemålet, eroverflatestrukturen. Han blir til ved at djup-strukturen blir omlaga ved visse overgangar,som er kalla transformasjonar. Ein typisktransformasjon er overgangen mellom ei aktivsetning og den tilsvarande passive setninga.Djupstrukturen blir framstelt som ein over-gang eller ei omskriving av ei kjernesetning til

fleire ledd. Grunnmønsteret S ? NP VP skallesast: Ei setning er oppbygd av ein nominal-frase (NP) og ein verbalfrase (VP). Transfor-masjonane blir framstelte på tilsvarande vis;dei syner korleis ledd får nye plassar, kjem tileller blir strokne på vegen mellom dei tostrukturane.

Det neste viktige verket av Chomsky,Aspects of the Theory of Syntax, kom i 1965og la fram noko som vart kalla standardte-orien. I den hadde semantikken, tydingslæra,kome med, men modellen vart ikkje ståandelenge som standard. I ein serie førelesingar iPisa i mars 1979 kom Chomsky med nyetankar, og modellen fekk då namn etter tohovudmoment. Dei gjorde greie for ein teoriom styring og binding av språkledd, påengelsk Government and Binding (GB). Einutvida versjon av den vart avløyst av ein"prinsipp- og parameterteori". Den sistenyorienteringa kom i avhandlinga A Minimal-ist Program for Linguistic Theory frå 1992 ogpå prent året etter. Etter den tittelen heiterdisiplinen i dag minimalismen, og det er denversjonen JTF held seg til, endå han dreg innog gjer greie for synsmåtar frå eldre steg derdet høver. I nemninga minimalismen ligg detvisst at når ein framsteller korleis språket blirtil - blir generert, skal ein gjera så småeinngrep eller omlagingar som råd og halde segtil dei som gjev best økonomi i framstellingaav språkbygnaden. Djup- og overflatestruk-turen er no borte, og dei prinsipielle atterhaldahar vorte viktigare enn transformasjonane. Påvegen frå Syntactic Structures til minimalis-men har dei mange følgjarane av Chomskyteke mot signala og skift meiningar i takt medleiaren, men læresveinane har òg sjølve voremed og utvikla tankar og teori. Endå fram-voksteren av disiplinen såleis har vore eitsamarbeidsprosjekt, har leiaren nok vore suv-eren. Alle har rett nok ikkje følgt med. I syt-tiåra stod det ein hard strid mellom Chomskyog "leksikalistane" på den eine sida og"semantikarane" på den andre. JTF meinerstriden enda med full siger for Chomsky ogdei som følgde han. Det same seier andre somkjenner soga, som nordmannen Åfarli (Åfarliog Eide 2003:19) og svensken Platzack(1998:22f.). Likevel voks det snart fram alter-native teoriar, som vi i boka får vita deiamerikanske namna på.

Tittelen på den nye boka nemner deividare omgrepa lingvistikk og språkteori, ogseier at språkteorien til Chomsky var ein rev-olusjon i lingvistikken. I ei innhalds- ogomgrepsdrøfting (s. 21f.) er JTF likevel innepå at nemninga paradigmeskifte kan hendehøver betre enn revolusjon; det står på kva einlegg i det siste. Dette er eg samd i; det kanvera å slå for mykje på stortromma om heile

lingvistikken - språkvitskapen - skulle verarevolusjonert. Han femner om så mykje at einsyntaksteori frå eller til ikkje kan velte han,snu opp ned på han - eller kva folkeleg vend-ing ein no ville bruke i staden for revolusjoneller for å illustrere det ordet. Forfattaren blirståande ved å kalle generativ grammatikk einny vitskapsdisiplin i staden for ein ny teorieller eit nytt paradigme (med eit ord brukt omei heilt ny stemnelei). Det ser ut til å vera fordihan reknar "teori" for å vera for veikt og "par-adigme" for sterkt til å karakterisere generativgrammatikk, det siste fordi ikkje brått allespråkgranskarar har gått over til denne teorienog arbeidsmåten. Ut av denne vurderingakjem det ein definisjon eller ei forklaring somsamantrengt seier meir om innhald og føremålenn mykje anna i boka; den vil eg herme (s.22):

Studieobjektet for generativ grammatikk erein bestemt komponent i den menneskelegehjernen, også kalla språkevna (the languagefaculty), og spørsmåla gjeld korleis denne erstrukturert, korleis nyfødde menneskebarntileignar seg språket ved hjelp av denne evna,og korleis ho blir brukt til å produsera ogforstå språklege ytringar.

Dette kjem vi attende til, og då vonleg med eitbetre grunnlag for å ta stode til det.

SpråketKapittel 2 (s. 24-59) har den altfemnande tit-telen "Språket". Også dei fyrste undertitlane,"Språk, menneske, kultur", "Språk som biolo-gisk organ" og "Språk som kunnskap", fortelat det gjeld grunnleggjande sider ved språket,sameleis den femte undertittelen "Barn ogspråklæring". Den fjerde undertittelen,"Grammatikk og kreativitet", synest å gjemeir uviss opplysning, for ein kan ikkje ut fråordlyden heilt slutte seg til kva bolken hand-lar om. Ein kan seia at han forklarer viktigesider av grammatikk og språk og tilhøvet mel-lom dei.

Generativ grammatikk gjeld ikkje studietav kommunikasjon ved hjelp av språk, menføresetnadene for å kommunisere, det vi isitatet ovanfor fekk presentert som språkevna.Språket sjølv blir på s. 28 stuttare definertsom "eit system av abstrakte symbol, ellerteikn". Ein tanke om at teiknet står for nokoanna enn seg sjølv, blir ført attende til "struk-turalismen i europeisk åndsliv" og personpre-sist: til Ferdinand de Saussure (1857-1913).Det er ikkje sagt mykje om kva de Saussure lai språkteiknet - le signe linguistique, som velvar det mest originale og nyskapande dengeniale sveitsaren lét etter seg. Men når einfyrst fører inn dette språklege omgrepet,

6hadde det vore bra å få fram det særmerkteved språkteiknet åt de Saussure, om dobbelt-sida ved det, med eit innhald og eit uttrykk -"signifié et signifiant". Det kan vera ein farefor at den stutte omtala her får lesarane til åmeine at de Saussure la dét i teiknet som hanåtvara mot, at dei vil tru han såg på språketsom ein nomenklatur eller ei liste avnemningar for like mange ting (de Saussure1931:97). Når "lydar" er nemnde som dømepå teikn (ved sida av "skriftteikn, han-drørsler"), er det mogeleg at somme vil meineat det er tenkt på språklydar, noko struktural-isten (meir presist glossematikaren) Hjelm-slev (1966:43) skilde ut som noko langt annaog kalla "figurer". Om "den gamle traditionifølge hvilken et tegn først og fremmest ertegn for noget", skreiv Hjelmslev "at denneopfattelse er lingvistisk uholdbar" (s. 44). DeSaussure (1931:98) understreka at båenemningane som vedkjem språkteiknet, ersjelelege og sameina av assosiasjonsband.ihjernen. ([…] que les termes impliqués dansle signe linguistique sont tous deux psy-chiques et sont unis dans notre cerveau par lelien de l'association. Insistons sur ce point.) Viser at Chomsky ikkje er den einaste som harmeint at språket finst i menneskehjernen.

I framhaldet hjå JTF er det synt atabstrakte relasjonar kan verke som språkteikn.I uttrykket eit kvitt hus fortel plasseringa avadjektivet og substantivet i høve til kvarandreat fargen er ein eigenskap ved byggverket,noko som syner at grammatisk form (herhypotakse eller underordning) svarar tiluttrykkssida i eit teikn. Så står det vidare: "Iordrekkja Stakittet er kvitt, huset er raudt harvi ikkje eit slikt grammatisk forhold mellomkvitt og hus". Ein kunne seia at vi ikkje skal hadet heller, for kvitt er ikkje ein eigenskap vedeit raudt hus, og orda (teikna) står i kvar sihovudsetning. Men kvitt og huset følgjer etterkvarandre som kvitt og hus i det førre dømet,og ei jamføring illustrerer godt både hypotak-tisk ledd og at setningar set skilje. Ein kunneòg ta med at samanstellinga av adjektiv ogsubstantiv i "kvitt hus" gjev den sameopplysninga som er uttrykt beint fram i"Huset er kvitt". Når ein arbeider noko meddesse døma, som eg fyrst tok for å vera litegode, ser ein at dei kan gje mykjespråkkunnskap.

No nokre ord om dyreriket. På s. 31 lesein om "vi [dvs. menneske] og andre dyr"(tilsvarande andre stader), men på s. 32 om"både [...] dyr og menneske". Meldaren likerbest det siste, og at det er den rettaste artsin-ndelinga, blir underbygt av opplysningane pås. 29 om den veike språkevna åt apen NimChimsky. Andre vitnemål om at mennesketskil seg frå dyr, er nemnde: Det kan vise til

fortid og framtid, tenkje i hypotesar og er deneinaste arten som kan ljuge (s. 28). ForfattarenØystein Lønn gjev endå eit døme på at men-nesket er noko for seg sjølv. I romanenThomas Ribes femte sak (som eg òg rakk ålesa det meste av på Gran Canaria) skriv hanat "mennesket er det eneste levende vesensom gråter" (s. 49). Eg er ikkje viss på at deter sant, for eg meiner plent at ei ku Vinje skrivom, hadde augo som ei viss gresk gudinne ogkunne gråte. Platzack (2005:476) skriv om"kognitiva förmågor som vi delar med andradjur", så han òg set mennesket i bås med dyra,det mest vanlege her.

Dette fører naturleg over til eit par andrespørsmål om nemningar som gjeld biologi,fyrst det vi alt har møtt i ein undertittel:"Språket som biologisk organ". Det ser ut tilat JTF har god dekning i grunnskriftene avChomsky for å kalle språket (og språkevna)for eit organ. Han kallar det "rimeleg" å sjå påspråkevna som eit "språkorgan" (han har her-meteikn om ordet) "i same forstand somnaturvitskapsfolk omtalar synssansen,immunsystemet, eller blodomløpet som organi kroppen" (s. 33). Utan vidare ville eg sjølvsetja noko openbert konkret, noko ein kannemne stad og rom for, som vilkår for å talaom eit (biologisk) organ. Nynorskordbokafortel at ordet "organ" kjem over latin frågresk organon opph. 'reiskap' og har tyding 1:"avgrensa del av plante, dyr el. menneske somer tilpassa visse funksjonar kjønnso- / sanseo-".

At Chomsky (og JTF) har førestellingarom at språket er noko som fyller stad og rom,er sagt i klårtekst: "For Chomsky er språket ogspråkevna hos mennesket tvert om ein sværtkonkret gjenstand" (s. 30). Substantivet "gjen-stand" har inga lang fartstid i nynorsk, helst avdi det kjem beint frå tysk Gegenstand, somatter tilsvarar latin objectum. Nynorskordbokagjev ordet med den eine tydinga "ting", medsamansetjingane bruksg- / flytande g- somopplysande døme. Rett nok har "ting" fleirebruksområde og kan brukast om mange ting(!), men "ein svært konkret gjenstand" måkoma med under tyding 2 av ordet "ting" iNynorskordboka: "noko (livlaust) som finst,gjenstand [!], emne". Det eg vil med detteinnspelet om tydingar, er å reise spørsmåletom dei generative omgrepa "språket" og"språkevna" verkeleg blir oppfatta så konkretsom det står her og andre stader i boka av JTF,eller om det er dei nynorske orda som erbrukte noko laust. Om det fyrste er rett, måttevi tenkje oss at språket og språkevna kunnelokaliserast til ein viss stad i hjernen, oghjerneforskarane veit ein del om det, såleis atBrocas talesentrum på venstre side i dennedre, bakre delen av pannelappen i storhjer-

nen ikkje er den einaste staden som er viktigfor taleevna, men at andre område i hjernen òghar noko å seia. Teorien om hjernelokalisas-jon (oppslagsord i AGL) skal vera oppgjevenno, og granskarane meiner at "hjernenfunksjonerer som en enhet, om enn med spe-sielle delfunksjoner for enkelte hjerneavsnitt".Grunnen til å gå inn på dette, er at Chomskyreknar "sin lingvistikk som eit studium avmenneskehjernen" (s. 16). Både studiemeto-dane og studieemna skil seg likevel frå detanatomar og fysiologar driv med, visseleg deiav våre heimlege som eg har lese og høyrt eitgrann om, nevrofysiologane Alf Brodal og PerAndersen, båe verdskjende og mangfelt deko-rerte for det dei har gjort.

Som ein ser av sitatet ovanfor, skal språk-læringa åt born vera ei hovudside i det gener-ative synet på språket, og den rådande oppfat-ninga av dette i dag skal vera Chomsky åtakke. Det har då vore fleire om det, ikkjeminst ein annan amerikanar, E.H. Lenneberg,med ein studie frå 1967 om det biologiskegrunnlaget for språket. Når ein ser korleissynet på språktileigning hjå born er i dag,verkar det heile så sjølvsagt at det er nærastutruleg at dette ikkje er mykje eldre lære(noko eg likevel ikkje har grunn til å tru i stridmed det som står her). I USA var det behav-iouristane (åtferdspsykologane) Chomskyfyrst la imot, særleg i ei kritisk melding frå1959. Nokre av dei hadde forlese seg påskriftene av hundeforskaren Pavlov. Som viveit, prova han for all tid at mykje av denkunnskapen vi hjelper oss med i verda, blirlært som refleksar, men det er truleg atsomme, både språkfolk og andre, har sett segblinde på refleksane og sett bort frå andrelæringsmåtar. Når ein tek for seg heilskaplegspråklæring - som er meir enn å lære syntaks,bør vi ikkje underkjenne "hermeteorien", somJTF skriv om i denne bolken (s. 50f.).Herming og motorisk øving er ein sjølvsagddel av å lære å tala alt frå bablesteget. For atspråket i hjernen skal få verke, høyrer det medå bruke taleorgana (som utan all tvil er biolo-giske organ). Barnet må lære å produserespråklydar, det må lære å kombinere språkly-dane til stavingar og ord, det må lære ord ogkva ord tyder. Slikt les vi ikkje om i denneboka, vel fordi Chomsky ikkje har voreoppteken av det.

Det har derimot andre forskarar av barne-språk, såleis Ragnhild Söderbergh. I eit rela-tivt populært arbeid frå 1979 gjer ho greie foramerikansk forsking om syntaksen i barne-språk, særleg ein stor studie av Roger Brownfrå 1973. Ho nemner ikkje Chomsky, vel fordihan ikkje har drive empirisk gransking avborn som talar, slik som ho sjølv og dei hoviser til.

7At det er ei medfødd evne som gjer det

mogeleg for mennesket å lære språk (theinnateness hypothesis) tykkjest endå meirsjølvsagt enn det som vart nemnt ovanfor omkorleis vi lærer språk. Når ein får vita at dettehar vore omstridt (s. 31f.), må ein også berreundre seg . Det blir til dels forklart med atteorien har vore mistolka, jamvel såleis atsomme trudde det var eit visst språk somskulle vera medfødt, det ville vel då seiaspråket åt foreldra. Kva så om dei hadde kvarsitt språk, eller kva med born som vartadopterte? Alle er vel så mykje språkvitarar atdei må sjå at dette må vera ravgale. Døma somskal syne kva som ligg i hypotesen om denmedfødde språkevna (på s. 32), erklårgjerande, som jamføringa med evna til åfå tenner, eller med at kongroa kan spinne vevog flaggermusa navigere etter eit sonarsys-tem. Sluttsetninga av eit avsnitt er til å klappeåt: "Språket er […] vårt glansnummer inaturens store talentshow." Samlinga om syn-taks gjer at det ligg nær å spørja om det berreer syntaksevna som skal vera medfødd. Densvenske generativisten Platzack (2005:476)skriv om "den generativa grammatikens synpå språket (grammatiken) som ett autonomtmedføtt system". På s. 50 definerer JTF "denmedfødde språkevna" såleis: "Dette er ei med-fødd evne som set barnet i stand til å læragrammatikk." Som vi ser, er det gram-matikken både JTF og Platzack uttrykkjelegskriv er medfødd. Men når ein set det samanmed noko vi fekk vita av JTF på s. 40, at bådefonologi og semantikk er modular i gram-matikken, utvidar det forståinga i rett lei. Deter sjølvsagt rett at evna til å laga og kunnebruke språklydar (fonologi) og til å leggjeinnhald i ord (semantikk) er medfødd. Det ermykje som er medfødt, som evna til å lære åbruke biologiske organ.

Grammatisk analyse Det tredje kapitlet heiter "Grammatiskanalyse" og er det lengste i boka (s. 60-136).Det er delt i ei innleiing pluss åtte bolkar førebolken om "Vidare lesnad", og det gjer greiefor korleis hovuddraga av norsk syntaks blirframstelte generativt. Overskrifta over denfyrste bolken er "Grammatikkmodellen" (s.62). Der får vi fyrst vita noko vi alt veit, atsyntaksen står sentralt i generativ gram-matikk. Vidare at syntaksen "lyt forhalda segtil tre andre delar av språket: orda, uttalen ogmeiningsinnhaldet". At desse tre delanehøyrer til språket, skal vi halde saman med atfonologi, syntaks og semantikk er dei tre hov-udkomponentane i grammatikken. Vi må òghalde fast ved at språket skal vera eit biolo-gisk organ lokalisert i hjernen. Det som føl-gjer deretter, ser ut til å vera så sentralt at det

er noko å vinne ved å gje det att heilsleg:

Orda finst i leksikon. Der er dei oppførte medspesifikasjon av uttale, tyding og grammatiskeeigenskapar. Den syntaktiske strukturen blirbygd opp ved at ord blir henta inn frå lek-sikonet og kombinerte i samsvar med all-menne syntaktiske prinsipp. Det er to typaroperasjonar som på denne måten er med på åbyggja opp strukturen: spleis (engelsk Merge)og flytt (engelsk Move). Ved spleising blir ordkombinerte til større einingar, og ved flyttingblir desse einingane, eller delar av dei,plasserte på andre plassar i setninga enn derdei fyrst vart innsette.Denne syntaktiske strukturen blir så tolkasemantisk, det vil seia at den ferdige setningafår innhald, som er ein kombinasjon av denleksikalske tydinga til kvart einskilt ord og avden syntaktiske strukturen. Det er den syntak-tiske strukturen og ikkje tydingsinnhaldet iorda som gjer at Mannen beit hunden. tydernoko anna enn Hunden beit mannen.

Dette er hovudsaka i "3.1 Grammatikkmod-ellen", og det ser ut til å skildre korleisspråket blir til i hjernen. Om vi bruker detgjevne dømet, må vi tru den saklege situasjo-nen er at ein hund bit ein mann (og ikkje detmotsette). (Til spørsmålet om kven som bit,skal eg i ein parentes nemne at Aftenposten(Morgon 16.12.06) fortel om ein ekstremtvaldeleg belgisk film med tittelen "Man bitesDog".) Det kan vera eit barn som ser dette ogvil fortelja det til nokon. Barnet hentar inn treord frå leksikon (hund, bite, mann) og lagarsyntaksen i ei setning. Men setninga er ikkjesom ho skal vera med det same; difor blireiningar bundne saman og flytte på slikemåtar som vi lærer i resten av dette kapitlet.Slik eg skjøner progresjonen i framstellinga,er det fyrst når alt dette styret er over, at bar-net tolkar setninga semantisk, som vel vilseia: oppfattar kva det har sagt. Eg vil kom-mentere dette på mildaste måte, og må då seiaat eg tykkjer tolkinga kjem inn altfor seint.Det fyrste er at barnet ser at hunden bit, ogved det får ei tilskunding til å forme språklegdet som det har sett. Då er vi ved spørsmåletom tanken eller språket er fyrst, og det harmange sagt og skrive mykje om, noko detville føre for langt å gå inn på her. For mangeår sidan gav eg sjølv ei refererande fram-stelling av kvar granskinga stod, under over-skrifta "Språket skaper verda", der eg kon-kluderte med at "[…] det ikkje er noka kate-gorisk løysing på problemet: Ein kan tenkjeutan språk, men språket gjev tenkinga einkvalitet ho elles skulle sakne" (Venås1982:104). Til den siste perioden i sitatet omrekkjefølgja i prosessen, vil eg seia at det er

opplevinga av "mann" og "hund" og "bite" oginnhaldet i orda for dei som er grunn til at detblir sagt noko om dette. Hadde det ikkje vorefor at sansinga og tanken arbeidde med deileksikalske einingane for eit menneske og eitdyr (eller eventuelt to dyr), så hadde den syn-taktiske strukturen ikkje vorte aktivert. Det ersomt som tyder på at høna her er føre egget.

Når ein på s. 42 les at "[…] syntaksen føl-gjer sine eigne reglar og prinsipp […]uavhengig av meiningsinnhaldet", kjem ein tilå tenkje på dømet Chomsky gav med den syn-taktisk korrekte, men i høve til verda vitlausesetninga "colorless green ideas sleep furi-ously" - "fargelause grøne tankar søv rasandevilt". - Ein annan frittståande merknad: Dethadde vore ein føremon om omgrepet flyttinghadde vore problematisert og om mogelegkonkretisert. Kva vil det seia å flytta eit ledd?Platzack (2005:477) gjev kan hende ein lykelnår han skriv om "metaforen [!] 'flyttning',d.v.s. B resp. A sägs ha flyttat til den högrepositionen. Jag kommer att använda dennametafor i min uppsats." I staden for metaforkunne ein kan hende seia hjelpeformel.

Resten av kapitlet har dette opptaket somgrunnlag. Det gjev (symbol for) frasar ellerledd av ymse slag, mange attgjevne i trestruk-turar som syner korleis ledda høyrer saman,korleis dei dominerer eller blir dominerte avkvarandre. Etter det same systemet og i utvidatrestrukturar er grammatiske funksjonarinnsette som frasar etter kvart som fram-stellinga skrid fram; det gjeld tempus, bun-denskap og samsvarsbøying. Det berandeinntrykket er at syntaksen blir formalisert etterfaste mønster. Det kan vera ein føremon ogverke klårgjerande for så vidt som det gjev eitsystematisert bilete, men den stivemekanikken i formaliseringa kan òg verkeuturvande og tyngjande. Døma som skal synetankegangen og framgangsmåten, er valdemed omhug og er difor helst stutte og einfelte.Dei skal gje hovuddraga, men trestrukturanetek mykje plass. Det går såleis ei side minus toliner til å få fram korleis setningane "far lagadenne kaka" og "denne kaka laga far" er opp-bygde (s. 91), ei heil side til "viss grisen likerblautkake" og "Liker grisen blautkake?" (s.151) og det meste av ei side til å gje trestruk-turen av "den kaka som far baka". Ein måtenkje: Korleis skulle dette gå om det haddevore noko meir innfløkte og vanskelege set-ningsinnhald som skulle setjast på tre? Ein måmed eit visst vemod minnast den greie opp-stellinga av eitt ord på kvar line og bruken avklammer og piler til å syne dominans, bun-denskap og det motsette i den tradisjonellesetningsanalysen, eller også på felt og plassari Diderichsens modell, anten i originalutgåveeller varsamt fornorska og ommøblert. Men

8lat nostalgien fara; no er det andre tider.

Mange slåande nye sanningar kan eg ikkjesjå at kapitlet om grammatisk analyse i dennye vitskapsdisiplinen avdekkjer når det gjelddei velkjende strukturane. Nokre sider av sakablir likevel førte lenger enn eg kan minnast atdet var vanleg å drive det under det gamleregimet. Eg tenkjer då for det fyrste på brukenav nemninga og termen "argument", som erhenta frå predikatslogikken, og som ein herles om i bolken 3.3 "Argumentstruktur" (s. 71-85). Det som går for seg ved å innføre seman-tiske theta-roller, er i røynda at kategorienverb blir gruppert noko lenger etter innhaldenn det tradisjonelle skiljet etter transitivitetgav og gjev. Termen og omgrepet "argument"har vore med lenge i generativ grammatikk,og dei er kjende frå mange artiklar og over-synsbøker. Argumenta står for nokon, nokoeller nokre som er med i tilgangen som verbetgjer greie for. Nemningane og omgrepa"agens" og "patiens" høyrer til gammal gram-matisk tradisjon, men skiljet mellom eksterntog internt argument er nyare, og det utvidarforståinga av setningsledda jamført mednemningane "subjekt" og "objekt", som elleslever vidare; her er dei gamle nemningane fordet meste føresett kjende. Kategorieninakkusative verb eller med ei anna nemningergative verb er ny og nyttig; framstellinga avdette delemnet er grei og lett å skjøna.

Ein bolk av dei åtte i kapittel 3 er om"Komplekse setningar" (s. 113-28). Han opnarmed å gjera greie for dei gammalt kjendegruppene av leddsetningar: substantiviske,adjektiviske og adverbiale. Den adjektiviskeeller relative gruppa er her noko utvida i høvetil tradisjonen hjå t.d. Heggstad (1931). Egnoterer helst ein vinst i at leddsetningar utanfinitt verb er tekne saman med dei som hardet. Det fører til at det usynlege pronomenetPRO kjem inn som eit nytt element; det gjerheller ingen skade, men kan vera nyttig, og deter lett å skjøna og å ta opp i tradisjonen. Eitpar andre nemningar er nye for meg. Etterengelsk small clause er "småsetning" brukt istaden for det tradisjonelle akkusativ medinfinitiv, som ikkje hadde eigenleg tilvære-grunnlag i moderne norsk. 'Småsetning' erikkje nytt med denne boka; dei finst samanmed infinitivssetningar hjå Åfarli 1997 og fåreit eige kapittel i ei innføringsbok av Åfarli ogEide 2003. Dei tradisjonelle gruppene fast ogfritt predikativ blir òg tekne som småset-ningar. Eg er usamd i å sjå på "ut" i "Vi kastakatta ut" for preposisjon (s. 125); eg meinerdet er eit adverbial, mellom anna fordi det likegjerne eller heller blir brukt føre substantivet:"Vi kasta ut katta". Setninga "Vi drog fiskenopp" er av same slag.

Universell grammatikkKapitlet med denne tittelen utgjer sidene 137-77. Tanken om ein universalgrammatikk.(UG) vart innført alt i bolken om born ogspråklæring, og han er eit viktig grunnlagunder generativ grammatikk i det heile. JTFseier det så sterkt som dette på s.138: "Eksis-tensen av ein universalgrammatikk som deneg har beskrive her, er ein grunnleggjande pre-miss for heile den generative grammatikkenog dei teoriane han består av." UG følgjer avog heng saman med tanken at ei medføddspråkevne ligg under framvoksteren av språkhjå barnet. Det er noko som høyrer menneskettil, og karakteriserer det som art. Det størdenne tanken at alle språk blir lærte og veksfram på same måte og følgjer dei same vok-sterstega. Når ein tenkjer på kor enormt mykjesom skal lærast og blir lært på stutt tid, og kor-leis læringa går for seg. synest det å vera eimest umogeleg oppgåve. Likevel blir ho løystav alle normale born; dei skal ikkje ha klister-hjerne eller høg IQ for å greie det på tre-fireår. Læringsargumentet er det som sterkastunderbyggjer tanken at språket er medfødt, ogtanken om UG.

Læringsargumentet (og andre argument)er visst brukt(e) berre om å lære syntaks. Kanhende kunne det med like stor grunn gjelde forden fonologiske og semantiske komponenten.Barnet tek imot ein meir eller mindre saman-hangande straum av lydinntrykk frå folk somtalar meir eller mindre tydeleg, med skiftandeperiodiske og uperiodiske svingingar, for-mantfrekvensar, grunntone og deltonar, tone-høgd og lydstyrke (Sivertsen [1967]). I dettefonetisk lite gode grunnlaget finn det sjølv eitsystem for å dele lydstraumen i mindreeiningar, som det analyserer, strukturerer,tileignar seg, bind saman og lærer å knyte tilobjekt og verksemd i verda. Det er eitimponerande stykke læring, som dessutanlegg grunnen for læring på det syntaktiskesteget, det som Chomsky og JTF altså samlarseg om. De Saussure (1931:156) har ei teikn-ing av korleis tankestraumen og lydstraumenblir delte bitevis av språket. Hjelmslev(1966:37-44) skriv om "Tegn og figurer", derfigurane som nemnt svarar til den bitevis opp-brotne lydstraumen.

Chomsky kallar UG the initial state, nokoJTF gjev att som "den grammatiskeutgangsposisjonen". Ein annan språkgranskarJTF viser mykje til, Steven Pinker, omtalarUG som eit instinkt, og det høver godt mednoko som er viktig i samanhengen: Barnynskjer å tala, dei trår etter å lære språket.Andre som har tankar om dette, kan sjå på UGsom det alle språk har saman, eller som eiutmynting eller klårgjering av kva språk kanvera. JTF meiner at det ikkje er nokon motset-

nad i å sjå ulikt på dette. Så lenge det ikkjefinst ei autoritativ og godkjend lære om UG, erdet vel berre ein føremon at ymsande synsmå-tar kan gje tilskot til eit breitt teoretisk under-lag, ein slags infrastruktur. Det som er referertetter Chomsky og Pinker, verkar gjen-nomtenkt og rimeleg. Kan hende blir ein meirspørjande og tvilande når ein får vita meir omdei einskilde argumenta som blir brukte tilunderbygnad og prov.

Det er fyrst ein bolk som gjev att hypote-sar om UG. Det har enno ikkje vore råd åkoma ut over det hypotetiske steget, og deisom steller med dette, kan ikkje seia for visstkva UG røynleg inneheld. JTF tek fram berreei ovring som han vil leggje vekt på: evna til åbruke anaforisk referanse. Det vil seia å kunnebinde saman og vise språkleg frå éit ledd til eitsom går føre; bruken av dei refleksivepronomena "seg" og "sin" kan vera døme.Reglane om bruken er samansette og fint-merkande, og dei må vera lærte av talaren vedsjølvstendig bruk, ved å prøve og feile. Ellesarbeider granskarane med hypotesar om UG,og det er gjeve eit par døme på korleis slikehypotesar har synt seg å vera galne. Einhypotese om eit universelt filter knytt til eit far(engelsk trace) etter bindeordet that (norsk at)som Chomsky hadde sett fram, meiner JTFkan motprovast med tilfang frå norsk. Er eitdrag universelt, kan ein sjølvsagt motprovetilfang frå éit språk med motstykket frå eitanna. Provet er at somme norsktalande vilgodkjenne å bruke "at" i setningar som "Kventrur du at vil hjelpe oss?" og "Dette veit eg ater viktig". Eg kan sjølv leggje til eit døme egfanga opp med eg hadde dette i tankane. Somundertekst på ein fjernsynsepisode med JackFrost 2.1.06 hadde tekstaren/omsetjarenskrive "en mann vi tror at heter Lester Bryce-Jones". Eg meiner at den dialektale bakgrun-nen omsetjaren måtte ha, truleg ikkje haddenoko å gjera med at han skreiv slik. Like litefortel det om den dialektale bakgrunnen til tv-mannen Christian Borch at han 22.1.06 somkommentator sa: "[…] forberedte seg på dendagen alle forstod at nærmet seg". Det er tyde-leg at ein og annan norsk språkbrukar kangodkjenne slike seiemåtar med at som I-språk("der I står for individuell, intern og inten-sjonal"), men eg trur dei fleste ikkje vil god-kjenne dei, og det anten prøvarane er frå Ham-merfest, Voss, Trysil eller andre stader. Det erlettare å vurdere slike døme noko ulikt fordi vigodt skjøner kva som er meint, anten "at" ermed eller ikkje, og det er eit individuelt skjønslike godkjenningsprøver gjev att. Det kan all-ment vera eit lag til å bruke det underordnandebindeordet at om det ikkje er plent naudsynt,for det gjer ikkje nokon skade, men kanklårgjera setningsgrense, leddtilhøyrsle og

9med det meiningsinnhald. Eg meiner difor atom Chomsky ikkje møter sterkare motlegg tilfilteret sitt enn det som er nemnt frå norsk her,kan han roleg halde fram med å kalle det uni-verselt.

Teorien om UG knyter seg til eit prinsippsom JTF kallar "strukturavhengigheit" etterdet engelske structure dependency. Handemonstrerer det ved å syne at språket arbei-der med ein hierarkisk struktur av gramma-tiske ledd som kan vera oppbygde av fleireinternt bundne leksikalske eller funksjonelleeiningar. Ein teori om det faste mønsteret tildenne bygnaden heiter etter engelsk X-bar-teorien. Det engelske bar tyder 'strek' og visertil korleis dei markerte bygnaden i ein tre-struktur. Ei forvitneleg allmennspråklegopplysning i denne bolken er at skiljet mellomsubstantiv og verb visst er universelt, jamvelom ei inndeling i ordklasser ikkje er det. Visster det vidare at bruken av andre ordklasser,som adjektiv og adposisjonar (både post- ogpreposisjonar), skil seg mykje mellom kjendespråk. Dei funksjonelle kategoriane er detmeir vanskeleg å fastsetja universelle rammerfor. Ikkje alle språk har kategoriar vi kjennerfrå norsk, som tempus, subjektsrolle, numerusog bundenskap, men dei kan ha andre katego-riar. Det spørst også korleis ein definererfunksjonelle kategoriar. Det siste i bolken omhypotesar om UG gjeld soga om transfor-masjonar i generativ grammatikk. Dei vartetter kvart brukte ulikt for kvart språk ogbrukte ukritisk, som ei rådgjerd til å løysemange einskildspørsmål. Det førte til atChomsky fastsette at berre éin transformasjonskulle gjelde. Regelen om den lyder: "Flyttkva som helst kvar som helst." Ein spørjandeog kritisk merknad melder seg usøkt: Dettemå vera det motsette av nedskjering, totalfridom i ein sekk som tillet alt.

Det blir difor ein akutt trong til atterhald,og dei kjem i bolken: "Restriksjonar". Eitstyrande omsyn er prinsippet om økonomi, ogå kunne svara forsvarleg på spørsmåla kvasom gjer det naudsynt å flytta, og kor stutt deter mogeleg å flytta. Eit døme som skal svarapå det fyrste spørsmålet, gjeld verbet, som blirhenta inn frå leksikonet og må flytta tilplassen for tempus for å bindast til denfunksjonelle projeksjonen. Ved denne verbfly-ttinga blir det meldt om eit "problem" på s.152: "Vi har nemleg ingen "prov" på at verbethar flytt, anna enn at teorien krev det." Ein kri-tisk lesar må spørja kor langt og lenge einuprova teori kan vera grunnlag for ein så sen-tral del av lærebygnaden som flytting ser ut tilå vera. Og endå ein gong kva det er å flytta.Påbodet om ikkje å flytta lenger enn naudsynt,fører til klårgjering av ein viktig del i under-laget for UG, nemleg bindingsteorien. Eit par

vilkår i den går på krav til referanse og på detå styre eller rå over ledd, som i dette høvet erkalla å "kommandere" ledd. (Det er noko somheiter c(onstituent)-kommando.) Denøkonomiske vinsten som følgjer av det, er atdet berre kan flyttast oppover, og dét gjer ver-bet som kjem frå leksikon og søkjer etter denknuten i trestrukturen som heiter T(empus) forå bindast til det grammatiske draget der;denne flyttingsprosedyren heiter "å skjekke".Dersom eit søkjande element lid den lagnadenat leksikalsk form og grammatisk drag ikkjehøver saman, heiter det "å kræsje".

Ein bolk i kapitlet om UG heiter "Parame-terar", og når vi hugser at ein relativt ny ver-sjon av generativ grammatikk heiter "prin-sipp- og parameterteorien", skjøner vi at detteomgrepet må vera viktig. I boka er brukensynt med greie døme, men ein kunne leggjeforklarande til etter Nynorskordboka at"parameter" er brukt i matematikken om ein"konstant som kan få ulike verdiar", kanhende òg at lekkene i ordet kjem frå dengreske førestavinga para- 'ved sida av, attåt,utanfor, motsett'og metron 'mål'. Kva som ermeint med parameter i grammatikken, er fordet fyrste synt med å vise til ulik leddfølgje avsetningar med same tyding i norsk, tysk ogengelsk: No har eg lese boka - jezt habe ichdas Buch gelesen - now I have read the book.Tysk har hovudverbet sist, norsk og engelskhar objektet etter verbet. Engelsk har subjek-tet føre hjelpeverbet, norsk og tysk har detetter. Døma syner at desse språka skil seg fråkvarandre ved to slags leddfølgje. Dei har eitsams opphav, og ein gong i tida må brukaraneha hatt høve til å velja ulike verdiar av para-metrane 1: rekkjefølgje av subjekt og hjelpe-verb og 2: rekkjefølgje av hovudverb ogobjekt. Dei som tala det språket som vartnorsk, gjorde ein gong det same valet som deisom tala det som vart tysk, og ein annan gongdet same valet som dei som tala det som vartengelsk.

Åfarli (2003:17f.) skriv at Chomsky serpå UG som "eit slags internalisert gram-matikkskjelett som finst i kvart enkelt barn altved fødselen, altså at det ved sida av å vereinternalisert også er medfødt". Fritt attgjevegår han vidare slik: Det å lære språket er eislik formidabel oppgåve at ho ville vera umo-geleg å løyse om ikkje barnet var fødd med eitgrammatisk rudiment. Det dreg med segspørsmålet om grunnen til at språk er ulike.Chomsky meiner at det medfødde grunnlageter svært abstrakt. Det må vera så fast at barnkan lære språk, men òg så laust at språk kanvera så ulike som vi veit dei er. Dette er moge-leg om ein tenkjer seg to slags prinsipp. Deteine slaget er absolutt og finst i alle språk; detandre slaget er parametrane. Eide tenkjer seg

parametrane som brytarar på eit panel (Åfarliog Eide 2003:146).

I den vidare drøftinga av dette er det eitpoeng kva som kan vera grunnen til at språk-brukarar vel ulike verdiar av den same para-meteren. Kvifor valde dei norske rekkjefølgjai (har) lese boka og dei tyske i (Ich habe) dasBuch gelesen? Det som følgjer i bolken omparametrar etterpå, gjev inga løysing, så vidteg kan sjå, endå det blir sagt på s. 160f. atChomsky ved "teorien om synlege og usyn-lege flyttingar" har løyst "det logiske prob-lemet med språkleg variasjon innanfor mini-malismen". Løysinga hans går ut på det finstto slag av flyttingar, i synleg syntaks og i"logisk form" (som er innhald avgjort av syn-taksen). Den siste kjem etter eit "realiser-ingspunkt", der syntaks går over til logiskform. I den vidare framstellinga av dette blirdet gjort greie for ein "tiltalande tese" om at"syntaksen blir driven av morfologien". Vedto jamføringar av morfologiske skilnader, eimellom norsk og islandsk og ei mellomengelsk og fransk, blir dette underbygt med atdei språka som har mest samansett morfologi,her islandsk og fransk, flytter verbet til einhøgreliggjande knute i trestrukturen, men atnorsk og engelsk, med færre bøyingsformer,let verbet stå i den lægre knuten for tempus,og det skal svara til skilnader i leddfølgja mel-lom desse to para av språk. Eg kan ikkje sjå atvi med dette eller i resten av kapitlet kjemnoko nærare ei god forklaring på kva som gjevspråkskilnader, og heller ikkje på kva somavgjer ulikt val av parameterverdiar. Språk-skilnader er forresten og sjølvsagt uendelegmykje meir enn nokre utvalde grammatiskedrag. Soga om Babeltårnet i GT får truleggjelde eit tak til. I resten av kapitlet er det eiinteressant jamføring av språk som må ellerikkje må uttrykkje eit subjekt i alle setningar,og ei like spennande innføring i hovuddraga ipolysyntetiske språk, det er språk som fårfram grammatisk samansette tilhøve i éi ord-form.

Den store samanhengenDet femte og siste kapitlet har den noko dif-fuse tittelen "Den store samanhengen" (s. 178-204). Her er det ikkje ei utgreiing om Chom-sky og generativ grammatikk, men det gjeld åfinne ut kva den generative teorien kan gje tilå forklare historiske, sosiale og politiske siderav språket. I bolken "Opphav og evolusjon"les ein at språket kan vera mellom 150 000 og70 000 år gammalt. At tidfestinga er så vidtupresis, fortel vel både at det er vanskeleg åseia noko om dette i det heile, og at ein ikkjekan lite på dei gjevne tala heller. Chomsky harikkje sagt mykje om korleis språket kan havorte til, men meiner helst at det kom brått,

10ved mutasjonar. Andre generativistar har tenktseg at voksteren gjekk seinare. Ein freistnadJTF gjer på å finne likskap mellom struktur-drag i generativ grammatikk og tenkte lev-emønster i jegar- og fiskarsamfunn, overtyderikkje, og det gjer heller ikkje "ein speku-lasjon" av ein nyzealandsk lingvist, som villesjå stavingsbygnaden i lys av at mennesketgår oppreist på to føter, og at strupehovudetligg lågt. Ei uheldig ordlegging her seier atord som rimar, "kan godt ha ulik konsonantføre kjernen" (s. 183). Ein merknad til det erat dei må ha ulik konsonant (om då ikkje deteine er utan konsonant), elles er dei homo-nym. I ein bolk om "Variasjon og endring" fårvi vita at generativistane har vore mykjeopptekne med studium av historisk syntaks.Vi kjem inn på kjerneparameteren att,nemninga går på skiljet mellom VO-språk ogOV-språk. Det gjeld val av rekkjefølgje avverb og objekt. Dei fleste språka har rekkje-følgja VO, såleis norsk og nordisk, men tyskog nederlandsk har OV. Språk har skift frå OVtil VO, såleis norsk, og nokre vilkår og måtarfor overgangen blir framlagde. Eit gramma-tisk-strukturelt døme til slutt skal syne atovergangen frå gammalnorsk til nynorsk led-dstilling i leddsetningar kan ha teke til iBergen, der nye generasjonar av språk-brukarar (born) kan ha "reanalysert" norsketter lågtysk, som dei òg hadde i det nærespråkmiljøet omkring seg. Forklaringa avdette er ikkje lett å gripe; eg er freista til å leg-gje imot henne, men lèt vera fordi eg kanhende ikkje har oppfatta saka som det ermeint. Ved kommentarar til nokre velkjendepunkt i nynorsknorma syner den neste bolkenkorleis språknormering tér seg frå generativsynsstad. To avsluttande stutte bolkar leggfram synsmåtar på "Språk og litteratur" og"Språk, politikk og ideologi"; den siste av deiseier noko om den ideologiske og politiskeståstaden til Chomsky.

Ein merknad om nemningsbrukEit par stader ovanfor har eg gjeve døme pånoko eg ser på som uheldig ordlegging. Deikan mogeleg vera til nytte ved ein eventuellframtidig revisjon av boka, om det skulle blifleire utgåver. Eg vil ikkje gå meir inn påspråkføringa i boka. I staden vil eg ta opp eiside av den faglege nemningsbruken, korleisnorskskrivande generativistar steller seg tilnoko som må vera eit problem: Korleis skalein skrive på norsk i ein vitskapsdisiplin somhar grunnlaget sitt i amerikansk engelsk?Lesaren møter ymse nemningar for gramma-tiske og allmennspråkege omgrep, der dennorske tradisjonen er annleis, og det er dessu-tan ein heil bygning av nemningar for nye ogmeir eller mindre godt definerte omgrep som

ikkje har vore brukte i norsk språklære før deisiste tiåra.

Det har likevel vore skrive (om) generativgrammatikk ei tid, så JTF trong ikkje finne utav dette aleine eller som den fyrste. I 1997kom det ei bok av Tor A. Åfarli med tittelenSyntaks, også på Samlaget. Frå 2003 finst detei innføringsbok i disiplinen med to hovud-forfattarar, Tor A. Åfarli og Kristin Eide.Åfarli skriv på nynorsk. Av dei og av denneboka ser ein at engelsk terminologi ogengelske avstytte symbol er brukte. Såleis hardei P (etter Phrase) og ikkje F som avstyttingfor "frase", dei bruker C og ikkje noko annafor complementizer, som er det engelske ordetfor "subjunksjon", som er framandordet for'underordnande bindeord'. Men det syner segat C også står for constituent i det viktigeomgrepet "C-kommando". For 'samsvar, kon-gruens' bruker dei AGR, som er avstytt av detengelske agreement. For engelsk complementbruker JTF likevel "utfylling". Etter som deivel ser for seg at generativ grammatikk harkome for å bli, også på norsk, og heller ikkjevil bli brukt berre av språkgranskarar, menkjem inn i skulen, burde dei tenkje alvorlegover denne stoda, om dei bør halde fram slik,eller om dei skulle gjera noko for å utvikle einnorsk nemningsbruk. For den som står utan-for, er det ikkje lett å seia kva som kan veraden beste løysinga. Ein stad i boka nemnerJTF eit spørsmål brukarane har tenkt over. Inote 48 til s. 140 skriv han at "dei fleste freist-nader på å finna eit norsk ord for dette [subja-cency] er mislykka". Seiemåten ber rett nok iseg at ein eller fleire freistnader ikkje er mis-lukka, og éin vellukka skulle vera nok. Mentrass i eller på grunn av desse freistnadene hariallfall Åfarli og Eide vorte ståande ved "sub-jasens" på norsk. Om det kan ein tenkje slik:Engelsk subjacency er eit abstrakt substantivsom svarar til adjektivet subjacent 'underligg-jande', og dersom subjacency er ei dekkjandenemning på engelsk, måtte eit norsk substan-tiv som "underlag" eller "underliggjar" gjerabetre nytte for seg enn ei ordform som ein fordet fyrste ikkje legg noko i, og som for dendel like gjerne kunne vera "tullball", "balltull"eller "pannekake". Den minst naudsynteanglosismen hjå JTF er "node"; nemninga erbrukt på to sider i boka, men ho er ikkje kom-mentert. Engelsk node tyder 'knute' eller 'kne'.Det har kan hende vore vanskeleg å velja mel-lom dei to norske omsetjingane; grafisk svararfiguren til eit kne, men etter innhaldet høvervel "knut(e)" best. Åfarli (2003:35f.) har valt"knute" som motsvar til node, og han skrivlettskjøneleg og greitt om kva det står for.

Bøker som er nemnde:AGL = Aschehougs og Gyldendals store

norske leksikon. 3. utgåva. I-XVI. Oslo 1995-99.Apollon. Forskningsmagasin for Universiteteti Oslo.Brown, Roger. 1973: A First Language. TheEarly Stages. London: Allen & Unwin.Chomsky, Noam. 1959: Review of VerbalBehavior by B.F. Skinner. Language 35, 26-58.Chomsky, Noam. 1957: Syntactic Structures.The Hague: Mouton.Chomsky, Noam. 1965: Aspects of the Theoryof Syntax. Cambridge, Mass.: MIT Press.Chomsky, Noam. 1981: Lectures on Govern-ment and Binding. The Pisa Lectures. Dor-drecht: Foris.Chomsky, Noam. 1993: A Minimalist Pro-gram for Linguistic Theory. K. Hale og S.J.Keyser (red.): The View from Building 20.Cambridge, Mass.: MIT Press.Chomsky, Noam. 1995: The Minimalist Pro-gram. Cambridge, Mass.: MIT Press.Cooper, Jean, Molly Moodley, Joan Reynell.1978: Helping Language Development.Dansk utgåve: Udvikling af børnesprog vedInger Vig Nissen og Dora Skovlund. Køben-havn 1982: Dansk Psykologisk ForlagHeggstad, Leiv. 1931: Norsk grammatikk.Oslo: Olaf Norli.Hjelmslev, Louis. 1966. Omkring sprogte-oriens grundlæggelse. [København]:Akademisk Forlag. Fyrste utgåva 1943.Lenneberg, E.H. 1967: Biological Founda-tions of Language. New York: John Wiley &Sons.Lunden. Kåre. 2005: Halvdan Koht. Språkligsamling. Nr 2.Nynorskordboka. 1985 og ei nyare utgåve.Oslo.Pinker, Steven. 1994: The Language Instinct.How the Mind Creates Language. New York:W. Morrow and Co.Platzack, Christer. [1998]: Svenskans inregrammatikk - det minimalistiska programmet.Studentlitteratur. Lund.Platzack, Christer. 2005: Satser med efterfrå-gade objekt - ett konkret exempel på en mini-malistisk analys. Språk i tid. Studier tilläg-nade Mats Thelander på 60-årsdagen. Skrifterutgivna av Institutionen för nordiska språk vidUppsala Universitet. S. 476-87.Sivertsen, Eva. [1977]: Fonologi. Oslo: Uni-versitetsforlaget.Söderbergh, Ragnhild. 1979: Barnets tidigaspråkutveckling. Liber Läromedel. Lund.Venås, Kjell. 1982: Mål og miljø. Oslo:Novus.Åfarli, Tor A. 1997: Syntaks. Oslo: Samlaget. Åfarli, Tor A. og Kristin Eide. 2003: Norskgenerativ syntaks. Oslo: Novus.

11

InnleidingDen kunnskapen me hev i vår tid umupphavet til skriftsystemi er tufta på deiarkeologiske funni som hev vortegjorde til dessar, og mykje godt på kor-leides arkeologar og andre forskararhev tolka og drive språkstudium. Ser-skilt viktugt er dei materiali som vartnytta til å skriva på. Tekster som erskrivne på stein hev nær sagt uavgrensalivetid. Andre material, som leirtavlor,papyrus, pergament og papir, er derimotsvært vare for avskaving og øydeleg-gjing. Difor hev me lite kunnskap umdesse typane [1-7].

Alt frå tidlege tider var menneskeupptekne av å formidla informasjon oggjeva utrykk for tankane og idéane sine.Difor hadde skrift ein uvurderleginnverknad på soga og framvoksteren åtmanneætti. Dei eldste skriftformene mekjenner i dag, er kileskrift og hieroglyfar.Desse vart bruka og stod fram på ulikestader i verdi og er meir enn 5000 årgamle.

Yvergangen til dagsens alfabetiskeskriftform skjedde for um lag 3800 årsidan. Alfabetet var ei genial nyovringsom gav eit ovstort sprang i framvok-steren åt skrivekunsten. Det varkana'anittane eller dei hebraiske stam-mane, dei semittiske folki frå Sinai, somgav verdi det alfabetet me hev i dag.

Det fyrste alfabetet vart dimed skred-darsydd for dei semittiske måli som fordet meste er bygde på ord som hev ei rotpå 3 bokstavar. Då græske, og seinare deiariske måli, tok dette alfabetet i bruk, lautdei leggja til vokalar so dei kunde måtadeim til dei måli som ikke er rotbasera.Endå det latinske og græske alfabetet hevgjort framstig gjenom soga, er dei fram-leides svært like originalen.

Tanken på at so mange ulike kulturar,religionar og mål nyttar skriftsystem somhev same upphav, er eineståande. Kine-sarar og japanarar brukar derimot fram-leides skriftteikn som er tunge og vand-slege å meistra. Um kinesisk og japanskskriftspråk kunde ha fenge ei tenlegareskrift, er ikkje godt å segja. Éin ting eropenberr, globaliseringi i våre dagar krevstødt lettare kommunikasjonsformer.Difor er det rimeleg å venta seg eiutvikling vidare i denne leidi, som kjemtil å vera like spanande som soga åt alfa-

betet slik det hev vore til dessar. Kannhenda er tidi mogi for eit tilsvarande"sprang" likt det me upplivde for 3800 årsidan? Det hadde i so fall gjort kommu-nikasjonen vår med yver 1 milliard men-neske lettare og meir yverkomeleg.

Kommunikasjon millom menneske:Fyre skriftsystemi vart tilGjenom soga hev menneski, i alle slagsheimslutar, funne ulike løysingar for åformidla informasjon. Herodot (484 f.Kr.- 425 f.Kr.) fortel at Dareios (521 f.kr. -485 f.Kr.), kongen av Persia, gjekk tilåtak på skytarane og kravde at dei sende"jord og vatn" til honom. Skytaranesende honom eit "brev" som var sett i hopav ein fugl, ei mus, ein frosk og fem piler.Tydingi var denne: "Dersom perserneikke flyr herfra som fugler, eller gjemmerseg under jorden som mus eller hopper uti myrene som frosk, skal vi meie dere nedmed våre skytiske piler" [7].

Alt frå tidi til det paleolittiske men-nesket var skrift ei viktug kommu-nikasjonsform. Fyrst i piktografisk formog seinare ideografisk [8]. Skriftsystemetpå den tidi var ikkje systematisera oginneheldt teikningar av dyr, tre, men-neske og ulike andre greidor (objekt).Denne måten å formidla informasjon på,opnar for ei lang rad tolkingar og er sværttidkrevjande og lite noggrand.

I Peru bruka Inkafolket so seint som i1500-1600 e.Kr., ei slags knuteskrift,kalla Quipo. Denne var sett i hop av eittog med ei rad snorer. Med knutar og far-gar skapte dei eit desimalsystem somhjelpte deim med rekneskap ogformidling av informasjon. Ein raudknute svara til dømes til ti soldatar,

medan tvo raude knutar stod for 100soldatar.

I Ethnomathematics, skriv MariaAscher fylgjande um quipo-skrifti tilinkafolket (mi umsetjing):

"Inkafolket kann karakteriserast someit metodisk og mykje organisera folk,som var uppteke av detaljar og intenstuppteke av informasjon. Byråkratiet åtinkaene heldt eit kontinuerleg yversynyver dei valdi dei kontrollera. Dei tokimot mange meldingar og sende mangeinstruksar kvar einaste dag. Bodska-pane inneheldt detaljar um ressursar,slik som tinggreidor som trongst eller

var tilgjengelege i lagerhusi, skattar somvar pålagde eller samla inn,folketeljingsinformasjon, kor stor skatt-leggjingi av gruvone var eller korleidesarbeidsstokken var sett saman. Bod-skapen vart yverlevera svært snøgt medeit umfemnande vegsystem og eit einfelt,men effektivt, system av kurérar. Bod-skapen laut vera klår, kortfata og moglegå stykkja upp. Quipo-skrivarane varandsvarlege for å koda og dekoda infor-masjonen" [9].

Jamvel i dag knyter sume av oss einknute på fingen for å minna oss på noko.

Kinesarane bruka òg ei form for"knuteskrift", til dess at skriftteikni somvart utvikla av keisar Fu Hsi (2852-2738f.Kr.) kom i plassen for henne. Skriftivart kalla "åtte trigrammar" (eight tri-grams). Kinesisk som sovore er eit målbygt på einstavingsord med eit grunnlagpå kring 500 grunnord. Tydingi åt ordetskil seg difor på korleis ord vert uttala(kort, langt, høgt, lågt, etc.) Tufta på dettesystemet inneheld det kinesiske målet pålag 50.000 symbol, men i daglegtale erberre på lag 5.000 i bruk [10].

Døme: Det kinesiske ordet "LI" kannalt etter uttala tyda anten: katt, fisk,grein, stein, tvinga, vis à vis, etc.

Det er serhåtten i målet som gjer atdet kinesiske skriftteiknsystemet ikkje letseg vidareutvikla til alfabetisk skrift, slikdet let seg gjera med dei koptiske (egyp-tiske) hieroglyfane. Endå formi på deikinesiske skriftteikni seinare vart bådemeir einfelde og vidareutvikla, er formienno i dag eit skriftsystem som inneheldheile ord, og talet på ord i målet er likttalet på symbol i skrifti.

I Australia bruka aboriginane kjeppar

På jakt etter det fyrste alfabetetAv Michal Rachel Suissa

Figur 1: Mesopotamia: Dette kartet viser til detvaldet der både hieroglyfar (Egypt), kileskrift (Shi-na'r) og alfabetet (Sinai) vart uppfunne.

12med symbol til registreringsverkty ogtil formidling av informasjon. Urfolketi Nord-Amerika, irokesarane, bruka detein kallar eit "belteskriftsystem"somvart kalla wampum. Eit slikt belte vartgjeve til William Penn den 15. juli1682, som ei skriftleg fredsavtala mil-lom dei kvite okkupantane og urfolket iAmerika (Penn grunnla og gav navn tilstaten Pennsylvania). Beltet finn ein idag i muséet til Pennsylvania Histori-cal Society. Dette fredsbeltet inneheldeit bilæte med bogute linor som sym-boliserar ei pakt, og midt på bilætet erdet både eit kvitt menneske med hatt ogeit myrkhuda menneske. Desse tvoheld einannan i hendene.

Men dei viktugaste milepælane isoga åt skrifti er framvoksteren åtkileskrifti og hieroglyfane, både iBabel, på Kreta og i Egypt, fyredagsens alfabet vart uppfunne for umlag 3800 år sidan av semittiske folksom truleg var frå valdi kring Sinai.

Kileskrift-systemetSumérarane sitt heimland var Shina'ar(norsk: Sinear, seinare kalla Babylon).Dette riket låg millom elvane Prat(Eufrat) og Hiddekel (Tigris). Kulturenåt Sumérarane låg på eit høgt plan, og deivar dei fyrste som skifte året inn i 360dagar. Kring 3300 f.Kr sette dei upp eitskriftsystem som var sett i hop av kile-forma strikar. Frå byrjingi av fungera detsystemet som biletskrift. Frå den pik-tografiske upphavsformi gjekksumérarane eitt stig vidare, og utviklakring 2500 f.Kr. ei kileskrift som varlettare å skriva på leirtavlor. Skriftsys-temet var sett i hop av i alt 300 symbol.

Utviklingi herifrå til eit system medord og stavingar var relativt lett, sidanmålet inneheldt mange einstavingsord,som atter var grunnlag for mange andreord. Eit døme er det sumeriske ordet"LU" som tyder "mann", og "GAL" somtyder "stor". Sammensett til "LUGAL"tyder desse "konge" (stor mann).

Babylonarane og assyrarane, somokkupera Suméria i umlag 3000 f.Kr., toksumérisk skrift i bruk i staden for deiraeige akkadiske mål. Dette førde deimvidare til Aust-Asia, Persia, Armenia ogLitleasia. På den tidi utvikla densumériske skrifti seg frå piktogram tilkileskrift og vidare til eit skriftsystemmed ord og stavingar, men ikkje heilt tileit vokalbasera alfabet. Dette skriftsys-temet var millom anna bruka til å skrivasumérisk, akkadisk, hettittisk og

gamalpersisk. I akkadisk vart dette teikn-språket bruka heilt fram til 1400 f.Kr.[11].

HieroglyfaneDet egyptiske urfolket, koptarane (kop-tarane sitt land; ekopt; Egypt, av gresk"aigyptos" (brende andlet), var etter alt ådøma den fyrste kulturen som gjekk eittstig vidare med umsyn til ei meir nog-grand informasjonsformidling, i det einkallar hieroglyfar; (hiero;

; heilag og glyf, glyfein; innskrift) .Dette skriftsystemet vart brukafrå umlag 3100 f.Kr. til umlag 400 e.Kr.og var sett i hop av kring 700 ulike sym-bol. Desse representera både det dei vareit bilete på, og stod vel so ofta for ein-skildkonsonantar eller gruppor av konso-nantar [12].

Frå bilæte som gav uttrykk for eingenerell idé eller ei heil setning, vartskrifti stødt gjord meir einfeld og raffin-era til å uttrykkja einfelde ord, konsonan-tar eller einskildstandande vokalar. Denhiretiske (heilage) skrifti og den demo-tiske (folkelege) skrifti er båe tvo ulikestadium i framvoksteren åt skriftsystemeti Egypt. Ein aukande trong til å gjeraskriftsystemet meir einfelt og tilgjenge-leg for folk flest, og dessutan uppdagingiav papyrus, var viktuge drivkrefter iutviklingi åt det egyptiske skriftsystemet.

Skrifti nådde, kor som er, aldri eitreint alfabetstadium, grunna okkupasjo-nen av Egypt og introduksjonen av detgræske alfabetet kring Jesu tid. Detteførde til at det egyptiske skriftsystemet

gjekk i gløymeboki. Takk vere herenhans Napoleon Bonaparte, som mil-lom anna uppdaga Rosettasteinen derdet var tri ulike skriftsystem inngrav-era; hieroglyfar, demotisk og gresk,vart løyndomen attum skrifti audlagt(Mannen attum dekodingi av hierogly-fane heitte Shampolion, 1822).

Stutt uppsummeringMedan den kinesiske skrifti stagnerasom skriftsystem med berre heile ord,gjekk kileskrifti vidare til eistavingsskrift med ord, medan denegyptiske skrifti nådde eit endå høgarenivå, eit skriftsystem med ord, stavin-gar og vokalar, men som aldri rakk åverta utvikla til eit ekte alfabet, dettegrunna innføringi av græskt mål.

Utvikling til alfabetEi ny og viktug utvikling av skriftigjekk i tvo stemneleider: Stavskrift og

dagsens alfabet. Staveskrifti var mindreutvikla enn den alfabetiske skrifti, og idenne skrifttypen representerar kvartteikn ein vokal eller ei staving og kombi-nasjonen av desse teikningane resulterar ieitt ord. Japansk er eit døme på eistavingsskrift som enno er i bruk. Millomoldtidsskrifter er det verdt å nemnapseudohieroglyfisk skrift frå Gval(dagsens Libanon), med 114 teikn, kypri-otisk skrift med 55 teikn og minoisk(kretisk) skrift. Dei tvo antikvariskekileskriftene, persisk og hemroittisk,utvikla seg vidare heilt mot alfabet fyreutviklingi stogga. Den persiske kileskriftivart bruka frå 550 f.Kr. til 400 f.Kr.,medan den hemroittiske skrifti vart brukabåde i Etiopia og Nubia (vår tids Sudan)frå 100 f.Kr. til 400 e.Kr.

Stig III (Figur 5) syner ei utviklingmot ei meir analytisk skrift, med einsterkare samanheng millom bilæte ogord. Millom dei fyrste analytiske teikn-skriftsystemi var sumerarane sittkileskriftsystem, det akkadiske (baby-lonarar og assyrarar) og den hetittiskehieroglyfiske skrifti. Yvergangen frå eittskriftsystem til eit anna var glidande, måvita, og mange skriftsystem inneheld ele-ment frå ulike stadium. Eit godt døme pådette er ei fråsegn på gullplator, laga tilden persiske kongen Dareios I (ca. 500f.Kr.). Dei vart skrivne på både oldtidper-sisk, akkadisk, elamittisk og aramaisk(Figur 5) [13].

I næste stig vart det teke umsyn tilvokalar, og skriftsystemet vart meirfonetisk (det at symboli i skriftbilætet

Figur 2: Phaistos (Faistos) runde skive frå 1800f.Kr. er ein viktig milepæl i soga åt skrifti, endå hoframleis er uavkoda. Ho vart uppdaga av LuigiPernier i 1908, i Phaistos, ein oldtidsby på Kreta.

13representerar visse vokalar, (stig IV).Symboli representerar ikkje lenger hand-faste ting eller idéar, men ljodar). Pådenne måten vart det skapt beinvegessamband millom skriftmål og talemål.Den fonetiske skrifti kan vera anten syl-labisk (tufta på stavingar) [V] eller alfa-betisk [VI]. Alfabetet er den mest utviklaav skriveformene.

AlfabetetAlfabetskriftsystemet byggjer på det mekallar "det fonemiske prinsippet", kva foreitt vil segja at kvar "ljod" (kvart einskiltfonem) i talespråket svarar til eit fastsettteikn (eit einskilt grafem) i skrift. Dette erdet mest utbreidde i verdi i dag. Det erlett å læra og ofta kann det same alfabetetbrukast til ei lang rad ulike mål.Skrivemåtar som ikkje er bokstavrette, ereit resultat av at skriftsystemet (grafe-mane) ikkje hev fylgt med endringane italemålet (fonemane).

Det er hjå Tertullian [14] og seinareHieronymus [15] at ein fyrst finnumgripet "alfabet". Ordet "alfabet" kjemfrå det semittisk-hebraiske namnet på deifyrste tvo bokstavane, alef [ ] og bet [ ].Det latinske alfabetet held framleis i dagfast ved det upphavlege namnet og formipå bokstavane.

Det fyrste alfabetetDet var kring 1500 f.Kr. at det fyrstesemittiske alfabetet vart standardisert i sinord-semittiske alfabetiske form. Kvenkann det ha vore som bruka allkunnskapen som eksistera i si tid, ogførde skriftsystemet frametter i so sterkmun? Det stend framleides utan svarkven som hadde so mykje kunnskap umbåde kileskrift og hieroglyfar at hankunde utvikla skriftsystemet til eit sliktufateleg høgdepunkt, 22 symbol som rep-resenterar 22 konsonantar i målet.

Det fyrste alfabetet vart truleg upp-funne av semittiske folk i Sinai. Dessefolkeslagi tala eit mål som var svært likthebraisk. Skrifti er av forskarar seinarevorti kalla kana'anittisk, kana'anittisk-hebraisk, hebraisk-kana'anittisk ellerfønikisk. Men ein skulde kann henda vur-dera å helder kalla det fyrste alfabetet foreberittisk, etter di dette var namnet påfolkeslagi som budde i dette valdet forum lag 4000 år sidan.

Dei semittiske måli som vart bruka påden tidi, kan ein grovt sett byta inn i triundergruppor:1. Dei austlege måli: Akkadisk, baby-lonsk, assyrisk (kileskrift).

2. De sørlege måli: Etiopisk og arabisk.3. Dei vestlege måli: Kana'anittisk, medundergruppone hebraisk, fønikisk,moabittisk, amonittisk, ugarittisk ogarameisk. Det er frå denne språkgruppa atdagsens alfabet er vorte til.

Den eldste alfabettavla ein kjenner tiler frå Egypt og vert kalla Wadi al-Hol-skrifti. Ho vart uppdaga i 1999 av Johnog Deborah Darnell og er datera til 1800f.Kr. [16]. Ho inneheld det hebraiskeordet "RAV" ( ) som tyder "rabbinar"og, "EL" ( ) som tyder "gud". Alfabetetinneheld òg nokre fåe hieroglyfar.

Eit anna viktugt funn er dei sokallaproto-sinaitiske tavlone som vartuppdaga i Sinai i 1904 av WilliamFlinders Petrie. Desse er datera til um lag1500 f.Kr. [17]. Ein akseptera teori er atdenne skrifti vart utvikla av eit folk somvar slavar i Egypt og rymde ut i Sinai-ørkenen.

Ei viktug tavla vart uppdaga i Gezermed, i Israel i 1908 av Macalister [4].Gezer-tavla vart skrivi med sokalla"hebraisk - kana'anittisk" skrift ein gongmillom 1100 og 1000 f.Kr. Bonden meis-tra hebraisk og kunde skriva, noko somtyder på at både det hebraiske mål- ogskriftsystemet var nokso utbreidt millomjødane på den tidi.

Vidareutvikling av den alfabetiskeskriftiFor um lag 3000 år sidan vart skriftsys-temet med sitt alfabet videreutvikla ogkann derfrå grovt rekna bytast inn i firehovudgreiner frå det proto-kana'anittiske(ebreeiske) alfabetet, slik me ser i figur 3.Det kann vidare bytast inn i 4 undergrup-por (I-II). Utviklingi av desse fire under-gruppone ligg under våre alfabetiske for-mer.

I: Den sørlege semittiske greiniDenne greini var avgrensa til valdet kringSør-Arabia og Afrika. Dette kjem til synei pre-muslimske skrifter som mineisk,shebáisk og andre. Frå det shebaiske(sabaiske) hev både amharinja(amharisk), tigri, og tegrinja (tigrini)vorte utvikla. Sume av desse er framlei-des i bruk i Etiopia.

II: Den nordlege semittiske greiniDenne greini kann bytast inn i tvo under-gruppor av skriftformer: Den arameiskeog den kana'anittiske.

II-1: Den arameiske greiniDenne greini utvikla seg til ymse slags

skrifttypar i Austen.

1. Det nye hebraiske alfabetet frå 300f.Kr. kjem frå denne greini. Det vararameiske stammar som okkuperaAssyria og Babylonia frå um lag 100f.Kr. og som introdusera arameisk for deilokale ibuarane. Jødane som budde derhev med kvart bruka det arameiske alfa-betet, dei med, som var svært likt detoldtidshebraiske (sjå kana'anittisk gren).Då jødane vende attende frå Babel tilIsrael, (i Ezra og Nehemjas tid, 450 f.Kr.)tok dei med seg Torah-rullar (Mose-bøkene) skrivne på det arameiskeavbrigdet av hebraisk. Det er denneskrifti (kana'anittisk-hebraisk) deividareutvikla til dagsens hebraiske alfa-bet, og som forskarane kallar for detjødiske alfabetet; til skilnad frå dei gamlehebrearane (israelittene) sitt alfabet. Dethebraiske alfabetet hev gjenom sogautvikla seg og jamnast vorte raffineragjenom aukande bruk og turfter (grunnajødedomen). Formi åt bokstavane vartstødt betra med tanke på snøggare skriv-ing frå høgre til vinstre.

2. Det indiske alfabetet kan bytast inn ifire hovudgruppor alt frå kring 600 f.Kr.:1) Det old-brahmanske alfabetet, som vari bruk fram til 400 f.Kr.; 2) Den nord-indiske skrifti med sju undertypar, derden viktigaste var gopte, som var i brukfrå 400 - 1400 e.Kr. Sanskrit hev seinareutvikla seg fra gopte; 3) Dei modernenordlege indiske skriftformene som vartbruka frå 1400 f.Kr.: bengai, uria, bihari,og dessutan ei lang rad andre; Den fjordegruppa er dei sudlege skriftsystemi somvart bruka frå 1400 e.Kr., og nokre avdesse er framleides i bruk i modernedrawide-språk. Med buddhismen nåddedet indiske alfabetet til Aust-Asia med:Kambodsja, Vietnam, Thailand og vissekantar av Kina.

3. Arabarane var millom dei sistefolkeslagi i regionen som kom på bananår det gjeld dagleg bruk av skrift. Deitok i bruk det nabatéiske alfabetet so seintsom 400-700 e.Kr. Grunna islamske lan-devinningar vart skrifti spreidd frå Arabiatil Assyria, Persia, det ottomanske riketog Asia. På 300 år vart skrifti måta etterdet arabiske språket, og kring 700 e.Kr.fanst det tvo rådande arabiske alfabet:Kofisk og knashchisk, som er dei mestbruka i dag. Arabarane tok òg i bruk detindiske talsystemet, som vart utvikla avhinduane umlag 400 f.Kr., og inkludera

14talet 0 (null). Araberne uppdaga dessetali i Persia og innførde deim i alle deiokkupera valdi. Difor vart dei kallafor "arabiske tal", jamvel umarabarane sjølve kallar deim forindiske tal (arqam hindiyyah), og deter ei noggrand nemning.

II-2: Den Kana'anitiske (eberit-tiske) greiniSom me ser i figur 5 er det tvo hov-udundergruppor: Oldtidshebraisk ogoldtidsgræsk som etter forskaranestammar frå fønikisk. Det er dennegreini som stend for dagsenseuropeiske skriftformer.

OldtidshebraiskDei fyrste hebraiske og sidonittiske(fønikiske) alfabeti er sers like. Samarita-narane brukar i dag framleides det oldtid-shebraiske alfabetet. Jødane gjekk deri-mot yver til det aramaiske alfabetet ogutvikla det vidare til dagsens hebraiskealfabet.

FønikiskAlfabetet liknar mykje på oldtidshe-braisk. Fønikarane, som var handelsfolk,introdusera det for grækarane som tok detmed seg til Europa.

Det koptiske skriftsystemetDette er det einaste ikkje-europeiskeskriftsystemet som hev utvikla seg frå detgræske alfabet i Afrika. Det inneheld 32bokstavar, der fem er henta frå det græskealfabet og sju frå demotisk skrift. Denmesapiske og den etruskiske skrifti er deieldste greske alfabeti. Mesapi vart brukai det mesapiske språket, som vart brukalangs Adriaterhavet, men det er utdøyddno. Det ekte gotiske skriftsystemet (hevikkje noko med det som i dag vert kallagotisk skrift) vart teke i bruk av Ulafilas.Det inneheldt 27 bokstavar, og 20 varttekne frå det storgræske alfabetet, fem frådet latinske og tvo frå oldruneskriftsys-temet.

Den græske greini: Dagsens europeiskealfabetGrækarane fekk alfabetet frå fønikarane(um alfabetet var likt det hebraiske).Grækarane utvikla alfabetet vidare ogmåta det etter sitt språk. Til liks med detsemittiske alfabetet vart græsk òg til åbyrja med skrive fra høgre mot vinstre.Seinare vart det skrive strake vegen fråhøgre til vinstre og frå vinstre til høgre pånæste lina. (Denne metoden kallar ein

"pløgje-med-uksar-metoden"). Fyrst etter600 f.Kr.vart skrifti gjord um til vinstre-høgre-alfabet, slik det framleides er.Dette var grunnen til at grækarane lautspegelvenda mange av dei upphavlegeteikni. Snur ein dei græske bokstavaneattende, kjenner ein att detgamalfønikisk-hebraiske alfabetet. Tekme til dømes den hebraiske bokstavenbeit, , ser ein at bokstaven er skred-darsydd for høgre-til-vinstre-skrift. Dågrækarane byrja å skriva frå vinstre tilhøgre, vart dei nøydde til å snu bokstaven180º vertikalt. Men sjølv det var ikkjenok og bokstaven laut vidareutviklast forå kunna skrivast kjappare. Difor var denøvste og den nedste parten av bokstavenkopla til dagsens B. Snur ein densinaitiske alef horisontalt, fær eindagsens A, slik me ser i figur 4.

I utviklingi av det græske alfabetetvart det òg teke serskilde umsyn til kyn.Dei klassiske bokstavane (unciali) erframleides i bruk på prent, men dendaglege skrifti er dei kursive bokstavane,som er lettare og snøggare å skriva. Deismåe bokstavane (minuskoli)vart tekne ibruk fyrst frå 800 e.Kr. og vart dinæstutvikla til teikni i det alfabetet me hev idag.

Den latinske greiniDet etruskiske alfabetet (1000 f.Kr.) vartuppdaga på Marsiliana-tavla frå 800f.Kr., og er det eldste dømet me hev påeuropeisk skrift. Endå det etruskiskemålet enno ikkje er uttyda, er det ikkjevandt å lesa, av di skrifti liknar svært påkoiné-gresk. Skrifti vart skrivi frå høgremot vinstre, men det vart òg funne nokretavlor som var skrivne etter "pløgje-med-uksar-metoden". Det latinske alfabetet erdet viktugaste skriftsystemet som hevutvikla seg frå det etruskiske alfabetet.Mange italienske alfabettypar hev òg

upphav i det.Frå kring 700 f.Kr. utvikla det

latinske målet seg frå den etruskiskeskrifti, og ikkje beinveges frå dengræske skrifti som det tidlegare hevvore hævda. Dette alfabetet hev stortverde i den europeiske sivilisasjon-ssoga. Den tidlegaste skrifti som vartfunni er frå um lag 700 f.Kr., - på eingull-lykjel, og er skrivi frå høgre tilvinstre. Frå um lag 600 f.Kr. hev meòg nokre tavlor som er skrivne etter"pløgje-med-uksar-metoden". Men deter fyrst etter 100 f.Kr., etter okku-pasjonen av Hellas, at det latinskealfabetet hev vorte til eit elegant og

harmonisk alfabet.

Det romersk-latinske alfabetetDette alfabetet inneheld 21 av dei 26etruskiske bokstavane. Dei tri græskebokstavane theta, [ ] fi [ ] og chi [ ],vart nytta til tal.

TAL UTVIKLING50 L100 C500 D1000 M

Frå dei tri etruskiske s-bokstavane tok einberre sigma ( , ). X vart lagd til somsiste bokstav i alfabetet for konsonantenks. På denne måten vart det semittisk-græsk-etruskiske alfabetet minimaltbrigda til dess at det stod fram som detlatinske alfabetet. Bokstaven G vartutvikla frå C og bokstavane Y og Z vartlagde til alfabetet um lag 100 f.Kr., etterokkupasjonen av Hellas. Seinare vartbokstavane berre brigda i den ytre formifor å måta deim til lesing og skriving pådei materiali som vart bruka til å skrivapå.

Frå fyrst av fanst det berre eitt slaglatinske bokstavar, den momentale eller"kapitale". Dei var vene og balanserasame kva storleik dei vart nytta i, men deivar tidheftande når ein skulde skriva.Hovudsakleg vart dei skrivne på steinmed hamar og meisel. Den kursive skriftivart med kvart utvikla til skriving påvoks, papyrus og pergament. Det var forskuld skriveverktyet at skrifti miste denvinkelrette formi si, og det var skrivema-terialet (papiret) som gjorde det mogleg årunda av formene.

Innanfor Romarriket bruka ein ymseslag skrift. Elegante, store bokstavar(kapitale), uraffinera kapitalbokstavar tildagleg bruk, kursiv med småe bokstavar,

Figur 3: Dareios' tavle: Ei fråsegn på gullplator,laga til den persiske kongen Dareios I. Ho vartskrivi på både oldpersisk, akkadisk, elamittiskog aramaisk (500 f.Kr.).

15halvkursiv med småe bokstavar, halvkur-siv lapidarisk (steinvorne) og halvun-cialsk skrift, men òg ei blanding av desseskriftslagi.

Då Romarriket vart uppløyst,byrja skriftene med kvart å få einnasjonal vokster. Alfabetet vart måta etterulike mål, millom anna vietnamesisk. Påbyrjingi av 1900-talet vart dette alfabetetteke offisielt i bruk i landet og kom iplassen for den kinesiske skrivemåten,som var vorten bruka fram til då. I Tyrkiabytte ein ut det arabiske alfabetet med detlatinske i 1928. I båe tilfelle vart det lagttil serlege vokalteikn som skilde seg påmåli. Eit titals afrikanske språk vart intro-dusera for det latinske alfabetet aveuropeiske misjonærar.

Slavoniske alfabetDei slavoniske alfabeti vart tekne i brukrundt 900 e.Kr. Kyrillisk og glagolianskvar betre eigna til å skriva dei slavoniskemåli enn det store græske alfabetet somvart introdusera av den græsk-ortodoksekyrkja som innførde kristendommen idette valdet. Brørne Kiril og Methodiustok utgangspunkt i det storgræske alfa-betet, men la òg til bokstavar frå detupphavlege semittiske alfabetet for deivokalane som ikkje fanst i græsk. Detrussiske skriftsystemet er eit avbrigde avdet upphavlege kyrilliske alfabetet.

Glagoliansk er basera på småe bok-stavar frå gresk (minuskola) saman mednokre ekstra bokstavar frå andre alfabet.Dei fyrste slavoniske kyrkjone brukadette skriftsystemet i dei heilage skriftenesine i perioden 900-1440 e.Kr., og detvart deretter framleis bruka i denkvadratiske formi heilt fram til vår tid.Etter den germansk-italienske okku-pasjon vart dette alfabetet forbode. Deilokale albanske alfabeti er grunnlagde påbåde det græske og det latinske alfabetet,og vart offisielt godteke i 1908.

Avsluttande tankar: Utvikla Moses detfyrste alfabetet?Skildringane i Bibelen hev på etter måtenmange punkt synt seg å vera noggrandehistorisk sett, det gjer at Bibelen er ei vik-tug historisk kjelda for arkeologar og his-torikarar. Dersom ein tek utgangspunkt iBibelen so burde det vera eit viktugtpoeng at Mose' historie høver utruleggodt saman med dei tvo eldste alfabetisom er uppdaga til dessar, det er Wadi al-Hol og dei proto-sinaitiske-tavlone.

Wadi al-Hol-skriftet er tidfest til dentidi då Abraham, stamfar til hebrearane,

forlét Ur i Kaldea og etter eit upphelde iBe'er-Sheba, kom til Egypt. Han kom fråeit vald der den sumériske kulturen haddestor innverknad. Kann henda tok Abra-ham med seg kunnskapen um kileskrift tilEgypt, der etterkomarane hans seinarevar slavar i um lag 400 år? Um hebrear-ane (israelittane) og andre folkeslag somvar slavar i Egypt hev påverka utviklingiav det hieroglyfiske skriftsystemet, ellerutviklingi av Wadi al-Hol-skrifti eller denproto-sinaitiske skrifti, veit me inkje um.Med mindre det i framtidi vert funnetavlor som kastar nytt ljos yver dette,kann me berre gissa.

Mange tilhøve som gjeld Moses gjevgrunnlag for å gjera honom til ein lyk-jelperson i dei fyrste utviklingsstigi åtalfabetet. Moses voks upp som ein partav kongefamilien. Det gav honom trulegden beste upplæringi på den tidi og til-gangen til mange skrifter. Som éin avdiplomatane hans Farao meistra han bådehieroglyfisk skrift og kileskrift. Det varnaudsynt for å kunna vera med i deninternasjonale kommunikasjonen dengongen. Då Moses vart send til Midjan(2Mos. 3:1), hadde han, som den lærdemannen han var, både høve og tid til åsetja seg inn i desse alfabeti, og jamførdedeim med hieroglyfisk skrift ogkileskrift. Soleides kann det mykje vel havore han som grunnlagde det nord-semit-tiske alfabetet, og som difor er far til detmoderne alfabetet.

Då Moses kom ned (2Mos. 31:18) fråfjellet med bodtavlone, var desse trulegskrivne på den måten som var mestutbreidd millom jødane, det nord-semit-tiske teiknspråket.

Utan umsyn til denne teorien (somvert avslutta her), eller den godtekneteorien um at hebrearane fekk skrifti fråKana'anittene, er det sers sannsynleg atdet var hebrearane som introdusera skrift-systemet for sidonarane (fønikarane) -som var eit handelsreisande folk - ogikkje umvendt, slik sume forskarar hæv-dar. Gezer-tavla, som indikerar atskrivekunnskap var utbreidd millom

hebrearane, og det faktum at religionen åtjødane krev at alle laut vera lese- ogskrivekunnige, gjev umveges studnad tildesse tankane.

Notar1. David Sacks: Letter Perfect; "TheMarvelous History of our Alphabet fromA to Z", Broadway Books, 2004.2. Joseph Naveh, "Early History of theAlphabet", The Magnes press, TheHebrew University of Jerusalem, 1997.3. R.A.S. Macalister; "Century of Exca-vation in Palestine", New York, FlemingH. Revell Company, 1925, 8 volumes.4. M Shalom.; Dever G. William andPaul, edt., "Biblical Archeology, NewYork: Quadrangle / New York book C.,1973.5. David Hopkins C., "Life on the land.The Subsistence Struggles of EarlyIsrael", Biblical Archeologist, Vol 50, p.187, 1987.6. J. Maxwell Miller, "The Old Testa-ment and the Historian", Philadelphia:Fortress Press, 1976.7. Avraham Eben Shoshan, "Språk ogskrift", S. Jak et all. publishers, (Hebrew)1961.8. Piktogram: Av latinsk, pictura; bilæte:Symbol som representerar eit objekt ellereit konsept der illustrasjonar vert brukafor å gjeva att ljodar og/eller idéar. Detteer grunnlaget for kileskrifti og hierogly-far. Piktogram vart bruka i mange oldtid-skulturar, i millom anna Alpane, Asia,Egypt, Midt-Austen og Kina alt i 5 000f.Kr. og er framleides i bruk i vår tid.Ideogram: Frå græsk: Idea, , "idé" +grafo; ; "å skriva". Grafiske symbolsom vert bruka i staden for fonetiskesymbol for ord eller luter av ord. Vartbruka av sumérarane i oldtidi, men òg avbabylonarane, assyrarane, hetittane,egyptarane, kinesarane, og so burtetter.Egyptiske hieroglyfar og sumeriskkileskrift hev utvikla seg frå ideografi.Logografi: Eit einskiltståande symbolsom svarar til eit ord eller ein morf/ eitmorfem.

Figur 4: Dagsens bokstavar er nokso like det fyrste alfabetet. Ved å snu dagsens bokstav Apå hovudet (vertikalt), kann ein sjå kor lik han er den upphavlege sinaitiske bokstaven.

16

Fig 5: Dei aller fleste alfabetformer som

er i bruk i dag, stamm

ar frå det kana'anitiske alfabetet.

17

Terroristorganisasjonen Hamás hev i detseinaste vore mykje i mediebilætet. Kannhenda ikkje minst grunna "valskrida" idei palestinske sjølvstyrevaldi. I dettestykket skal me sjå nøgnare på kvaorganisasjonen Hamas er, strukturelt, his-torisk og programmatisk.

Organisasjonen som nordmen-ner flest kjenner som Hamás (uttale:Hæmæs), hev i røyndi eit langt meirutfyllande namn. Men dette kjemsjeldsynt fram i vestleg presse. Detupphavlege namnet på organisasjonen"Harakat Al-Muqawama Al-Islamia",tyder rett umsett "den islamske mot-standsrørsla", samstundes som det er eitordspel på dei arabiske ordi for "motig" -og "hardfør".

Hamás er ein radikal arabiskekstremistorganisasjon som vart skipastutt tid fyre den palestina-arabiskeintifadaen, og hev havt serskilt Gaza,men seinare Judea og Samaria med, somsitt operasjonsvald. Hamás hev spela eiviktug rolla i den ekstremistiske bryd-dingi av terrorisme mot både israelararog arabarar, og hev egne "sjokktroppar".Dette er avleidd frå det arabiske namnet"Al-Suad Al-Ramaya" som tyder"kastearm".

Hamás er kjend for å ha radikaleislamske motiv - både for å utvida taletpå terroristar og for å styrkja seg sjølvsom eit våpen mot deim dei kaller fien-dar. I vigslingstidi vart organisasjonenhovudsakleg leidd av høgtståande per-sonar i "den muslimske brorskapen".

HistorikkFyre intifadaen braut ut på 1980-talet, varden religiøs-sosiale rørsla "Al-MajamaAl-Islami" ei viktug kjelda til nyvinningi

av "soldatar" til Hamás si terrorverk-semd. Mange av seniorlemene i "Al-Majama" stod i samband med intifadaenfram som hovudleidarar i Hamás. Detkunde vera i alt frå undergrunnsverk-semd, der ein terrorisera og øydde sivilemål vel so mykje som militære, til opnefolkemøte. Med eldande talor og bód-skap bôre fram i moskéar, kveikte terror-istane ein eld millom palestina-arabarane, ein eld som framleides brenn.Hamás er dessutan òg kjend under ei radandre namn, men desse vert for det mestenytta for å dekkja undergrunnsterroreninnan sjølve dei administrera valdi. Tvoav desse namni er "Al-Tiar Al-Islami"som tyder "Islams elv" og "Al-Athja Al-Islami" som tyder "Det islamske straum-draget".

FotfesteMedan intifadaen stod på, fekk Hamásfotfeste, og dei byrja å utvida aktivitetanepå mange ulike umkverve. Dei definerafyremålet sitt som Jihad (heilag krig) forå "frigjera Palestina" og gjera det til eitmuslimsk lydrike "frå Midhavet til Jor-dan-elvi". Terroråtak og mord på ara-biske "kollaboratørar" gav deim stødtfleire tilhengjarar millom palestina-arabarane. Dimed lagde dei grunnen forein vokster som mest ikkje vart hemja avnoko og ein stødt sterkare innverknad iintifadaen. På grunnlag av dette vartHamás merkt som ein ulogleg samskip-nad i Israel, i september 1989.

I dag er Hamás ein av deisterkaste fylkingane i territoria, attåtFatah [PLO-fraksjonen hans Arafat].Makti deira spreider seg i alle bransjar ogluter av dagleglivet, og nører upp undermange ekstremistiske element.

Sidan 1992 vart Hamás reknasom nummer tvo - jamvel når det galdtterror. Dei vart einast slegne av Fatah(arabisk konstruert ord, hataf, brå daud,lese baklenges).

Ideologi og målDen grunnleggjande ideologien attumHamás er bygd på hovudstraumdraget iden muslimske brorskapen. I skriftet"Islams pakt" som Hamás sjølve gav ut i1988, definerar dei seg sjølve som "denpalestinske greini av den muslimskebrorskapen". Dette endå den muslimskebrorskapen prioriterar heilt onnorleidesenn Hamás. Brorskapen ser på Jihad somei prinsipiell plikt, medan Hamás reknarJihad som einaste boterådet som fungerari "striden for Palestina".

I eit 9000 ords langt dokument-frå 1988 refererar Hamas eksplisitt til"Sions vises protokoller", eit skrift somdei meiner gjev dokumentasjon på "denzionistiske planen" um jødisk verdsh-erredøme. "Zionistane" vert jamvelskulda for å ha stade attum den franskeog den russiske revolusjonen. Men i mot-setnad til PLO, som offisielt skil millomjødedom og sionisme, talar Hamas endefram um “kampen mot jødane”. Millomanna siterar dei ein Hadith der “profeten”Muhammed skal ha sagt fylgjande:“Domens dag kjem ikkje fyre muslimarnedkjempar og drep jødane. Då skaljøden gøyma seg attum stein og tre. Mensteinen og treet skal segja: O muslim, OAbdullah, det er ein jøde som gøymer segattum meg. Kom og drep honom!”

Den endelege målsetnaden forHamás er skipingi av ein islamsk stat iheile "Palestina" (les: Heile Israel).Måten å nå dette målet på er å trappa upp

Hamás - den islamske motstandsrørslaAv Lars-Toralf Storstrand

9. Maria Ascher, "Ethnomathematics; aMulticultural View of MathematicalIdeas", 1991.10. S. Robert Ramsey, "The Languages ofChina", Princeton University Press,Princeton NJ, 1987.11. Hooker, J. T. (introduced by), "Read-ing the Past: Ancient Writing fromCuneiform to the Alphabet", Universityof California Press, Berkeley and LosAngeles, 1990.12. John S. Justeson, and Kaufman, Ter-ence, "A Decipherment of Epi-OlmecHieroglyphic Writing", Science, vol 259,

1993.13. Behistun-inskripsjon; uppklåra av SirHenry Creswicke Rawlinson, (11.4.1810- 5.3.1895).14. Tertullian, Quintus Septimus Florens;kyrkjefader (ca. 155-230 e.Kr.), i old-kyrkja. Fødd i Kartago, dagsens Tunisia,der han livde og verka.15. Hieronymus, Eusebius Sophronius(ca. 340 til 30. 9.420 e.Kr.), best kjend forumsetjingi si av Bibelen frå græsk (LXX)og hebraisk til latin, kalla Vulgata, fram-leides offisiell tekst for den romersk-katolske kyrkja.

16. JohnDarnell,http://www.yale.edu/opa/v28.n16/story4.html17. Sir William Matthew Flinders: 1853 -1942, engelsk egyptolog og pionéren bakutviklingi av systematisk metodologiinnan arkeologisk forsking, se Drower,Margaret S. og Flinders Petrie, "A Life inArchaeology", University of WisconsinPress, 1995.Rachel Suissa er fyrsteamanuensis i læk-jemiddelkjemi ved Høgskulen i Oslo ogredaktør for tidskriftet NIS-info.

18intifadaen stødt meir, ikkje berre forpalestina-arabiske muslimar, men i heileden islamske verdi.

Hamás-strukturenHamás-strukturen i dei administrera valdier bygd på ein kombinasjon av regionalog funksjonell organisering. I detteråmeverket finn me etter måten mangeidentiske, parallelle operasjonar i kvarregion.Infrastruktur: "Dawa", som tek seg avrekruttering, spreiding av midlar og somgjer avtalor.Vald: Initiering av vald innanforintifadaen.Tryggleik: "Aman", samling av infor-masjon um personar som vert vurderasom moglege kollaboratørar med Israel.Denne informasjonen vert levera vidaretil "sjokkgruppone" som tek seg avavhøyr og dråp på dei mistenkte.Publikasjonar: "A-'Alam", tek seg avpamflettar, propaganda og pressemeldin-gar (og dessutan telefonar um kven somtek på seg andsvaret for konkrete ter-rorhandlingar).

Hamás freistar å setja skìl mil-lom den undergrunnsaktiviteten sumegrupperingar innan organisasjonen heldpå med, og det som ligg uppe i dagen.Årsaki til dette er Hamás sitt ynske umløynding, og til det nyttar dei umgripet"Dawa" som tyder "seremonialisering".Dette er ogso, som me såg ovanfor, nam-net på den luten av Hamás som arbeidermed nyrekruttering, spreiding avøkonomiske midlar og som gjer avtalor.Faktum er at det er mykje yverlappandeverksemd millom dei tvo.

Ein framståande Hamás-leidar,Mahmud Ruhmi, som vart arrestera i1993, definera "Dawa" som eit verkerådtil å institusjonalisera og organiseraHamás innanfor moskéar og muslimskegrannelag. Hamás er med andre ord einsers samansett organisasjon.

LeidaraneSheik Ahmed Jassin var leidar for Hamástil han vart arrestera i mai 1989. Fram tildå var han den som var andsvarleg for detmeste av organisasjonen sine handlingar.Han organisera produksjon av pamflettar,stod for økonomiarbeidet, samarbeiddemed andre ekstremistiske islamskefylkingar og yvervaka terroristak-tiviteten.

Under Jassin var det sett upp eitbreidt organisatorisk nettverk, som fem-nde um ulike funksjonar og lokale lei-

darar, som stod attum både politikk ogterror.

Etter at Jassin og andre Hamás-leidarar vart arrestera i Gaza, vart lei-darskapen i "valdi" sterkt veikt. Dei vartdinæst bytte ut med ei sterk leiding avframståande arabarar, som identifiseraseg med rørsla sitt mål. Dei fokusera fyrstog mest på politikk, propaganda, infra-struktur og samarbeid med andreekstremistiske organisasjonar. Alt dettemedan dei kjempa mot palestina-arabiskenasjonalistar som arbeidde på det poli-tiske umkvervet (som til dømesfagrørslor).

I seinare år hev Israel på verk-samt vis greidt å drepa etter måten mangeav dei sentrale leidarane i rørsla. Jassin,som vart sett fri frå israelsk fengsel i1997, døydde då bilen han sat i vart råkaav ein israelsk rakett i mars 2004.

Framstående religiøse leidararidentifiserar seg tidt oftare med Hamás -og for få år sidan vart organisasjonen"Rabtat Alma Falestin" som tyder "For-bundet for religiøse leidarar i Palestina"tilslutta Hamás. Samstundes som nyhen-desendingar syner intervju med leidararinnan Hamás-rørsla, er det like fullt vik-tugt å bita seg merke i at dei fleste lei-darane bur i eksil, anten i andre arabiskeland (og då fyrst og fremst Jordan) og iVesten (USA, England, osb.) Hamás hevòg knytt stødt sterkare band til Iran.

ØkonomiHamás hev sterk finansiell studnad. Detteer ogso årsaki til, hævdar rivalane deira,at dei er so sterke som dei er. Hamás færøkonomisk studnad frå uoffisielle kjeldori Saudi Arabia og Gulf-statane, umframtIran. Ein reknar med at mange titals mil-lionar dollar kvart år når fram til Hamás idei administrera valdi.

Iran åleine yter 35-40 millionarkronor, og attåt det reknar ein med atHamas fær yverført minst 10-15 mil-lionar kronor frå Saudi-Arabia og andreGulf-land. Attåt dette kjem studnad fråHamás i USA. Upplysningane hev vortestadfeste av ulike njosnarkjeldor (etterret-ningskjeldor).Hamásleidaren Abu Marzouk hev vedmange høve teke med seg summar påkring ein million dollar frå USA, der hanfor nokre år sidan vart arrestera. Detmeste av midlane vert vidareført til lokaleHamás-fylkingar gjenom pengevekslararog sjekkar som er utskrivne av organisas-jonar i utlandet eller sende beinvegesgjenom pengeyverføringar frå utlandet.Serskilt gjeld dette store amerikanske,engelske og tyske bankar.

SjølvstyreprosessenOffisielt tek Hamás fullt og heilt fråstandfrå den sokalla sjølvstyreprosessen, av didenne innebér at arabarar er nøydde til ågjeva slepp på "islamsk land". Hamás erdifor eit viktugt element i koalisjonen avdei som er motstandarar av prosessen, einkoalisjon som vart skipa fyre Madrid-konferansen i 1992. Hamás hev i seinaretid vakse fram til å verta det fremstetalerøyret mot sjølvstyreprosessen, mendet hev òg vore lagt fram påstand um atsjølve PLO-leidaren Jassir Arafat haddeeit grip um kontrollen av Hamás, og athan nytta Hamas til å pressa Israel endålengre. Frå ein ståstad kan det sjå ut somom dette hev havt noko fyre seg - sidanHamás hev vorte endå meir ovbråe etterat Arafat døydde. Kor som er vert dettepåstandet like fullt avvist frå andre hald -og kalla lausmæle.

Hamás-militarismenMilitært sèt er Hamás bygt upp av tvo

Militante Hamas-aktivistar under eit upptog i Gaza.

19

Det gledde meg å lese "Dikt avlar rosor"i siste nummer av "Målmannen", men detundrar meg at vankunna om nynorskpoesi er så stor at "Målmannen" meiner atdiktet er skrive av "ukjend forfattar".Farfar min, Anders Hovden, skreiv dettediktet 26.april 1922. I ein draum møterhan mor si, men fyrst og fremst syster si,Kanutte, som døydde så tidleg. Hennartragiske liv og lagnad gjorde livsvariginntrykk på broren, og er tema i debut-boka til Anders Hovden: "Laak Lagnad".Kanutte er i sterk grad inspirator og årsaktil at Anders Hovden vart diktarprest.

"Dikt avlar rosor" står i diktsamlinga"Haust" 1930, seinare i "Dikt i utval"1959, og i diktutvalet "Fagert er landet"frå 1994.

Karl-Anders Hovden

Det er for meg alltid triveleg å få eit bladpå klassisk nynorsk (høgnorsk). So vardet med "Målmannen" nr. 3/2005, derme på s. 3 finn Dikt avlar rosor av"ukjend forfattar", les me. Diktet erskrive av diktarpresten Anders Hovden(1860-1943) frå Sunnmøre. Etter di både

diktaren og diktingi hans skulde veravelkjent for meg, bruka eg likevel van-høveleg lang tid på å heimfesta diktet.

Det fine diktet "Dikt avlarrosor" er med i Hovden-utvalet "Fagerter landet" som kom i 1994. I dette utvaleter fortalt at diktet var fyrst prenta i sam-lingi "Haust" i 1922 (s. 184). Andrestader , medrekna i boklista i same sam-lingi, er utgjevingsåret for "Haust"uppført med 1930, og dette er nok detrette.

Jostein Krokvik

fylkingar: Al-Majahadoun Al-Fales-tinioun (Dei heilage krigarane iPalestina) og Jehaz Aman (Tryggjings-deildi). Fyrstnemnde er det "militæreapparatet" som tek seg av terrorhan-dlingane - serskilt gjeld slike åtakisraelske mål. Jehaz Aman tek seg avden militære njosningi (etterretningi).

Grunnlaget for det militæreapparatet vart lagt i 1982 av SheikAhmed Jassin, saman med eit fleirtalav terroristar frå Al-Majama. Deilagde òg grunnen for den kampenHamás' fører mot ulike palestina-ara-biske rivalar. Då verksemdi vart nækt i1984, vart Jassin dømd til 13 årsfengsel, men vart sleppt ut stutt tidetter, som ein lekk i den sokalla "Jib-ril-utvekslingi" (mai 1985).

Problemet var at etter å havorten frisleppt, heldt den blinderullestolbrukaren Jassin fram arbeidetmed å byggja upp eit militært apparat.Frå byrjingi av heitte det at dei skuldekjempa mot "kjettarar" og kollaboratørar,i tråd med programfråsegni åt den mus-limske brorskapen. Det han ikkje sagdevar at han samstundes lagde grunnen forein militær infrastruktur, og sytte for ålagra våpen for ein framtidig krig motIsrael. Mange personar vart rekruttera tilå ofra seg sjølve i kampen mot Israel.

Etter at intifadaen braut ut, sytteHamás sitt militære apparat for mangeterroråtak, millom anna skotvekslingarog bombesprengjingar, dei fleste av dessei nørdre Gaza. Klimaks i desse handlin-gane vart nått då dei i februar 1989 kid-nappa og myrda den israelske soldatenAvi Sasportas og i mai same år kidnappaog myrda ein annan soldat, IlanSagde'adon.

Jehaz Aman-fylkingen vart

skipa tidleg i 1986 av Sheik Jassin samanmed tvo av medarbeidarane hans, somvar aktive i "Al-Majama". Mot slutten av1986 og i byrjingi av 1987 byrja Jassinarbeidet med å setja saman troppar undertittelen "MAJD", ei gruppa som haddesom fyremål å drepa "vantru" og "kollab-oratørar".Slik heldt det fram til dess Intifadaenbraut ut, og "MAJD"-gruppone vart einpart av "Al-Majahadoun"-netverket.

Store brigdeEtter at intifadaen braut ut, kom det tilstore brigde i Hamás sitt militære appa-rat. Det viktugaste brigdet vert kalla "IzAl-Din Al-Kassam"-troppane som sidan1. januar 1992 hev vore andsvarlege fordei mest ålvorlege åtaki mot Israel.Mange av desse "troppane" vart sette i

hop av etterlyste individ frå Gaza.Seinare på året byrja sume av grup-pone å utvida arbeidet jamvel til Judeaog Samaria, medan dei rekrutterapalestina-arabarar frå Judea ogSamaria til å driva terror innan "dengrøne lina" (våpenkvilelina frå 1949).Mange av lemene i desse troppane hevvorte arrestera eller drepne og mangehev flydd til Egypt. Idag finst det eitdusintals Hamás-operativ i dei admin-istrera valdi, og dei fleste av dessehøyrer til "Iz Al-Din Al-Kassam"-troppane.

FramtidsvyerI desse seinaste dagane ser me atHamás hev vunne det fyrste valet i deipalestinske sjølvstyrevaldi på yver tiår. Dei fyrste åtte av desse sat JassirArafat som president. Endå han berrevar vald for eit fåtal av dei, neitta hanå lysa ut nyval. Det hev vore spekulera

på um gamlingen sjølv var redd for atHamás var byrja verta eit problem forhonom, og glad i makt som han var,gjorde han alt han kunde for å halda pådenne.

Kor som er, med Arafat daud oggravlagd, og Hamás som sigrande "poli-tisk" parti og maktfraksjon innan deipalestinske sjølvstyrevaldi, gjeng mespanande tider i møte. Spanande for bådedei som trur på fred med Hamás, og fordei av oss som trur at Hamás berre heveitt mål; utslettingi av staten Israel - ogalle jødane med. Grunnreglementet tilHamás er um mogeleg meir ov-sterkt ennPLO, det charteret som millom annaFatah, Tanzim og al-Aqsa-brigadane stydseg til. Til sjuande og sist kokar det heilened til at den som lìver fær sjå.

Bilæte frigjort av Hamas i 2004. Sjølvmordsterror-isten Reem Raiyshi og den tri år gamle sonen hen-nar, Obida. Raiyshi sprengde seg sjølv i lufti vedgrensenyvergangen millom Israel og Gaza-stripaden 14. januar 2004.

“Dikt avlar rosor”Karl-Anders Hovden og Jostein Krokvik kommenterar

B

Attende til: Målmannen, Natland stud. by S136, 5081 Bergen

ISSN-1503-2469

Målmannen er avhengig av folk somskriv høgnorsk. Kom gjerne med stykkjeog innlegg til bladet!

Sluttordet:Dei uimotsagde absurdite-tane i dag er dei godtekneslagordi i morgon.

Ayn Rand

Eit teljande og viktugt upplegg for at eit målskal yverliva er naturleg nok ord. Eit mål måha ei jamn og flødig tilførsla av nye ord, nokome frå eit lingvistisk perspektiv ser i dei flestemål.

Likevel er det noko anna som ikkje skalgløymast. Norsk målpolitikk, slik han hevvore førd av norske styresmakter dei seinste150 åri, og kann henda serskilt med NorskSpråknemnd og Norsk Språkråd i mest tvomannsaldrar, hev lagd seg på ei lina for måletsom etter mitt syn fører til dauden for eit mål.Serskilt gjeld dette småe mål, slik som norskt. Kva er det so som er serdraget i denne poli-tikken? Etter mitt syn er det uppnorskingi).

Med det meiner eg ikkje at me skal taka utor målet dei ordi som hev vorte uppnorska ogsom innan vår tid hev slege røter i norskspråkjord. Det eg meiner er at me lyt verapuristiske nok til å gjera kva me kann for åfinna nyord, i staden for å leggja til fleire upp-norskingar.

For som alt levande hev målet ei sôl. Einpersonlegdom, hadde vel sume kome til åsagt, og det er denne personlegdomen somgjev målet livskraft og verkemod.

Kor som er kann me ikkje berre slengjakring oss med nyord. Det segjer seg sjølv atnyord tarv å verta prøva og utmådde, slik atein ikkje fær mistydingar i ordet. Lat meggjeva eit døme; høgnorsken er fyld av ord somer fylde med meining. Og med meiningmeiner eg då semantisk meining som forklårarkva som ligg i ordet. Me kann nemna ord som"samd" / "sams" og "nyhende" som døme pådette.

"Samd" / "sams" forklårar seg sjølv medutgangspunkt i "å vera saman", og spelar pådet engelske umgripet "of one accord", somkann forklårast slik: "Dei svalla alle medsame røyst"; eller "dei meinte det same".

"Nyhende" tyder beint fram "noko nytt somhev hendt" og difor "treng meldast frå um."Medan bastard-ordet "nyheit" kann henda hevei leksikalsk tyding, men noko semantisk tyd-ing ... vel, eg veit no ikkje det. Det same gjeldordet "Einig", som ofte vert nytta i staden for"samd" / "sams".

Eg meiner ikkje då å opna for ei onnorform for sentralstyring enn Språkrådet. Eg er,som antisosialist, motstandar av alle formerfor yverstyring, og serskilt sentralstyring. Egtrur på fridom, ikkje anarki, men fridom underandsvar. Men at me hev eit rådgjevande organsom ter seg som nett det, rådgjevande, ogikkje driv eit grått eminense-spel i skugganeog styrer språket med mindreverdskjensla ogskam yver fridom og politisk ukorrekt fram-ferd.

Me hev eitkvart å læra av talmudianaraneher. Det å setja eit spursmål eller eit problempå prøva frå alle tenkjelege vinklingar ognokre utenkjelege med, for å finna fram til deisaklege - og dessutan at ein slær ut det somgjev rot til fårlegt tankegods. Jamvel lyt detførast til grunn at mennesket hev rett til frivilje og fritt val. Difor skal me lata folk fåbruka framandord um dei vil, saman medgode norske ord som me hev spunne. Dethandlar um valfridom. Det handlar um tillit tileinskildmennesket. Det handlar um vyrdnad.

Difor bør ein ha ein komité som lyt nyastupp att med jamne millomrom, med di einskifter ut medlemene i komitéen, onnorkvartår - kann henda, for å halda reinleiken ved lag.Medlemene bør koma frå alle yrkesgruppor,og bør koma både frå akademiske og ikkje-akademiske kringvære, endå um ein naturlegnok lyt setja minstekrav til medlemene.

Kann me då nemna nokre gode nyord tilsist? Ja, det kann me, og det treng me. Tak tildømes ordet "scanner" som no er mest innar-beidd i det norske målet. Kva skal me kalladet på norsk? Det hev vore ymta frampå um"avlesar" eller "avsøkjar". Det tykkjer eg er eitdårlegt ord, i minsto for heimlege utgåvor avdette utstyret.

"Avlesar" høver godt på det slaget som einbrukar for "avlesing" i "identifiserings"-høve.Då vøre det betre med innlesar. Her vil egkasta inn eit framlegg som eg sjølv tykkjerbetre; Det er "lyslesar", og er basera på at ein"lyser" inn eit dokument i datamaskina, someinkvan umtala det for nokre år sidan.

Lat meg halda fram i same faret. Korlei-des umsetja "OCR" - Optical CharacterRecognition på norsk? Det rekk ikkje åumsetja det bokstavleg, med optisk karakter-attkjenning, her tarv me innarbeida eit fyre-bokstavsord òg, noko som samsvarar medOCR. OBS, kann henda? Optisk BokstavSansing? Eller BAS, BokstavAttkjenningsSystem? Hev du eit framlegg, so kom meddet. Hev du andre framlegg på andre ord, sokom med dei òg.

Me lyt berre innsjå det. Norsk er ikkjenoko godt mål å laga fyrebokstavsord på, mendet tyder ikkje at me skal vera likelagnadssjuke som kader-adelen i mållaget hevvorte, og vore den seinaste mannsalderen.

Det er tid for å vera nyskapande. Det er tidfor å gjera ein språkuppreist!

Nye ord - eit spursmål um liv og sôlAv Lars-Toralf Storstrand