Antypolska Akcja OUN-UPA 1943-44. Fakty i Interpretacje

K O N F E R E N C J E I P N

WARSZAWA 2002

A NA NA NA NA NTTTTT Y P O L SY P O L SY P O L SY P O L SY P O L SKKKKK AAAAA A K C J A A K C J A A K C J A A K C J A A K C J A O U N - U P AO U N - U P AO U N - U P AO U N - U P AO U N - U P A11111999994444433333 –1–1–1–1–19999944444 44444

FAKTY I INTERPRETACJE

ANTYPOLSKA AKCJA OUN-UPA1943–1944


TOM 4

KO

NF

ER

EN

CJ

EI

PN

ANTYPOLSKA AKCJA OUN-UPA1943–1944


Redakcja naukowaGrzegorz Motyka i Dariusz Libionka

WARSZAWA 2002

I N S T Y T U T P A M I ¢ C I N A R O D O W E JK O M I S J A Â C I G A N I A Z B R O D N I P R Z E C I W K O N A R O D O W I P O L S K I E M U

Materia∏y z sesji naukowej zorganizowanej przezBiuro Edukacji Publicznej Instytutu Pamići Narodowej

– Komisji Âcigania Zbrodni przeciwko Narodowi PolskiemuOddzia∏ w Lublinie 24–25 maja 2001 roku

Ok∏adk´ i strony tytu∏owe projektowa∏Krzysztof Findziƒski

RedaktorAnna Mirecka

KorektaHanna Âmierzyƒska

Indeks osóbJacek Wo∏oszyn

Zdjćia na ok∏adce ze zbiorów Leona Popka:zniszczony koÊció∏ Âw. Stanis∏awa Biskupa i Mćzenników w WiÊniowcu Starym,

rodzina Jesionczaków z Woli Ostrowieckiej

Sk∏ad i ∏amanieKatarzyna Szubka, Wojciech Czaplicki

Druk i oprawa¸ódzka Drukarnia Dzie∏owa SA

© Copyright by Instytut Pamići NarodowejKomisja Âcigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu

Seria „Konferencje IPN”: tom 4

ISBN 83–89078–09–0ISBN 83–83–7629–470–4

Spis treÊciWst´p – Dariusz Libionka, Grzegorz Motyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

W∏odzimierz M´drzeckiPolityka narodowoÊciowa II Rzeczypospolitej a antypolska akcja UPAw latach 1943–1944 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Tomasz StryjekEuropejskoÊç Dmytra Doncowa, czyli o cechach szczególnych ideologii ukraiƒskiego nacjonalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Czes∏aw Partacz, Krzysztof ¸adaKto zaczà∏? Polacy i Ukraiƒcy na Lubelszczyênie w latach 1941–1943 . . . . . . . . . . . . . 33

W∏adys∏aw FilarDzia∏ania UPA przeciwko Polakom na Wo∏yniu i w Galicji Wschodniej w latach 1943–1944. Podobieƒstwa i ró˝nice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

Ewa SiemaszkoLudobójcze akcje OUN-UPA w lipcu 1943 roku na Wo∏yniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

Leon PopekLosy ksi´˝y rzymskokatolickich na Wo∏yniu i w Galicji Wschodniej w latach 1943–1944 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

Grzegorz MotykaPolska reakcja na dzia∏ania UPA – skala i przebieg akcji odwetowych . . . . . . . . . . . . . 81

Igor Ha∏agidaLosy ukraiƒskiego duchowieƒstwa prawos∏awnego i greckokatolickiego w czasie konfliktu polsko-ukraiƒskiego w latach 1943–1944 (szkic zagadnienia) . . . . . . . . . . . . 86

Micha∏ KlimeckiWalki 27 Wo∏yƒskiej Dywizji Piechoty AK z UPA na tle ca∏ego szlaku bojowego dywizji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

Grzegorz HryciukAkcje UPA przeciwko Polakom po ponownym zajćiu Wo∏ynia i Galicji Wschodniej przez Armi´ Czerwonà w 1944 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

Ihor IljuszynKwestia ukraiƒska w planach polskiego rzàdu emigracyjnego i polskiego podziemia w latach drugiej wojny Êwiatowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

5

Grzegorz MazurNiemcy i Sowieci a antypolska akcja UPA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

Stanis∏aw KulczyçkyjPolska problematyka w ukraiƒskich badaniach historii OUN-UPA . . . . . . . . . . . . . . . 133

Grzegorz MotykaAntypolska akcja OUN-UPA w ukraiƒskiej historiografii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

Agnieszka JaczyƒskaStosunki polsko-ukraiƒskie w latach 1939–1948 w polskich podrćznikach szkolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

Stanis∏aw St´pieƒAntypolska akcja UPA na Wo∏yniu i w Galicji Wschodniej. Propozycja dla autorów podrćzników szkolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160

Wst´pZ roku na rok roÊnie liczba publikacji dotyczàcych stosunków polsko-ukraiƒskich. Sà to

z jednej strony opracowania ogólne, majàce na celu dostarczenie czytelnikowi podstawo-wych informacji, z drugiej – monografie poÊwićone konkretnym zagadnieniom. Jednymz centralnych tematów tego dyskursu jest konflikt polsko-ukraiƒski w latach drugiej wojnyÊwiatowej, a w szczególnoÊci antypolska akcja Ukraiƒskiej Powstaƒczej Armii, rozpocz´taw 1943 r. na Wo∏yniu, która poch∏on´∏a od 75 do 100 tys. ofiar. W polskiej pamići zbioro-wej wydarzenia te stanowià wcià˝ temat ˝ywy i bolesny. Antypolska akcja UPA – u˝ywamytego zwrotu za dokumentami ukraiƒskimi – stanowi dla Polaków symbol antagonizmów pol-sko-ukraiƒskich w XX w. Wielu ˝yjàcych uczestników wydarzeƒ i ich potomków nosi w sobiepami´ç owych traumatycznych prze˝yç. JednoczeÊnie trzeba podkreÊliç, ˝e wiedza na tentemat jest stosunkowo niewielka. W du˝ej mierze wynika to z faktu, ˝e historiografiaPRL-u pomija∏a wo∏yƒskà tragedi´ milczeniem. To z kolei powodowa∏o, ˝e do roli autory-tetów naukowych aspirowa∏y osoby nie posiadajàce zrozumienia dla procedur historycz-nych, nie majàce dost´pu do êróde∏ historycznych i nie przygotowane do ich w∏aÊciwejoceny (krytyki). Powstawa∏y prace s∏abo udokumentowane, przynoszàce kategorycznie sta-wiane tezy i odwo∏ujàce si´ do emocji czytelnika1. Po 1989 r. problem ten sta∏ si´ przedmio-tem debat i gwa∏townych nieraz polemik prowadzonych przez polityków, publicystów czywreszcie zawodowych historyków. Sytuacj´, przynajmniej cz´Êciowo, poprawi∏a klasycznaju˝ monografia Ryszarda Torzeckiego Polacy i Ukraiƒcy. Sprawa ukraiƒska w czasie II wojnyÊwiatowej na terenie II Rzeczypospolitej2. Ta, bez wàtpienia najwa˝niejsza, ksià˝ka na tematrelacji polsko-ukraiƒskich w latach 1939–1945, si∏à rzeczy jednak potraktowa∏a dzia∏aniaprzeciwko Polakom doÊç skrótowo. Pomimo up∏ywu kilku lat nie powsta∏a monografiapoÊwićona wy∏àcznie antypolskiej akcji OUN-UPA z lat 1943–1944, wyczerpujàco wyja-Êniajàca wszystkie jej aspekty. Z∏o˝y∏o si´ na to wiele przyczyn, najwa˝niejszymi z nich sàwspomniane zapóênienia wywo∏ane spadkiem po PRL-u oraz ograniczony przez d∏ugi czasdost´p do êróde∏.

Zadaniem Instytutu Pamići Narodowej jest zarówno upami´tnienie ofiar, jak opraco-wanie historycznej analizy tych wydarzeƒ, zw∏aszcza ˝e zarysowuje si´ wyraêna dysproporcjami´dzy liczbà wydawnictw o charakterze wspomnieniowym i pami´tnikarskim, upami´t-niajàcych polskie ofiary „antypolskiej akcji”, a publikacjami naukowymi, nakierowanymi naanaliz´ przesz∏oÊci.

Zorganizowana przez lubelski oddzia∏ Biura Edukacji Publicznej IPN 24–25 maja2001 r. sesja naukowa „Antypolska akcja OUN-UPA w latach 1943–1944” to bodaj pierwszakonferencja poÊwićona wy∏àcznie tym zagadnieniom. Otworzy∏a ona cykl seminariów zaj-mujàcych si´ stosunkami polsko-ukraiƒskimi w latach 1939–1989, które zamierza zorgani-zowaç BEP IPN (drugie, poÊwićone akcji „Wis∏a”, odby∏o si´ 18–19 kwietnia 2002 r.w Krasiczynie). Dotychczasowe spotkania historyków polskich i ukraiƒskich pod egidàÂwiatowego Zwiàzku ˚o∏nierzy Armii Krajowej i Zwiàzku Ukraiƒców w Polsce, odbywajàcesi´ w ramach corocznych seminariów historycznych „Polska–Ukraina: trudne pytania”,dotyczy∏y ca∏okszta∏tu stosunków polsko-ukraiƒskich z okresu drugiej wojny Êwiatowej

7

1 Najlepszym przyk∏adem prac tego typu sà wydawane w PRL w masowych nak∏adach ksià˝ki E. Prusa,np.: Herosi spod znaku tryzuba, Warszawa 1985, Atamania UPA, Warszawa 1988.2 R. Torzecki, Polacy i Ukraiƒcy. Sprawa ukraiƒska w czasie II wojny Êwiatowej na terenie II Rzeczypospolitej,Warszawa 1993.

i stàd, si∏à rzeczy, porusza∏y jedynie wybrane aspekty tej problematyki. Nie zmienia to faktu,i˝ podczas przygotowywania sesji wykorzystano doÊwiadczenia wczeÊniejszych konferencji,co widaç choçby w doborze referentów.

Organizatorom lubelskiego seminarium przyÊwieca∏o kilka celów. Chodzi∏o nie tyleo stworzenie mo˝liwoÊci wymiany poglàdów historykom polskim i ukraiƒskim, ile przedewszystkim o prezentacj´ ró˝norodnych podejÊç badawczych, a poprzez ich konfrontacj´,o zbli˝enie si´ do ustalenia prawdy historycznej. Do udzia∏u w dyskusji zaproszono auto-rów reprezentujàcych odmienne tradycje historycznego myÊlenia, generacje i ró˝ne oÊrodkinaukowe oraz przedstawicieli Êrodowisk kombatanckich. Wi´kszoÊç z nich to aktywni uczest-nicy trwajàcej ju˝ ponad dziesi´ç lat debaty polsko-ukraiƒskiej.

Pok∏osiem seminarium „Antypolska akcja OUN-UPA w latach 1943–1944” jest zbiór arty-ku∏ów oddawany do ràk Czytelnika. Z∏o˝y∏y si´ naƒ teksty omawiajàce najwa˝niejsze aspektyproblemu: przebieg antypolskiej akcji OUN-UPA i sposób jej przedstawienia w najnowszejliteraturze naukowej i podrćznikach szkolnych, dzia∏ania ukraiƒskiej partyzantki przeciwkopolskiej ludnoÊci na Wo∏yniu i, chronologicznie póêniejsze, w Galicji Wschodniej. Na podo-bieƒstwa i ró˝nice w akcjach UPA w tych regionach zwróci∏ uwag´ W∏adys∏aw Filar. W∏odzi-mierz M´drzecki podjà∏ problem wp∏ywu polskiej polityki narodowoÊciowej w II Rzeczypo-spolitej na antypolskà akcj´ UPA. Walki 27 Wo∏yƒskiej Dywizji Piechoty AK z UPA omówi∏Micha∏ Klimecki. Przebieg ataków na polskie miejscowoÊci w lipcu 1943 r. na Wo∏yniu przed-stawi∏a Ewa Siemaszko. Jej tekst powsta∏ na podstawie monumentalnego dzie∏a Ludobój-stwo dokonane przez nacjonalistów ukraiƒskich na ludnoÊci polskiej Wo∏ynia 1939–19453,które ukaza∏o si´ nied∏ugo przed lubelskà konferencjà. Grzegorz Motyka omówi∏ stosunekukraiƒskiej historiografii do dzia∏aƒ UPA przeciwko Polakom w latach 1943–1944 oraz– w referacie wyg∏oszonym z powodu nieobecnoÊci Eugeniusza Misi∏y – zasi´g i przebieg pol-skich akcji odwetowych. Dwa referaty zosta∏y poÊwićone losom duchowieƒstwa na obszarzeobj´tym konfliktem polsko-ukraiƒskim: zarówno ksi´˝y rzymskokatolickich (Leon Popek),jak prawos∏awnych oraz greckokatolickich (Igor Ha∏agida). Grzegorz Hryciuk zajà∏ si´ pro-blemem kontynuacji antypolskich dzia∏aƒ OUN-UPA ju˝ po zajćiu Wo∏ynia i GalicjiWschodniej przez Armi´ Czerwonà w 1944 r., próbujàc wyjaÊniç dlaczego, pomimo zakazówwydawanych przez dowódców UPA, nie ustawa∏y ataki na ludnoÊç polskà. Grzegorz Mazuromówi∏ niemieckie i sowieckie reakcje wobec antypolskiej akcji UPA. Stanis∏aw Kulczyçkyjprzedstawi∏ rezultaty prac ukraiƒskiej rzàdowej komisji historycznej zajmujàcej si´ proble-matykà rehabilitacji cz∏onków UPA. Ihor Iljuszyn wyg∏osi∏ komunikat dotyczàcy kwestiiukraiƒskiej w polityce polskiego rzàdu emigracyjnego i polskiego podziemia w latach drugiejwojny Êwiatowej. Agnieszka Jaczyƒska ukaza∏a obraz stosunków polsko-ukraiƒskich, jakiwy∏ania si´ z podrćzników szkolnych. Tekst Stanis∏awa St´pnia zosta∏ odczytany podczasdyskusji panelowej „Antypolska akcja OUN-UPA w podrćznikach szkolnych – obraz postu-lowany”.

Tom zosta∏ uzupe∏niony o dwa teksty, które nie zosta∏y wyg∏oszone na konferencji, choçich autorzy byli jej uczestnikami i brali udzia∏ w dyskusji. Pierwszy, autorstwa TomaszaStryjka, ma za przedmiot charakterystyk´ ukraiƒskiej ideologii nacjonalistycznej na tleinnych tego typu nurtów w myÊli europejskiej. Referat Czes∏awa Partacza i Krzysztofa ¸adydotyczy zwiàzków mi´dzy antypolskimi dzia∏aniami OUN-UPA a akcjami polskiego pod-ziemia na Zamojszczyênie w latach 1941–1943. Nale˝y wspomnieç, ˝e Micha∏ Klimecki

8

3 W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraiƒskich na ludnoÊci polskiejWo∏ynia 1939–1945, t. 1–2, Warszawa 2000.

i W∏adys∏aw Filar, choç nades∏ali swoje referaty, nie brali udzia∏u w obradach. Z ˝alem zre-zygnowaliÊmy z publikacji opinii wyg∏oszonych w trakcie dyskusji panelowej „Wokó∏ akcji»Wis∏a«”, stanowiàcych wprowadzenie do kolejnej konferencji przygotowanej przez BEPIPN, dotyczàcej w∏aÊnie tej operacji. UznaliÊmy, ˝e po spotkaniu w Krasiczynie, któregorezultaty zostanà wydane w osobnym zbiorze, straci∏y one swojà aktualnoÊç.

Historycy, których teksty publikujemy w niniejszym tomie, ró˝nià si´ nie tyle w opisiefaktów, ile w sposobie ich interpretacji. Wcià˝ mamy do czynienia z „prawdà polskà”i „prawdà ukraiƒskà”, ale ju˝ od dawna ˝adna z nich nie stanowi monolitu. W wielu przy-padkach rozbie˝noÊci zdajà si´ wynikaç z odmiennych doÊwiadczeƒ, nie zaÊ przeprowadza-nych zgodnie z wymogami warsztatu historycznego analiz materia∏ów êród∏owych.

Ró˝nice mi´dzy historiografià polskà i ukraiƒskà dotyczà mi´dzy innymi oceny przyczynantypolskiej akcji OUN-UPA i liczby ofiar po obu stronach konfliktu. Zasadnicza ró˝nicapolega jednak na tym, ˝e publikacje ukraiƒskie umieszczajà antypolskà akcj´ w kontekÊcieca∏ej dzia∏alnoÊci UPA. Z kolei dla Polaków jest to najwa˝niejszy aspekt historii ukraiƒ-skiego podziemia. Rozbie˝noÊci te uwidoczni∏y si´ równie˝ podczas lubelskiej sesji. Problemy,z którymi boryka si´ historiografia ukraiƒska, przedstawi∏ Stanis∏aw Kulczyçkyj z NarodowejAkademii Nauk Ukrainy, kierujàcy zespo∏em historyków zajmujàcych si´, z polecenia prezy-denta Leonida Kuczmy, badaniem historii OUN-UPA. Kontrowersje wokó∏ oceny UPA sàjednym z kluczowych problemów ukraiƒskiej paƒstwowoÊci. Tekst Kulczyçkiego uzmys∏awia,˝e ustalenia historyków wywo∏ujà na Ukrainie silne emocje i negatywne reakcje. Kulczyçkyjstwierdza wrćz, i˝ w ukraiƒskiej literaturze edukacyjnej i popularnonaukowej w mijajàcymdziesićioleciu nie dosz∏o do ˝adnych istotnych zmian. Problem OUN-UPA jest wcià˝ opisy-wany jednowymiarowo i schematycznie, poniewa˝ Ukraiƒcy stojà dopiero na poczàtku drogiprowadzàcej do krytycznej analizy w∏asnej przesz∏oÊci. W ich sporach chodzi g∏ównie o sto-sunek tej organizacji do w∏adzy sowieckiej. Relacje polsko-ukraiƒskie w latach drugiej wojnyÊwiatowej sà postrzegane jako konflikt mi´dzy UPA i AK. Na Ukrainie, jak si´ wydaje, ist-nieje gotowoÊç do prowadzenia badaƒ nad odpowiedzialnoÊcià UPA za zbrodnie pope∏nionena Polakach, lecz badacze ukraiƒscy domagajà si´ postrzegania problemu w szerszym kon-tekÊcie zmagaƒ ukraiƒsko-sowieckich i ukraiƒsko-niemieckich.

Szczególnie silne kontrowersje uwidaczniajà si´ w kwestii bezpoÊrednich i d∏ugofalowychprzyczyn antypolskiej akcji UPA. Dla niektórych autorów masowe mordy Polaków na Wo-∏yniu nie by∏y niczym innym jak naturalnà konsekwencjà ukraiƒskiej ideologii nacjonali-stycznej, realizacjà przedwojennego programu OUN, na zimno przygotowanà akcjà maso-wej zag∏ady. Nie jest to jednak poglàd charakterystyczny dla wszystkich polskich badaczy.Wi´kszoÊç historyków nie podwa˝a negatywnego wp∏ywu polskiej polityki na pogorszeniestosunków polsko-ukraiƒskich, choç dalecy sà od absolutyzowania roli tego czynnika. Silnezastrze˝enia budzi w nich odwo∏ywanie si´ do publikacji pozbawionych walorów naukowychoraz uporczywe powracanie do „czarnej legendy” Ukraiƒców, ca∏kowicie abstrahujàcej odkontekstu historycznego i kryminalizujàcej ukraiƒskie aspiracje niepodleg∏oÊciowe.

Pomimo zgodnoÊci co do faktów, historycy, niezale˝nie od swojej narodowoÊci, nie-rzadko formu∏ujà diametralnie odmienne oceny. Uwa˝ny czytelnik z pewnoÊcià dostrze˝eowo zró˝nicowanie poglàdów, wyra˝ajàce si´ choçby w j´zyku narracji historycznej. Uka-zanie tej ró˝norodnoÊci interpretacji przede wszystkim polskich historyków, by∏o jednymz celów naszej konferencji.

Prace redaktorskie nad oddawanym w rće czytelnika zbiorem zosta∏y sprowadzone doniezb´dnego minimum. Ujednolicono jedynie pisowni´ nazw organizacji, nazw w∏asnychi geograficznych.

9

WyjaÊnienia wymaga tytu∏ konferencji: „Antypolska akcja OUN-UPA”. OkreÊleniezosta∏o zapo˝yczone z dokumentów ukraiƒskiego podziemia. W meldunkach OUN-UPAdzia∏ania przeciwko Polakom sà okreÊlane w∏aÊnie jako „antypolskie akcje” (ewentualnie„masowe antypolskie akcje” lub „akcje odwetowe”). Historycy nie natkn´li si´ dotychczasna ich kodowà nazw´. Jak si´ wydaje, dzia∏acze ukraiƒscy nie nadali im ˝adnego kryptonimu.Zdaniem organizatorów u˝ywanie tego pojćia by∏o najw∏aÊciwsze, w przypadku tak „gorà-cej” problematyki. Nie wszyscy podzielili t´ opini´. Dla niektórych u˝ywanie terminu „an-typolska akcja” relatywizuje zbrodnie pope∏nione przez UPA, wed∏ug innych wprost prze-ciwnie – próbuje Ukraiƒców obcià˝yç.

Do zwolenników pierwszego poglàdu nale˝à mi´dzy innymi: Ryszard Bender, Bogumi∏Grott, Jerzy Robert Nowak i Ryszard Szaw∏owski. W liÊcie z 10 maja 2001 r., skierowanymna rće prof. dr. hab. Leona Kieresa w trakcie przygotowywania konferencji4, zarzucili onipracownikom IPN „niedopuszczalne manipulacje”, polegajàce na „arbitralnej selekcjizaproszonych osób i tematów”, a nawet dà˝enie do totalizacji ˝ycia naukowego w Polsce.Kategorycznym tonem za˝àdali wykluczenia z obrad niektórych zaproszonych przez IPNgoÊci. Jako argument obcià˝ajàcy referentów uznano nawet... ich prawdziwe lub rzekomeukraiƒskie pochodzenie.

W ostatniej chwili swój udzia∏ w obradach odwo∏a∏ Eugeniusz Misi∏o, który mia∏ wyg∏o-siç referat na temat skali i przebiegu polskich akcji odwetowych wobec UPA. Bioràc poduwag´ znaczenie tego aspektu dla ca∏oÊci dyskutowanych zagadnieƒ, komunikat na ten tematwyg∏osi∏ Grzegorz Motyka (w∏aÊnie z tego powodu publikujemy dwa teksty tego autora).Powodem wycofania si´ Misi∏y, jak stwierdzi∏ w liÊcie z 23 maja 2001 r., przes∏anym na rćeorganizatorów z proÊbà o odczytanie podczas obrad, by∏ „sposób sformu∏owania tematu,jak i dobór referentów”. Misi∏o napisa∏: „Obserwujàc toczàcà si´ dyskusj´ historyków pol-skich i ukraiƒskich, odnosz´ wra˝enie, ˝e Polacy nie mogà poradziç sobie z jednym, w moimodczuciu fundamentalnym problemem, a mianowicie z faktem, i˝ konflikt polsko-ukraiƒ-ski na Wo∏yniu i na pozosta∏ym obszarze Kresów Wschodnich w czasie wojny by∏ niczyminnym, jak tragicznym fina∏em kilkusetletniego zaboru rdzennych ziem ukraiƒskich, syste-matycznego niszczenia ukraiƒskiej substancji narodowej i tyle˝ samo lat trwajàcej, wiele-kroç krwawo t∏umionej przez Polaków walki narodu ukraiƒskiego o odzyskanie niepodle-g∏oÊci, utraconej w∏aÊnie za sprawà Rzeczypospolitej. By∏ to fina∏ jednego z ostatnichzaborów nowoczesnej Europy. Ostatni nastàpi∏ wraz z rozpadem imperium sowieckiego”.

Nie podejmujàc dyskusji z tego rodzaju poglàdami, chcemy podkreÊliç, ˝e o zaprosze-niu do udzia∏u w konferencji i dyskusji decydowa∏y wy∏àcznie wzgl´dy merytoryczne, niezaÊ kwestie polityczne, Êrodowiskowe czy jakiekolwiek inne. Wychodzimy z za∏o˝enia, ˝etematy wzbudzajàce emocje powinny byç przedmiotem spokojnych dociekaƒ i analiz. IPNjest, jak nam si´ wydaje, w∏aÊciwym miejscem do prowadzenia tego rodzaju prac.

Mamy nadziej´, ˝e niniejszy zbiór przyczyni si´ do lepszego zrozumienia tych tragicz-nych zagadnieƒ.

Dariusz LibionkaGrzegorz Motyka

10

4 O liÊcie tym prof. R. Szaw∏owski poinformowa∏ w wywiadzie udzielonym „Naszej Polsce” 2002, nr 15,zatytu∏owanym Kr´te Êcie˝ki IPN-u. Poniewa˝ znalaz∏o si´ w nim wiele nieprawdziwych stwierdzeƒ,uznaliÊmy, ˝e powinniÊmy si´ do nich odnieÊç.

Wykaz skrótówAAN – Archiwum Akt NowychAK – Armia KrajowaA.K. – Armeekorps (korpus armijny)AW – Archiwum WschodnieBAK – Bundesarchiv Koblenz (Archiwum Federalne w Koblencji)BAMA – Bundesarchiv/Militärarchiv Freiburg (Archiwum Federalne i Woj-

skowe we Fryburgu)BCh – Bataliony Ch∏opskieBEP – Biuro Edukacji PublicznejBOss. – Dzia∏ R´kopisów Biblioteki Zak∏adu Narodowego im. Ossoliƒskich BUW – Biblioteka Uniwersytetu WarszawskiegoCA KC PZPR – Centralne Archiwum KC PZPRCDAHOU – Centralnyj Der˝awnyj Archiw HromadÊkych Objednaƒ Ukrajiny

(Centralne Archiwum Paƒstwowe Spo∏ecznych Organizacji Ukrainy)CDAWOWU – Centralnyj Der˝awnyj Archiw Wyszczych Orhaniw W∏ady Ukrajiny

(Centralne Archiwum Paƒstwowe Wy˝szych Organów W∏adzy Ukrainy)DA SBU – Der˝awnyj Archiw S∏u˝by Bezpeky Ukrajiny (Archiwum Paƒstwowe

S∏u˝by Bezpieczeƒstwa Ukrainy)DALO – Der˝awnyj Archiw LwiwÊkoji Ob∏asti (Archiwum Paƒstwowe Obwo-

du Lwowskiego)DARO – Der˝awnyj Archiw RiwnenÊkoji Ob∏asti (Archiwum Paƒstwowe Ob-

wodu Rówieƒskiego)DATO – Der˝awnyj Archiw TernopilÊkoji Ob∏asti (Archiwum Paƒstwowe Ob-

wodu Tarnopolskiego) GARF – Gosudarstwiennyj Archiw Rossijskoj Fiedieracyi (Archiwum Paƒ-

stwowe Federacji Rosyjskiej)GG – Generalgouvernement (Generalne Gubernatorstwo)GKBZpNP-IPN – G∏ówna Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu

– Instytut Pamići NarodowejHA Qu – Hauptabteilung/Quartiermeister (g∏ówny urzàd kwatermistrza)IPMS – Instytut Polski i Muzeum im. gen. W. Sikorskiego w LondynieIPN – Instytut Pamići NarodowejKAI – Katolicka Agencja InformacyjnaKC – Komitet CentralnyKedyw – Kierownictwo Dywersji Armii KrajowejKG – Komenda G∏ównaKGB – Komitiet Gosudarstwiennoj Biezopasnosti (Komitet Bezpieczeƒstwa

Paƒstwowego)KP(b)U – Komunistyczna Partia (bolszewików) UkrainyKPGW – Komunistyczna Partia Galicji WschodniejKPP – Komunistyczna Partia PolskiKPZU – Komunistyczna Partia Zachodniej UkrainyKripo – Kriminalpolizei (policja kryminalna)KÂZpNP-IPN – Komisja Âcigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu – Instytut

Pamići Narodowej

11

MO – Milicja ObywatelskaNARB – Nacyonalnyj Archiw Riespubliki Bie∏aruÊ (Archiwum Narodowe Re-

publiki Bia∏oruskiej)NKGB – Narodnyj Komissariat Gosudarstwiennoj Biezopasnosti (Ludowy

Komisariat Bezpieczeƒstwa Paƒstwowego)NKWD – Narodnyj Komissariat Wnutriennich Die∏ (Ludowy Komisariat

Spraw Wewn´trznych)NSDAP – Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (Narodowosocjali-

styczna Niemiecka Partia Robotników)NSZ – Narodowe Si∏y ZbrojneNZW – Narodowe Zjednoczenie WojskoweObkom – Ob∏astnyj Komitiet (komitet obwodowy)OUN – Orhanizacija UkrajinÊkych Nacjonalistiw (Organizacja Ukraiƒskich

Nacjonalistów)OUN-B – OUN frakcja BanderyOUN-M – OUN frakcja MelnykaOUN-SD – OUN Samostijnykiw Der˝awnykiw (OUN Niepodleg∏oÊciowców-

-Paƒstwowców)OW – Okr´g WojskowyPKB – Paƒstwowy Korpus Bezpieczeƒstwa PKO – Polski Komitet OpiekuƒczyPKWN – Polski Komitet Wyzwolenia NarodowegoPRL – Polska Rzeczpospolita LudowaPZPR – Polska Zjednoczona Partia RobotniczaQu – Quartiermeister (kwatermistrz)RGO – Rada G∏ówna OpiekuƒczaRKL – Rada Komisarzy Ludowych RKU – Reichskommissariat Ukraine (Komisariat Rzeszy Ukraina)RP – Rzeczpospolita Polska SB OUN – S∏u˝ba Bezpeky OUN (S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa OUN)SBU – S∏u˝ba Bezpeky Ukrajiny (S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa Ukrainy)SD – Sicherheitsdienst (S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa)SHS – Srba, Hrvata i Slovenaca, Kraljevina (Królestwo Serbów, Chorwatów

i S∏oweƒców)SKW – Samooboronni Kuszczowi Widdi∏y (Oddzia∏y Samoobrony Kuszczo-

wej)„Smiersz” – kontrwywiad Armii Czerwonej (z ros. smiert’ szpionam) SPP – Studium Polski Podziemnej w LondynieSS – Schutzstaffeln (Sztafety/Zast´py Ochronne)strojbat – batalion budowlanyÂZ˚AK – Âwiatowy Zwiàzek ˚o∏nierzy Armii Krajowej UB – Urzàd BezpieczeƒstwaUCK – UkrajinÊkij Centralnyj Komitet (Ukraiƒski Centralny Komitet)UJ – Uniwersytet JagielloƒskiUNDO – UkrajinÊke Nacjonalno-Demokratyczne Objednannia (Ukraiƒskie

Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne)UNR – UkrajinÊka Narodna Republika (Ukraiƒska Republika Ludowa)

12

UNRA – UkrajinÊka Narodna Rewolucijna Armija (Ukraiƒska Narodowa Ar-mia Rewolucyjna)

UNS – Ukrajiƒska Narodna Samooborona (Ukraiƒska Samoobrona Naro-dowa)

UPA – UkrajinÊka PowstanÊka Armija (Ukraiƒska Powstaƒcza Armia)USRR – Ukraiƒska Socjalistyczna Republika RadzieckaUSRS – Ukraiƒska Socjalistyczna Republika SowieckaUSSD – UkrajinÊka Samostijna Soborna Der˝awa (Ukraiƒskie Niepodleg∏e

Zjednoczone Paƒstwo) UWO – UkrajinÊka WijÊkowa Orhanizacija (Ukraiƒska Organizacja Wojsko-

wa) WDP AK – Wo∏yƒska Dywizja Piechoty AKWIH – Wojskowy Instytut HistorycznyWiN – Zrzeszenie „WolnoÊç i Niezawis∏oÊç”WKP(b) – Wszechzwiàzkowa Komunistyczna Partia (bolszewików)WP – Wojsko PolskieZSRR – Zwiàzek Socjalistycznych Republik RadzieckichZSRS – Zwiàzek Socjalistycznych Republik SowieckichZUP – Zwiàzek Ukraiƒców w PolsceZWZ – Zwiàzek Walki Zbrojnej

14

W∏odzimierz M´drzecki

Polityka narodowoÊciowa II Rzeczypospolitej a antypolskaakcja UPA w latach 1943–1944

W zgodnej opinii polityków i historyków, zarówno Polaków, jak Ukraiƒców, politykapaƒstwa polskiego w okresie mi´dzywojennym przyczyni∏a si´ do zaostrzenia konfliktu pol-sko-ukraiƒskiego, zw∏aszcza w ostatnich latach przed wybuchem drugiej wojny Êwiatowej.Do najcz´Êciej przywo∏ywanych negatywów tej polityki nale˝à:

– pacyfikacja 1930 r., areszty polityków ukraiƒskich, likwidacja organizacji spo∏ecznychi kulturalnych (np. P∏asta),

– ustawy j´zykowe z 1924 r. i, szerzej, ograniczenia w rozwoju szkolnictwa w j´zykuukraiƒskim (symbolem jest tu sprawa uniwersytetu ukraiƒskiego),

– kroki na rzecz przymusowej rekatolicyzacji prawos∏awnych i niszczenie Êwiàtyƒ pra-wos∏awnych,

– brak dzia∏aƒ na rzecz poprawy po∏o˝enia drobnego rolnictwa ukraiƒskiego, a przeciw-nie, sprzyjanie nap∏ywowi na ziemie ukraiƒskie osadników polskich (pog∏´bianie si´ prze-ludnienia agrarnego, brak satysfakcjonujàcej reformy rolnej, osadnictwo wojskowe),

– ograniczenia w zatrudnianiu prawos∏awnych i grekokatolików w instytucjach paƒ-stwowych, zw∏aszcza w administracji, wojsku, policji, transporcie i komunikacji, ∏àcznoÊci.

Nale˝y z ca∏à mocà podkreÊliç, ˝e wyst´powanie wymienionych zjawisk nie podlega dys-kusji. Obie strony zgodnie przyznajà te˝, ˝e polityka paƒstwa polskiego mia∏a negatywnywp∏yw na charakter relacji polsko-ukraiƒskich po 1939 r. Ró˝nià si´ oczywiÊcie w interpre-tacji przytoczonych wy˝ej faktów. Tam gdzie cz´Êç Polaków mówi o obowiàzku znajomoÊciprzez wszystkich obywateli j´zyka paƒstwowego, Ukraiƒcy b´dà mówiç o wynarodowieniui przymusowej asymilacji. Gdy Polak b´dzie wskazywa∏ na koniecznoÊç obrony istniejàcegoporzàdku prawnego i polskiej racji stanu, Ukrainiec b´dzie podkreÊla∏ brutalnoÊç formwalki okupanta z bojownikami o najÊwi´tszà spraw´ niepodleg∏oÊci Ukrainy1.

Negatywna ocena polityki narodowoÊciowej paƒstwa polskiego znajduje wyraêne odbi-cie w ró˝norodnych ukraiƒskich materia∏ach êród∏owych – wspomnieniach uczestników wy-darzeƒ, publicystyce, uzasadnieniach decyzji politycznych. Polityka ta oceniana jest w nichjednoznacznie jako antyukraiƒska i dyskryminacyjna. Mo˝na zatem przyjàç, ˝e doÊwiadcze-nia z okresu mi´dzywojennego cz∏onków gremiów kierowniczych Organizacji UkraiƒskichNacjonalistów i Ukraiƒskiej Powstaƒczej Armii oraz ich podkomendnych wp∏ywa∏y na po-dejmowane przez nich po 1939 r. decyzje polityczne i sposoby ich realizacji.

Wydaje si´ jednak, ˝e powy˝sza konstatacja nie wyczerpuje istoty problemu – znacze-nia wydarzeƒ i zjawisk okresu mi´dzywojennego dla kszta∏towania stosunków polsko--ukraiƒskich w latach 1939–1945. Tym bardziej ˝e naszkicowanego zwiàzku przyczynowo--skutkowego w ˝adnym razie nie mo˝na czytaç na wspak – starajàc si´ udowadniaç, i˝ topolityka paƒstwa polskiego odpowiada za charakter dzia∏aƒ ukraiƒskich w stosunku doPolaków, i sugerowaç, ˝e ukraiƒskie dzia∏ania antypolskie by∏y skutkiem polityki paƒstwa

1 Znakomità ilustracj´ opisanej sytuacji stanowià materia∏y ze spotkaƒ historyków ukraiƒskich i polskich,organizowanych z inspiracji OÊrodka KARTA. Zob. Polska–Ukraina: trudne pytania, t. 1–2, Warszawa 1998.

15

polskiego w stosunku do Ukraiƒców w okresie mi´dzywojennym. By∏by to b∏àd tego same-go rodzaju, co twierdzenie, ˝e rewolucja w Rosji by∏a nieuchronnà konsekwencjà narasta-nia konfliktu klasowego i to car jest winny, i˝ go zastrzelono wraz z ca∏à rodzinà, bo wcze-Êniej êle rzàdzi∏. Wszak konflikt klasowy by∏ nie mniej zaogniony w innych krajacheuropejskich, a tam ostatecznie do rewolucji nie dosz∏o. Podobnie nie ka˝de represje wo-bec grupy upoÊledzonej prowadzà nieuchronnie do zbrojnego odwetu. Zw∏aszcza wymie-rzonego w ludnoÊç cywilnà.

Klucz do rozwiàzania tej kwestii tkwi, jak sàdz´, raczej po stronie ukraiƒskiej ni˝ pol-skiej. Nale˝y postawiç pytanie – dlaczego w latach 1943–1945 Ukraiƒcy podj´li w stosunkudo Polaków tak skrajne dzia∏ania, i zastanowiç si´, jakie czynniki z przesz∏oÊci, w tymz okresu mi´dzywojennego, mog∏y mieç wp∏yw na ukszta∏towanie takiej postawy wÊródUkraiƒców. Analiza ró˝norodnych Êwiadectw ukraiƒskich pozwala udzieliç w miar´ precy-zyjnej odpowiedzi przynajmniej na pierwsze pytanie. Otó˝ dla ukraiƒskiej elity politycznejPolska i Polacy byli najwa˝niejszà przeszkodà w budowie na Zachodniej Ukrainie niepod-leg∏ego paƒstwa ukraiƒskiego, a dotychczasowe próby pokonania Polaków koƒczy∏y si´ kl´-skà. Przypomnijmy przy okazji, ˝e pomys∏ usunićia Polaków ze spornych terytoriów niepowsta∏ w warunkach drugiej wojny Êwiatowej. Has∏o „Polacy za San” pojawi∏o si´ oko∏o1907 r. Ju˝ wtedy wÊród cz´Êci polityków ukraiƒskich zapanowa∏o przeÊwiadczenie, ˝e oby-dwa narody obok siebie na tej samej ziemi mieszkaç nie mogà2. Dalekosi´˝ne cele progra-mowe obu ruchów narodowych zosta∏y sformu∏owane jeszcze przed 1914 r. W latach1917–1921 obie strony stara∏y si´ je zrealizowaç. Polakom si´ uda∏o, Ukraiƒcom nie. Jed-nak nie by∏ to koniec sporu, a tylko jeden z jego etapów. Dla ukraiƒskiego ruchu narodo-wego nic si´ nie skoƒczy∏o3. Zmieni∏y si´ tylko formy i warunki dzia∏ania. Okres mi´dzywo-jenny by∏ kolejnym, wa˝nym etapem konfliktu polsko-ukraiƒskiego. Dla dalszego uk∏adustosunków polsko-ukraiƒskich mia∏ istotne znaczenie przede wszystkim dlatego, ˝e wyka-za∏ niemo˝noÊç znalezienia kompromisu mi´dzy programami polskiego i ukraiƒskiego ru-chu narodowego. Z roku na rok dla obu stron by∏o coraz bardziej oczywiste, ˝e Lwów czy¸uck nie mogà byç wspólne, ale polskie albo ukraiƒskie, i to niezale˝nie od intencji Êrodo-wisk dà˝àcych do porozumienia. Dodajmy, ˝e paƒstwo polskie – tworzone i funkcjonujàcejako paƒstwo narodowe, by∏o dalekie od neutralnoÊci narodowej – za jeden ze swoich g∏ów-nych celów stawia∏o umocnienie fundamentów paƒstwowych w∏aÊnie na ziemiach wschod-nich. RównoczeÊnie ukraiƒski ruch narodowy, choç pokonany w zmaganiach o niepodleg∏àUkrain´, by∏ w dwudziestoleciu mi´dzywojennym o wiele silniejszy ni˝ przed 1914 r. Syste-matycznie poszerza∏ swà baz´ spo∏ecznà i nie widzia∏ mo˝liwoÊci kompromisu w najwa˝-niejszej dla siebie sprawie – niepodleg∏oÊci Ukrainy4. Ów pat mog∏a prze∏amaç tylko zmia-na stosunków ludnoÊciowych na spornych ziemiach. Stare has∏o „Lachy za San” w nowychrealiach mog∏o staç si´ konkretnà dyrektywà politycznà. I politycy ukraiƒscy zdecydowalisi´ wykorzystaç moment historyczny do wcielenia jej w ˝ycie.

Podsumowujàc najkrócej ten wàtek – z doÊwiadczeƒ, przede wszystkim z lat 1914–1939(1942), politycy ukraiƒscy wyprowadzili wniosek, ˝e kompromis z Polakami nie jest mo˝li-wy i jedyny sposób rozstrzygnićia sporu o suwerennoÊç Wo∏ynia i Galicji – to zmuszeniePolaków do opuszczenia tych ziem.

2 Proces narastania konfliktu polsko-ukraiƒskiego w Galicji przed pierwszà wojnà Êwiatowà zob. Cz. Par-tacz, Od Badeniego do Potockiego. Stosunki polsko-ukraiƒskie w Galicji w latach 1888–1908, Toruƒ 1996.3 Zob. L. Mroczka, Spór o Galicj´ Wschodnià 1914–1923, Kraków 1998.4 J. Hrycak, Historia Ukrainy 1772–2000, Lublin 2000. Rozdzia∏ poÊwićony okresowi mi´dzywojennemuautor zatytu∏owa∏ Wielka przerwa.

16

Przekonanie, ˝e Polacy powinni opuÊciç Wo∏yƒ i Galicj´ Wschodnià, nie przesàdza∏ojednak, jakimi sposobami i Êrodkami nale˝y si´ pos∏u˝yç. W wielu dokumentach ukraiƒ-skich znajdujemy przestrogi przed stosowaniem przemocy i terroru, zw∏aszcza w skali ma-sowej5. Jednak okaza∏y si´ one nieskuteczne. Wydaje si´, ˝e jednà z przyczyn eksplozjiprzemocy i okrucieƒstwa, jakà zainicjowa∏y dzia∏ania ukraiƒskie w 1943 r., by∏o powszech-ne wÊród Ukraiƒców poczucie dyskryminacji i krzywdy po∏àczone z pragnieniem odwetu.

W kontekÊcie powy˝szego stwierdzenia szczególnego znaczenia nabierajà wydarzeniaz lat 1917–1924, z okresu rewolucji i walk o formowanie ∏adu mi´dzynarodowego po pierw-szej wojnie Êwiatowej. W lutym 1917 r. na terenach pozostajàcych pod kontrolà rosyjskàrozpocz´∏a si´ rewolucja. Na ukraiƒskiej wsi w ciàgu kilkunastu miesićy zmiot∏a z po-wierzchni dotychczasowy ∏ad spo∏eczny. Przede wszystkim usun´∏a w∏aÊcicieli ziemskich– g∏ównie Polaków, i zacz´∏a budowaç, po raz pierwszy w dziejach, ch∏opski Êwiat bez „pa-nów”. W tradycji wsi ukraiƒskiej i bia∏oruskiej czasy te by∏y okreÊlane jako czasy wolnoÊci– „woli, swobody”. W 1919, a potem w 1920 r. „panowie” wygrali. Odebrali ch∏opom to, coci zaj´li w dobie rewolucji, i zaprowadzili swoje rzàdy, które w gwarze ch∏opskiej by∏y na-zywane czasami „paƒskiej swobody”6. Jednak pora˝ka rewolucji na ziemiach, które wesz∏yw granice II Rzeczypospolitej nie oznacza∏a powrotu do przedrewolucyjnej stabilizacji. Dlach∏opów „panowie” przestali byç nieod∏àcznà cz´Êcià porzàdku Êwiata (w co g∏´boko wie-rzy∏ nie tylko ukraiƒski mu˝yk przed rewolucjà). Stali si´ przeciwnikiem, którego mo˝naby∏o pokonaç. W dodatku przyk∏ad ZSRR pokazywa∏ naocznie, ˝e Êwiat bez „panów” niemusi byç utopià, marzeniem, jest nie tylko realny, lecz bardzo bliski. Z tej perspektywy w∏a-dza paƒstwa polskiego nie by∏a odbierana z tradycyjnà ch∏opskà pokorà, lecz budzi∏a nie-ustanne i dojmujàce poczucie krzywdy. KoniecznoÊç p∏acenia podatku by∏a odbierana jakoforma wyzysku, a nie normalny obowiàzek obywatela, policjant traktowany by∏ jako zagro-˝enie, nie zaÊ czynnik stabilizacji ∏adu spo∏ecznego7.

Do zaognienia stosunków mi´dzy ch∏opami ukraiƒskimi a paƒstwem polskim przyczy-nia∏a si´ jeszcze jedna istotna rzecz – zabiegi na rzecz modernizacji kraju i podnoszenia po-ziomu cywilizacyjnego, które z punktu widzenia ch∏opa oznacza∏y niemal wy∏àcznie nowewydatki i obowiàzki. Budowa utwardzonej drogi by∏a mu oboj´tna, bo do Warszawy i taksi´ nie wybiera∏, budowa nowego starostwa oznacza∏a dlaƒ tylko to, ˝e urz´dnicy majà no-wy pa∏ac, dalekosi´˝nych korzyÊci z rozwoju sieci telefonicznej i elektryfikacji nie widzia∏.Cz´sto nie rozumia∏ te˝ potrzeby coraz to nowych rozporzàdzeƒ w∏adzy dotyczàcych wsi– obowiàzkowych szczepieƒ zwierzàt, przepisów sanitarnych etc. Natomiast musia∏ za towszystko p∏aciç. Dzia∏ania paƒstwa obejmowa∏y tak˝e polskich ch∏opów, jednak w przypadkuukraiƒskich i bia∏oruskich by∏y one odbierane jako forma Êwiadomej represji w stosunkudo prawos∏awnego mu˝yka czy Rusina-unity.

Zwróçmy teraz uwag´, ˝e mi´dzy rewolucjà lutowà a wrzeÊniem 1939 r. up∏yn´∏y zale-dwie 22 lata, mi´dzy wygaszeniem partyzantki antypolskiej na Wo∏yniu a poczàtkiem woj-ny lat 15. Oznacza∏o to, ˝e dla wi´kszoÊci mieszkaƒców ziem wschodnich doÊwiadczeniepierwszej wojny Êwiatowej, rewolucji, walk polsko-ukraiƒskich pozostawa∏o ˝ywe. Zarówno

5 R. Torzecki, Polacy i Ukraiƒcy. Sprawa ukraiƒska w czasie II wojny Êwiatowej na terenie II Rzeczypospoli-tej, Warszawa 1993, s. 172 i n.6 Analiza sygnalizowanych zjawisk zob. W. M´drzecki, Przemiany spo∏eczne i polityczne na Wo∏yniu w latach1917–1921 [w:] Metamorfozy spo∏eczne, Warszawa 1997, s. 137–170.7 Ilustracj´ takiego sposobu myÊlenia odnajdujemy w prasie ukraiƒskiej okresu mi´dzywojennego orazw wi´kszoÊci wspomnieƒ i relacji powsta∏ych w póêniejszym czasie. Zob. Na wicznu hanbu Polszczy, NewYork 1956.

17

has∏a i idee, jak te˝ formy walki. A te po obu stronach przypomina∏y najbardziej ociekajà-ce krwià strony Ogniem i mieczem. Z jednej strony palenie dworów i pa∏aców, mordowanieich mieszkaƒców, z drugiej – akcje pacyfikacyjne podejmowane przez ludzi Jaworskiego czyAustriaków, pogromy ˚ydów, egzekucje przeprowadzane przez wszystkie si∏y „militarno--polityczne”. Jednym s∏owem apokalipsa, której opis znajdujemy u Marii Dunin-Kozickiejczy Zofii Kossak-Szczuckiej8.

Ch∏opi ukraiƒscy w∏aÊciwie od poczàtku potraktowali II Rzeczpospolità jako „paƒskà”.Do pobliskich majàtków powrócili panowie, wielu z nich obj´∏o urz´dy. A i przyjezdniurz´dnicy zachowywali si´ po paƒsku. W urz´dach, a nawet w szkole zapanowa∏a „paƒska”mowa. Niech´ç do „polskiego pana” ch∏opi ukraiƒscy i bia∏oruscy rozciàgn´li na paƒstwopolskie. W takim uk∏adzie nie tylko osadnicy wojskowi, ale nawet zasiedziali polscy ch∏opiz sàsiedztwa, którzy zresztà wcale nie kryli swego przywiàzania do Polski, stawali si´ cz´-Êcià obcego, „paƒskiego” Êwiata. To zaÊ oznacza∏o, ˝e w walce z „paƒskà Polskà” nie nale-˝y pomijaç sàsiadów.

W moim przekonaniu nie ma wielkiego sensu poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, czyprezentowana w moich wywodach tak jednoznacznie negatywna ukraiƒska ocena II Rzeczy-pospolitej mia∏a charakter obiektywny, czy by∏a podyktowana osobistymi prze˝yciami,uprzedzeniami i z za∏o˝enia niech´tnym stosunkiem do paƒstwa polskiego, czy te˝ wyracho-waniem politycznym. Motorem dzia∏aƒ polityków ukraiƒskich nie by∏ cel negatywny – pra-gnienie odegrania si´ za prawdziwe czy urojone krzywdy, ale przede wszystkim dà˝enie docelu pozytywnego – budowy w∏asnego paƒstwa. Polacy byli jednà z wa˝nych przeszkód na tejdrodze, a realia wojny stworzy∏y mo˝liwoÊç jej usunićia. Natomiast w przypadku bezpo-Êrednich wykonawców tego zamierzenia – w zdecydowanej wi´kszoÊci ch∏opów ukraiƒskich– o formach dzia∏ania decydowa∏o pragnienie odwetu po pora˝ce z lat 1918–1924, dà˝eniedo zap∏aty za prawdziwe czy domniemane upokorzenia okresu „paƒskich” rzàdów, ch´çostatecznego zniszczenia „paƒskiego – polskiego” Êwiata i zapobiegnićie jego odrodzeniu.Niechći do tego Êwiata dawali Êwiadectwo jeszcze zanim powsta∏a II Rzeczpospolita: w Ga-licji w strajkach 1902 r., na Wo∏yniu i Polesiu w dobie rewolucji i wojny domowej. Od czasu,kiedy ch∏opi przekonali si´, ˝e Êwiat bez „panów” mo˝e istnieç – znosili ich, ale tylko dopó-ty, dopóki musieli. Realia wojny i uczestnictwo w zorganizowanych strukturach militarno--politycznych da∏y im mo˝liwoÊç ponownego wystàpienia przeciwko „paƒskiemu” Êwiatu.

Charakter polityki polskiej w stosunku do problemu ukraiƒskiego by∏ wykorzystywanyjako argument, który uzasadnia∏ koniecznoÊç „ostatecznego rozwiàzania” kwestii polskiejna Wo∏yniu i w Galicji Wschodniej. Nie sposób jednak historycznych argumentów, uzasad-niajàcych s∏usznoÊç decyzji politycznej, uwa˝aç za przyczyn´ sprawczà.

Z polskiego punktu widzenia pojawia si´ problem inny. A mianowicie, jak my, Polacy,na w∏asny u˝ytek odpowiemy sobie na pytanie – czy jako naród panujàcy i gospodarz paƒ-stwa zrobiliÊmy w okresie mi´dzywojennym wszystko co mo˝liwe, aby konflikt przynaj-mniej ∏agodziç. Odpowiedê wypada zdecydowanie negatywnie. Przyt∏aczajàca wi´kszoÊçPolaków uzna∏a, ˝e spór polsko-ukraiƒski zosta∏ rozstrzygni´ty ostatecznie i obecny uk∏adb´dzie istnia∏ ju˝ zawsze. W rezultacie uwa˝a∏a, ˝e zadaniem paƒstwa polskiego jest wycià-gnićie konsekwencji ze zwyci´stwa i zagwarantowanie polskoÊci Polski od Bydgoszczy doZaleszczyk. I polscy urz´dnicy usilnie nad tym pracowali9.

8 M. Dunin-Kozicka, Burza od wschodu, Warszawa 1920; Z. Kossak-Szczucka, Po˝oga, Kraków 1922. 9 Trudno inaczej odczytywaç intencje dzia∏aƒ podejmowanych przez aparat paƒstwowy, a opisanych w pra-cy A. Chojnowskiego, Koncepcje polityki narodowoÊciowej rzàdów polskich 1921–1939, Wroc∏aw 1979.

18

Polska inteligencja i drobnomieszczaƒstwo nie by∏y te˝ w swej masie wolne od jednegoz grzechów g∏ównych – pychy, której wyrazem by∏o graniczàce z pogardà poczucie wy˝szo-Êci, jakie okazywali przy ka˝dej okazji w∏oÊcianom. Dodajmy, ˝e na równi polskim, jak nie-polskim10. Powodowa∏o to wiele konfliktów wÊród Polaków, ale znaczenie takiej postawyw stosunku do Ukraiƒców i Bia∏orusinów by∏o o wiele bardziej negatywne i dalekosi´˝ne.

10 Pisa∏ o tym jeszcze w okresie mi´dzywojennym J. Cha∏asiƒski, M∏ode pokolenie ch∏opów, t. 1–4, Warsza-wa 1938. Szczególnie w t. 4, s. 131–155.

19

Tomasz Stryjek

EuropejskoÊç Dmytra Doncowa, czyli o cechach szczególnychideologii ukraiƒskiego nacjonalizmu

Nie ma dziÊ wi´kszych kontrowersji wokó∏ uznania Dmytra Doncowa za g∏ównegotwórc´ ideologii ukraiƒskiego nacjonalizmu integralnego. Jego idee przedstawia si´ jednaknader cz´sto w sposób bardzo schematyczny1. Moim celem jest wić próba zmiany perspek-tywy interpretacji i oceny tej ideologii, wyjÊcie poza dominujàcy dotàd w Polsce kontekstkonfliktu polsko-ukraiƒskiego w pierwszej po∏owie XX w. ku szerszej p∏aszczyênie porów-nawczej, uwzgl´dniajàcej inne zjawiska tego typu w skali ogólnoeuropejskiej tamtej epoki.Tytu∏owe pytanie o europejskoÊç Doncowa nale˝y wić rozumieç dwojako: z jednej stronyjako pytanie o jego zakorzenienie w tradycjach intelektualnych Zachodu, z drugiej – o ty-powoÊç versus unikalnoÊç jego myÊli w konfrontacji z myÊlà przedstawicieli ideologii naro-dowych innych narodów europejskich okresu mi´dzywojennego. Drugie z postawionychpytaƒ w konsekwencji zmusza do przeprowadzenia porównania kulturowych i politycznychuwarunkowaƒ dziejów kilku narodów europejskich, bez tego bowiem nie sposób dociec po-chodzenia podobieƒstw i ró˝nic pomi´dzy poszczególnymi ideologiami. Rozszerza to bar-dzo zakres tytu∏owego zagadnienia, to zaÊ powoduje, ˝e ewentualne wnioski sà bardzo hipo-tetyczne. Tym samym tekst ma charakter rekonesansowy, zaÊ zawarte w nim uwagi majàraczej inspirowaç do przeprowadzenia konkretnych badaƒ ni˝ ustanowiç nowy kanon inter-pretacyjny ukraiƒskiego nacjonalizmu.

Przytocz´ tu dwie opinie dotyczàce Doncowa i ukraiƒskiego nacjonalizmu, sformu∏owa-ne przez dwu wybitnych historyków ukraiƒskich: emigracyjnego historyka Iwana ¸ysjaka--Rudnyçkiego i historyka lwowskiego Jaros∏awa Hrycaka, których – choç nale˝à do dwuró˝nych pokoleƒ – w spojrzeniu na histori´ Ukrainy wićej ∏àczy ni˝ dzieli. Pierwszy z nichproponuje szukaç zjawisk pokrewnych w stosunku do ukraiƒskiego nacjonalizmu niew „niemieckim nazizmie i w∏oskim faszyzmie – produktach industrialnych i zurbanizowa-nych spo∏eczeƒstw”, lecz w „partiach tego typu u rolniczych i opóênionych w rozwojugospodarczym narodów Europy Wschodniej: chorwackich ustaszach, rumuƒskiej ˚elaznej

1 W literaturze polskiej takich uj´ç jest zresztà bardzo ma∏o. Mo˝na nawet odnieÊç wra˝enie, ˝e autorzywrćz unikajà tego tematu. Nieliczne istniejàce charakterystyki dokonywane sà z regu∏y w kontekÊcie strictepolitycznym i jako takie nie prowadzà do wyczerpania problemu. Albo kwituje si´ istnienie Doncowakrótkim stwierdzeniem jego wp∏ywu na m∏ode pokolenie Ukraiƒców w Galicji w okresie mi´dzywojennym(por. R. Torzecki, Kwestia ukraiƒska w polityce III Rzeszy 1933–45, Warszawa 1972, s. 9, 10), albo uprasz-czajàco interpretuje jego ideologi´ jako odmian´ faszyzmu, co nast´pnie doskonale u∏atwia obcià˝enie goodpowiedzialnoÊcià za zbrodnicze dzia∏ania OUN i UPA w latach drugiej wojny Êwiatowej (W. Poliszczuk,Integralny nacjonalizm ukraiƒski jako odmiana faszyzmu, t. 1: Zasady ideologiczne nacjonalizmu ukraiƒ-skiego. Ukraiƒski ruch nacjonalistyczny: struktura organizacyjna i za∏o˝enia programowe, Toronto 1998, s. 232;Z. Palski, Ukraiƒska myÊl polityczna w okresie II wojny Êwiatowej [w:] Polska–Ukraina: trudne pytania, t. 4,Warszawa 1999). Do rzadkoÊci nale˝à interpretacje, których autorom uda∏o si´ wyjÊç poza ów schemat inter-pretacyjny i spojrzeç na Doncowa w perspektywie historii idei (W. Pawluczuk, Ukraina. Polityka i mistyka,Kraków 1998, s. 66–73, oraz S. Jedynak, Destruam et aedificabo: studia z filozofii i myÊli spo∏ecznej Zachodu,Lublin 1998).

20

Gwardii, s∏owackich hlinkowcach i polskim Obozie Narodowo-Radykalnym”2. Ideologiastworzona przede wszystkim pod wp∏ywem Doncowa by∏a wić dla ̧ ysjaka-Rudnyçkiego zja-wiskiem reprezentatywnym przynajmniej dla pewnej cz´Êci Europy, sam jej autor nie by∏jednak pozbawiony cech specyficznych, które nie da∏yby si´ zinterpretowaç jako europej-skie. Nazwa∏ go „typowym rosyjskim inteligentem, »rosyjskim«, oczywiÊcie, nie w rozumie-niu etniczno-narodowym, ale w stylu politycznej kultury”. Za cechy rosyjskie u Doncowauzna∏: „powiàzanie dzia∏alnoÊci politycznej z literaturà” (czy krytykà literackà), „sk∏onnoÊçdo ekstremizmu, ideologicznego doktrynerstwa, uproszczonych formu∏ i radykalnych roz-wiàzaƒ” oraz „niech´ç do »bur˝uazyjnej« demokracji, jej pluralizmu, ewolucyjnych metodi parlamentarnego systemu rzàdów”3. Cytowana opinia nie jest, jak sàdz´, ca∏kiem pozba-wiona s∏usznoÊci, pozostaje jà jednak zweryfikowaç poprzez zbadanie, czy owe cechy przy-pisane przez Rudnyçkiego rosyjskiej inteligencji nie wyst´powa∏y tak˝e u wymienionychprzez niego samego ideologów innych nacjonalizmów europejskich, rozwijajàcych si´wszak bez jakiegokolwiek wp∏ywu rosyjskiej kultury politycznej.

Przekonania Rudnyçkiego podtrzymuje zasadniczo Hrycak na kartach swojej historiiUkrainy. Obaj – choç na ró˝ne sposoby – starajà si´ broniç ukraiƒskiego nacjonalizmuprzed jednoznacznie faszystowskà kwalifikacjà4. Nie b´d´ stara∏ si´ podwa˝yç tych argu-mentacji, nie chodzi tu bowiem o etykiety, lecz o elementy sk∏adowe ideologii Doncowa.Przedstawiona przez Hrycaka interpretacja historii ojczystej zbudowana jest wokó∏ tezyo „zasadniczej normalnoÊci ukraiƒskiej historii” w kontekÊcie jej porównaƒ z historià in-nych narodów Europy5. Autor powraca do niej wielokrotnie w ocenach problemów szcze-gó∏owych. Dotyczy to równie˝ samego Doncowa i ukraiƒskiego nacjonalizmu okresu mi´-dzywojennego. Wypada wić zapytaç: na czym ma polegaç „normalnoÊç” ukraiƒskiegonacjonalizmu? Co w tej ideologii nale˝y do normy, co zaÊ jest cechà indywidualnà?

Doncow ˝y∏ doÊç d∏ugo (1883–1973), aby doÊwiadczyç kilku fundamentalnych przemianparadygmatu europejskiej humanistyki. Poniewa˝ cieszy∏ si´ zas∏u˝onà s∏awà typowego homopoliticus, w znaczeniu osoby, która podà˝a za nurtem rokujàcym najwi´ksze prawdopo-dobieƒstwo osiàgnićia dominujàcego wp∏ywu i wywo∏ania najbardziej rewolucyjnych prze-mian, wielokrotnie dokonywa∏ zasadniczych przewartoÊciowaƒ swojego Êwiatopoglàdu.PrzewartoÊciowania te mia∏y charakter kumulatywny, a ka˝da zmiana wnosi∏a do zestawujego przekonaƒ nowe elementy, bez deklaratywnego wypierania si´ poprzednich. Najogól-niej bioràc, ewoluowa∏ od marksizmu (do 1914 r.), poprzez woluntarystycznà filozofi´ jed-nostki i narodu („czynny nacjonalizm” – w latach dwudziestych), profetycznie g∏oszoneprzekonanie o zbawczej roli faszyzmu (w latach trzydziestych), do stanowiska wyraêniekonserwatywnego (w latach drugiej wojny Êwiatowej). Bez wzgl´du na to, jak bardzo nie-konsekwentne wydajà si´ nam jego kolejne wybory, jedno przekonanie pozostawa∏o nie-zmiennie fundamentem Doncowowskich konstrukcji ideologicznych. By∏a to idea narodujako g∏ównego podmiotu dziejowego, prowadzàca do udrugorz´dnienia, a w dalszej konse-kwencji zinstrumentalizowania, wszystkich innych wartoÊci, bez wzgl´du na to, czy mia∏yone charakter jednostkowy czy zbiorowy. W tym sensie Doncow zawsze, przez oko∏o 70 lataktywnego ˝ycia publicznego, pozostawa∏ ideologiem ukraiƒskiego nacjonalizmu, wydajesi´ jednak, i˝ ideologiem tak zwanego nacjonalizmu integralnego (czy jak sam wola∏: czyn-

2 I. ¸ysjak-Rudnyçkyj, Istoryczni ese, t. 2, Kyjiw 1994, s. 251, 252. 3 Ibidem, s. 110, 111.4 J. Hrycak, Narys istoriji Ukrajiny: formuwannja modernoji ukrajinÊkoji naciji XIX–XX stolittja, Kyjiw 1996,s. 207–209.5 Ibidem, s. 3, 4.

21

nego) by∏ przede wszystkim od po∏owy lat dwudziestych do koƒca drugiej wojny Êwiatowej.JeÊli póêniej, podczas emigracji za oceanem, by∏ wierny poglàdom ukszta∏towanym wewspomnianym dwudziestoleciu, mia∏o to ju˝ drugorz´dne znaczenie, albowiem nacjona-lizm jako ruch spo∏eczny o szerokim zakresie oddzia∏ywania wÊród Ukraiƒców straci∏ naznaczeniu, stajàc si´ jednym z nurtów politycznych emigracji. Poniewa˝ interesuje mnie tujego ideologia nie tyle jako wyraz indywidualnej oryginalnoÊci twórczej, ile wynik oddzia-∏ywania konkretnych kulturowych uwarunkowaƒ oraz element ruchu spo∏ecznego o szero-kim zasi´gu, przedmiotem analiz porównawczych uczyni´ jego prace, które powsta∏y wewczeÊniejszym okresie.

G∏ówne myÊli wyra˝one przez niego w Nacionalizmie to biologistyczne ujćie narodu ja-ko gatunku nale˝àcego do porzàdku naturalnego (species), usytuowanie jednostki wy∏àcz-nie w wymiarze cz´Êci sk∏adowej kolektywu narodowego oraz skrajnie darwinistyczna in-terpretacja zasad ˝ycia spo∏ecznego jako przestrzeni walki, w pierwszym rz´dzie pomi´dzyca∏ymi narodami, w drugim – pomi´dzy grupami jako cz´Êciami owych kolektywów. Biolo-gizm ów dochodzi∏ do g∏osu przede wszystkim w koncepcji woli jako si∏y motorycznej na-tury, manifestujàcej si´ w∏aÊnie poprzez narody i nadajàcej historii charakter dynamicznej– choç zarazem dialektycznie nieprostoliniowej – nieustannej drogi post´pu. Wewn´trznàstruktur´ narodu ujmowa∏ autor jako dwucz∏onowà: „inicjatywna mniejszoÊç”, nosicielkaNietzscheaƒskich przymiotów ducha, wiod∏a za sobà reszt´ spo∏eczeƒstwa. Relacja mi´dzynimi mia∏a charakter jednokierunkowy, polega∏a na narzuceniu woli, czyli zastosowaniutwórczej przemocy organizujàcej masy do naÊladowczego, psychicznego (jak pisa∏ Doncow,wynikajàcego „z zara˝enia”) uczestnictwa w idei narodowej6.

Wszechogarniajàcy i aksjomatyczny, a nie derywatywny, charakter idei narodowejwiàza∏ si´ w tym ujćiu z przypisaniem narodom wiecznego p´du do ekspansji, rozumia-nej jako bezwzgl´dne dà˝enie do realizacji idea∏u narodowego – historycznej misji po-zwalajàcej umiejscowiç rol´ danego narodu w pochodzie dziejów. W ten sposób olbrzy-miego znaczenia w koncepcji Doncowa nabiera∏a tradycja, z niej wyprowadza∏ narodowyidea∏ Ukrainy – misj´ obrony Europy przed Rosjà, misj´ bastionu obronnego nazwane-go „Wschodnià Êcianà Okcydentu”7. Przeciwstawienie obu cywilizacji jako antagonistycz-nych w wymiarze tak kulturowo-duchowym, jak polityczno-ustrojowym sta∏o si´ funda-mentalnym za∏o˝eniem myÊli Doncowa ju˝ w latach pierwszej wojny Êwiatoweji odgrywa∏o t´ rol´ tak˝e póêniej, wprowadzajàc do kolejnych stadiów jego ideologii ele-ment ∏adu i intelektualnej konsekwencji. Na tej podstawie zwyk∏ autor uzasadniaç prawanarodu ukraiƒskiego do paƒstwowej niezale˝noÊci, wiàza∏ ukraiƒskà ide´ paƒstwowàz potrzebà europejskiej równowagi si∏, czyli z interesami mocarstw (w latach pierwszejwojny Êwiatowej8 i ponownie w latach trzydziestych9 by∏y to przede wszystkim interesyimperialnych Niemiec).

Na poczàtku lat dwudziestych ukraiƒskie tradycje kulturowe by∏y dla Doncowa g∏ównietradycjami ukraiƒskiego ch∏opstwa. Przypisywa∏ im takie wartoÊci, jak: demokracja, samo-rzàdnoÊç, przedsi´biorczoÊç, wiara katolicka (obrzàdku greckiego), poszanowanie dla pra-cy, produktywnoÊç, samodzielnoÊç, zami∏owanie do wolnoÊci i solidarnoÊci oraz poczucie

6 D. Doncow, Nacionalizm, Lwów 1926, s. 255. 7 Idem, Pidstawy naszoji polityky, Wiedeƒ 1921, s. 69–101.8 Idem, Die ukrainische Staatsidee und der Krieg gegen Russland, Berlin 1915, s. 68; idem, Gross Polen unddie Zentralmachte, Berlin 1915, s. 68.9 Por. komentarze Doncowa na temat sytuacji mi´dzynarodowej z lat 1933–1939 na ∏amach lwowskiego„Wisnyka”.

22

obowiàzku i lojalnoÊci wobec silnej w∏adzy10. W Nacionalizmie Doncow nie zrezygnowa∏z podkreÊlania znaczenia ch∏opskiego charakteru tej kultury, na pierwszy plan wysun´∏a si´ju˝ jednak koncepcja „wiodàcej mniejszoÊci”, wyposa˝onej nie tyle w wymienione wy˝ej ce-chy kulturowe, ile pewne szczególne dyspozycje psychiczne uprawniajàce do sprawowanianieograniczonej w∏adzy11.

Przedstawiony tu syndrom ideologicznych przekonaƒ zmienia∏ si´ w interesujàcym nasokresie w kilku kierunkach. Najogólniej bioràc, myÊl Doncowa, nie rezygnujàc ze swoiste-go biologizmu, by∏a wzbogacana stopniowo uzasadnieniami typu historycznego oraz meta-fizycznego, przy wykorzystaniu bynajmniej niekanonicznie interpretowanych fragmentówEwangelii. Zwiàzek narodu i cerkwi nabiera∏ w jego publikacjach coraz wi´kszego znacze-nia, zawsze jednak cerkiew pozostawa∏a stronà podporzàdkowanà. Sformu∏owana w 1943 r.wizja tradycyjnego ukraiƒskiego modelu w∏adzy, odzwierciedlajàca rygorystyczne strukturystanowe europejskiego Êredniowiecza, po wielokroç – w ujćiu autora – posi∏kowa∏a siúzasadnieniami chrzeÊcijaƒskimi. Rzeczywistym celem ich wykorzystania nie by∏ jednak,jak si´ wydaje, postulat moralnej odnowy Êwiata, lecz stworzenie jeszcze silniejszych pod-staw dla modelu autokratycznego sprawowania w∏adzy jako tego, który jedyny zapewniçmo˝e przysz∏emu paƒstwu narodowemu trwa∏à egzystencj´12.

Mistycyzm Doncowa, bez wzgl´du na Êrodki wyrazu, za pomocà których by∏ deklarowa-ny, nigdy nie sta∏ si´ mistycyzmem religijnym, zbyt by∏ zwiàzany z potrzebami wynikajàcy-mi z uprawiania politycznej publicystyki. Podobnie by∏o z jego antysemityzmem. Pi´tnowa∏˚ydów jako czynnik „internacjonalny i anacjonalny”, zagra˝ajàcy narodom europejskim zewzgl´du na „rozpowszechnianie doktryn humanizmu i liberalizmu”. Przejawy przychylno-Êci okazywane przedstawicielom tego narodu traktowa∏ jako „probierz wszelkiego liberali-zmu”. Problemowi ˝ydowskiemu – tak w wymiarze ukraiƒskim, jak Êwiatowym – poÊwića∏jednak stosunkowo niewiele miejsca. Nigdy nie uzna∏ ˚ydów za g∏ównà przeszkod´ w re-alizacji programu ukraiƒskiego nacjonalizmu. W jego rozumowaniu przeszkoda owa le˝a-∏a niejako poza nimi, wynika∏a z istoty rosyjskiego ekspansjonizmu, dla którego ˚ydzimieszkajàcy na Ukrainie mogli byç jedynie „narz´dziem”13.

W latach trzydziestych Doncow wielokrotnie deklarowa∏ si´ po stronie faszyzmu, rozu-mia∏ go jako nowà form´ ideologicznà, nadajàcà szerszy, kontynentalny sens europejskimnacjonalizmom w ich odwiecznej walce z rosyjskà „kulturà prymitywizmu”. Fascynowa∏y gopostacie Hitlera i Mussoliniego, fascynowa∏a te˝ rola partii, którym przewodzili. WartoÊci,którym ho∏dowali, i model subordynacji, wokó∏ którego zbudowali swoje polityczne zaple-cze, wydawa∏y mu si´ nowym wcieleniem rycerskich zakonów europejskiego Êredniowie-cza14. Ten model w∏adzy, zinterpretowany jako odpowiadajàcy spo∏eczeƒstwu „kastowe-mu”, wyprowadzony z rusko-kijowskiej tradycji paƒstwowej i uzupe∏niony o koncepcj´rasowego pochodzenia jako czynnika predestynujàcego do rzàdzenia, stara∏ si´ zaszczepiçna gruncie ukraiƒskim. W Êwietle powy˝szego nie ma powodu odmawiaç Doncowowi mianazwolennika faszyzmu, nie mo˝na jednak zapominaç o tym, i˝ by∏ to faszyzm wschodnio- czy

10 Idem, Pidstawy..., s. 123, 203.11 Idem, Nacionalizm, s. 130, 212, 213.12 Idem, Duch naszoji dawnyny, Praga 1944, s. 264.13 Idem, Pro baroniw serednowiczja i baroniw z bajky, „Wisnyk” 1936, nr 1, s. 59.14 Dla przyk∏adu proponuj´ fragmenty nast´pujàcych tekstów Doncowa: Ko∏tunÊkyj konserwatyzm (Widpo-wid’ ˝ywym trupom), „Wisnyk” 1933, nr 3, s. 228; Sumerk marksyzmu, „Wisnyk” 1933, nr 4, s. 304; Wony i my,„Wisnyk” 1936, nr 5, s. 382; Perspektywy, „Wisnyk” 1936, nr 6, s. 468; Zahadka III-oj Imperii, „Wisnyk” 1939,nr 5, s. 338; Kinec’ rosijÊkoj rewoluciji, „Wisnyk” 1933, nr 5, s. 378.

23

Êrodkowowschodnioeuropejski oraz ˝e Doncow by∏ popularyzatorem idei, nie zaÊ twór-cà ruchu faszystowskiego na Ukrainie. Sposób argumentacji przeciwko kwalifikacji ideig∏oszonych przez niego jako faszystowskich, polegajàcy na twierdzeniu, i˝ niemo˝liwy jestfaszyzm narodowy, gdy˝ programy Mussoliniego i Hitlera opiera∏y si´ na uniwersalistycz-nych i rasowych, a nie narodowych kryteriach organizacji ludzkoÊci15, nie znajduje – jak sà-dz´ – zastosowania, jeÊli odnieÊç go do intencji samego Doncowa. On sam nie zdawa∏sobie sprawy ze wspomnianych powy˝ej implikacji wynikajàcych z idei, które sta∏y si´ pod-stawà ∏adu paƒstwowego we W∏oszech i Niemczech w okresie mi´dzywojennym.

JeÊli s∏uszne jest – jak argumentujà znawcy tej problematyki – przekonanie, i˝ powsta-nie ruchów politycznych nawiàzujàcych do wzorów faszystowskich w naszej cz´Êci Euro-py by∏o przede wszystkim wynikiem miejscowych uwarunkowaƒ gospodarczych, spo∏ecz-nych, kulturowych, nie zaÊ efektem politycznego nacisku ich niemieckich i w∏oskichprotektorów16, to równie zasadne wydaje si´ twierdzenie, i˝ w wymiarze ideologicznymby∏y, choç w ró˝nym stopniu, wynikiem zewn´trznego zapo˝yczenia. Przypadek Donco-wa stanowi, jak sàdz´, doskona∏à egzemplifikacj´ tej tezy. EuropejskoÊç tego ideologamo˝e byç mierzona nie tyle iloÊcià i ró˝norodnoÊcià deklaracji przynale˝noÊci Ukrainydo europejskiej kultury, ile przede wszystkim jego erudycjà, znajomoÊcià historii ideistworzonych przez przedstawicieli narodów Europy Zachodniej. W najogólniejszym uj´-ciu erudycja ta mo˝e byç okreÊlona jako powierzchowna, ale bardzo rozleg∏a. Âledzeniedróg recepcji poszczególnych poglàdów mo˝e prowadziç do interesujàcych obserwacji natemat sposobów postrzegania europejskiego centrum przez intelektualistów reprezentu-jàcych peryferie Europy.

Doncow, przeciwnie ni˝ wielu innych ideologów nacjonalizmu integralnego w tej cz´ÊciEuropy, reprezentowa∏ silne ambicje teoretyczne. Formu∏ujàc jakàkolwiek opini´ w odnie-sieniu do zagadnieƒ ukraiƒskich, stara∏ si´ nadaç jej wymiar generalnej prawid∏owoÊci (czyto przyrodniczej, czy historycznej) i dlatego poszukiwa∏ dlaƒ korzeni w myÊli jakiegoÊprzedstawiciela nauk spo∏ecznych zachodniej Europy. Nader cz´sto w owej roli sankcjonu-jàcego autorytetu pojawiali si´ na kartach jego pism uczeni i publicyÊci tak ró˝norodni, jak:Vilfredo Pareto, Émile Durkheim, Georges Sorel, Georg Simmel, Werner Sombart,Ludwik Gumplowicz, Robert Michels, Rudolf Kjellen, Gustave Le Bon, Herbert Spencer,Lester Frank Ward i William McDougall. PsychologiÊci i socjologiÊci, zarówno ci, którzystali na stanowisku solidarystycznym, jak i ci, którzy uznawali nieustanny konflikt za waru-nek stabilizacji spo∏eczeƒstw, bez wzgl´du na to, co rzeczywiÊcie mieli do powiedzenia,mieli potwierdzaç tezy autora. Dobór intelektualnych autorytetów Doncowa nie by∏ jednakprzypadkowy, wynika∏ z zasadniczego celu jego strategii publicystycznej, jakà by∏a konse-kwentna walka z dominujàcym, w jego przekonaniu, w myÊli ukraiƒskiej „paradygmatemoÊwiecenia”. Z epoki prze∏omu XIX i XX w. dwa wàtki refleksji zawa˝y∏y na jego pisar-stwie w sposób szczególny. By∏y to: przekonanie o kryzysie mieszczaƒskiej kultury Zacho-du i – jako odpowiedê na ten˝e – nurt tzw. filozofii ˝ycia17.

Najbardziej europejskim by∏ wić dla Doncowa ten sposób myÊlenia, którego przedsta-wiciele nieustannie podawali w wàtpliwoÊç tok dotychczasowej ewolucji dziejów Europy,a dla ratowania jej przed ostatecznym upadkiem si´gali po wyimaginowane idealizacjedawnych europejskich tradycji, by nast´pnie uczyniç je ostojà konkretnego programu

15 J. Hrycak, op. cit., s. 208, 209.16 E. Weber, The Men of the Archangel, „Journal of Contemporary History” 1966, nr 1, s. 103–105. 17 O tym nurcie myÊli europejskiej prze∏omu stuleci zob. A. Ko∏akowski, Spengler, Warszawa 1981, s. 14–26.

wszechstronnego odrodzenia. Ambiwalencja oceny europejskiej to˝samoÊci kulturowej,manifestowana przez wielu intelektualistów prze∏omu XIX i XX w., sta∏a si´ fundamentemÊwiatopoglàdu Doncowa. Nie dziwi to, jeÊli wziàç pod uwag´, ˝e by∏ przedstawicielem na-rodu, który – jak sam utrzymywa∏ – zajmowa∏ peryferyjne (graniczne) po∏o˝enie w Euro-pie. Daje si´ to wyjaÊniç – jak sàdz´ – deficytem poczucia europejskiej przynale˝noÊciu niego samego. Natychmiastowe zaspokojenie owego deficytu poprzez zaszczepienie nagruncie ukraiƒskim centralnych wartoÊci europejskiej cywilizacji stawa∏o si´ mo˝liwe dzi´-ki przekonaniu o wystàpieniu ich g∏´bokiego kryzysu. Wtedy bowiem pojawiç si´ mog∏arola peryferii jako êród∏a inspiracji ogólnego odrodzenia.

Ów sposób myÊlenia wyst´powa∏ jednak w okresie mi´dzywojennym nie tylko u przed-stawicieli narodów rzeczywiÊcie zajmujàcych w Europie pograniczne po∏o˝enie, ale tak˝etego, którego centralne miejsce przynajmniej dziÊ wydaje si´ nam nie do zakwestionowa-nia. Przyk∏ad Oswalda Spenglera i wp∏ywu jego idei w mi´dzywojennych Niemczech nasu-wa si´ nieodparcie ka˝demu interpretatorowi myÊli Doncowa. Sam autor bynajmniej niekry∏ inspiracji, jakie wynik∏y dla niego z lektury prac niemieckiego filozofa kultury. Szcze-gólnie wyraziÊcie inspiracje te da∏y o sobie znaç w Duchu naszoji dawnyny, gdzie Spengle-rowskie konstrukcje rasy jako wyrazu wspólnotowej wi´zi o charakterze biologicznym i mi-stycznym, narodu (a zw∏aszcza paƒstwa) rozumianego jako stanowa wspólnota ch∏opstwai szlachty, zosta∏y wykorzystane przez Doncowa do zbudowania idea∏u ukraiƒskiej prze-sz∏oÊci. Spengler przedstawi∏ tak˝e ide´ walki „rasy bia∏ej”, czyli Europy (pod przewodemNiemiec), z „kolorowà”, czyli Rosjà, S∏owianami i Ba∏tami. W ten sposób zaproponowa∏ide´ pos∏annictwa Niemiec na Wschodzie. Doncow wykorzysta∏ jà natomiast dokonujàc jejprzesunićia na Ukrain´.

Obok Spenglerowskich oczywiste sà tak˝e inne niemieckie inspiracje Doncowa, pocho-dzàce przede wszystkim od Georga Wilhelma Hegla i Friedricha Wilhelma Nietzschego.Na tej podstawie mo˝na sàdziç, i˝ jego myÊl – nawet jeÊli uwa˝aç jà jedynie za wyraz naÊla-downictwa i nic ponad sprytnà kompilacj´ – pozostawa∏a w bezpoÊrednim zwiàzku z jed-nym z najbardziej reprezentatywnych dla Europy w tej epoce nurtów rozwa˝aƒ. Niemieckiwp∏yw na Doncowa nie ogranicza∏ si´ zresztà do tych kilku wybitnych postaci. Polega∏ tak-˝e na zaprezentowanym przez niego przekonaniu, i˝ droga emancypacji narodu niemiec-kiego spod wp∏ywu „obcych” idei, symbolizowana w XIX w. postaciami Johanna Fichtego,Josepha Goerresa i Hegla, zaÊ w XX w. znajdujàca kontynuacj´ w osobie Hitlera, powin-na stanowiç bezpoÊredni wzór do naÊladowania dla narodu ukraiƒskiego. W ten sposóbideologia niemiecka od ponad stu lat kwestionujàca Europ´ uniwersalnà, racjonalnà i po-st´powà na rzecz Europy jako Herderowskiej ró˝norodnoÊci, Spenglerowskiej tradycjii Wagnerowskiego heroizmu wywar∏a szczególne pi´tno na ideologii ukraiƒskiego nacjona-lizmu. Poprzez odwo∏ania do niej Doncow móg∏ realizowaç priorytetowy cel ca∏ej swojejtwórczoÊci – przemian´ spo∏ecznej ÊwiadomoÊci narodu ukraiƒskiego, polegajàcà na wy-zwoleniu go spod wp∏ywu Rosji.

By osiàgnàç ów cel, autor uzna∏ za koniecznà ca∏kowità przemian´ mentalnà ukraiƒ-skich elit. SpoÊród kilku pokoleƒ ukraiƒskiej inteligencji od po∏owy XIX w. do czasów je-mu wspó∏czesnych na pozytywnà ocen´ zas∏u˝y∏o dos∏ownie kilka postaci (pierwsze miej-sca zaj´li Taras Szewczenko i ¸esia Ukrainka, dalsze Wasyl Stefanyk i – z istotnymizastrze˝eniami – Myko∏a Chwy∏owyj). Pozostali, uosabiani przede wszystkim przez Mychaj-∏´ Drahomanowa i Mychaj∏´ HruszewÊkiego, w tym tak˝e wspó∏czeÊni Doncowowi inni ide-ologowie narodowi, zostali scharakteryzowani jako przedstawiciele syndromu tak zwanegoprowansalstwa, czyli intelektualiÊci pozostajàcy wewnàtrz rosyjskiej idei paƒstwowej i jedy-nie w odniesieniu do sfery kultury, zresztà wy∏àcznie jako kultury ludowej, a wić bezwar-

24

25

toÊciowej z politycznego punktu widzenia, sk∏onni do podtrzymywania indywidualnychcech ukraiƒskoÊci18.

PoÊród nacjonalizmów europejskich, które ¸ysjak-Rudnyçkyj wymieni∏ jako pokrewneukraiƒskiemu, proponuj´ rozwa˝yç dwa: rumuƒski i chorwacki. Pomi´dzy tymi trzema,a tak˝e nacjonalizmem serbskim, istnieje – jak sàdz´ – podobieƒstwo kulturowo-historycz-nego pod∏o˝a. Wymienione kraje ba∏kaƒskie oraz Ukraina na tyle silnie doÊwiadczy∏y w hi-storii granicznego po∏o˝enia, w którym krzy˝owa∏y si´ wp∏ywy trzech kr´gów kulturowych:zachodniego, wschodniego i muzu∏maƒskiego, ˝e okolicznoÊç ta wp∏yn´∏a zasadniczo nauformowanie ich ideologii narodowych. Odrzucenie nacjonalizmu polskiego jako elemen-tu tego porównania trzeba uzasadniç odmiennoÊcià historii Polski w stosunku do pozo-sta∏ych krajów, wyra˝ajàcà si´ – bez wzgl´du na to, jak niefortunne pozostaje to okreÊlenie– w jej „historycznoÊci”, rozumianej jako cecha narodu paƒstwowego. Manifestujàca si´w ideologiach narodowych, historiografii, ÊwiadomoÊci spo∏ecznej historia narodu ukraiƒ-skiego jest w tym punkcie istotnie odmienna od polskiej i przypomina bardziej histori´ naro-dów ba∏kaƒskich jako wspólnot, które przez wiele stuleci nie cieszy∏y si´ posiadaniemw∏asnej suwerennej jednostki paƒstwowej.

Uwzgl´dniajàc to, ˝e Mircea Eliade nale˝a∏ na prze∏omie lat dwudziestych i trzydzie-stych w Rumunii do zwolenników ruchu legionowego, napisana przez niego w latach dru-giej wojny Êwiatowej historia kraju ojczystego mo˝e byç uznana za wyraz myÊlenia repre-zentatywny dla przedstawicieli grupy ideowej m∏odego pokolenia Rumunów, zajmujàcejparalelne, w porównaniu z grupà Doncowa, miejsce w krajobrazie ideowym mi´dzywojen-nej Ukrainy. W interpretacji Eliadego odnajdujemy kilka idei porzàdkujàcych dzieje Ru-munii, które mo˝na dostrzec i u Doncowa, i u innych ukraiƒskich ideologów nacjonalizmuw odniesieniu do dziejów Ukrainy. Najwa˝niejszà z nich by∏a idea przynale˝noÊci Rumuniido kultury zachodniej i przypisanie jej misji dziejowej narodu pogranicznego – obroƒcyEuropy przed ekspansywnymi wp∏ywami ottomaƒsko-s∏owiaƒskiego Wschodu. U Eliadegojej udokumentowaniu s∏u˝y∏o wydobycie kontekstu dako-greckiej przesz∏oÊci, która mia∏aprzemieniç si´ w przesz∏oÊç rzymskà, by nast´pnie – we wczesnych wiekach Êrednich – uczy-niç Rumuni´ „wyspà ∏aciƒskiej cywilizacji w s∏owiaƒskim morzu”. Dako-romaƒski elementtej ideologii narodowej s∏u˝y∏ nie tylko zilustrowaniu tezy o ponadtysiàcletniej ciàg∏oÊcipaƒstwa i kultury, ale tak˝e uzasadnieniu roszczeƒ do integralnoÊci paƒstwowej ziemnowoczesnego narodu rumuƒskiego19.

Eliade podkreÊla∏ tak˝e ch∏opski charakter spo∏eczeƒstwa, stanowiàcy o jego patrioty-zmie, przywiàzaniu do ziemi i etosie masowej obrony ojczyzny przed wrogami, pojmowa-nej jako obrona domu rodzinnego. Dla scharakteryzowania cech duchowoÊci rumuƒskiejprzywo∏ywa∏ mit o mistrzu Manole, który – aby ukoƒczyç raz rozpocz´te dzie∏o wzniesieniakatedry – poÊwići∏ w ofierze w∏asne dziecko i ˝on´. Mit symbolizujàcy rumuƒskà g∏´bokàwiar´ w uzdrawiajàcà moc cierpienia. Zdaniem Eliadego wiary tej nie nale˝a∏o jednak my-liç z mistycyzmem i fanatyzmem, zasadniczo obcym Rumunom, typowym zaÊ dla „spazma-tycznego chaosu s∏owiaƒskiej duszy”20.

Idee rumuƒskiego intelektualisty: misji dziejowej Rumunii oraz wiaro∏omstwa Europy(która nie potrafi∏a dostrzec ofiary narodu pogranicza), ze zwielokrotnionà si∏à oskar˝y-cielskiej frazeologii dosz∏y do g∏osu w pisarstwie Doncowa. Jednak przymioty duchowe

18 D. Doncow, Nacionalizm, s. 71–143.19 M. Eliade, Rumuni. Zarys historii, Bydgoszcz 1997, s. 34–66.20 Ibidem, s. 75–80.

26

narodu rumuƒskiego przedstawione przez Eliadego nie znalaz∏yby raczej jego uznania. Pew-ne fragmenty Ducha naszoji dawnyny mo˝na wprawdzie interpretowaç jako zwrot Doncowado chrzeÊcijaƒskiej nauki o cierpieniu, jeÊli jednak uwzgl´dniç to, i˝ sàsiadowa∏y one bez-poÊrednio z naukà o autokratycznej w∏adzy elity, o rasowym pochodzeniu grup sk∏adowychi kastowej organizacji narodu ukraiƒskiego, trzeba zauwa˝yç odmienny od EliadowskiegoÊwiat duchowych wartoÊci ich autora. Generalnie bioràc, potrzeba cierpienia kojarzy∏a si´raczej Doncowowi ze s∏aboÊcià (czyli wspomnianym prowansalstwem) i z Nietzscheaƒskàinspiracjà niewiele mia∏a wspólnego. Niewykluczone, i˝ w∏aÊnie Doncowowskie idee iluzjo-nizmu, fanatyzmu, amoralnoÊci i twórczej przemocy, gdyby móg∏ je poznaç, Eliade potrak-towa∏by jako egzemplifikacje jego generalnych wyobra˝eƒ o duchowoÊci S∏owian.

Ten obraz rzeczy nie ulega zmianie, jeÊli uwzgl´dnimy idee g∏oszone przez przedstawicieliÊrodowiska najbardziej skrajnych nacjonalistów rumuƒskich okresu mi´dzywojennego. Zatwórc´ ideologii, obozu politycznego i ruchu spo∏ecznego, którego faszystowska kwalifikacjanie wywo∏uje w zasadzie wi´kszych sporów w Êrodowisku naukowym, uchodzi przede wszyst-kim Corneliu Zelea Codreanu (1899–1938). Stworzone przez niego: formacja wychowawczo--ideowa Legion Micha∏a Archanio∏a, organizacja paramilitarna ˚elazna Gwardia i partia po-lityczna „Wszystko dla Ojczyzny” bywajà okreÊlane mianem „jedynego ruchu faszystowskiegow Europie, poza W∏ochami i Niemcami, który doszed∏ do w∏adzy [w latach 1940–1941 – przyp.T.S.] bez obcej pomocy”21. Jak si´ wydaje, na uformowanie si´ idei Codreanu wp∏yn´∏o z jed-nej strony poczucie zagro˝enia chaotyzacjà ca∏ego ˝ycia spo∏ecznego, które nios∏a ze sobàrewolucja bolszewicka, z drugiej – dramatyczne rozczarowanie jakoÊcià rumuƒskich elit,efektywnoÊcià paƒstwa i moralnymi cechami ˝ycia publicznego. Pierwszy z tych czynnikówprzypomina niektóre doÊwiadczenia ˝yciowe i ich konsekwencje intelektualne u Doncowa,drugi jest o tyle odmienny, ˝e ukraiƒski ideolog móg∏ si´ zmierzyç z rzeczywistoÊcià paƒstwo-woÊci ukraiƒskiej tylko w bardzo krótkim okresie rewolucji na Ukrainie 1917–1920. Choçpaƒstwo dla Doncowa pozostawa∏o ciàgle rzeczywistoÊcià postulowanà, i on równie˝ g∏ów-nym obiektem krytyki uczyni∏ elity polityczne Ukrainy, dà˝àc do ich ca∏kowitej wymiany.

Obaj pochodzili z kresowych ziem swoich ojczyzn (wybrze˝e Morza Azowskiego, Buko-wina), najbardziej w latach 1918–1920 poddanych wp∏ywowi rosyjskiej rewolucji. Antybol-szewizm i rusofobia (ta o wiele bardziej zaznaczona u Doncowa) sta∏y si´ dla nich punktemwyjÊcia koncepcji cywilizacyjnych i ca∏ej aksjologii polityki. Inaczej jednak ni˝ dla Donco-wa, oko∏o 1919 r. aktywnego politycznie ju˝ od ponad dziesićiolecia, dla dwudziestolatkaCodreanu szok wywo∏any widokiem robotniczych manifestacji na ulicach Jass tu˝ po za-koƒczeniu pierwszej wojny Êwiatowej by∏ inicjacyjnym doÊwiadczeniem politycznym22. èró-d∏a jego ideologii tkwi∏y g∏´boko w zmitologizowanej kulturze prawos∏awnego ch∏opstwarumuƒskiego. Czerpanie z niej by∏o z jego strony Êwiadomym wyborem powrotu do przed-cywilizacyjnego Êwiata wartoÊci, majàcego stanowiç rdzeƒ kultury rumuƒskiej przed nadej-Êciem nowoczesnoÊci. Widaç to w obu cz´Êciach jego nazwiska (zelea wyprowadza si´ ods∏owa zale, oznaczajàcego kolczug´, w której wolni ch∏opi mo∏dawscy stawali do bitewz Turkami, codreanu zaÊ znaczy puszcza i mia∏o byç zawo∏aniem, jakim okreÊlano dziadkaCorneliu, z zawodu leÊnika)23 oraz w nawiàzywaniu do tradycji hajduków, jako wyrazu ru-muƒskiego dà˝enia do niezale˝noÊci i ˝ycia zgodnego z rytmem natury, i w stworzeniu no-wej formy podstawowego ogniwa organizacji spo∏ecznej – gniazd legionowych, nawiàzujà-

21 E. Weber, op. cit., s. 103.22 T. Dubicki, K. Dach, ˚elazny Legion Micha∏a Archanio∏a, Warszawa 1996, s. 20–24.23 R. Wyborski, Lepiej, ˝eby jeden zginà∏, „Fronda”, PrzedwioÊnie 1996, s. 24.

27

cych do razasi – samodzielnych wspólnot wiejskich, które przetrwa∏y do okresu mi´dzywo-jennego w najbardziej zacofanych zakàtkach Rumunii24.

Apoteoza tradycyjnych ch∏opskich wartoÊci prowadzi∏a do eksploatowania antyelitar-nych i antymiejskich uprzedzeƒ, to zaÊ skutkowa∏o nastawieniami antyliberalnymi i antyka-pitalistycznymi, korporacjonizmem i bardzo silnà antysemickà propagandà. Drugim êró-d∏em ideologii Codreanu by∏a goràca, mistyczna wiara powiàzana z etosem poÊwićeniai dyscypliny, ugruntowana przez pićioletnie wychowanie klasztorne, a nast´pnie parokrot-ne traumatyczne pobyty w wi´zieniu25. Mistyka Codreanu, która znalaz∏a odzwierciedleniew dokumentach ruchu tak podstawowych jak na przyk∏ad Podrćznik dowódcy Gniazda,by∏a mistykà pracy, dyscypliny, cierpienia i Êmierci. BezpoÊrednie powo∏anie si´ na ofiarĆhrystusa oraz na naczelnà zasad´ mi∏oÊci jako tà, która ∏àczy w sobie dwie inne zasady:wolnoÊci i autorytetu, prowadzi∏o do wyznaczenia legionistom roli bojowników sprawiedli-woÊci, uprawnionych do wymierzania kary burzycielom ∏adu moralnego i spo∏ecznego26.W praktyce politycznej oznacza∏o to pope∏nienie szeregu zabójstw na przedstawicielachrumuƒskiego aparatu sprawiedliwoÊci, w tym jednego przez samego Codreanu.

Niektórzy badacze rumuƒskiego nacjonalizmu k∏adà szczególny nacisk na jego kompo-nent antysemicki. Bywa on interpretowany nawet jako swoisty zwornik tej ideologii, jako ˝ewyrasta∏ z jej spo∏ecznych, religijnych i politycznych potrzeb (˚ydzi postrzegani jako instru-ment zewn´trznych nacisków na suwerennà Rumuni´)27. JeÊliby tak by∏o, mo˝na by mówiço rumuƒskiej odmiennoÊci, cechy tej bowiem nie znajdujemy u twórców ideologii nacjonali-zmu ukraiƒskiego. Wydaje si´ jednak, ˝e racj´ majà ci, którzy nie sprowadzajà ideologii ruchulegionowego jedynie do manifestacji skrajnej ksenofobii, przybierajàcej mask´ antysemity-zmu. Ten typ interpretacji znajduje bardziej adekwatne zastosowanie w stosunku do innychformacji rumuƒskiego nacjonalizmu, które – poza ideologià – ró˝ni∏y si´ od wspomnianegoruchu tak˝e sposobem organizacji poparcia masowego oraz wiekiem zwolenników. Ruchinspirowany i kierowany przez Codreanu pozosta∏ przede wszystkim ruchem m∏odego poko-lenia i jako taki uzyska∏ najwi´ksze poparcie wyborcze poÊród partii skrajnej rumuƒskiej pra-wicy (w wyborach 1937 r. – 16 proc.). JeÊli tak si´ sta∏o, to zapewne w powa˝nym stopniudzi´ki temu, i˝ najbardziej zdecydowane ostrze jego propagandy by∏o skierowane przeciwkoskorumpowanym elitom (oczywiÊcie ˚ydzi stanowili ich istotnà cz´Êç), przeciwko deprecjacjiduchowego wymiaru ˝ycia i sprzeniewierzeniu si´ wartoÊciom narodowej historii28. W zwiàz-ku z tym Codreanu znalaz∏ si´ w konflikcie z teraêniejszymi i przesz∏ymi pokoleniami rumuƒ-skich elit politycznych i intelektualnych (jako êród∏o duchowe wymienia∏ jedynie twórczoÊçMihaila Eminescu), nawet – mimo i˝ nie by∏ przeciwnikiem monarchii – z królem Karolem II,co zresztà zakoƒczy∏o si´ dla niego tragicznie, skrytobójczà Êmiercià z rozkazu zazdrosnegomonarchy29. To poczucie samotnoÊci w walce, koniecznoÊç zmagania si´ z inercjà poglàdówdominujàcych w ÊwiadomoÊci ogó∏u równie˝ przypomina po∏o˝enie Doncowa.

Codreanu poleg∏ w sposób dokumentujàcy zasadnicze przes∏anie swojej ideologii. Jakomistyk i jako organizator-przywódca masowego ruchu politycznego nie mia∏ potrzeby

24 E. Weber, op. cit., s. 110–116.25 Zob. fragmenty dziennika wi´ziennego Codreanu, „Fronda”, PrzedwioÊnie 1996, s. 32–37.26 Zob. fragmenty tej i innych prac Codreanu adresowanych do cz∏onków Legionu, ibidem, s. 14–20.27 Por. np. B. Vago, Fascism in Eastern Europe [w:] Fascism. A Reader’s Guide. Analyses, Interpretations,Bibliography, wyd. W. Laquer, Berkeley 1976, s. 229–237.28 E. Weber, op. cit., s. 117–119 oraz E. Turczynski, The Background of Romanian Fascism [w:] NativeFascism in the Successor States 1918–1945, wyd. P.F. Sugar, Santa Barbara 1971, s. 111.29 S. Fischer-Galati, Fascism in Romania [w:] Native Fascism…, s. 118, 119.

28

teoretycznego ugruntowania swoich przekonaƒ. Pisa∏ manifesty polityczne, instrukcje orga-nizacyjne, kodeksy zasad oraz dokumentacje prze˝yç duchowych, nie zaÊ traktaty filo-zoficzno-historyczne czy socjologiczno-politologiczne, jakie najcz´Êciej przytrafia∏y si´Doncowowi. Ró˝nic mi´dzy nimi jest, jak widaç, wićej ni˝ podobieƒstw, choç tak zbli˝o-ne wydajà si´ elementy kontekstu kulturowego, w którym tworzyli. Podstawowà ró˝nicàby∏ oczywiÊcie stan politycznego rozwiàzania sprawy narodowej, której s∏u˝yli. Ukraiƒcybyli nadal narodem niepaƒstwowym, tym g∏´biej sfrustrowanym, ˝e tu˝ po 1920 r. Êwie˝odotkni´tym poczuciem kl´ski. Rumuƒska suwerenna paƒstwowoÊç zdo∏a∏a si´ ukszta∏to-waç i okrzepnàç przynajmniej na jedno pokolenie przed urodzinami Codreanu. Idea prze-wodnia Doncowa – ÊwiadomoÊciowego wyodr´bnienia narodu, nie odpowiada∏a ju˝ wa-runkom rumuƒskim, tym bardziej ˝e odr´bnoÊç j´zyka rumuƒskiego od j´zyków narodówsàsiednich, inaczej ni˝ na Ukrainie, w sposób naturalny i jednoznaczny pozwala∏a wykre-Êliç „granice” narodu rumuƒskiego. W tym sensie integralny nacjonalizm ukraiƒski – i tymsamym ideologia Doncowa – reprezentowa∏ przypadek nacjonalizmu „opóênionego”, zewzgl´du na opisanà sytuacj´ w wi´kszym stopniu skoncentrowanego na biologistycznejteorii narodu.

U Codreanu nie ma tak˝e bezkrytycznego zach∏yÊnićia niemieckà humanistykà i histo-rià, co w du˝ym stopniu mog∏o wynikaç z rumuƒskiego historycznego doÊwiadczenia habs-burskiej Austrii, postrzeganej w XIX w. jako g∏ówna przeszkoda narodowego zjednocze-nia. Doncow przede wszystkim nosi∏ w sobie temperament politycznego komentatora, pisa∏dla ludzi czynu, sam byç nim jednak nie chcia∏ lub nie potrafi∏. Chcia∏ inspirowaç zjawiskamasowe poprzez s∏owo, ufa∏ w to, ˝e j´zyk potrafi wyraziç jego g∏´bokà wiar´, ta zaÊ udzielisi´ masom. Wierze tej jednak brakowa∏o mistycznego i metafizycznego odniesienia; nieudokumentowana przez uczynki pozostawa∏a tylko intelektualnà deklaracjà.

Wićej podobieƒstw nale˝a∏oby oczekiwaç porównujàc nacjonalizm ukraiƒski z chor-wackim, by∏y to bowiem ideologie narodów w okresie mi´dzywojennym niepaƒstwowych.Pomimo znaczàcej odmiennoÊci dziejów pomi´dzy Chorwacjà a Ukrainà wyst´pujà zasad-nicze podobieƒstwa, zarówno jeÊli chodzi o sposoby interpretacji doÊwiadczeƒ historycz-nych, jak i fazy rozwoju ideologii narodowej. W przypadku obu tych kultur narodowych po-dobne jest silne przekonanie o po∏o˝eniu pomi´dzy Wschodem a Zachodem, podobnebywa∏y tak˝e próby jego zinterpretowania poprzez przypisanie sobie czy to roli pogranicza(strefy pomi´dzy), czy forpoczty cywilizacji zachodniej30.

Dla chorwackiej ÊwiadomoÊci historii najbardziej fundamentalne wydajà si´ dwa syn-dromy, wynikajàce z zewn´trznych zagro˝eƒ: cz´Êciowej utraty to˝samoÊci kulturowej zewzgl´du na post´pujàcà madziaryzacj´ elit (od momentu zawarcia unii z W´grami w 1102 r.)oraz sta∏ego kurczenia si´ terytorium narodowego, które na skutek ekspansji tureckiej(XV–XVI w.) w XVI w. ogranicza∏o si´ ju˝ jedynie do dawnej pó∏nocnej Chorwacji. Zewzgl´du na wielokrotne zmiany organizacji paƒstwowej (1527 r. poczàtek panowania habs-burskiego, 1867 r. powstanie Austro-W´gier, 1918 r. powstanie Królestwa Serbów, Chor-watów i S∏oweƒców – SHS) ˝ywy pozostawa∏ tak˝e syndrom rozbiorowy, a wielokrotnezmiany strategii narodowego przetrwania pomi´dzy Turcjà, W´grami i Austrià (a od po∏o-wy XIX w. tak˝e odrodzonym paƒstwem serbskim) doprowadzi∏y do ró˝norodnoÊci wza-jemnie wykluczajàcych si´ tradycji politycznego myÊlenia31.

30 Bardzo dobrym wprowadzeniem do problematyki kszta∏towania si´ chorwackich ideologii narodowychjest artyku∏ J. Rapackiej, Spory o kszta∏t tradycji chorwackiej. Wokó∏ chorwackiego panteonu [w:] idem,Godzina Herdera, Warszawa 1995, s. 52–72. 31 J. Rapacka, Leksykon tradycji chorwackich, Warszawa 1997, s. 100–102, 116–120, 127–130, 156, 157.

29

Podobne syndromy, ukszta∏towane przez przedstawicieli ukraiƒskiej historiografii, do-strzec mo˝na w historycznej ÊwiadomoÊci narodu ukraiƒskiego. Dobrowolne zwiàzki paƒ-stwowe z silniejszymi sàsiadami (np. ksi´stw po∏udnioworuskich z Litwà w XIV–XVI w.,hetmaƒskiej Ukrainy z Rosjà po ugodzie perejas∏awskiej w 1654 r.) by∏y (i sà) interpreto-wane jako prowadzàce do wynarodowienia elit i przetrwania tylko kultury ludowej. Najaz-dy tatarskie i tureckie, nast´pnie zaÊ wojna o niepodleg∏oÊç i konflikty okresu tak zwanejRuiny w XVII w. ujmowane sà jako te, które nawet jeÊli nie spowodowa∏y trwa∏ej utraty te-rytorium narodowego, to jednak owocowa∏y sta∏ym ubytkiem ludnoÊci. Rozdarcie politycz-ne pomi´dzy Rzeczàpospolità, Rosjà oraz Krymem i Turcjà – a od koƒca XVIII w. tak˝eAustrià Habsburgów – mia∏o powodowaç roztrwonienie si∏ niepodleg∏oÊciowych, a w kon-sekwencji przyspieszaç post´p procesów rusyfikacyjnych i polonizacyjnych w ró˝nych cz´-Êciach Ukrainy. Osobnym zagadnieniem jest wyst´pujàcy i w Chorwacji, i na Ukrainie etos˝o∏nierza-pogranicznika broniàcego kraju przed zalewem islamu, a zarazem wyraziciela du-cha indywidualnej wolnoÊci – wa˝nego komponentu tradycji narodowej (uskocy – kozacy)32.

Nie mniej istotne ni˝ wskazanie podobieƒstw kontekstu historyczno-kulturowego jeststwierdzenie podobieƒstw mi´dzy Chorwacjà i Ukrainà w rozwoju ideologii narodowychw XIX i pierwszej po∏owie XX w. Tak jak ideologia odr´bnoÊci narodu chorwackiego po-wsta∏a ostatecznie w opozycji do idei jednoÊci kulturowej po∏udniowych S∏owian i serbskiejtradycji paƒstwowej, tak analogiczna ideologia ukraiƒska powsta∏a w walce z ideà jednoÊciS∏owian wschodnich oraz poprzez wyodr´bnienie politycznych dziejów narodu ukraiƒskie-go z rosyjskiej tradycji paƒstwowej. Tak jak mi´dzy Serbami i Chorwatami rozgorza∏w XIX w. konflikt o zaw∏aszczenie tradycji mitycznego Êredniowiecznego Królestwa S∏o-wian, tak mi´dzy Rosjanami a Ukraiƒcami dosz∏o do sporu o narodowà interpretacj´ dzie-jów historycznie realnego ksi´stwa rusko-kijowskiego – protoplasty historii paƒstwowejS∏owian wschodnich33.

JeÊli wić w XIX i na poczàtku XX w. dosz∏o do ukszta∏towania si´ odr´bnych od Ser-bów i Rosjan narodów chorwackiego i ukraiƒskiego, to sta∏o si´ tak, jak sàdz´, w znaczà-cym stopniu za sprawà zasadniczego zwrotu, który nastàpi∏ w rozwoju narodowych ide-ologii i polega∏ na radykalnym zerwaniu z tradycjà szerszej wspólnoty S∏owian na rzeczekskluzywizmu narodowego. W obu przypadkach opiera∏ si´ na podobnych przes∏an-kach, nastàpi∏ jednak w innym momencie historycznym i z innym zasi´giem spo∏ecznegoi terytorialnego oddzia∏ywania. To zaÊ zasadniczo wp∏yn´∏o na specyfik´ cech chorwac-kiego i ukraiƒskiego nacjonalizmu integralnego.

Pierwszà faz´ dziewi´tnastowiecznego chorwackiego odrodzenia narodowego wype∏ni-∏a ideologia iliryzmu, której twórcy, czerpiàc z tradycji wspomnianego Królestwa S∏owian,wysi∏kiem przede wszystkim Ljudevita Gaja, ustanowili wizj´ jednego narodu iliryjskiego,obejmujàcego Chorwatów i Serbów (czasem tak˝e S∏oweƒców, a nawet Bu∏garów). Postu-lujàc zjednoczenie paƒstwowe S∏owian ba∏kaƒskich, ideologia ta politycznie zorientowanaby∏a zrazu na Wiedeƒ, potem zaÊ na serbskà monarchi´ Karadjordjeviciów. Jej cechà by∏oignorowanie podzia∏ów wyznaniowych, inspiracjà – potrzeba obrony przed nowoczesnymnacjonalizmem w´gierskim i potencjalnà madziaryzacjà Chorwatów. Twórcy iliryzmu odwo-∏ywali si´ do katolickiej idei rodem z XVII w., przypisujàcej S∏owianom po∏udniowym rolćhrzeÊcijaƒskiego przedmurza Europy34. Kontynuacjà sta∏a si´ ideologia jugos∏owianizmu,

32 Ibidem, s. 130–139.33 M. HruszewÊkyj, Zwyczajna schema „russkoj istoriji” ta sprawa racionalnoho uk∏adu istoriji schidnohos∏owjanstwa [w:] Sbornik statej po s∏awjanowjedeniju, t. 1, Sankt Petersburg 1904.34 J. Rapacka, Leksykon..., s. 51–57, 74–81.

30

wyra˝ana przede wszystkim przez biskupa Josipa Juraja Strossmayera (druga po∏owaXIX w.), nast´pnie zaÊ, w okresie pierwszej wojny Êwiatowej i powstania Królestwa SHS,przez Franjo Supila i Ante Trumbicia. Jej promotorzy zak∏adali bardziej d∏ugotrwa∏y pro-ces zbli˝enia kulturowego ró˝nych grup S∏owian, w którym Chorwaci mieli odegraç rol´jednoczycieli, b´dàc poÊrednikami kulturowymi pomi´dzy Wschodem i Zachodem35.

Ideologiczne przekonania trzech pokoleƒ ukraiƒskich narodników, symbolizowanychprzez Myko∏´ Kostomarowa, Wo∏odymyra Antonowycza i Mychaj∏´ Drahomanowa, mani-festowane przez ca∏à drugà po∏ow´ XIX w., odgrywa∏y podobnà rol´ w dziejach naroduukraiƒskiego co poglàdy zwolenników iliryzmu i jugos∏owianizmu w historii chorwackiej.Wprawdzie – w odró˝nieniu od iliryzmu – nie wyst´powa∏y tu wàtpliwoÊci co do odr´bno-Êci Ukraiƒców od Rosjan, a sposoby jej legitymizowania uzupe∏nia∏y si´ w kolejnych fazachrozwoju ideologii narodnickiej poprzez dodawanie argumentów politycznych do j´zyko-wych i kulturowych, to jednak stawianie kwestii ukraiƒskiej jako wy∏àcznie kulturowej albomajàcej byç rozwiàzanà w ramach ewentualnej federalizacji paƒstwa rosyjskiego (Draho-manow) nie sprzyja∏o powstaniu ekskluzywnej ideologii narodowej.

Sygnalizowany prze∏om w przypadku chorwackim wiàza∏ si´ przede wszystkim z ideolo-già chorwackiej Partii Prawa (tzw. prawasze), stworzonà w latach osiemdziesiàtych XIX w.przez Ante Starčevicia i Eugena Kvaternika36. Rdzeniem koncepcji Starčevicia by∏o ca∏ko-wite zerwanie z solidarnoÊcià s∏owiaƒskà i uznanie w Chorwatach, w oparciu o argumentyprawnonaturalne, prawnohistoryczne i etniczno-kulturowe, narodu, któremu jako jedyne-mu – z wyjàtkiem Bu∏garów – poÊród po∏udniowych S∏owian nale˝y si´ suwerennoÊç paƒ-stwowa. Tradycja narodowa sta∏a si´ dla Starčevicia tradycjà wy∏àcznie chorwackà, a nienale˝àcà do wszystkich po∏udniowych S∏owian. W jego ujćiu, a jeszcze wyraêniejKvaternika, naród chorwacki zosta∏ przedstawiony jako wybrany dla obrony chrzeÊcijaƒ-skiej cywilizacji zachodniej przed barbarzyƒstwem i zniewoleniem charakterystycznym dlaWschodu. Oznacza∏o to podkreÊlenie ∏aciƒskiej przynale˝noÊci kulturowej Chorwatów, nieprowadzi∏o jednak do klerykalizacji tej ideologii. Pozosta∏a ona laickà – a nawet do pewne-go stopnia antyklerykalnà – i nie uznawa∏a obrzàdku religijnego jako podstawowego kryte-rium przynale˝noÊci narodowej. Wiàza∏o si´ to z przekonaniem wyra˝onym przez Starče-vicia, i˝ w istocie wszyscy S∏owianie po∏udniowi – z wyjàtkiem Bu∏garów – sà Chorwatami,do historii Chorwacji mia∏a wić nale˝eç tak˝e ca∏a serbska tradycja paƒstwowa. W tympunkcie koncepcja Starčevicia mo˝e byç interpretowana jako odpowiedê na wczeÊniejszà,stworzonà przez ideologa serbskiego, Vuka Karadžicia, uznajàcà wszystkich S∏owian po∏u-dniowych za cz∏onków narodu serbskiego.

Wrogiem narodu chorwackiego, w przekonaniu twórcy ideologii chorwackiego nacjona-lizmu integralnego, mieli byç jednak nie tylko Serbowie, ale tak˝e – byç mo˝e jeszcze bar-dziej niebezpieczni – przedstawiciele tzw. rasy s∏owianoserbskiej, czyli Chorwaci pozba-wieni prawdziwego ducha narodowego. Tym mianem obejmowa∏ Starčeviç swoichprzeciwników politycznych, a szczególnie zwolenników idei jugos∏owiaƒskiej. Analizujàcjego ocen´ roli Zachodu w historii narodowej, rozró˝niç trzeba dwa elementy: kulturowy– wartoÊciowany pozytywnie i polityczny – powodujàcy bardziej zró˝nicowane spojrzenie.JeÊli chodzi o program polityczny ideologia prawaszy, zorientowana na odzyskanie niepod-leg∏oÊci, surowo pot´pia∏a historycznà rol´ W´gier i Austrii jako grabarzy legitymujàcegosi´ ponadtysiàcletnià tradycjà paƒstwa narodowego. Sam Starčeviç by∏ wprawdzie zdecydo-

35 Ibidem, s. 93–98, 176–180.36 Ibidem, s. 139–142, 148–153.

31

wanym przeciwnikiem akcji powstaƒczej skierowanej przeciwko imperium Habsburgów,ale przez wi´kszoÊç swego ˝ycia zak∏ada∏, i˝ kwestia chorwacka mo˝e byç pozytywnie roz-wiàzana tylko w wyniku jego rozpadu. Dla pe∏niejszej charakterystyki jego myÊli trzebajeszcze dodaç: przywiàzanie do ch∏opskiego kodeksu wartoÊci i zwiàzane z nim elementyantysemityzmu37.

Ideologia i rola polityczna chorwackiego „Ojca ojczyzny”, jak go nazwano ju˝ za ˝ycia,przypomina w wielu punktach ideologi´ i rol´ Doncowa. Obaj byli przede wszystkim publi-cystami i obaj postrzegali siebie jako inspiratorów zasadniczej przemiany ÊwiadomoÊci na-rodowej. Trzeba jednak pami´taç, i˝ ideologia Starčevicia powstawa∏a o niemal pó∏wieczewczeÊniej, znalaz∏a si´ wić pod wp∏ywem innej ni˝ Doncowowska tradycji europejskiej my-Êli politycznej i innych nurtów ideowych. Jej kontynuatorzy, reprezentujàcy dwa kolejnepokolenia dzia∏aczy chorwackiej prawicy, dokonali cz´Êciowej rewizji poglàdów Starčevi-cia, coraz bardziej upodobniajàc je do Êwiatopoglàdu Doncowa. Nie bez pewnych uprosz-czeƒ za kontynuatorów mo˝na uznaç Josipa Franka i Ante Pavelicia. Pierwszy z nich kie-rowa∏ Partià Prawa w okresie dwudziestolecia bezpoÊrednio poprzedzajàcego wybuchpierwszej wojny Êwiatowej, drugi w latach dwudziestych stara∏ si´ najpierw kontynuowaçdzia∏alnoÊç tej formacji politycznej, porzuci∏ jà jednak i w 1929 r. za∏o˝y∏ s∏ynnà organiza-cj´ Ustasza, majàcà na celu zbrojnà walk´ z paƒstwem jugos∏owiaƒskim o niepodleg∏oÊçpaƒstwa chorwackiego38.

Frank zerwa∏ ca∏kowicie z programowym antyhabsburgizmem Starčevicia i konse-kwentnie zwalczajàc ide´ jugos∏owiaƒskà stanà∏ po stronie Austrii w jej konflikcie z Serbiào ziemie po∏udniowych S∏owian. Paveliç natomiast, wykorzystujàc narastajàce wÊród Chor-watów w latach dwudziestych rozczarowanie Królestwem SHS jako monarchià w istocieserbskà, postanowi∏ przenieÊç oÊrodek akcji politycznej poza terytorium tego paƒstwai z pomocà w∏oskà, w´gierskà, po cz´Êci tak˝e hitlerowskà, doprowadziç do rozbicia paƒ-stwa po∏udniowych S∏owian. Ewolucja ideologii chorwackiego nacjonalizmu przebiega∏awić stopniowo w kierunku umacniania si´ jej ekskluzywnego charakteru poprzez silniej-sze eksponowanie przynale˝noÊci do Zachodu, uznanie w rzymskim katolicyzmie wyznanianarodowego oraz narastajàcy antysemityzm. W przypadku Pavelicia antyserbskie fobieby∏y ju˝ na tyle silne, i˝ w koƒcu lat trzydziestych czas wolny od dzia∏alnoÊci politycznej sp´-dza∏ na opracowywaniu oczyszczonej z wszelkich serbizmów wersji s∏ownika j´zyka chor-wackiego39.

Zestawianie postaci Pavelicia i Doncowa wydaje si´ wić ca∏kiem uprawnione. To, coich ∏àczy∏o, to w∏aÊnie hiperokcydentalizm i antyrosyjskie fobie40, kultywowanie mitu wiel-koÊci historycznych postaci paƒstwa narodowego, instrumentalny stosunek do religii jakojednego z g∏ównych êróde∏ ideologii oraz czynnika okreÊlajàcego to˝samoÊç kulturowà.Równie˝ chorwacka i ukraiƒska organizacje nacjonalizmu integralnego: Ustasza i OUNwydajà si´ reprezentowaç podobne cechy. Obie – przynajmniej do 1939 r. – opiera∏y si´w du˝ym stopniu na pomocy zewn´trznej, stosowa∏y metody terrorystyczne i nie zdo∏a∏ystworzyç masowego ruchu politycznego. Trzeba jednak pami´taç o istotnych ró˝nicach,

37 Ibidem, s. 162–176.38 D. Djordjevic, Fascism in Yugoslavia: 1918–1941 [w:] Native Fascism..., s. 131, 132.39 I. Avakumovic, Yugoslavia’s Fascist Movements [w:] ibidem, s. 139–142.40 Zob. A. Paveliç, Strahota zabluda, Zagreb 1941, s. 276. Na stronach tej pracy antybolszewizm Paveliciadorównuje, a deklaracje profaszystowskie nawet przewy˝szajà idee g∏oszone przez Doncowa. G∏ównà ró˝-nicà jest natomiast brak u Pavelicia analiz kultury rosyjskiej jako takiej oraz, ogólnie bioràc, ubóstwo eru-dycji filozoficznej tego autora.

32

wynikajàcych z tego, ˝e ukraiƒscy nacjonaliÊci nie otrzymali od paƒstw Osi szansy stworze-nia takiej paƒstwowoÊci, jakà by∏o Niezale˝ne Paƒstwo Chorwackie pod kierownictwemPavelicia (1941–1945), co w dalszej konsekwencji mog∏o wp∏ynàç na innà skal´ zbrodni,jakich dopuÊcili si´ cz∏onkowie obu ruchów na przedstawicielach innych narodowoÊciw czasie drugiej wojny Êwiatowej.

Specyfikà ukraiƒskiego nacjonalizmu integralnego, w porównaniu z rumuƒskim i chor-wackim, by∏o to, ˝e ukszta∏towa∏ si´ znacznie póêniej i dlatego byç mo˝e tak silnie widocz-ne w nim sà pochodzàce z Niemiec inspiracje, w tym rasistowskie, towarzyszàce powstawa-niu ideologii Hitlera. JeÊli pomniejszyç rol´ Galicji Wschodniej, gdzie ów zwrot w kierunkuintegralnej ideologii narodowej by∏ z ca∏à pewnoÊcià wczeÊniejszy ni˝ na Wielkiej Ukrainiei przypad∏ jeszcze na prze∏om stuleci XIX i XX, to rol´ Doncowa w dziejach ukraiƒskichideologii, szczególnie w odniesieniu do drugiej z wymienionych cz´Êci Ukrainy, mo˝na po-równaç z rolà Starčevicia, Franka i Pavelicia w dziejach ideologii chorwackich. Za wa˝netrzeba uznaç tak˝e to, ˝e w przypadku ukraiƒskim, inaczej ni˝ w chorwackim, s∏absze od-dzia∏ywanie na spo∏eczeƒstwo tradycji jednolitej ciàg∏oÊci paƒstwowej w okresie mi´dzywo-jennym oraz daleko bardziej posuni´ta niejednolitoÊç wyznaniowa otwiera∏y ideologomnarodowym wi´kszà mo˝liwoÊç tworzenia historycznych mitologizacji po to, aby uprawo-mocniç polityk´ budowy paƒstwa narodowego.

Uderzajàce podobieƒstwa i w dziedzinie ideologii, i programu politycznego, szczegól-nie w stosunku do hitlerowskich Niemiec, mo˝na dostrzec tak˝e mi´dzy poglàdami g∏oszo-nymi przez Doncowa i przywódc´ serbskiej skrajnie nacjonalistycznej partii Zboru, Dimi-trije Ljoticia41. Poprzestajàc jedynie na zasygnalizowaniu tej kwestii, trzeba jednakzaznaczyç, ˝e serbska ideologia rozwija∏a si´ w innym ni˝ chorwacka, rumuƒska i – przynaj-mniej cz´Êciowo – ukraiƒska kontekÊcie kulturowym, którego wa˝nym elementem by∏(i pozostaje) antyokcydentalizm i idee s∏owianofilskie, inny jest te˝ stosunek do Zachodui Wschodu (przede wszystkim do Rosji)42.

Po przeprowadzeniu wy˝ej przedstawionych porównaƒ w innym Êwietle jawià si´ oceny,jakie Iwan ¸ysjak-Rudnyçkyj sformu∏owa∏ w stosunku do Doncowa. Argumenty przytoczo-ne na rzecz domniemanej „rosyjskoÊci” myÊlenia tego ideologa nale˝y traktowaç raczejjako elementy publicystycznej paraboli. Wymienione przez Rudnyçkiego cechy tego myÊle-nia mo˝na z powodzeniem dostrzec u wielu innych ideologów nacjonalistycznych okresumi´dzywojennego. MyÊl Doncowa z ca∏à pewnoÊcià nale˝y wić przede wszystkim do euro-pejskiej historii intelektualnej. To jednak nie pozbawia jej cech indywidualnych, wynikajà-cych ze specyfiki kszta∏towania si´ narodu ukraiƒskiego w porównaniu z innymi narodamiEuropy Ârodkowej i Wschodniej na przestrzeni ca∏ej ich historii.

41 Zwartà, acz pog∏´bionà charakterystyk´ ideologii Ljoticia da∏ przede wszystkim N. Popov, Serbski dra-mat. Od faszystowskiego populizmu do Miloszewicia, Warszawa 1994, s. 15–36.42 Por. J. Rapacka, Uwagi o antyokcydentalizmie serbskim [w:] idem, Godzina Herdera, s. 43–51.

33

Czes∏aw Partacz, Krzysztof ¸ada

Kto zaczà∏? Polacy i Ukraiƒcy na Lubelszczyêniew latach 1941–1943

Od czasu tragicznych dni drugiej wojny Êwiatowej historycy polscy próbowali szukaçprzyczyn krwawych mordów Polaków na Wo∏yniu i w Galicji Wschodniej, a ukraiƒscy– Ukraiƒców na ziemi che∏mskiej. Szukano motywów ludobójstwa i sprawców zbrodni.Pierwsi polscy ˝o∏nierze i uciekinierzy cywilni zostali zamordowani przez nacjonalistówukraiƒskich, jak te˝ zwyk∏ych ch∏opów, ju˝ we wrzeÊniu 1939 r.1 Sowieci doÊç szybko opa-nowali anarchi´ na inkorporowanych przez siebie ziemiach. Wi´kszoÊç dzia∏aczy OrganizacjiUkraiƒskich Nacjonalistów, w tym wypuszczeni z polskich wi´zieƒ, oraz cz´Êç inteligencjiukraiƒskiej uciek∏a przed Sowietami na teren Generalnego Gubernatorstwa pod opiek´w∏adz hitlerowskich. Tam dosz∏o do rozbicia OUN na dwie zwalczajàce, a póêniej nawetmordujàce si´ frakcje – OUN Melnyka i OUN Bandery. Na ziemiach okupowanych Ukra-iƒcy czynnie zaanga˝owali si´ w prac´ w niemieckiej administracji, s∏u˝bach porzàdkowych,policji i wielu urz´dach.

Na Lubelszczyênie na 245 burmistrzów, wójtów i so∏tysów by∏o 55 Ukraiƒców i 120 Pola-ków2. Hitlerowscy okupanci przyznali ludnoÊci ukraiƒskiej w GG wiele przywilejów: prawonauczania dzieci w szko∏ach podstawowych, Êrednich oraz wy˝szych w Niemczech, wy˝-sze przydzia∏y kartkowe ˝ywnoÊci i artyku∏ów deficytowych, prawo posiadania radiood-biorników. W tramwajach i Êwietlicach dworcowych, restauracjach, teatrach i kinach wid-nia∏ napis: „Nur für Deutsche und die Ukrainer”. Z wielu urz´dów usuni´to Polakówi zatrudniono Ukraiƒców, wielu z nich pracowa∏o w gestapo jako tajni wywiadowcy zna-jàcy j´zyk polski. Wed∏ug danych Referatu Politycznego OUN, po∏owa urz´dników pra-wos∏awnego biskupstwa w Che∏mie by∏a na us∏ugach tajnej policji niemieckiej3. Te i inneprzywileje odgradza∏y Ukraiƒców od Polaków i wzmaga∏y wrogoÊç mi´dzy nimi. W III Rze-szy Ukraiƒcy widzieli si∏´, która mo˝e im pomóc w budowie niepodleg∏ego, nacjonalistycz-nego paƒstwa.

W∏adze Polskiego Paƒstwa Podziemnego uwa˝a∏y, zgodnie z prawem, wspó∏prac´ oby-wateli II Rzeczypospolitej, niezale˝nie od ich narodowoÊci, z wrogiem za zdrad´, szcze-gólnie gdy dzia∏alnoÊç ta godzi∏a w ˝ycie i mienie Polaków. Pod tym zarzutem, na podsta-wie decyzji sàdów podziemnych, zosta∏y wykonane wyroki na wielu polskich obywatelach.WÊród zabitych byli dzia∏acze ukraiƒscy mieszkajàcy w GG. Niektórzy Ukraiƒcy zgin´liz inicjatywy lokalnych grup konspiracyjnych, jeszcze inni z ràk pospolitych bandytów, któ-rych liczba ros∏a, jak podczas ka˝dej wojny4. Jak podawa∏ „Biuletyn Informacyjny”, ban-dytyzm na tych terenach by∏ prawdziwà plagà. Na obrze˝ach lasów bi∏gorajskich nie by∏o

1 W. Rezmer, Stanowisko i udzia∏ Ukraiƒców w niemiecko-polskiej kampanii 1939 roku [w:] Polska–Ukraina:trudne pytania, t. 4, Warszawa 1999, s. 30 i n.2 Cz. Madajczyk, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. 1, Warszawa 1970, s. 222. 3 CDAWOWU, 3833/1/135, k. 5, Polityczni zwity z wijÊkowych okruh Cho∏mszczyny z 25 VIII 1943 r.4 G. Motyka, Polskie podziemie w po∏udniowo-wschodnich powiatach dzisiejszej Polski w latach 1939–1946[w:] Polska–Ukraina: trudne pytania, t. 7, Warszawa 2000, s. 18 i n.

34

tygodnia bez napadów i grabie˝y na wi´kszà skal´5. Mno˝y∏y si´ ataki na dwory, plebaniei zamo˝niejsze zagrody. Latem 1942 r., tylko w ciàgu jednego miesiàca, w pićiu gminachpowiatu tomaszowskiego dokonano 40 wi´kszych napadów z bronià w r´ku6. Problembandytyzmu podnosi∏ w swoim memoriale do generalnego gubernatora Hansa Frankaprzewodniczàcy Ukraiƒskiego Centralnego Komitetu dr Wo∏odymyr Kubijowycz. Pisa∏w lutym 1943 r., ˝e bandy (czyli polski ruch oporu) wyst´pujà nie tylko przeciwko instytu-cjom niemieckim, lecz równie˝ ludnoÊci ukraiƒskiej, na której mszczà si´ za jej pronie-mieckie nastawienie7. Polacy wyst´powali równie˝ przeciwko policji ukraiƒskiej, sk∏ada-jàcej si´ g∏ównie z nacjonalistów pochodzàcych z Galicji. W dystrykcie lubelskim by∏o95 posterunków policji polskiej i ponad 40 ukraiƒskiej. Wed∏ug danych niemieckich w 1942 r.w GG zgin´∏o siedemnastu policjantów ukraiƒskich, a jedenastu zosta∏o rannych8. Naterenie tym wyst´powa∏ nie tylko polski ruch oporu, ale równie˝ komunistyczna partyzant-ka. Wed∏ug danych OUN tak zwana Czerwona Gwardia sk∏ada∏a si´ w 80 proc. z miej-scowych Ukraiƒców9.

Aby ukazaç skomplikowane dzieje tych ziem, pos∏u˝my si´ przyk∏adem wsi Grabowiecw powiecie hrubieszowskim. By∏a to wieÊ narodowoÊciowo mieszana. Do czasu drugiej woj-ny Êwiatowej mieszkali w niej Ukraiƒcy, Polacy i ˚ydzi. 2 lutego 1943 r. policjanci ukraiƒ-scy z Grabowca zamordowali w Skomorochach trzy osoby, a 13 marca – trzynaÊcie10.28 czerwca 1943 r. Ukraiƒcy przeci´li druty telefoniczne, zrzucajàc wobec Niemców winńa Polaków. Okupanci 29 czerwca 1943 r. aresztowali wszystkich m´˝czyzn narodowoÊcipolskiej i osadzili w obozie na Majdanku11. Wkrótce po tym zdarzeniu czterech policjantówukraiƒskich: KoronÊkyj, Czerneçkyj, WojciechowÊkij i Barczuh zakopa∏o ˝ywcem PolakaMokrzyckiego ze Skomoroch12. 2 wrzeÊnia 1943 r. zginà∏, prawdopodobnie z ràk polskich,wójt Grabowca Paw∏o Niskoszapka oraz policjant Wo∏odymyr Sywak13. 28 paêdziernikaw walce z polskim podziemiem zgin´∏o trzech wachmanów: Leontij Koz∏owÊkyj, OsypBa∏abuch, Wo∏odymyr Ilczuk oraz so∏tys Wo∏odymyr Seniuk. Zamordowany zosta∏ równie˝ksiàdz prawos∏awny protojerej Paw∏o Szwajka z ˝onà Iwannà14. 19 listopada, w walce z od-dzia∏em polskim zginà∏ ukraiƒski policjant Wasyl Dzirba i wachman Wo∏odymyr Chytre-nia15. W grudniu tego roku wszyscy Polacy mieszkajàcy jeszcze w Grabowcu zostali zamor-dowani przez Ukraiƒców16. Podobny los spotka∏ wiele polskich i ukraiƒskich wsi w ziemiche∏mskiej i na Podlasiu, w powiatach: hrubieszowskim, bi∏gorajskim i zamojskim.

5 „Biuletyn Informacyjny”, 4 XII 1941.6 A.L. Sowa, Stosunki polsko-ukraiƒskie 1939–1947, Kraków 1998, s. 157.7 Fragment memoria∏u przewodniczàcego UCK W. Kubijowycza do generalnego gubernatora GG [w:]Zamojszczyzna – Sonderlaboratorium SS. Zbiór dokumentów polskich i niemieckich z okresu okupacji hitle-rowskiej, red. Cz. Madajczyk, t. 1, Warszawa 1979, dok. 203 z lutego 1943 r., s. 43.8 G. Motyka, op. cit., s. 18 i n.9 CDAWOWU, 3833/1/135, k. 7, Polityczni zwity...10 W. Jaroszyƒski, B. K∏embukowski, E. Tokarczuk, ¸uny nad Huczwà i Bugiem. Walki oddzia∏ów AK i BChw Obwodzie Hrubieszowskim w latach 1939–1944, ZamoÊç 1992, s. 32.11 Zbrodnie nacjonalistów ukraiƒskich na ludnoÊci cywilnej w po∏udniowo-wschodniej Polsce (1942–1947),red. Z. Konieczny, PrzemyÊl 2001, s. 26 i n.12 Ibidem.13 The Provincial Archives of Alberta (Canada), Michael Chomiak Papers, 85.191/59, s. 4, Spis zamordo-wanych przez polskie bandy dzia∏aczy Che∏mszczyzny i Podlasia, 22 I 1944 r.14 Ibidem. Zob. te˝ M. Siwicki, Dzieje konfliktów polsko-ukraiƒskich, t. 3, Warszawa 1994, s. 79, 130. 15 The Provincial Archives of Alberta (Canada), Michael Chomiak Papers, 85.191/59, s. 4, Spis zamordo-wanych...; M. Siwicki, op. cit., s. 105–110.16 Zbrodnie nacjonalistów ukraiƒskich..., s. 26.

35

Z punktu widzenia naszych rozwa˝aƒ istotne znaczenie ma Spis zamordowanych przezpolskie bandy dzia∏aczy [ukraiƒskich – przyp. Cz.P. i K.¸.] Che∏mszczyzny i Podlasia, sporzà-dzony 22 stycznia 1944 r. Pismo przewodnie do niego przygotowa∏ i podpisa∏ zast´pcaprzedstawiciela UCK w Lublinie dr Wasyl ¸ewyçkyj17. Nosi∏o dat´ 7 lutego 1944 r. i by∏oskierowane do Mychaj∏a Chomiaka, naczelnego redaktora gadzinowych „KrakiwÊkichWisti”, z proÊbà o wydrukowanie. Dokument liczy∏ 15 stron, z czego 13 to spisy zamordo-wanych u∏o˝one wed∏ug powiatów i wa˝noÊci osób dla spo∏ecznoÊci ukraiƒskiej. Na ka˝dejliÊcie powiatowej znajdowa∏o si´ nazwisko i imi´ zabitego, jego zawód czy funkcja, miejscei data Êmierci. Na poczàtku listy umieszczono dzia∏aczy i m´˝ów zaufania UCK, ni˝ej na-uczycieli, ksi´˝y, wójtów, so∏tysów, komendantów posterunków policji, policjantów, ludziwolnych zawodów i na koƒcu ch∏opów. Spis obejmowa∏ osiem powiatów dystryktu lubel-skiego i zawiera∏ 500 nazwisk (z powiatu hrubieszowskiego – 269, che∏mskiego – 58, bial-skiego – 20, zamojskiego – 60, bi∏gorajskiego – 54, krasnostawskiego – 10, radzyƒskiego– 5, lubelskiego – 24).

Na podstawie powy˝szych danych autorzy opracowali dwie tabele.

Tabela nr 1. Wykaz Ukraiƒców zabitych i zamordowanych w okresie od 1 listopada 1941 r. do 12 stycz-nia 1944 r. we wschodnich powiatach Generalnego Gubernatorstwa (wed∏ug miesićy i lat)

èród∏o: The Provincial Archives of Alberta (Canada), Michael Chomiak Papers, 85.191/59, Spis zamordo-wanych przez polskie bandy dzia∏aczy Che∏mszczyzny i Podlasia.

17 Doktor W. ¸ewyçkyj pe∏ni∏ funkcj´ doradcy G∏ównego Komitetu Ukraiƒskiego przy dr. Odilu Glo-bocniku, uznanym po wojnie za zbrodniarza wojennego. W piÊmie ¸ewyçkiego czytamy: „W za∏àczeniuprzesy∏am z wielkim wysi∏kiem zebrane wykazy zamordowanych ukraiƒskich dzia∏aczy z Che∏mszczyznyi Podlasia oraz prosz´ uprzejmie przedrukowaç je na razie w »KrakiwÊkich Wistiach«. Wed∏ug mnie namarginesach strony tytu∏owej nale˝y zamieÊciç rysunek wieƒca cierniowego. Czy wydrukujecie ten

Powiat RokMiesiàc Liczba

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII ofiar

Hrubieszów1942 - 1 - 1 - - 2 1 3 1 - - 91943 8 5 22 - 47 5 6 8 28 70 12 49 260

Che∏m 1943 1 8 3 2 10 4 4 3 11 8 4 - 58

Bia∏a1941 - - - - - - - - - - 1 3 4

Podlaska1942 - - - - - - - 2 - - - - 21943 - 1 - 3 1 2 2 2 - 3 - - 14

ZamoÊç1942 - - - - - 1 - - - - - - 11943 - 1 1 - 30 1 6 5 9 1 2 3 59

Tarnogród 1942 - - 1 - - - - 3 - - - - 4i Bi∏goraj 1943 2 - - 2 2 - - 17 6 13 5 3 50

Krasnystaw1943 - - - - - - 1 1 1 - - 1 41944 6 - - - - - - - - - - - 6

Radzyƒ1943 - - 2 - 3 - - - - - - - 5

Podlaski

Lublin1942 - - - 1 - 5 2 10 - - - - 181943 - - - - - - - 1 3 1 1 - 6

Razem 500

36

Tabela nr 2. Wykaz Ukraiƒców zabitych i zamordowanych w okresie od 1 listopada 1941 r. do12 stycznia 1944 r. we wschodnich powiatach Generalnego Gubernatorstwa (wed∏ug wykonywanychzawodów)

èród∏o: The Provincial Archives of Alberta (Canada), Michael Chomiak Papers, 85.191/59, Spis zamordo-wanych przez polskie bandy dzia∏aczy Che∏mszczyzny i Podlasia.

Ju˝ od 1944 r. dzia∏acze OUN, a póêniej emigracyjni historycy ukraiƒscy, obecnie zaÊukraiƒscy historycy i dzia∏acze z Ukrainy i Polski oraz emigracji twierdzà, i˝ zbrodni´ ludo-bójstwa Polaków na Wo∏yniu w 1943 r. pope∏ni∏a UPA w odwecie za morderstwa polskie na

PowiatZawód Hrubie-

Che∏mBia∏a

ZamoÊçTarnogród Krasny- Radzyƒ

LublinLiczba

szów Podlaska i Bi∏goraj staw Podlaskiofiar

Dzia∏acze17 6 3 5 3 - 1 2 37

UCK Nauczyciele - 2 1 1 4 - - 1 9Lekarze 6 - - 1 - - - 1 8Ksi´˝a i diacy 4 - - 5 1 - - 1 11Policjanci

15 3 4 2 16 - - - 40i wachmaniWójtowie 6 2 - 4 5 2 1 - 20So∏tysi 10 9 3 2 1 1 - - 26Agronomi,

1 3 - 1 - - - - 5leÊnicyDzia∏acze

1 1 - 12 1 1 - - 16spó∏dzielczyRzemieÊlnicy(m∏ynarze, 4 1 - 5 - - 1 - 11rzeênicy)Ch∏opi 193 22 8 20 22 6 1 18 290Wolne zawody 1 1 1 - - - - - 3Zarzàdcy

7 3 - 1 1 - 1 - 13w∏oÊci˚ony ksi´˝y

3 - - - - - - - 3i urz´dnikówInni 1 5 - 1 - - - 1 8Razem 269 58 20 60 54 10 5 24 500

wykaz w odr´bnym dodatku do pisma, czy poÊwićicie dwie–trzy strony – to Wasza sprawa. Prosz´ jed-nak wykazu nie dzieliç, drukowaç go wed∏ug podanego porzàdku, nazwisko jedno pod drugim i nigdyjedno za drugim. Strona tytu∏owa powinna byç drukowana na poczàtku wraz z zestawieniem jak my tozrobiliÊmy. [...] Ci nasi bojownicy oraz ich najbli˝si zas∏u˝yli sobie na to, ˝eby w utrwaleniu historii tychziem, nazwiska tych bojowników znalaz∏y doÊç miejsca w powa˝nym, wyrazistym wykazie. Gdyby WaszeWydawnictwo nie mia∏o mo˝liwoÊci wydrukowania tych wykazów wed∏ug naszej proÊby, to prosz´ ichabsolutnie nie drukowaç, a r´kopis zwróciç. [...] Za wydrukowanie wykazu nasze przedstawicielstwosk∏ada wydawnictwu najszczersze podzi´kowanie. PrzyÊlijcie nam, za co z góry dzi´kujemy, kilka egzem-plarzy tego numeru”.

37

Ukraiƒcach w dystrykcie lubelskim w latach 1941–194218. W 1941 r. zgin´∏o czterech ukra-iƒskich policjantów. Jeden z nich, Nestor Kutrzeba, zginà∏ 1 listopada 1941 r. w Zacho-rowie, dwóch: Ambrozij Sweryda i Wasyl Kral, zgin´∏o w Mi´dzylesiu 6 grudnia 1941 r.,Mychaj∏o MyÊkiw z Goleszowa równie˝ zginà∏ 6 grudnia 1941 r.19 W 1942 r. zgin´∏o na tychziemiach w sumie 34 Ukraiƒców. W powiecie hrubieszowskim – dziewićiu, bialskim – dwóch,zamojskim – jeden, bi∏gorajskim – czterech, lubelskim – osiemnastu20. W 1942 r., w lutym,kwietniu i lipcu–paêdzierniku, w powiecie hrubieszowskim zgin´∏o dziewićiu m´˝ówzaufania UCK, w powiecie bialskim w sierpniu 1942 r. zginà∏ nauczyciel i so∏tys, w powie-cie bi∏gorajskim (siedziba w Tarnogrodzie) zgin´∏o dwóch nauczycieli, wójt i policjant.W 1943 r. natomiast zgin´∏o 457 osób. Ten rok zaznaczy∏ si´ krwawo dla Ukraiƒców zewzgl´du na niemieckà akcj´ wysiedleƒczà i ukraiƒski w niej wspó∏udzia∏.

Od listopada 1942 r. do sierpnia 1943 r. okupanci hitlerowscy wysiedlili z po∏udniowejLubelszczyzny (powiaty: zamojski, bi∏gorajski, hrubieszowski i tomaszowski) ponad 100 tys.ch∏opów, g∏ównie Polaków. W ich gospodarstwach osiedlono Niemców nadba∏tyckich,Niemców z Rumunii, Chorwacji i Rosji oraz przesiedlonych S∏oweƒców, Lotaryƒczyków,a nawet ch∏opów norweskich – oko∏o 10 tys. osób. W akcji osiedleƒczej bra∏a udzia∏ rów-nie˝ policja ukraiƒska. Na miejsce wysiedlonych Polaków w powiecie bi∏gorajskim NiemcyÊciàgali Ukraiƒców z Ma∏opolski Wschodniej, którzy, jak podajà êród∏a, k∏ócili si´, a nawetbili mi´dzy sobà o lepsze gospodarstwa21.

Metody przesiedlania Polaków i Ukraiƒców by∏y ró˝ne. Gubernator dystryktu lubel-skiego Emil Zörner w memoriale skierowanym do generalnego gubernatora Hansa Fran-ka pisa∏: „Wysiedlonym Polakom pozostawiono tylko bardzo niewiele czasu, tak ˝e moglioni zabraç ze sobà jedynie w poÊpiechu zgarni´te rćzne tobo∏ki. Stracili oni wskutek tegopodczas przesiedlenia ca∏e swoje mienie, oprócz znikomych jego resztek. PrzesiedlenieUkraiƒców natomiast odby∏o si´ w ten sposób, ˝e ci otrzymali kilka godzin czasu i mogliodjechaç w∏asnymi furmankami, zabierajàc cz´Êç sprz´tów domowych oraz inwentarz”22.W dalszej cz´Êci memoria∏u Zörner napisa∏, ˝e pomimo lepszego traktowania, wÊródUkraiƒców powsta∏o uczucie niepewnoÊci. Polacy natomiast, widzàc pewne uprzywilejo-wanie Ukraiƒców przy przesiedleniach, zacz´li w powiecie che∏mskim i tomaszowskimprzechodziç na prawos∏awie23. By∏a to po prostu próba ratowania przez polskich ch∏opów˝ycia i mienia.

Wokó∏ miejscowoÊci, w których zostali osadzeni niemieccy koloniÊci, utworzonoochronny pas wsi ukraiƒskich. Ukraiƒców przesiedlono do powiatu bi∏gorajskiego, naziemie piaszczysto-lesiste, w taki sposób, aby utworzyli wa∏ wokó∏ Puszczy Solskiej (g∏ów-nej bazy partyzanckiej), os∏aniajàc wsie kolonistów niemieckich przed mno˝àcymi si´

18 Zob. np. O. Subtelny, Ukrajina. Istorija, Kyjiw 1991, s. 412. Czytamy tam: „Wed∏ug polskich êróde∏ w la-tach 1943–1944 na Wo∏yniu Ukraiƒcy, w szczególnoÊci oddzia∏y SB (S∏u˝by Bezpieczeƒstwa OUN), zamor-dowali 60–80 tys. Polaków – m´˝czyzn, kobiet i dzieci. Ukraiƒcy z kolei twierdzà, ˝e mordowanie ich naro-du rozpocz´∏o si´ wczeÊniej, w 1942 r., kiedy to Polacy zniszczyli kilka tysićy ch∏opów ukraiƒskich w tychrejonach Che∏mszczyzny, gdzie przewa˝a∏a ludnoÊç polska”.19 The Provincial Archives of Alberta (Canada), Michael Chomiak Papers, 85.191/59, s. 10, Spis zamordo-wanych...20 Ibidem, s. 4–15. 21 „Informacja Bie˝àca” nr 29 (102) z lipca 1943 r. o akcjach pacyfikacyjnych okupanta wobec ludnoÊci Lubelsz-czyzny [w:] Zamojszczyzna – Sonderlaboratorium SS..., t. 2, Warszawa 1979, s. 128.22 Memoria∏ gubernatora dystryktu lubelskiego E. Zörnera do generalnego gubernatora GG o skutkach akcjiosiedleƒczej w powiecie zamojskim [w:] Zamojszczyzna – Sonderlaboratorium SS..., t. 1, s. 422.23 Ibidem, s. 426.

38

napadami24. Ukraiƒcy w ten sposób stali si´ wspó∏sprawcami tragedii Zamojszczyzny.Polskie oddzia∏y partyzanckie, chcàc dotrzeç do wsi zamieszkanych przez osadników nie-mieckich, musia∏y przejÊç przez wsie, gdzie osadzono ch∏opów ukraiƒskich, zresztàuzbrojonych przez Niemców. Ta sytuacja, wytworzona przez okupanta przy wspó∏udzialeUkraiƒców, doprowadzi∏a do du˝ych strat w ludziach po stronie ukraiƒskiej w powieciehrubieszowskim i bi∏gorajskim.

O wydarzeniach zwiàzanych z przesiedleniami szeroko informowa∏o sprawozdanie przed-stawiciela UCK w dystrykcie lubelskim, dr. ¸onhina Ho∏ejki, przedstawione na posiedzeniuUCK 10 grudnia 1943 r. w Krakowie. Czytamy w nim: „W okolicy Tarnogrodu osiedlono oko-∏o 6 tys. Ukraiƒców z powiatu zamojskiego. Przeciwko nim wystàpi∏o polskie podziemiei miejscowi Polacy, którzy wrócili z obozów koncentracyjnych. Zacz´to mordowaç naszychso∏tysów, wiejskich agronomów i m´˝ów zaufania oraz inne osoby, które bra∏y udzia∏ w prze-siedleniu. Zgin´∏y 32 osoby. W sierpniu napadni´to na wieÊ Bukowin´ – zabito 10 osób,7 ci´˝ko zraniono, 31 gospodarstw spalono. 22 paêdziernika 1943 r. polska banda napad∏a nawsie ¸ukowa, Aleksandrów i Ksi´˝opol. Posterunek policji ukraiƒskiej sk∏ada∏ si´ z 18 osób,w tym 2 ˝andarmów niemieckich. Podczas strzelaniny zgin´∏o 11 ukraiƒskich policjantów, so∏-tys i 2 niemieckich ˝andarmów, a 4 policjantów walczy ze Êmiercià. JednoczeÊnie inna bandaca∏kowicie obrabowa∏a wieÊ Aleksandrów, zgwa∏ci∏a wszystkie dziewcz´ta, a wieÊniakom ka-za∏a do 1 listopada 1943 r. opuÊciç wieÊ. Ca∏a akcja przesiedleƒcza zakoƒczy∏a si´ w ten spo-sób, ˝e z 6000 ludzi [ukraiƒskich ch∏opów – przyp. Cz.P. i K.¸.] przesiedlonych do powiatubi∏gorajskiego – 4000 uciek∏o z powrotem na swoje poprzednie miejsca zamieszkania”25.

Poniewa˝ wielu Ukraiƒców osiedlono w powiecie hrubieszowskim i bi∏gorajskim, stàdtak du˝e straty po stronie ukraiƒskiej. Latem 1943 r. na ziemie Lubelszczyzny zacz´li na-p∏ywaç uciekinierzy z Wo∏ynia. Dzia∏ania hitlerowskie na Zamojszczyênie i mordy OUN--UPA na Wo∏yniu doprowadzi∏y do eksplozji nienawiÊci do Ukraiƒców, pomieszanej z l´-kiem przed rozszerzeniem mordów wo∏yƒskich na Lubelszczyzn´26. Spowodowa∏o towzmo˝enie akcji antyukraiƒskich.

W celu przeciwdzia∏ania dalszej tragedii Zamojszczyzny, Komenda G∏ówna AK wys∏a-∏a na ten teren zespó∏ zwiadowczy. W wyniku dokonanego rozpoznania zadecydowanoo koniecznoÊci przeprowadzenia akcji n´kajàcej i dezorganizujàcej, wymierzonej przeciw-ko nowo osiedlonym kolonistom i Ukraiƒcom. Chciano z∏amaç ich fizycznie i moralnie.Przedmiotem ataku mieli byç koloniÊci, folksdojcze i aktyw ukraiƒski27. Uderzenie tylkow przywódców spo∏ecznoÊci ukraiƒskiej na Lubelszczyênie potwierdzajà póêniejsze rapor-ty Referatu Politycznego OUN. W dokumencie z sierpnia 1943 r., omawiajàcym sytuacj´minionego pó∏rocza na Che∏mszczyênie i Podlasiu, napisano: „W sprawie partyzanckichdzia∏aƒ, Polacy rozwin´li silnà akcj´ terrorystycznà skierowanà przeciw ukraiƒskiej Êwiado-mej inteligencji. Do tego czasu [25 sierpnia 1943 r. – przyp. Cz.P. i K.¸.] zamordowano kil-kunastu ksi´˝y, wójtów, przewodniczàcego Komitetu [UCK – przyp. Cz.P. i K.¸.] w Hru-bieszowie Pana StrutynÊkiego, P(ana) Bohuna, kilku sekretarzy w∏oÊci, nauczycieli i innychobywateli, którzy brali udzia∏ w ˝yciu spo∏eczno-politycznym lub pracy kulturalno-oÊwiato-wej. W okolicach lasu strzeleckiego w powiecie Hrubieszów ograbili, a potem spalili wsie:Strzelce i Mo∏ozów, gdzie zamordowano 54 osoby. Mordowano tylko m´˝czyzn [podkreÊle-

24 Cz. Madajczyk, op. cit., s. 327. 25 A.L. Sowa, op. cit., s. 164, 165.26 G. Motyka, op. cit., s. 19.27 Raport z rozpoznania sytuacji wysiedleƒczej na Zamojszczyênie przeprowadzonego przez kobiecy zespó∏ war-szawskiego Kedywu [w:] Zamojszczyzna – Sonderlaboratorium SS..., t. 1, s. 518–523.

39

nie – Cz.P. i K.¸.], a z kobiet tylko 4. [...] Stosunek Ukraiƒców do Polaków na wskroÊwrogi. W swoich ulotkach Polacy mówià: »Polska by∏a i Polska b´dzie, Ukraina by∏a i b´-dzie, ale nie na ziemi hrubieszowskiej«”28.

Powy˝szy raport podaje wyraênie, i˝ uderzenie polskie skierowane by∏o wy∏àcznie w ak-tywistów ukraiƒskich p∏ci m´skiej. Jak˝e odmiennie zbrojne rami´ Organizacji UkraiƒskichNacjonalistów – UPA post´powa∏a w tym czasie na Wo∏yniu, wyrzynajàc w pieƒ wszystkichPolaków od niemowlàt po starców, palàc zagrody i koÊcio∏y, aby póêniej rozebraç ruinyi zaoraç pole. Po polskich kolonistach mia∏ nie pozostaç ˝aden Êlad na ukraiƒskiej ziemi.Na temat mordów na Wo∏yniu istnieje bardzo obszerna literatura29.

Stosunki polsko-ukraiƒskie na tym terenie zaogni∏o równie˝ zachowanie ukraiƒskichpolicjantów w s∏u˝bie niemieckiej. Policjanci ci s∏u˝yli jako ochotnicy. „Biuletyn Informa-cyjny” AK pisa∏ o tej formacji jako „znienawidzonej policji ukraiƒskiej, dopuszczajàcej si´gwa∏tów i grabie˝y”30. Policjanci i ukraiƒscy ochotnicy z obozu szkoleniowego w Trawni-kach ko∏o Lublina byli anga˝owani przez okupanta do akcji pacyfikacyjnych. 1 czerwca1943 r. podczas pacyfikacji wsi Sochy, gmina Tereszpol, dokonanej przez gestapo, Schutz-polizei i oddzia∏y szkoleniowe Ukraiƒców z Trawnik, zamordowano 183 osoby, w tym53 kobiety i 24 dzieci31. Podobny los spotka∏ wieÊ Majdan Nowy 24 czerwca 1943 r. W jejpacyfikacji bra∏y udzia∏ jednostki niemieckie i ukraiƒskie w s∏u˝bie niemieckiej, wsparteprzez artyleri´ polowà. Zgin´∏o 56 osób32.

Udzia∏ w pacyfikacji wsi Lubelszczyzny oddzia∏ów niemieckich z∏o˝onych z ukraiƒskichochotników potwierdzajà równie˝ inne êród∏a, które podajà, i˝ w tych akcjach bra∏ udzia∏1. batalion 5. ochotniczego pu∏ku policyjnego SS „Galizien”33. Wykaz wsi spacyfikowanychprzez oddzia∏y niemieckie, w których s∏u˝yli równie˝ ukraiƒscy ochotnicy, jest d∏ugi i wy-maga odr´bnych badaƒ i publikacji34. Do tej pory zagadnienie to by∏o traktowane margi-nalnie. Udzia∏ Ukraiƒców w pacyfikacjach zaostrzy∏ sytuacj´ narodowoÊciowà na Lubelsz-czyênie i prowadzi∏ do polskiego odwetu. Ko∏o si´ zamkn´∏o.

Omawiany Spis zamordowanych..., wydany przez zast´pc´ UCK w Lublinie dr. Wasyla¸ewyçkiego, by∏ ju˝ publikowany w innych wersjach. I tak Myko∏a Siwyçkyj przedstawiaw swojej tendencyjnej pracy dokument nr 13 pod tytu∏em Ofiary Nadbu˝a, w którym podanesà zestawienia ofiar ukraiƒskich (w liczbie 399) w powiatach35. Równie niepe∏ny spis przed-stawia Wo∏odymyr Serhijczuk36.

28 CDAWOWU, 3833/1/135, k. 7, Polityczni zwity...29 Zob. np.: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraiƒskich na ludno-Êci polskiej Wo∏ynia 1939–1945, t. 1–2, Warszawa 2000; W. Filar, Eksterminacja ludnoÊci polskiej na Wo∏yniuw drugiej wojnie Êwiatowej, Warszawa 1999.30 „Biuletyn Informacyjny” nr 30, 29 VII 1943 r., s. 6.31 K. Switajowa, Pacyfikacja wsi Sochy [w:] Zamojszczyzna – Sonderlaboratorium SS..., t. 2, s. 397.32 J. Karasiƒski, Pacyfikacja wsi Króle Stare, Majdan Nowy i Zynie [w:] Zamojszczyzna – SonderlaboratoriumSS..., t. 2, s. 401–403.33 T. Hunczak w swojej najnowszej ksià˝ce On the Horns of A Dilemma. The Story of the Ukrainian DivisionHalychyna, Lanham 2000, s. 61–80, opisuje pobie˝nie i wybiórczo operacje bojowe 4. i 5. pu∏ku policyj-nego SS „Galizien” (oczywiÊcie, podobnie jak we wszystkich publikacjach ukraiƒskich, cz∏on „SS” w nazwienie wyst´puje). Na s. 70 przedstawia operacje pacyfikacyjne na Lubelszczyênie (powiat lubaczowski, bi∏go-rajski, tarnogrodzki, zamojski i cieszanowski). Podaje, ˝e na tym terenie wyst´powa∏a „polsko-ukraiƒskarywalizacja”, co zaowocowa∏o krwawymi akcjami po obu stronach.34 Zamojszczyzna – Sonderlaboratorium SS..., t. 2, s. 128 (przyp. 2).35 M. Siwicki, op. cit., s. 110–116. Autor prezentuje równie˝ cz´Êç sprawozdania przedstawiciela UCK w Lubli-nie, dr. ¸. Ho∏ejki, z 10 XII 1943 r., jak i fragment wspomnieƒ in˝. I. Fura, ibidem, s. 97–99, 102–104.36 W. Serhijczuk, Trahedija Ukrajinciw Polszczi, Ternopil 1997.

40

Najwi´ksza wartoÊç Spisu zamordowanych..., znajdujàcego si´ w zbiorach archiwumkanadyjskiego, polega na wyrazistym ukazaniu, wed∏ug dat Êmierci i zawodów, rzeczywi-stych strat ukraiƒskich na Lubelszczyênie i Podlasiu w latach 1941–1943, i potraktowaniuich nie jako mordów pope∏nionych przez polskich nacjonalistów, ale odwetu za dzia∏aniapolicji ukraiƒskiej i kolaborantów, a póêniej za ludobójstwo OUN-UPA na Wo∏yniu. Wykazyte podwa˝ajà tez´ ukraiƒskiej historiografii o genezie ludobójstwa Polaków na Wo∏yniu.Banderowskie k∏amstwo o ludobójstwie Polaków na Wo∏yniu i jego poczàtkach na ziemiche∏mskiej w latach 1941–1942, stworzone ju˝ podczas wojny, zosta∏o przyj´te przez ukra-iƒskà historiografi´ emigracyjnà jako wygodne uzasadnienie. K∏amstwo to zosta∏o wspó∏-czeÊnie przyj´te przez historyków ukraiƒskich i innych z nimi zwiàzanych. A przecie˝ ju˝w 1934 r. Adolf Bocheƒski pisa∏: „Pacyfizm na przyk∏ad pragnie zu˝ytkowaç pot´g´ paƒ-stwa dla utrzymania pokoju, nielogiczny nacjonalizm integralny dla zniszczenia mniejszo-Êci narodowych”37.

Zbrodnie ukraiƒskich nacjonalistów nie majà nic wspólnego z sytuacjà w Lubelskiemw latach 1941–1943. Tak jak pisa∏ Bocheƒski, by∏y one sednem integralnego nacjonalizmuukraiƒskiego, zmierzajàcego do budowy paƒstwa monopartyjnego i jednolitego narodowo.

37 A. Bocheƒski, Rewizja polityki narodowej, „Droga” 1934, nr 7–8, cyt. za: A. Bocheƒski, Historia i polityka.Wybór publicystyki, red. M. Król, Warszawa 1989, s. 193.

41

W∏adys∏aw Filar

Dzia∏ania UPA przeciwko Polakom na Wo∏yniui w Galicji Wschodniej w latach 1943–1944.

Podobieƒstwa i ró˝nicePo pierwszej wojnie Êwiatowej na terenie II Rzeczypospolitej swobodnie rozwin´∏y dzia-

∏alnoÊç ukraiƒskie partie i stronnictwa polityczne o ró˝nych orientacjach, od konserwatyw-nej do komunistycznej. Wszystkie one g∏osi∏y has∏a niepodleg∏oÊci Ukrainy, ale ró˝ni∏y si´mi´dzy sobà co do metod ich realizacji oraz wizji ostatecznego kszta∏tu przysz∏ego paƒstwaukraiƒskiego. Stàd te˝ w okresie mi´dzywojennym w ukraiƒskim ruchu niepodleg∏oÊciowymwyodr´bni∏o si´ kilka nurtów reprezentowanych przez ró˝ne partie polityczne i organizacje.

Ukraiƒskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne (UNDO) dà˝y∏o do utworzenianowoczesnego, demokratycznego paƒstwa ukraiƒskiego. Liberalno-demokratyczny pro-gram UNDO zyska∏ poparcie innych mniejszych partii i ugrupowaƒ. UNDO by∏o g∏ównàukraiƒskà centroprawicowà partià politycznà w II RP.

W Galicji Wschodniej i na Wo∏yniu du˝e wp∏ywy uzyska∏y ugrupowania komunistyczne,poczàtkowo utworzona w 1919 r. Komunistyczna Partia Galicji Wschodniej, a póêniejKomunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy, powsta∏a w 1923 r. z po∏àczenia KPGW z innymiorganizacjami komunistycznymi. KPZU utrzymywa∏a ∏àcznoÊç z Wszechzwiàzkowà Komu-nistycznà Partià (bolszewików), g∏osi∏a koniecznoÊç dokonania przemian rewolucyjnychi po∏àczenia Zachodniej Ukrainy z Ukrainà Sowieckà.

Utworzona w 1929 r. Organizacja Ukraiƒskich Nacjonalistów1 sta∏a na przeciwstawnymbiegunie. By∏a zwolenniczkà radykalnego nacjonalizmu, którego g∏ównym ideologiem by∏Dmytro Doncow. Ukraiƒski radykalny nacjonalizm nie by∏ oparty na rzetelnym systemieidei. Uwzgl´dnia∏ tylko pewne kluczowe pojćia, których istota polega∏a przede wszystkimna mobilizowaniu cz∏owieka do bezwzgl´dnego dzia∏ania w walce o „wielkà, niepodleg∏àUkrain´”. Wed∏ug Doncowa najwy˝szà wartoÊcià by∏a nacja, a najwa˝niejszym celem– zdobycie niezale˝nego paƒstwa, i to za ka˝dà cen´. Ideologia powy˝sza, przyj´ta przezOUN, by∏a na poczàtku typowà ideologià narodoworadykalnà. Z czasem (tak˝e pod wp∏y-wem rozwijajàcych si´ w Europie idei faszystowskich) ukraiƒski ruch niepodleg∏oÊciowy repre-zentowany przez OUN frakcj´ Bandery przybra∏ charakter faszystowski2.

Po zajćiu Wo∏ynia i Galicji Wschodniej przez Zwiàzek Sowiecki w 1939 r. w∏adze sowiec-kie roznieci∏y wrogi stosunek Ukraiƒców do „paƒskiej” Polski, co spowodowa∏o narastanie

1 OUN zosta∏a utworzona na bazie tajnej Ukraiƒskiej Organizacji Wojskowej (UWO), w po∏àczeniuz Grupà Ukraiƒskiej Narodowej M∏odzie˝y w Pradze, Legià Ukraiƒskich Nacjonalistów w Podiebradachi Zwiàzkiem Ukraiƒskiej Nacjonalistycznej M∏odzie˝y we Lwowie.2 Wed∏ug J.A. Amstronga nacjonalizm ukraiƒski by∏ „ekstremistycznym ruchem [...], który w amerykaƒ-skiej nauce znany jest jako »integralny nacjonalizm« powsta∏y w Europie Zachodniej. [...] W teorii i na-uczaniu nacjonaliÊci [ukraiƒscy – przyp. W.F.] byli bardzo bliscy faszyzmu [...] nawet szli dalej, ni˝ pierwot-na doktryna faszyzmu”. J.A. Amstrong, Ukrainian Nationalism, wyd. 2, New York 1963, s. 19, 280. Tak˝ew Encyclopaedia of Ukraine, t. 3, Toronto 1993, s. 553, stwierdza si´, ˝e „ukraiƒski integralny nacjonalizmby∏ podobny do ruchów totalitarnych”.

42

konfliktów narodowoÊciowych i klasowych. Przy aprobacie miejscowej ludnoÊci ukraiƒ-skiej przeprowadzono w latach 1939–1941 cztery deportacje, którymi obj´to w∏aÊcicieliziemskich, osadników, pracowników administracji paƒstwowej, funkcjonariuszy policji,inteligencj´. Wo∏yƒ i Galicja Wschodnia zosta∏y pozbawione prawie ca∏kowicie elity inte-lektualnej i politycznej. Represje obj´∏y najbardziej patriotycznà cz´Êç spo∏eczeƒstwapolskiego. Ale najwi´ksze straty ponios∏a ludnoÊç polska w wyniku eksterminacji, majà-cej charakter czystki etnicznej, przeprowadzonej w latach 1942–1944 przez nacjonalistówukraiƒskich.

Po wkroczeniu Niemców na wschodnie ziemie II RP nastàpi∏ burzliwy rozwój ukraiƒ-skiego ruchu nacjonalistycznego. Jego dzia∏acze, skupieni wokó∏ OUN, liczyli na to, ˝eu boku Niemiec hitlerowskich uda im si´ uzyskaç niepodleg∏oÊç Ukrainy. W koƒcu czerwcai na poczàtku lipca 1941 r. OUN przystàpi∏a do organizowania administracji ukraiƒskiej naterenach zajmowanych przez Niemców. Powsta∏y rejonowe i powiatowe urz´dy, tworzy∏asi´ ukraiƒska milicja. Od paêdziernika 1941 r. Niemcy stopniowo podporzàdkowali sobieadministracj´ terenowà. Ale kadry ukraiƒskie znalaz∏y si´ w wi´kszoÊci w nowym aparacieadministracji niemieckiej, tworzono go bowiem na bazie wczeÊniejszej, dodajàc tylko nie-wielkà liczb´ kierowników niemieckich3.

Najsilniejszà dzia∏alnoÊç na Wo∏yniu i w Galicji rozwija∏a OUN-B. Pod jej wp∏ywemby∏a zw∏aszcza milicja, a potem policja ukraiƒska w s∏u˝bie niemieckiej. Powsta∏a w wynikuroz∏amu OUN frakcja Melnyka realizowa∏a te same cele i zamierzenia co OUN-B, jednakz uwagi na brak inicjatywy jej dzia∏alnoÊç i wp∏ywy by∏y mniejsze. Zwiàzana z Niemcami,mia∏a ograniczone mo˝liwoÊci samodzielnego dzia∏ania. Pozosta∏e ugrupowania ukraiƒ-skie4 nie odgrywa∏y zauwa˝alnej roli w walce o niepodleg∏à Ukrain´5.

Ukraiƒski ruch nacjonalistyczny od poczàtku by∏ wrogo nastawiony do Polaków. Wyni-ka∏o to mi´dzy innymi z uprzedzeƒ pochodzàcych jeszcze z okresu mi´dzywojennego orazprzyj´tej przez OUN-B ideologii Doncowa. Sztandarowym has∏em nacjonalistów by∏o:„Ukraina tylko dla Ukraiƒców”. Ostrze walki skierowano przeciwko w∏adzom i ludnoÊcitych paƒstw, które zajmowa∏y obszary uznane za etnicznie ukraiƒskie. Propagowano niena-wiÊç do wszystkich, którzy byli przeciwnikami tego has∏a. W broszurze wydanej we Lwowiew 1929 r. pisano: „Trzeba krwi – damy morze krwi! Trzeba terroru – uczyƒmy go piekiel-nym. Trzeba poÊwićiç dobra materialne – nie zostawmy sobie niczego. Nie wstydêmy si´mordów, grabie˝y i podpaleƒ. W walce nie ma etyki! [...] Ka˝da droga, która prowadzi donaszego najwy˝szego celu, bez wzgl´du na to, czy nazywa si´ ona u innych bohaterstwemczy pod∏oÊcià, jest naszà drogà”6.

W dokumencie Walka i dzia∏alnoÊç OUN podczas wojny (b´dàcym uzupe∏nieniemProgramowych dokumentów OUN Bandery z kwietnia 1941 r.) w podrozdziale Politykaw stosunku do mniejszoÊci zawarte sà nast´pujàce wskazówki: „MniejszoÊci narodowedzielà si´ na a) nam przyjazne, a wić cz∏onków zniewolonych dotychczas narodów,i b) wrogie nam – Moskali, Polaków, ˚ydów [...]. Niszczyç w walce, szczególnie tych,

3 Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. 2, Wroc∏aw–Warszawa–Kraków 1990, s. 194.4 Ukraiƒska Republika Narodowa (UNR) i konserwatywna partia zwiàzana z by∏ym hetmanem P. Skoro-padÊkym.5 Podobnà ocen´ mo˝emy znaleêç w meldunku w∏adz niemieckich z 14 XI 1941 r. o sytuacji i nastrojachna Wo∏yniu, BAK, I/R 58/219 f. 87 ff (dokumenty oznaczone sygnaturà NS, R, R 70 Polen znajdujà si´w BAK, a dokumenty oznaczone sygnaturà H 3, RH, RW i XIII A.K. w BAMA). Tak˝e W. Kosyk, Ukraji-na i Nimeczczyna u druhij switowij wijni, Pary˝–New York–Lwiw 1993, s. 540, 541. 6 W.A. Serczyk, Historia Ukrainy, Wroc∏aw 1990, s. 416.

43

którzy bronià re˝imu: przesiedlaç na ich ziemie, niszczyç g∏ównie inteligencj´, której niewolno dopuszczaç do ˝adnych urz´dów. [...] Asymilacj´ ˚ydów wyklucza si´”. A w punk-cie Ogólne przypomnienia nakazuje si´: „a) Nasza w∏adza musi byç straszna dla przeciw-ników. Terror dla obcokrajowców – wrogów i swoich – zdrajców – twórcza wolnoÊç, po-wiew nowych idei Ukraiƒca – w∏odarza w∏asnej ziemi musi przejawiaç si´ z ka˝degoczynu, w ka˝dym kroku”7.

Realizacja tej politycznej koncepcji OUN rozpocz´∏a si´ nie w Galicji, gdzie znajdowa∏si´ g∏ówny oÊrodek dyspozycyjny niepodleg∏oÊciowego ruchu ukraiƒskiego, lecz na Wo∏y-niu. Sta∏o si´ tak z kilku powodów: po pierwsze – ˝ywio∏ polski w Galicji by∏ znacznie sil-niejszy ni˝ na Wo∏yniu; po drugie – na Wo∏yniu istnia∏y dogodne warunki prowadzeniadzia∏aƒ partyzanckich; po trzecie – akcje antypolskie musia∏y si∏à rzeczy zak∏óciç normal-ne funkcjonowanie administracji, stàd liczono si´ z ostrzejszymi sankcjami ze strony Niem-ców na terenie Galicji, która wchodzi∏a wówczas w sk∏ad Generalnego Gubernatorstwa; poczwarte – na Wo∏yniu (w powiecie sarneƒskim) ju˝ od jesieni 1941 r. dzia∏a∏y zorganizowa-ne oddzia∏y „Tarasa Bulby” Borowcia, zwane PoliÊka Sicz.

Wed∏ug jednego z przywódców OUN-B, Myko∏y ¸ebedia, Galicja nie przystàpi∏a razemz Wo∏yniem do walki przede wszystkim ze wzgl´dów taktycznych. Galicja by∏a najlepiej zor-ganizowana, walczy∏a z niemieckim okupantem innymi metodami. Tak˝e Niemcy na tymterenie zastosowali troch´ innà taktyk´. Dlatego trzeba by∏o jak najd∏u˝ej utrzymaç ten te-ren we wzgl´dnym spokoju, aby mieç swego rodzaju baz´ kadr kierowniczych i dowód-czych, broni i medykamentów dla innych terenów, tak˝e Wo∏ynia.

W latach 1942–1944 Wo∏yƒ sta∏ si´ terenem, na którym OUN-B konsekwentnie reali-zowa∏a swojà zbrodniczà dzia∏alnoÊç, zmierzajàcà do eliminacji ludnoÊci polskiej. Zimà1941–1942 polega∏o to g∏ównie na informowaniu spo∏eczeƒstwa ukraiƒskiego o wydarze-niach oraz szerzeniu idei walki o wolnà i niepodleg∏à Ukrain´. Utworzono specjalnà s∏u˝-b´ informacyjnà, która dociera∏a do wszystkich warstw ludnoÊci ukraiƒskiej. Jej propagan-da znalaz∏a szczególnie szeroki odzew wÊród m∏odzie˝y, dla której organizacja prowadzi∏atajne szkolenia o charakterze politycznym i wojskowym. Od 1942 r. prowadzono intensyw-ne przygotowania kadr w powiatach: ∏uckim, dubieƒskim, rówieƒskim, w∏odzimierskim,krzemienieckim8.

W kwietniu 1942 r. na II Konferencji OUN podj´to decyzje majàce na celu nasileniedzia∏alnoÊci rewolucyjnej i przygotowanie do utworzenia armii powstaƒczej. Z zadaniemutworzenia wi´kszych formacji zbrojnych Centralny Prowid OUN-B wys∏a∏ na Wo∏yƒ swo-jego cz∏onka, Wasyla Sydora. Na poczàtku paêdziernika 1942 r. na terenie powiatu sarneƒ-skiego zorganizowane zosta∏y dwa pierwsze oddzia∏y Ukraiƒskiej Powstaƒczej Armii: Ser-hija KaczynÊkiego „Ostapa” i Iwana Perehijniaka „Dowbeszky-Korobky”. W nast´pnychtygodniach utworzono kolejne oddzia∏y w rejonie Ko∏ek, Pustomyta i Krzemieƒca9. Na po-czàtku 1943 r., ze wzgl´du na rozwój sytuacji, OUN-B zmuszona by∏a rozpoczàç zbrojnàakcj´ powstaƒczà. Z∏o˝y∏y si´ na to nast´pujàce przyczyny: po pierwsze – teren dzia∏aniana Wo∏yniu zaczà∏ wymykaç si´ jej z ràk, bowiem wzmacnia∏ swojà pozycj´ „Taras Bulba”i przyby∏e na Wo∏yƒ sowieckie oddzia∏y partyzanckie; po drugie – karne ekspedycje nie-mieckie niszczy∏y wioski (Êciàga∏y nadmierne kontyngenty, wywozi∏y mieszkaƒców na przy-musowe roboty do Niemiec), co wywo∏a∏o ucieczk´ m∏odzie˝y do lasu i przechodzenie jej

7 CDAWOWU, 3833/2/1, k. 39.8 O. Szuliak, W imia prawdy, [b.m.w.] 1948, s. 16, 17.9 BAMA II/RH 22/175.

44

do oddzia∏ów „Tarasa Bulby” lub sowieckich oddzia∏ów partyzanckich. Na III Konferencjikierowniczej kadry OUN, która odby∏a si´ 17–21 lutego 1943 r., OUN-B zdecydowanie wy-stàpi∏a przeciwko udzia∏owi Ukraiƒców w niemieckich si∏ach zbrojnych. Postanowieniakonferencji okreÊla∏y tak˝e stosunek do w∏adzy sowieckiej. W wypadku powrotu Sowietówna ziemie ukraiƒskie OUN-B postanowi∏a kontynuowaç walk´ o wolnà Ukrain´. Ozna-cza∏o to przejÊcie do otwartej opozycji wzgl´dem w∏adz niemieckich i w∏adzy sowieckiej,a tak˝e podjćie walki zbrojnej przeciwko obu okupantom. Póêniejszy rozwój wydarzeƒwskazuje na to, ˝e na konferencji zapad∏y równie˝ decyzje o ostatecznej likwidacji ludno-Êci polskiej na Wo∏yniu.

Wiosnà 1943 r. nastàpi∏ burzliwy rozwój oddzia∏ów partyzanckich ukraiƒskich nacjona-listów na Wo∏yniu. Obok dzia∏ajàcych ju˝ od 1942 r. oddzia∏ów „Tarasa Bulby”, które u˝y-wa∏y nazwy UPA, tworzono Oddzia∏y Wojskowe OUN-B oraz Oddzia∏y Wojskowe OUN-M.W marcu 1943 r. z rozkazu kierownictwa OUN-B kilka tysićy ukraiƒskich policjantówprzesz∏o do lasu z pe∏nym uzbrojeniem10. Formacje tej policji, w okresie s∏u˝by u boku nie-mieckiego okupanta, uczestniczy∏y w likwidacji ˚ydów na Wo∏yniu.

W po∏owie 1943 r. najliczniejszymi oddzia∏ami ukraiƒskich nacjonalistów by∏y Oddzia∏yWojskowe OUN-B. W kwietniu 1943 r. liczy∏y oko∏o 8–10 tys. uzbrojonych ludzi, a ju˝w czerwcu 1943 r. liczba ta podwoi∏a si´ i nadal wzrasta∏a11. Oddzia∏y UPA „Tarasa Bulby”by∏y drugim co do liczebnoÊci zgrupowaniem partyzanckim nacjonalistów ukraiƒskich.W kwietniu 1943 r. liczy∏y oko∏o 4 tys. uzbrojonych ludzi, przy czym mo˝liwoÊci mobiliza-cyjne szacowano jeszcze na oko∏o 10 tys.12 Oddzia∏y Wojskowe OUN-M wiosnà 1943 r.liczy∏y oko∏o 2–3 tys. uzbrojonych ludzi13. Oprócz tego na terenie Wo∏ynia dzia∏a∏y tak˝ebojówki i S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa OUN oraz Samooboronni Kuszczowi Widdi∏y organizo-wane we wsiach ukraiƒskich na bazie miejscowych komórek OUN, które w razie potrzebywspiera∏y dzia∏anie UPA. Od po∏owy 1943 r. przewaga Oddzia∏ów Wojskowych OUN-Bstawa∏a si´ coraz wyraêniejsza. Banderowcy przystàpili do likwidacji innych oddzia∏ów,si∏à i podst´pem rozbrajajàc sotnie innych ugrupowaƒ i po rozformowaniu wcielajàc doswoich jednostek. Przeciwników likwidowali skrytobójczo przy pomocy SB OUN. Spotka-∏o to tak˝e oddzia∏y UPA „Tarasa Bulby”. W ten sposób dosz∏o do utworzenia jednolitejUPA pod kierownictwem najbardziej agresywnego, nacjonalistycznego od∏amu OUN Nie-podleg∏oÊciowców-Paƒstwowców (OUN-SD)14. Na Wo∏yniu zorganizowano trzy Okr´giWojskowe: pó∏nocno-zachodni OW „Turiw” (dowódca Jurij Stelmaszczuk „Rudyj”), obej-mujàcy powiaty: ∏ucki, horochowski, w∏odzimierski, kowelski, lubomelski, kamieƒski,a tak˝e kobryƒski i brzeski nale˝àce do Polesia; pó∏nocny OW „Zahrawa” (dowódca Iwan¸ytwyƒczuk „Dubowyj”), z powiatami: sarneƒskim, kostopolskim, stoliƒskim i piƒskim(Polesie); po∏udniowy (krzemieniecki) OW „Bohun” (dowódca Petro Olijnyk „Enej”),obejmujàcy powiaty: rówieƒski, zdo∏bunowski, krzemieniecki.

Od po∏owy 1943 r. UPA obj´∏a swoim oddzia∏ywaniem prawie ca∏e spo∏eczeƒstwoukraiƒskie na Wo∏yniu, szczególnie na wsi. Wszyscy Ukraiƒcy podlegali bezwzgl´dnymrozkazom dowódców UPA oraz SB OUN. Wszystko to odbywa∏o si´ w warunkach rozk∏a-du niemieckiego systemu okupacyjnego. W terenie szybko nast´powa∏a likwidacja admi-

10 Litopys UPA, t. 5, Toronto 1984, s. 19.11 W. Filar, „Burza” na Wo∏yniu, Warszawa 1997, s. 35.12 Ibidem. 13 W. Kosyk, op. cit., s. 330, 331.14 Oficjalna nazwa OUN-B w 1943 r.

45

nistracji niemieckiej. Oddzia∏y UPA opanowa∏y znaczne obszary Wo∏ynia i ograniczy∏ymo˝liwoÊç dzia∏ania administracji niemieckiej tylko do wi´kszych miast oraz g∏ównychszlaków komunikacyjnych. Miejsce administracji niemieckiej zaj´∏a ukraiƒska, podpo-rzàdkowana OUN-UPA.

Antypolskie akcje nacjonalistów ukraiƒskich na Wo∏yniu rozpocz´∏y si´ ju˝ w 1942 r.Skierowane by∏y poczàtkowo przeciwko Polakom zatrudnionym w administracji rolneji leÊnej, a nast´pnie rozszerzy∏y si´ na ludnoÊç wiejskà, g∏ównie we wschodnich powiatachWo∏ynia15. Wystàpienia antypolskie zacz´∏y przybieraç na sile od stycznia 1943 r. Mno˝y∏ysi´ zabójstwa pojedynczych osób i rodzin, coraz cz´Êciej dochodzi∏o do morderstw maso-wych. Od kwietnia 1943 r. nastàpi∏y masowe ataki oddzia∏ów UPA na wsie i kolonie polskiena terenie ca∏ego Wo∏ynia. Eksterminacja ludnoÊci polskiej rozpocz´ta w powiatach: sar-neƒskim, kostopolskim, rówieƒskim i zdo∏bunowskim, w czerwcu 1943 r. rozszerzy∏a si´ napowiaty: dubieƒski i ∏ucki, w lipcu 1943 r. obj´∏a powiaty: horochowski, w∏odzimierskii kowelski, a w sierpniu 1943 r. tak˝e powiat lubomelski. Szczególnie krwawy by∏ lipiec 1943 r.Oddzia∏y UPA wchodzàce w sk∏ad pó∏nocno-zachodniego OW „Turiw”, przy aktywnymwsparciu miejscowej ludnoÊci ukraiƒskiej, o Êwicie 11 lipca 1943 r. otoczy∏y i zaatakowa∏ywsie i osady polskie jednoczeÊnie w trzech powiatach: horochowskim, w∏odzimierskimi kowelskim. Dosz∏o do krwawej rzezi i zniszczenia, ludnoÊç polska gin´∏a od kul, siekier,wide∏, kos, no˝y, p∏on´∏y wsie. Dla Polaków mieszkajàcych we wschodnich powiatachWo∏ynia by∏ to pogrom, który przyniós∏ ogromne cierpienia i straty materialne.

Ocaleli od rzezi Polacy ratowali si´ ucieczkà do wi´kszych miast pod opiek´ Niemców,gdzie pozbawieni dachu nad g∏owà koczowali na ulicach, placach miejskich, w koÊcio∏ach.Panowa∏ g∏ód i niedostatek, któremu nie mog∏a zaradziç doraêna pomoc charytatywna lud-noÊci miejscowej i w∏adz koÊcielnych. Niemcy, wykorzystujàc trudnà sytuacj´ ludnoÊci pol-skiej, która sama wpad∏a w ich rće, wywozili zdolnych do pracy na przymusowe roboty doNiemiec. Chroniàc si´ przed g∏odem i wywózkà ludzie kierowali si´ do wi´kszych oÊrodkówpolskiej samoobrony, takich jak: Przebra˝e, Zasmyki, Paƒska Dolina, Huta Stepaƒska,Stara Huta, Bielin. Samoobrona zorganizowana w tych miejscowoÊciach by∏a dramatycznàwalkà o przetrwanie, a nie walkà przeciwko ludnoÊci ukraiƒskiej.

O charakterze i zakresie fizycznej eksterminacji ludnoÊci polskiej na Wo∏yniu, a tak˝eo sprawcach bestialskich morderstw, mówià nie tylko relacje Êwiadków tamtych wydarzeƒ,nie tylko dokumenty Komendy G∏ównej Armii Krajowej i Delegatury Rzàdu, ale równie˝liczne dokumenty niemieckie, sowieckie i ukraiƒskie. Niemieckie, to przede wszystkimakta Abwehry ró˝nych szczebli oraz policji i organów bezpieczeƒstwa. Szczególnà wartoÊçposiadajà meldunki i sprawozdania Abwehry przekazywane do centrali, które odtwarzajàrzeczywisty obraz wydarzeƒ na obszarze dzia∏aƒ niemieckiej armii, w tym raporty jednostekwywiadu do zwalczania ruchu zbrojnego i dywersji Walli III. Cenne okaza∏y si´ tak˝edokumenty wywiadu Naczelnego Dowództwa Grupy Armii „Pó∏nocna Ukraina”, Naczel-nego Dowództwa 4 Armii Pancernej oraz XIII korpusu armijnego. Wa˝ne informacje wno-szà materia∏y zawarte w miesićznych sprawozdaniach G∏ównej Polowej Komendantury365 (Galicja) i 372 (Lublin)16.

Dokumenty niemieckiego kontrwywiadu jednoznacznie stwierdza∏y, ˝e nacjonaliÊciukraiƒscy realizowali eksterminacj´ ludnoÊci polskiej na Wo∏yniu. Po masowych mordachw zachodnich powiatach Wo∏ynia 11–12 lipca 1943 r. ju˝ 13 lipca niemiecki kontrwywiad

15 Armia Krajowa w dokumentach..., t. 3, Wroc∏aw–Warszawa–Kraków 1990, s. 18.16 Znajdujà si´ w BAK oraz w BAMA.

46

Walli III donosi∏, ˝e ruch banderowski unicestwia (Ausrottung) polskich osadników na Wo-∏yniu17. W sprawozdaniu Abwehry za okres od 17 do 30 czerwca 1943 r. jest mowa o powta-rzaniu si´ ataków UPA na polskie osady na ca∏ym terenie powiatów sarneƒskiego i kosto-polskiego oraz o nasileniu napadów na ludnoÊç polskà w porównaniu z poczàtkiem 1943 r.Podano liczby: 8 napadów w marcu, 57 w kwietniu i 70 w maju18. Tak du˝y skok iloÊciowyw kwietniu nastàpi∏ w zwiàzku z zasileniem oddzia∏ów UPA przez policj´ ukraiƒskà w s∏u˝-bie niemieckiej, która zbieg∏a do lasu. Utworzone nowe oddzia∏y UPA z du˝ym impetemkontynuowa∏y rozpocz´tà wczeÊniej eksterminacj´ ludnoÊci polskiej. Charakterystycznyjest tak˝e meldunek szefa gestapo, gruppenführera Heinricha Müllera, w którym, na pod-stawie informacji otrzymanych od jednego z liderów banderowskiego od∏amu OUN, oce-nia si´, ˝e zagony ukraiƒskich nacjonalistów przeprowadzi∏y 29–30 sierpnia 1943 r. maso-we akcje, likwidujàc ponad 15 tys. Polaków na Wo∏yniu19. Z innych êróde∏, mi´dzy innymiz meldunków dowódców oddzia∏ów UPA20, wiadomo na przyk∏ad, ˝e 29 sierpnia 1943 r.kureƒ „¸ysego” przeprowadzi∏ akcj´ likwidacji Polaków we wsi Wola Ostrowieckai Ostrówki (powiat lubomelski).

W miesićznym raporcie dowództwa Grupy Armii „Pó∏nocna Ukraina” za kwiecieƒ1944 r. z 18 maja 1944 r. podano, ˝e jest ono w posiadaniu rozkazu rozstrzeliwania wszyst-kich Polaków, wydanego przez g∏ówne dowództwo UPA. Potwierdzeniem tej informacji jestsprawozdanie pe∏nomocnika Grupy Armii „Pó∏nocna Ukraina” z 23 maja 1944 r., w którymjest cytowany ten rozkaz21.

Dokumenty sowieckie dotyczàce tych wydarzeƒ to g∏ównie meldunki i sprawozdaniadowódców sowieckich oddzia∏ów partyzanckich dzia∏ajàcych na Wo∏yniu. Szczególnie cie-kawe sà sprawozdania i meldunki Iwana Szytowa. Mo˝na w nich znaleêç opisy konkretnychwydarzeƒ, a cz´sto tak˝e ich ocen´. Na przyk∏ad w sprawozdaniu oceniajàcym wydarzeniana Wo∏yniu w pierwszym kwartale 1943 r. stwierdzono, ˝e masowe antypolskie wystàpieniaukraiƒskich nacjonalistów rozpocz´∏y si´ na poczàtku lutego 1943 r. Meldunek mówi∏o „zaràbaniu” tysićy spokojnych Polaków przez banderowców, o niespotykanym okrucieƒ-stwie wobec ofiar, o mćzeniu, wykrćaniu ràk, wyk∏uwaniu oczu. Oceniajàc zaistnia∏à sytu-acj´ Szytow meldowa∏, ˝e „w chwili obecnej Polacy na Zachodniej Ukrainie postawieni sàprzed groêbà uderzenia ukraiƒskich nacjonalistów”22. W kolejnych meldunkach z 19 kwiet-nia 1943 r. i 27 maja 1943 r. jest mowa o niszczeniu Polaków oraz o tym, i˝ ukraiƒscynacjonaliÊci „w dalszym ciàgu grabià i mordujà ludnoÊç polskà”23. Oceniajàc rozwój sytu-acji, Szytow donosi∏, ˝e ukraiƒski ruch nacjonalistyczny rozszerzy∏ dzia∏ania do tego stop-nia, i˝ prawie dosz∏o do zbrojnego powstania. Ukraiƒscy nacjonaliÊci „gromili i palili”Polaków, a zadaniem ich by∏o „oczyszczenie Ukrainy z Lachów i Moskali”24.

Informacje o masowych mordach Polaków znajdowa∏y si´ tak˝e w meldunkach i spra-wozdaniach innych dowódców sowieckich oddzia∏ów partyzanckich. I tak, meldunek Alek-

17 BAMA, H 3/474, Amt Ausland (Abwehr Dienstelle Walli III, D 5800/43 g/B/Ausw. 273), Feststellungenzur Bandenlage, Qu, 13 VII 1943.18 Ibidem, RH 22/122, HA Qu, 17 VII 1943.19 Ibidem, Dokument nr wych. IV-H-53/43, ¸uck, 14 IX 1943.20 Sprawozdanie dowódcy kurenia „¸ysego” o przeprowadzeniu 29 VIII 1943 r. akcji likwidacji Polaków wewsiach Wola Ostrowiecka i Ostrówki (Archiwum SBU Obwodu Wo∏yƒskiego, 11315/I/2, s. 29).21 BAMA, T 454/24/836, HA Qu, 18 V 1944.22 Archiwum WIH, Materia∏y i Dokumenty, M. 365.23 CDAHOU, 62/1/253, k. 60–65.24 Ibidem, 62/1/239, k. 98.

47

sandra Saburowa zawiera∏ dane o spaleniu w marcu 1943 r. kilku miejscowoÊci polskichi rozstrzelaniu 150 Polaków oraz o dokonaniu mordów w pobli˝u Niemowin (zamordowa-no 117 Polaków) i w Janowej Dolinie (570 Polaków)25. Dowódca sowieckiego oddzia∏u par-tyzanckiego Iwanow w meldunku z 25 maja 1943 r. poda∏, ˝e bulbowcy „jak zwierz´ta” nisz-czà ludnoÊç polskà26.

Sprawozdanie Wasyla Begmy z 28 maja 1943 r. zawiera∏o fakty Êwiadczàce o masowymterrorze nacjonalistów ukraiƒskich w stosunku do ludnoÊci polskiej, przy czym zwraca∏ouwag´ na wielkie okrucieƒstwo wobec ofiar, niezale˝nie od ich wieku i p∏ci. W oparciuo podane fakty Begma ocenia∏, ˝e dzia∏alnoÊç nacjonalistów ukraiƒskich w okresie spra-wozdawczym by∏a ukierunkowana na zniszczenie ludnoÊci polskiej27.

Meldunki dowódców sowieckich oddzia∏ów partyzanckich z drugiej po∏owy 1943 r. nadalzawiera∏y niepokojàce informacje o masowych mordach ludnoÊci polskiej na Wo∏yniu.W meldunku rozpoznawczym sztabu sowieckiego oddzia∏u partyzanckiego Saburowaz 1 czerwca 1943 r. jest mowa o tym, ˝e na zachód od rzeki Horyƒ i na po∏udnie od linii ko-lejowej Sarny–Olewsk nacjonaliÊci-bulbowcy niszczà ludnoÊç polskà. W meldunku wymie-niono spalone przez nich miejscowoÊci (w sumie oko∏o 430 domostw), w których ludnoÊçwyr˝ni´to28. Dowódca sowieckiego zgrupowania oddzia∏ów partyzanckich p∏k Jewhen Mel-nyk w swoim sprawozdaniu za okres od 19 czerwca do 18 sierpnia 1943 r. meldowa∏, ˝e„g∏ównym has∏em nacjonalistów ukraiƒskich w obecnym czasie jest zebranie si∏ i walka w ce-lu oczyszczenia zajmowanego terytorium z Polaków. Ludzi palà, r˝nà, rozstrzeliwujà, ich do-bytek konfiskujà, budynki palà”29. Te informacje korespondujà ze wspomnieniami „TarasaBulby” Borowcia, który pisa∏, ˝e sztab UPA utworzonej przez OUN-B otrzyma∏ od Myko∏y¸ebedia w czerwcu 1943 r. zadanie niezw∏ocznego dokoƒczenia oczyszczania terytoriumukraiƒskiego z ludnoÊci polskiej30. W meldunku rozpoznawczym sztabu UkraiƒskiegoRuchu Partyzanckiego z 12 lipca 1943 r. podano, ˝e na terenie obwodu rówieƒskiego nacjo-naliÊci ukraiƒscy kontynuujà „zwierzćà rozpraw´” z ludnoÊcià polskà. Meldunek zawiera∏dane dotyczàce konkretnych miejscowoÊci, w których dokonano mordów31.

Raport z 31 paêdziernika 1943 r. dowódcy czechos∏owackiego oddzia∏u partyzanckiegokpt. Repkina z rozmów z ukraiƒskimi nacjonalistami donosi∏ o zaobserwowanym nasileniudzia∏aƒ OUN-B przeciwko partyzantom sowieckim i ludnoÊci polskiej. Repkin nie zauwa-˝y∏ natomiast jakichkolwiek dzia∏aƒ z ich strony przeciwko Niemcom32. Jest to niewàtpli-wie ocena obiektywna. Wyda∏ jà – co warto podkreÊliç – obserwator wydarzeƒ, któregotrudno posàdziç o stronniczoÊç.

W notatce dowódcy sowieckiego oddzia∏u partyzanckiego Naumowa z 7 stycznia 1944 r.,dotyczàcej sytuacji politycznej na terenie Zachodniej Ukrainy, stwierdza si´, ˝e podstawo-wym zadaniem banderowców i bulbowców w walce o „sobornà Ukrain´” jest „prowadzeniew szerokim zakresie terroru przeciwko ludnoÊci polskiej, niszczenie Polaków bez wzgl´du nawiek i p∏eç”, i ˝e w wyniku takich dzia∏aƒ nie ma ju˝ Polaków mi´dzy S∏uczà i Horyniem33.

25 Ibidem, 62/1/253, k. 14.26 Ibidem, k. 67.27 Ibidem, 1/22/75, k. 37–43.28 Ibidem, 62/1/253, k. 70–72.29 Ibidem, 57/4/191, k. 118. 30 T. Bulba-Boroweç, Armija bez der˝awy, Lwiw 1993, s. 272.31 CDAHOU, 1/22/41, k. 53, 54.32 Ibidem, 62/1/253, k. 20–22.33 Archiwum WIH, Materia∏y i Dokumenty, M. 360.

48

Dowódca zgrupowania sowieckich oddzia∏ów partyzanckich Aleksy Fiodorow, w swoimsprawozdaniu dla sekretarza Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii (bolszewików)Ukrainy, Nikity Chruszczowa, ods∏oni∏ prawd´ o prowadzeniu przez OUN-UPA walkiz Niemcami, nazywajàc g∏oszone o niej informacje k∏amliwà propagandà ukraiƒskich na-cjonalistów. Donosi∏, ˝e przebywajàc na terenie obwodu wo∏yƒskiego i rówieƒskiego odczerwca 1943 r. do stycznia 1944 r. nie stwierdzi∏ ˝adnych faktów Êwiadczàcych o prowadze-niu przez OUN-UPA walki z Niemcami. Natomiast faktem jest, ˝e ukraiƒscy nacjonaliÊci„prowadzà dzikà, krwawà rozpraw´, niszczàc ca∏kowicie ludnoÊç polskà i ˝ydowskà. Palà,zabijajà, ràbià toporami”34.

Omówione wy˝ej dokumenty, pochodzàce od dowódców sowieckich oddzia∏ów party-zanckich, by∏y sporzàdzane niejako na goràco i przedstawia∏y to, co dzia∏o si´ wówczas naWo∏yniu. Warto zauwa˝yç, ˝e operujàce tam liczne sowieckie oddzia∏y partyzanckie mia∏yza zadanie przygotowanie terenu do powrotu w∏adzy sowieckiej. Skrupulatnie zbiera∏ywszelkie informacje o sytuacji na obszarze swego dzia∏ania, które nast´pnie przekazywanodo sztabu Ukraiƒskiego Ruchu Partyzanckiego, a stamtàd do centrali w Moskwie. Mo˝naprzyjàç z du˝ym prawdopodobieƒstwem, ˝e meldunki i sprawozdania te opisywa∏y rzeczy-wiste wydarzenia.

Dyrektywy, rozkazy i meldunki OUN-UPA, jakie zachowa∏y si´ w archiwach, wyraêniemówià o prowadzonej na Wo∏yniu eksterminacji ludnoÊci polskiej. Dyrektywa kierownic-twa politycznego OUN w sprawie rozpoczćia eksterminacji dotychczas nie zosta∏a ujaw-niona, ale polecenia i rozkazy wydawane w 1943 r. wskazujà, ˝e taka decyzja zosta∏a pod-j´ta. Potwierdzeniem tego mo˝e byç dyrektywa dowództwa UPA „Pó∏noc”, którawskazywa∏a na koniecznoÊç przeprowadzenia „wielkiej akcji likwidacji polskiego elemen-tu”35. Zgodnie z nià nale˝a∏o zlikwidowaç ca∏à ludnoÊç polskà w wieku od 16 do 60 lat,a wsie polskie spaliç. Otrzymanie tajnej dyrektywy w sprawie ca∏kowitej likwidacji ludnoÊcipolskiej potwierdzi∏ w piÊmie do Myko∏y ¸ebedia „Rubana” dowódca Okr´gu Wojskowe-go „Turiw”, piszàc, ˝e przekaza∏ mu jà w czerwcu 1943 r. przedstawiciel Centralnego Pro-widu OUN, dowódca UPA „Pó∏noc” Dmytro KlaczkiwÊkyj „K∏ym Sawur”36. O jej wykona-niu Êwiadczy sprawozdanie dowódcy kurenia „¸ysego”, który donosi∏ kierownictwu OUN,˝e 29 sierpnia 1943 r. przeprowadzi∏ akcj´ we wsi Wola Ostrowiecka i Ostrówki w powie-cie lubomelskim37. W Woli Ostrowieckiej zamordowano 529 osób, w tym 220 dzieci,a w Ostrówkach 438 osób, w tym 246 dzieci. W sierpniu 1992 r. dokonano komisyjnej eks-humacji szczàtków ofiar, która potwierdzi∏a masowe mordy dokonane przez UPA w sierp-niu 1943 r. w tych miejscowoÊciach38. W innym dokumencie UPA z 11 grudnia 1943 r. jestmowa o koniecznoÊci przeprowadzenia w mo˝liwie najkrótszym czasie pe∏nej likwidacjiPolaków w rejonie na po∏udnie od Kowla39.

A oto niektóre tylko rozkazy i sprawozdania dowódców oddzia∏ów UPA.W rozkazie nr 24 Grupy Bojowej UPA „Borystena” z 2 wrzeÊnia 1943 r. czytamy: „Dla

likwidacji ostatnich w tym rejonie polskich osiedli nakazuj´ marsz oddzia∏ów »Jarka« i »To-poli« pod dowództwem dowódcy »¸ajdaky« ze wsi ¸uke na chutor ¸uke i Stepanhorod,

34 CDAHOU, 1/2/75, k. 48–55.35 Archiwum SBU Obwodu Wo∏yƒskiego, 11315/I/2, s. 16.36 Ibidem, s. 28.37 Ibidem, ark. 29.38 L. Popek, Ekshumacja szczàtków ludnoÊci polskiej wymordowanej przez UPA w powiecie lubomelskim,„Biuletyn Informacyjny ÂZ˚AK Okr´g Wo∏yƒski” 1993, nr 2, s. 27–36.39 CDAHOU, 57/4/353, k. 93.

49

Hut´. Oddzia∏y »Kory« i »Worona« na Dobryƒ, Stepanhorod, Hut´, Dubowie. ¸ukiemokrà˝yç las i zlikwidowaç napotkanego wroga. Oddzia∏ »Worona« ma zlikwidowaç polskieosiedla Górne, Ostryj Rih, Zgoszcz”40.

Sprawozdanie Pierwszej Grupy UPA nr 3/5 za czerwiec 1943 r. z 5 lipca 1943 r. infor-muje: „Szawu∏a: [...] 24.6. zlikwidowano ca∏kowicie polskà koloni´, gdzie nie by∏o ˝adnychstrat. Kruk: [...] 17.6. wykonano napad na polskà koloni´ Stachówk´, gdzie zabito 60 Lachówi spalono po∏ow´ kolonii, nasze straty 17 zabitych, 5 rannych”41.

I jeszcze fragment sprawozdania dowódcy kurenia „Ptacha”: „22.12.[1943 r.] zniszczo-no polskie osiedle Bortnica (k. Dubna). Zabito ponad 25 Lachów, du˝o spali∏o si´ w do-mach. W∏asne straty 1 zabity”42.

Na temat decyzji Centralnego Prowidu OUN w sprawie likwidacji Polaków spotykamytak˝e wzmianki w powojennych publikacjach czo∏owych dzia∏aczy OUN. Myko∏a ¸ebed’pisa∏ ob∏udnie, ˝e UPA próbowa∏a wciàgnàç Polaków do wspólnej walki przeciwko okupan-tom, a gdy to si´ nie powiod∏o, „wyda∏a polskiej ludnoÊci rozkaz opuszczenia ukraiƒskichterenów Wo∏ynia i Polesia”. Kiedy i to nie pomog∏o, „sprzeciw by∏ likwidowany si∏à”43.¸ebed’ chcia∏ w jakimÊ stopniu usprawiedliwiç decyzj´ o likwidacji Polaków, w efekcie jednakobcià˝y∏ odpowiedzialnoÊcià za masowe mordy kierownictwo OUN, na którego czele wów-czas sta∏. Z kolei „Taras Bulba” Boroweç we wspomnieniach napisa∏, ˝e w czerwcu 1943 r.otrzyma∏ od partii ¸ebedia zadanie bojowe, aby „niezw∏ocznie i jak najszybciej dokoƒczyçoczyszczania terytorium ukraiƒskiego z ludnoÊci polskiej”44.

Dokumentami obcià˝ajàcymi OUN-UPA zbrodniczà dzia∏alnoÊcià przeciwko ludnoÊcipolskiej i ukazujàcymi metody oraz sposób przeprowadzenia zaplanowanej eksterminacjisà akta karne z rozpraw sàdowych, które odby∏y si´ po powtórnym zajćiu Wo∏ynia przezZwiàzek Sowiecki. Sà to zeznania cz∏onków OUN, UPA i SB OUN oskar˝onych o pope∏-nienie zbrodni na Polakach. Cz∏onek SB OUN Arsenij Bo˝ewÊkyj, który w czerwcu 1943 r.wraz z bojówkami SB OUN i UPA uczestniczy∏ w mordowaniu ludnoÊci polskiej, mówi∏o barbarzyƒskich i okrutnych metodach stosowanych wobec ofiar45. Stepan JaniszewÊkyj„Da∏ekyj”, cz∏onek Krajowego Prowidu OUN, oÊwiadczy∏, ˝e SB OUN, którà kierowa∏,bra∏a udzia∏ w masowym wyniszczeniu ludnoÊci polskiej oraz paleniu polskich osiedli.Podczas tych akcji „w zwierzćy sposób zamćzono du˝à liczb´ ludnoÊci polskiej”. Poda∏,˝e jednym z najaktywniejszych organizatorów rozprawy z ludnoÊcià polskà by∏ Iwan¸ytwyƒczuk „Dubowyj”, dowódca pó∏nocnego OW „Zahrawa”, który „nieraz chwali∏ si´swoimi zas∏ugami w niszczeniu Polaków. W stepaƒskim rejonie Obwodu Rówieƒskiego,gdzie rozprawà z ludnoÊcià polskà kierowa∏ osobiÊcie »Dubowyj«, by∏a najwi´ksza liczbaofiar i spalonych polskich osiedli”46. Przera˝ajàce jest zeznanie cz∏onka bojówki SB OUNFedota Desiatczuka o metodach mordowania Polaków47. W zeznaniach innych oskar˝o-nych: Ohorodniczuka vel Niko∏aja KwitkowÊkiego, Myko∏y Hawryluka „Fedosia” („Arka-dija”), P∏atona Prusa, Filimona Jafymczuka przewijajà si´ nazwy miejscowoÊci, w którychpope∏niono zbrodnie na ludnoÊci polskiej. O barbarzyƒskich metodach stosowanych

40 CDAWOWU, 3838/1/64, k. 9. Zob. te˝ Litopys UPA. Nowa serija, t. 2, Kyjiw–Toronto 1999, s. 139.41 DARO, R-30/2/39, k. 24. Zob. te˝ Litopys UPA. Nowa serija, t. 2, s. 172, 173.42 DARO, R-30/2/33, k. 150–153. Zob. te˝ Litopys UPA. Nowa serija, t. 2, s. 359.43 M. ¸ebed’, UPA, Drohobycz 1993, s. 53, 89.44 T. Bulba-Boroweç, op. cit., s. 272.45 Archiwum SBU Obwodu Wo∏yƒskiego, Akta sprawy karnej Bo˝ewÊkiego Arsenija.46 Ibidem, Akta sprawy karnej JaniszewÊkiego Stepana Paw∏owycza.47 Ibidem, Akta sprawy karnej Desiatczuka Fedota.

50

wobec niej pisa∏ w swojej relacji Micha∏ Paszkowski, który jako jeden z nielicznych urato-wa∏ si´ z rzezi w kolonii Majdan48. Opis pogromu Polaków zawiera∏ tak˝e meldunek do-wódcy kurenia UPA „¸ysego” o akcji przeprowadzonej w Ziemlicy powiat w∏odzimierski49

oraz dokument SB OUN opisujàcy akcj´ „Dowbysza” na polskà wieÊ Chrynów (rejon Iwa-nicze)50. Kierownik horochowskiego nadrejonu OUN Josif Krawczuk „Twerdyj” zezna∏w czasie Êledztwa: „20 lipca 1943 roku bra∏em udzia∏ w zebraniu, które prowadzili: orga-nizacyjny referent Krajowego Prowidu OUN »Kry∏acz« i szef sztabu grupy »Turiw«– »Wowczak« w lesie zawidowskim rejon porycki. W zebraniu brali udzia∏ okr´gowi i nad-rejonowi prowidnycy OUN, dowódcy kureni i sotni UPA, którzy bezpoÊrednio dowodzilizniszczeniem polskiej ludnoÊci. Dowódca sotni UPA Miko∏aj Nowosad »Hrom« meldo-wa∏, ˝e jego sotnia wraz z miejscowà bojówkà SB zniszczy∏a Polaków we wsiach Zagajei Kupowalce. Dowódca sotni Fiodor Panasiuk »Wietro∏om« meldowa∏ o zniszczeniu Pola-ków w kolonii Watyniec – 120 ludzi. Dowódca sotni »Czornomorec« chwali∏ si´ likwida-cjà 130 Polaków w kolonii Kupowka”51.

We wspomnieniach o rajdach UPA w powiecie kostopolskim sotnyk W. Hrabenko napi-sa∏ o swoim udziale w likwidacji bazy samoobrony w Hucie Stepaƒskiej52. Stwierdzi∏, ˝e od-dzia∏ UPA mia∏ zakaz zabijania ludnoÊci cywilnej, a krwawej zemsty dopuÊci∏a si´ wiejskasamoobrona nazywana „czernià”, o czym dowiedzia∏ si´ póêniej. Szczegó∏owe sprawozda-nie z akcji na baz´ samoobrony polskiej w Hucie Stepaƒskiej w pe∏ni potwierdza, ˝e od-dzia∏y UPA inicjowa∏y i przeprowadza∏y akcje antypolskie majàce na celu zniszczenie lud-noÊci polskiej53. WiarygodnoÊç tego dokumentu nie nasuwa ˝adnej wàtpliwoÊci, a jegowymowa jest jednoznaczna. Z treÊci wynika wyraênie, ˝e by∏a to rzeê s∏abo uzbrojonej lud-noÊci polskiej, o czym Êwiadczà podane straty: osiemnastu zabitych i siedemnastu rannych postronie UPA i ponad 500 zabitych oraz nieokreÊlona liczba rannych po stronie polskiej.A przecie˝ to Polacy si´ bronili, zaÊ oddzia∏y UPA atakowa∏y – stàd proporcje strat powinnybyç zupe∏nie inne. Inne dokumenty mówià o akcji na Janowà Dolin´, w której wyniku zgin´-∏o ponad 500 Polaków, a polska osada przesta∏a istnieç54. Nie by∏ to bój, ani równa walka, leczrzeê bezbronnych mieszkaƒców. Âwiadczy o tym stosunek strat atakujàcych nacjonalistówukraiƒskich (czterech zabitych i trzech rannych) do zamordowanych Polaków (500 osób).

W po∏owie 1943 r. propaganda kierownictwa OUN-UPA wyraênie podsyca∏a antypol-skie nastroje wÊród ludnoÊci ukraiƒskiej, m.in. za poÊrednictwem artyku∏ów publikowanychw piÊmie „Do zbroji”, wydawanym przez Wydzia∏ Polityczny UPA. Bohdan Wusenko w ar-tykule UkrajinÊka PowstanÊka Armija dije pisa∏: „Naród ukraiƒski wstàpi∏ na drog´ zdecy-dowanej rozprawy zbrojnej z cudzoziemcami i nie zejdzie z niej dopóki ostatniego cudzo-ziemca nie przep´dzi do jego kraju albo do mogi∏y”55. Myko∏a MichnowÊkyj wtórowa∏ mu:„dopóki na ukraiƒskim terytorium b´dzie panowaç cudzoziemiec, dotàd Ukraiƒcy nie z∏o-˝à broni, dotàd wszystkie pokolenia Ukraiƒców pójdà na wojn´. Wojna b´dzie prowadzo-na wszystkimi zasobami”56.

48 Ibidem, 11315/I/2, s. 17.49 Ibidem, s. 30.50 Ibidem.51 Ibidem, Sprawa karna nr 2794.52 Litopys UPA, t. 5, s. 81–83.53 DARO, R-30/2/39, k. 25, 26. 54 Litopys UPA, t. 5, s. 20; P. Mirczuk, UkrajinÊka PowstanÊka Armija 1942–1952, Lwiw 1953, s. 32.55 „Do zbroji”, nr 2, VIII 1943 r.56 Ibidem, nr 3, IX 1943 r.

51

W paêdzierniku 1943 r. kierownictwo OUN wyda∏o komunikat w sprawie walk brato-bójczych na Wo∏yniu, pot´piajàc je i odcinajàc si´ od nich, wskazujàc jako przyczyny zmu-szajàce Ukraiƒców do reakcji zadawnione antagonizmy, inspiracj´ okupanta, antyukraiƒ-skà propagand´57. Zarzucono Polakom wspó∏prac´ z partyzantkà sowieckà i uczestniczeniew policji pomocniczej. Stwierdzono, ˝e OUN nie mia∏a nic wspólnego z masowymi morda-mi. Po opublikowaniu komunikatu, w piÊmie „Ideja i Czyn” nr 1 z 1944 r. ukaza∏ si´ nawià-zujàcy do jego treÊci artyku∏ redaktora naczelnego Mychaj∏a Polidowycza-KarpatÊkiego,z którego wynika∏o, ˝e to Polacy ponoszà odpowiedzialnoÊç za rozpoczćie walk ukraiƒsko--polskich i sà tak˝e odpowiedzialni za ich zakoƒczenie58. Twierdzenie powy˝sze nie mia∏o˝adnego uzasadnienia, tak jak nie majà podstaw twierdzenia o rozpoczćiu przez Polakówantyukraiƒskich akcji na Wo∏yniu, które rzekomo mia∏y byç przyczynà antypolskich wystà-pieƒ nacjonalistów ukraiƒskich. Dokumenty, jakie zachowa∏y si´ w archiwach, zdecydowa-nie temu przeczà.

Komunikat Êwiadczy∏ o pewnej ewolucji stanowiska OUN wobec Polaków. Dzia∏o si´ tow czasie, kiedy szybko zbli˝a∏ si´ front wschodni, a zbrodnie na ludnoÊci polskiej przybra∏yniepokojàce rozmiary. Z kolei artyku∏ w piÊmie „Ideja i Czyn” ukaza∏ si´ w czasie trwaniarozmów polsko-ukraiƒskich. Dlatego trudno jest oceniç prawdziwe intencje kierownictwaOUN w tej sprawie. Mog∏a to byç próba ugodowego rozwiàzania konfliktu i przemilczeniakrwawych wydarzeƒ na Wo∏yniu lub celowa gra taktyczna, zmierzajàca do przerzucenia wi-ny za pope∏nione zbrodnie na stron´ polskà. Sprawy tej nie da si´ rozwik∏aç bez ujawnie-nia dalszych dokumentów, szczególnie materia∏ów Êcis∏ego kierownictwa OUN.

Komunikat nie przyniós∏ radykalnej zmiany stosunku OUN-UPA do ludnoÊci polskiejna terenie Wo∏ynia i Galicji Wschodniej. Wprawdzie w dokumencie OUN (Rozkaz nr I/43z 27 paêdziernika 1943 r.), podpisanym przez referenta organizacyjnego inicja∏ami „K.H.”,kategorycznie nakazuje si´ wstrzymanie wszelkich antypolskich akcji59, to jednak w dalszymciàgu trwa∏y masowe mordy Polaków. W terenie nie podporzàdkowano si´ zaleceniomi rozkazom kierownictwa OUN, a cz´sto t∏umaczono je doÊç dowolnie. Oto dokumentycharakteryzujàce t´ sytuacj´, pochodzàce z poczàtku 1944 r. Instrukcja nadrejonowegocentrum propagandowego i nadrejonowego prowidu OUN z 24 marca 1944 r. tak ujmowa-∏a stosunek do Polaków: „Stosunek nasz do Polaków jest taki, jak to powiedziano na kon-ferencji: bojówka bije, a my krzyczymy, ˝e spokojnej ludnoÊci nikt nie rusza”60. W instruk-cji nadrejonu SB OUN z 5 kwietnia 1944 r. czytamy: „Ogólny atak na Lachów wstrzymaç.Z∏apanych winnych przes∏uchaç, ˝eby podpisali protokó∏. Winni – likwidacja po udowod-nieniu wspó∏pracy z Niemcami lub bolszewikami. Niewinnych po przes∏uchaniu zwolniç, tona przysz∏oÊç”61. Wydany 5 maja 1944 r. rozkaz Centralnego Prowidu OUN dla powiatowychprowidnyków nakazuje, aby „z uwagi na oficjalne stanowisko polskiego Rzàdu w sprawiewspó∏pracy z Sowietami, Polaków z naszych ziem usuwaç”. Zwraca si´ przy tym uwag´, ˝enale˝y wydaç ludnoÊci polskiej polecenie wyprowadzenia si´ w ciàgu kilku dni na „rdzen-nie polskie ziemie”, a jeÊli to nie zostanie wykonane, to wysy∏aç bojówki, które b´dà „likwi-dowa∏y m´˝czyzn, a chaty paliç”62. Rozkazy i komunikaty wydane w celu wstrzymania

57 P. Mirczuk, op. cit., s. 294–296.58 AAN, Akta Delegatury Rzàdu, Departament Spraw Wewn´trznych Biura Wschodniego, 202/II/53,s. 44–47.59 CDAWOWU, 3833/1/13, k. 8.60 Archiwum SBU Obwodu Wo∏yƒskiego, 67/1/2, k. 8.61 DARO, R-30/2/16, k. 240, 241.62 CDAWOWU, 3833/1/3, k. 53.

52

antypolskich wystàpieƒ mogà Êwiadczyç albo o ob∏udzie, albo o tym, ˝e kierownictwo OUNprzesta∏o panowaç nad sytuacjà.

Dokumenty polskie opisujàce przedstawionà sytuacj´ to przede wszystkim meldunkii sprawozdania gen. Stefana Roweckiego do centrali oraz raporty Komendy AK ObszaruLwów przesy∏ane do Komendy G∏ównej AK w Warszawie. Pierwszy raport przes∏anyz Okr´gu AK Wo∏yƒ do Komendy G∏ównej AK obejmuje sprawozdanie z wydarzeƒ w okre-sie do 20 kwietnia 1943 r. Zawiera informacje o rozpocz´tej przez oddzia∏y „Tarasa Bulby”w koƒcu lutego 1943 r. akcji antypolskiej, która osiàgn´∏a najwi´ksze nasilenie w powia-tach: sarneƒskim i kostopolskim. Wymienione sà w nim miejscowoÊci, w których dokonanomordów: ParoÊle – wymordowanych 27 rodzin, Lipniki – 170 osób, Hipolitówka – czterdzie-Êci osób, okolice Dera˝nego – 150 osób. Podano, ˝e w rejonie dzia∏ania bulbowców stratyPolaków oblicza si´ na oko∏o osiemset osób63.

W meldunku zbiorczym, obejmujàcym przeglàd najwa˝niejszych wydarzeƒ od 8 do 14maja 1943 r., gen. Rowecki donosi∏, ˝e na terenie Wo∏ynia ukraiƒskie organizacje wojsko-we, kierowane przez OUN Bandery i Melnyka oraz przez by∏ych oficerów armii SymonaPetlury (oddzia∏y „Tarasa Bulby”), rozpocz´∏y masowe mordowanie ludnoÊci polskiej,a liczba ofiar przekracza 2 tys. osób64.

O zorganizowanej na wielkà skal´ akcji mordowania ludnoÊci polskiej na Wo∏yniuw niedziel´ 11 lipca 1943 r. mówi∏ raport Komendy AK Obszaru Lwów. Wymieniono w nimnazwy wsi opanowanych przez nacjonalistów ukraiƒskich w powiatach: horochowskim, ∏uc-kim, dubieƒskim, w∏odzimierskim. Podano, ˝e tylko 30 proc. ludnoÊci tych miejscowoÊciuratowa∏o si´ ucieczkà. Zwrócono uwag´, ˝e wykaz nie jest kompletny, obejmuje bowiemtylko te miejscowoÊci, z których niedobitkom i rannym uda∏o si´ dotrzeç do Lwowa. Raportzawiera∏ tak˝e informacj´, ˝e przypadki samoobrony Polaków by∏y bardzo rzadkie zewzgl´du na brak broni. Jedynym ratunkiem i obronà by∏a ucieczka65. Kolejny raportKomendy AK Obszaru Lwów z 15 sierpnia 1943 r. poda∏ dalsze informacje o wydarzeniachz 11 lipca 1943 r., szczegó∏owo opisujàc ich przebieg. W meldunku pó∏rocznym z 31 sierp-nia 1943 r. gen. Tadeusz Komorowski podsumowa∏ je piszàc: „warunki do samoobrony sàrozpaczliwe: wsz´dzie przemoc okupanta, na terenach po∏udniowych przewaga liczebnai uzbrojenie Ukraiƒców przesàdza wynik. Ponosimy dotkliwe straty w ludziach mordowa-nych i wy∏apywanych, ca∏e po∏acie sà ogo∏ocone z elementu polskiego”66.

Raport Komendy AK Obszaru Lwów z 1 wrzeÊnia 1943 r. zwraca∏ uwag´ na to, ˝eakcja mordowania Polaków na Wo∏yniu by∏a prowadzona z potwornym okrucieƒstwem.Podano liczne tego przyk∏ady. Liczb´ zamordowanych szacowano na 40 tys., a wywiezio-nych do Rzeszy na oko∏o 50 tys. JednoczeÊnie w sprawozdaniu by∏a mowa o du˝ej liczbieuciekinierów z Wo∏ynia, których trasa wiod∏a przez Lwów i PrzemyÊl. Ucieczki rozpocz´∏ysi´ w lutym 1943 r., a od lipca 1943 r. sta∏y si´ masowe. Do 2 wrzeÊnia 1943 r. przez Lwówprzesz∏o 15 621 uchodêców w transportach z konwojem, oko∏o 10 tys. w transportach nieobj´tych ewidencjà i oko∏o 5 tys. pojedynczo67.

Straty, jakie ponios∏a ludnoÊç polska na Wo∏yniu z ràk ukraiƒskich nacjonalistów, sàogromne. W toku Êledztw przeprowadzonych przez G∏ównà Komisj´ Badania Zbrodni

63 BUW, sygn. 3312.64 Armia Krajowa w dokumentach..., t. 3, s. 18.65 AAN, Oddzia∏ VI, 203/XV/42, k. 78–85.66 Armia Krajowa w dokumentach..., t. 3, s. 68 i 92, 93.67 AAN, Oddzia∏ VI, 203/XV/41, k. 151.

53

przeciwko Narodowi Polskiemu, ustalono, ˝e w 932 miejscowoÊciach ofiarami ekstermina-cji pad∏o oko∏o 70 tys. Polaków68. W∏adys∏aw i Ewa Siemaszkowie w swojej pracy podajàliczb´ 36 543–36 750 Polaków zamordowanych na Wo∏yniu w latach 1939–1945, w tym zna-nych z nazwiska 19 379–19 401 osób69. Wed∏ug autorów nie jest to liczba pe∏na – rzeczywi-ste straty sà wi´ksze i wynoszà 50–60 tys. osób70.

LudnoÊç polska ponios∏a ogromne straty materialne w wyniku dzia∏aƒ OUN-UPA zmie-rzajàcych do usunićia Êladów obecnoÊci polskiej na Wo∏yniu. W rozkazie do kuszczowychprowidnyków i referentów OUN czytamy w tej sprawie: „Likwidowaç Êlady polskoÊci [...]a) Zniszczyç wszystkie Êciany koÊcio∏ów i innych polskich budynków kultowych, b) Znisz-czyç drzewa przy zabudowaniach tak, aby nie pozosta∏y nawet Êlady, ˝e tam kiedykolwiekktoÊ ˝y∏ (ale nie niszczyç drzew owocowych przy drogach), c) Do 25 XI 1944 r. zniszczyçwszystkie polskie chaty, w których poprzednio mieszkali Polacy [...]. Zwraca si´ uwag´ razjeszcze na to, ˝e je˝eli cokolwiek polskiego pozostanie, to Polacy b´dà mieli pretensje donaszych ziem. Postój, 9.02.1944 r. Mandriwnyk”71. W sprawozdaniu z dzia∏alnoÊci referen-tury organizacyjno-mobilizacyjnej Okr´gu Wojskowego „Bohun” za miesiàc paêdziernik1943 r. donoszono: „akcja wysadzania mostów, minowania i przekopywania dróg, zdejmo-wania telefonicznych drutów, niszczenia polskich pomników jest w pe∏nym rozwoju. [...]Dnia 9.10.43 r. na terenie „Tarasa” zniszczono wszystkie telefoniczne druty na liniach po-mocniczych z wyjàtkiem linii Radziwi∏∏ów–Poczajów. RównoczeÊnie, w tym samym dniu,zniszczono tu wszystkie koÊcio∏y, pomniki – wszystko to, co wskazywa∏oby na istnieniePolaków na naszych ziemiach”72.

Czes∏aw Piotrowski na podstawie przeprowadzonych skrupulatnie badaƒ poda∏, ˝ez ogólnej liczby 1150 wiejskich osiedli polskich oraz z przewagà polskich mieszkaƒców(liczàcych ogó∏em ponad 30 tys. zagród), w wyniku dzia∏alnoÊci OUN-UPA zniszczonychzosta∏o 1048 osiedli z 26 167 zagrodami, 37 osiedli Niemcy unicestwili w czasie akcji pacy-fikacyjnych, a tylko 66 przetrwa∏o wojn´, ale zosta∏y zniszczone przez w∏adze sowieckie poewakuacji Polaków po 1945 r.73 Zag∏adzie uleg∏y równie˝ obiekty sakralne. Z istniejàcychna Wo∏yniu 252 koÊcio∏ów i kaplic 103 zosta∏y zniszczone w wyniku dzia∏alnoÊci OUN--UPA, 94 – przez w∏adze sowieckie po 1944 roku, 25 koÊcio∏ów wykorzystano do innych ce-lów, po 1992 r. zwrócono wiernym 26 koÊcio∏ów74. Jest to bilans ofiar i strat, jakie ponios∏aludnoÊç polska Wo∏ynia w wyniku prowadzonej czystki etnicznej.

Na poczàtku 1944 r. antypolskie akcje OUN-UPA rozszerzy∏y si´ tak˝e na teren GalicjiWschodniej. OUN-B rozpocz´∏a tam organizowanie UPA wiosnà 1943 r. Dla zmyleniaw∏adz niemieckich poczàtkowo nazwano jà Ukraiƒskà Samoobronà Narodowà (UNS).W strukturze UPA Galicja stanowi∏a terytorialne zgrupowanie UPA „Zachód” (dowódcaWasyl Sydor), z wydzielonymi szeÊcioma Okr´gami Wojskowymi: I OW – Lwów-miasto,II OW – Obwód Lwowski i Che∏mszczyzna, III OW – Obwód Tarnopolski, IV OW – Ob-wód Stanis∏awowski i Czerniowiecki, V OW – Obwód Drohobycki, VI OW – ziemia prze-myska i ¸emkowszczyzna. Wiosnà 1944 r. UPA w Galicji Wschodniej stanowi∏a du˝à si∏´

68 Notatka informacyjna GKBZpNP-IPN z 29 IV 1997 r.69 W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraiƒskich na ludnoÊci polskiejWo∏ynia 1939–1945, t. 2, Warszawa 2000, s. 1038. 70 Ibidem, s. 1056.71 DARO, R-30/2/16, k. 95.72 Ibidem, R-30/2/33, k. 68, 69. Zob. te˝ Litopys UPA. Nowa serija, t. 2, s. 465. 73 Cz. Piotrowski, Zniszczone i zapomniane osiedla polskie oraz koÊcio∏y na Wo∏yniu, Warszawa 2002, s. 20.74 Ibidem.

54

i liczy∏a 45–50 tys. dobrze uzbrojonych ludzi, a mo˝liwoÊci mobilizacyjne pozwala∏y znacz-nie zwi´kszyç liczebnoÊç oddzia∏ów75.

Pod naciskiem frontu wschodniego oddzia∏y UPA przesz∏y z Wo∏ynia do przyleg∏ychpó∏nocnych rejonów województwa lwowskiego i tarnopolskiego. W styczniu i lutym 1944 r.zorganizowa∏y tam napady na polskie wsie i osiedla. Ich skutki szczególnie dotkliwie od-czu∏a bezbronna ludnoÊç polska zamieszka∏a w powiatach: rawskim, sokalskim, jaworow-skim, radziechowskim, kamienieckim, ˝ó∏kiewskim i przemyskim, która gin´∏a albo ucie-ka∏a do wi´kszych miast, liczàc na obron´ niemieckiej administracji, coraz cz´Êciej te˝ wy-je˝d˝a∏a do centralnej Polski76. Od marca 1944 r. przez ca∏à Galicj´ Wschodnià przetoczy-∏a si´ fala rzezi ludnoÊci polskiej, w których uczestniczy∏y du˝e si∏y UPA wsparte przezmiejscowà ukraiƒskà ludnoÊç77. Dowództwo Lwowskiego Okr´gu AK oceni∏o liczb´ ofiarw styczniu, lutym i marcu 1944 r. na co najmniej 6–8 tys.78 Ukraiƒski historyk Lew Szan-kowÊkyj poda∏, ˝e w pierwszej po∏owie 1944 r. oddzia∏y UPA przeprowadzi∏y na terenieGalicji 201 antypolskich akcji, w których zgin´∏o 5100 Polaków79.

W pó∏rocznym meldunku o sprawach AK i sytuacji w kraju z 1 marca 1944 r. gen. Komo-rowski informowa∏ Naczelnego Wodza, ˝e „zbrojne wystàpienia band ukraiƒskich, któreby∏y w ubieg∏ym pó∏roczu na Wo∏yniu, przenios∏y si´ teraz na ca∏y obszar Lwowa, a inicja-tyw´ przej´∏y zorganizowane, dobrze uzbrojone i wspomagane przez Niemców oddzia∏yUPA. Wiele wsi polskich zosta∏o spalonych, dobytek zrabowany, ludnoÊç wymordowana”80.Dla zobrazowania zbrodni ukraiƒskich podano liczb´ Polaków zamordowanych w rejonieTarnopola od sierpnia 1943 r. do lutego 1944 r., przy czym zwrócono uwag´ na nasileniemordów w poszczególnych miesiàcach, od 45 w sierpniu 1943 r. do 466 w styczniu 1944 r.81

W Raporcie z Ziem Wschodnich Biura Wschodniego przy Departamencie Spraw We-wn´trznych na Kraj z marca 1944 r. podane sà fakty o potwornej rzezi Polaków w Podkamie-niu, w którym nacjonaliÊci ukraiƒscy grasowali bezkarnie przez 5 dni. Akcja rozpocz´∏a si´10 marca 1944 r., kiedy kwaterowa∏ tam jeszcze oddzia∏ SS i dowództwo niemieckie, którezaraz nast´pnego dnia opuÊci∏y miasteczko. Przyby∏y oddzia∏ niemiecki, wracajàcy z karnejekspedycji, wspólnie z oddzia∏em UPA przez dwa kolejne dni mordowa∏ ludnoÊç polskà82.

Równie˝ dokumenty niemieckie pochodzàce z poczàtku 1944 r. zawiera∏y informacjeo stopniowym rozprzestrzenianiu si´ dzia∏alnoÊci UPA na tereny Galicji. Polaków wymie-ni∏y jako g∏ównego wroga OUN-UPA, które przygotowywa∏y si´ do ich zupe∏nego usuni´-cia i wzićia w∏adzy w swoje rće (meldunek Abwehry z 9 lutego 1944 r.)83. W raporcie wy˝-szego dowództwa SS i policji w GG, omawiajàcym sytuacj´ partyzanckà w kwietniu 1944 r.,by∏a mowa o rozp´taniu walki narodowoÊciowej przez „ukraiƒskà partyzantk´” (UPA).Charakteryzujàc rozwój sytuacji stwierdzono, ˝e walka ta nasila∏a si´ w przera˝ajàcym tem-pie, przy czym palono zabudowania i rozstrzeliwano Polaków84. Równie˝ w sprawozdaniuG∏ównej Polowej Komendantury 365 z 19 czerwca 1944 r. wyraênie i jednoznacznie stwier-

75 AAN, Oddzia∏ VI, 202/II/16, k. 62; 203/XV/8, k. 267; P. Mirczuk, op. cit., s. 245–250.76 AAN, Oddzia∏ VI, 202/III/126, k. 31.77 Ibidem, 202/III/73, k. 10.78 Ibidem, 202/III/121, k. 255.79 L. SzankowÊkyj, UPA [w:] Istorija ukrajinÊkoho wijÊka, Winnipeg 1953, s. 73. 80 Armia Krajowa w dokumentach..., t. 3, s. 325, 326.81 Ibidem, s. 346, 347.82 AW, Zbiór Wojciecha Bukata, k. 4, Raport z Ziem Wschodnich nr 41, marzec 1944 r.83 BAMA, RH 2/v. 2048.84 Litopys UPA, t. 6, Toronto 1984, s. 137–139.

55

dzono, ˝e celem UPA jest wyzwolenie Ukrainy do Sanu i zniszczenie (po raz kolejny u˝ytoterminu Ausrottung) ludnoÊci polskiej na tym obszarze85.

W tym okresie komenda Okr´gu Lwowskiego AK skoncentrowa∏a swojà dzia∏alnoÊç naorganizacji samoobrony. Wzorem Wo∏ynia tworzono z kilku wsi po∏o˝onych obok siebiepunkty obronne lub bazy. W koƒcu marca 1944 r. rozpocz´to formowanie oddzia∏ów par-tyzanckich, które mia∏y wspó∏dzia∏aç z bazami samoobrony na zewnàtrz. Pierwsze silnebazy powsta∏y w Hanaczowie, Bia∏ce Królewskiej i Bia∏ce Szlacheckiej. Wzi´∏y one na sie-bie ca∏y ci´˝ar walki z UPA, a tak˝e udzielanie pomocy sàsiednim wsiom polskim, le˝àcymna wschód i po∏udnie od Lwowa86. Intensywne walki polskich oddzia∏ów partyzanckichz UPA na terenie Lwowskiego Okr´gu AK odnotowujemy w czerwcu 1944 r., g∏ównie napo∏udnie od Lwowa.

W styczniu, lutym i marcu 1944 r. równie˝ na terenie Okr´gu Tarnopolskiego AK docho-dzi∏o do napadów UPA, policji ukraiƒskiej i oddzia∏ów ukraiƒskiej dywizji SS „Galizien”na ludnoÊç polskà. W lutym 1944 r. mia∏y one charakter masowy. Zgodnie z danymimiejscowego kierownictwa AK oraz relacjami Êwiadków tych wydarzeƒ, z ràk UPA i ukra-iƒskich formacji w s∏u˝bie niemieckiej zgin´∏o: we wsi Ma∏a Berezowica (powiat zbaraski)– 131 osób, w ¸apowcu (powiat borszczowski) – osiemdziesiàt osób, we wsi KoroÊciatyn(powiat buczacki) – 78 osób, we wsi Byczkowice (powiat czortkowski) – 73 osoby, we wsiHermanówka (powiat borszczowski) – trzydzieÊci osób87.

28 lutego 1944 r. dosz∏o do pacyfikacji Huty Pieniackiej (powiat brodzki) przez oddzia∏y14 ukraiƒskiej dywizji SS „Galizien”, które otoczy∏y miejscowoÊç i mordowa∏y ludnoÊç w do-mach, koÊcio∏ach, stodo∏ach i w innych miejscach. Ogó∏em zgin´∏o ponad pi´çset osób,ucieczkà uratowa∏o si´ oko∏o pi´çdziesiàt mieszkaƒców. WieÊ liczàcà 172 domy spalono88.

Antypolskie akcje OUN-UPA obj´∏y tak˝e województwo stanis∏awowskie. Tu równie˝si∏ami Okr´gu Stanis∏awowskiego AK organizowano samoobron´ i przeprowadzano akcjeodwetowe. Du˝e oÊrodki samoobrony powsta∏y we wsiach: ¸ukowiec ˚urawski i ¸ukowiecWyszniowski (powiat rohatyƒski), Korczunek Daszawski (powiat stryjecki), Rozdó∏ (powiat˝ydaczowski), Bytków i w innych miejscowoÊciach. Polacy skupili si´ te˝ w miastach: Roha-tyn, Dolina, Ka∏usz, T∏umacz i Stryj. W wielu wypadkach nie dosz∏o do zorganizowaniasamoobrony, poniewa˝ jedyny ratunek ludnoÊç polska widzia∏a w ucieczce na zachód.Niektórzy Polacy, szczególnie w powiatach stanis∏awowskim i ka∏uskim, dla ratowania˝ycia przechodzili na wiar´ greckokatolickà i zmieniali narodowoÊç89. OsobliwoÊcià w woje-wództwie stanis∏awowskim by∏a obecnoÊç jednostek w´gierskich, które cz´sto broni∏yPolaków przed napadami UPA. W drugiej po∏owie maja 1944 r. W´grzy przeprowadzilimasowà akcj´ represyjnà wobec UPA w powiatach: drohobyckim, doliƒskim, stryjeckimi ˝ydaczowskim90.

Na terenie dystryktu Galicja administracja niemiecka czyni∏a znaczne wysi∏ki, aby niedopuÊciç do anarchii. Dzia∏ania sowieckiej partyzantki, a tak˝e antypolskie akcje OUN--UPA niszczy∏y stabilnoÊç niemieckiego zaplecza. Masowa ucieczka Polaków oraz szerzàcasi´ anarchia w ˝yciu gospodarczym i spo∏ecznym zmusza∏a Niemców do obrony Polakówi sprzyjania tworzeniu baz samoobrony. Sà przyk∏ady wspierania przez Niemców polskich

85 Amerykaƒskie Paƒstwowe Archiwum w Waszyngtonie, mikrofilm – T 501/218, St. Qu., 19 VI 1944.86 J. W´gierski, W lwowskiej Armii Krajowej, Warszawa 1989, s. 125–137.87 DATO, 3445/1/29, k. 3.88 AAN, Oddzia∏ VI, 202/II/73, k. 89.89 Ibidem, 202/III/121, k. 340.90 Ibidem, k. 307.

56

baz samoobrony na terenie Galicji Wschodniej. ObecnoÊç Niemców w niektórych wsiachpolskich zmniejsza∏a groêb´ napadu ze strony UPA91. W wyniku proÊby Polskiego Komite-tu Opiekuƒczego w Stanis∏awowie co najmniej trzy polskie bazy samoobrony w koloniiMedu˝e, Bednarówce i Wo∏osowie otrzyma∏y po 20 kbk92. Ale by∏o te˝ wiele przypadków,kiedy Niemcy odbierali Polakom broƒ, a dowódców samoobrony aresztowali (na przyk∏adwe wsi Adamy, powiat Kamionka Strumi∏owa). Cz´sto Niemcy stosowali represje wobectych wsi polskich, w których mieszkaƒcy sami zdobyli broƒ i przechowywali jà u siebie. Takby∏o np. w kwietniu z samoobronà we wsi Rudki ko∏o Kamionki Strumi∏owej93.

W wyniku antypolskich akcji przeprowadzonych w latach 1943–1944 przez OUN-UPAi ukraiƒskie formacje w s∏u˝bie niemieckiej ludnoÊç polska w Galicji Wschodniej ponios∏astraty szacowane na oko∏o 30–40 tys. ludzi94.

Dzia∏alnoÊç UPA na Wo∏yniu i w Galicji Wschodniej stanowi∏a efekt konsekwentnierealizowanego przez kierownictwo OUN-B planu eksterminacji ludnoÊci polskiej na tere-nie tzw. Zachodniej Ukrainy. Antypolska dzia∏alnoÊç ukraiƒskich nacjonalistów mia∏a swojeêród∏o w przyj´tych przez OUN-B zasadach integralnego nacjonalizmu Doncowa, z któ-rych wynika∏a polityczno-wojskowa strategia OUN-UPA, uwzgl´dniajàca realizacj´ nast´-pujàcych g∏ównych za∏o˝eƒ:

1. zorganizowanie wojskowych oddzia∏ów OUN na terenach Wo∏ynia i Polesia, a nast´p-nie w Galicji Wschodniej;

2. opanowanie mo˝liwie jak najwi´kszych terenów na Wo∏yniu i usunićie z nich admi-nistracji niemieckiej;

3. utworzenie zalà˝ków administracji ukraiƒskiej podleg∏ej OUN-UPA; 4. podporzàdkowanie kierownictwu OUN-B wszystkich oddzia∏ów partyzanckich, w tym

tak˝e oddzia∏ów „Tarasa Bulby” i Oddzia∏ów Wojskowych OUN-M (nawet przy u˝yciu si∏y); 5. usunićie lub zniszczenie polskiego elementu na Wo∏yniu i w Galicji Wschodniej

jako g∏ównego wroga ukraiƒskich dà˝eƒ do niepodleg∏oÊci. Przebieg wydarzeƒ na Wo∏yniu i w Galicji Wschodniej Êwiadczy o konsekwentnej reali-

zacji strategii przyj´tej przez kierownictwo OUN-UPA. Liczne dokumenty polskie, ukraiƒ-skie, niemieckie i rosyjskie, pochodzàce z ró˝nych êróde∏, jednoznacznie obarczajà stronúkraiƒskà winà za rozpoczćie i dokonanie masowych mordów Polaków w celu pozbycia siích z terenów Wo∏ynia i Galicji Wschodniej.

III Nadzwyczajny Zjazd OUN, który odbywa∏ si´ 21–25 sierpnia 1943 r., podjà∏ próbódejÊcia od autorytaryzmu w ruchu niepodleg∏oÊciowym. Ale bezwzgl´dne dzia∏anie SBOUN i ˚andarmerii Wojskowej UPA nie pozwoli∏y na jakiekolwiek odst´pstwa od przyj´-tej strategii. W wydanym w paêdzierniku 1943 r. komunikacie, przedstawiajàcym stanowi-sko OUN w sprawie stosunków polsko-ukraiƒskich, mo˝na dostrzec pewne elementypojednawcze. Ale jest tam tak˝e próba przemilczenia krwawych wydarzeƒ wo∏yƒskichi przerzucenia winy za pope∏nione zbrodnie na stron´ polskà. Stàd te˝ trudno jest oceniçprawdziwe intencje kierownictwa OUN w tej sprawie.

Porównujàc wydarzenia zwiàzane z dzia∏alnoÊcià OUN-UPA na Wo∏yniu i w GalicjiWschodniej mo˝na zauwa˝yç podobieƒstwa, ale i ró˝nice. Taktyka OUN-UPA by∏a podobna,realizowano te same cele, stosowano te same metody i Êrodki zmierzajàce do likwidacji

91 J. W´gierski, op. cit., s. 102.92 AAN, Oddzia∏ VI, 202/III/20, k. 33, 36, 40. 93 Ibidem, 202/III/121, k. 290–292.94 R. Torzecki, Polacy i Ukraiƒcy. Sprawa ukraiƒska w czasie II wojny Êwiatowej na terenie II Rzeczypospoli-tej, Warszawa 1993, s. 267.

ludnoÊci polskiej oraz usunićia wszelkich Êladów polskoÊci na tych terenach. Napady UPAna polskie osiedla charakteryzowa∏y si´ przy tym wielkim okrucieƒstwem wobec Polaków,bez wzgl´du na wiek i p∏eç. Dzia∏ania przesuni´te by∏y tylko w czasie: w 1943 r. prowa-dzone by∏y na Wo∏yniu, a w 1944 r. obj´∏y tak˝e Galicj´ Wschodnià. Antypolska dzia∏alnoÊçOUN-UPA rozpocz´∏a si´ na obu terenach od zabójstw pojedynczych osób, stopniowo roz-szerza∏a si´ na ca∏e rodziny, aby nast´pnie przyjàç formy masowych rzezi przy u˝yciu du˝ychsi∏ UPA, wspomaganych przez miejscowà ludnoÊç ukraiƒskà. I na Wo∏yniu, i w Galicji stratyponios∏a g∏ównie ludnoÊç wiejska.

LudnoÊç polska na Wo∏yniu zosta∏a zaskoczona tak szeroko zakrojonà antypolskà akcjàukraiƒskich nacjonalistów. W poczàtkowym okresie nie otrzyma∏a ˝adnej pomocy ze stro-ny w∏adz konspiracyjnych AK, które by∏y dopiero w stadium organizowania. Pomoc nade-sz∏a z du˝ym opóênieniem, w zasadzie ju˝ po masowych rzeziach. Natomiast spo∏eczeƒstwopolskie w Galicji Wschodniej by∏o w pewnym stopniu uprzedzone o mo˝liwych akcjachOUN-UPA. Do organizowania obrony ludnoÊci polskiej w Galicji w∏àczy∏y si´ od poczàtkuOkr´gi AK i oddzia∏y partyzanckie. Mimo to panika i psychoza, jaka opanowa∏a ludnoÊçpolskà Galicji, podsycana przez uciekinierów z Wo∏ynia, spowodowa∏a jej masowe wyjazdydo centralnej Polski (na przyk∏ad komisariat w Borszczowie w ciàgu tygodnia wyda∏ oko∏o2500 przepustek zezwalajàcych na ewakuacj´ do województw krakowskiego i miechows-kiego). Dzia∏o si´ tak dlatego, ˝e Polacy nie wierzyli w mo˝liwoÊç zorganizowania skutecznejobrony przed atakami OUN-UPA przez w∏adze konspiracyjne AK i niech´tnie odnosili si´do zamys∏u obrony swoich wsi. Nawet tam, gdzie powsta∏a samoobrona (np. w powiecielwowskim), pogró˝ki i wezwania OUN-UPA do opuszczenia wsi powodowa∏y panikí ucieczki. ÂwiadomoÊç zagro˝enia mia∏a dla ludnoÊci polskiej w Galicji wi´ksze znaczenieni˝ rozkaz o utrzymaniu stanu polskiego posiadania na tym terenie. Na Wo∏yniu natomiastutworzenie 27 Wo∏yƒskiej Dywizji Piechoty AK powstrzyma∏o odp∏yw ludnoÊci polskiej(g∏ównie m∏odzie˝y) do Polski centralnej.

W Galicji liczniejsze ni˝ na Wo∏yniu by∏y akcje odwetowe i o ile na Wo∏yniu mia∏y raczejcharakter dzia∏aƒ prewencyjnych, oddalajàcych zagro˝enie, to w Galicji by∏y doÊç cz´stopodejmowane przez oddzia∏y AK, co mia∏o zapobiec nowym napadom UPA na ludnoÊçpolskà. Niestety, nie przynios∏y oczekiwanego rezultatu.

Stosunek niemieckiego okupanta do wydarzeƒ w Galicji Wschodniej by∏ nieco innyni˝ na Wo∏yniu. Niemcy uwa˝ali Galicj´ za wa˝ne zaplecze frontu i starali si´ nie dopu-Êciç do anarchii na tym terenie. Stàd niekiedy udzielali pomocy ludnoÊci polskiej w obro-nie przed UPA.

W antypolskich akcjach na terenie Galicji Wschodniej OUN-UPA ÊciÊle wspó∏dzia∏a∏yz policjà ukraiƒskà w s∏u˝bie niemieckiej i jednostkami ukraiƒskiej dywizji SS „Galizien”,co mia∏o wp∏yw na liczb´ ofiar.

Przebieg wydarzeƒ na Wo∏yniu i w Galicji Wschodniej oraz zachowane dokumentywskazujà na to, ˝e antypolskie akcje OUN-UPA by∏y masowà zbrodnià przeciwko naro-dowi polskiemu. By∏a to zbrodnia wyjàtkowa, wprost niewiarygodna, prowadzàca do pe∏nejlikwidacji Polaków na tzw. Zachodniej Ukrainie. I nie chodzi tu tylko o ustalenie jej zasi´gui liczby ofiar. G∏´bokiego zastanowienia wymaga formu∏a, wed∏ug której jej dokonano.By∏a to bowiem celowa, przemyÊlana i Êwiadoma decyzja kierownictwa OUN-UPA, wyni-kajàca z ideologii radykalnego nacjonalizmu ukraiƒskiego Doncowa, majàcej znamiona faszy-zmu. Mia∏a na celu „oczyszczenie” z elementu polskiego ziem uznanych przez OUN zaetnicznie ukraiƒskie. Nie by∏o wa˝ne, czy ofiarami rzezi byli szlachetni ludzie, dobrzy sàsie-dzi, màdrzy czy êli. Niewa˝ny by∏ wyznawany Êwiatopoglàd, sposób ˝ycia, postawa, wiekczy p∏eç. LudnoÊç polska zosta∏a poddana ci´˝kiej próbie, brutalnie pogwa∏cona zosta∏a

57

godnoÊç ludzka. Przemoc i morderstwa dokonywane by∏y z niespotykanym okrucieƒstwem.Nie patrzono na cechy i wartoÊç cz∏owieka. Wystarczy∏o byç Polakiem, by zginàç. W takichwarunkach nie istnia∏a ˝adna szansa obrony i uniknićia zag∏ady. Chodzi∏o bowiem tylkoo likwidacj´ Polaków. Trzeba zastanowiç si´, w imi´ czego ludzie w zasadzie uczciwi i spo-kojni dopuszczali si´ czynów nieludzkich. Taka analiza potrzebna jest po to, aby w przysz∏o-Êci nie dosz∏o do podobnej tragedii.

Przez ponad 50 lat trwa milczenie wokó∏ wydarzeƒ na Wo∏yniu i w Galicji Wschodniej.Historycy nie ukazujà ca∏ej prawdy o tej tragedii, czynniki oficjalne i Êrodki masowegoprzekazu konsekwentnie omijajà te problemy. W wyniku tego wiedza spo∏eczeƒstwa o nichjest fragmentaryczna, cz´sto wypaczona. Wydobywana po latach prawda spotyka si´ z obo-j´tnoÊcià i milczeniem ze strony polityków i rzàdzàcych. Wyra˝ane sà nierzadko opinie, ˝eby∏y to tylko incydenty, na które nie warto zwracaç uwagi. Je˝eli nawet niektórzy rozumie-jà tragedi´ ludnoÊci polskiej na Kresach, to reagujà na nià z du˝à powÊciàgliwoÊcià zewzgl´du na tak zwanà racj´ stanu.

Niezauwa˝anie tragedii ludnoÊci polskiej na Wo∏yniu i w Galicji Wschodniej, milczenieo niej, pot´guje gorycz ˝yjàcych jeszcze Êwiadków, wywo∏uje ˝al i poczucie opuszczeniaprzez w∏asne paƒstwo. Nie da si´ zlikwidowaç problemu udawaniem, ˝e on nie istnieje.Milczeniem nie da si´ zamknàç tej tragicznej karty naszej wspólnej polsko-ukraiƒskiej hi-storii. Konieczne jest ujawnienie ca∏ej prawdy, dokonanie oceny faktów, ukazanie propor-cji i wspó∏zale˝noÊci wydarzeƒ w wymiarze historycznym i moralnym. Takie bowiem post´-powanie le˝y w interesie budowania dobrosàsiedzkich stosunków mi´dzy obu narodami.

59

Ewa Siemaszko

Ludobójcze akcje OUN-UPA w lipcu 1943 roku na Wo∏yniuPrzedmiotem artyku∏u sà zbrodnie Organizacji Ukraiƒskich Nacjonalistów i Ukraiƒ-

skiej Powstaƒczej Armii w okresie ich najwi´kszego nasilenia, podczas trwajàcego co naj-mniej 17 miesićy (od listopada 1942 r. do kwietnia 1944 r.) procesu bezwzgl´dnego biolo-gicznego wyniszczania Polaków na Wo∏yniu.

Zawarte w tekÊcie informacje stanowià rezultat obliczeƒ statystycznych i analiz wydarzeƒna Wo∏yniu, przedstawionych w dwutomowej pracy Ludobójstwo dokonane przez nacjonali-stów ukraiƒskich na ludnoÊci polskiej Wo∏ynia 1939–1945, której jestem wspó∏autorkà wrazz ojcem, W∏adys∏awem Siemaszko. Praca powsta∏a w wyniku wieloletnich badaƒ materia∏uêród∏owego, liczàcego oko∏o 2500 pozycji1.

Do antypolskich wystàpieƒ, to jest ró˝nego rodzaju aktów terroru oraz zabójstw, docho-dzi∏o na Wo∏yniu ju˝ w 1939 r., niemal bezpoÊrednio po wybuchu drugiej wojny Êwiatowej2.Jednak˝e po opanowaniu przez Sowietów Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej nie mog∏y

1 W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraiƒskich na ludnoÊci polskiejWo∏ynia 1939–1945, t. 1–2, Warszawa 2000 (dalej: Ludobójstwo...). Obszerny materia∏ êród∏owy, na którymoparta jest praca, podano w Bibliografii na s. 1326–1335. Baz´ êród∏owà stanowià: relacje, pami´tniki,wspomnienia, korespondencja, wykazy pomordowanych, akta Êledztw w sprawie zbrodni pope∏nionych naobywatelach polskich na Wo∏yniu w latach 1939–1945, akta spraw sàdowych o uznanie za zmar∏ych i uzna-nie faktu Êmierci, ksi´gi parafii rzymskokatolickich diecezji ∏uckiej, dokumenty i materia∏y PolskiegoPaƒstwa Podziemnego 1941–1944, dokumenty OUN-UPA oraz literatura przedmiotu. Omówienie êróde∏znajduje si´ we Wst´pie na s. 35–38. Przedmow´, zawierajàcà prawnà ocen´ wydarzeƒ na Wo∏yniu i charak-terystyk´ zbrodni nacjonalistów ukraiƒskich, przygotowa∏ prof. R. Szaw∏owski. Tom 1 zawiera trzon pracy, tzn. opisy zbrodni ludobójstwa pope∏nionych w latach 1939–1945, w uk∏adzieterytorialno-chronologicznym, na poziomie jednostek najni˝szego szczebla wg podzia∏u administracyjnegoz 1939 r., to jest we wsiach, koloniach, futorach, osadach, majàtkach, grupowanych w gminy i powiaty,zawiera te˝ mapy poglàdowe zbrodni. W tomie 2 znajdujà si´: synteza wydarzeƒ, poparta statystykà, doku-menty zbrodni, to jest relacje Êwiadków, raporty i sprawozdania polskiego podziemia, dokumenty koÊcielne,ukraiƒskie dokumenty nacjonalistyczne, fotografie. W obu tomach poruszane sà zagadnienia zwiàzanez ludobójstwem Polaków, takie jak polska samoobrona, udzia∏ w obronie oddzia∏ów partyzanckich, aktyodwetu, ucieczki ludnoÊci i jej póêniejsze losy, pomoc udzielana Polakom przez Ukraiƒców, a tak˝e zbrod-nie dokonane przez nacjonalistów ukraiƒskich na innych narodowoÊciach.W artykule wykorzystano wyniki obliczeƒ statystycznych, odnoszàce si´ do wydarzeƒ przedstawionychw rozdzia∏ach I–XI tej pracy (s. 53–998) i zaprezentowane w Podsumowaniu (s. 1033–1071), oraz doko-nano dodatkowych obliczeƒ dla wydarzeƒ majàcych miejsce w lipcu 1943 r. na ca∏ym Wo∏yniu. Wszystkieprzedstawione dane liczbowe, ilustrujàce zbrodnie ludobójstwa pope∏nione przez nacjonalistów ukraiƒ-skich, sà danymi niepe∏nymi, sk∏adajà si´ z liczby dok∏adnie ustalonej (np. 25) oraz liczby niesprecyzowa-nej, oznaczonej znakiem zapytania (+?), która mówi o tym, ˝e z badanego materia∏u êród∏owego wynika,i˝ okreÊlane liczbami zjawisko by∏o wi´ksze, ale nie uda∏o si´ stwierdziç o ile.2 W 1939 r. Ukraiƒcy zamordowali 1036–1136 oraz niesprecyzowanà liczb´ (+?) Polaków w co najmniej86 jednostkach administracyjnych. Dokonali tak˝e w stosunku do Polaków 155 oraz niesprecyzowanà licz-b´ (+?) aktów terroru, w których mieÊci∏y si´ rabunki, podpalenia, usi∏owania zabójstw i napadów (zob.Ludobójstwo..., s. 1034–1036, tab. 3 na s. 1035, tab. 5 na s. 1038, tab. 6 na s. 1040). Jako jednostki admini-stracyjne nale˝y rozumieç jednostki najni˝szego szczebla przedwojennego podzia∏u administracyjnego, tj.miasta, miasteczka, wsie, kolonie, futory, osady, majàtki itp.

60

rozwinàç si´ w masowe akcje, bowiem sowiecki terror (po krótkim okresie swobody danejUkraiƒcom dla rozprawiania si´ z Polakami) dotyczy∏ ca∏ej ludnoÊci i ca∏ego ˝ycia spo-∏ecznego. Wystàpienia te, Êwiadczàce o wrogich postawach wobec Polski i Polaków, by∏ypoczàtkiem realizacji planów OUN zbudowania niepodleg∏ego, zjednoczonego paƒstwaukraiƒskiego, „jednolitego pod wzgl´dem narodowoÊciowym”, zawartych w uchwa∏achpodj´tych na I Kongresie OUN w 1929 r. w Wiedniu i na II Wielkim Zjeêdzie UkraiƒskichNacjonalistów w sierpniu 1939 r., a wić tu˝ przed wybuchem wojny, w Rzymie.

Uchwa∏a I Kongresu OUN zapowiada∏a w rozdziale IV, zatytu∏owanym Polityka ze-wn´trzna, w punkcie 2: „Ca∏kowite usunićie wszystkich »zajmaƒców« z ziem ukraiƒskich,co nastàpi w toku rewolucji narodowej i stworzy mo˝liwoÊci rozwoju Nacji Ukraiƒskiejw granicach w∏asnego paƒstwa, zabezpieczy wy∏àcznie system w∏asnych uzbrojonych si∏ mili-tarnych oraz celowa polityka sojusznicza”. TreÊç tego punktu jest powtórzona w niecoinnym sformu∏owaniu w punkcie 3 rozdzia∏u V uchwa∏y Kongresu, zatytu∏owanego Politykawojskowa, a mianowicie: „Tylko si∏a wojskowa, opierajàca si´ o uzbrojony naród, gotowyuparcie i zawzićie walczyç o swe prawa, b´dzie mog∏a uwolniç Ukrain´ od »zajmaƒców«”3.Plan usunićia „zajmaƒców”, to znaczy obcoplemieƒców, którzy – wed∏ug oceny dzia∏aczynacjonalistycznych – bezprawnie wzi´li w posiadanie ziemi´ ukraiƒskà, powsta∏ nie podczaswojny, ale 10 lat przed jej wybuchem, a jego kontynuacj´ zapowiada∏y has∏a odezwyII Wielkiego Zjazdu Ukraiƒskich Nacjonalistów w Rzymie: „Ukraina dla Ukraiƒców! Niepozostawiç pi´dzi ziemi ukraiƒskiej w r´kach wrogów i obcoplemieƒców! [podkreÊlenieE.S.]”4. NacjonaliÊci ukraiƒscy zacz´li wyraênie g∏osiç koniecznoÊç „oczyszczenia” Ukrainyz innych nacji na samym poczàtku niemieckiej okupacji Kresów Wschodnich RPw 1941 r.5 Wówczas to dochodzi∏o do zabójstw Polaków i aktów terroru, ale mordów na

3 W. Poliszczuk, Dowody zbrodni OUN i UPA. Integralny nacjonalizm ukraiƒski jako odmiana faszyzmu,t. 2: Dzia∏alnoÊç ukraiƒskich struktur nacjonalistycznych w latach 1920–1999, Toronto 2000, s. 120–123. Frag-menty uchwa∏y I Kongresu OUN, najwa˝niejsze dla wyjaÊnienia przyczyn wydarzeƒ na Wo∏yniu (i innychziemiach wchodzàcych w sk∏ad II RP), znajdujà si´ na s. 121–123.4 W. Poliszczuk, Integralny nacjonalizm ukraiƒski jako odmiana faszyzmu, t. 1: Zasady ideologiczne nacjona-lizmu ukraiƒskiego. Ukraiƒski ruch nacjonalistyczny: struktura organizacyjna i za∏o˝enia programowe, Toron-to 1998, s. 150.5 Zamiar stworzenia jednolitego pod wzgl´dem narodowoÊciowym paƒstwa ukraiƒskiego, demonstro-wany przez nacjonalistów od czerwca 1941 r., jest uwidoczniony w ró˝nych dokumentach. Na przyk∏adw „Ukraiƒskiej Prasowej S∏u˝bie” z 21 VII 1941 r. u˝yto has∏a „Ukraina dla Ukraiƒców” (zob. W. Polisz-czuk, Dowody zbrodni..., s. 195). Rozpowszechniana w 1941 r. odezwa OUN Bandery, wzywajàca do znisz-czenia ˚ydów, Polaków, Moskali, W´grów, jest zamieszczona w Ludobójstwie..., s. 1288. Podobnej treÊciplakaty by∏y rozwieszane na Wo∏yniu w pierwszych dniach okupacji niemieckiej – zob. ibidem, s. 233, 526,723, 818, 951, 976, 977, 996. Ju˝ w 1941 r. Ukraiƒcy jawnie demonstrowali zamiar wyniszczenia Polaków.Policja ukraiƒska Êpiewa∏a podczas marszów: „Smert’, smert’, lacham smert’, smert’ moskowÊko-˝ydiwÊkijkomuni”, a t´ samà piosenk´ (i inne o podobnej wymowie) Êpiewa∏y póêniej oddzia∏y UPA, co Êwiadczyo d∏ugo przygotowywanym planie eksterminacji Polaków (ibidem, s. 1037). Tekst tej piosenki (i innych, któ-rych g∏ównym przes∏aniem by∏a nienawiÊç, zemsta, mord, cz´sto jawnie skierowane przeciwko Polakom)zosta∏ w 1992 r. opublikowany w niepodleg∏ej Ukrainie w ¸ucku, w Êpiewniku upowskim Czujesz Brate Mij,na s. 83 (polskie t∏umaczenie [w:] Pochwa∏a ludobójstwa UPA, Lublin 1996, s. 14, 15). Polskie konspira-cyjne pismo „Nasze Ziemie Wschodnie”, nr 1, luty 1943, donosi∏o: „Cele tego paƒstwa [proklamowanegoprzez OUN Bandery 30 VI 1941 r. we Lwowie – E.S.] charakteryzuje has∏o, z którym »rzàd« wystàpi∏wobec spo∏eczeƒstwa »Ukraina dla Ukraiƒców«. Nie pozostawi∏ równie˝ wàtpliwoÊci co do losu, jaki byczeka∏ ludnoÊç polskà w tym »paƒstwie« – ton prasy ukraiƒskiej, która wówczas samorzutnie we Lwowiepowsta∏a”. Rozpowszechnianie has∏a „Ukraina tylko dla Ukraiƒców” w formie ulotek, które pojawi∏y si´w ostatnich miesiàcach 1942 r. w powiecie dubieƒskim i krzemienieckim, odnotowane jest tak˝e w innychmateria∏ach polskiego podziemia (AAN, 203/XV/42, k. 82).

61

szerszà skal´ nie by∏o6 (z wyjàtkiem mordów na ˚ydach7), poniewa˝ nacjonaliÊci nie bylijeszcze dostatecznie przygotowani do nich organizacyjnie.

Podjćie „oczyszczuwalnoji akciji wid rasowych worohiw” (wyraêny akcent nazistowski)wymaga∏o uprzedniego rozbudowania, przetrzebionej podczas sowieckiej okupacji siatkiorganizacyjnej, stworzenia zbrojnych oddzia∏ów i propagandowego przygotowania spo∏e-czeƒstwa ukraiƒskiego. Zadaniom tym poÊwićone by∏y lata 1941–19428.

Wszystkie antypolskie wystàpienia do 1942 r., kiedy to rozszerzy∏y si´ napady na poje-dyncze osoby i rodziny narodowoÊci polskiej, zmierza∏y do ludobójstwa, dokonanegow okresie od ostatnich miesićy 1942 r.9 do 1945 r.

W lutym 1943 r. na III Konferencji OUN Bandery, a wić tu˝ przed przystàpieniem nawielkà skal´ do eksterminacji Polaków, postanowiono zlikwidowaç wszystkich „zajmaƒców”,co praktycznie oznacza∏o wymordowanie Polaków, b´dàcych w tym czasie (po holokauÊcie˚ydów w 1942 r.) najliczniejszà nie ukraiƒskà grupà narodowoÊciowà. Ponadto przyj´to jako„najbardziej post´powà” ide´ paƒstw narodowych w granicach etnicznych. Póêniejsze dzia-∏ania eksterminacyjne niewàtpliwie mia∏y zwiàzek z uchwa∏ami tej konferencji10.

Mordy zbiorowe ludnoÊci polskiej zapoczàtkowa∏o w lutym 1943 r. nacjonalistyczneugrupowanie Maksyma Borowcia „Tarasa Bulby”, tak zwani bulbowcy, dokonujàc ca∏kowi-tego wymordowania mieszkaƒców kolonii ParoÊla I (gmina Antonówka, powiat sarneƒski),to jest oko∏o 150 osób11. JednoczeÊnie do akcji likwidacji Polaków przystàpi∏ od∏am nacjo-nalistów Stepana Bandery, tak zwani banderowcy, którzy z czasem zdominowali inne grupynacjonalistyczne, stajàc si´ g∏ównym wykonawcà ludobójczych akcji. Nasilenie napadównastàpi∏o w marcu 1943 r., z chwilà dezercji policji ukraiƒskiej ze s∏u˝by niemieckiej dotworzàcych si´ leÊnych oddzia∏ów nacjonalistycznych Bandery, nazwanych póêniej UPA.Od tego momentu nast´powa∏a eskalacja masowych mordów, które trwa∏y przez ca∏y 1943 r.na ca∏ym Wo∏yniu, lecz z ró˝nym nat´˝eniem w poszczególnych powiatach.

6 W 1941 r. nacjonaliÊci ukraiƒscy zamordowali 41 oraz niesprecyzowanà liczb´ (+?) Polaków w 17 jednost-kach administracyjnych oraz dokonali co najmniej 40 aktów terroru wobec Polaków. Zob. Ludobójstwo...,s. 1036–1038, tab. 3 na s. 1035, tab. 5 na s. 1038, tab. 6 na s. 1040. Liczby te dalekie sà od rzeczywistych.7 Tu˝ po agresji Niemiec na Zwiàzek Sowiecki w wielu miejscowoÊciach Wo∏ynia, g∏ównie w miastachi miasteczkach, ukraiƒska ludnoÊç i policja dokonywa∏y pogromów ludnoÊci ˝ydowskiej, które polega∏yg∏ównie na niszczeniu mienia, rabunkach, biciu, poni˝aniu, ale dochodzi∏o te˝ do zabójstw. By∏o to zjawi-sko znacznie szersze ni˝ agresja wobec Polaków (zgin´∏o ok. 500 ˚ydów, pogromów dokonano w co naj-mniej 38 miejscowoÊciach (S. Spektor, ˚ydzi wo∏yƒscy w Polsce mi´dzywojennej i w okresie II wojny Êwiato-wej (1920–1944) [w:] Europa nieprowincjonalna: przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitejw latach 1772–1999, Warszawa 1999, s. 575).8 Ludobójstwo..., s. 1039. 9 W 1942 r. nacjonaliÊci ukraiƒscy (w tym policjanci ukraiƒscy, którzy po pierwsze byli cz∏onkami OUNlub wykonywali polecenia tej organizacji, po drugie w 1943 r. przeszli do UPA) zamordowali co najmniej301 Polaków w co najmniej 101 jednostkach administracyjnych oraz dokonali wobec Polaków co naj-mniej 58 aktów terroru, których celem by∏o g∏ównie morderstwo (Ludobójstwo..., tab. 3 na s. 1035, tab. 5na s. 1038).10 Fragmenty tekstu uchwa∏y III Konferencji OUN (17–21 II 1943 r.), istotne dla wyjaÊnienia przyczynludobójstwa Polaków na Wo∏yniu, zamieÊci∏ W. Poliszczuk, Dowody zbrodni..., s. 286–287, cytujàc je za ban-derowskim pismem „Ideja i Czyn” z 1943 r. Na koncepcj´ paƒstw narodowych w granicach etnicznych,powo∏ujàc si´ na ten sam tekst z „Ideji i Czynu”, zwracano uwag´ w materiale Delegatury Rzàdu RPpoÊwićonemu publikacjom OUN (AAN, 202/III/131, k. 57–60). Z tekstu uchwa∏y wynika, ˝e nacjonaliÊciukraiƒscy dokonali ludobójstwa Polaków nie tylko dlatego, ˝e uwa˝ali ich za okupantów, ale te˝ dlatego,˝e zamierzali stworzyç paƒstwo ukraiƒskie „czyste” pod wzgl´dem narodowoÊciowym i w dodatku uwa˝alitakà ide´ za „najbardziej post´powà” (!).11 Ludobójstwo..., s. 738.

62

W marcu 1943 r. najwi´ksze nasilenie napadów dotyczy∏o powiatów kostopolskiegoi sarneƒskiego oraz cz´Êci powiatu ∏uckiego12. W kwietniu znaczàco wzros∏a ich liczbaw powiecie krzemienieckim13. W maju wi´ksza fala mordów przetoczy∏a si´ przez powiaty:sarneƒski, dubieƒski i zdo∏bunowski14. W czerwcu najwićej ofiar by∏o w powiecie ∏uckim,w trzech sàsiadujàcych ze sobà gminach, oraz w powiecie zdo∏bunowskim15. Do koƒcasierpnia zupe∏ny spokój panowa∏ w powiecie lubomelskim. W powiatach horochowskimi w∏odzimierskim – w porównaniu z pozosta∏ymi – napadów na Polaków do lipca 1943 r.by∏o stosunkowo ma∏o16.

W lipcu 1943 r. ludobójstwo ogarn´∏o niemal ca∏y Wo∏yƒ, z wyjàtkiem powiatu lubomel-skiego17. WyjàtkowoÊç wydarzeƒ lipcowych polega∏a na usi∏owaniu dokonania ekstermina-cji Polaków w krótkim czasie i na du˝ych obszarach. Wymaga∏o to zorganizowania pokaê-nych si∏ napastników, rekrutujàcych si´ z cz∏onków OUN i UPA oraz Ukraiƒców spozaorganizacji. Wobec tych ostatnich OUN prowadzi∏a intensywne uÊwiadamianie i szkolenia.Przyby∏y ponadto posi∏ki uzbrojonych dzia∏aczy OUN z Ma∏opolski Wschodniej18.

„Oczyszczuwalna akcija” odbywa∏a si´ wed∏ug wypróbowanych ju˝ w poprzednichmiesiàcach zasad i schematów. Podczas napadów na wi´ksze polskie miejscowoÊci dzia-

12 W marcu 1943 r. nacjonaliÊci ukraiƒscy zamordowali: w powiecie kostopolskim 1037–1038 oraz nie usta-lonà liczb´ (+?) Polaków, w powiecie sarneƒskim co najmniej 165 Polaków, w powiecie ∏uckim co najmniej190 Polaków (Ludobójstwo..., tab. 7 na s. 1045).13 Wzrost liczby napadów i ofiar w kwietniu 1943 r. w powiecie krzemienieckim by∏ szczególny – zgin´∏o669 oraz nie ustalona liczba (+?) Polaków, ale zjawisko to dotyczy∏o tak˝e innych powiatów, np. w dubieƒ-skim zgin´∏o trzy razy wićej osób ni˝ w marcu, w kowelskim by∏o ponad dwukrotnie wićej ofiar ni˝ w mie-siàcu poprzednim, a powiat kostopolski by∏ nadal na pierwszym miejscu pod wzgl´dem liczby ofiar, mimospadku w stosunku do marca (ibidem).14 Wymieniono tu powiaty, w których w porównaniu z kwietniem nastàpi∏ wyraêny wzrost liczby ofiar.W dubieƒskim zgin´∏o 339–349 oraz nie ustalona liczba (+?) Polaków, w sarneƒskim – 371 oraz nie usta-lona ich liczba (+?), w zdo∏bunowskim – co najmniej 104–115 osób (ibidem).15 „Oczyszczuwalna akcija” w powiecie ∏uckim w czerwcu 1943 r. obejmowa∏a przede wszystkim gminy:Czaruków, Po∏onka i Torczyn, a ponadto dà˝ono do zakoƒczenia akcji na terenie gminy Ko∏ki, usi∏ujàcwymordowaç ˝yjàcych tam jeszcze Polaków, którzy mimo wczeÊniejszych napadów trwali w swych gospo-darstwach. Zob. Ludobójstwo..., s. 536–541, 543–552, 568, 569, 571, 573, 575, 576, 578, 594–602, 638–645,646. W powiecie ∏uckim w czerwcu OUN-UPA zamordowa∏y 859 oraz nie ustalonà liczb´ (+?) Polaków,w powiecie zdo∏bunowskim – 493 oraz nie ustalonà ich liczb´ (+?) (Ludobójstwo..., tab. 7 na s. 1045). 16 Ibidem.17 Lubomelski by∏ ostatnim powiatem na Wo∏yniu obj´tym ludobójczymi akcjami, które zacz´∏y si´ tutaj29 VIII 1943 r., trwa∏y do 31 sierpnia i dotyczy∏y miejscowoÊci czysto polskich. We wrzeÊniu 1943 r. mor-dowano Polaków, którzy prze˝yli rzezie w ukryciu oraz ˝yjàcych w miejscowoÊciach o ludnoÊci mieszanej(Ludobójstwo..., s. 489–532).18 Ukraiƒcy przybyli na Wo∏yƒ z Ma∏opolski Wschodniej, zwani Ha∏yczanami, brali udzia∏ w rzezi jako orga-nizatorzy, agitatorzy, a tak˝e mordercy. O ich udziale wspominajà dokumenty polskiego podziemia, np.informacja Okr´gowej Delegatury Rzàdu na Kraj z 7 VII 1943 r. Wo∏yƒ – po∏o˝enie w powiecie dubieƒskim(AAN, 202/III/198, k. 109), raporty Komendy AK Lwów z koƒca lipca lub z poczàtku sierpnia 1943 r. Rze-zie wo∏yƒskie (AAN, 203/XV/42, k. 82). O przybyciu na Wo∏yƒ przed akcjami lipcowymi posi∏ków z „Ha∏y-czyny” wnioskowaç mo˝na ze wspomnieƒ ounowskiego dzia∏acza w powiecie horochowskim, A. Krysztal-Êkiego: „Na poczàtku ˝niw miejscowe bojówki UPA i SB wsi Haliczany [gmina Brany, powiat horochowski],Chmielnickie [prawdopodobnie jest to powojenna, zmieniona, nazwa, bo miejscowoÊci o tej nazwie pod-czas wojny nie by∏o – przyp. E.S.], Nowy Zboryszów [gmina Brany] otrzyma∏y rozkaz kierownictwa [OUN]zabezpieczyç przemieszczanie si´ po terytorium rejonu kurenia UPA w liczbie 300 »wojaków« zmierzajà-cych na Wo∏yƒ z Galicji. W tym celu by∏o zgromadzonych z okolicznych wsi prawie 50 podwód, na któreza∏adowa∏ si´ kureƒ w lesie ko∏o wsi Nowy Zboryszów”. Zob. A. KrysztalÊkyj, Nacjonalno-wyzwolnyj ruchna Horochiwszczyni, ¸uck 1994, s. 29.

63

∏ano z zaskoczenia i wybierano por´, gdy prawie wszyscy znajdowali si´ na terenie swo-ich gospodarstw – o Êwicie, w nocy, a gdy mieszkaƒcy nie nocowali w domach – w dzieƒ,podczas prac gospodarskich. Stosowano te˝ ró˝nego rodzaju podst´py, których celemby∏o stworzenie wÊród Polaków wra˝enia bezpieczeƒstwa, co u∏atwia∏o mordowanie.WieÊ lub kolonia by∏y otaczane kordonem stri∏ciw UPA, uzbrojonych w broƒ palnà, któ-rych zadaniem by∏o strzelanie do uciekajàcych. Pozostali napastnicy, cz∏onkowie SKW(Samooboronni Kuszczowi Widdi∏y) oraz Ukraiƒcy formalnie nie nale˝àcy do nacjona-listycznej formacji, wyposa˝eni w siekiery, no˝e, wid∏y, kosy ustawione na sztorc, bagnety,ko∏ki, ∏omy i inne narz´dzia, na przyk∏ad m∏otki do zabijania zwierzàt gospodarskich,rozchodzili si´ po osadzie i okrutnie mordowali ludzi zastanych w domach, obejÊciachi ogrodach.

Kondensat owego straszliwego zdziczenia znajdujemy w dokumencie polskiego pod-ziemia: „We wszystkich, bez wyjàtku, wsiach, osadach, koloniach, akcj´ mordowania Pola-ków przeprowadzili Ukraiƒcy z potwornym okrucieƒstwem. Kobiety – nawet ci´˝arne– przybijali bagnetami do ziemi, dzieci rozrywali za nogi, inne nadziewali na wid∏y i rzucaliprzez parkany, inteligentów wiàzali kolczastym drutem i wrzucali do studzien, odràbywalisiekierami rće, nogi, g∏owy, wycinali j´zyki, obcinali uszy i nosy, wyd∏ubywali oczy,wyrzynali przyrodzenia, rozpruwali brzuchy i wywlekali wn´trznoÊci, m∏otami rozbijalig∏owy, ˝ywe dzieci wrzucali do p∏onàcych domów. Sza∏ barbarii doszed∏ do tego stopnia,˝e ˝ywych ludzi przerzynali pi∏ami, kobietom obrzynali piersi, inne nadziewali na pale, lubuÊmiercali kijami. Wielu ludzi skazywali na Êmierç – z wyroku – odràbujàc im rće i nogi,a dopiero potem g∏ow´”19.

WÊród napastników Polacy rozpoznawali znanych im Ukraiƒców, w tym nawet kobietyi wyrostków. W wielu przypadkach, w celu usprawnienia mordu wi´kszej liczby osób, gro-madzono ludzi w jednym miejscu – szkole, stodole, albo korzystano z ich obecnoÊci w ko-Êciele. Budynki z pomordowanymi i rannymi by∏y podpalane. Teren wsi czy kolonii by∏ sta-rannie przeszukiwany, a ofiary wyciàgane z ró˝nych kryjówek. Na uciekinierów urzàdzanoob∏awy w lasach, na polach i drogach20. W po∏udniowej cz´Êci powiatu w∏odzimierskiegoprzed likwidacjà polskich osiedli w dniach 11–12 lipca 1943 r. w celu utrudnienia ucieczkipozrywano mosty i k∏adki na rzekach21. Tropienie niedobitków trwa∏o jeszcze wiele dni polikwidacji polskich osiedli.

Polaków mieszkajàcych we wsiach ukraiƒskich i koloniach o ludnoÊci mieszanej, w gospo-darstwach polskich po∏o˝onych na uboczu, futorach sk∏adajàcych si´ z kilku gospodarstwpolskich, mordowa∏y ma∏e grupy napastników dzia∏ajàcych z zaskoczenia.

Wykaz najwa˝niejszych akcji ludobójczych, uwzgl´dniajàcy okresy ich szczególnegonasilenia i rejony, w których zosta∏y przeprowadzone w lipcu 1943 r. przy zaanga˝owaniudu˝ych si∏ OUN-UPA oraz wspomagajàcej je masowo miejscowej ludnoÊci ukraiƒskiej,przedstawia tabela nr 1.

19 AAN, 203/XV/42, k. 79, Rzezie wo∏yƒskie. Pot´˝na nienawiÊç przejawia∏a si´ niekiedy nie tylko w tortu-rowaniu ofiar, ale tak˝e w poni˝ajàcym i makabrycznym traktowaniu zw∏ok – np. wrzucaniu do gnoju (wieÊRogowicze, Ludobójstwo..., s. 144), nasadzaniu na ko∏ki w p∏ocie odci´tych g∏ów dzieci (kolonia Strze-lecka, ibidem, s. 850, 851). 20 Opisy Êwiadków wydarzeƒ dotyczàce przebiegu napadów i ich organizacji sporzàdzone w kilkadziesiàtlat po wojnie sà ca∏kowicie zgodne z wyst´pujàcymi w materia∏ach konspiracyjnych polskiego podziemia.Zob. AAN, 203/XV/42, k. 79, Rzezie wo∏yƒskie.21 Opis wydarzeƒ w lipcu 1943 r. w miejscowoÊciach: Falemicze, Maria Wola, Poryck, Sàdowa, Sielec,Ludobójstwo..., s. 861–863, 896–899, 833, 834, 866, 867.

64

Tabela nr 1. Okresy i rejony nasilenia masowych akcji ludobójczych OUN-UPA w lipcu 1943 r.

* Dane niepe∏ne.

W nocy z 4 na 5 lipca 1943 r. OUN-UPA uderzy∏y szerokim pierÊcieniem na polskieosiedla i Polaków ˝yjàcych we wsiach ukraiƒskich, po∏o˝onych wokó∏ oÊrodka samoobronyPrzebra˝e (gmina TroÊcianiec) w powiecie ∏uckim. Od wiosny 1943 r. w kolonii Przebra˝echronili si´ Polacy z okolicy w obawie przed napadami ukraiƒskimi, jednak˝e nie wszyscyprzenieÊli si´ do oÊrodka samoobrony, cz´Êciowo z powodu niedoceniania niebezpieczeƒ-stwa, a cz´Êciowo – trudnych warunków bytowych w przebrazkim obozie. Posuwajàce si´ zewszystkich stron w kierunku Przebra˝a bojówki UPA pali∏y zabudowania i mordowa∏yPolaków przebywajàcych jeszcze w swych gospodarstwach w gminach Kiwerce, O∏yka, Pod-d´bce, Silno, TroÊcianiec. Celem akcji by∏o „oczyszczenie” du˝ego obszaru z Polaków i zli-kwidowanie silnego oÊrodka samoobrony, w którym znajdowa∏o si´ kilka tysićy ucie-kinierów22. Ofiary z osiedli wokó∏ Przebra˝a by∏y ca∏kowicie bezbronne, bowiem oddzia∏ysamoobrony prowadzi∏y walki wy∏àcznie na przedpolach bazy obronnej23. UPA nie zdo-by∏a Przebra˝a, ale w ponad 20 spalonych i zniszczonych jednostkach administracyjnych

22 Opis wydarzeƒ w Przebra˝u, ibidem, s. 650, 651.23 OÊrodek samoobrony w Przebra˝u móg∏ w tych okolicznoÊciach jedynie nie dopuÊciç do wtargnićiabojówek UPA do obozu, lecz nie by∏ w stanie udzielaç jakiejkolwiek pomocy napadni´tym w okolicy polskimosiedlom lub pojedynczym rodzinom ˝yjàcym w osiedlach ukraiƒskich. W okolicy samoobrona by∏a jeszczezorganizowana tylko w dwu miejscowoÊciach: w le˝àcej ko∏o Przebra˝a i b´dàcej z nim w zwiàzku obron-nym Rafa∏ówce (gmina Kiwerce), która skutecznie obroni∏a si´, oraz w Wólce Kotowskiej (gmina Podd´b-ce), gdzie grupa samoobrony nie by∏a w stanie przeciwstawiç si´ napastnikom i w której upowcy zamordo-wali 45 osób, w tym siedmiu cz∏onków samoobrony (Ludobójstwo..., s. 558, 593, 650–652).

Liczba zamordowanychLiczba jednostek

Termin PowiatPolaków*

administracyjnychobj´tych mordami*

4–5 lipca ∏ucki ~550 26

11 lipcahorochowski 247 +? 11w∏odzimierski 2288–2289 +? 85horochowski 1119 +? 27

12 lipca w∏odzimierski 429–430 +? 20zdo∏bunowski 204 3

13 lipcahorochowski 75 +? 3w∏odzimierski 97 +? 10horochowski

14 lipca w∏odzimierski 43 +? 6krzemieniecki 533 +? 4

15 lipca krzemieniecki 121 +? 4

15–16 lipcahorochowski 575 +? 20kowelski 316 +? 9

16–18 lipcakostopolski 538–539 +? 25sarneƒski 202 +? 8

30–31 lipca sarneƒski 115 +? 22

Ogó∏em Wo∏yƒ 7452–7455 +? 283

65

wokó∏ oÊrodka samoobrony zgin´∏o oko∏o 550 osób24. Atak na Przebra˝e poprzedza∏ylokalne, inicjowane przez UPA, próby „rozmów pojednawczych”. Do rozmów jednak˝e niedosz∏o, bowiem kierownictwo samoobrony zorientowa∏o si´, ˝e UPA planuje wciàgnàçdelegacj´ w zasadzk´ i wymordowaç25.

Podejrzenia, ̋ e UPA nie zamierza prowadziç ̋ adnych „pojednawczych rozmów”, potwier-dzi∏y si´ po zamordowaniu 8 lipca 1943 r. w okolicach Kustycz (gmina Turzysk, powiat kowel-ski) przedstawicieli okr´gowej Delegatury Rzàdu RP na Wo∏yniu: pe∏nomocnika delegatarzàdu na Wo∏yƒ, Zygmunta Rumla „Krzysztofa Por´by” i cz∏onka konspiracji AK, KrzysztofaMarkiewicza „Czarta” oraz ich woênicy26, jadàcych na przygotowane wczeÊniej rozmowy.

Trzy dni póêniej, 11 lipca 1943 r. (niedziela), OUN-UPA przystàpi∏y do likwidacji Pola-ków na ogromnym obszarze wchodzàcym w sk∏ad powiatów horochowskiego i w∏odzimier-skiego. By∏a to najwi´ksza akcja ludobójcza przeprowadzona na Wo∏yniu w 1943 r.

W raporcie AK czytamy: „Na cztery dni przed akcjà [...] odby∏y si´ w budynkach szkolnychspecjalne wyk∏ady, na których mówiono o koniecznoÊci wymordowania wszystkich Polakówna Wo∏yniu. Operowano przy tym has∏ami: »Wyr˝nàç Lachów a˝ do 7 pokoleƒ, nie wy∏àcza-jàc tych, którzy nie mówià ju˝ po polsku«. Agitatorami byli ludzie z Ma∏opolski Wschodniej.

Pierwszorz´dnà rol´ propagandowà pe∏ni∏ kler ukraiƒski, nawo∏ujàc do mordowaniaPolaków: »DoÊç ju˝ Lachy paÊli si´ na ukraiƒskiej ziemi, wyrywajcie ka˝dego polskiegopionka27 z korzeniami«.

Na dwa dni przed jednoczesnym zorganizowanym napadem na wszystkie wsie w zagro-dach polskich podrzucono podpisane przez OUN ulotki w j´zyku polskim i ukraiƒskim, nawo-∏ujàce do zjednoczenia si´ Polaków z Ukraiƒcami w obliczu wspólnego wroga, jakim sàNiemcy i Moskale. W rozmowach z Polakami, którzy przeczuwali ju˝ niebezpieczeƒstwo,sàsiedzi-Ukraiƒcy uspokajali ich, aby si´ niczego nie obawiali, gdy˝ nikt im krzywdy nie zrobi.Cz´sto byli to kumowie, koledzy, ludzie mówiàcy z sobà po imieniu. W wielu wypadkachgrozili, ˝e gdyby który Polak uciek∏ ze wsi, to gospodarstwo jego puszczà z dymem. Powta-rzali: gdy Polak opuszcza ukraiƒskà wieÊ – jest wrogiem Ukraiƒców. W ten sposób do ostat-niego dnia zachowywali Ukraiƒcy pozory solidarnoÊci, aby uÊpi[ç] czujnoÊç ludnoÊci polskiej,a gdy pad∏o has∏o pogromu, na domy polskie rzucali si´ najbli˝si Ukraiƒcy-sàsiedzi28, mor-dujàc Polaków, z którymi ˝yli cz´sto w najlepszej zgodzie i przyjaêni od dziesiàtków lat”29.

24 4–6 VII 1943 r. Polacy zgin´li w nast´pujàcych miejscowoÊciach: w gminie Kiwerce – Czo∏nica Nowa, Her-manówka, Komarówka, Siekierzyce; w gminie O∏yka – Grobelki, Kopytów; w gminie Podd´bce – Adamów Ii Adamów II, Balarka, Dermanka, Dobra, Nowa Ziemia, Podd´bce, Wólka Kotowska, Wygadanka; w gminieSilno – Marianówka, Paniów, Sieliszcze; w gminie TroÊcianiec – Cegielnia, Chmielówka, Józefin, ¸yczki, Maj-dan Jezierski, Tworymierz, Wincentówka, Zagajnik (Ludobójstwo..., s. 554, 555–558, 581, 582, 586, 588–592,594, 624, 626, 647, 649, 656, 657). Nie sà to wszystkie miejscowoÊci, w których mogli byç mordowani, bowiemo sytuacji w niektórych znajdujàcych si´ na trasie przemarszu bojówek UPA nie ma ˝adnych informacji. 25 Ludobójstwo..., s. 652.26 Opis wydarzeƒ we wsi Kustycze, ibidem, s. 383, dok. 15 na s. 1138–1140, dok. 17 na s. 1144.27 W dokumencie u˝yto s∏owa „pionek”, zamiast „pieniek”. Najprawdopodobniej b∏´dnie przet∏umaczonoukraiƒski „pen’ok”, co znaczy „pieniek”, na „pionek” z powodu podobieƒstwa brzmienia. Móg∏ te˝ byçpope∏niony b∏àd maszynowy podczas sporzàdzania dokumentu.28 Podst´pne stwarzanie pozorów bezpieczeƒstwa oraz utrudnianie ucieczek wyklucza rzekomy zamiarOUN-UPA jedynie wyp´dzenia czy wyrugowania Polaków z Wo∏ynia lub Ma∏opolski Wschodniej, do czegousi∏ujà przekonaç niektórzy polscy autorzy, np. R. Torzecki, Stosunki polsko-ukraiƒskie od epoki unii lubel-skiej do 1945 roku [w:] Europa nieprowincjonalna..., s. 340–344 czy T.A. Olszaƒski, Historia Ukrainy XX w.,Warszawa 1993, s. 125 i 192.29 AAN, 203/XV/42, k. 79, Rzezie wo∏yƒskie.

66

10 lipca 1943 r. „wieczorem rozstawione by∏y patrole po wszystkich drogach, ka˝-dego przytrzymywano i odsy∏ano do domu mówiàc, ˝e nie wolno z domów si´ wydalaç, bob´dà strzelaç. O godz. 9 wieczorem tego˝ dnia byli rozes∏ani tajni goƒcy do wszystkichukraiƒskich domów, by wszyscy m´˝czyêni z wyjàtkiem tych, którzy majà w rodziniePolaków krewnych, stawili si´ o godzinie 12 w nocy: kto ma broƒ, to z bronià, a kto niema, to z t´pym narz´dziem, siekierami, kosami, wid∏ami itp. w omówionym miejscu.By∏o to zrobione pod pozorem, ˝e ma to byç próbna mobilizacja albo napad na najbli˝-szà stacj´ kolejowà, lub na graniczne posterunki niemieckie. Kobiety o tym nic niemia∏y wiedzieç, bo mog∏yby zdradziç tajemnic´. Domy polskie i kolonie polskie by∏y ju˝strze˝one przez rozstawionych ch∏opów miejscowych i partyzantów, by nikt nigdzie niewyrusza∏ z domu przez ca∏à noc. O godz. 11 w nocy przyjechali z lasów milicjanci,wzgl´dnie partyzanci, uzbrojeni oni byli od stóp do g∏ów, mieli rćznà broƒ. Po spo˝y-ciu kolacji w oznaczonych domach, zrobili zebranie, na którym oÊwiadczyli, ˝e chcàcmieç wolnà Ukrain´, nale˝y w pierwszym rz´dzie wyt´piç wszystkich Polaków, bo cistojà im na przeszkodzie i równie˝ muszà pomÊciç krew swoich braci, których Polacymordujà w Che∏mszczyênie30, ta rezolucja by∏a uchwalona po wszystkich wsiach o jedneji tej samej porze. Zaraz po zebraniu uda∏y si´ hordy ch∏opów wraz z bandytami do pol-skich domów i na polskie kolonie. [...]

O godz. 2 min 30 po pó∏nocy w dniu 11 lipca 1943 r. rozpocz´∏a si´ rzeê. Ka˝dy dompolski okrà˝a∏o nie mniej jak 30–50 ch∏opów z t´pym narz´dziem i dwóch z bronià palnà.Kazali otworzyç drzwi, albo w razie odmowy ràbali drzwi. Rzucali do wn´trza domów rćznegranaty, ràbali ludnoÊç siekierami, k∏uli wid∏ami, a kto ucieka∏ strzelali doƒ z karabinówmaszynowych. Niektórzy ranni mćzyli si´ po 2 lub 3 dni zanim skonali, inni ranni zdo∏aliresztkami si∏ dotrzeç do granicy powiatu sokalskiego31. [...] Po morderstwie, zaraz po po∏u-dniu tego˝ dnia, nastàpi∏ rabunek. Ch∏opi z sàsiednich wsi przychodzili i zabierali: konie,wozy, ubrania, poÊciel, krowy, Êwinie, kury – inwentarz ˝ywy i martwy”32.

W powiecie horochowskim zaatakowani zostali Polacy w gminach: Chorów, Kisielin,Podberezie i Âwiniuchy; w powiecie w∏odzimierskim w gminach: Chotiaczów, Grzybowica,Mikulicze, Poryck oraz w niektórych miejscowoÊciach gmin Korytnica i Werba. Tego dniaPolacy byli mordowani w co najmniej 96 jednostkach administracyjnych powiatów horo-chowskiego i w∏odzimierskiego oraz w trzech jednostkach powiatu kowelskiego. Zgin´∏ooko∏o 2580 i niesprecyzowana liczba (+?) osób33, wi´kszoÊç z powiatu w∏odzimierskiego.

30 Propagandowe nawiàzanie do likwidacji przez polskie podziemie na Che∏mszczyênie szczególnie aktyw-nych ukraiƒskich kolaborantów, wykazujàcych si´ przed w∏adzami niemieckimi przeÊladowaniami Polaków. 31 Powiat sokalski województwa lwowskiego znajdowa∏ si´ na terenie GG, które od Wo∏ynia by∏o oddzie-lone granicà strze˝onà przez Niemców. Przekraczanie tej granicy przez uchodêców z Wo∏ynia by∏o niele-galne. Jednak w lipcu 1943 r. Niemcy nie byli w stanie powstrzymaç naporu zdeterminowanych Wo∏ynia-ków i tolerowali do pewnego stopnia ich nap∏yw do GG. 32 Z raportu J. Cichockiego „Wo∏yniaka” Wypadki na Wo∏yniu w powiecie w∏odzimierskim, sporzàdzonegodla Komendy AK Lwów (AAN, 203/XV/42, k. 9–10). Rabunek wszelkiego mienia odbywa∏ si´ podczas ka˝-dego napadu – czy to na pojedyncze osoby, rodziny, czy na ca∏e osiedla polskie. Brali w nim udzia∏ upowcy,traktujàc zrabowane mienie jako zaopatrzenie dla bojówek, jak i ludnoÊç ukraiƒska nie zrzeszona, w tymkobiety i dzieci. Wypracowana przez Polaków w∏asnoÊç by∏a uwa˝ana przez Ukraiƒców za nies∏usznie imzabranà (!), a wić nale˝àcà si´ im. Gdy w sprzyjajàcych okolicznoÊciach Polacy odbierali np. zrabowaneim wczeÊniej krowy, Ukraiƒcy nazywali to grabie˝à. 33 Du˝a liczba zaatakowanych przez OUN-UPA jednostek administracyjnych nie pozwala na ich wymienie-nie. Zainteresowani znajdà je w pracy Ludobójstwo..., s. 137–184, 188–193, 337, 382, 389, 817–840, 848, 852,853, 857–859, 863–866, 868, 871, 887–905, 914–916, 929, 930, 948.

67

Szczególna uwaga nale˝y si´ napadom na koÊcio∏y i kaplice, w których byli zgromadzeni namszach Polacy. 11 lipca 1943 r. w czterech koÊcio∏ach i jednej kaplicy Ukraiƒcy wymordo-wali oko∏o 540 osób. Napadów dokonano na jeden koÊció∏ w powiecie horochowskim(Kisielin), kaplic´ w powiecie kowelskim (Krymno) i 3 koÊcio∏y w powiecie w∏odzimierskim(Chrynów, Poryck, Zab∏oçce), w których oprócz wiernych zamordowani zostali ksi´˝a(tabela nr 2)34. Co do innych napadów na koÊcio∏y w lipcu, podczas których zgin´li Polacy,nie uda∏o si´ ustaliç dok∏adnych dat.

Tabela nr 2. Napady OUN-UPA na koÊcio∏y i kaplice z wiernymi w lipcu 1943 r.

„Oczyszczuwalna akcija” by∏a kontynuowana 12 lipca. Zaatakowani zostali Polacy w conajmniej 50 jednostkach administracyjnych w powiatach horochowskim (w gminach Kisie-lin, Podberezie, Âwiniuchy) i w∏odzimierskim (w gminach Chotiaczów, Mikulicze i niektó-rych miejscowoÊciach innych gmin, w których dokonano ludobójstwa 11 lipca)35. Zgin´∏otego dnia oko∏o 1750 oraz niesprecyzowana liczba (+?) osób. ¸àcznie w ciàgu dwu dni,11 i 12 lipca 1943 r., Ukraiƒcy zamordowali oko∏o 4330 i niesprecyzowanà liczb´ (+?)osób, a ludobójstwo ukraiƒskie na Wo∏yniu osiàgn´∏o apogeum.

Niedobitki by∏y wy∏apywane jeszcze 13 i 14 lipca, a tak˝e póêniej, tote˝ w niektórychjednostkach administracyjnych Polacy byli mordowani przez kilka dni z rz´du. W powia-tach horochowskim i w∏odzimierskim 13 lipca zgin´∏y co najmniej 172 osoby w 13 jed-nostkach administracyjnych, a 14 lipca co najmniej 43 osoby w 6 jednostkach admini-stracyjnych36.

Data MiejscowoÊç Liczba ofiar

Chrynów ~ 150Kisielin ~ 100

11 lipca Krymno ~ 40Poryck ~ 100Zab∏oçce ~ 150

Wyszogródek ~ 150lipiec Sokól ~ 6

˚abcze (unicki) 5

34 11 VII 1943 r. podczas napadów na koÊcio∏y zostali zamordowani ksi´˝a: Jan Kotwicki w Chrynowie,Józef Aleksandrowicz w Zab∏oçcach, Boles∏aw Szaw∏owski w Porycku; w Kisielinie ranny zosta∏ ksiàdz WitoldKowalski (Ludobójstwo..., s. 160, 162, 826, 838, 897). Warto te˝ wspomnieç, ˝e OUN-UPA planowa∏y na11 lipca tak˝e napad na koÊció∏ ze zgromadzonymi wiernymi w St´˝arzycach (gmina Korytnica) w powie-cie w∏odzimierskim, do czego nie dosz∏o, bo Polacy zostali ostrze˝eni przez Ukraink´. Nie ocali∏o to ksi´-dza Karola Barana, którego 12 VII 1943 r. upowcy uprowadzili i zamordowali. 35 Ze wzgl´dów podanych w przyp. 32 nie sà wymienione jednostki administracyjne, w których 12 VII 1943 r.OUN-UPA mordowa∏y Polaków. Znaleêç je mo˝na w pracy Ludobójstwo..., s. 137, 139, 141, 144–146, 150,155, 157, 168, 170, 172, 173, 178, 181–184, 190–193, 817, 818, 820, 822–825, 849, 850, 858, 862, 863, 865,867, 868, 870, 892, 898, 900, 930, 942. 36 By∏y to nast´pujàce jednostki administracyjne: w powiecie horochowskim – Horochówka, Jasionówka,Dmitrówka, Marynków, Niedêwiedzie Jamy, Trystak, Zaturce; w powiecie w∏odzimierskim – Fundum(kolonia i osada), Józefin, ¸udzin, Czestny Krest, Sielec, Zofiówka, Poryck, Radowicze (majàtek i wieÊ),B∏a˝enik, Wiktorówka. Zob. Ludobójstwo..., s. 140, 141, 153, 166, 169, 176, 818–820, 860, 865, 866,898–900, 914, 946.

68

Rzeziom 11 i 12 lipca nie wsz´dzie towarzyszy∏o palenie domostw, najprawdopodobniejz braku czasu. Po obrabowaniu gospodarstwa by∏y palone w nast´pnych dniach, g∏ównie14 lipca, a nawet – na przyk∏ad w gminie Kisielin – znacznie póêniej.

Warto zwróciç uwag´, ˝e OUN-UPA zdecydowa∏y si´ na dokonanie ludobójstwa jedno-czeÊnie na tak ogromnym obszarze dlatego, ˝e mia∏y doskona∏à orientacj´ o zupe∏nym nie-przygotowaniu ludnoÊci polskiej do jakiejkolwiek obrony37.

Poza du˝ym obszarem dwu powiatów: horochowskiego i w∏odzimierskiego, obj´tychstarannie zaplanowanym i zorganizowanym ludobójstwem, 12 lipca 1943 r. w powieciezdo∏bunowskim, a wić znacznie od nich odleg∏ym, ca∏kowicie wymordowano du˝à polskàwieÊ Huta Majdaƒska (gmina Budera˝), której UPA da∏a wczeÊniej pisemne (!) gwarancjebezpieczeƒstwa, oraz Polaków ˝yjàcych w sàsiedniej ukraiƒskiej wsi Majdan – ∏àcznie203 osoby38.

Eksterminacja Polaków w powiatach horochowskim i w∏odzimierskim w dniach 11 i 12lipca oraz zamordowanie 8 lipca delegacji okr´gowej Delegatury Rzàdu RP na Wo∏yniu narozmowy z UPA wywo∏a∏y reakcj´ obronnà Polaków w powiecie kowelskim, gdzie 13 lipcazawiàzano w Zasmykach (gmina Lubitów) samoobron´, która bardzo szybko przeistoczy∏asi´ w silnà placówk´. Tempo, w jakim tworzy∏ si´ ten oÊrodek, wywo∏a∏o natychmiastowàreakcj´ UPA, która ju˝ w kilka dni po jego powstaniu domaga∏a si´ z∏o˝enia broni i rozwià-zania samoobrony, deklarujàc rzekomo pokojowe zamiary, ale nie przerywajàc w tym cza-sie napadów na Polaków39. W póêniejszym czasie UPA, w ramach niby pojednawczych roz-mów, domaga∏a si´ podporzàdkowania si´ jej zasmyckiej samoobrony40.

W powiecie krzemienieckim, tak˝e odleg∏ym od horochowskiego i w∏odzimierskiego,14 i 15 lipca 1943 r. wymordowano cztery du˝e skupiska Polaków, to jest Ko∏odno i Czaj-czyƒce w gminie Ko∏odno oraz Bodaki i Maniów w gminie WiÊniowiec, równie˝ pozba-wione jakiejkolwiek zorganizowanej obrony, a ponadto Polaków ˝yjàcych w sàsiednichmiejscowoÊciach – ∏àcznie 654 i niesprecyzowanà liczb´ (+?) osób w co najmniej siedmiumiejscowoÊciach41. Wydaje si´, ˝e OUN-UPA, majàc w tym czasie wi´ksze si∏y zaanga˝owanena po∏udniowym zachodzie i nie mogàc przeprowadzaç likwidacji Polaków w powieciekrzemienieckim na szerszà skal´, dà˝y∏y przynajmniej do unicestwienia du˝ych grup Pola-ków ˝yjàcych wspólnie, zanim pomyÊleli o jakiejÊ obronie lub o przeniesieniu si´ do bez-pieczniejszych miejsc, na przyk∏ad miast lub miasteczek, w których sta∏y za∏ogi niemieckie.

37 W powiecie horochowskim nie by∏o ˝adnej zorganizowanej placówki samoobrony, w gminie Kisielintylko w jednej wsi polskiej pe∏nione by∏y warty, posiadano tam kilka sztuk broni palnej, z czego dwie „po˝y-czyli” upowcy. Podczas napadu 12 lipca nikt nie stawi∏ oporu, zgin´∏o 140 osób, tylko 30 uda∏o si´ uciec(Ludobójstwo..., s. 168). Podobna sytuacja by∏a w powiecie w∏odzimierskim, gdzie w ani jednym z wymor-dowanych polskich osiedli nie by∏o ˝adnych grup samoobrony. Pierwsza powsta∏a dopiero w lipcu w Bie-linie–Spaszczyênie (w gminie Werba, na terenie której 11–12 lipca Polacy zostali wymordowani tylkow trzech jednostkach administracyjnych), gdy pojawili si´ uchodêcy z napadni´tych osiedli. W obu powia-tach istnia∏a niezbyt rozwini´ta konspiracja ZWZ-AK, która nie dysponowa∏a ˝adnymi si∏ami zbrojnymi. 38 Ludobójstwo..., s. 968, 969. 39 Ibidem, s. 359. 15 i 16 VII 1943 r., tj. w czasie trwania rzekomo pojednawczych rozmów pomi´dzy OUN--UPA a oÊrodkiem samoobrony w Zasmykach, Ukraiƒcy niszczyli polskie osiedla po∏o˝one nieopodal:w powiecie horochowskim – Dàbrowa k. Woronczyna, Ferma, Kielecka, Woronczyn; w powiecie kowelskim– Adamówka, Aleksandrówka, Micha∏ówka, Wiktorówka; w powiecie ∏uckim – Apolonia i Kurhan (Ludo-bójstwo..., s. 152, 154, 158, 159, 172, 337–339, 346, 352, 630, 633).40 OUN-UPA dà˝y∏y do rozbrojenia oÊrodka w Zasmykach, co by∏o przez delegacj´ ukraiƒskà wyraênie sta-wiane podczas rozmów 27 VII 1943 r. (Ludobójstwo..., s. 360). 41 Ludobójstwo..., s. 432–439, 468, 469.

69

Z takiego powodu mog∏a te˝ byç zlikwidowana wymieniona Huta Majdaƒska. Zniszczeniewi´kszych polskich oÊrodków sprzyja∏o wymordowaniu Polaków ˝yjàcych w rozproszeniuwÊród ukraiƒskiej ludnoÊci, bowiem znika∏o miejsce, do którego mogli uciec.

15 i 16 lipca 1943 r. OUN-UPA zaatakowa∏y Polaków w pozosta∏ych cz´Êciach powiatuhorochowskiego: w gminach Skobe∏ka i Brany, gdzie wczeÊniej dochodzi∏o tylko do napa-dów na pojedyncze osoby, w kilku miejscowoÊciach gminy Kisielin, w których znajdowali si´Polacy, liczàcy, pomimo wczeÊniejszych rzezi w okolicy, na uspokojenie sytuacji, oraz w sàsia-dujàcych z nimi miejscowoÊciach gminy Kupiczów powiatu kowelskiego. Ogó∏em 15–16 lipcazgin´∏o 891 i niesprecyzowana liczba (+?) Polaków w co najmniej 29 jednostkach admini-stracyjnych42. Najprawdopodobniej liczba ofiar by∏a znacznie wy˝sza, bowiem nie jest wyklu-czone, ˝e w tym samym terminie ludobójstwa dokonywano te˝ w sàsiadujàcej z gminà Branygminie Beresteczko tego samego powiatu, gdzie rzezie by∏y w lipcu, ale dok∏adne daty niesà ustalone. W omawianym rejonie równie˝ nie by∏o zorganizowanej samoobrony.

16–18 lipca ca∏kowità kl´sk´ poniós∏ du˝y oÊrodek samoobrony w powiecie kostopol-skim, ochraniajàcy skupisko polskich osiedli w gminach Stepaƒ i Stydyƒ, wokó∏ dwóch wsi:Huta Stepaƒska i Wyrka, oraz kilka kolonii w sàsiedniej gminie Antonówka w powiecie sar-neƒskim. Przebieg napadu by∏ podobny do tego z 4–5 lipca na Przebra˝e. Bojówki UPA,posuwajàce si´ ze wszystkich stron w kierunku Huty Stepaƒskiej, likwidowa∏y otaczajàce jàosiedla, palàc i mordujàc ludzi, którzy nie przenieÊli si´ wczeÊniej do Huty Stepaƒskiej lubWyrki i nie zdà˝yli uciec. W koƒcu Huta, w której schroni∏o si´ oko∏o 3 tys. ludzi, znalaz∏asi´ w obl´˝eniu. Po dwu dniach dramatycznej walki z przewa˝ajàcymi si∏ami UPA zgro-madzona w niej ludnoÊç polska wraz z samoobronà ewakuowa∏a si´ do gmin Antonówkai Rafa∏ówka w powiecie sarneƒskim, poniós∏szy wczeÊniej i po drodze ogromne straty43.Zgin´∏o 738 i niesprecyzowana liczba (+?) osób z 33 jednostek administracyjnych, a znisz-czonych i spalonych zosta∏o 37 polskich wsi, kolonii i futorów44.

30 lipca 1943 r. nastàpi∏o kolejne zmasowane uderzenie UPA na Polaków w skupiskuosiedli polskich w gminie Antonówka i W∏odzimierzec powiatu sarneƒskiego, w wynikuktórego zosta∏o ono zlikwidowane, a zniszczeniu uleg∏o 27 jednostek administracyjnych45.

42 15–16 VII 1943 r. ludobójstwem by∏y obj´te nast´pujàce jednostki administracyjne: w powiecie horo-chowskim – Boroczyce, Czerwona, Kupowalce, Lulówka-W´gierszczyzna, Nowe Gniezno, Pu∏hany (majà-tek i wieÊ), Szeroka, Markowicze, ˚urawiec (kolonia i wieÊ), Janina (kolonia i osada), Kowbaƒ; w powie-cie kowelskim – ¸owiszcze, Sieniawka, Swinarzyn, Piórkowicze, Wielick; w powiatach horochowskim,kowelskim i ∏uckim miejscowoÊci wymienione w przyp. 38 (Ludobójstwo..., s. 127–135, 143, 152, 154, 158,159, 172, 178, 185, 186, 337–339, 345, 346, 350–352, 401, 630, 633). 43 Przebieg napadu na skupisko polskich osiedli wokó∏ Huty Stepaƒskiej i Wyrki: Ludobójstwo..., s. 282–298,301, 303, 304–307, 309, 310–316, 318, 735, 748, 792–796, dok. 64 na s. 1264–1266, dok. 77 na s. 1290, 1291.Szczególna uwaga nale˝y si´ dok. 77, zawierajàcemu sprawozdanie upowskie z likwidacji Huty Stepaƒskieji okolicznych polskich miejscowoÊci, w którym obok zgodnego z prawdà opisu niszczenia kolejnych osiedlii okreÊlenia strat polskich, znajdujà si´ cyniczne twierdzenia o polskich uzbrojonych bandach zagra˝ajà-cych ludnoÊci ukraiƒskiej i odbieraniu rzekomo zrabowanego ludnoÊci ukraiƒskiej mienia, gdy by∏o wrćzodwrotnie – dokonywano grabie˝y mienia polskiego.44 Nazwy polskich osiedli zniszczonych podczas napadu na Hut´ Stepaƒskà i okolice mo˝na znaleêç nastronach Ludobójstwa..., wskazanych w przyp. 42.45 30 VII 1943 r. przesta∏y istnieç nast´pujàce jednostki administracyjne zamieszkane przez Polaków:Antonówka (osada i kolonia), Dàbrowa, D´bowa Góra, Giedroyciówka, Grabina (kolonia), Janówka,Kopaczówka, Krasna Górka, Kruszewo, Majdan, ParoÊla II, Perespa, Pi∏sudy, Purbejówka, SernikowaNiwa, Setkówka, Struga, Sunia, Terebunia, Wydymer, Za∏awiszcze, Choromce, Osowik, Poroda, Prurwa(Ludobójstwo..., s. 731–734, 736, 737, 742–750, 799, 801–803). Wszystkie wymienione osiedla zosta∏yspalone.

70

Samoobrona znajdujàca si´ w szeÊciu z zaatakowanych osiedli nie by∏a w stanie si´ utrzy-maç i jej rola polega∏a na ograniczeniu ofiar wÊród ca∏kowicie bezbronnych ludzi oraz u∏a-twienie im ucieczki. Ocala∏a ludnoÊç polska uciek∏a do stacji kolejowych na linii Kowel––Sarny. W porównaniu z innymi podobnymi napadami ofiar nie by∏o wiele – zgin´∏o 115i niesprecyzowana liczba (+?) osób.

Nieskutecznie natomiast usi∏owano zlikwidowaç 14 lub 27 lipca (data niepewna) kolo-ni´ Paƒska Dolina (gmina M∏ynów) w powiecie dubieƒskim, w której znaleêli schronieniePolacy z bliskiej okolicy. Napad UPA, trwajàcy ca∏à noc, zosta∏ odparty przez sprawnàsamoobron´46.

31 lipca OUN-UPA podj´∏y drugà, równie˝ nieudanà, prób´ unicestwienia skupiskaPolaków w Przebra˝u. OÊrodek samoobrony stoczy∏ wówczas ci´˝kà walk´ z przewa˝a-jàcymi si∏ami UPA, dzi´ki czemu kilka tysićy koczujàcych w obozie przebrazkim Pola-ków ocala∏o47.

Lipcowe ludobójstwo nie ogranicza∏o si´ do opisanych wy˝ej wielkich akcji, przeprowa-dzanych na rozleg∏ych terenach i trwajàcych od jednego do kilku dni, w których zgin´∏o naj-wićej osób. Polacy byli mordowani w lipcu we wszystkich, prócz lubomelskiego, powiatachWo∏ynia, tak˝e w innych terminach ni˝ akcje masowe. Gin´li Polacy ˝yjàcy w ukraiƒskichwsiach, przemieszczajàcy si´ w ró˝nych sprawach z jednej miejscowoÊci do innej, w trakcieucieczek do bezpieczniejszych miejsc, przyje˝d˝ajàcy do swoich dawnych gospodarstw po˝ywnoÊç. Dok∏adnej daty zamordowania cz´Êci osób nie znamy, nie wiemy wić, czy sà toofiary z dni akcji masowych, czy z pozosta∏ych dni lipca, w których OUN-UPA korzysta∏yz ró˝nych okazji wymordowania jak najwi´kszej liczby Polaków. Przybli˝one proporcjepomi´dzy liczbà ofiar akcji masowych i ofiar zwiàzanych z innymi okolicznoÊciami uwi-docznione sà w tabeli nr 3. Z zestawienia wynika, ˝e wi´kszoÊç zamordowanych w lipcuPolaków zgin´∏a w napadach dobrze zaplanowanych i przeprowadzonych na du˝ych obsza-rach w jednym czasie.

Tabela nr 3. Liczba Polaków zamordowanych przez OUN-UPA na Wo∏yniu w ró˝nych terminach lip-ca 1943 r.*

* Dane niepe∏ne.

Jest oczywiste, ˝e niszczenie w jednym czasie na du˝ych obszarach polskich osiedli i Pola-ków ˝yjàcych w ukraiƒskich osiedlach przez bojówki OUN-UPA wynika∏o z decyzji i rozka-

Okresy szczególnego W pozosta∏ychW nieokreÊlonych

nasilenia ludobójstwa okreÊlonych dniachdniach lipca

Ogó∏em w lipcu4–5, 11–18, 30–31 lipca lipca

7452–7455 +? 1176–1177 +? 1845–1895 +? 10 473–10 527 +?

46 By∏ to drugi odparty napad UPA na Paƒskà Dolin´. Utrzymanie si´ tej placówki by∏o wynikiem dobregodowodzenia i sprawnej organizacji samoobrony. Nie bez znaczenia by∏ te˝ dostateczny zasób nielegalniezdobytej broni i amunicji (Ludobójstwo..., s. 92, 93).47 Przebra˝e by∏o najwi´kszym na Wo∏yniu oÊrodkiem samoobrony i schronieniem dla uciekinierów z zagro-˝onych przez UPA miejscowoÊci. Przetrwanie tego oÊrodka, podobnie jak Paƒskiej Doliny (zob. przyp. 45),by∏o mo˝liwe dzi´ki dobrej organizacji samoobrony, dowodzeniu i ciàg∏ej gotowoÊci do obrony (Ludobój-stwo..., s. 651, 653).

71

zów kierownictwa i dowództwa wy˝szych szczebli OUN i UPA. OdnoÊnie akcji lipcowychnie dotarliÊmy do tekstów takich rozkazów, lecz nie mo˝e to byç podstawà do twierdzenia,˝e ich nie by∏o. Zbrodnicze rozkazy mog∏y byç wydawane ustnie, a ponadto „kancelarie”OUN-UPA by∏y s∏abo rozbudowane, zaÊ wyprodukowane dokumenty prawdopodobnieÊwiadomie po pewnym czasie niszczono dla zatarcia Êladów ludobójczych poczynaƒ. Po-Êrednim dowodem wydawania rozkazów eksterminacji Polaków jest opublikowane naUkrainie sprawozdanie pierwszej grupy UPA z akcji na Hut´ Stepaƒskà i okoliczne osiedlapolskie48.

Rozmiary dokonanego w lipcu ludobójstwa Polaków w poszczególnych powiatachprzedstawia tabela nr 4. Nie sà to dane ostateczne, jak zresztà wszelkie inne dotyczàceludobójstwa na Wo∏yniu, jest bowiem jeszcze wiele pytaƒ odnoÊnie miejsc mordów, losówPolaków ˝yjàcych w poszczególnych miejscowoÊciach, liczb ofiar itp. Niemniej jednakwynika z nich, ˝e lipcowe ludobójstwo w najwi´kszym stopniu dotkn´∏o powiaty: w∏odzi-mierski, horochowski i ∏ucki.

Tabela nr 4. Liczba zamordowanych Polaków i jednostek administracyjnych, w których OUN-UPAdokona∏y ludobójstwa w lipcu 1943 r.

* Dane niepe∏ne.

Jak wielkie straty ponios∏a ludnoÊç polska Wo∏ynia w lipcu 1943 r. uÊwiadamia porów-nanie liczby zamordowanych w tym czasie z liczbà zamordowanych w pierwszym pó∏roczu1943 r. Ilustruje to diagram na s. 72.

Porównanie to wykazuje, ˝e liczba Polaków zamordowanych przez OUN-UPA w lipcu1943 r. (10 473–10 527 oraz niesprecyzowana liczba [+?] osób) przewy˝sza liczb´ zamor-dowanych w ciàgu szeÊciu pierwszych miesićy 1943 r. (9121–9130 oraz niesprecyzo-

Liczba jednostekPowiat Liczba zamordowanych* administracyjnych – miejsc

ludobójstwa*dubieƒski 151 +? 18horochowski 2569 +? 119kostopolski 783–784 +? 36kowelski 637 +? 42krzemieniecki 885 +? 23lubomelski 2 2∏ucki 1113 +? 85rówieƒski 148–149 +? 26sarneƒski 381–431 +? 36w∏odzimierski 3581–3583 +? 127zdo∏bunowski 223 6

Wo∏yƒ 10 473–10 527 +? 520

48 Sprawozdanie z akcji (Huta [Stepaƒska]), 27 VII 1943 r. [w:] Litopys UPA. Nowa serija, t. 2, Kyjiw–To-ronto 1999, dok. nr 100. T∏umaczenie znajduje si´ w pracy Ludobójstwo..., dok. 77, s. 1290–1292. Zob. te˝przypis 42.

72

Liczba Polaków zamordowanych w pierwszym pó∏roczu i w lipcu 1943 r.*

* Dane niepe∏ne.

wana liczba [+?] osób). Wymienione liczby sà oczywiÊcie niepe∏ne. W przypadku stratpolskich w lipcu 1943 r., bioràc pod uwag´ intensywnoÊç i bezwzgl´dnoÊç, z jakà OUN--UPA niszczy∏y Polaków i ogromne luki w dok∏adnym ustaleniu liczb zamordowanych,mo˝na zaryzykowaç szacunek 16 tys. ofiar. Dla lat 1939–1945 szacunek taki okreÊla sińa 50–60 tys.49

Fizycznej eksterminacji Polaków towarzyszy∏a grabie˝ mienia oraz niszczenie obiektów,Êwiadczàcych o polskiej obecnoÊci, a wić domostw, budynków gospodarczych, domówludowych, szkó∏, koÊcio∏ów, grobowców, sadów. W lipcu 1943 r. zniszczeniu lub spaleniuuleg∏o 18 koÊcio∏ów i kaplic.

W lipcu 1943 r. oÊrodków samoobrony, które odgrywa∏y istotnà, jednak˝e ograniczonàdo bliskiej okolicy, rol´ w obronie Polaków, by∏o 12: Bielin–Spaszczyzna w powiecie w∏odzi-mierskim; Ro˝yszcze z okolicznymi osiedlami, Przebra˝e i Antonówka Szepelska w powiecie

49 Ludobójstwo..., s. 1056, 1057. Ludobójstwo ukraiƒskie, którego celem by∏o „oczyszczenie ukraiƒskichziem etnicznych” z Polaków, dokonywane z ca∏à bezwzgl´dnoÊcià na terytoriach, gdzie Polacy bylimniejszoÊcià i nie byli w stanie skutecznie mu si´ przeciwstawiç, ukraiƒscy historycy usi∏ujà przemilczeçalbo zak∏amaç, próbujàc np. zrównowa˝yç owe zbrodnie przeciw ludzkoÊci przez podawanie strat ukra-iƒskich, poniesionych z ràk polskich w wyniku walk obronnych i odwetów, w kraƒcowych przypadkachw podobnych wysokoÊciach co straty polskie. Takà taktyk´ zademonstrowa∏ uczestnik seminarium „An-typolska akcja OUN-UPA 1943–1944”, zorganizowanego przez IPN, ukraiƒski historyk, nauczyciel aka-demicki w WSP w S∏upsku, Roman Drozd, który w pracy Ukraiƒska Powstaƒcza Armia. Dokumenty– struktury, Warszawa 1998, s. 118, pozwoli∏ sobie napisaç, i˝ „liczby poniesionych ofiar po obu stronachb´dà przybli˝one”, a wić liczba Ukraiƒców, która zgin´∏a na Wo∏yniu z ràk polskich, mog∏aby wed∏ugniego si´gnàç absurdalnych 50–60 tys.! S∏usznà ocen´ w tej sprawie da∏ prof. Ryszard Szaw∏owskiw Przedmowie do Ludobójstwa..., s. 16, 27.

73

Tabela nr 5. KoÊcio∏y i kaplice spalone i zniszczone przez OUN-UPA w lipcu 1943 r.

∏uckim; Paƒska Dolina w powiecie dubieƒskim; Rybcza i Dederka∏y w powiecie krzemieniec-kim; Ostróg i Witoldówka w powiecie zdo∏bunowskim; Huta Stara, Huta Stepaƒska–Wyrkaw powiecie kostopolskim; Antonówka z kilkoma koloniami w powiecie sarneƒskim. Wszyst-kie wymienione oÊrodki w lipcu 1943 r. mog∏y chroniç Polaków ˝yjàcych najwy˝ej w 60 jed-nostkach administracyjnych. Tymczasem Polaków mordowano wówczas w co najmniej 520jednostkach. Dwa z wymienionych oÊrodków – Hut´ Stepaƒskà i Antonówk´ w powiecie sar-neƒskim – OUN-UPA zlikwidowa∏y w drugiej po∏owie lipca, o czym by∏a ju˝ mowa. Wartododaç, ˝e ani w pierwszej po∏owie 1943 r., ani w okresie najwi´kszego nasilenia ludobójczychakcji w lipcu, nie dzia∏a∏ na Wo∏yniu ani jeden oddzia∏ partyzancki AK. A zatem nie istnia∏ysi∏y, które mog∏y skutecznie przeciwstawiç si´ OUN-UPA, dzia∏ajàcym na ca∏ym Wo∏yniui masowo wspomaganym w ludobójstwie przez miejscowà ludnoÊç50.

Lipcowe rzezie sprowokowa∏y powstanie dwu nowych oÊrodków samoobrony – w dru-giej po∏owie lipca 1943 r. Zasmyk w powiecie kowelskim oraz w sierpniu 1943 r. Andresów-ki-Stefanówki w powiecie w∏odzimierskim. Wi´kszoÊç zamieszkanych jeszcze przez Pola-ków terenów wiejskich by∏a jednak nadal bezbronna, a ludobójstwo by∏o kontynuowane51.

50 Szerzej o polskiej obronie przed ludobójstwem ukraiƒskim zob. podrozdzia∏ Polska obrona [w:] Ludobój-stwo..., s. 1064–1072. Oprócz 12 du˝ych oÊrodków samoobrony, lepiej czy gorzej broniàcych polskiej ludno-Êci przed napadami OUN-UPA, dzia∏ajàcych w lipcu 1943 r., istnia∏y tzw. samodzielne placówki samo-obrony w koloniach lub wsiach polskich. Nie wspó∏pracowa∏y one ze sobà i nie by∏y w stanie d∏u˝ej utrzymaçsi´; w trakcie napadu ulega∏y rozbiciu albo, czujàc swà s∏aboÊç i uprzedzajàc napad, w por´ wraz z ludno-Êcià ewakuowa∏y si´ do miast. W lipcu 1943 r. by∏o 128 (najwy˝sza liczba w ca∏ym 1943 r.) placówek samo-dzielnych oraz placówek wchodzàcych w sk∏ad du˝ych oÊrodków samoobrony. Oddzia∏y partyzanckie AKzacz´∏y organizowaç si´ dopiero po lipcowych rzeziach, w koƒcu lipca, w sierpniu i we wrzeÊniu. Dzia∏a∏yw bliskim otoczeniu oÊrodków samoobrony, a obszar ich oddzia∏ywania by∏ ograniczony do 9 gmin wiej-skich (na ogólnà liczb´ 103 gmin w województwie wo∏yƒskim). W styczniu 1944 r. z oddzia∏ów partyzanc-kich oraz cz∏onków konspiracji i samoobron zosta∏a utworzona 27 WDP AK. Od stycznia do koƒca kwiet-nia 1944 r. operowa∏a na terenie powiatów: kowelskiego – w cz´Êci po∏udniowej, lubomelskiego – w dwugminach na po∏udnie od linii kolejowej Che∏m–Kowel, w∏odzimierskiego – w cz´Êci pó∏nocnej, tj. na obsza-rze stanowiàcym 5% obszaru województwa wo∏yƒskiego, na którym dochodzi∏o przede wszystkim do starçz Niemcami (80% walk), a w stopniu kilkakrotnie mniejszym z Ukraiƒcami (20% walk). Tymczasem OUN--UPA dokonywa∏y zbrodni ludobójstwa na terenie ca∏ego Wo∏ynia. Pokazuje to dobitnie, ˝e wszelkie kontr-akcje polskie by∏y przeprowadzane na marginesie ludobójstwa ukraiƒskiego i by∏y jego konsekwencjà. 51 W sierpniu 1943 r. OUN-UPA dokonywa∏y masowych akcji ludobójczych w pó∏nocnej cz´Êci powiatuw∏odzimierskiego, w powiecie lubomelskim w skupisku polskich osiedli pomi´dzy Bugiem a Lubomlem

Powiat KoÊcio∏y Kaplicedubieƒski ¸ysin, Z∏oczówkahorochowski Kisielin Woronczyn, Zagajekostopolski Huta Stepaƒska, Wyrka Huta Stepaƒska, Ma∏yƒskkowelski Krymno

krzemienieckiDomaninka, Szumbar, Wyszogródek

∏uckiSokól, ˚abcze (unicki)

rówieƒski H∏uboczekw∏odzimierski Chrynów, Poryck, Zab∏oçce

74

Podsumowanie

Przedstawione w wielkim skrócie wydarzenia z lipca 1943 r., kiedy ludobójstwo Polakówosiàgn´∏o apogeum, sà zwielokrotnionym obrazem wydarzeƒ pozosta∏ych miesićy 1943 r.Wskazujà na zaplanowane i starannie zorganizowane dzia∏ania OUN-UPA, prowadzonewspólnie z ludnoÊcià ukraiƒskà i Êwiadomie zmierzajàce do biologicznego wyniszczenialudnoÊci polskiej jako grupy narodowej, stosownie do mo˝liwoÊci – jeÊli nie w ca∏oÊci, tow znaczàcej cz´Êci. Ze wzgl´du na obecnoÊç w miastach i miasteczkach oddzia∏ów niemiec-kich (i cz´Êciowo w´gierskich), dzia∏ajàcych powstrzymujàco na UPA, dotkn´∏y one przedewszystkim polskà ludnoÊç wiejskà.

Dzia∏ania te skierowano przeciwko wszystkim Polakom, niezale˝nie od wieku i p∏ci,i charakterystycznie po∏àczono z niebywa∏ym okrucieƒstwem. Prowadzone by∏y pod has∏ami,rozpowszechnianymi w ró˝nych wersjach i formach zarówno przed podjćiem akcji ludo-bójczych, jak i w czasie ich trwania, które wyra˝a∏y jednà myÊl: Êmierç ka˝demu Pola-kowi. Szczególne nasilanie napadów w ró˝nym czasie w kolejnych rejonach Wo∏yniaÊwiadczy o zamiarze unicestwienia ludnoÊci polskiej na ca∏ym obszarze województwawo∏yƒskiego.

Fakty te jednoznacznie odpowiadajà definicji ludobójstwa, sformu∏owanej w Konwencjio zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa, przyj´tej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ9 grudnia 1948 r. W rozumieniu artyku∏u II tej konwencji „ludobójstwem jest którykolwiekz nast´pujàcych czynów, dokonany w zamiarze zniszczenia w ca∏oÊci lub cz´Êci grup naro-dowych, etnicznych, rasowych lub religijnych jako takich: a) zabójstwo cz∏onków grupy;b) spowodowanie powa˝nego uszkodzenia cia∏a lub rozstroju zdrowia psychicznego cz∏on-ków grupy; c) rozmyÊlne stworzenie dla cz∏onków grupy warunków ˝ycia obliczonych naspowodowanie ich ca∏kowitego lub cz´Êciowego zniszczenia fizycznego; d) stosowanieÊrodków, które majà na celu wstrzymanie urodzin w obr´bie grupy; e) przymusowe prze-kazywanie dzieci cz∏onków grupy do innej grupy”52.

Dà˝enie do wymordowania wszystkich Polaków, bez ró˝nicy p∏ci i wieku, w czym mia∏odopomóc mi´dzy innymi podst´pne stwarzanie pozorów bezpieczeƒstwa i utrudnianieucieczek, oraz okrucieƒstwo i tortury przy zadawaniu Êmierci, równie˝ stosowane wobecwszystkich Polaków, nawet najbardziej bezbronnych i s∏abych, czyli dzieci, to – jak trafnieokreÊli∏ prof. Ryszard Szaw∏owski – dwa (spoÊród siedmiu) „fatalne wyró˝niki” ludobój-stwa ukraiƒskiego w porównaniu z ludobójstwem niemieckim i sowieckim53.

Pozosta∏e wyró˝niki to: udzia∏ w zbrodniach oprócz cz∏onków nacjonalistycznychbojówek, które do nich specjalnie si´ przygotowywa∏y, mas ch∏opstwa ukraiƒskiego, for-malnie nie zwiàzanego z nacjonalistycznymi formacjami (w tym cz´sto kobiet i wyrost-ków); szczególnie zbrodnicze traktowanie rodzin mieszanych polsko-ukraiƒskich, któreby∏y mordowane w ca∏oÊci lub polskiej ich cz´Êci; dokonywanie zbrodni przez wspó∏oby-wateli okupowanego terytorium paƒstwowego i równoczeÊnie wspó∏mieszkaƒców, sàsia-dów, z którymi na ogó∏ stosunki by∏y poprawne, a niekiedy nawet przyjazne; niszczenie

wzd∏u˝ linii kolejowej Che∏m–Kowel, w niektórych polskich osiedlach powiatu kowelskiego i w kilku horo-chowskiego. Mordy mia∏y miejsce tak˝e w pozosta∏ych powiatach, gdzie w terenie wiejskim znajdowa∏o si´ju˝ niewielu Polaków. ¸àcznie w sierpniu 1943 r. OUN-UPA wymordowa∏y na Wo∏yniu 8280–8298 orazniesprecyzowanà liczb´ (+?) Polaków (Ludobójstwo..., tab. 7 na s. 1045).52 Zob. polski tekst w Dzienniku Ustaw, 1952, nr 2, poz. 9. 53 Ludobójstwo..., s. 12–14.

75

wszystkiego, co kojarzy∏o si´ z polskà obecnoÊcià, to jest wszelkich obiektów, urzàdzeƒ,architektury zielonej; wreszcie brak przyznania si´ przez niemal szeÊçdziesiàt lat przezstron´ ukraiƒskà do pope∏nionych zbrodni i wyra˝enia choçby minimalnej skruchy,a wrćz przeciwnie – stosowanie przeró˝nych taktyk omijania tego problemu, to jest:przemilczanie54, minimalizowanie, przeciwstawianie pope∏nionemu ludobójstwu rze-komo podobnych wielkoÊcià zbrodni strony polskiej (!), przerzucanie winy na ofiary lubokupantów (Niemców czy Sowietów)55, podczas gdy dla zbrodni ludobójstwa nie ma˝adnego usprawiedliwienia.

54 Powa˝ne zaniepokojenie wzbudza stanowisko roboczej grupy historyków ukraiƒskich przy Rzàdowej Ko-misji badajàcej dzia∏alnoÊç OUN-UPA, zaprezentowane przez jej kierownika, prof. Stanis∏awa Kulczyçkiegoz Kijowa, na seminarium w Lublinie 24 V 2001 r. W przedstawionym dokumencie nie ma ani s∏owa o ja-kichkolwiek mordach dokonywanych przez OUN-UPA na ludnoÊci polskiej (!), ludobójcze dzia∏ania OUN--UPA wobec Polaków zosta∏y sprowadzone do jakiejÊ fikcyjnej „wojny” z Armià Krajowà (?!). O nik∏ychrozmiarach i ma∏ej skutecznoÊci akcji obronnych zob. tekst zasadniczy artyku∏u i przypis 49.55 Nie do przyjćia z punktu widzenia naukowego oraz moralnego by∏y wypowiedzi prof. Bohdana Osad-czuka, uczestnika lubelskiego seminarium 24–25 V 2001 r., podczas obrad oraz w wywiadzie dla „GazetyWyborczej” z 25 V 2001 r. (wydanie „Gazeta w Lublinie”, s. 4): 1) przedstawienie ludobójczych akcji OUN--UPA skwitowa∏ stwierdzeniem: „wyliczanie, kto kogo wićej wymordowa∏, jest beznadziejne i prowadzi doniczego”; 2) stwierdzi∏, ˝e „po drugiej stronie [czyli polskiej] by∏o podobnie”, co inaczej nie da si´ zrozu-mieç, jak to, ˝e rzekomo Polacy dokonali takich samych zbrodni na Ukraiƒcach (!!!); 3) stara∏ si´ przerzu-ciç odpowiedzialnoÊç z OUN-UPA na polskà polityk´ narodowoÊciowà w okresie mi´dzywojennym (zarzu-cajàc jej kolonializm w stylu angielskim?!) oraz na okupantów (Niemcy i Zwiàzek Sowiecki) – jednyms∏owem winni byli wszyscy prócz sprawców.Od Redakcji. W wywiadzie udzielonym przez Bohdana Osadczuka „Gazecie w Lublinie” z 25 V 2001 r. czytamy:„Wyliczanie, kto kogo wićej wymordowa∏, jest beznadziejne i prowadzi do niczego. W XX wieku sta∏o si´ tylebarbarzyƒstw, ˝e jakby to wszystko wyliczyç, to nie wiadomo, dokàd byÊmy doszli. Trzeba zastosowaç jakiÊ roz-sàdek. I zawsze trzeba mówiç o przyczynach, kto za tym sta∏, jakie by∏y wàtki tego wszystkiego. S∏ysza∏em w∏a-Ênie, jedna poczciwa pani wyliczy∏a to wszystko, i nic nie powiedzia∏a, co by∏o po drugiej stronie, ˝e by∏o podob-nie. A jakie by∏y inspiracje i prowokacje bolszewickie i niemieckie? Jak oni wykorzystywali te mordy, aby os∏abiçnasze narody? Jedni w mniemaniu o tym, ˝e Europa b´dzie germaƒska, drudzy, ˝e b´dzie bolszewicka. [...] Niemo˝na tego robiç bez skali porównawczej, bez doÊledzenia szerokiego t∏a tych ogromnych prowokacji. [...] Mo˝-na jeszcze si´gnàç dalej: jak Polsce si´ nie powiod∏a polityka narodowoÊciowa. [...] Nie mówiç o tym, to jakprzyjechaç na odpust i nie wiedzieç, jaki tutaj jest Êwi´ty”.

76

Leon Popek

Losy ksi´˝y rzymskokatolickich na Wo∏yniui w Galicji Wschodniej w latach 1943–19441

Na wst´pie pragn´ przytoczyç s∏owa dwóch hierarchów koÊcielnych: biskupa MarcjanaTrofimiaka, ordynariusza niedawno reaktywowanej diecezji ∏uckiej, i kardyna∏a LubomyraHuzara, zwierzchnika Ukraiƒskiej Cerkwi Katolickiej, wypowiedziane w przededniu wizytyOjca Âwi´tego Jana Paw∏a II na Ukrainie.

Biskup Trofimiak stwierdzi∏: „Jako biskup KoÊcio∏a ∏aciƒskiego mam tu bardzo dobrerelacje z w∏adzami. Jednak wcià˝ istnieje tu pami´ç rzezi na ludnoÊci polskiej, jakie mia∏ytu miejsce przy koƒcu wojny i do dziÊ wielu katolików boi si´ ujawniç”2.

Natomiast kardyna∏ Huzar powiedzia∏ dziennikarzowi Katolickiej Agencji Informa-cyjnej: „Historia rzeczywiÊcie nam cià˝y. ˚yjà wcià˝ ludzie, którzy byli poszkodowani.Oni przekazali urazy swoim dzieciom. [...] Co pewien czas spotykam si´ z grupkà intelek-tualistów i stawiam im pytanie: co robiç z Polakami? [...] Ka˝dy z obecnych mówi∏, ˝emusimy coÊ zrobiç, aby historia nas d∏u˝ej nie zatruwa∏a. [...] Sàdz´ natomiast, ˝e opi-nia publiczna jest ciàgle doÊç negatywnie nastawiona do kwestii ostatecznego pojednaniapolsko-ukraiƒskiego. [...] I chyba jedynie KoÊció∏ móg∏by si´ odwa˝yç powiedzieç coÊ nie-popularnego, wskazaç, co powinniÊmy zrobiç. My jeszcze nic takiego nie zrobiliÊmy”3.

Te s∏owa bardzo trafnie oddajà dzisiejszy stan stosunków polsko-ukraiƒskich. Dotyczàte˝ losów ksi´˝y rzymskokatolickich. RzeczywiÊcie katolicy na by∏ych Kresach WschodnichII Rzeczypospolitej do dzisiaj bojà si´ ujawniaç, chocia˝ od tamtych tragicznych wydarzeƒmin´∏o ponad pó∏ wieku i przemin´∏y dwa pokolenia.

Historia nam cià˝y nie z tego powodu, ˝e wcià˝ ˝yjà ludzie, którzy byli poszkodowani,ale dlatego, ˝e z ràk pobratymców zgin´∏o, wed∏ug wst´pnych szacunków, ok. 100–150 tys.Polaków, w tym 120 ksi´˝y rzymskokatolickich4, i zaledwie kilka procent z nich ma cmen-tarze i mogi∏y5. By∏ to najwi´kszy cios zadany KoÊcio∏owi na tym terenie6.

1 Artyku∏ dotyczy terenów diecezji ∏uckiej i lwowskiej, czyli przedwojennych województw: wo∏yƒskiego,lwowskiego, stanis∏awowskiego, tarnopolskiego i cz´Êci poleskiego (obszar ok. 78 tys. km2, zamieszkanyprzez 2,7 mln wiernych wyznania rzymskokatolickiego, na którym funkcjonowa∏o ok. 600 parafii obs∏ugi-wanych przez ok. 1180 kap∏anów). 2 „Biuletyn KAI” z 8 III 2001; cyt. za: „MyÊl Polska o Kresach”, nr 4, 2001, s. 2.3 „Biuletyn KAI” z 15 III 2001; cyt. za: ibidem. 4 Dane dotyczàce Wo∏ynia sà najlepiej opracowane, chocia˝ niepe∏ne. Wg W∏adys∏awa i Ewy Siemaszków(Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraiƒskich na ludnoÊci polskiej Wo∏ynia 1939–1945, t. 1–2,Warszawa 2000) na Wo∏yniu zgin´∏o ok. 50–60 tys. Polaków w ponad 1720 miejscowoÊciach, w tym 23 ksi´-˝y, sióstr, zakonników i braci zakonnych.5 W ostatnich kilku latach Êmierç dziesiàtków tysićy Polaków na Wo∏yniu zosta∏a upami´tniona w zaled-wie ok. 30–40 miejscowoÊciach. Postawiono niewielkie krzy˝e, zaznaczono mogi∏y. Odrestaurowany stara-niem Rady Ochrony Pamići Walk i Mćzeƒstwa oraz ˝o∏nierzy 27 Wo∏yƒskiej Dywizji AK cmentarz obroƒ-ców Przebra˝a od kilku lat nie mo˝e byç oficjalnie poÊwićony, gdy˝ nie ma na t´ uroczystoÊç zgody w∏adzukraiƒskich.6 W diecezji ∏uckiej na skutek dzia∏aƒ UPA oko∏o 70% parafii przesta∏o istnieç. Parafie wiejskie zniszczo-ne zosta∏y ca∏kowicie. W diecezji lwowskiej brak danych.

77

Historia nam cià˝y równie˝ dlatego, ˝e jak dotàd nie ma opracowania, które w sposóbca∏oÊciowy przedstawi∏oby cierpienia i straty KoÊcio∏a katolickiego spowodowane przezOrganizacj´ Ukraiƒskich Nacjonalistów i Ukraiƒskà Powstaƒczà Armi´ w czasie drugiejwojny Êwiatowej7. Temat nie znalaz∏ swoich badaczy na uczelniach (w tym katolickich).Paradoksalnie, zadania oÊrodków i instytutów naukowych przejmujà stowarzyszenia, orga-nizacje kombatanckie i ró˝ne, w tym kresowe, fundacje8. Zbierajà one dokumenty, relacje,pami´tniki, listy, fotografie dotyczàce martyrologii narodu polskiego, w tym duchowieƒ-stwa, na Kresach Wschodnich II RP.

Szczegó∏owa analiza dost´pnych êróde∏ oraz literatury przedmiotu pozwala tylko w cz´-Êci odpowiedzieç na pytanie, jakie by∏y losy ksi´˝y rzymskokatolickich w diecezji ∏uckieji lwowskiej w latach 1943–1944. Generalnie uwa˝a si´, ˝e losy Polaków na tych terenachby∏y tragiczne, duchowieƒstwo zaÊ bardzo cz´sto je dzieli∏o. W czasie zorganizowanej przezOUN-UPA czystki etnicznej ksi´˝y mordowano w sposób niezwykle okrutny. Âwiadczào tym poni˝sze przyk∏ady:

– ojciec Ludwik Wrodarczyk z Okop (powiat sarneƒski), który leczy∏ Ukraiƒców, zosta∏przez nich ukrzy˝owany 6 grudnia 1943 r. (wed∏ug innej wersji – po torturach wyrwano muz piersi serce);

– ksi´dzu Stanis∏awowi Dobrzaƒskiemu (powiat lubomelski) 30 sierpnia 1943 r. praw-dopodobnie obci´to g∏ow´ siekierà; wraz z nim zgin´∏o ponad 1050 osób spoÊród parafianwsi Ostrówki i Wola Ostrowiecka;

– ksi´dza Karola Barana z Korytnicy (powiat w∏odzimierski) w lipcu 1943 r. przepi∏o-wano pi∏à w drewnianym korycie;

– ksi´dza Mariana Bosaka z parafii Mariampol (powiat stanis∏awowski) 23 sierpnia1941 r. torturowano i uÊmiercono – mia∏ wybite oko, obci´te uszy, wybite z´by, z∏amanàr´k´, nog´ oraz po∏amane ˝ebra;

– ojcu Bart∏omiejowi Czosnkowi, karmelicie z parafii Bo∏oszowce (powiat rohatyƒski),w marcu 1944 r. przed zabiciem wyrwano genitalia;

– ksi´dza B∏a˝eja Czub´, proboszcza parafii Do∏ha Wojni∏owska (powiat doliƒski),6 kwietnia 1944 r. spalono ˝ywcem na plebanii razem z 85 osobami;

7 Tematu nie wyczerpujà nast´pujàce publikacje: J. Anczarski, Kronikarskie zapisy z lat cierpieƒ i grozyw Ma∏opolsce Wschodniej 1939–1946, Kraków 1996; S. Bizuƒ, Historia krzy˝em znaczona. Wspomnieniaz ˝ycia KoÊcio∏a katolickiego na Ziemi Lwowskiej 1939–1945, Lublin 1993; J. D´bski, L. Popek, Okrutnaprzestroga, Lublin 1997; W.S. D´bski, W kr´gu koÊcio∏a kisieliƒskiego, Lublin 1994; W. Dziemiaƒczuk, Wy-baczyç nie znaczy zapomnieç, Toronto 1996; W. Filar, „Burza” na Wo∏yniu, Warszawa 1997; L. Kar∏owicz,L. Popek, Âladami ludobójstwa na Wo∏yniu, Lublin 1998; A. Korman, Piàte przykazanie boskie: Nie zabijaj!,Londyn 1989; J. Kuczyƒski, Mi´dzy parafià a ∏agrem, Pary˝ 1985; Cz. Piotrowski, Krwawe ˝niwa nadStyrem, Horyniem i S∏uczà, Warszawa 1995; T. Piotrowski, Ukrainian integral nationalism, Toronto 1997;W. Poliszczuk, Gorzka prawda, Warszawa 1995; L. Popek, Âwiàtynie Wo∏ynia, Lublin 1997; idem, Martyro-logia duchowieƒstwa katolickiego na Kresach Po∏udniowo-Wschodnich II RP w latach 1939–1946 [w:] Ojczy-zna i WolnoÊç, red. A. Baraƒska, W. Matwiejczyk, E. Zió∏ek, Lublin 2000, s. 253–263; E. Prus, BluffXX wieku, Londyn 1992; W. Romanowski, ZWZ-AK na Wo∏yniu 1939–1944, Lublin 1993; W. Siemaszko,E. Siemaszko, op. cit.; W. Urban, Droga krzy˝owa Archidiecezji Lwowskiej w latach II wojny Êwiatowej1939–1945, Wroc∏aw 1983.8 Nale˝à do nich: Stowarzyszenie Upami´tnienia Ofiar Zbrodni Ukraiƒskich Nacjonalistów z siedzibà weWroc∏awiu, Stowarzyszenie Upami´tnienia Polaków Pomordowanych na Wo∏yniu w ZamoÊciu, ÂrodowiskaBy∏ych ˚o∏nierzy 27 Wo∏yƒskiej Dywizji Piechoty AK, Ârodowiska Wo∏ynia i Polesia, Towarzystwo Przyja-ció∏ Krzemieƒca i Ziemi Wo∏yƒsko-Podolskiej w Lublinie. W ramach swoich skromnych mo˝liwoÊci publi-kujà znajdujàce si´ w ich zbiorach materia∏y êród∏owe, których znaczna cz´Êç nigdy nie by∏a wydana.

78

– ksi´dzu Stanis∏awowi Wilkoƒskiemu, katechecie z parafii Podwo∏czyska (powiat ska∏ec-ki) 23 paêdziernika 1944 r. wbito w g∏ow´ gwoêdzie, w wyniku czego zmar∏ w mćzarniach;

– brat Roch Sa∏ek z zakonu bernardynów we Fradze (powiat rohatyƒski) 22 lutego1944 r. zosta∏ zaràbany w klasztorze siekierami;

– siostra Anna ˚arkowska, s∏u˝ebniczka starowiejska, która prowadzi∏a sierociniec orazkaplic´ we wsi Hnilice Wielkie w parafii Koszlaki (powiat zbaraski), 2 listopada 1944 r. zo-sta∏a uduszona sznurem razem z siostrà Helenà i zakopana w dole na podwórzu sierociƒca.

Przyk∏ady te mo˝na mno˝yç. Wszystkie by∏y wstrzàsajàce. Co najmniej 25 ksi´˝y, zakon-ników i zakonnic (ze znanej nam liczby 120) zgin´∏o w koÊcio∏ach, klasztorach czy kance-larii parafialnej podczas pos∏ugi duszpasterskiej, w tym podczas odprawiania mszy Êwi´tej.WÊród nich: Boles∏aw Szaw∏owski (Poryck), Jan Kotwicki (Chrynów), Stanis∏aw Fija∏kow-ski (Podkamieƒ), bracia zakonni: Gracjan Jó˝wa, Jan Fràczyk, Kryspian Rogowski (wszy-scy z Podkamienia), W∏adys∏aw Selwa (Tulig∏owy), ojciec Kamil Gleczman i brat CyprianJan Lasoƒ – karmelici (WiÊniowiec), siostry s∏u˝ebniczki Anna i Helena ˚arkowskie (Hni-lice Wielkie), ojciec Bart∏omiej Czosnek, karmelita (Bo∏oszowce)9.

Co najmniej siedemnastu ksi´˝y zosta∏o zamordowanych na plebanii lub uprowadzo-nych z niej, cz´sto z wiernymi. Byli to mi´dzy innymi: Józef Suszczyƒski (Babuliƒce), KarolProcyk (Bawarów), Micha∏ Duszeƒko (Helerczyn), Wiktor Szklarczyk (Sarnki Dolne),Antoni Wierzbowski (Byb∏o), Jan Kuszyƒski (Toporów), Jan Walniczek (Kociubiƒce), JanMazur (Tarnawka), Marceli Zmowa (Husaków), Franciszek Szarewicz (Stojanów).

Wiadomo, ˝e siedemnastu kap∏anów i sióstr zakonnych podzieli∏o los swoich parafiani zgin´∏o w zbiorowych egzekucjach10. WÊród nich: Stanis∏aw Dobrzaƒski (Ostrówki), Wa-c∏aw Majewski (Mielnica), Stanis∏aw Szczepankiewicz (Ihrowica), Franciszek B´tkowski(˚ulin), Karol Baran (Korytnica), Jan Gach (Kotów), Antoni Faranowski (Podwysokie),siostry Andrzeja i Gana (sercanki z Lubieszowa). Nigdy nie odnaleziono cia∏ 32 ksi´˝y, bra-ci, ojców i sióstr zakonnych11. Nie wiemy, kiedy i w jakich okolicznoÊciach zgin´li oraz gdziesà ich groby. Cudem ocaleli z ràk banderowskich oprawców ranni i okaleczeni ksi´˝a: JózefJastrz´bski (Toporów), Witold Kowalski (Kisielin), Stefan Zawadzki (Cumaƒ), ojciec Ho-norat Jedliƒski (Noworodczyce), siostra Kryspina (Petlikowce Stare).

SpoÊród 120 kap∏anów, braci i sióstr, którzy ponieÊli mćzeƒskà Êmierç, 49 zgin´∏o naterenie województwa tarnopolskiego, 24 – stanis∏awowskiego, 23 – wo∏yƒskiego, czterna-Êcioro – lwowskiego, pićioro – lubelskiego, dwoje – poleskiego (wed∏ug innych êróde∏– czworo). G∏ówne nasilenie mordów mia∏o miejsce w latach 1943–1944. Jednak˝e duchow-ni gin´li z ràk nacjonalistów ukraiƒskich od poczàtku wojny. W 1939 r. zgin´∏y dwie osoby,w 1940 r. – dwie, w 1941 r. – szeÊç, w 1942 r. – szeÊç, w 1943 r. – 34, w 1944 r. – 46, w 1945 r.– szeÊç, w 1946 r. – dwie. Brak jest informacji, kiedy zgin´∏o pi´tnaÊcie osób. Wydawaç bysi´ mog∏o, ˝e po 1944 r. terror na tych terenach ustanie, bo wspólnym przeÊladowcà sta∏ si´Zwiàzek Sowiecki12. Sytuacja si´ jednak nie zmieni∏a. Ksi´˝a gin´li nadal, i to w momencienarastajàcych aresztowaƒ ze strony NKWD. Co wićej – szalejàcy terror UPA by∏ bardzona r´k´ Moskwie, poniewa˝ przyczyni∏ si´ znacznie do przyspieszenia akcji wyjazdów Pola-ków z Kresów na Ziemie Odzyskane13.

9 Zob. „Na rubie˝y”, nr 1–53, 1993–2001.10 Ibidem.11 Ibidem.12 Paradoks – represje NKWD dotyka∏y zarówno duchowieƒstwo rzymskokatolickie, jak i UPA. 13 To kolejny temat, który ju˝ teraz sygnalizuj´ historykom, archiwistom i socjologom.

79

Nale˝y te˝ pami´taç, ˝e nie mniejsze by∏o zagro˝enie ze strony Niemców. W hitlerow-skich wi´zieniach i obozach zag∏ady: Dachau, Gross-Rosen, Buchenwald, OÊwićim i in-nych przebywa∏o 36 ksi´˝y tylko z diecezji ∏uckiej. Z ogólnej liczby 44 represjonowanych– siedemnastu zgin´∏o14. W diecezji przemyskiej i archidiecezji lwowskiej by∏o podobnie.Wielu ksi´˝y, którzy zgin´li z ràk Niemców, mi´dzy innymi: ksi´dza Micha∏a Dàbrow-skiego (parafia Dera˝ne), dr. pra∏ata Jakuba Dymitrowskiego, dziekana i proboszcza parafiiBe∏z, Stefana Iwanickiego (Krzemieniec), Edwarda Tabaczkowskiego, proboszcza w T∏uma-czu, dr. Lucjana Tokarskiego, katechet´ i dyrektora prywatnego seminarium nauczyciel-skiego w Stanis∏awowie, zadenuncjowali banderowcy lub ounowcy.

Na ksi´˝y „polowano” w sposób szczególny. Oprawcy ukraiƒscy wiedzieli, ˝e kap∏an,nawet Êwiadom gro˝àcego mu niebezpieczeƒstwa, nie odmówi pos∏ugi religijnej chorym.W ten sposób wciàgni´to w zasadzk´, torturowano i zamordowano mi´dzy innymi ksi´dzaBart∏omieja Czosnka czy ksi´dza Józefa Szady. Zdarza∏y si´ przypadki odwrotne – udzie-lania pomocy ksi´˝om i ludnoÊci katolickiej przez duchowieƒstwo prawos∏awne i greckoka-tolickie. Konajàcego ksi´dza Boles∏awa Szaw∏owskiego z Porycka opatrzy∏ olejami i wyspo-wiada∏ miejscowy duchowny prawos∏awny. Ksiàdz greckokatolicki Baka odprawia∏nabo˝eƒstwa na proÊb´ wiernych wyznania rzymskokatolickiego z Aleksandrii, którzy niemieli swojego duszpasterza, i za to zap∏aci∏ ˝yciem w∏asnym i swojej rodziny. Ksi´dza para-fii ˚abcze, Serafina Jarosiewicza, spalono ˝ywcem w cerkwi greckokatolickiej za to, ˝ewczeÊniej przyjaêni∏ si´ z ksi´dzem Stanis∏awem Dobrzaƒskim i kilkakrotnie z ambony po-t´pi∏ zbrodnie UPA. Archireja Aleksieja z Krzemieƒca zamordowano razem z trzema in-nymi duchownymi za jego sprzeciw wobec mordów OUN-UPA15. Stanàç w obronie braciw Chrystusie by∏o równoznaczne z wydaniem na siebie wyroku Êmierci. Tym wi´ksze uzna-nie i pami´ç nale˝y si´ tym Ukraiƒcom, którzy z nara˝eniem ˝ycia pomagali Polakom16.

Znane sà te˝ przypadki udzia∏u duchowieƒstwa prawos∏awnego i greckokatolickiegow mordowaniu ludnoÊci polskiej i ksi´˝y katolickich bàdê zachćania w kazaniach i przy-zwalania na eksterminacj´. Temat wa˝ny, ale i delikatny – jest ciàgle otwarty. Nie zosta∏jeszcze opracowany naukowo (poza diecezjà ∏uckà)17 problem zniszczonych, spalonych,zdewastowanych w wyniku zamierzonej akcji OUN-UPA koÊcio∏ów i kaplic rzymskokato-lickich oraz mienia koÊcielnego, w tym cmentarzy. Wiemy ju˝, ˝e akcja przeciwko KoÊcio-∏owi by∏a zorganizowana, i to z wielkà dok∏adnoÊcià. W jednym z dokumentów OUN-UPAczytamy rozkaz dla kuszczowych prowidnyków i referentów (z 9 lutego 1944 r.): „Likwido-waç Êlady polskoÊci [...]. Zniszczyç wszystkie Êciany koÊcio∏ów i innych polskich budynkówkultowych. Zniszczyç drzewa przy zabudowaniach tak, aby nie pozosta∏y nawet Êlady, ˝etam kiedykolwiek ktoÊ ˝y∏”18. Tylko na terenie diecezji ∏uckiej UPA zniszczy∏a co najmniej50 koÊcio∏ów (31,2 proc.) i 25 kaplic (15,1 proc.). Los Êwiàtyƒ podzieli∏y sprz´ty, szaty litur-giczne, zbiory archiwalne itp. W wielu przypadkach, jak w Kisielinie, ¸ysinie, Targowicy,Porycku, Swojczowie, Ostrówkach, Kazimierce, WiÊniowcu, Przewa∏ach czy Torczynie,

14 L. Popek, Diecezja ∏ucka [w:] ˚ycie religijne w Polsce pod okupacjà 1939–1945, red. Z. Zieliƒski, Katowi-ce 1992. 15 Zob. „Na rubie˝y”, nr 1–53, 1993–2001; I. Sandecka, Krzemieniec w latach 1939–1999 [w:] Niech ˝ywi nietracà nadziei, red. L. Popek, Lublin 1999, s. XIV.16 Ilu Ukraiƒców zgin´∏o za to, ˝e ratowa∏o Polaków bàdê sprzeciwia∏o si´ terrorowi UPA? Temat ten, obokE. i W. Siemaszków, porusza równie˝ L. Kar∏owicz, Ludobójcy i ludzie, Lublin 2000. 17 Zob. L. Popek, Âwiàtynie…18 Cyt. za: W. Filar, Eksterminacja ludnoÊci polskiej na Wo∏yniu w drugiej wojnie Êwiatowej, Warszawa 1999,s. 64.

80

dotyczy∏o to wspania∏ych zabytków architektury sakralnej z XV–XVIII w.19 Temat wymagaod historyków i historyków sztuki wielu poszukiwaƒ i rozszerzenia badaƒ na województwa:stanis∏awowskie, tarnopolskie, lwowskie i poleskie.

Mo˝na postawiç hipotez´, ˝e pó∏ wieku po tych tragicznych wydarzeniach KoÊció∏ rzym-skokatolicki odradza si´ tam, gdzie nie by∏o banderowskich czystek etnicznych bàdê gdziemia∏y one zasi´g minimalny. Co wićej, tragedie te rzutujà dzisiaj na stosunki polsko-ukra-iƒskie. Wydaje si´, ˝e zbyt Êwie˝e sà jeszcze w wielu przypadkach wydarzenia z tamtych lat– mówià o tym biskupi, politycy i historycy.

Na zakoƒczenie spróbujmy odpowiedzieç na nurtujàce nas pytanie: dlaczego z tak wy-jàtkowym okrucieƒstwem mordowano duchownych rzymskokatolickich? Przecie˝ z militar-nego punktu widzenia nie stanowili ˝adnego zagro˝enia dla Ukraiƒców. Co wićej – w wie-lu przypadkach byli przeciwni próbom ataków zaczepnych czy samoobrony, zawszepowstrzymywali przed odwetem, co w tamtych warunkach by∏o cz´sto uzasadnione. Wieluduchownych i wiele sióstr zakonnych cieszy∏o si´ olbrzymim autorytetem wÊród prawos∏aw-nej ludnoÊci ukraiƒskiej. Pami´tano o ich wczeÊniejszej dzia∏alnoÊci spo∏ecznej, charyta-tywnej, oÊwiatowej czy medycznej na rzecz potrzebujàcych, bez wzgl´du na narodowoÊç, j´-zyk czy wyznanie. A jednak dokonano zbrodni, jakiej KoÊció∏ rzymskokatolicki nie zazna∏na tych terenach w ciàgu ca∏ej swojej dzia∏alnoÊci.

Sàdz´, ˝e odpowiedê tkwi w roli, jakà KoÊció∏ ten pe∏ni∏ tu przez wieki – nie tylko reli-gijnej, ale równie˝ narodowotwórczej i spo∏eczno-kulturalnej. W czasie braku paƒstwowo-Êci polskiej by∏ na tych terenach jedynà instytucjà integrujàcà spo∏eczeƒstwo polskie, syno-nimem polskoÊci. To ˝e wi´kszoÊç Polaków nie zatraci∏a poczucia ÊwiadomoÊci narodowejby∏o zas∏ugà duchowieƒstwa katolickiego. Ich wiara i modlitwa, praca na polu duszpaster-skim oraz jak˝e cz´sto cierpienie, a nawet ofiara z ˝ycia, mia∏y ogromny wp∏yw na losy spo-∏ecznoÊci katolickiej na tych terenach. Wiedzieli o tym przywódcy OUN-UPA, mordujàcksi´˝y nawet w trakcie nabo˝eƒstw i niszczàc Êwiàtynie.

Ksi´˝a niejednokrotnie, nie majàc odpowiednich kwalifikacji wojskowych, stawali naczele wspólnot parafialnych, broniàc w nierównej walce ˝ycia zdziesiàtkowanej i przeÊlado-wanej ludnoÊci polskiej, która ratunku szuka∏a w koÊcio∏ach. Nielicznym, g∏ównie z wi´k-szych parafii miejskich, uda∏o si´ obroniç (ojciec Gabriel BanaÊ zorganizowa∏ samoobron´Polaków w O˝eninie, Witoldówce i Majówce, ksiàdz dr Stanis∏aw Koby∏ecki by∏ wspó∏do-wódcà samoobrony ludnoÊci polskiej we W∏odzimierzu Wo∏yƒskim, ksiàdz Bronis∏awDrzepecki wspó∏organizowa∏ samoobron´ w Hucie Stepaƒskiej). Pozostali zgin´li. Obrazich martyrologii jest w dalszym ciàgu niepe∏ny. Jak pisze biskup Wincenty Urban: „Pe∏ne-go obrazu Archidiecezji Lwowskiej z tych lat nikt nie zdo∏a ju˝ nakreÊliç. Wiele materia∏ówzniszczono. Wielu Êwiadków zgin´∏o. Inne rzeczy zatar∏y si´ w pamići”20.

Historia b´dzie nam cià˝yç i b´dzie dotàd nas zatruwa∏a, dopóki przywódcy politycznioraz hierarchowie KoÊcio∏ów Polski i Ukrainy nie dokonajà ostatecznego pojednania Po-laków i Ukraiƒców. Jako katolik wierz´, ˝e ci, którzy wtedy cierpieli przeÊladowania, sà te-raz w Królestwie Niebieskim i sà goràcymi zwolennikami jednoÊci. To sà nasi mćzennicyza wiar´ i ojczyzn´. W przysz∏oÊci zostanà zapewne wyniesieni na o∏tarze. Jako historykmam nadziej´, ˝e losy KoÊcio∏a na tych terenach zostanà kiedyÊ opisane w podrćznikachhistorii. A Ukraiƒców prosz´ – pomó˝cie nam postawiç na grobach ofiar krzy˝e.

19 L. Popek, Âwiàtynie...20 W. Urban, op. cit.

81

Grzegorz Motyka

Polska reakcja na dzia∏ania UPA – skala i przebiegakcji odwetowych

Jednym z najtrudniejszych tematów dotyczàcych konfliktu polsko-ukraiƒskiego w la-tach 1939–1948 jest kwestia polskich akcji przeciwko ukraiƒskiej ludnoÊci cywilnej. Przezwiele lat w polskiej historiografii obowiàzywa∏ poglàd, ˝e Polacy nie prowadzili dzia∏aƒprzeciwko cywilom1. Kobiety, dzieci czy bezbronni m´˝czyêni mogli zginàç z polskiej r´kijedynie przypadkiem, wskutek nieszcz´Êliwego zbiegu okolicznoÊci. Wyjàtek od tej regu∏ystanowi∏y antyukraiƒskie akcje podziemia narodowego, o których pisano po to, by zdyskre-dytowaç ˝o∏nierzy Narodowych Si∏ Zbrojnych czy Narodowego Zjednoczenia Wojskowegow oczach polskiego spo∏eczeƒstwa2.

Upadek komunizmu otworzy∏ mo˝liwoÊç swobodnej – co nie znaczy pozbawionej emo-cji – dyskusji na ten temat. Obecnie nikt z polskich historyków nie zaprzecza, ˝e Polacy sto-sowali odwet, i to nierzadko bezwzgl´dnie i krwawo. Spór toczy si´ jedynie o ocen´, skalí rozmiar tego typu wydarzeƒ. W tym miejscu zamierzam tylko zarysowaç problem. Ze wzgl´-du na kontrowersyjnoÊç tematu b´d´ stara∏ si´ przedstawiç jak najwićej przyk∏adów.

Nie mamy informacji na temat polskich akcji przeciwko Ukraiƒcom przed 1943 r. Jaksi´ wydaje, wbrew temu, co mo˝na przeczytaç w literaturze ukraiƒskiej, mia∏y one incyden-talny charakter. Rozpoczćie przez Ukraiƒskà Powstaƒczà Armi´ antypolskiej akcji na Wo-∏yniu zmieni∏o t´ sytuacj´. Najjaskrawszym przyk∏adem dzia∏aƒ antyukraiƒskich by∏y pacy-fikacje prowadzone przez polskà policj´ pomocniczà na s∏u˝bie niemieckiej3, którejjednostki, z∏o˝one z Polaków, Niemcy zacz´li formowaç po dezercji policji ukraiƒskiej.W sumie znalaz∏o si´ w nich – pomimo sprzeciwu w∏adz podziemia – 1500–2000 osób. Nie-zale˝nie od tego z Generalnego Gubernatorstwa przerzucono 202 Schutzmannschaftsbata-illon policji z∏o˝ony z Polaków, liczàcy 360 osób. Dzia∏a∏ g∏ównie na terenach powiatów ró-wieƒskiego i kostopolskiego. Na poczàtku 1944 r. zosta∏ rozbity przez Armi´ Czerwonà.

Polska policja bez wàtpienia uczestniczy∏a w licznych pacyfikacjach ukraiƒskich wsi,zdobywajàc sobie w ten sposób ponurà s∏aw´ wÊród Ukraiƒców. Uwidoczni∏o si´ tow wielu wspomnieniach z tego okresu4. W akcjach pacyfikacyjnych najcz´Êciej bra∏ udzia∏202 Schutzmannschaftsbataillon. Jeden z policjantów tak opisywa∏ dzia∏ania jednostki:„WieÊ Pi∏d∏u˝ne zostaje okrà˝ona i spalona, ludnoÊç wystrzelana. Z∏azne spalona do jed-nej cha∏upy. [...] Wypadamy z lasu znienacka na wsie i robimy gruntowne czystki. [...]Palimy w ka˝dej wsi w pierwszym rz´dzie m∏yny i cerkwie, tak ˝e wkrótce w promieniukilkunastu kilometrów nie ma nigdzie m∏yna ani cerkwi, ani popa, jak równie˝ niszczymykopce i pomniki”5.

1 Zob. np. E. Prus, Operacja „Wis∏a”. Fakty – fikcje – refleksje, Wroc∏aw 1994, s. 41.2 A.B. SzczeÊniak, W.Z. Szota, Droga donikàd. Dzia∏alnoÊç Organizacji Ukraiƒskich Nacjonalistów i jejlikwidacja w Polsce, Warszawa 1973, s. 186–188.3 Patrz na ten temat: G. Motyka, Polski policjant na Wo∏yniu, „Karta”, nr 24, 1998.4 Np. M. Podworniak, Witer z Wo∏yni. Spohady, Winnipeg 1981.5 Relacja policjanta, oprac. G. Motyka, M. Wierzbicki, „Karta”, nr 24, 1998.

82

Jakkolwiek by oceniaç dzia∏ania polskiej policji, to nie ulega wàtpliwoÊci, ˝e odpowia-dajà za nie przede wszystkim Niemcy, którym formacja ta by∏a podporzàdkowana. Konsta-tacji tej nie zmienia fakt, i˝ cz´Êç policjantów zdezerterowa∏a ze s∏u˝by i znalaz∏a si´ w sze-regach polskiej partyzantki.

Akcje odwetowe prowadzi∏y tak˝e oddzia∏y polskiej partyzantki komunistycznej. Spali-∏y mi´dzy innymi wsie Lubià˝ i ¸achwicze. W meldunkach o akcji w ¸achwiczach by∏anawet mowa o „rzezi ukraiƒskiej ludnoÊci”6. Nie by∏y to jedyne miejscowoÊci, w którychdosz∏o do dzia∏aƒ odwetowych polskiej partyzantki komunistycznej7.

Akcje odwetowe przeprowadza∏y równie˝ oddzia∏y polskiej samoobrony i Armii Krajo-wej. Straty poniesione w ich wyniku przez Ukraiƒców Józef Turowski ocenia na 2 tys. zabi-tych8. Niestety, nie podaje, na jakiej podstawie opar∏ swoje wyliczenia. W∏adys∏aw i EwaSiemaszkowie uznajà t´ liczb´ za górnà granic´ strat ukraiƒskich (co wydaje si´ s∏usznymza∏o˝eniem), przy czym ich zdaniem nie przekroczy∏y one kilkuset osób (w co z kolei bympowàtpiewa∏)9. Omawiajàc sytuacj´ z lat 1943–1944, Siemaszkowie piszà o polskich odwe-tach w sposób, nazwa∏bym to, „spi˝owy”. Nale˝à one, wed∏ug nich, do dzia∏aƒ wyjàtkowych,organizowanych przez desperatów. JeÊli zdarzy∏ si´ ju˝ mord cywili, to zaraz zgodnie pot´-pi∏a go wi´kszoÊç polskiej spo∏ecznoÊci. Oddzia∏y partyzanckie likwidowa∏y tylko upowców.Nawet rekwizycje ˝ywnoÊci to jedynie odbieranie Ukraiƒcom zagrabionych rzeczy. Otó˝wydaje mi si´ to psychologicznie nieprawdziwe. LudnoÊç polska zosta∏a poddana okrutne-mu terrorowi i w tej sytuacji odwet musia∏ byç cz´stszy i bardziej gwa∏towny.

Znacznie bli˝sze prawdy pod tym wzgl´dem wydajà si´ wspomnienia Wincentego Ro-manowskiego, uczestnika wydarzeƒ. Czytamy w nich: „Trzeba równie˝ wspomnieç o samot-nych wypadach odwetowych. [...] Za zniszczenie, rabunki, Êmierç odp∏acano tym samymnajbli˝szym wioskom, które by∏y podejrzewane o wspó∏udzia∏ w napadach. Wyprawy takie(mimo ˝e mog∏y budziç niepokój moralny) cieszy∏y si´ sympatià Polaków, gdy˝ dawa∏y pew-nà satysfakcj´ za poniesione krzywdy”10. Warto zapoznaç si´ jeszcze z opisem odwetowejakcji na wieÊ TroÊcianka: „Zabito kilku m´˝czyzn, którzy usi∏owali wyrwaç si´ z kot∏a. Gdyznaleziono broƒ, rozprawiano si´ na miejscu z jej posiadaczami. Dowiedzia∏em si´ póêniejo wybiciu przy tej okazji co najmniej jednej ca∏ej rodziny. [...] Wed∏ug informacji jednegoz uczestników tej wyprawy zabito wówczas ponad trzydzieÊci osób. Inny, zapytany o to pokilkunastu latach, nie potrafi∏ podaç ˝adnej liczby, t∏umaczàc si´ tym, ˝e w ka˝dym rejoniewsi dowódcy poszczególnych grup podchodzili do tych spraw indywidualnie”11.

I jeszcze jeden cytat, tym razem ze wspomnieƒ ˝o∏nierza 27 Wo∏yƒskiej Dywizji Piecho-ty AK, Leona Kar∏owicza: „Gdy zbli˝aliÊmy si´ do ukraiƒskich wsi, mieliÊmy surowy zakazprowadzenia rozmów w polskim j´zyku. UdawaliÊmy ich oddzia∏. [...] Pewnego razu, gdymin´liÊmy zamieszka∏à przez Ukraiƒców wieÊ [...] podszed∏ do nas ukraiƒski wyrostek latoko∏o pi´tnastu i zaczà∏ usilnie prosiç, byÊmy go ze sobà zabrali. Pragnie wstàpiç do Ukra-iƒskiej Powstaƒczej Armii. [...] Porucznik »Jastrzàb« [...] spojrza∏ na wyrostka nienawistniei gdy powtórnie zatrzymaliÊmy si´ na obszernej ∏àce poÊród g´stych krzewów ∏oziny, a ch∏o-pak nie przestawa∏ domagaç si´ broni, porozmawia∏ krótko z pozosta∏ymi oficerami,

6 NARB, 3500/2/34, k. 49, Doniesienie agenta „Groznyj”.7 G. Motyka, Tak by∏o w Bieszczadach. Walki polsko-ukraiƒskie 1943–1948, Warszawa 1999, s. 115–118.8 J. Turowski, Po˝oga. Walki 27 Wo∏yƒskiej Dywizji AK, Warszawa 1990, s. 513.9 W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraiƒskich na ludnoÊci polskiejWo∏ynia 1939–1945, t. 1–2, Warszawa 2000.10 W. Romanowski, Kainowe dni, Warszawa 1990, s. 147.11 Ibidem, s. 190.

83

po czym skinà∏ na »Sztachet´« i chyba »Kruka« [...], którzy chwycili niedosz∏ego rezuna zako∏nierz i pchn´li przed siebie.

– Chodê! Dostaniesz na coÊ zas∏u˝y∏! – krzyknà∏ któryÊ. Odwróci∏em wzrok widzàc przera˝enie, jakie odmalowa∏o si´ na twarzy ukraiƒskiego

ch∏opaka. [...] Odprowadzono go w g∏´bokie ∏ozy. Wkrótce wyda∏o mi si´, ˝e rozleg∏o sićoÊ, jakby klaÊnićie w d∏onie. [...] W ka˝dym razie odprowadzajàcy go wrócili nied∏ugo,gdy ju˝ byliÊmy w marszu, ale bez ochotnika. Nie poszed∏ z nami »ryzaty Lachiw«”12.

Siemaszkowie niewàtpliwie majà natomiast racj´ twierdzàc, ˝e polskie dowództwo– w przeciwieƒstwie do komendantów UPA – dà˝y∏o do ograniczenia strat ludnoÊci cywilnej.W rozkazach wyraênie podkreÊlano, i˝ odwet na ludnoÊci cywilnej jest niedopuszczalny, niezawsze jednak by∏y one przestrzegane. Âwiadczy o tym chocia˝by meldunek delegata rzàduna Okr´g Wo∏yƒ Kazimierza Banacha, który w jednym ze swoich raportów sk∏adanych doWarszawy oskar˝a∏ niektóre oddzia∏y partyzanckie o stosowanie Êlepego terroru13.

Inaczej wyglàda∏a sytuacja w Galicji Wschodniej. Polskie podziemie by∏o tam znaczniesilniejsze ni˝ na Wo∏yniu. Od samego poczàtku by∏o te˝ zdecydowane w razie koniecznoÊcipodjàç walk´ z Ukraiƒcami. Wobec dzia∏aƒ UPA ju˝ w 1943 r. przystàpiono do likwidacjiwa˝niejszych przedstawicieli ukraiƒskiej spo∏ecznoÊci. Chyba najpe∏niej problem tenprzedstawi∏ Grzegorz Hryciuk14. Z raportów Ukraiƒskiego Centralnego Komitetu, do któ-rych dotar∏, wynika, ˝e w 1943 r. w Galicji zgin´∏o w wyniku polskich ataków 103 Ukraiƒ-ców. Do lipca 1944 r. liczba ta wzros∏a do 521. Zdaniem Hryciuka dzia∏ania polskiego pod-ziemia mia∏y charakter odwetowy, jednak z przyk∏adów, które podaje, widaç, ˝e cz´stodotyka∏y one ludzi niewinnych. Warto tu wymieniç niektóre akcje. I tak: „8 III 1944 r. w od-wecie za napad na wieÊ B∏yszczywody zosta∏o zastrzelonych kilkunastu Ukraiƒców wraca-jàcych z targu w ˚ó∏kwi. [...] W nocy z 21 na 22 III 1944 dwa oddzia∏y polskie z∏o˝one z ˝o∏-nierzy lwowskiego Kedywu, w Sorokach ko∏o Starego Sio∏a zastrzeli∏y 17 osóbi miejscowego parocha greckokatolickiego wraz z rodzinà, w leÊniczówce zamordowa∏y dal-szych 6 osób, a w »napadzie na Gni∏à« zastrzeli∏y 9 osób. [...] W ¸opusznej oddzia∏ lwow-ski wymordowa∏ 48 ukraiƒskich furmanów z Porszej i Podciemnia, którzy przyjechali podrzewo. [...] W samym mieÊcie [Lwowie – przyp. G.M.] zosta∏ zastrzelony, prawdopodob-nie przez oddzia∏ AK, m.in. ukraiƒski adwokat dr Bohun. [...] Do tego zestawienia wi´k-szych akcji podziemia i samoobrony polskiej byç mo˝e nale˝a∏oby doliczyç tak˝e ofiaryspontanicznego, prowadzonego na w∏asnà r´k´ odwetu. Np. zorganizowana przez S. Su-chockiego grupa w Koniuszkach Tulig∏owskich zabi∏a 20 Ukraiƒców i spali∏a 10 gospo-darstw”15. Warto zaznaczyç, ˝e w czasie tego typu dzia∏aƒ gin´li tak˝e Polacy. Przyk∏adowo,w trakcie akcji w Pasiekach Zubrzyckich polscy partyzanci zlikwidowali 18 Ukraiƒcówi 5 Polaków, którzy podali si´ za Ukraiƒców, sàdzàc, ˝e majà do czynienia z UPA16.

Zdaniem Mychaj∏o Kowala AK prowadzi∏a dzia∏ania przeciwko Ukraiƒcom tak˝ew czasie akcji „Burza” we Lwowie. Wed∏ug niego po opanowaniu miasta Polacy zlikwido-wali 728 dzia∏aczy narodowych i przedstawicieli inteligencji17. Byç mo˝e rzeczywiÊciedosz∏o do pojedynczych mordów Ukraiƒców, lecz liczba ofiar podawana przez Kowala

12 L. Kar∏owicz, Od Zasmyk do Skrobowa, Opole 1994, s. 149, 150. 13 Archiwum Adama Bienia. Akta narodowoÊciowe (1942–1944), oprac. J. Brzeski, A. Roliƒski, Kraków2001, s. 243, 244.14 G. Hryciuk, Straty ludnoÊci w Galicji Wschodniej [w:] Polska–Ukraina: trudne pytania, t. 6, Warszawa 2000.15 Ibidem, s. 279, 280.16 AW, Zbiór Wojciecha Bukata, k. 4, Raport z Ziem Wschodnich nr 45, 1944 r.17 M. Kowal, Ukrajina w druhij switowij i We∏ykij Witczyznianij wijnach (1939–1945 rr.), Kyjiw 1999, s. 110.

84

wydaje si´ zawy˝ona. Wàtpliwe, by w rzeczywistoÊci przekroczy∏a ona 100 zabitych. Kwestiata wymaga dalszych badaƒ.

Niezale˝nie od polskiego podziemia dzia∏ania wobec Ukraiƒców podejmowali równie˝ Po-lacy s∏u˝àcy w Kripo. Zarzuty pod ich adresem mo˝na znaleêç w wielu ukraiƒskich êród∏achz tego okresu18. Problem ten nie doczeka∏ si´ dotychczas opracowania. Podobnie jak wspó∏pra-ca Polaków z wojskami w´gierskimi, które czasami przeprowadza∏y pacyfikacje ukraiƒskichwsi. Ponoç robi∏y to z namowy, a czasem nawet we wspó∏pracy z polskimi samoobronami19.

Najwićej ukraiƒskich ofiar przypada jednak na ziemie dzisiejszej Polski. Ju˝ na poczàt-ku 1943 r. dosz∏o na Zamojszczyênie do wystrzeliwania ukraiƒskiej inteligencji. Zwiàzaneto by∏o z niemieckà akcjà wysiedleƒczà w tym regionie i rozgrywaniem w jej trakcie przezhitlerowców karty ukraiƒskiej. Niemcy, wysiedlajàc Polaków, niejednokrotnie w ich gospo-darstwach osiedlali Ukraiƒców (te˝ zresztà wczeÊniej wyp´dzonych z w∏asnych domów),tak by stanowili os∏on´ dla niemieckich kolonistów przed atakami partyzantów. Drama-tyczne losy wysiedlanych Polaków sk∏ania∏y polskie podziemie do bezwzgl´dnego traktowa-nia niemieckich kolonistów i Ukraiƒców. DoÊç wczeÊnie, bo w maju 1943 r., zasad´ odpo-wiedzialnoÊci zbiorowej wobec Ukraiƒców zastosowano we wsiach Strzelce i Mo∏o˝ów.Przez ca∏y te˝ czas likwidowano pojedyncze osoby. Do koƒca 1943 r. z ràk polskiego pod-ziemia zgin´∏o kilkaset osób.

Szczególnej ostroÊci nabra∏ konflikt polsko-ukraiƒski po przybyciu na Lubelszczyznúchodêców z Wo∏ynia. Narasta∏y wówczas obawy przed powtórzeniem na tym terenie sce-nariusza wo∏yƒskiego. W marcu 1944 r. doprowadzi∏o to do tak zwanej przeciwukraiƒskiejofensywy, w trakcie której hrubieszowskie i tomaszowskie oddzia∏y AK i BatalionówCh∏opskich spali∏y kilkadziesiàt ukraiƒskich wsi, mi´dzy innymi Sahryƒ, ¸asków, Szychowi-ce. Podczas tej operacji zgin´∏o 1500–2000 ukraiƒskich cywilów. Polskie straty wynios∏y je-den–dwóch zabitych i dwóch–trzech rannych20. Wkrótce potem na Zamojszczyzn´ przyby-∏o silne zgrupowanie oddzia∏ów UPA, które przystàpi∏o do krwawych akcji antypolskich.Polska partyzantka stawi∏a im zaci´ty opór. W efekcie dosz∏o do powstania czegoÊ w rodza-ju regularnego frontu o d∏ugoÊci oko∏o 150 km, z kilkukilometrowà strefà niczyjà, obsadzo-nà przez polskie i ukraiƒskie oddzia∏y partyzanckie, toczàce ci´˝kie walki o ka˝dà wieÊ.W walce tej jeƒców w∏aÊciwie nie brano. Starcia przerwa∏o nadejÊcie frontu.

Szczególnie wstydliwym i tajemniczym fragmentem polskiej historii sà jednak antyukra-iƒskie akcje z poczàtku 1945 r. Mniej wićej od 15 lutego w pasie od Lubaczowa po Sanokpope∏niono wiele brutalnych, zbiorowych i pojedynczych mordów na ludnoÊci ukraiƒskiej.Niejednokrotnie palono ca∏e wsie, likwidowano Ukraiƒców wracajàcych z robót w Niem-czech. Masowe zabójstwa mia∏y miejsce mi´dzy innymi w Ma∏kowicach (104–116 zabitych),Piskorowicach (300–400 zabitych), Paw∏okomie (365 zabitych), Gorajcu (155 zabitych).Akcje te zosta∏y przeprowadzone niezale˝nie od siebie przez oddzia∏y poakowskie, BCh,NZW oraz formacje podleg∏e Polskiemu Komitetowi Wyzwolenia Narodowego (chodzi tuprzede wszystkim o 2 batalion Wojsk Wewn´trznych)21. Nie jest jasne, dlaczego dosz∏o do

18 Zob. np. O.S. Sadowyj (M. Prokop), Kudy priamujut Poljaky? [w:] Litopys UPA, t. 24, Toronto 1995,s. 298–305.19 GARF, 9478/1/401, k. 58–66, Raport sytuacyjny od 18 marca do koƒca lipca 1944 r.20 G. Motyka, Tak by∏o..., s. 192; Zwiàzek Walki Zbrojnej-Armia Krajowa w Obwodzie Tomaszów Lubelski.Relacje, wspomnienia, opracowania, dokumenty, oprac. I. Caban, Lublin 1997.21 M.in.: G. Motyka, Tak by∏o..., s. 236–263 (tam wićej informacji na temat bibliografii przedmiotu);D. Garbacz, „Wo∏yniak” – legenda prawdziwa, Stalowa Wola 1997; I. Bi∏as, Represywno-karalna systemaw Ukrajini 1917–1953, t. 1–2, Kyjiw 1994; L. Jurewicz, Niepotrzebny, Londyn 1977.

85

napadów. Wp∏yw na nie mog∏y mieç pojedyncze akcje podejmowane przez UPA, szukanieodwetu „za Kresy”, wreszcie ch´ç zmuszenia Ukraiƒców do wyjazdu do ZSRR. Wed∏ugró˝nych danych zgin´∏o wówczas od 2500 do 4000 osób. Akcje te spowodowa∏y zaktywizo-wanie si´ w tym regionie oddzia∏ów UPA i zniszczenie przez nie Borownicy i Wiàzownicy.Nie ulega wàtpliwoÊci, ˝e rozkrćajàcà si´ spiral´ przemocy zatrzyma∏y porozumienia mi´-dzy polskim i ukraiƒskim podziemiem zawarte w kwietniu/maju 1945 r.22 Swoistym epilo-giem akcji antyukraiƒskich, w których mo˝na si´ dopatrywaç chći odwetu za Wo∏yƒ, by∏owymordowanie przez NSZ 195 Ukraiƒców we wsi Wierzchowiny 6 czerwca 1945 r.23

Mordy ludnoÊci ukraiƒskiej zdarzajàce si´ w póêniejszym okresie by∏y ju˝ zwiàzanez akcjà wysiedleƒczà prowadzonà przez Wojsko Polskie. W jej trakcie tak˝e zdarza∏y si´masowe zabójstwa cywilów, na przyk∏ad w Zawadce Morochowskiej i Terce, lecz w ˝adnymrazie nie mia∏y one zwiàzku z antypolskà akcjà UPA24.

Bilans ogólny strat ukraiƒskich jest trudny do ustalenia. Badania na ten temat sà na eta-pie poczàtkowym. Ró˝ne êród∏a podajà rozbie˝ne liczby zabitych, a wàtpliwoÊci mog∏obyniejednokrotnie rozstrzygnàç tylko przeprowadzenie ekshumacji. Sprawy nie u∏atwia fakt,i˝ Ukraiƒcy niejednokrotnie nie rozró˝niajà akcji polskiej policji przeprowadzonych razemz Niemcami od tych, które by∏y dzie∏em wy∏àcznie polskiego podziemia. Mo˝na zatemmówiç jedynie o szacunkach strat, a nie o dok∏adnym ustaleniu ich wielkoÊci. Moim zda-niem, w latach 1943–1948, a wić w ca∏ym okresie zbrojnego konfliktu polsko-ukraiƒskiego,z ràk polskich zgin´∏o 15–20 tys. Ukraiƒców. Wi´kszoÊç z nich stanowi∏a ludnoÊç cywilna,a wić tak˝e kobiety i dzieci. A˝ 10–12 tys. Ukraiƒców ponios∏o Êmierç na ziemiach dzi-siejszej Polski. Na Wo∏yniu i w Galicji Wschodniej zgin´∏o zatem prawdopodobnie 3–8 tys.Ukraiƒców. Jeszcze raz nale˝y podkreÊliç, ˝e sà to tylko dane szacunkowe. Nale˝y je trak-towaç jako punkt wyjÊcia do dalszych badaƒ. Nie powinny dziwiç du˝e rozpi´toÊci w poda-wanych liczbach — analogicznie jest przecie˝ w wypadku szacunków polskich strat ponie-sionych z ràk UPA.

W publikacjach mo˝na spotkaç si´ niejednokrotnie z relatywizowaniem i pomniejsza-niem strat poniesionych przez Ukraiƒców, ewentualnie uznawaniem ich za ofiary w pe∏niusprawiedliwionego polskiego odwetu. Znacznej cz´Êci pacyfikacji nie da si´ jednak wyt∏u-maczyç „goràczkà walki”. W gruncie rzeczy polskie akcje mia∏y niejednokrotnie nie tylecharakter bezpoÊredniego odwetu, ile regionalnych uderzeƒ prewencyjnych czy karnychekspedycji. I choç do znakomitej wi´kszoÊci z nich nie dosz∏oby, gdyby UPA nie przepro-wadzi∏a akcji antypolskiej, to trudno uznaç je za usprawiedliwione.

22 G. Motyka, R. Wnuk, „Pany” i „rezuny”. Wspó∏praca AK-WiN i UPA 1945–1947, Warszawa 1997.23 Spraw´ pacyfikacji Wierzchowin najpe∏niej przedstawi∏ R. Wnuk, Wierzchowiny i Huta, „Polska1944/1945–1989. Studia i materia∏y”, nr 4, Warszawa 1999.24 G. Motyka, Tak by∏o..., s. 308, 309, 374, 375.

86

Igor Ha∏agida

Losy ukraiƒskiego duchowieƒstwa prawos∏awnegoi greckokatolickiego w czasie konfliktu polsko-ukraiƒskiego

w latach 1943–1944 (szkic zagadnienia)1

Losy ni˝szego duchowieƒstwa ukraiƒskiego i cerkiewnych hierarchów w czasie polsko--ukraiƒskiego konfliktu w latach 1943–1947 nie doczeka∏y si´ jeszcze rzetelnych studiów.Polscy historycy nie zajmujà si´ tym zagadnieniem niemal w ogóle, ukraiƒskie badania zaÊsà nadal w stadium poczàtkowym2. Z tego te˝ powodu prezentowany tekst traktowaç nale-˝y jedynie jako wst´p do dyskusji i dalszych badaƒ.

Przedstawiajàc sytuacj´ duchowieƒstwa ukraiƒskiego z terenów II Rzeczypospolitejw czasie drugiej wojny Êwiatowej nale˝y pami´taç, ˝e Ukraiƒcy nie byli jednolici pod wzgl´-dem wyznaniowym. Mniej wićej 40 proc. z nich nale˝a∏o do Cerkwi prawos∏awnej i zamiesz-kiwa∏o niemal w ca∏oÊci tereny by∏ego zaboru rosyjskiego, oko∏o 60 proc. to wierni Cerkwigreckokatolickiej, zamieszkujàcy przed 1939 r. g∏ównie województwa: lwowskie, stanis∏a-wowskie i tarnopolskie3. Niewielka liczba nale˝a∏a do KoÊcio∏a rzymskokatolickiego orazwspólnot ewangelickich. Mo˝na wić w zasadzie przyjàç, ˝e spo∏ecznoÊç ukraiƒska by∏adwuwyznaniowa.

Cerkiew prawos∏awna

Na Wo∏yniu, czy mo˝e szerzej – w Reichskommissariat Ukraine istnia∏y dwie Cerkwieprawos∏awne: Ukraiƒska Autokefaliczna Prawos∏awna Cerkiew, uznajàca zwierzchnoÊçprzebywajàcego w Warszawie metropolity Dionizego (choç de facto kierowa∏ nià arcybi-skup ∏ucki Polikarp), oraz autonomiczna Prawos∏awna Cerkiew, na której czele sta∏ arcybi-skup O∏eksij (HromadÊkyj), uznajàca zwierzchnoÊç patriarchy moskiewskiego4. Nie trzebachyba dodawaç, ˝e podzia∏ ten by∏ wykorzystywany przez w∏adze okupacyjne w imi´ za-sady divide et impera, a by∏ na tyle g∏´boki, ˝e cz´sto dzieli∏ duchowieƒstwo nawet jednejdiecezji. Sytuacj´ pogarsza∏y te˝ wprowadzone przez Niemców prawa, wszelkie bowiemkwestie wyznaniowe regulowa∏o rozporzàdzenie Reinharda Heydricha z 16 sierpnia 1941 r.w sprawie stosunku paƒstwa do KoÊcio∏a, które mi´dzy innymi zabrania∏o sprowadzania

1 Losy Cerkwi i duchowieƒstwa po 1944 r. wymagajà, chocia˝by z powodu zaistnia∏ych wówczas nowychczynników politycznych, odr´bnego opracowania.2 Warto tu wspomnieç nast´pujàce prace: E. Misy∏o, Hreko-kato∏yçka Cerkwa u Polszczi (1944–1947),„WarszawÊki Ukrajinoznawczi Zapysky” 1989, nr 1, s. 207–220; A. Put’ko-Stech, Swjaszczenyky Peremy-Êkoji eparchiji – ˝ertwy wijny i pisliawojennoho ∏ycholittia, „UkrajinÊkyj Almanach” 2000, s. 81–84; Swiasz-czennos∏u˝yteli hrekokato∏yçkoji cerkwy szczo zahynu∏y abo zazna∏y represij w czasi druhoji switowoji wijnyz dekanatiw PeremyszlianÊkoji i Sianiçkoji z∏uczenych eparchij, szczo widijsz∏y do Polszczi, „Wisnyk Liuba-cziwszczyny” 1996, nr 2, s. 89–103 (niestety, wykaz ten zawiera wiele nieÊcis∏oÊci).3 H. Cha∏upczak, T. Browarek, MniejszoÊci narodowe w Polsce 1918–1995, Lublin 1998, s. 80–82.4 Wićej na temat podzia∏ów wÊród duchowieƒstwa prawos∏awnego zob. I. W∏asowÊkyj, Narys istoriji Ukra-jinÊkoji Prawos∏awnoji Cerkwy, New York–Kyjiw 1990, s. 203–209.

87

duchownych spoza Reichskommissariatu oraz zakazywa∏o dzia∏alnoÊci w∏adz centralnychCerkwi – mog∏o funkcjonowaç jedynie duchowieƒstwo miejscowe5. W takiej sytuacji stano-wisko zajmowane wobec konfliktu polsko-ukraiƒskiego zale˝a∏o cz´sto od postaw i poglà-dów poszczególnych ksi´˝y6.

Nale˝y o tym pami´taç, poniewa˝ kwestia duchownych prawos∏awnych pojawia si´ w hi-storiografii najcz´Êciej w kontekÊcie konfliktu polsko-ukraiƒskiego lat 1943–1947 i tak zwa-nej antypolskiej akcji na Wo∏yniu. W wielu pracach o charakterze pami´tnikarskim lub pu-blicystycznym (aczkolwiek mo˝na te˝ przytoczyç przyk∏ady tekstów naukowych) wspominasi´ o nich jako o osobach nawo∏ujàcych do mordowania Polaków lub wrćz w wydarzeniachtych bioràcych udzia∏7. Nie negujàc mo˝liwoÊci wyst´powania takich przypadków8, nale˝yjednak stwierdziç, ˝e takie postawienie kwestii jest daleko idàcà generalizacjà.

Z pewnoÊcià cz´Êç duchownych prawos∏awnych popiera∏a podziemie ukraiƒskie. I choçistniejà informacje o kapelanach w niektórych oddzia∏ach, to wydaje si´, ˝e w przyt∏aczajà-cej cz´Êci owo poparcie ogranicza∏o si´ do odprawiania nabo˝eƒstw polowych i niesieniainnych pos∏ug religijnych lub – rzadziej – dostarczania informacji czy ˝ywnoÊci. Nale˝y przytym mieç na uwadze, ˝e nie zawsze ksi´˝a czynili to bezkrytycznie. Jako przyk∏ad mo˝napodaç ksi´dza Henadija Szyprykowicza ze wsi Tynka, który – jak wspomina Roman Petrenko– „nie zawsze si´ z nami zgadza∏”9. Znaczna liczba duchownych prawos∏awnych mia∏apoglàdy rusofilskie i nie tylko nie popiera∏a Ukraiƒskiej Powstaƒczej Armii, ale nierzadkowspó∏pracowa∏a z partyzantkà sowieckà.

Pami´taç te˝ nale˝y, ˝e ju˝ w 1943 r. hierarchia prawos∏awna nawo∏ywa∏a do zaprzesta-nia walk i pot´pi∏a mordy. Tego typu sformu∏owania mo˝emy odnaleêç chocia˝by w wypo-wiedziach wspomnianego metropolity O∏eksandra (HromadÊkiego), stojàcego na czele„autonomistów”, czy te˝ biskupa w∏odzimiersko-wo∏yƒskiego Manuji∏a (TarnawÊkiego).W podobnym tonie wypowiada∏ si´ metropolita I∏arion (Iwan Ohijenko)10.

Dane o stratach duchowieƒstwa prawos∏awnego na Wo∏yniu nie zosta∏y dotychczas zwe-ryfikowane (w literaturze wymienia si´ 83 ofiary)11. Z pewnoÊcià najwićej osób zgin´∏oz ràk oddzia∏ów niemieckich lub ich formacji pomocniczych, z∏o˝onych z przedstawicieli in-nych narodów, podczas akcji represyjnych za dzia∏alnoÊç ukraiƒskiego podziemia, bàdê gdy

5 R. Torzecki, Polacy i Ukraiƒcy. Sprawa ukraiƒska w czasie II wojny Êwiatowej na terenie II Rzeczypospolitej,Warszawa 1993, s. 140, 141; W. Kosyk, Ukrajina i Nimeczczyna u druhij switowij wijni, Pary˝–NewYork–Lwiw 1993, s. 295, 296.6 O zró˝nicowaniu postaw duchowieƒstwa pisze w swych wspomnieniach R. Petrenko, aktywny dzia∏aczOUN w okr´gu sarneƒskim, a nast´pnie ˝o∏nierz UPA. Wspomina on m.in., ˝e po proklamowaniu30 czerwca 1941 r. przez banderowskà frakcj´ OUN niepodleg∏ego paƒstwa ukraiƒskiego cz´Êç duchow-nych odmówi∏a odprawienia dzi´kczynnych nabo˝eƒstw w intencji niepodleg∏ej Ukrainy. Zob. R. Petrenko,Za Ukrajinu za jiji woliu (spohady) [w:] Litopys UPA, t. 27, Toronto–Lwiw 1997, s. 33.7 „Szczególnie haniebny udzia∏ [w mordach – I.H.] mia∏o duszpasterstwo prawos∏awne – popi przed wy-prawà, do której namawiali swoich wiernych, b∏ogos∏awili zbrodniarzy i poÊwićali narz´dzia mordu. Naopis tych zbrodni nie ma tu miejsca” – pisa∏ W. Dziemiaƒczuk, Wybaczyç nie znaczy zapomnieç, Toronto1996, s. 62. 8 Zdaniem T.A. Olszaƒskiego „wydarzeƒ takich by∏o z pewnoÊcià mniej ni˝ si´ powszechnie sàdzi, jest bo-wiem oczywiste, ˝e w∏aÊnie takie wypadki stawa∏y si´ najg∏oÊniejsze i najbardziej obrasta∏y w legendy – niema jednak podstaw, by twierdziç, ˝e ich nie by∏o”. Zob. J. ¸ukaszów [T.A. Olszaƒski], Walki polsko-ukraiƒ-skie, „Zeszyty Historyczne”, z. 90, Pary˝ 1989, s. 172.9 R. Petrenko, op. cit., s. 33.10 R. Torzecki, op. cit., s. 291, przyp. 140. 11 I. W∏asowÊkyj, op. cit., s. 268.

88

byli zak∏adnikami12. Nale˝eli do nich mi´dzy innymi: protojerej Myko∏a Maliu˝ynÊkyj,ksiàdz Pinkewicz czy ksiàdz Ho∏dajewycz. Co najmniej kilku ksi´˝y – zwolenników autoke-falizmu – zosta∏o zamordowanych przez czerwonà partyzantk´ (mi´dzy innymi ksi´˝a: Sy-rotenko z Cencewicz Wielkich i Ha∏aburda z Czudela). Z kolei duchowni o orientacji ru-sofilskiej padali ofiarà podziemia ukraiƒskiego. Wspomniany biskup Manuji∏ zosta∏uprowadzony przez oddzia∏ UPA, osàdzony i stracony. Co najmniej 20 ksi´˝y zgin´∏o z ràkoddzia∏ów polskich13.

Warto te˝ odnotowaç ofiary przypadkowe, jak chocia˝by wymieniany wczeÊniejzwierzchnik Cerkwi autonomicznej, arcybiskup O∏eksij (HromadÊkyj), który zginà∏ 7 maja1943 r. w samochodzie ostrzelanym przez bojówk´ Organizacji Ukraiƒskich Nacjonalistów,której cz∏onkowie jakoby przypuszczali, ˝e jedzie nim hitlerowski dygnitarz14.

Mówiàc o losach duchowieƒstwa prawos∏awnego nie sposób pominàç te˝ Che∏mszczy-zny i Zamojskiego. Walki polsko-ukraiƒskie na tym terenie – w odró˝nieniu od Wo∏ynia,gdzie stronà inicjujàcà by∏y formacje ukraiƒskie – rozpocz´li Polacy, którzy ju˝ w 1943 r.„likwidowali co wa˝niejszych przedstawicieli ukraiƒskiej spo∏ecznoÊci pod prawdziwym lubwyimaginowanym zarzutem wspó∏pracy z Niemcami”15. Z ràk ró˝nych ugrupowaƒ party-zanckich, bàdê zwyk∏ych band rabunkowych, w latach 1943–1944 zgin´∏o, cz´sto zamordo-wanych w okrutny sposób, co najmniej kilkunastu duchownych prawos∏awnych16, zaÊ wi´k-szoÊç z oko∏o 150 dzia∏ajàcych wówczas na terenie diecezji che∏mskiej zosta∏a pobita lubograbiona.

Po 1944 r. wi´kszoÊç hierarchów Cerkwi autokefalicznej wyjecha∏a na zachód, ucieka-jàc przed nadchodzàcà Armià Czerwonà. Pozostali, oraz ni˝sze duchowieƒstwo, znaleêli si´pod wp∏ywami Patriarchatu Moskiewskiego.

Cerkiew greckokatolicka

Uogólniajàce i na ogó∏ negatywne opinie ukszta∏towa∏y si´ tak˝e w stosunku do du-chownych greckokatolickich. W licznych pracach wydanych przed 1989 r. zarzucano im ko-

12 Jedno z takich wydarzeƒ opisa∏ w swych wspomnieniach rzymskokatolicki duchowny: „Po jakiejÊ akcjiukraiƒskiej, w której zgin´li Niemcy [...] SS-mani w drodze powrotnej wymordowali prawos∏awnych mni-chów w »Zachareckim Skitu«, to znaczy monasterze. Zazwyczaj mieli ci mnisi pustelni´ gdzieÊ w lesie, gdziejedni z nich mieszkali, zajmowali si´ gospodarstwem, a inni udawali si´ na rozmyÊlania czy rekolekcje. Ukry-wali si´ u nich banderowcy. Wtedy jednak ukryli si´ w pobliskim wàwozie, a Niemcy nie dosi´gnàwszy par-tyzantów, pomordowali mnichów”. Zob. J. Kuczyƒski, Mi´dzy parafià a ∏agrem, Pary˝ 1985, s. 62. 13 I. W∏asowÊkyj, op. cit., s. 268. 14 R. Torzecki, op. cit., s. 140; I. W∏asowÊkyj, op. cit., s. 264.15 G. Motyka, Tak by∏o w Bieszczadach. Walki polsko-ukraiƒskie 1943–1948, Warszawa 1999, s. 147; A.L. Sowa,Stosunki polsko-ukraiƒskie 1939–1947, Kraków 1998, s. 159. Prawdopodobnie wp∏yw na zaostrzenie wza-jemnych relacji polsko-ukraiƒskich mia∏y z jednej strony informacje o wydarzeniach na Wo∏yniu, z drugiejzaÊ osadzanie przez Niemców na gospodarstwach po wysiedlonych z Zamojszczyzny Polakach ch∏opówukraiƒskich (tzw. Ukraineaktion).16 Autorowi uda∏o si´ ustaliç jedynie nast´pujàce nazwiska (w nawiasie podano parafi´, w której duchow-ny by∏ proboszczem, oraz prawdopodobnà dat´ Êmierci): Myron Dekan (˚uków, 28 VII 1943 r.), O∏ek-sandr Kadij (Lipiny, 2 IX 1943 r.), ¸ew Korobczuk (Werbkowice, 10 III 1943 r.), Josyf Korotkewycz (Maj-dan Sopocki, 2 VIII 1943 r.), O∏eksij Marcinkewycz (Szewnia, 13 IX 1943 r.), Andrij Mycyk (¸aszczów,9 IX 1943 r.), Iwan Panczuk (Terebnia, 1943 r.), Paw∏o Szwajka (Grabowiec, 28 X 1943 r.), Mychaj∏oTrochymowycz (Busno, 1943 r.), Serhij Zacharczuk (Nabró˝, 6 lub 7 V 1943 r.); O∏eksandr Bober (Perespa,26 V 1944 r.), Myko∏a Ho∏eç (Nowosió∏ki, 2 IV 1944 r.), O∏eksandr Hutorewycz (Âlepnia, 10 IV 1944 r.),Petro Ohryzko (Czortowice, 10 IV 1944 r.).

89

laboracj´ z hitlerowcami, walk´ w szeregach podziemia oraz nawo∏ywanie do mordowaniaPolaków i ˚ydów. Takie zarzuty stawiano te˝ zwierzchnikowi Cerkwi greckokatolickiej,metropolicie Andrzejowi Szeptyckiemu17. W nowszej literaturze cz´Êç tych oskar˝eƒ zosta-∏a podwa˝ona18, aczkolwiek nadal mo˝na napotkaç kategoryczne stwierdzenia, i˝ oÊrodkiunickie dà˝y∏y do zaognienia stosunków polsko-ukraiƒskich19. Podobnie jak wÊród ducho-wieƒstwa prawos∏awnego, tak u grekokatolików istnia∏y podzia∏y na zwolenników narodo-wego oblicza Cerkwi oraz sympatyków ruchu rusofilskiego (g∏ównie na ¸emkowszczyê-nie)20, których trudno podejrzewaç o popieranie podziemia ukraiƒskiego.

Trudno wypowiadaç si´ o sytuacji duchowieƒstwa greckokatolickiego w Galicji Wschod-niej – kwestia ta wymaga jeszcze studiów. Mo˝na jedynie przytoczyç pojedyncze przyk∏ady.Jerzy W´gierski w jednej ze swych ksià˝ek podaje, ˝e w czasie akcji Kierownictwa Dywer-sji Armii Krajowej, przeprowadzonej w nocy z 15 na 16 marca 1944 r. w ChlebowicachÂwirskich, „zastrzelono 60 mieszkaƒców, w tym ksi´dza greckokatolickiego, 4 kleryków,nauczyciela i so∏tysa”21.

Mamy natomiast w miar´ pe∏ny obraz sytuacji na terenach, które po 1944 r. pozosta∏yw granicach paƒstwa polskiego. Równie˝ tu cz´Êç duchownych utrzymywa∏a kontaktyz UPA, ale w dzia∏aniach podziemia ukraiƒskiego uczestniczy∏o tylko pićiu ksi´˝y: MyronKuêminskyj, Andrij Radio, Petro Sanoçkyj, Wasyl Szewczuk „Kady∏o”22 i Adam Âlusarczyk„Knyha”23. Pozostali natomiast udzielali jego ˝o∏nierzom wszelkich pos∏ug religijnych24.

17 Najbardziej znanà pracà, wydanà drukiem w Polsce, wymierzonà przeciwko A. Szeptyckiemu, jest publika-cja E. Prusa, W∏adyka Êwi´tojurski, Warszawa 1985. Jej recenzje zob.: R. Torzecki, Na marginesie ksià˝ki Edwar-da Prusa o metropolicie Szeptyckim, „Dzieje Najnowsze” 1986, z. 1, s. 103–119; A.A. Zi´ba, Metropolita AndrzejSzeptycki, „Kwartalnik Historyczny” 1986, nr 4, s. 885–900; T. Szafar, Uwaga: fa∏szywka! [w:] Polacy–Ukraiƒcy– trudny dialog, Wroc∏aw 1987, s. 39–45 (drugoobiegowa publikacja zawierajàca przedruk wybranych materia-∏ów opublikowanych w polskoj´zycznym numerze ukraiƒskiego czasopisma „Suczasnist” 1985, nr 1–2). Rów-nie˝ w niektórych podrćznikach spotkaç mo˝na informacje o „prowokacjach metropolity Szeptyckiego”, zob.np. A.L. SzczeÊniak, Historia 1918–1939, Warszawa 1992, s. 112 (podrćznik do historii dla szkó∏ Êrednich).18 Przyk∏adem mo˝e tu byç kwestia postawy metropolity Szeptyckiego wobec zag∏ady ˚ydów. O pomocyudzielanej przez niego ukrywajàcym si´ ˚ydom zob. np. I. Hirnyj, Moje Êwiadectwo [w:] Metropolita AndrzejSzeptycki. Studia i materia∏y, red. A.A. Zi´ba, Kraków 1994, s. 207–210.19 W. Filar, „Burza” na Wo∏yniu, Warszawa 1997, s. 16.20 W czasie okupacji niemieckiej dziewićiu duchownych – sympatyków tej orientacji – zosta∏o aresztowanychi internowanych w Kielcach. Byli to ksi´˝a (w nawiasie parafia): Wasyl Bartko (Krynica), Omelan Wenhryno-wycz (Mochnaczka), Wo∏odymyr Wenhrynowycz (Wierchomla Wielka), Zenon Ka∏eniuk (Binczarowa),Wo∏odymyr Mochnaçkyj (Pylicz), Andrij Orszak (Krynica), Iwan Polaƒski (Wróblik Królewski), Ewhen Chy-lak (Krynica), Julian Sembratowycz (Z∏ockie). Prawdopodobnie internowano te˝ ksi´˝y: Stepana DobrianÊ-kiego (Wierchomla Wielka), Damjana Wendi∏owycza (Kostarowce) i Wo∏odymyra ˚uraweçkiego (Trepcza).21 J. W´gierski, W lwowskiej Armii Krajowej, Warszawa 1989, s. 99.22 Ksiàdz Wasyl Szewczuk „Kady∏o” – ur. 12 VIII 1903 r. w Stryju. Ukoƒczy∏ greckokatolickie seminariumduchowne w PrzemyÊlu. Proboszcz Piàtkowej Ruskiej w powiecie przemyskim. W podziemiu kapelan prze-myskiego kurenia UPA. Uj´ty w Czechos∏owacji, w czasie próby przedarcia si´ do zachodnich stref okupa-cyjnych Niemiec, i wydany Polsce. Skazany 8 VI 1948 r. przez Wojskowy Sàd Rejonowy w Rzeszowie nakar´ Êmierci i stracony w Rzeszowie 13 IX 1948 r.23 Ksiàdz dr Adam Âlusarczyk „Knyha” – ur. 24 VIII 1912 r. w Dubrawce, powiat samborski. Ukoƒczy∏greckokatolickie seminarium duchowne w PrzemyÊlu, a nast´pnie studiowa∏ prawo i teologi´ w Rzymiei Wiedniu. W podziemiu zajmowa∏ si´ t∏umaczeniem tekstów propagandowych na j´zyk angielski. Zginà∏19 IX 1947 r., w czasie próby przedarcia si´ z otoczonego przez wojsko bunkra.24 Przyk∏adem duchownego, który utrzymywa∏ kontakty z podziemiem ukraiƒskim, mo˝e byç chocia˝byksiàdz Andrij Hoza – ur. w 1912 r. WyÊwićony w 1935 r. W latach 1935–1938 wikariusz greckokatolickiejparafii w Strza∏kach (powiat starosamborski), 1938–1939 administrator parafii w Mierzwicy (powiat ˝ó∏-kiewski), póêniej administrator parafii w K∏okowicach (powiat przemyski). W latach 1944–1946 uniknà∏

90

Straty duchowieƒstwa greckokatolickiego w tym rejonie sà znane, przy czym wi´kszoÊçksi´˝y zgin´∏a z ràk polskich. Napady rozpocz´∏y si´ w 1943 r. (prawdopodobnie pod wp∏y-wem informacji dochodzàcych z Wo∏ynia i Galicji Wschodniej). Najbardziej zagro˝eni byliduchowni z parafii najdalej wysuni´tych na zachód, gdzie wi´kszoÊç okolicznych mieszkaƒ-ców stanowili Polacy25. Najtragiczniejszy by∏ 1944 r. Dosz∏o wówczas co najmniej do 34 na-padów na greckokatolickich duchownych, zgin´∏o 11 ksi´˝y26. Z pewnoÊcià cz´Êç z nich toofiary napadów bandyckich, lecz niektórzy zgin´li z ràk polskiego podziemia27.

Znaczna cz´Êç duchownych w obawie o ˝ycie opuÊci∏a swe parafie. Pewna liczba ksi´˝yunickich z archidiecezji lwowskiej, diecezji stanis∏awowskiej i wschodnich dekanatów die-cezji przemyskiej, uciekajàc przed nadciàgajàcym frontem, znalaz∏a si´ w 1944 r. w zachod-nich dekanatach ostatniej z wymienionych diecezji. Wi´kszoÊç z nich uda∏a si´ póêniej doEuropy Zachodniej, pojedynczy pozostali w Polsce28.

Dzi´ki prowadzonym w ostatnich latach badaniom, poÊwićonym dzia∏alnoÊci metropo-lity Andrzeja Szeptyckiego, zmianie uleg∏a ocena postawy duchowego przywódcy Ukraiƒ-ców-unitów. Wbrew powtarzanym przez lata tezom, obecnie powszechnie niemal przyjmu-je si´, ˝e zwierzchnik Cerkwi greckokatolickiej nie tylko pot´pia∏ walki polsko-ukraiƒskiei mordy ludnoÊci cywilnej (Êwiadczà o tym: list pasterski pod wymownym tytu∏em Nie zabi-jaj!, wydany w listopadzie 1942 r., i dramatyczne wystàpienia metropolity z sierpnia 1943 r.oraz z poczàtku 1944 r.29), ale kategorycznie wypowiada∏ si´ przeciwko u˝ywaniu przemo-cy do osiàgnićia politycznych celów30.

przesiedlenia do USRR, poniewa˝ posiada∏ amerykaƒskie obywatelstwo. Aresztowany 22 IV 1947 r. w K∏o-kowicach (wg innych êróde∏ aresztowany razem z gospodynià w Gdyni przed wejÊciem na statek, gdy pró-bowa∏, pod przybranym nazwiskiem Lewczuk, wyjechaç do Stanów Zjednoczonych, by uniknàç represji zaniesienie pos∏ug religijnych ukraiƒskiemu podziemiu). W latach 1947–1948 przetrzymywany w wi´zieniumokotowskim w Warszawie. Zob.: A. KarwanÊka-Bajlak, Wo imja Twoje..., Warszawa 2000, s. 211; M. Saw-czyn „Mariczka”, Tysiacza dorih (spohady) [w:] Litopys UPA, t. 28, Toronto–Lwiw 1995, s. 87, 91, 127.25 Jak wynika z danych zebranych przez ksi´dza B. Pracha, w 1943 r. mia∏o miejsce 31 zbrojnych napadówna greckokatolickie parafie, w czasie których trzech duchownych zgin´∏o, jeden by∏ ranny, a 16 pobito. Zob.B. Prach, Hreko-kato∏yçke duchowenstwo PeremyÊkoji Eparchiji i ApostolÊkoji Administraciji ¸emkiwszczyny1939–1947 – wbyti i represowani, „Bohos∏owija”, t. 63, Lwiw 1999, s. 126.26 Byli to ksi´˝a (w nawiasie parafia): Myko∏a Dobrianskyj-Nisewycz (Dàbrowica), Tadej KaminÊkyj (Mi-rotyn, zginà∏ w Krzeczowicach), Myko∏a Maciuk (Wo∏ostków), Wo∏odymyr Radosz (Wo∏czyszczowice),Hryhorij Sywak (Bukowa), ¸ew Sohor (Kobylnica Ruska), Ilia Fedewycz (Krzeczowice), Mychaj∏o Hajduk(¸ubna), Myko∏a Ho∏owacz (Besko), Josyf Krysa (Koƒskie), Dmytro Nimy∏owycz (Jab∏onica Ruska).27 Przyk∏adem mo˝e byç ksiàdz Myko∏a Ho∏owacz, zabity przez polskie podziemie w 1944 r. za domniemanekazania antypolskie i donos na so∏tysa, zakoƒczony Êmiercià tego ostatniego. Zdaniem G. Motyki (op. cit.,s. 152) nie odpowiada∏o to prawdzie. Jeszcze dobitniej podkreÊli∏ to mieszkaniec Beska, Stanis∏aw Banek(Polak), piszàc m.in.: „Jego g∏ównà wadà by∏o to, ˝e by∏ ksi´dzem greckokatolickim i nacjonalistà, w dodatkunie podoba∏ si´ wykonawcom wyroku i paniom ze dworu w Besku. [...] Tymczasem kara wydawana przez orga-nizacj´ musia∏a byç potwierdzona dowodami winy, a samo bycie ksi´dzem i nacjonalistà nie jest niestety dowo-dem na szkodliwà dzia∏alnoÊç wobec paƒstwa polskiego. [...] Beszczanie t∏umaczyli, ˝e banderowiec, ˝e orga-nizuje w Besku UPA, co jest k∏amstwem, albowiem do wyjazdu Ukraiƒców z Beska nie by∏o w Besku cz∏onkówUkraiƒskiej Powstaƒczej Armii” (S. Banek, Historia wioski Besko, mps w zbiorach autora, s. 175).28 E. Misy∏o, op. cit., s. 209.29 SpoÊród polskich historyków najwićej uwagi zagadnieniom tym poÊwići∏ R. Torzecki, MetropolitaAndrzej Szeptycki, „Znak” 1988, nr 9, s. 55–78; idem, Mytropo∏yt Andrij Szeptyçkyj i nacionalni prob∏emy,„WarszawÊki Ukrajinoznawczi Zapysky” 1989, nr 1, s. 194–206. Zob. te˝ M. Nowak, Mi´dzy Hitlerem a Sta-linem. Metropolita Andrzej Szeptycki wobec systemów totalitarnych w latach 1939–1944 [w:] MetropolitaAndrzej Szeptycki. Materia∏y z sesji, red. T. Stegner, Gdaƒsk 1995, s. 70–88.30 S. St´pieƒ, Stanowisko Metropolity Szeptyckiego wobec zjawiska terroru politycznego [w:] MetropolitaAndrzej Szeptycki. Materia∏y..., s. 109–121.

Przedstawione wy˝ej kwestie nie wyczerpujà – rzecz jasna – zawartego w tytule zagad-nienia. Wiele spraw wymaga dalszych studiów, poprzedzonych dok∏adnà weryfikacjà rela-cji i skrupulatnà kwerendà, przeprowadzonà zarówno w archiwach Êwieckich (g∏ównie nie-mieckich i postsowieckich), jak i cerkiewnych. Nale˝y mieç nadziej´, ˝e w najbli˝szymczasie temat ten doczeka si´ szerszego opracowania.

92

Micha∏ Klimecki

Walki 27 Wo∏yƒskiej Dywizji Piechoty AK z UPAna tle ca∏ego szlaku bojowego dywizji

Przebieg organizacji i dzia∏ania bojowe 27 Wo∏yƒskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowejna Wo∏yniu nale˝à do stosunkowo dobrze znanych fragmentów naszej historii wojskowej.Autorami najwa˝niejszych, w tym przypadku równie˝ najobszerniejszych, publikacji sà ˝o∏-nierze 27 WDP AK: W∏adys∏aw Filar, Micha∏ Fija∏ka i Józef Turowski1. Polskie zasobyarchiwalne nie pozwalajà na rewizj´ podstawowych ustaleƒ, wniosków i uwag zawartychw tych pracach. Czytelnikowi pozostaje konstatacja, i˝ znajomoÊç przebiegu walk polsko--ukraiƒskich i polsko-niemieckich na Wo∏yniu w latach 1943–1944 oparta jest na opracowa-niach, jakie wysz∏y spod piór ich uczestników. Dopiero przebadanie kijowskich i moskiew-skich archiwów pozwoli na pe∏niejszà ocen´ konfliktu polsko-ukraiƒskiego, w tym mi´dzyinnymi okreÊlenie genezy ukraiƒskiej decyzji usunićia polskiej ludnoÊci z województwwo∏yƒskiego, lwowskiego, tarnopolskiego i stanis∏awowskiego, strat poniesionych przezpolskà i ukraiƒskà spo∏ecznoÊç, nasycenia terenu ukraiƒskimi, radzieckimi i polskimioddzia∏ami zbrojnymi oraz intensywnoÊci stoczonych walk.

Artyku∏ ten jest próbà podsumowania dorobku polskiej historiografii dotyczàcegooperacji bojowych 27 WDP AK przeciwko Ukraiƒskiej Powstaƒczej Armii. Sk∏ada si´z dwóch cz´Êci: pierwsza zawiera charakterystyk´ dzia∏aƒ samoobrony i oddzia∏ów party-zanckich, które ostatecznie wesz∏y w sk∏ad 27 WDP AK, druga odnosi si´ do walk toczo-nych przez ich ˝o∏nierzy po znalezieniu si´ w szeregach dywizji. Autor wyra˝a przekonanie,a jednoczeÊnie stawia tez´, i˝ w pierwszym okresie g∏ównym celem oddzia∏ów partyzanc-kich i samoobrony by∏a walka o ˝ycie cz∏onków polskiej spo∏ecznoÊci i utrzymanie ichmaterialnych zasobów. Sformowanie 27 WDP AK oznacza∏o zmian´ priorytetów polskiejaktywnoÊci zbrojnej. Jej najwa˝niejszym celem sta∏a si´ os∏ona odbudowy strukturadministracji paƒstwowej w warunkach rozpadu niemieckich instytucji okupacyjnychi wkraczania na tereny wschodnich województw wojsk radzieckich.

Nasilenie zbrojnych wystàpieƒ UPA przeciwko polskiej ludnoÊci cywilnej Wo∏ynia wio-snà 1943 r. by∏o poczàtkiem dzia∏aƒ eksterminacyjnych wobec niej2. Wywo∏a∏o w jej skupi-skach procesy organizacji samoobrony oraz przyspieszy∏o formowanie konspiracyjnychstruktur. Nale˝y tu poczyniç kilka spostrze˝eƒ. W po∏owie 1943 r. stosunkowo nielicznapolska ludnoÊç Wo∏ynia, os∏abiona wczeÊniejszymi falami wywózek przeprowadzonychprzez radzieckiego okupanta, a nast´pnie aresztowaniami dokonywanymi przez Niemców,nie by∏a zdolna do wi´kszych akcji zaczepnych wymierzonych przeciwko Ukraiƒcom. Dà˝y∏ajedynie do stworzenia doraênych i poczàtkowo prowizorycznych instrumentów obrony swo-jego ˝ycia i mienia. Natomiast polskie konspiracyjne, cywilne i wojskowe, oÊrodki kierow-nicze swojà uwag´ i wysi∏ek musia∏y poÊwićiç równie˝ przygotowaniom do odtworzenia

1 W. Filar, „Burza” na Wo∏yniu, Warszawa 1997; M. Fija∏ka, 27 Wo∏yƒska Dywizja Piechoty, Warszawa 1986;J. Turowski, Po˝oga. Walki 27 Wo∏yƒskiej Dywizji AK, Warszawa 1990.2 Decyzja o wyniszczeniu polskich mieszkaƒców Ma∏opolski (Galicji) Wschodniej mog∏a zapaÊç podczasIII Konferencji OUN-B 17–23 II 1943 r.

93

instytucji paƒstwowych przed wkroczeniem Armii Czerwonej (plan „Burza”). Problem sto-sunków polsko-ukraiƒskich i tragicznych losów wo∏yƒskich Polaków by∏ dla nich istotny, alew porównaniu z kwestià przysz∏ej paƒstwowej przynale˝noÊci czterech po∏udniowo--wschodnich województw mimo wszystko drugorz´dny. Komenda G∏ówna AK obawia∏a si´jednak, ˝e tak˝e Ukraiƒcy podejmà prób´ utworzenia w∏asnej administracji paƒstwoweji w efekcie dojdzie do wybuchu walk polsko-ukraiƒskich na Wo∏yniu, w Ma∏opolsceWschodniej i na Polesiu. Przewidywa∏a, i˝ skupiajàc wysi∏ek swoich oddzia∏ów na likwida-cji niemieckiej okupacji stanie si´, przynajmniej w pierwszej fazie starç zbrojnych z Ukra-iƒcami, s∏abszà stronà konfliktu. W tej sytuacji wi´kszà wag´ przywiàzywa∏a do utrzymaniaLwowa i Ma∏opolski Wschodniej ni˝ Wo∏ynia3.

Dzia∏ania ukraiƒskich nacjonalistów wymierzone przeciwko polskim mieszkaƒcom zasko-czy∏y swoim rozmachem i nat´˝eniem wo∏yƒskà Delegatur´ Rzàdu RP, a tak˝e komendókr´gowà AK. Pod naciskiem szybko rozwijajàcej si´ akcji UPA, wczesnym latem 1943 r. na-stàpi∏a cz´Êciowa reorganizacja polskich struktur podziemnych. W pe∏nej konspiracji pozo-sta∏a przede wszystkim cz´Êç cz∏onków ogniw miejskich. W∏o˝ono wiele wysi∏ku w utworze-nie baz i oÊrodków samoobrony wsi, z koniecznoÊci o pó∏jawnym, a niekiedy wrćz jawnymcharakterze4. Do koƒca czerwca najprawdopodobniej powsta∏o 25 takich formacji, najsilniej-sze w Przebra˝u, Hucie Stepaƒskiej, Paƒskiej Dolinie, Zasmykach i Bielinie. W lipcu po-wsta∏y dalsze placówki, mi´dzy innymi w miejscowoÊciach: Werba, Nowosió∏ki, Falemicze,Suchodo∏y, W∏odzimierzówka, Chobu∏towa i Iwanicze. Liczba dzia∏ajàcych na Wo∏yniuoÊrodków samoobrony nie jest znana. Jeden z badaczy wo∏yƒskiej samoobrony doliczy∏ siók. 300, z których do wejÊcia na ten obszar oddzia∏ów Armii Czerwonej przetrwa∏o 1295.

Okrzepnićie oÊrodków samoobrony i pojawienie si´ ruchliwych, choç s∏abych liczebnieoddzia∏ów partyzanckich pozwoli∏o na przeciwstawienie si´ eksterminacyjnej akcji UPA.Jednà z form polskiej aktywnoÊci sta∏o si´ atakowanie ukraiƒskich baz oraz wsi, które, jakoceniano, stanowi∏y oparcie dla dzia∏aƒ zbrojnych przeciwnika. Jednà z pierwszych takichakcji przeprowadzili obroƒcy Przebra˝a, przejÊciowo zajmujàc TroÊcianiec, w którym ulo-kowa∏a si´ szko∏a podoficerska UPA. WÊród polskich oddzia∏ów partyzanckich ruchliwo-Êcià i przedsi´biorczoÊcià wyró˝nia∏y si´ mi´dzy innymi dowodzone przez por. W∏adys∏awaCzermiƒskiego „Jastrz´bia” i por. Kazimierza Filipowicza „Korda”, dzia∏ajàce w powia-tach lubomelskim i kowelskim.

19 lipca 1943 r. komendant Okr´gu Wo∏yƒskiego AK, p∏k Kazimierz Bàbiƒski „Luboƒ”,wyda∏ rozkaz o podporzàdkowaniu sobie Paƒstwowego Korpusu Bezpieczeƒstwa, a dzieƒpóêniej o utworzeniu oddzia∏ów partyzanckich zdolnych do wspierania oÊrodków samo-obrony. Oddzia∏y partyzanckie mia∏y osiàgnàç zdolnoÊç bojowà ju˝ 28 lipca. W efekcie sfor-mowano kilka takich oddzia∏ów, w których znalaz∏o si´ ok. 1300 ˝o∏nierzy. Najsilniejszym(liczàcym ok. 500 ˝o∏nierzy) dowodzi∏ kpt. W∏adys∏aw Kochaƒski „Bomba” („Wujek”)6.

3 Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. 2, Londyn 1973, s. 331. Szerzej m.in. A.L. Sowa, Stosunkipolsko-ukraiƒskie 1939–1947, Kraków 1998, s. 147–153 (tam podstawowa literatura przedmiotu).4 Pierwsze s∏abe oddzia∏y samoobrony powsta∏y spontanicznie ju˝ na prze∏omie 1942 i 1943 r. ArchiwumWIH, Materia∏y i Dokumenty, III/49/120, K. Bàbiƒski, Armia Krajowa na Wo∏yniu, s. 9.5 A. Peretiatkowicz, Samoobrona ludnoÊci polskiej na Wo∏yniu w latach 1943–1944 [w:] Armia Krajowa naWo∏yniu, Warszawa 1994, s. 33, 34.6 J. Turowski, op. cit., s. 49, 50; W. Filar, Eksterminacja ludnoÊci polskiej na Wo∏yniu w drugiej wojnie Êwiatowej,Warszawa 1999, s. 120–125. Ten ostatni (b. ˝o∏nierz 50 pu∏ku piechoty 27 WDP AK) nale˝y do grona najlep-szych znawców dziejów konspiracji i po∏o˝enia polskiej ludnoÊci na Wo∏yniu w okresie niemieckiej okupacji1941–1944 r. Niniejszy tekst powsta∏ w powa˝nym stopniu na podstawie ustaleƒ zawartych w jego publikacjach.

94

Nie przynios∏y oczekiwanych skutków próby nawiàzania rozmów z Ukraiƒcami, podj´-te z inicjatywy okr´gowego delegata rzàdu Kazimierza Banacha, prawdopodobnie wbrewzdaniu p∏k. Bàbiƒskiego7. Polscy przedstawiciele: Zygmunt Rumel „Krzysztof Por´ba”i Krzysztof Markiewicz „Czart” zostali 10 lipca 1943 r. zamordowani w Kustyczach podKowlem. By∏a to jednoczeÊnie osobista kl´ska Banacha, do tego momentu przeÊwiadczo-nego o mo˝liwoÊci osiàgnićia jakiegoÊ porozumienia z przywódcami ukraiƒskiego nacjo-nalistycznego podziemia.

Tragiczna Êmierç Zygmunta Rumla i Krzysztofa Markiewicza nie zmieni∏a nastawieniaokr´gowej Delegatury Rzàdu do najwa˝niejszych elementów pog∏´biajàcego si´ polsko--ukraiƒskiego antagonizmu. 28 lipca 1943 r. w odezwie do Polaków stwierdzono, i˝ wspó∏pracaz Niemcami i bolszewikami jest przest´pstwem wobec narodu. Ostrzegano, i˝ winni Êmierciukraiƒskich kobiet i dzieci, a tak˝e zniszczenia gospodarstw zostanà surowo ukarani8.

Dowódcy polskich oddzia∏ów partyzanckich zostali zobowiàzani do przestrzegania roz-kazów p∏k. Bàbiƒskiego, surowo zakazujàcych represjonowania kobiet i dzieci. W∏aÊnie zadrastyczne z∏amanie takich rozkazów por. Miko∏aj Ba∏ysz „Zag∏oba” postawi∏ przed sàdemwojskowym pchor. Tadeusza Koron´ „Halicza”. Zosta∏ wówczas wydany wyrok Êmierci.˚ycie Korony uratowa∏a interwencja inspektora rejonu Kowel mjr. Jana Szatowskiego„Kowala” („Zagoƒczyka”)9. Nie mo˝emy dzisiaj precyzyjnie okreÊliç, jak wiele podobnychprzest´pstw pope∏nili ˝o∏nierze partyzanckich oddzia∏ów. W polskiej literaturze przedmio-tu dominuje przekonanie, ˝e by∏y to nieliczne przypadki, nieporównywalne ze skutkamidzia∏aƒ UPA wobec polskich mieszkaƒców wo∏yƒskich wiosek i miasteczek.

Do zaprzestania unicestwiania polskich mieszkaƒców Wo∏ynia wzywa∏ natomiast ˝o∏nie-rzy UPA metropolita KoÊcio∏a greckokatolickiego Andrzej Szeptycki, mi´dzy innymi listempasterskim z 10 sierpnia 1943 r., oraz przewodniczàcy Ukraiƒskiego Centralnego Komi-tetu Wo∏odymyr Kubijowycz. Apele obu autorytetów nie doprowadzi∏y do os∏abienia aktyw-noÊci ukraiƒskich nacjonalistów i zakoƒczenia akcji UPA przeciwko polskim wsiom.

KilkanaÊcie oddzia∏ów partyzanckich wp∏yn´∏o pozytywnie na losy tylko niektórych pol-skich wiosek i miasteczek. Nie mog∏y one, z oczywistych przyczyn, powstrzymaç dzia∏aƒUPA w skali ca∏ego Wo∏ynia. Jednak s∏u˝ba w nich, podobnie jak w formacjach samoobrony,okaza∏a si´ dobrà szko∏à wojennego rzemios∏a, przygotowujàcà do realizacji planu „Burza”.Umiej´tnoÊci i doÊwiadczenia wyniesione przez ˝o∏nierzy z walk stoczonych w drugiej po-∏owie 1943 r. przyczyni∏y si´ do bardzo wysokiej sprawnoÊci 27 WDP AK. JednoczeÊnie ˝o∏-nierze pierwszych partyzanckich oddzia∏ów oraz cz∏onkowie formacji samoobrony, wcho-dzàc w sk∏ad dywizji, wnosili do niej swoje osobiste, najcz´Êciej bardzo dramatyczneprze˝ycia i urazy zwiàzane z tragedià polskiej spo∏ecznoÊci Wo∏ynia.

PodejÊcie Armii Czerwonej do granic Rzeczypospolitej poszerzy∏o zakres zadaƒ komendyOkr´gu Wo∏yƒskiego AK, która musia∏a teraz przystàpiç do realizacji planu „Burza”.Pierwsze rozkazy o mobilizacji i koncentracji oddzia∏ów komendant tego Okr´gu przeka-za∏ podleg∏ym sobie strukturom jeszcze w 1943 r.10 Zgodnie z nimi na prze∏omie grudnia

7 Archiwum WIH, Materia∏y i Dokumenty, III/49/120, K. Bàbiƒski, op. cit., s. 10.8 Odezw´ zauwa˝yli niektórzy z ukraiƒskich badaczy, m.in. W. Serhijczuk, OUN-UPA w roky wijny. Nowidokumenty i materia∏y, Kyjiw 1996, s. 223.9 W. Filar, „Burza”..., s. 66 i n. Zob. te˝ Archiwum WIH, Materia∏y i Dokumenty, III/49/120, K. Bàbiƒski,op. cit., s. 11; W. Romanowski, ZWZ-AK na Wo∏yniu 1939–1944, Lublin 1993, s. 220, 230; M. Klimecki,Geneza i organizacja polskiej samoobrony na Wo∏yniu i w Ma∏opolsce Wschodniej podczas II wojny Êwiatowej[w:] Polska–Ukraina: trudne pytania, t. 3, Warszawa 1998, s. 68, 69.10 Szerzej: W. Filar, „Burza”..., s. 80 i n.; M. Fija∏ka, op. cit., s. 61 i n.

95

1943 r. i stycznia 1944 r. powsta∏y zgrupowania: na po∏udnie od Kowla „Gromada” mjr.Szatowskiego, na pó∏noc od W∏odzimierza Wo∏yƒskiego „Osnowa” kpt. Kazimierza Rza-niaka „Gardy”. Komenda Okr´gu Wo∏yƒskiego AK przeformowa∏a si´ w dowództwo dywi-zji, która 28 stycznia 1944 r. przyj´∏a nazw´ 27 WDP AK. Jej pierwszym dowódcà zosta∏ p∏kBàbiƒski. Oko∏o 10 lutego to stanowisko objà∏ m∏ody (urodzony w 1910 r.), ale doÊwiad-czony ˝o∏nierz konspiracji (mi´dzy innymi organizator walki bie˝àcej AK, dowódca akcji„Wieniec” przeprowadzonej w nocy z 31 grudnia 1942 r. na 1 stycznia 1943 r.), mjr dyplo-mowany Jan W. Kiwerski „Oliwa”, przys∏any na Wo∏yƒ z Warszawy. Kiwerski zakoƒczy∏ for-mowanie dywizji, ostatecznie ustalajàc jej kszta∏t organizacyjny, a tak˝e obsad´ najwa˝-niejszych stanowisk dowódczych. Stanowisko szefa sztabu dywizji otrzyma∏ mjr TadeuszSztumberk-Rychter „˚egota”.

W stosunkowo krótkim czasie w szeregach 27 WDP AK znalaz∏o si´ ponad 6 tys. osób.Jej trzon stanowili, zw∏aszcza w styczniu i lutym 1944 r., ˝o∏nierze pierwszych oddzia∏ówpartyzanckich oraz formacji samoobrony. DoÊç szybko utworzyli z ˝o∏nierzami o innejprzesz∏oÊci konspiracyjnej, w tym przyby∏ymi spoza Wo∏ynia, doskona∏y zespó∏. Oko∏o3 tys. konspiratorów, z ró˝nych przyczyn, nie stawi∏o si´ na miejsce zbiórek11.

Pewne, trudne dzisiaj do oszacowania, si∏y (oko∏o 600 ˝o∏nierzy AK?), pozosta∏y w ba-zach samoobrony. Wi´kszoÊç ˝o∏nierzy tych oddzia∏ów celowo wy∏àczono z mobilizacji.Zdarzy∏y si´ te˝ przypadki sabotowania przez niektóre komendy samoobrony rozkazówmobilizacyjnych, wynikajàce z obaw przed wykorzystaniem os∏abienia polskich skupiskprzez ukraiƒskie oddzia∏y.

Koncentrujàce si´ w wyznaczonych rejonach oddzia∏y 27 WDP AK, przechodzàc przezobszary znajdujàce si´ pod kontrolà UPA, stoczy∏y co najmniej kilkanaÊcie walk i potyczekz ukraiƒskimi jednostkami. Jako przyk∏ad przytoczmy dwa z takich starç: 23 grudnia 1943 r.we wsi Witoni˝ bi∏ si´ oddzia∏ „¸una”, dowodzony przez por. Zygmunta Kulczyckiego„Olgierda”, natomiast w nocy z 11 na 12 stycznia 1944 r. w rejonie miejscowoÊci Sady Ma∏ez okrà˝enia wyrwa∏ si´ oddzia∏ por. Franciszka Pukackiego „Gzymsa”. Dochodzi∏o do poty-czek i wi´kszych starç z oddzia∏ami Wehrmachtu oraz ukraiƒskiej policji, mi´dzy innymi15 stycznia w okolicy Rakowca i 17 stycznia w rejonie majàtku Piatydnie. Mo˝emy przy-puszczaç, i˝ Niemcy otrzymywali stosunkowo dok∏adne dane o polskich oddzia∏ach odukraiƒskich informatorów. Tragiczne w skutkach by∏o spotkanie z oddzia∏em radzieckiejpartyzantki gen. Naumowa. Sowieccy partyzanci zaprosili do swojego obozu kpt. W∏adys∏a-wa Kochaƒskiego razem z czterema oficerami i trzynastoma podoficerami i szeregowcami.Po rozbrojeniu jedenastu Polaków rozstrzelano, a kpt. Kochaƒskiego z pozosta∏ymi przy˝yciu przerzucono na radzieckà stron´ frontu i uwi´ziono12.

Toczone od po∏owy stycznia przez organizujàcà si´ 27 WDP AK walki mia∏y na celudoprowadzenie do powstania bazy operacyjnej, pozwalajàcej na realizacj´ zadaƒ planu„Burza”13. Wymaga∏o to usunićia z tego obszaru oddzia∏ów UPA, zmuszenia okupanta dozamknićia si´ w wi´kszych garnizonach i ograniczenia aktywnoÊci do ochrony szlakówtransportowych oraz utrzymania przez polskie oddzia∏y mo˝liwie poprawnych kontaktówz radzieckà partyzantkà. W tej fazie dzia∏aƒ mieÊci∏a si´ równie˝ obrona polskiej ludnoÊciprzed mo˝liwymi atakami UPA.

11 W. Filar, „Burza”..., s. 88–90.12 W. Filar, Geneza i walki 27 Wo∏yƒskiej Dywizji Piechoty AK [w:] Polska–Ukraina..., t. 3, s. 181, 182,186, 187.13 Do pilnych zadaƒ nale˝a∏o m.in. zapewnienie ∏àcznoÊci mi´dzy zgrupowaniami „Gromada” i „Osnowa”.

96

Otrzymane przez dowództwo 27 WDP AK rozkazy oraz instrukcje wyklucza∏y podej-mowanie walki z jednostkami Armii Czerwonej, wkraczajàcymi na ziemie polskie. W wy-padku odrzucenia przez radzieckie komendy propozycji wspó∏dzia∏ania i zaistnienia groê-by zbrojnej konfrontacji nakazywa∏y ukryç broƒ i rozwiàzaç oddzia∏y.

Formowanie du˝ej i mobilnej polskiej jednostki wojskowej na bliskim zapleczu frontuzmienia∏o, oczywiÊcie w lokalnej skali, uk∏ad si∏, pogarszajàc po∏o˝enie wojsk niemieckichi zgrupowaƒ UPA. W podobnych okolicznoÊciach niemieckie dowództwo stara∏o si´ prze-prowadziç, niekiedy z zaanga˝owaniem znacznych Êrodków, dzia∏ania likwidujàce na swo-ich ty∏ach formacje partyzanckie. W pierwszych tygodniach 1944 r. nie dysponowa∏o jed-nak na Wo∏yniu si∏ami pozwalajàcymi na takà akcj´ i musia∏o ograniczyç si´ do doraênychprzedsi´wzi´ç militarnych skierowanych przeciwko partyzantom. Walki stoczone z nie-mieckimi jednostkami mi´dzy innymi 15 i 23 lutego w rejonie W∏odzimierza Wo∏yƒskiegoi Wodzinowa wskazywa∏y na znacznà sprawnoÊç i si∏´ ognia polskiej formacji. Du˝ym jejsukcesem by∏o otoczenie w Zasmykach niemieckiego oddzia∏u liczàcego 105 ludzi i zmu-szenie go do poddania si´14. Inicjowane przez niemieckich dowódców próby zwróceniapolskich oddzia∏ów przeciwko radzieckim zosta∏y kategorycznie odrzucone15. W tej sytu-acji jednostki niemieckie, zagro˝one przez polskie, radzieckie i ukraiƒskie oddzia∏y, sku-pi∏y si´ w wi´kszych miejscowoÊciach, mi´dzy innymi w Kowlu, ¸ucku, W∏odzimierzuWo∏yƒskim, Lubomlu i UÊci∏ugu. Zorganizowa∏y równie˝ obron´ najwa˝niejszych szla-ków kolejowych: Kowel–Równe, Kowel–Luboml–Che∏m, W∏odzimierz Wo∏yƒski–Koweloraz szosy Kowel–¸uck16.

Zajćie miejscowoÊci posiadajàcej niemiecki garnizon okazywa∏o si´ dla oddzia∏ów27 WDP AK bardzo trudnym, ale wykonalnym zadaniem17. Starannie zaplanowany atak naHo∏oby w celu zdobycia sprz´tu wojskowego i amunicji zakoƒczy∏ si´ w nocy z 8 na 9 marca1944 r. dotkliwà pora˝kà. Przede wszystkim zawiod∏o wspó∏dzia∏anie mi´dzy wyznaczo-nymi do natarcia oddzia∏ami. Powiod∏o si´ natomiast 20 marca uderzenie na miasteczkoi stacj´ kolejowà Turzysk. Nale˝y zaznaczyç, i˝ do sukcesu polskich oddzia∏ów przyczyni∏asi´ wspó∏dzia∏ajàca z nimi radziecka artyleria. PomyÊlnie zakoƒczy∏ si´ te˝ atak na mia-steczko i stacj´ Turopin, obsadzone przez niemieckie oddzia∏y. Zajćie tych dwóch miej-scowoÊci przerwa∏o kolejowe po∏àczenie mi´dzy niemieckimi garnizonami w Kowlu i W∏o-dzimierzu Wo∏yƒskim. „Dzia∏ania da∏y mocnà wi´ê ca∏oÊci 27 Dywizji i utrwali∏yprzeÊwiadczenie – trafnie ocenia∏ powojenny zespó∏ autorski Komisji Historycznej Polskie-go Sztabu G∏ównego w Londynie – ˝e mimo dysproporcji w uzbrojeniu mo˝na w otwartejwalce stawiaç z powodzeniem czo∏o regularnej armii niemieckiej”18.

Równie du˝ym zagro˝eniem jak jednostki niemieckie by∏y dla formujàcej si´ 27 WDPAK oddzia∏y UPA. Przeciwko nim podj´to szereg zaczepnych akcji bojowych, wydzielajàcdo ich realizacji znaczne, stosunkowo dobrze uzbrojone si∏y. Do jednej z pierwszych dosz∏o10–15 stycznia 1944 r. Oddzia∏y ze zgrupowania „Osnowa” przeprowadzi∏y rozpoznaniewalkà w rejonie na pó∏noc od W∏odzimierza Wo∏yƒskiego, staczajàc kilka potyczek z UPA.Wi´ksze starcia zbrojne mia∏y miejsce 18–19 stycznia równie˝ w rejonie W∏odzimierza Wo-∏yƒskiego. Dowództwo zgrupowania „Osnowa” zamierza∏o opanowaç miasto i zniszczyçbaz´ UPA w Gnojnie. Akcja zakoƒczy∏a si´ pora˝kà. Polacy nie zdo∏ali prze∏amaç obrony

14 M. Fija∏ka, op. cit., s. 92.15 T. Bór-Komorowski, Armia podziemna, Londyn 1989, s. 181; M. Fija∏ka, op. cit., s. 93.16 W. Filar, „Burza”..., s. 98–100; M. Fija∏ka, op. cit., s. 87–91.17 J. Turowski, op. cit., s. 203, 252; W. Filar, „Burza”..., s. 98, 99, 128, 129; M. Fija∏ka, op. cit., s. 93.18 Polskie Si∏y Zbrojne w drugiej wojnie Êwiatowej, t. 3: Armia Krajowa, Londyn 1950, s. 589.

97

nieprzyjaciela i wycofali si´ do Bielina i Sielisk. W odpowiedzi 25 stycznia ukraiƒscy ˝o∏nie-rze z Gnojna, wykorzystujàc niedawny sukces, uderzyli na polskà placówk´ w Bielinie. Atakzosta∏ odparty, jednak zaci´te walki i przejÊciowe opanowanie niektórych polskich wsi(mi´dzy innymi Helenówki, Stefanówki, Andresówki i Bia∏ozowszczyzny) doprowadzi∏y dostrat wÊród polskiej ludnoÊci cywilnej. W lutym oddzia∏y „Osnowy” udzieli∏y pomocy pla-cówkom samoobrony w Edwardpolu (8 lutego) i zdo∏a∏y zajàç placówki UPA w Worczynie,Puzowie i St´zarzycach (20 lutego). Na poczàtku marca oddzia∏ ppor. Jerzego Krasowskiego„Lecha” odniós∏ zwyci´stwo w trakcie dzia∏aƒ rozpoznawczych pod Hajkami.

Sukcesem zakoƒczy∏y si´ dwie pierwsze akcje przeprowadzone przez zgrupowanie„Gromada”. Pod koniec stycznia jego oddzia∏y przesz∏y na wschodnià stron´ rzeki Stochódi rozbi∏y ukraiƒskà obron´ wsi Babie i Szczurzyn. Wysz∏y tak˝e obronnà r´kà z zasadzkizorganizowanej przez nieprzyjaciela. Powiód∏ si´ równie˝ atak na Budyszcze pod Kowlem31 stycznia 1944 r.

Najpowa˝niejszym osiàgnićiem „Gromady” by∏o usunićie w pierwszych dniach lute-go oddzia∏ów UPA z lasów Êwinarzyƒskich. Dokonano tego wspó∏dzia∏ajàc z partyzantkàsowieckà. Znajdujàc si´ wobec silniejszych przeciwników, Ukraiƒcy nie podj´li powa˝niej-szej próby oporu. Sprawnie wycofali si´, pozostawiajàc fortyfikacje ziemne oraz puste ma-gazyny. Kontynuacjà dzia∏aƒ w lasach Êwinarzyƒskich by∏ atak 16 lutego na OÊmigowicze,w których mia∏ przebywaç silny oddzia∏ UPA. Natarcie za∏ama∏o si´ w ogniu karabinów ma-szynowych, a ju˝ po walce okaza∏o si´, i˝ przeciwnikiem by∏ oddzia∏ sowieckiej partyzant-ki, który opanowa∏ wieÊ dwa dni wczeÊniej. Pora˝kà zakoƒczy∏a si´ tak˝e akcja z 29 lutegona baz´ UPA w Oêdziutyczach. Atakujàcy ponieÊli bardzo znaczne straty od ognia karabi-nów maszynowych oraz moêdzierzy. Do niekorzystnego wyniku walki przyczyni∏o sióstrzelanie dobrze widocznych na Êniegu Polaków przez trzy samoloty niemieckie. Pojawi-∏y si´ one zapewne z zadaniem rozpoznania sytuacji i w∏àczy∏y si´ do walki. Sukcesem za-koƒczy∏o si´ natomiast uderzenie 29 lutego oddzia∏u por. Kazimierza Filipowicza „Korda”na Przekórk´. MiejscowoÊç zdobyto, zmuszajàc przeciwnika do ucieczki. Taki sam wynikprzynios∏y walki ˝o∏nierzy „Gromady” 12 marca o Korytnic´ oraz 18 marca o Zapole19.

Od 11 stycznia do 18 marca 1944 r. ˝o∏nierze 27 WDP AK stoczyli 16 wi´kszych walk.Do przeprowadzonych z najwi´kszym rozmachem nale˝a∏y dzia∏ania w lasach Êwinarzyƒ-skich, w których uczestniczy∏y cztery polskie bataliony. Dywizja uzyska∏a przestrzeƒ nie-zb´dnà dla zakoƒczenia organizacji i szkolenia oraz uporzàdkowania swoich ty∏ów przedprzystàpieniem do walki z wojskami niemieckimi.

W drugiej po∏owie marca 27 WDP AK znalaz∏a si´ w strefie przyfrontowej. 17, 20 i 26marca odby∏y si´ spotkania majorów: Szatowskiego, Sztumberk-Rychtera i Kiwerskiegoz wy˝szymi radzieckimi oficerami i dosz∏o do pierwszych prowizorycznych ustaleƒ zasadwspó∏dzia∏ania mi´dzy polskimi i sowieckimi oddzia∏ami, nie zatwierdzonych oficjalnieprzez KG AK oraz polski rzàd na wychodêstwie. Przedstawiciele Armii Czerwonej dekla-rowali mi´dzy innymi uznanie politycznej podleg∏oÊci 27 WDP AK polskim w∏adzomw Londynie i Warszawie. Wyra˝ali zgod´ na utrzymywanie nieskr´powanej ∏àcznoÊcimi´dzy komendà dywizji a jej politycznymi i wojskowymi zwierzchnikami oraz na jejprzeformowanie si´ w regularnà jednostk´, obiecujàc pomoc w wyposa˝eniu i uzbroje-niu. Domagali si´ natomiast, aby pod wzgl´dem operacyjnym podporzàdkowa∏a si´ ra-dzieckiemu dowództwu. Na ty∏ach Armii Czerwonej nie mia∏y dzia∏aç ˝adne polskie od-dzia∏y partyzanckie.

19 W. Filar, „Burza”..., s. 101–117.

98

Rosjanie dysponowali stosunkowo precyzyjnymi informacjami o nastrojach i oczekiwa-niach polskich ˝o∏nierzy, stanie iloÊciowym, uzbrojeniu, a tak˝e po∏o˝eniu oddzia∏ów27 WDP AK20. Znali równie˝ rozmieszczenie niektórych placówek samoobrony i sk∏ad ichkomend.

Mimo poprawnego przebiegu rozmów mi´dzy wy˝szymi dowódcami 27 WDP AK a re-prezentantami Armii Czerwonej dochodzi∏o do groênych incydentów, wskazujàcych nastosunek partyzantki i wojsk radzieckich do polskiej ludnoÊci. 15 marca 1944 r. dowódcaAK przes∏a∏ do Londynu alarmujàcà depesz´: „Wo∏yƒ melduje – 1) Bolszewicy rozbroilinaszà placówk´ w m. Przebra˝e. [...] Cz´Êç ludzi aresztowano, dowódców rozstrzelano.Dnia 9 III w m. Ro˝yszcze komendanta i trzech ludzi rozstrzelano, oko∏o 20 aresztowanoi wywieziono do ¸ucka, kilku powieszono. 3) M∏odzie˝ wcielajà do swych oddzia∏ów”21.Mno˝àce si´ informacje o egzekucjach polskich konspiratorów nie zawsze by∏y prawdzi-we. Nie mija∏a si´ natomiast z prawdà znaczna cz´Êç informacji o przeprowadzanycharesztowaniach, wi´zieniu i wywo˝eniu w g∏àb Zwiàzku Radzieckiego lokalnych przywód-ców polskich spo∏ecznoÊci.

W zaistnia∏ej wczesnà wiosnà 1944 r. sytuacji dowództwo 27 WDP AK w zasadzie niemia∏o wyboru – przyst´pujàc do realizacji „Burzy” musia∏o wspó∏dzia∏aç z jednostkami ra-dzieckimi. Przy tym nie zna∏o ich prawdziwych zamierzeƒ oraz sk∏adu i si∏y ognia, opiera-jàc si´ jedynie na danych otrzymywanych od radzieckich oficerów. Pod znakiem zapytaniapozostawa∏y kwestie lojalnoÊci post´powania sowieckich jednostek pozostajàcych w sà-siedztwie polskich ˝o∏nierzy.

Walki o charakterze frontowym z regularnymi jednostkami niemieckimi rozpocz´∏y si´w pierwszych dniach kwietnia. Po oko∏o dwóch tygodniach zmagaƒ z liczniejszym i silniej-szym przeciwnikiem, nie otrzymujàc dostatecznego wsparcia od radzieckich oddzia∏ów, na-tarcie 27 WDP AK za∏ama∏o si´. Sowieckie dowództwo nie wyrazi∏o zgody na wycofaniesi´ na lini´ rzeki Turii. W efekcie polscy ˝o∏nierze zostali zmuszeni do prowadzeniaw dniach 13–19 kwietnia dzia∏aƒ obronnych w lasach mosurskich, ziemlickich i st´zarzyc-kich, a nast´pnie przebili si´ przez pierÊcieƒ okrà˝enia i wyszli na tereny na pó∏noc od Lu-bomla. Pod koniec kwietnia przeszli do lasów szackich, w których przebywa∏y równie˝ par-tyzanckie oddzia∏y sowieckie.

18 kwietnia, w nie do koƒca wyjaÊnionych okolicznoÊciach, poleg∏ mjr Kiwerski. Dowódz-two nad 27 WDP AK (oko∏o 3,3 tys. ˝o∏nierzy) przejà∏ mjr Sztumberk-Rychter. On te˝realizowa∏ rozkaz Komendanta G∏ównego AK gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego: „Dal-szym zadaniem tych oddzia∏ów b´dzie wykonywanie w dalszym ciàgu akcji B[urza] nawschód od Bugu, tak d∏ugo, jak to b´dzie mo˝liwe”22. W tym czasie gen. Bór-Komorowskiliczy∏ si´ ju˝ z koniecznoÊcià przeniesienia dywizji na Lubelszczyzn´.

Sytuacja 27 WDP AK by∏a nadal bardzo ci´˝ka. Na poczàtku trzeciej dekady maja prze-ciwnik rozpoczà∏ likwidacj´ polskiego i radzieckiego zgrupowania partyzanckiego. Dotkli-wy brak amunicji, medykamentów, a tak˝e ˝ywnoÊci wymusi∏y decyzj´ wyrwania si´ z okrà-˝enia w walce. Z uwagi na brak zgody KG AK na przejÊcie na Lubelszczyzn´ dowództwodywizji postanowi∏o przeprowadziç oddzia∏y na rosyjskà stron´ frontu. Ju˝ w poczàtkowejfazie wykonywania tego zamierzenia dotar∏y do mjr. Sztumberk-Rychtera drogà radiowàinstrukcje nakazujàce przejÊcie Bugu.

20 Armia Krajowa w dokumentach..., t. 3, Londyn 1976, s. 392–394.21 Cyt. za: Polskie Si∏y Zbrojne..., t. 3, s. 590.22 Cyt. za: W. Filar, „Burza”..., s. 197.

99

Tylko niektóre oddzia∏y uda∏o si´ poinformowaç o nowych dyspozycjach KG AK i za-wróciç. W nocy z 9 na 10 czerwca 1944 r. przekroczy∏y one Bug w trzech punktach i dosz∏ydo lasów parczewskich, a nast´pnie przebi∏y si´ do lasów czemiernickich. W lipcu wzi´∏yudzia∏ w „Burzy” na Lubelszczyênie. Wyzwoli∏y obszar z miejscowoÊciami Kock, Firlej, Lu-bartów i Kamionka. W dniach 25–30 lipca 1944 r. zosta∏y podst´pnie rozbrojone przez jed-nostki nale˝àce do 8 Gwardyjskiej Armii 1 Frontu Bia∏oruskiego, realizujàce dyrektyw´ ra-dzieckiej Kwatery G∏ównej Naczelnego Dowództwa z 14 lipca 1944 r., która nakazywa∏arozbrajanie polskich oddzia∏ów partyzanckich i kierowanie ich ˝o∏nierzy do specjalnychobozów. W wypadku odmowy podporzàdkowania si´ sowieckim rozkazom miano stosowaçwobec polskich partyzantów i ˝o∏nierzy AK zbrojnà przemoc.

Jeszcze tragiczniej u∏o˝y∏y si´ losy oddzia∏u dowodzonego przez kpt. Rzaniaka. Naj-prawdopodobniej nie dotar∏y do niego rozkazy kierujàce 27 WDP AK na Lubelszczyzn´.Podczas próby przejÊcia Prypeci zgin´∏o 120, a rany odnios∏o 114 polskich ˝o∏nierzy. Stratywynios∏y oko∏o 40 proc. stanu osobowego oddzia∏u23.

Powstanie na Wo∏yniu wielkiej polskiej formacji zbrojnej, jakà by∏a 27 WDP AK, niedoprowadzi∏o do dramatycznego pogorszenia si´ po∏o˝enia ukraiƒskiej ludnoÊci. Wiary-godne, znane nam êród∏a i polska literatura przedmiotu nie wskazujà na prowadzenieprzez jej ˝o∏nierzy wielkich akcji pacyfikacji skupisk ukraiƒskiej ludnoÊci, po∏àczonychz pozbawianiem ˝ycia kobiet i dzieci. Istniejàce w ukraiƒskiej literaturze informacje na tentemat najcz´Êciej majà charakter stwierdzeƒ bez powo∏ania si´ na êród∏a. Nie wolno jed-nak wykluczyç, z uwagi na nat´˝enie polsko-ukraiƒskiego konfliktu na Wo∏yniu i tragizmlosów rodzin ˝o∏nierzy 27 WDP AK w 1943 r., zaistnienia w 1944 r. przypadków (mo˝e na-wet stosunkowo licznych) rozstrzeliwaƒ ukraiƒskich cywili i niszczenia ich dobytku24.

Podstawowym celem 27 WDP AK by∏a walka z wojskami niemieckimi oraz umo˝liwie-nie odtworzenia polskiej administracji paƒstwowej na obszarze województwa wo∏yƒskiego.Tego zadania, przede wszystkim w wymiarze politycznym, ˝o∏nierze dywizji nie moglizrealizowaç.

Po nawiàzaniu porozumienia z lokalnym dowództwem Armii Czerwonej, 27 WDP AKuczestniczy∏a w pierwszych dwóch dekadach kwietnia 1944 r. w operacji kowelskiej. W wy-niku tych i dalszych walk ponios∏a znaczne straty i w efekcie zosta∏a okrà˝ona przez Niem-ców w lasach szackich. Pozostanie na Wo∏yniu okaza∏o si´, z wielu sygnalizowanych wcze-Êniej powodów, niemo˝liwe. Ostatecznie cz´Êç polskich oddzia∏ów przekroczy∏a rzek´ Bug,a nast´pnie uczestniczy∏a w „Burzy” na Lubelszczyênie. Jej ˝o∏nierzom przypad∏ zaszczytwyzwolenia kilkudziesićiu miasteczek i wsi. Jednak ju˝ pod koniec lipca 1944 r. zostalipodst´pnie rozbrojeni przez oddzia∏y przynale˝ne do radzieckiego 29 Gwardyjskiego Kor-pusu Piechoty. Mia∏o si´ to staç za wiedzà Stalina. Wi´kszoÊç ˝o∏nierzy wcielono do ludo-wego Wojska Polskiego. Odmowa kontynuacji walki z Niemcami w tej formacji grozi∏aaresztowaniami i wywiezieniem do ZSRR.

Nale˝y podkreÊliç, i˝ 27 WDP AK by∏a najwi´kszà polskà jednostkà partyzanckà reali-zujàcà plan „Burza” w pierwszej po∏owie 1944 r. W zaci´tych walkach pokona∏a oko∏o

23 Po tej tragedii oddzia∏ mjr. Jana Szatowskiego „Kowala” zawróci∏ i po∏àczy∏ si´ z pozosta∏ymi si∏ami dy-wizji w rejonie Miedna. Razem z nimi bi∏ si´ na Lubelszczyênie. Patrz W. Filar, Geneza i walki..., s. 196–204.24 Charakterystyczny wydaje si´ w tym kontekÊcie artyku∏ cenionego przez autora kijowskiego historykaI. Iljuszyna, Utworiennija ta bojowa dijalnist 27 Wo∏ynÊkoji diwiziji pichoty Armiji Krajowij [w:] Ukrajina–Pol-szcza: wa˝ki pytannija, t. 3, Warszawa 1998. W obszernym tekÊcie poÊwićonym 27 WDP AK stwierdza onprzypadki palenia przez polskich ˝o∏nierzy ukraiƒskich wsi i brutalnego represjonowania ich mieszkaƒcówza wspieranie UPA (s. 176). Nie podaje jednak ani jednej nazwy takiej wsi, ani te˝ êród∏a swojej wiedzy.

100

600 km. Stoczy∏a oko∏o 60 wi´kszych bojów. W ich trakcie poleg∏o 625 ˝o∏nierzy, a rany od-nios∏o oko∏o 400, do niewoli dosta∏o si´ 195, a 1320 zagin´∏o. Historycy szacujà, i˝ stratyniemieckie wynios∏y 700–750 zabitych ˝o∏nierzy i 900–1000 rannych. Do polskiej niewolidosta∏o si´ natomiast oko∏o 350 ˝o∏nierzy wroga25.

Walki z UPA 27 WDP AK prowadzi∏a jedynie w pierwszym okresie swego istnienia(ostatnie dni 1943 r. i pierwsze tygodnie 1944 r.). Stanowi∏y bardzo wa˝ny, ale tylko epizodw jej szlaku bojowym. Ich podstawowym celem by∏o stworzenie bazy operacyjnej dla dzia-∏aƒ przeciwko wojskom niemieckim oraz ochrona polskich wsi przed dzia∏aniami UPA.W trakcie walk dywizja nie ponios∏a wi´kszych strat osobowych. Podjćie dalszych badaƒnad dziejami wo∏yƒskiej dywizji, przede wszystkim w oparciu o ukraiƒskie i rosyjskie zaso-by archiwalne, zapewne nie zmieni tej konstatacji.

25 W. Filar, Geneza i walki..., s. 205.

101

Grzegorz Hryciuk

Akcje UPA przeciwko Polakom po ponownym zajćiuWo∏ynia i Galicji Wschodniej

przez Armi´ Czerwonà w 1944 rokuRozpocz´ta w 1943 r. antypolska akcja Ukraiƒskiej Powstaƒczej Armii na Wo∏yniu, któ-

rej nasilenie przypad∏o na miesiàce wiosenno-letnie, póênà jesienià 1943 r. zacz´∏a wyraêniedogasaç. Jej inicjatorzy – przywódcy Organizacji Ukraiƒskich Nacjonalistów Niepodleg∏o-Êciowców-Paƒstwowców (OUN-SD, frakcja Bandery) – doszli do wniosku, ˝e nie w pe∏niziÊci∏a pok∏adane w niej nadzieje. Âwiadczyç o tym mog∏aby ocena dokonana w listopadzie1943 r. przez S∏u˝b´ Bezpieczeƒstwa OUN, w której przyznawano, ˝e mimo wielkich strat,jakie ponios∏a ludnoÊç polska, „akcja niszczenia Polaków nie przynios∏a oczekiwanych skut-ków. Polski aktywny element w zasadzie uchroni∏ si´”1. Polacy, którzy przetrwali, zmuszenizostali jednak do opuszczenia wi´kszoÊci wsi oraz chutorów i skupienia si´ w miastach i mia-steczkach, a tak˝e w 13 istniejàcych oÊrodkach (bazach) samoobrony2.

Spadek liczby wystàpieƒ antypolskich, ale tak˝e skuteczniejsza samoobrona, wzrost si∏partyzantki polskiej i radzieckiej, wi´ksze nasycenie strefy przyfrontowej przez oddzia∏yniemieckie zaowocowa∏y zmniejszeniem liczby ofiar wÊród ludnoÊci cywilnej do 183 (liczbaminimalna) w paêdzierniku i 173 w listopadzie 1943 r. Ponowny, doÊç znaczny – ale incy-dentalny – wzrost liczby mordów nastàpi∏ w grudniu 1943 r. (756–762 ofiary)3. Popraw´bezpieczeƒstwa ludnoÊci polskiej przynios∏o zajćie od stycznia do kwietnia 1944 r. niemalca∏ego Wo∏ynia przez Armi´ Czerwonà.

Odmiennie sytuacja kszta∏towa∏a si´ na obszarach Galicji Wschodniej, wchodzàcejw sk∏ad Generalnego Gubernatorstwa. Fala mordów i wystàpieƒ antypolskich, s∏abnàca naWo∏yniu w drugiej po∏owie 1943 r., przela∏a si´ przez „kordon sokalski” i ogarn´∏a mi´dzyinnymi tereny podgórskie i leÊne, stanowiàce obszar przysz∏ej dzia∏alnoÊci zgrupowaƒ ukra-iƒskich4. Wprawdzie oficjalnie, jak g∏osi∏y wewn´trzne dokumenty OUN-UPA, Polakówtraktowano „jako front drugorz´dny” i biç ich miano wy∏àcznie „za »s∏u˝alczà« robot´”5,w rzeczywistoÊci jednak w wielu miejscach antypolskie akcje „odwetowe”, które z retorsjaminiewiele mia∏y wspólnego, by∏y jednà z najwa˝niejszych, jeÊli nie podstawowà formà aktyw-noÊci oddzia∏ów UPA6. G∏ówne ostrze uderzeƒ skierowane by∏o, jak Êwiadczy∏ rozkazjednego z lokalnych przywódców OUN z terenu Tarnopolszczyzny „Dowbaka” z 12 lutego

1 Litopys UPA. Nowa serija, t. 2, Kyjiw–Toronto 1999, s. 310. 2 W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraiƒskich na ludnoÊci polskiejWo∏ynia 1939–1945, t. 2, Warszawa 2000, s. 1066. 3 Ibidem, s. 1045.4 Zob. G. Hryciuk, Straty ludnoÊci w Galicji Wschodniej w latach 1941–1945 [w:] Polska–Ukraina: trudnepytania, t. 6, Warszawa 2000, s. 283–287.5 CDAWOWU, 3833/2/1, k. 357. 6 W dokumentach wewn´trznych zwracano uwag´ na koniecznoÊç „humanitarnego” przeprowadzaniaakcji odwetowych, a tak˝e na ich „prawne” umocowanie, tj. potrzeb´ odnotowywania w sprawozdawczoÊci(protoko∏ach) przyczyn i powodów ich podjćia. Instrukcja nr 3/44 g∏osi∏a: „3. Przeprowadzajàc akcje

102

1944 r., w „polski aktyw, seksotów [tajnych wspó∏pracowników] bolszewickich i ró˝negorodzaju donosicieli”, zniszczeniu podlegaç mia∏y jednak tak˝e „czysto polskie wsie”7. Wzmoc-nienie presji na ludnoÊç polskà zwiàzane by∏o ze zbli˝aniem si´ frontu i b´dàcà ju˝ tylkokwestià czasu zmianà okupacji. Oczyszczenie ziem etnicznie mieszanych z elementu pol-skiego s∏u˝yç mog∏o zapewne nie tylko jako argument w ewentualnym ukraiƒsko-polskimsporze terytorialnym i granicznym, ale tak˝e uniemo˝liwiç mia∏o wykorzystanie cz´ÊciPolaków przez w∏adze radzieckie do zwalczania nacjonalistycznej partyzantki ukraiƒskieji pomocy w instalowaniu lokalnych ogniw w∏adzy radzieckiej. Nie by∏y to obawy bezpod-stawne, bioràc pod uwag´ strach – znacznie silniejszy od niechći wobec ustroju radziec-kiego – Polaków przed fizycznà eksterminacjà przez OUN-UPA8.

Szeroko zakrojona akcja depolonizacji Galicji Wschodniej przynios∏a w 1943 r. i pierw-szych miesiàcach 1944 r. pewne rezultaty. LudnoÊç polska masowo opuszcza∏a zagro˝onerejony. Wed∏ug prawdopodobnie przesadzonych danych polskiego podziemia w pierwszejpo∏owie 1944 r. na zachód mia∏o wyjechaç blisko 300 tys. Polaków9. W niektórych powia-tach, na przyk∏ad bobreckim, jaworowskim, kamioneckim, brodzkim, przemyskim, ˝ó∏-kiewskim, rawskim czy sokalskim, wi´kszoÊç polskich osiedli opustosza∏a10. Zbli˝one dopolskich ustalenia przytacza Lew SzankowÊkyj. Wed∏ug danych OUN-UPA w ramach takzwanej dzikiej repatriacji (czyli ucieczki) z „Zachodnich Ziem Ukrainy” (Galicji Wschod-niej wraz z Wo∏yniem) wyjechaç mia∏o do koƒca czerwca 1944 r. 425 tys. Polaków11. Majà-tek mordowanej lub wyp´dzanej ludnoÊci polskiej cz´sto ulega∏ zniszczeniu. Mia∏o tozapewne na celu zniechćenie jej lub uniemo˝liwienie ewentualnego powrotu, na przyk∏adw zmienionej sytuacji politycznej12.

NadejÊcie frontu powodowa∏o na ogó∏ zmniejszenie intensywnoÊci wystàpieƒ ukraiƒ-skich przeciwko Polakom. Zdarza∏y si´ jednak próby wykorzystania chaosu w strefie przy-

odwetowe na Polakach zwróciç jeszcze raz uwag´ na to, ˝e kobiet i dzieci zabijaç nie wolno. Nie wolno te˝kaleczyç – odcinaç ràk, nóg, nosów itp., tylko zabijaç. Za przekroczenie (Êwiadome) tego rozkazu karaç jaknajsurowiej. Prosz´ ÊciÊle trzymaç si´ instrukcji – uderzaç tam, gdzie to najbardziej celowe. Nie wypuszczaçkierownicy z ràk, nie dopuÊciç, ˝eby ulica hula∏a na nasze konto. Panowaç nad sytuacjà. Po przeprowadze-niu akcji odwetowej wys∏aç bezzw∏ocznie protokó∏ oparty na dok∏adnych danych, dlaczego i za co danàakcj´ przeprowadzono”. Ibidem, 3836/1/4, k. 40. 7 Ibidem, k. 30.8 W raporcie Delegatury Rzàdu z terenu Lwowa, sporzàdzonym wiosnà 1944 r., pisano: „W okolicach˝yjàcych od miesićy pod ustawicznà grozà terroru ukraiƒskiego, umćzona ludnoÊç nasza po wsiachi ma∏ych miasteczkach nie dajàcych jej zabezpieczenia, widzi w przyjÊciu wojsk sowieckich jedynà realnàmo˝liwoÊç ratunku, tote˝ pragnie ich przyjÊcia, nierzadko modli si´ goràco, aby to si´ sta∏o jak najpr´dzej.Z rozmów z tymi ludêmi widaç, ˝e nie majà oni z∏udzeƒ co do bolszewików ani sympatii, ale chcà ode-tchnàç, chcà, aby wreszcie mocna i bezwzgl´dna w∏adza po∏o˝y∏a kres hajdamackiej anarchii i zbrodni. Ju˝sam fakt ucieczki prowodyrów ukraiƒskich i pokornienia masy ukraiƒskiej przy zbli˝aniu si´ frontu, uspo-sabia ludnoÊç polskà ˝yczliwie do bolszewików”. BOss., 16599/II, k. 147. Warto te˝ zacytowaç fragmentyz raportu politycznego OUN z rejonu Stryja i Drohobycza z 31 III 1944 r., w którym pisano m.in. o Pola-kach: „Trzeba wierzyç, ˝e pod bolszewickà okupacjà wszyscy oni stanà si´ agentami NKWD, ˝eby nas znisz-czyç. Ich zaskorupia∏ej polityki i nastawienia nie zmieni nic – chyba si∏a. [...] Z nimi mo˝na rozmawiaç[...] chyba krwià i ˝elazem. NienawiÊç wÊród polsko-ukraiƒskich do∏ów dochodzi do ostatnich granic”.CDAWOWU, 3833/1/151, k. 3.9 AAN, 202/III-125, k. 42.10 Ibidem, 202/III-131, k. 101, 104, 108, 111. Zob. ibidem, 202/III-121, k. 302, 339, 340.11 L. SzankowÊkyj, UkrajinÊka PowstanÊka Armija [w:] Istorija ukrajinÊkoho wijÊka 1917–1995, Lwiw 1996,s. 562.12 W rozkazach UPA tak m.in. uzasadniano koniecznoÊç likwidowania „Êladów polskoÊci”. G. Motyka, OdWo∏ynia do akcji „Wis∏a”, „Wi´ê” 1998, nr 3, s. 116, 117.

103

frontowej do zniszczenia wi´kszych lub aktywniejszych oÊrodków polskich. 14 kwietnia 1944 r.85-osobowy oddzia∏ UPA zaatakowa∏ Bitków. W otoczonej ze wszystkich stron i odizolowa-nej od Êwiata wskutek wysadzenia mostów oraz odcićia ∏àcznoÊci telefonicznej miejscowo-Êci zginàç mia∏o, wed∏ug danych ukraiƒskich, 100 Polaków i 40 „bolszewików”. Na jedno-stronny raczej charakter walk wskazywaç mogà straty UPA – 2 zabitych i 2 rannych13.

Natychmiast po zajćiu cz´Êci obszarów Wo∏ynia i Galicji Wschodniej w∏adze radzieckiepodj´∏y dzia∏ania zmierzajàce do likwidacji sieci organizacyjnej i formacji zbrojnych ukraiƒ-skich nacjonalistów. Poza mniej skutecznymi Êrodkami politycznymi – wezwaniami i apelami„do uczestników tak zwanych »UPA« i »UNRA«”14 – si´gni´to po wypróbowane i bardziejskuteczne Êrodki militarne. Oddzia∏y OUN-UPA stanowi∏y – ze wzgl´du na swojà liczebnoÊç,uzbrojenie, poziom wyszkolenia oraz dyscypliny – powa˝ne zagro˝enie nie tyle dla zapleczaArmii Czerwonej, co dla powodzenia ponownie podj´tych procesów sowietyzacyjnych naZachodniej Ukrainie. W 1944 r. si∏y UPA najprawdopodobniej liczy∏y oko∏o 25 tys. ˝o∏nie-rzy, w tym 13–16 tys. podporzàdkowanych dowództwu UPA „Pó∏noc” (Wo∏yƒ) i 10 tys. UPA„Zachód” (Galicja Wschodnia). W styczniu 1945 r., wed∏ug ocen radzieckich, w szeregachUPA walczy∏o nadal oko∏o 24 tys. partyzantów: w obwodzie stanis∏awowskim – 34 oddzia∏y(4470 osób), tarnopolskim – 139 oddzia∏ów (5620 osób), drohobyckim – 68 oddzia∏ów(2915 osób), wo∏yƒskim – 37 oddzia∏ów (1830 osób), rówieƒskim – 110 oddzia∏ów (4036 osób),lwowskim – 110 oddzia∏ów (4036 osób) i na Bukowinie – 22 oddzia∏y (719 osób)15.

Dowodem docenienia powagi sytuacji by∏o powierzenie koordynacji dzia∏aƒ zbrojnychprzeciwko podziemiu ukraiƒskiemu w 1944 r. wydelegowanym specjalnie w tym celu naUkrain´: zast´pcy ludowego komisarza bezpieczeƒstwa paƒstwowego ZSRR gen. Siergie-jowi Krug∏owowi i zast´pcy ludowego komisarza spraw wewn´trznych ZSRR gen. IwanowiSierowowi16. Do walki z antykomunistycznym, nacjonalistycznym ruchem oporu na Ukra-inie u˝yto olbrzymich Êrodków militarnych i propagandowych. Od marca 1944 r. trwa∏yakcje zbrojne Armii Czerwonej i wojsk wewn´trznych Ludowego Komisariatu SprawWewn´trznych (NKWD) majàce na celu zd∏awienie oporu ukraiƒskiego. W walkach bra∏yudzia∏ tak˝e oddzia∏y wojsk pogranicznych (od maja 1944 r.), konwojowych, wojsk „ochronyprzemys∏u” NKWD, dawne jednostki partyzanckie, w tym s∏ynna dywizja gen. SidoraKowpaka podporzàdkowana NKWD, pociàgi pancerne, lotnictwo, grupy operacyjne zarzà-dów bezpieczeƒstwa paƒstwowego, kontrwywiadu wojskowego („Smiersz”) oraz milicja17.W paêdzierniku 1944 r. liczebnoÊç wojsk wewn´trznych NKWD stacjonujàcych na Ukra-inie Zachodniej si´gn´∏a 26 304 ˝o∏nierzy (dywizja i 9 brygad piechoty oraz pu∏k kawale-rii)18. Na poczàtku 1945 r. si∏y walczàce z UPA i OUN wspiera∏y, organizowane z miejsco-wej i nap∏ywowej ludnoÊci, istriebitielnyje bataliony (212 batalionów niszczycielskich,liczàcych 23 906 osób) i grupy wsparcia (2336 grup liczàcych 24 025 osób)19. Od 1944 r.

13 CDAWOWU, 3833/1/132, k. 58.14 W. Serhijczuk, Desiat’ buremnych lit. ZachidnoukrajinÊki zemli u 1944–1953 rr. Nowi dokumenty i mate-ria∏y, Kyjiw 1998, s. 24–30.15 A.W. Kentij, UkrajinÊka PowstanÊka Armija w 1944–1945 rr., Kyjiw 1999, s. 77, 78, 93; Litopys neskore-noji Ukrajiny. Dokumenty, materia∏y, spohady, t. 2, Lwiw 1997, s. 170, 171; P. Sodol, UkrajinÊka PowstanÊkaArmija 1943–49, New York 1994, s. 47, 48.16 A.W. Kentij, op. cit., s. 143.17 I. Bi∏as, Represywno-karalna systema w Ukrajini 1917–1953, Kyjiw 1994, t. 1, s. 176, 177, 253–266, t. 2,s. 482, 483; A.W. Kentij, op. cit., s. 144–147; P. Sodol, op. cit., s. 48–52.18 I. Bi∏as, op. cit., t. 2, s. 478–482. Dane bez obwodu drohobyckiego.19 A.W. Kentij, op. cit., s. 154.

104

strona radziecka w walce z UPA coraz cz´Êciej pos∏ugiwa∏a si´ prowokacjà, wykorzystujàcbojówki z∏o˝one z jej by∏ych partyzantów. UPA, która po wejÊciu Armii Czerwonej ponosi∏adotkliwe straty, od 1945 r. zacz´∏a operowaç z regu∏y mniejszymi jednostkami – plutonami,∏àczàcymi si´ w wi´ksze oddzia∏y tylko dla wykonania okreÊlonego zadania20.

W∏adze radzieckie stawia∏y organom bezpieczeƒstwa i lokalnemu aparatowi partyjnemui administracyjnemu nierealne, jak si´ okazywa∏o, zadania ca∏kowitego rozbicia podzie-mia nacjonalistycznego w zachodnich obwodach Ukrainy w ciàgu kilku miesićy. Mimorzucenia przeciwko OUN-UPA olbrzymich si∏, mimo ogromnych strat ponoszonych przezformacje ukraiƒskie, ich opór nie zosta∏ ani w 1944 r., ani nawet w 1945 r. z∏amany. W Êwie-tle dokumentów radzieckich w 1944 r. na Zachodniej Ukrainie, w toku akcji pacyfikacyj-nych NKWD i Ludowego Komisariatu Bezpieczeƒstwa Paƒstwowego (NKGB), Êmierçponios∏o 57 405 „ukraiƒskich nacjonalistów”, aresztowano 50 941, a dobrowolnie ujawni∏osi´ 15 990 osób21. Bilans prawie dwuletnich „walk z bandytyzmem w zachodnich obwodachUkraiƒskiej SRR” zawar∏ w swoim sprawozdaniu z 16 stycznia 1946 r. Iwan Riasnyj,dotychczasowy komisarz ludowy spraw wewn´trznych USRR, awansowany wówczas nazast´pc´ komisarza ludowego spraw wewn´trznych ZSRR. Od lutego 1944 r. do 1 stycznia1946 r. przeprowadzono na Zachodniej Ukrainie 39 773 „operacji czekistowsko-wojsko-wych”, w trakcie których Êmierç ponios∏o 103 313 „bandytów”, a 110 785 zatrzymano;aresztowano 8370 „uczestników OUN” i 15 959 „aktywnych powstaƒców”. 50 058 „bandy-tów” ujawni∏o si´ – wed∏ug tych danych – samorzutnie22. Straty (tylko do 15 paêdziernika1945 r.) strony radzieckiej mia∏y wynieÊç 9731 zabitych (w tym 383 funkcjonariuszyNKWD-NKGB, 121 oficerów i 924 podoficerów oraz ˝o∏nierzy wojsk NKWD i Armii Czer-wonej, 1705 ˝o∏nierzy istriebitielnych batalionów i przedstawicieli aktywu radzieckiego,6598 osób cywilnych), 1370 rannych i 2407 zaginionych w wyniku „aktów bandyckich” oraz2293 zabitych, 2714 rannych i 341 zaginionych w trakcie walk i akcji pacyfikacyjnych funk-cjonariuszy aparatu bezpieczeƒstwa, ˝o∏nierzy, strybków i aktywistów partyjnych23.

W tej niezwykle zaci´tej, obfitujàcej po obu stronach w okrucieƒstwa i zbrodnie wojnieistotnà kwestià by∏a postawa miejscowego spo∏eczeƒstwa. O ile znaczna cz´Êç ludnoÊciukraiƒskiej tzw. zachodnich obwodów USRR wydawa∏a si´ wspieraç OUN-UPA, o tylePolacy do dzia∏alnoÊci nacjonalistów ukraiƒskich odnosili si´ wrogo. To z kolei powodowa∏o,˝e w oczach administracji radzieckiej Polacy stawali si´ – wprawdzie tymczasowymi i doÊçniewygodnymi, ze wzgl´du na wcià˝ ˝ywe wÊród nich nadzieje na powrót zwierzchnoÊci pol-skiej nad Kresami Wschodnimi, ale w praktyce jedynymi – sojusznikami w walce z „bur˝u-azyjnym nacjonalizmem ukraiƒskim”. W pierwszych sprawozdaniach z Wo∏ynia NikityChruszczowa wyraênie pobrzmiewa∏o przekonanie, ˝e Polacy sà bardziej lojalni ni˝ Ukra-iƒcy. Dowodziç tego mia∏ mi´dzy innymi ich stosunek do mobilizacji do armii gen. Zyg-munta Berlinga, a nawet do Armii Czerwonej24. W pochodzàcym ze znacznie póêniejszegookresu (5 listopada 1944 r.) sprawozdaniu sekretarza tarnopolskiego obkomu Komuni-

20 Ibidem, s. 167.21 I. Bi∏as, op. cit., t. 2, s. 584.22 I. Bi∏as, Protystojannia. Akciji represywnoho aparatu totalitarnoho re˝ymu proty nacionalno-wyzwolnohoruchu ukrajinÊkoho narodu, cz. 2, „Literaturna Ukrajina” 1992, nr 43. Wed∏ug informacji naczelnika Wydzia∏udo Walki z Bandytyzmem NKWD ZSRR gen. Leontjewa liczba zabitych wynieÊç mia∏a 101 624 osoby,a zatrzymanych 111 439 osób. GARF, 9478/1/353, k. 62. Jeszcze inne dane: Litopys UPA. Nowa serija,t. 2, s. 294; W. Serhijczuk, OUN-UPA w roky wijny. Nowi dokumenty i materia∏y, Kyjiw 1996, s. 171.23 GARF, 9478/1/353, k. 39, 40.24 W. Serhijczuk, Desiat’..., s. 34, 35.

105

stycznej Partii (bolszewików) Ukrainy Kompanijca do Chruszczowa podkreÊlano wrćz, ˝e„polska ludnoÊç nastrojona [jest] wrogo do organizacji »UPA« i zdecydowana wi´kszoÊçÊwiadczy nam us∏ugi pomocnicze”25.

Choç radziecka propaganda rozwiewa∏a nadzieje na ponowne w∏àczenie Wo∏ynia orazGalicji Wschodniej w granice Rzeczypospolitej i wprowadza∏a radzieckà cywilnà admini-stracj´, dbajàc o wysuwanie na najwa˝niejsze stanowiska, obok aparatczyków przyby∏ychz g∏´bi ZSRR, miejscowych, nastawionych proradziecko Ukraiƒców, to jednak na ni˝szychszczeblach w∏adzy poczàtkowo tolerowa∏a stosunkowo du˝à liczb´ Polaków, którzy szcze-gólnie ch´tnie zasilali mi´dzy innymi milicj´, a tak˝e zg∏aszali si´ do s∏u˝by w istriebitielnychbatalionach26. W obwodzie tarnopolskim, wed∏ug opinii historyków ukraiƒskich, w lutym1945 r. stanowili nawet 80 proc. ich sk∏adu osobowego27, w obwodzie drohobyckim podkoniec 1944 r. – nieco ponad 20 proc. ogó∏u strybków (w 29 batalionach pe∏ni∏o s∏u˝b´ 3850Ukraiƒców, 465 Rosjan i 1300 Polaków)28. Jak si´ wydaje, g∏ównym motywem s∏u˝by w tychjednostkach, podlegajàcych funkcjonariuszom NKWD i przez nich dowodzonych, by∏a bar-dziej próba zapewnienia bezpieczeƒstwa wsiom i osiedlom polskim, zalegalizowania istnie-jàcej tam ju˝ cz´sto samoobrony, ni˝ wspierania, uznawanych wszak za okupacyjne, w∏adzradzieckich. O rzeczywistych nastrojach i odczuciach ˝o∏nierzy batalionów – prócz ichwspomnieƒ i relacji – Êwiadczyç mo˝e Sprawozdanie z dzia∏alnoÊci drohobyckiego obkomuKP(b)U za miesiàce sierpieƒ–wrzesieƒ 1944 r., w którym pisano z oburzeniem, ˝e „by∏y nawetwypadki, gdy Polacy w batalionach niszczycielskich domagali si´, ˝eby im pozwoliç nosiç naczapkach nie czerwone gwiazdy, a polskie or∏y”29.

Stopniowo, mi´dzy innymi na skutek manifestowania takich postaw przez Polaków, sto-sunek strony radzieckiej do spo∏ecznoÊci polskiej na Wo∏yniu i w Galicji Wschodniej ule-ga∏ zaostrzeniu. W Êwietle niektórych dokumentów zarówno polskiego, jak i ukraiƒskiegopodziemia polityka radziecka zacz´∏a zmieniaç si´ ju˝ od czerwca 1944 r. Przejawia∏o si´ tow zwalnianiu i zast´powaniu Polaków w aparacie administracyjnym oraz w milicji przezelement nap∏ywajàcy ze wschodu i miejscowych Ukraiƒców, a nawet w rozbrajaniu polskichmilicjantów i strybków, jak na przyk∏ad we wrzeÊniu 1944 r. w Berezowcach30.

Koegzystencja, a nawet poczàtkowo ograniczona wspó∏praca cz´Êci ludnoÊci polskiejz w∏adzami radzieckimi, uwarunkowana obawami, niechćià i wrogoÊcià wobec nie tylkonacjonalistów ukraiƒskich, ale Ukraiƒców w ogóle, przyczyni∏a si´ co najmniej do petryfi-kacji, jeÊli nie do eskalacji, napi´ç ukraiƒsko-polskich31. Polacy traktowani byli przez wieluUkraiƒców jako „element wys∏ugujàcy si´”, kolaboranci, tym groêniejsi, ˝e znajàcy Êwiet-nie miejscowe Êrodowisko. Jako milicjanci i ˝o∏nierze istriebitielnych batalionów braliudzia∏ w zarzàdzanych przez w∏adze radzieckie ob∏awach na osoby uchylajàce si´ od s∏u˝bywojskowej. Masowa branka do Armii Czerwonej i wysy∏anie nie przeszkolonych pobo-rowych na pierwszà lini´ frontu traktowane by∏o jako jeden ze Êrodków os∏abienia UPAi jej zaplecza. Milicjanci i strybki uczestniczyli tak˝e w akcji zbierania kontyngentów,

25 CDAHOU, 1/23/929, k. 73.26 CDAWOWU, 3833/1/155, k. 56, 57; ibidem, 3833/1/156, k. 26, 89.27 O. Hajdaj, B. ChabariwÊkyj, W. Chanas, Chto po˝aw „Buriu”? Armija Krajowa na Ternopilli 1941–1945 rr.,Ternopil 1996, s. 79.28 DALO, 5001/2/32, k. 130.29 Ibidem, k. 71.30 CDAWOWU, 3833/1/156, k. 26; O. Hajdaj, B. ChabariwÊkyj, W. Chanas, op. cit., s. 70, 140, 141; W. Ser-hijczuk, Desiat’..., s. 139.31 CDAWOWU, 3833/1/156, k. 26, 81.

106

towarzyszyli funkcjonariuszom NKWD przy przeprowadzaniu aresztowaƒ podejrzewanycho sympatie nacjonalistyczne Ukraiƒców. Przy ró˝nego rodzaju akcjach policyjnych docho-dziç mia∏o, jak zdajà si´ Êwiadczyç materia∏y ounowskie i dokumenty radzieckie, do odwetu,swoistego wyrównywania osobistych porachunków, a tak˝e kradzie˝y dokonywanych przezniektórych Polaków s∏u˝àcych w milicji czy formacjach samoobronnych32.

JeÊli wierzyç meldunkom OUN z terenu Tarnopolskiego z wrzeÊnia 1944 r., stosunkiukraiƒsko-polskie mia∏y byç tam „napi´te do punktu kulminacyjnego. Ogólnie ludnoÊçukraiƒska przejawia do Lachów jeszcze wi´kszà nienawiÊç ni˝ do czerwonych. By∏y przy-padki, ˝e ch∏opi prosili rajdujàce grupy, ˝eby przysz∏y i wyniszczy∏y laszni´ nie ˝a∏ujàc, ˝eprzy takich akcjach mogà sp∏onàç ich gospodarstwa”33.

Jeszcze wi´kszy wp∏yw na trwanie konfliktu, pog∏´bianie si´ wzajemnych resentymen-tów i nienawiÊci mia∏a, nie podlegajàca poczàtkowo modyfikacji, mimo zmienionej poodejÊciu Niemców sytuacji, postawa kierownictwa UPA. W rozkazie nr 6 z 10 lipca 1944 r.Wasyl Sydor „Sze∏est”, dowódca UPA „Zachód”, oskar˝ajàc Polaków o „prowokacje, dono-sicielstwo i wys∏ugiwanie si´ [...] Niemcom i bolszewikom”, poleca∏: „Rozkazuj´ uderzaçstale w Polaków do ostatecznego wyniszczenia ich z [?] tych ziem. KolejnoÊç akcji prze-ciwpolskich: a) niszczenie si∏y bojowej wroga, b) aktywiÊci i seksoci, c) akcje odwetowe.Formy: a) wspólna akcja oddzia∏ów na skupiska polskie, b) akcja niepokojàca pododdzia-∏ów, czujek itd. Tak jak i przedtem nie wolno likwidowaç kobiet i dzieci. W pewnychwypadkach wzywaç Polaków do terminowego opuszczenia ukraiƒskich ziem”34. W kolej-nym rozkazie nr 7/44, wydanym 1 wrzeÊnia 1944 r., zarysowa∏o si´ z∏agodzenie stanowiskawobec Polaków: „4. Polacy. Wi´kszoÊç Polaków kontynuuje s∏u˝alczà przeciwukraiƒskàprac´ na korzyÊç NKWD. Sà ju˝ owoce tej pracy: akcje (ob∏awy) na ukraiƒskà ludnoÊç.Jednak Polacy zawiedli si´ w swoich rachubach na zbudowanie paƒstwa r´kami bolszewi-ków. Dostrzegli, ˝e sà przedmiotem w r´kach Moskwy i pe∏nià rol´ Murzyna. Sà oznakiodwrotu Polaków od NKWD, tym samym mo˝liwoÊci zbli˝enia do Ukraiƒców. Zasadniczomasowe akcje przeciwpolskie wstrzymuje si´. Jednak konsekwentnie nale˝y je prowadziçprzeciw wszelkiemu polskiemu elementowi, który w jakikolwiek sposób wspó∏pracujez NKWD i tymi organami moskiewskiego imperializmu, które dà˝à do moralnego i fizycz-nego zniszczenia ukr[aiƒskiego] narodu (np. napad na polskà milicj´ w danym oÊrodku,który liczy 20 osób. Nale˝y zniszczyç jednà trzecià lub po∏ow´ z nich, innych rozbroiçi uprzedziç, ˝e jeÊli nie zaprzestanà tej wspó∏pracy z bolszewikami przeciwko nam, b´dànast´pnym razem zniszczeni)”35.

Podobny wydêwi´k mia∏y tymczasowe instrukcje z 7 wrzeÊnia 1944 r. Zezwalano w nichjedynie na uderzenia w polskà milicj´ oraz tych Polaków, którzy poszli na wspó∏prac´z „bolszewikami” przeciwko Ukraiƒcom. Rozpoczàç te˝ miano akcj´ propagandowà ukie-runkowanà na Polaków, w której wzywaç ich miano do wspó∏pracy36. Te dyrektywy jednakz oporami i nie w pe∏ni lub w ogóle nie zosta∏y przyj´te przez znacznà cz´Êç cz∏onków i sym-patyków OUN oraz partyzantów UPA w 1944 r. i w pierwszych miesiàcach 1945 r. Potwier-dzenie tego znaleêç mo˝na w rozkazie UPA „Zachód” nr 9/44 z 25 listopada 1944 r., w któ-rym konstatowano mi´dzy innymi: „Nie rozegnano polskiej milicji, znćajàcej si´ nad

32 W. Serhijczuk, OUN-UPA..., s. 397–399, 403–405; idem, Desiat’..., s. 137–142, 170; DALO, 5001/2/32, k. 71.33 CDAWOWU, 3833/1/156, k. 113.34 O. Hajdaj, B. ChabariwÊkyj, W. Chanas, op. cit., s. 83, 84.35 CDAWOWU, 3836/1/15, k. 4.36 Ibidem, 3833/1/46, k. 5, 6.

107

narodem, choç zadanie [to] – jedno z najl˝ejszych, za to poturbowano w niczym niewinnàpolskà mas´, choç czas akcji odwetowych minà∏”37.

Oddzia∏y UPA i bojówki OUN zaktywizowa∏y swojà dzia∏alnoÊç niemal natychmiast poprzetoczeniu si´ frontu i odejÊciu milionowych mas wojsk na zachód. Ju˝ w sierpniu 1944 r.sekretarz rejonu niemirowskiego alarmowa∏ I sekretarza lwowskiego obkomu KP(b)UIwana Hruszeçkiego: „W ostatnim czasie dzia∏alnoÊç banderowskich ugrupowaƒ wzros∏a.Zabójstwa Polaków, podpalenia, napady na czerwonoarmistów, ostrza∏ samochodów itd.odbywajà si´ ka˝dego dnia. Bandyci prowadzà aktywnà zbrojnà walk´. We wsiach rejonuprawie codziennie zabijajà Polaków i ich rodziny. Ci zwracajà si´ do rejonów z proÊbào ochron´ przed napadami bandytów. Liczni Polacy przychodzà ze wsi nocowaç do cen-trum rejonu”38. Fakt zaktywizowania dzia∏aƒ UPA potwierdza∏o tak˝e sprawozdanie sekre-tarza tarnopolskiego obkomu KP(b)U Kompanijca skierowane do Kijowa, do sekretarzaKC KP(b)U D. Korotczenki: „Szczególnà aktywnoÊç bandy te rozwin´∏y w miesiàcu sierp-niu. Terroryzujàc miejscowà ludnoÊç zabijajà sowiecko-partyjny i wiejski aktyw, urzàdzajànapady na sielsowiety, palà zbo˝e i m∏ocarnie, grabià kooperatywy, sk∏ady, mleczarnie,palà polskie wsie i wycinajà polskà ludnoÊç, urzàdzajà na drogach nocne i dzienne zasadzki,ostrzeliwujà samochody wojskowe i zabijajà wojskowych”39.

Akcje ukraiƒskie by∏y skierowane g∏ównie przeciwko osobom uznanym za wspó∏pracow-ników radzieckich w∏adz bezpieczeƒstwa, ˝o∏nierzom istriebitielnych batalionów, milicjan-tom. Bardzo cz´sto jednak w sprawozdaniach i raportach OUN zamordowanych okreÊlanojedynie jako „aktywnych Polaków”. Niejednokrotnie gin´∏y – mia∏o to zapewne s∏u˝yç jakoprzyk∏ad odstraszajàcy – ca∏e rodziny seksotów lub „aktywnych Polaków”. Terror indywidu-alny ogarnà∏ ca∏à niemal Galicj´ Wschodnià. W sprawozdaniach OUN z wrzeÊnia 1944 r.z kilku powiatów województwa tarnopolskiego odnotowano mi´dzy innymi: 18 wrzeÊniaw Janowie „przepad∏ 1 aktywny Polak”, 19 wrzeÊnia w ZaÊcinoczach bojówka OUN zastrze-li∏a „aktywnego Polaka”, 19 wrzeÊnia we wsi Ostrowczyk bojówka OUN „w bolszewickichuniformach zapali∏a chat´, w której nocowali aktywni Lachy i ca∏a inna lacka swo∏ocz wsi,a która teraz jest na s∏u˝bie NKWD. Spali∏o si´ 3 Lachów, a reszta uratowa∏a si´ w piwnicy”,23 wrzeÊnia w ZazdroÊci zabito czterech „aktywnych Polaków”, 23 wrzeÊnia w Koby∏ow∏o-kach zabito „aktywnego Polaka”, 26 wrzeÊnia w Iwaniczach „przepad∏” jeden Polak, a w I∏aw-czy – jeden polski milicjant, 28 wrzeÊnia we wsi Ostrowiec „ktoÊ podpali∏ aktywnego PolakaKoz∏owskiego, który spali∏ si´ w ogniu”. W powiecie ska∏ackim 20 wrzeÊnia w Le˝anówce„zniszczono” trzyosobowà rodzin´ polskiego seksota, 22 wrzeÊnia w Zarubiƒcach podczasÊciàgania krzy˝a z mogi∏y ranionych zosta∏o dwóch milicjantów Polaków, 26 wrzeÊnia w Staw-kach KraÊnieƒskich zabito seksota, przewodniczàcego rady wiejskiej Ludwika Czarneckiego.W Tarnopolskiem 9 wrzeÊnia w kolonii ko∏o Proszowej zamordowana zosta∏a trzyosobowarodzina Mariana Marchewki, 19 wrzeÊnia w Skomorochach zabici zostali dwaj „Polacy-dono-siciele”, 20 wrzeÊnia mi´dzy ¸uczkà a Mikuliƒcami zabito polskiego strybka, 22 wrzeÊnia„nieznany osobnik” zabi∏ w Mikuliƒcach polskiego ˝o∏nierza batalionu istriebitielnego40.

W starciach oraz akcjach wymierzonych przeciwko oddzia∏om zbrojnym sk∏adajàcymsi´ z Polaków stosowano bezwzgl´dne metody walki. W powiecie rohatyƒskim, gdy Polacyze wsi Podwinie schwytali jednego z cz∏onków OUN z Lipicy, bojówka OUN porwa∏a

37 Ibidem, 3834/1/4, k. 3.38 DALO, P-3/1/62, k. 108, 109.39 CDAHOU, 1/23/919, k. 26.40 CDAWOWU, 3833/1/156, k. 116–118.

108

pićiu Polaków i jednà Polk´. Kobieta zosta∏a zwolniona i przekaza∏a propozycj´ wymianyjeƒców. Polacy wypuÊcili ounowca, natomiast bojówka ukraiƒska z obawy przed dekonspi-racjà schwytanych Polaków zamordowa∏a41.

Nie tylko w Galicji Wschodniej, ale tak˝e na Wo∏yniu, gdzie przypadków mordów Pola-ków by∏o mniej ni˝ na po∏udniu, bardzo cz´sto obiektem ataków byli ci Polacy, którzy usi-∏owali wróciç do opuszczonych przez siebie domostw po pozostawione tam mienie lubzebraç plony. 10 sierpnia w rejonie Magierowa szeÊcioosobowy oddzia∏ ukraiƒski ostrzela∏dziesićiu Polaków z Hucisk, którzy pracowali na polu. Dwie osoby zgin´∏y, jedna zosta∏aranna42. Terror wobec próbujàcych ratowaç swój dobytek Polaków zmusza∏ ich do chronie-nia si´ na noc do miast i wi´kszych miejscowoÊci43.

Obok dzia∏aƒ o charakterze terrorystycznym i n´kajàcym, skierowanych przeciwko poje-dynczym osobom lub niewielkim grupom ludnoÊci polskiej, od sierpnia 1944 r. UPA prze-prowadza∏a wi´ksze akcje bojowe – ataki na kolonie, a nawet ca∏e wsie zamieszkane przezPolaków. Ofiarà mordów pada∏y tam, wbrew temu, co nakazywano w rozkazach i dyrekty-wach UPA, tak˝e kobiety i dzieci. W nocy z 5 na 6 sierpnia 1944 r. pi´tnastoosobowy oddzia∏ukraiƒski napad∏ na wsie Ubynie i Dziedzi∏ów w rejonie Nowego Milatyna i bestialsko zabi∏czterech m´˝czyzn, osiemnaÊcie kobiet i pićioro dzieci, w tym 23 Polaków i czterech Ukra-iƒców44. 15 sierpnia (wed∏ug innych danych 14 sierpnia) 1944 r. ukraiƒski „oddzia∏ samo-obrony” spali∏ wieÊ Kurzany (powiat brze˝aƒski) oraz pobliski folwark, w którym organizo-wano ko∏choz. Z 33 gospodarstw sp∏on´∏o 31, zgin´∏o pi´tnaÊcie osób, w tym pi´ç kobiet45.W rejonie podhajeckim sotnia „Siri Wowky” i czota z sotni „Or∏y” pod dowództwem„Bystrego” 16 sierpnia 1944 r. zniszczy∏a wieÊ Panowice, „oÊrodek polskiego podziemia”, jakpisano w meldunku OUN. Ofiarà akcji pad∏o od dwudziestu do szeÊçdziesićiu Polaków46.17 sierpnia 1944 r. (wed∏ug innych danych w nocy z 19 na 20 sierpnia 1944 r.) podczasnapadu na wieÊ Soko∏ów w rejonie Stryja „wyci´tych zosta∏o szeÊç rodzin polskich”47.

41 Ibidem, k. 90.42 DALO, P-3/1/62, k. 111. Wed∏ug êróde∏ ounowskich ukraiƒski oddzia∏ samoobrony zaatakowa∏ dwuna-stoosobowà, uzbrojonà grup´ Polaków (sk∏adajàcà si´ z oÊmiu m´˝czyzn, jednego starca i trzech kobietz Hucisk), którzy próbowali zebraç zbo˝e z pól. Zgin´∏y trzy osoby, w tym jedna kobieta. WÊród zabitychmia∏ byç komendant polskiej samoobrony z Hucisk. CDAWOWU, 3833/1/156, k. 81.43 CDAWOWU, 3833/1/132, k. 98.44 DALO, P-3/1/62, k. 127.45 Ibidem, k. 111; CDAWOWU, 3833/1/156, k. 98. Wed∏ug innych jeszcze danych sp∏onàç mia∏o ponad70 zabudowaƒ, a ofiarà mordu pad∏o ok. 20 osób, w tym tak˝e dzieci. Jednà z przyczyn napadu mia∏o byçniepodporzàdkowanie si´ mieszkaƒców wsi ultimatum ukraiƒskiemu, w którym zakazywano zbioru kontyn-gentu oraz zalecano bojkot mobilizacji do Armii Czerwonej. CDAHOU, 1/23/919, k. 27, 29.46 CDAWOWU, 3833/1/156, k. 80, 92. W sprawozdaniu Krótkie opisy walk UPA „¸ysonia” znalaz∏ si´ opiszatytu∏owany Napad sotni „Siri Wowky” na polsko-bolszewicki oÊrodek we w[si] Panowice: „Polska wieÊPanowice w rej. podhajeckim z przyjćiem bolszewików w lipcu 1944 r. sta∏a si´ polsko-bolszewickim cen-trum, z którego cz´sto robione by∏y wypady na sàsiednie ukraiƒskie wsie w celu grabie˝y i wywozu ludno-Êci na Syberi´ i niszczenia ukraiƒskiego elementu niepodleg∏oÊciowego. Po przejÊciu frontu sotnia »SiriWowky« i jedna czota z sotni »Or∏y« pod zjednoczonym dowództwem d-cy Bystrego dosta∏y rozkaz pójÊciana Panowice i rozegnania istriebitielnego batalionu. 16 sierpnia 1944 r. przeprowadzono bój ze strybkamiwe w[si] Panowice. W wyniku tej walki zabito 60 strybków. Z naszej strony nie by∏o ˝adnych strat”. Ibidem,3836/1/14, k. 63. Wed∏ug informacji w∏adz radzieckich podczas napadu spalono 44 domostwa, Êmierçponios∏o osiemnaÊcie osób, siedemnaÊcie dalszych zosta∏o rannych. CDAHOU, 1/23/919, k. 27.47 DALO, 5001/2/32, k. 74. W sprawozdaniu sekretarza drohobyckiego obkomu KP(b)U Oleksejenki skie-rowanym do N. Chruszczowa informowano o Êmierci 16 Polaków – m´˝czyzn, kobiet i dzieci oraz o oÊmiurannych; „ca∏a pozosta∏a przy ˝yciu ludnoÊç wsi uciek∏a”. CDAHOU, 1/23/823, k. 20.

109

W nocy z 19 na 20 sierpnia 1944 r. zosta∏a obrabowana i spalona wieÊ Hnilcze w rejoniepodhajeckim. W wyniku tego napadu ponad 400 rodzin polskich z Nosowa, Hnilcza i Pano-wic uciek∏o do Podhajec48.

Najtragiczniejsze w skutkach ataki na wsie i osiedla polskie we wrzeÊniu 1944 r. prze-prowadzone zosta∏y w obwodzie lwowskim, stosunkowo niedaleko od Lwowa. W skierowa-nym do Kijowa sprawozdaniu Hruszeçkyj napisa∏: „we w[si] Jamielna iwano-frankowskiegorejonu banda banderowców nocà dokona∏a napadu i wyci´∏a 52 osoby – Polaków. [...] Nocà30 IX banda napad∏a na [...] Mazurki, rej[onu] iwano-frankowskiego i dokona∏a pogromupolskiej ludnoÊci. Zabitych zosta∏o 51 Polaków, ich domy rozgrabiono”49. Masowe mordymia∏y miejsce wczesnà jesienià we wsi ̧ ukowiec (powiat rohatyƒski), gdzie zgin´∏y 42 osoby50,a 11 paêdziernika 1944 r. we wsi S∏obódka Janowska w obwodzie tarnopolskim, gdziewymordowano siedem rodzin polskich51.

Sytuacja ludnoÊci polskiej na przewa˝ajàcej cz´Êci Ukrainy Zachodniej jesienià 1944 r.uleg∏a wić wyraênemu pogorszeniu. Po podpisaniu 9 wrzeÊnia 1944 r. przez Polski Komi-tet Wyzwolenia Narodowego oraz Rad´ Komisarzy Ludowych USRR uk∏adu o wzajem-nym przesiedleniu ludnoÊci, w∏adze radzieckie rozpocz´∏y o˝ywionà akcj´ propagandowà,zachćajàcà Polaków do wyjazdu na obszary Polski Lubelskiej, wyzwolone spod okupacjiniemieckiej. Spotka∏o si´ to z oporem miejscowej ludnoÊci polskiej, nie tylko czekajàcej naostateczne regulacje graniczne, ale i nie majàcej w∏aÊciwie dokàd wyjechaç.

Na stosunek do przesiedlenia dobitnie wskazujà liczby zarejestrowanych w komisjach.SpoÊród 44 800 polskich rodzin w obwodzie tarnopolskim (liczba, jak si´ wydaje, znaczniezani˝ona) do 15 listopada 1944 r. jedynie 752 zg∏osi∏y si´ do komisji ewakuacyjnych z proÊbào umo˝liwienie wyjazdu. Wi´kszoÊç z nich stanowi∏y rodziny wojskowych i urz´dników,którzy znaleêli jakieÊ zakotwiczenie za Bugiem. Jedynym czynnikiem, który na jesieni 1944 r.sk∏ania∏ do podjćia decyzji o wyjeêdzie, by∏ strach przed napadami oddzia∏ów ukraiƒ-skich. Jeden z ch∏opów mieszkajàcy w rejonie nowosielskim, zg∏aszajàc si´ w komisji prze-siedleƒczej w Tarnopolu, tak wyjaÊnia∏ motywy swojej decyzji: „Banderowcy w naszej wio-sce ka˝dej nocy [nas] terroryzujà, Êpimy po pićiu m´˝czyzn w chacie. JeÊli w naszej wiosceby∏oby spokojnie, nigdy nie z∏o˝y∏bym podania o przesiedlenie”52. W najtrudniejszej sytu-acji byli bez wàtpienia uchodêcy ze wsi zagro˝onych terrorem ukraiƒskim, którzy schronilisi´ w miastach. Oni w∏aÊnie w pierwszej kolejnoÊci decydowali si´ na wyjazd53.

Nad strachem przewa˝a∏o jednak najcz´Êciej przywiàzanie do ziemi ojczystej, do stronrodzinnych, których opuszczenie dla grupy nastawionej tak tradycjonalistycznie jak ch∏opiby∏oby bardzo trudne. Nie bez znaczenia by∏a tak˝e obawa przed trudnoÊciami gospodar-czymi na nowym miejscu w Polsce, przed zniszczeniami i panujàcym tam g∏odem. Powta-rza∏y si´ wypowiedzi: „Tu ˝y∏ mój ojciec, dziad i ja w ˝yciu nigdzie nie wyje˝d˝a∏em. JeÊlinie zmuszà mnie si∏à do wyjazdu, to ja nigdzie nie pojad´. Mnie i tutaj nie jest êle, a szu-kaç szcz´Êcia tam, gdzie nie wierz´, ˝e je znajd´, nie mam zamiaru”; „na Podolu ziemie lep-sze ni˝ w Polsce, a kontyngenty (dostawy zbo˝a) nie sà wielkie, a jak pójdziemy do Polski,to otrzymamy kamieniste pole, zbo˝a tam nie b´dzie, a gospodarstwo zrujnujemy. Lepiej

48 CDAHOU, 1/23/928, k. 107; CDAWOWU, 3833/1/156, k. 92.49 DALO, P-3/1/62, k. 146, 147.50 CDAWOWU, 3833/1/156, k. 126.51 Wed∏ug innego sprawozdania sekretarza tarnopolskiego obkomu KP(b)U Kompanijca w S∏obódcezamordowano 8 osób. CDAHOU, 1/23/929, k. 71, 126.52 Ibidem, 1/23/892, k. 167, 168.53 Ibidem, k. 175.

110

siedzieç na miejscu”54. Obawy przed trudnoÊciami ˝ycia w Polsce potwierdza∏y listy odkrewnych znajdujàcych si´ w armii, którzy pisali do swoich bliskich mieszkajàcych na Tar-nopolszczyênie, nakazujàc im pozostanie na miejscu: „Wiem o tym, ˝e chcà was wysiedlaçstamtàd za Bug – do Polski. A tam co, nie Polska? Nigdzie z domu nie odchodêcie. Wsz´-dzie dobrze, ale w domu najlepiej”55.

Podobne przekonania i nastroje panowa∏y wÊród ludnoÊci miejskiej na Podolu. Zdajàsi´ to potwierdzaç urywki listów cytowane w raporcie sekretarza tarnopolskiego komitetuobwodowego KP(b)U z 17 listopada 1944 r.: „W ostatnim czasie wysz∏o rozporzàdzenieo ewakuacji Polaków na terytorium polskie. My na razie nie mamy ochoty jechaç, opusz-czaç swojà ziemi´” (list G. Jasiƒskiej, Polki zamieszka∏ej w Czortkowie); „Jest zarzàdzenie,˝e wszyscy Polacy powinni wyjechaç do Polski. My niedawno wróciliÊmy po ewakuacji,wszystko doprowadziliÊmy do porzàdku, a teraz dokàd [mamy] jechaç, po co? Wprawdzienasze miasto (Tarnopol) jest bardzo zniszczone, ale wszyscy p∏aczemy na myÊl, ˝e przyjdziestàd wyjechaç” (list D. Chmury, Polki z Tarnopola)56. Wielki wp∏yw na ludnoÊç polskàwywiera∏a postawa miejscowych autorytetów, przede wszystkim ksi´˝y, przeciwnych wyjaz-dowi Polaków i wzywajàcych ich do pozostania na „swojej ziemi”57.

T́ postaw´ spo∏ecznoÊci polskiej strona radziecka wiàzaç te˝ mog∏a z dzia∏alnoÊcià,zw∏aszcza propagandowà, podziemia polskiego. Oprócz nawo∏ywaƒ w pismach konspira-cyjnych, które dociera∏y jesienià 1944 r. i w 1945 r. ze Lwowa na prowincj´ (by∏y te˝ tamwydawane, na przyk∏ad w Czortkowie), zdarza∏y si´, niekiedy udane, akcje „ma∏ego sabo-ta˝u”. Na przyk∏ad 8 i 9 listopada 1944 r. w Tarnopolu i Czortkowie na oficjalnych plaka-tach informujàcych o akcji „ewakuacyjnej” zosta∏y naklejone ulotki zapowiadajàce odwo-∏anie przesiedlenia58. Faktyczny bojkot akcji przesiedleƒczej przez zdecydowanà wi´kszoÊçludnoÊci polskiej, ponadto obawy – niezbyt uzasadnione – przed mo˝liwoÊcià jakiejÊ pol-skiej akcji zbrojnej w listopadzie 1944 r., mi´dzy innymi we Lwowie, sk∏oniç mog∏y w∏adzeradzieckie do zaostrzenia kursu wobec Polaków i podjćia bardziej zdecydowanych dzia-∏aƒ, które zmusi∏yby ich do wyjazdu na zachód59.

Dowodem co najmniej niekonsekwentnej w tym czasie postawy OUN i UPA by∏y poja-wiajàce si´ w niektórych rejonach w ostatnich miesiàcach 1944 r. sygna∏y i gesty, Êwiad-czàce o z∏agodzeniu dotychczasowej antypolskiej linii, co odnotowywa∏y – jak mo˝na sàdziçz pewnym zaniepokojeniem – w∏adze radzieckie. W rejonie kopyczynieckim, we wsi Jab∏o-nów, gdzie kwaterowa∏ przejÊciowo oddzia∏ UPA, wzywano na przyk∏ad miejscowych miesz-kaƒców Polaków: „Polacy, my nie chcemy Waszej krwi laç, ale tych, którzy nam szkodzà,musimy zniszczyç i niszczyç b´dziemy. Podajcie nam r´k´ i wspólnie b´dziemy biç wrogabolszewika”. Wkrótce wezwania te znalaz∏y si´ w kolportowanej wÊród ludnoÊci polskiejulotce. We wsi Uwis∏a Polacy zobowiàzani zostali do wspomagania UPA w walce z bolsze-wikami oraz do zaopatrywania partyzantów ukraiƒskich w ˝ywnoÊç i odzie˝60. O innych,lecz podobnych w swej wymowie, sygna∏ach informowano kierownictwo KP(b)U z obwodulwowskiego, gdzie zatrzymani przez bojówki ukraiƒskie Polacy przekonywani byli o zmia-nie stanowiska banderowców, a nawet wzywani do udzielenia pomocy „w walce przeciw

54 Ibidem, k. 168.55 Ibidem, k. 173.56 Ibidem, k. 169.57 Ibidem, k. 170.58 Ibidem, k. 169, 170.59 Ibidem, 1/23/926, k. 11–115.60 O. Hajdaj, B. ChabariwÊkyj, W. Chanas, op. cit., s. 85.

111

w∏adzy radzieckiej”61. W niektórych rejonach powodowaç to mia∏o zmian´ nastawienia lud-noÊci polskiej. W sprawozdaniu terenowych ogniw OUN z rejonu Chodorowa za 1–15 stycz-nia 1945 r. wspominano, ˝e narastajàcy konflikt radziecko-polski zmusi∏ „Polaków do zmianyswojego nastawienia do Ukraiƒców” do tego stopnia, ˝e mieli zaczàç ostrzegaç Ukraiƒcówprzed ob∏awà, a polscy ksi´˝a nawet nawo∏ywaç, „˝eby zjednoczyç si´ z Ukraiƒcami i wspól-nie biç bolszewików”62.

Perspektywa os∏abienia antagonizmu polsko-ukraiƒskiego, a zw∏aszcza osiàgnićia poro-zumienia „o przerwaniu walki mi´dzy ounowskimi bandami i Polakami, po to, ˝eby wszyst-kie wysi∏ki jednych i drugich skierowaç na walk´ przeciw w∏adzy radzieckiej”, wzbudzi∏a natyle powa˝ne zaniepokojenie kierownictwa radzieckiego, ˝e wzmianka o tym znalaz∏a si´w specjalnym piÊmie skierowanym 15 listopada 1944 r. przez Chruszczowa do Stalina63.

Deklaratywna przynajmniej wola za∏agodzenia konfliktu polsko-ukraiƒskiego na Wo∏y-niu, a przede wszystkim w Galicji Wschodniej, znalaz∏a odzwierciedlenie w pochodzàcejz poczàtków 1945 r. ounowskiej Instrukcji do wykonania 1/45, w której stwierdzano: „5. DoPolaków i wszystkich innych zniewolonych przez Stalina narodów nastawiamy si´ pozytyw-nie, pozostawiajàc za∏agodzenie sporów do póêniejszego czasu. Wszystkie te narody, a tak-˝e i Polaków kierujemy do walki przeciwko Kremlowi o wspólne dla nas wszystkich cele.Uderzamy tylko w konkretnych bolszewickich s∏ugusów, niezale˝nie do jakiej narodowoÊcinale˝à – tak wić bijemy polskà milicj´ na terytorium ZSRR na równi z ukraiƒskà”64.

Przeczy∏ tym sygna∏om i dezinformujàcym Stalina doniesieniom Chruszczowa z 15 listo-pada 1944 r. o zmniejszajàcej si´ jakoby liczbie antypolskich wystàpieƒ ukraiƒskich nacjo-nalistów65 gwa∏towny wzrost od paêdziernika 1944 r. liczby ataków przeciwko ludnoÊci pol-skiej w obwodzie stanis∏awowskim i tarnopolskim. W paêdzierniku i listopadzie 1944 r.dosz∏o ponownie do mordów zbiorowych, w których gin´∏o jednoczeÊnie 50 i wićej osób.W paêdzierniku 1944 r. w Torskiem w powiecie zaleszczyckim zamordowano 55 osób66.16 paêdziernika w Tarnowicy LeÊnej zgin´∏o 48 osób. 23 paêdziernika w napadzie naHaniów ko∏o wsi Trójca w powiecie Êniatyƒskim Êmierç ponios∏o 65 Polaków67. 11 listo-pada w Milnie w powiecie zborowskim zgin´∏o 50 osób68. 23 listopada w Sorocku w powiecie

61 CDAHOU, 1/23/929, k. 104, 105.62 CDAWOWU, 3833/1/126, k. 207.63 CDAHOU, 1/23/1060, k. 14.64 CDAWOWU, 3833/1/47, k. 33. Byç mo˝e tekst tej albo podobnej instrukcji dosta∏ si´ w rće radzieckie,o czym zdaje si´ Êwiadczyç przes∏ana do Kijowa Informacja o przebiegu ewakuacji ludnoÊci narodowoÊci pol-skiej z obwodu stanis∏awowskiego, wed∏ug stanu na 20 II 45 r., z 28 II 1945 r., w której cytowano fragmentydyrektywy OUN: „Polacy znaleêli si´ w bardzo podobnej sytuacji jak i my. Bolszewicy wyzwalajà ich spodniemieckiego ucisku [okupacji] i tworzà Radzieckà Polsk´. To zmusza nas do zmiany naszego nastawieniado Polaków i do likwidacji konfliktu z Polakami na wspólnà akcj´ przeciwko wspólnemu okupantowi.[...] Bijemy tylko tych Polaków, którzy sà za wspó∏pracà z bolszewikami przeciwko nam, donosicieli”.CDAHOU, 1/23/1475, k. 26.65 CDAHOU, 1/23/1060, k. 14.66 Zbrodnie eksterminacyjnych bojówek banderowskich OUN-UPA w powiecie zaleszczyckim w latach1939–1945, opr. H. Komaƒski, S. Rakowski, „Na rubie˝y” 1996, nr 4, s. 23–28. Wed∏ug innych danych przy-toczonych przez historyków ukraiƒskich w Torskiem zgin´∏o 36 osób. O. Hajdaj, B. ChabariwÊkyj, W. Cha-nas, op. cit., s. 84.67 Poszukiwani Êwiadkowie zbrodni. Eksterminacja polskiej ludnoÊci w powiecie Êniatyƒskim, opr. M. Worosz-czuk, „Na rubie˝y” 1993, nr 5, s. 16–18. Wed∏ug danych radzieckich w napadzie na Haniów zgin´∏y 72 osoby.CDAHOU, 1/23/929, k. 91.68 Eksterminacja ludnoÊci polskiej w powiecie zborowskim, woj. tarnopolskim w latach 1939–1945, opr. H. Czaj-kowski, „Na rubie˝y” 1996, nr 5, s. 31, 32.

112

trembowelskim ostrzelany zosta∏ przez oddzia∏ ukraiƒski kondukt pogrzebowy, prowa-dzony przez ksi´dza Adama Drzyzg´. Na miejscu zgin´∏o 70 parafian, ci´˝ko ranny kap∏anzosta∏ dobity strza∏ami i bagnetami69.

Wed∏ug meldunków podziemia polskiego w listopadzie 1944 r. w województwie lwow-skim zgin´∏o 28 Polaków (Lwów – 4, Gródek – 18, Rudki – 6), w województwie stanis∏a-wowskim 173 osoby (Nadwórna – 28, T∏umacz – 30, Horodenka – 34, Dolina – 5, ˚ydaczów– 5, Stryj – 11, Ko∏omyja – 60), w województwie tarnopolskim – 315 (Zbara˝ – 21, Ska∏at– 30, Trembowla – 42, Kopyczyƒce – 22, Tarnopol – 11, Czortków – 35, Borszczów – 67,Buczacz – 15, Zaleszczyki – 2, PrzemyÊlany – 5, Z∏oczów – 39, Brody – 11, Stojanów – 4,Kamionka – 1)70. W meldunkach podkreÊlano, ˝e „mordowanie Polaków odbywa si´ g∏ów-nie w tych miejscach, gdzie dzia∏a∏y lub dzia∏ajà silne, z udzia∏em Polaków zorganizowane,oddzia∏y istriebitielne. Banderowcy palà wsie polskie, które oskar˝ajà o informowanie bol-szewików. Wypadków jest tym wićej, im mniej wojska w okolicy stoi garnizonem”71.

Ponowne nasilenie mordów nastàpi∏o pod koniec 1944 r. (mi´dzy innymi na Bo˝eNarodzenie i Nowy Rok), zw∏aszcza w województwie tarnopolskim72. 22 grudnia 1944 r.w Toustobabach zamordowane zosta∏y 82–93 osoby, w tym kobiety i dzieci73. 24 grudnia1944 r., w Wigili´, w Ihrowicy w powiecie tarnopolskim zginà∏ administrator parafii ksiàdzStanis∏aw Szczepankiewicz wraz z matkà, siostrà i bratem. RównoczeÊnie – jak pisze napodstawie dokumentów koÊcielnych ksiàdz Wac∏aw Szetelnicki – „w czasie wieczerzy wigi-lijnej podpalono wieÊ i wymordowano ok. 80 Polaków”74. Wed∏ug innych danych w Ihro-wicy Êmierç ponios∏o nawet 170 osób75. W nocy z 28 na 29 grudnia 1944 r. wymordowanychzosta∏o 131 osób w ¸ozowej w powiecie tarnopolskim76.

Niezwykle interesujàce jest, ˝e niemal równoczeÊnie z nasileniem si´ ataków oddzia-∏ów UPA na wsie polskie, przez miasta Zachodniej Ukrainy przetoczy∏a si´ fala areszto-waƒ elementu antyradzieckiego, osób podejrzanych o dzia∏alnoÊç konspiracyjnà oraz – dla

69 Poszukiwani Êwiadkowie zbrodni. Eksterminacja polskiej ludnoÊci w powiecie trembowelskim w latach1941–1945, opr. K. Turzaƒski, „Na rubie˝y” 1994, nr 3, s. 19; W. Szetelnicki, Zapomniany lwowski bohaterks. Stanis∏aw Frankl, Rzym 1983, s. 134.70 BOss., 16719/II, k. 57.71 Ibidem. 72 Z zestawienia sporzàdzonego przez Cz.E. Blicharskiego wynika, ˝e o ile w listopadzie 1944 r. w woj. tar-nopolskim mia∏y miejsce co najmniej 23 ataki na wsie polskie, to w grudniu 1944 r. liczba ich wzros∏a do 55.Cz.E. Blicharski, Petruniu ne ubywaj mene! Czystka etniczna w wykonaniu nacjonalistów ukraiƒskich na tere-nie województwa tarnopolskiego, Biskupice 1998.73 Poszukiwani Êwiadkowie zbrodni. Eksterminacja polskiej ludnoÊci w powiecie podhajeckim, opr. Sz. Sie-kierka, H. Komaƒski, J. Paluch, J. Rostkowski, „Na rubie˝y” 1993, nr 4, s. 20, 21, 23–26.74 W. Szetelnicki, op. cit., s. 124.75 Poszukiwani Êwiadkowie zbrodni. Powiat tarnopolski, opr. M. Pitu∏a, H. Komaƒski, „Na rubie˝y” 1993, nr 3,s. 14. Wed∏ug wst´pnych zapewne danych, zawartych w materia∏ach radzieckich w Ihrowicy, sp∏onàç mia∏o31 gospodarstw, Êmierç ponios∏y 64 osoby, w tym 9 dzieci w wieku do dziewićiu lat. CDAHOU, 1/23/929,k. 131. Zob. te˝ O. Hajdaj, B. ChabariwÊkyj, W. Chanas, op. cit., s. 82, gdzie mowa o 67 ofiarach.76 BOss., 16719/II, k. 55–56. WÊród zamordowanych znalaz∏y si´ roczne dzieci oraz osoby w wiekuponad 100 lat. Eksterminacja polskiej ludnoÊci. Powiat Tarnopol, opr. S. Rakowski, „Na rubie˝y” 1995, nr 2,s. 33–35. Mord w ¸ozowej opisany zosta∏ tak˝e w sprawozdaniu UPA jako: „Likwidacja polsko-bolszewic-kiego oÊrodka przez sotni´ »Bur∏aki« we w[si] ¸ozowa. 28 XII 1944 r. sotnia »Bur∏aki« pod dowództwemd[owód]cy Czarnego dokona∏a ataku na aktywny oÊrodek polsko-bolszewickich s∏ugusów w m[iejscowoÊci]¸ozowa, wielkoborkowskiego rej[onu]. W wiosce rozpoczà∏ si´ bój z bolszewikami, którzy przybyli ze Zba-ra˝a. W tym czasie na stacj´ kolejowà przybywa pancerka i zaczyna ostrzeliwaç wieÊ. Sotnia wycofuje si´.Podpalona podczas strzelaniny wieÊ sp∏on´∏a prawie ca∏kowicie”. CDAWOWU, 3836/1/14, k. 68.

113

dodatkowego skompromitowania wspomnianych grup – podejrzanych, bardzo cz´sto fa∏-szywie, o kolaboracj´ z okupantem niemieckim. Uderzy∏a ona nie tylko w struktury pod-ziemia, ale tak˝e w aparat wysiedleƒczy – pe∏nomocników PKWN (póêniej Rzàdu Tym-czasowego RP) do spraw ewakuacji ludnoÊci polskiej (oskar˝onych o sabotowanie akcjiwysiedleƒczej), a tak˝e cieszàcych si´ du˝ym autorytetem wÊród spo∏ecznoÊci polskiejksi´˝y rzymskokatolickich, w tym biskupa ∏uckiego Adolfa Szelà˝ka. Podstawà do rozpo-czćia akcji na Ukrainie (podobne operacje odby∏y si´ na Litwie oraz Bia∏orusi) sta∏a si´dyrektywa ¸awrientija Berii nr 524 z 20 grudnia 1944 r. o aresztowaniu „uczestników bia-∏opolskiego podziemia AK i polskich reakcyjnych elementów”. Najwi´ksza by∏a skalaaresztowaƒ w styczniu 1945 r. (zw∏aszcza w pierwszej dekadzie miesiàca) we Lwowie,dokonywanych zarówno przez organy NKWD, jak i NKGB. W ciàgu nieca∏ych dwóchmiesićy (do 20 lutego 1945 r.) zatrzymano ponad 7 tys. osób77. Cz´Êç spoÊród nich, pokrótkim pobycie w wi´zieniu, zosta∏a skierowana do tzw. obozów filtracyjnych, mi´dzyinnymi w Zag∏´biu Donieckim. Celem akcji by∏o uderzenie w struktury polskiego podzie-mia na Zachodniej Ukrainie, pozbawienie go dzia∏aczy i potencjalnego zaplecza, os∏abie-nie woli oporu ludnoÊci polskiej oraz sk∏onienie jej do przyspieszenia rejestracji w komi-sjach ewakuacyjnych i wyjazdu za San i Bug.

Pierwsze dwa–trzy miesiàce 1945 r., na które przypad∏o apogeum represyjnych dzia∏aƒradzieckiego aparatu bezpieczeƒstwa, zapisa∏y si´ w pamići ludnoÊci polskiej, zw∏aszczana Tarnopolszczyênie, wzmo˝onà falà antypolskich wystàpieƒ UPA i mordów „z nasile-niem wi´kszym jak za Niemców”78. Podczas napadu na Majdan ko∏o Czortkowa w stycz-niu 1945 r. oprócz miejscowego duszpasterza ksi´dza Wojciecha Rogowskiego zgin´∏o oko∏o120 Polaków79. 1 stycznia 1945 r. w Uhryƒkowcach w powiecie zaleszczyckim zamordowa-nych zosta∏o 75 (lub nawet 10080) osób, 6 stycznia w G∏´boczku w powiecie borszczow-skim – 8881, 5 stycznia w Lataczu – 8082, w nocy z 15 na 16 stycznia w B∏yszczance w po-wiecie zaleszczyckim – 6883, 2 lutego w UÊciu Zielonym – 13384, w nocy z 2 na 3 lutegow Czerwonogrodzie w powiecie zaleszczyckim – 5585, 5 lutego w Baryszu w powiecie

77 GARF, 9478/1/403, k. 47, 68, 121, 122; DALO, P-3/1/230, k. 65–66; W. Serhijczuk, Desiat’..., s. 203.78 Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. 6: Uzupe∏nienia, Londyn 1989, s. 459.79 W. Szetelnicki, op. cit., s. 127, 128; W. Urban, Droga krzy˝owa Archidiecezji Lwowskiej w latach II wojnyÊwiatowej 1939–1945, Wroc∏aw 1983, s. 60, 61.80 Zbrodnie eksterminacyjnych bojówek banderowskich..., s. 28, 29. Wed∏ug danych NKWD zginàç mia∏o50 osób. O. Hajdaj, B. ChabariwÊkyj, W. Chanas, op. cit., s. 82.81 Eksterminacja polskiej ludnoÊci w powiecie borszczowskim, opr. B. Juzwenko, H. Komaƒski, „Na rubie˝y”1994, nr 2, s. 13; B. Juzwenko, Zag∏ada Polaków we wsi G∏´boczek, „Na rubie˝y” 1993, nr 5, s. 22.82 Zbrodnie eksterminacyjnych bojówek banderowskich..., s. 18, 20, 21.83 Ibidem, s. 13, 14.84 Zbrodnie banderowskich bojówek OUN-UPA w pow. Buczacz, woj. tarnopolskie, opr. H. Komaƒski, L. Bucz-kowski, J. Skiba, M.P. Dumanowski, „Na rubie˝y” 1995, nr 4, s. 24.85 Zbrodnie eksterminacyjnych bojówek banderowskich...., s. 14–17. Wed∏ug danych przytoczonych przezksi´dza W. Szetelnickiego w Czerwonogrodzie zgin´∏o 40 osób, a kilkadziesiàt zosta∏o rannych. W. Szetel-nicki, op. cit., s. 121. Liczb´ 55 zabitych i 38 spalonych gospodarstw potwierdzajà meldunki NKWD. O. Haj-daj, B. ChabariwÊkyj, W. Chanas, op. cit., s. 81. Mord w Czerwonogrodzie zosta∏ odnotowany równie˝w sprawozdaniach UPA: „Atak kurenia UPA na w[ieÊ] Czerwonogród. 2.2.45 sotnie »Siri Wowky« [...]i »Czornomorci« [...] zaatakowa∏y polski oÊrodek agresji Czerwonogród w rej. T∏uste. Ca∏à noc trwa∏ zacie-k∏y bój. Zza ka˝dego w´g∏a sypa∏y si´ na powstaƒców strza∏y. W ciàgu ca∏ej nocy zawzi´tego ulicznego bojuzniszczono wielu bolszewickich s∏ugusów, spali∏o si´ wiele zabudowaƒ. Straty oddzia∏u – dwu zabitych, czte-rech rannych. W boju tym odznaczy∏a si´ czota »Sirych Wowków« pod dowództwem »Bur∏aki«, [która] zdo-by∏a twierdz´, w której bronili si´ polsko-bolszewiccy s∏ugusi”. CDAWOWU, 3836/1/14, k. 68.

114

buczackim – 13586. W nocy z 12 na 13 lutego w Póênikach zamordowanych zosta∏o conajmniej siedemdziesiàt osób87, a 14 lutego w Byczkowcach w powiecie czortkowskimzgin´∏o oko∏o stu Polaków88. Wed∏ug danych radzieckich tylko w rejonie zaleszczyckim odlistopada 1944 r. do marca 1945 r. w czterech wsiach zgin´∏o 202 Polaków, a w szeÊciu wsiachrejonu monasterzyskiego i buczackiego kureƒ UPA „Bystrego” zamordowa∏ 211 osób89.Oddzia∏ ten wykaza∏ si´ najwi´kszà aktywnoÊcià i najbardziej odznaczy∏ si´ w dziele nisz-czenia cywilnej ludnoÊci polskiej. Wed∏ug danych polskich w lutym 1945 r. w wojewódz-twie tarnopolskim zgin´∏o ponad tysiàc osób i spalonych zosta∏o ponad pi´çdziesiàt wsi90.

Kierownictwo podziemia polskiego we Lwowie informowa∏o w∏adze polskie w Londy-nie o tragicznych rezultatach poczynaƒ okupanta radzieckiego i OUN-UPA: „LudnoÊçza∏amuje si´ i rejestruje na zachód. Obecny terror przeszed∏ wszystko coÊmy dotàd prze˝yli,a okupacja niemiecka wydaje si´ nam sielankà. W tym stanie grozi wkrótce ca∏ej Ma∏opol-sce Wschodniej zupe∏na likwidacja Polaków”91.

Efektem wzrostu poczucia zagro˝enia, terroryzowanej zarówno przez NKWD-NKGB,jak bojówki i oddzia∏y OUN-UPA, ludnoÊci polskiej sta∏a si´ tendencja do wyjazdu z zagro-˝onych terenów i przenoszenia si´ na zachód. Komisarz NKGB Ukraiƒskiej SRR Sawczenkopisa∏ do Chruszczowa 3 lutego 1945 r.: „jak ju˝ to zaznaczyliÊmy po przeprowadzonychprzez nas aresztowaniach zapis Polaków na wyjazd do Polski gwa∏townie si´ zwi´kszy∏. [...]Ca∏y szereg Polaków, zapisanych na wyjazd, nie czekajàc na zorganizowanà odpraw´, bie-rze z komisji odpowiednie dokumenty i wyje˝d˝a samodzielnie, wykorzystujàc do tegowszelki mo˝liwy transport. Zapisujà si´ na wyjazd tak˝e rodziny aresztowanych, starajàc si´jak najszybciej wyjechaç do Polski. W obwodach lwowskim i drohobyckim odnotowano sze-reg przypadków nielegalnego przejÊcia za Bug”92.

O tym, jaki wp∏yw na podejmowanie dramatycznych wyborów mia∏a akcja ukraiƒska,Êwiadczyç mogà zarejestrowane przez cenzur´ radzieckà fragmenty listów Polaków zamiesz-ka∏ych na Podolu do najbli˝szych, walczàcych na froncie: „Wszyscy my Polacy powinniÊmywyjechaç stàd na zachód. Wyganiajà nas banderowcy i Sowiety. Widzisz jak nasz naród

86 Zbrodnie banderowskich bojówek OUN-UPA w pow. Buczacz..., s. 7–11. Wed∏ug danych NKWD we wsizgin´∏o ponad 100 osób. O. Hajdaj, B. ChabariwÊkyj, W. Chanas, op. cit., s. 81. Akcja na Barysz opisanazosta∏a w sprawozdaniu UPA: „Atak kurenia UPA na polsko-bolszewicki oÊrodek m. Barysz. 6.2.45 r. kureƒ(»Siri Wowky« i »Czornomorci«) pod dowództwem k[omendan]ta Bystrego zlikwidowa∏ polsko-bolszewickioÊrodek m[iejscowoÊç] Barysz w rej[onie] buczackim, w którym znajdowa∏o si´ ponad 200 »bojców« istrie-bitielnego batalionu, którzy stale terroryzowali okoliczne wsie. Bój rozpoczà∏ si´ o godz. 23-ej i trwa∏ ca∏ànoc. Strybki stawili zdecydowany opór, z okrzykiem »na bagnety« rzucili si´ na przerwanie. W boju znisz-czono wielu bolszewickich s∏ugusów. Wskutek spowodowanego bojem po˝aru spali∏o si´ wiele zabudo-waƒ”. CDAWOWU, 3836/1/14, k. 69.87 R. Kotarba, Zbrodnie nacjonalistów ukraiƒskich na ludnoÊci polskiej w województwie tarnopolskimw latach 1939–1945. Próba bilansu [w:] Polska–Ukraina..., t. 6, Warszawa 2000, s. 263. Liczb´ t´ wydajà si´potwierdzaç materia∏y NKWD, w których wspomina si´ o 82 ofiarach. Ksiàdz J. Anczarski podaje, ˝ew Póênikach zginàç mia∏o 120 osób. W sprawozdaniu UPA z akcji kurenia „Bystrego” (2 sotnie – „SiriWowky” i „Czornomorci”) mówi si´ o zniszczeniu „kilkunastu s∏ugusów”. O. Hajdaj, B. ChabariwÊkyj,W. Chanas, op. cit., s. 84; J. Anczarski, Kronikarskie zapisy z lat cierpieƒ i grozy w Ma∏opolsce Wschodniej1939–1946, Kraków 1996, s. 474, 478, 479; CDAWOWU, 3836/1/14, k. 69.88 R. Kotarba, op. cit., s. 264.89 O. Hajdaj, B. ChabariwÊkyj, W. Chanas, op. cit., s. 82.90 J. W´gierski, Aresztowania cz∏onków organizacji „Nie” w Ma∏opolsce Wschodniej, „Zeszyty HistoryczneWIN-u”, nr 5, 1994, s. 15.91 Armia Krajowa w dokumentach..., t. 6, s. 459.92 CDAHOU, 1/23/1466, k. 37, 38.

115

ginie...”; „Nie ma u nas ani jednego Polaka, który by si´ nie zarejestrowa∏ na wyjazd. Ja samaby∏abym bardzo szcz´Êliwa, gdybym zdà˝y∏a stàd wyjechaç, poniewa˝ ˝yç tutaj sta∏o sińiemo˝liwoÊcià. Bandery gro˝à nam zabójstwem. Teraz zrozumia∏eÊ, dlaczego jesteÊmy»dobrowolcami«”; „Nie chcemy wyje˝d˝aç na zachód, ale i tu, tak jak i tam czeka nasÊmierç. Tutaj umrzemy z ràk banderowców, a tam z g∏odu...”93.

Koincydencja czasowa wystàpieƒ OUN-UPA i represyjnych akcji radzieckiego aparatubezpieczeƒstwa rodziç mo˝e przypuszczenia co do nieprzypadkowej zbie˝noÊci uzupe∏nia-jàcych si´ w istocie dzia∏aƒ wobec polskiej ludnoÊci miejskiej, realizowanych si∏amiNKWD-NKGB, i polskiej ludnoÊci wiejskiej, realizowanych si∏ami oddzia∏ów ukraiƒskich.Byç mo˝e przywiàzanie Polaków do swojej ma∏ej ojczyzny i bardziej ni˝ skromne rezultaty,dobrowolnej przecie˝ formalnie, ewakuacji sk∏oni∏y – niezale˝nie od siebie, choç w tymsamym momencie – do wsparcia argumentów propagandowych si∏à, zarysowania jakoalternatywy wyjazdu na zachód do swoich – po˝ogi i mordu, aresztowaƒ i zes∏ania. Brakmateria∏ów êród∏owych nie pozwala jednak na dok∏adniejszà analiz´ tych przypuszczeƒ.

Od wiosny 1945 r. liczba mordów ludnoÊci polskiej zacz´∏a si´ zmniejszaç. Wp∏yn´∏o nato zapewne nie tylko pe∏niejsze przyjćie nowej linii dzia∏ania przez ni˝sze organy terenoweOUN oraz bojówki i oddzia∏y UPA, ale tak˝e wzmo˝one akcje przeciwpartyzanckie, pro-wadzone przez radzieckie si∏y bezpieczeƒstwa. Wzrost nastrojów wyjazdowych ludnoÊcipolskiej, spowodowany mi´dzy innymi informacjami o przebiegu i wynikach konferencjiWielkiej Trójki w Ja∏cie w lutym 1945 r., równie˝ móg∏ przyczyniç si´ do pewnego zmniej-szenia skali i si∏y nacisku na Polaków. Niemniej jednak przypadki mordów ludnoÊci pol-skiej, tak˝e o charakterze zbiorowym, w których ofiarà pada∏o niejednokrotnie kilkana-Êcie, a tak˝e kilkadziesiàt osób, zdarza∏y si´ do po∏owy czerwca 1945 r. Mi´dzy innymiw marcu w Gajach Wielkich zamordowano oko∏o szeÊçdziesićiu osób, 8 marca w Skorodyƒ-cach w powiecie czortkowskim – czternaÊcie, 17 kwietnia w S∏obódce Muszkatowieckiejw powiecie borszczowskim zgin´∏o 29 osób, w Iwanowcach (powiat ˝ydaczowski) w kwiet-niu 1945 r. – pićioosobowa rodzina94. Z czasem – wraz z nasileniem akcji przeciwparty-zanckich i wyjazdów ludnoÊci polskiej – liczba ataków na wsie polskie spad∏a, choç spora-dyczne przypadki mordów mia∏y miejsce jeszcze w 1946 r.

Najmniej ofiar w 1944 r. i 1945 r. ponios∏a ludnoÊç polska na Wo∏yniu. W∏adys∏aw i EwaSiemaszkowie, w najpewniejszej jak dotàd dokumentacji, odnotowali w 1944 r. 176 napa-dów, które przynios∏y 1784 ofiary, w tym 826 znanych z nazwiska (wi´kszoÊç zgin´∏a jesz-cze przed przejÊciem frontu, pod okupacjà niemieckà). W 1945 r. by∏o co najmniej osiem-naÊcie napadów na Polaków, w wyniku których Êmierç ponios∏o 31 osób95.

Znacznie tragiczniejszy by∏ bilans w Galicji Wschodniej. Wed∏ug êróde∏ koÊcielnychw siedmiu wschodnich dekanatach diecezji przemyskiej w 1944 r. zamordowanych zosta∏oco najmniej 830 osób (w tym cz´Êç ju˝ po przejÊciu frontu), a w 1945 r. dalszych 113, w tymw dekanacie Dobromil – jedenaÊcie, Drohobycz – 37, Jaworów – osiem, MoÊciska – szeÊç,

93 Ibidem, 1/23/1475, k. 17.94 J. Anczarski, op. cit., s. 430; Cz.E. Blicharski, op. cit., passim; Zbrodnie ukraiƒskich nacjonalistów, policjiukraiƒskiej, bojówek OUN i tzw. UPA dokonane na ludnoÊci polskiej w powiecie Czortków, woj. tarnopolskiew latach 1939–1945, cz. 2, opr. W. Chmieluk, H. Komaƒski, „Na rubie˝y”, nr 45, 2000, s. 23, 24; Ekstermi-nacja ludnoÊci polskiej w pow. Borszczów, woj. tarnopolskie 1939–1945, cz. 6, opr. B. Juzwenko, H. Komaƒ-ski, „Na rubie˝y”, nr 47, 2000, s. 40–42; Ludobójstwo i wygnanie ludnoÊci polskiej dokonane przez banderow-skie bojówki spod znaku OUN i tzw. UPA w powiecie ˚ydaczów, woj. stanis∏awowskie w latach 1939–1945,cz. 2, opr. H. Komaƒski, „Na rubie˝y”, nr 42, 2000, s. 11.95 W. Siemaszko, E. Siemaszko, op. cit., s. 1038.

116

Rudki – pi´tnaÊcie, Sambor – trzynaÊcie, Sàdowa Wisznia – 2396. Najwićej ofiar mordówukraiƒskich nacjonalistów w drugiej po∏owie 1944 r. i w 1945 r. przypad∏o na po∏udniowepowiaty by∏ego województwa tarnopolskiego i stanis∏awowskiego. Odwo∏ujàc si´ do wyryw-kowej i cz´sto niekompletnej dokumentacji polskiej, ukraiƒskiej i radzieckiej, uwzgl´dnia-jàc tak˝e informacje zaczerpni´te z powojennych relacji i wspomnieƒ polskich mieszkaƒ-ców Galicji Wschodniej, mo˝na przyjàç jako wst´pny bilans strat polskich w wyniku akcjinacjonalistycznych oddzia∏ów ukraiƒskich w latach 1944–1945 liczb´ 7–8 tys. osób, w latach1945–1946 – 5–6 tys., z tego najwićej w województwie tarnopolskim97.

Antagonizm polsko-ukraiƒski przerodzi∏ si´ w latach drugiej wojny Êwiatowej w krwawykonflikt. Jednà z najwa˝niejszych jego przyczyn by∏a rywalizacja o zwierzchnoÊç nad zie-miami Wo∏ynia i Galicji Wschodniej, na których ludnoÊç polska zamieszkiwa∏a – choçw mniejszoÊci – od stuleci, czujàc si´ ich wspó∏gospodarzem, uznajàc je równie˝ za swojàojczyzn´. Próba rozstrzygnićia kwestii przynale˝noÊci tych ziem na drodze usunićia i pocz´Êci fizycznej eksterminacji Polaków, podj´ta w 1943 r. przez najsilniejszy od∏am ukraiƒ-skich nacjonalistów i jego rami´ zbrojne UPA, do prze∏omu 1944 i 1945 r. nie powiod∏a si´.Spowodowa∏a jednak Êmierç dziesiàtek tysićy Polaków, a tak˝e wielu Ukraiƒców. Przyczy-ni∏a si´ do rozniecenia waÊni narodowoÊciowej i rozpalenia wzajemnej nienawiÊci.

Przejćie zwierzchnoÊci nad spornym terytorium przez w∏adze radzieckie i próba ponow-nego wprowadzenia tam nowych porzàdków sprzyjaç mog∏y za∏agodzeniu konfliktu. Jed-nak nie to – w przypadku Wo∏ynia – zadecydowa∏o o wygaszaniu, czy wrćz ustaniu anty-polskiej akcji UPA. Bezwzgl´dne akcje pacyfikacyjne podj´te przez stron´ radzieckà byçmo˝e przekona∏y kierownictwo OUN, ˝e nieliczna, oko∏o 150-tysićzna rzesza Polaków naWo∏yniu jest nie tyle przeciwnikiem drugorz´dnym, co wrćz niepotrzebnym.

Inaczej rzecz si´ mia∏a w Galicji Wschodniej. Tam wkroczenie Armii Czerwonej i zmianaokupacji nie spowodowa∏a radykalnego przerwania antypolskiej akcji OUN-UPA. Jej pod-stawowe za∏o˝enia – jeÊli nie depolonizacja, to znaczne os∏abienie elementu polskiego– nie zosta∏y osiàgni´te, mimo ucieczki kilkuset tysićy Polaków na zachód. LudnoÊç pol-ska w niektórych rejonach, na przyk∏ad na Tarnopolszczyênie, stanowi∏a nadal, tak˝e w regio-nach wiejskich, stosunkowo licznà i silnà grup´, która, zdaniem ukraiƒskich nacjonalistów,mog∏a zostaç wykorzystana przez stron´ radzieckà w walce z ukraiƒskim ruchem narodo-wym. Polityka w∏adz radzieckich, zdajàca si´ poczàtkowo uprzywilejowywaç Polaków, takàopini´ mog∏a usprawiedliwiaç. Zarówno wymogi walki partyzanckiej – stworzenia odpo-wiedniego zaplecza i usunićia ze spornych terytoriów Polaków, jak rozbuchane emocjei zapiek∏a nienawiÊç mog∏y przyczyniç si´ do tego, ˝e konflikt polsko-ukraiƒski, ataki i mordyludnoÊci polskiej nie usta∏y, ale zdawa∏y si´ na prze∏omie 1944 i 1945 r. zyskiwaç na dyna-mice i si´gaç swymi rozmiarami i zaciek∏oÊcià poziomu pierwszych miesićy 1944 r.

Trudno rozstrzygnàç, jakà rol´ odegra∏y w tym w∏adze radzieckie. Z jednej strony anta-gonizm polsko-ukraiƒski – choç utrzymywany w pewnych granicach – uniemo˝liwia∏ próbyporozumienia si´ Polaków i Ukraiƒców w sprawie wspólnej walki z ustrojem radzieckim.Z drugiej jednak strony mordy i bezkarna dzia∏alnoÊç UPA wp∏ywa∏y na presti˝ i wizerunek

96 W. Piàtowski, Stosunki polsko-ukraiƒskie po wybuchu II wojny Êwiatowej (mps w zbiorach Archiwum Paƒ-stwowego w PrzemyÊlu), 1988, s. 369.97 Na oko∏o 20 tys. szacowa∏a straty ludnoÊci polskiej w Galicji Wschodniej GKBZpNP-IPN. Notatkainformacyjna w sprawie oÊwiadczenia senator M. Berny z 17 IV 1997 r., opracowana przez zast´pc´ dyrek-tora GKBZpNP-IPN dr. S. Kaniewskiego, z 29 IV 1997 r. Notatka informacyjna w sprawie oÊwiadczeniasenator M. Berny z 17 IV 1997 r., podpisana przez prokuratora W. Ga∏àzk´, z 15 V 1997 r., k. 1. Zob. te˝Cz.E. Blicharski, op. cit., passim.

okupanta, godzi∏y w jego monopol w∏adzy. Niemniej – choç trzeba wziàç pod uwag´, ˝e naj-wi´ksze nasilenie akcji ukraiƒskiej przypad∏o na okres zimowej ofensywy Armii Czerwonej,a z tym wiàzaç si´ móg∏ pewien odp∏yw jednostek wojskowych i si∏ NKWD – zastanawianieumiej´tnoÊç, niemo˝noÊç lub niech´ç do zapewnienia odpowiedniej ochrony ludnoÊcipolskiej. Wzajemnie dope∏niajàce si´ dzia∏ania radzieckich s∏u˝b bezpieczeƒstwa i oddzia-∏ów UPA doprowadzi∏y do wyraênego nadwyr´˝enia morale Polaków na kresach po∏udnio-wo-wschodnich, os∏abienia ich woli oporu, zwàtpienia w sens dalszego trwania „na placów-ce”, szukania ratunku przed zag∏adà w wyjeêdzie na zachód, w nieznane, ale mi´dzyswoich.

Ihor Iljuszyn

Kwestia ukraiƒska w planach polskiego rzàduemigracyjnego i polskiego podziemia w latach

drugiej wojny ÊwiatowejW poczàtkowym okresie wojny, w latach 1939–1941, g∏ównym celem polskiego rzàdu

emigracyjnego i podziemia, jeÊli chodzi o kwesti´ ukraiƒskà, by∏o „zmi´kczenie” antypol-skiego nastawienia wszystkich organizacji ukraiƒskich (szczególnie Organizacji Ukraiƒ-skich Nacjonalistów) i w∏àczenie ich do antyhitlerowskiej koalicji. Wszystkie próby podj´tew tym kierunku okaza∏y si´ jednak nieskuteczne i daremne. W sytuacji, kiedy polskieoficjalne ko∏a rzàdowe sta∏y stanowczo na stanowisku nienaruszalnoÊci przedwojennychgranic II Rzeczypospolitej, a OUN, b´dàca najbardziej liczàcym si´ ugrupowaniem za-chodnioukraiƒskiej spo∏ecznoÊci, z takà samà bezkompromisowoÊcià broni∏a praw Ukraiƒ-ców do stworzenia Ukraiƒskiego Niepodleg∏ego Zjednoczonego Paƒstwa (USSD), w sk∏adktórego mia∏y wejÊç wszystkie ziemie etnicznie ukraiƒskie, osiàgnićie porozumienia by∏oniemo˝liwe.

Wa˝nà rol´ w konflikcie pomi´dzy obydwiema stronami odegra∏ fakt, ˝e Polacy i Ukra-iƒcy znaleêli si´ podczas wojny po przeciwnych stronach. Gdy Polacy zwiàzali si´ z obozemaliantów, OUN, choç g∏osi∏a oparcie si´ wy∏àcznie na w∏asnych si∏ach, w praktyce postawi∏ana osiàgnićie swojego g∏ównego celu przy wsparciu Niemców. Dlatego te˝ najwa˝niej-szà cechà stosunków ukraiƒsko-polskich na terenach, gdzie Ukraiƒcy i Polacy mieszkali ra-zem, sta∏a si´ wzajemna nienawiÊç, która niebawem doprowadzi∏a do krwawego konfliktu.Szczególnie okrutny jego przebieg by∏ spowodowany zarówno wzajemnà narodowà niena-wiÊcià, nagromadzonà w trakcie wieków, jak i radykalizmem Êrodków u˝ytych przez OUNNiepodleg∏oÊciowców-Paƒstwowców (OUN-SD) i Ukraiƒskà Powstaƒczà Armi´ przeciwkopolskim zamiarom dalszego panowania na ziemiach zachodnioukraiƒskich.

Motywem dzia∏aƒ ukraiƒskich nacjonalistów by∏a ch´ç zemsty na Polakach za obra˝anieprzez nich historycznej dumy narodu ukraiƒskiego: za przegranà wojn´ z lat 1918–1919, zapolityk´ rzàdów II RP wobec mniejszoÊci ukraiƒskiej, za wspó∏prac´ ludnoÊci polskiej Wo-∏ynia i Galicji Wschodniej z partyzantkà radzieckà oraz pododdzia∏ami Armii Czerwonej,w których OUN-UPA widzia∏a swojego wroga nr 1, za udzia∏ Polaków, s∏u˝àcych w oddzia-∏ach niemieckiej policji pomocniczej, w antyukraiƒskich akcjach, za zabijanie przez polskàpartyzantk´ (Armi´ Krajowà i Bataliony Ch∏opskie) Ukraiƒców na Che∏mszczyênie i w Hru-bieszowskiem, wreszcie, za ca∏okszta∏t dzia∏alnoÊci polskiego rzàdu emigracyjnego, podzie-mia akowskiego i pochodzàcych z Wo∏ynia i Galicji Polaków, która hamowa∏a rozwój ukra-iƒskiego ruchu narodowoniepodleg∏oÊciowego na Zachodniej Ukrainie. Zauwa˝my jednak,˝e wyjaÊnienie i rozumienie motywów dzia∏aƒ OUN-UPA nie oznacza jeszcze, ˝e nale˝y jeusprawiedliwiaç. JeÊli nawet uznaç, ˝e formy i metody walki stosowane przez OUN-SDi UPA odpowiada∏y ówczesnym regu∏om wojny, to i tak musimy je oceniç krytycznie.

Konflikt ukraiƒsko-polski na terenach zachodnioukraiƒskich nie móg∏ nie mieç tragicz-nych nast´pstw dla miejscowej ludnoÊci cywilnej. Przewa˝ajàca jej wi´kszoÊç, tak Ukraiƒcy,jak i Polacy, zresztà niebezpodstawnie, uwa˝a∏a Wo∏yƒ, Galicj´ Wschodnià, Che∏mszczy-

118

zn´, Podlasie, ¸emkowszczyzn´ oraz Nadsanie za swojà rodzinnà ziemi´, zagospodaro-wanà dzi´ki ci´˝kiej pracy wielu pokoleƒ. Z tego powodu by∏a bezpoÊrednio zainteresowanazwyci´stwem jednej z walczàcych stron – AK czy UPA, i z tego powodu pozwoli∏a si´wciàgnàç w bezpoÊredni konflikt. Dlatego racj´ mieli ci, którzy uwa˝ali walk´ pomi´dzy sà-siadami za nie majàcà perspektyw i starali si´ jà powstrzymaç, czy doprowadziç do jej za-przestania. Choç byli i tacy, którzy opuszczali terytorium ogarni´te konfliktem, tracàc domi majàtek, lecz ratujàc ˝ycie.

Tak dla Ukraiƒców, jak i dla Polaków starcie na ziemiach zachodnioukraiƒskich by∏orzeczà niepotrzebnà. KorzyÊci z tego wyciàgn´∏y nazistowskie Niemcy oraz ZSRR. Berlini Moskwa dà˝y∏y do umocnienia swojego panowania na okupowanych ziemiach ZachodniejUkrainy i dlatego by∏y zainteresowane w roznieceniu wrogoÊci pomi´dzy ukraiƒskimi i pol-skimi organizacjami niepodleg∏oÊciowymi, które temu si´ przeciwstawia∏y.

W latach 1942–1945 w polskiej myÊli politycznej na temat Ukraiƒców przewa˝a∏y dwietendencje. Pierwsza z nich wyra˝a∏a poglàdy nacjonalistycznych i kresowych kó∏ spo∏eczeƒ-stwa polskiego, które ignorowa∏y istnienie kwestii ukraiƒskiej i odrzuca∏y mo˝liwoÊç jakich-kolwiek rozmów ze stronà ukraiƒskà, nie uwa˝ajàc jej za godnego partnera. Nieustanniegrozi∏y one Ukraiƒcom karami za „kolaboracj´ z Niemcami”, wyst´powa∏y przeciwko ukra-iƒskim pragnieniom niepodleg∏oÊciowym i idei zbudowania niepodleg∏ej Ukrainy, choçbytylko na ziemiach nad Dnieprem. Proponowa∏y tak˝e przeprowadzenie przymusowychwysiedleƒ Ukraiƒców do ZSRR oraz rozproszenie pozosta∏ych na ca∏ym terytorium Polski,z zamiarem ich zasymilowania w Êrodowisku polskim. Warto w tym miejscu zwróciç uwag´,˝e – moim zdaniem – w∏aÊnie te koncepcje w du˝ej mierze sta∏y si´ podstawà dzia∏aƒ pol-skich komunistów w czasie przesiedlania ludnoÊci ukraiƒskiej w latach 1944–1946, a tak˝epodczas akcji „Wis∏a”.

Druga tendencja wyra˝a∏a poglàdy umiarkowanych kó∏ spo∏eczeƒstwa polskiego (de-mokratów, ludowców, socjalistów), które chcia∏y, jeÊli nie powstrzymaç, to przynajmniejograniczyç ukraiƒsko-polskà wrogoÊç i w∏àczyç zachodnich Ukraiƒców do antyhitlerow-skiej koalicji. Te si∏y polityczne w okupowanym kraju i na emigracji opowiada∏y si´ za stwo-rzeniem paƒstwa ukraiƒskiego za rzekà Zbrucz i zrównaniem praw tych Ukraiƒców, którzyznaleêliby si´ w obr´bie Rzeczypospolitej z prawami Polaków, w myÊl zasady „równe pra-wa – równe obowiàzki”.

Bezsprzecznie te ostatnie propozycje by∏y dla OUN, stanowiàcej do koƒca wojny naj-bardziej reprezentatywnà si∏´ politycznà zachodnioukraiƒskiej spo∏ecznoÊci, niedostateczne.To, co dla politycznych i wojskowych ugrupowaƒ polskich nie podlega∏o najmniejszymwàtpliwoÊciom – nienaruszalnoÊç wschodnich granic paƒstwa, dla ukraiƒskiego ruchunacjonalistycznego by∏o g∏ównà przeszkodà w osiàgnićiu zgody i nawiàzaniu wspó∏pracy.Wàtpi´, czy mo˝na oskar˝aç któràÊ ze stron o to, ˝e nie posz∏a na ust´pstwa wobec drugiej.DoÊwiadczenie historyczne pokazuje, i˝ ˝adne paƒstwo czy naród nie zrzeka si´ dobrowol-nie ziem kiedyÊ zdobytych i uwa˝anych za w∏asne.

Ukraiƒsko-polskà wspó∏prac´ utrudnia∏ tak˝e odmienny wybór sprzymierzeƒców i wro-gów, jakiego dokonali Polacy i Ukraiƒcy w walce o niepodleg∏oÊç. Dla wszystkich bez wy-jàtku polskich kó∏ politycznych partnerem by∏y paƒstwa zachodniej demokracji, a tak˝eZSRR – „sojusznik naszych sojuszników”. G∏ównym zaÊ wrogiem by∏y nazistowskie Niemcy.Z tych powodów Polacy w ˝aden sposób nie mogli zgodziç si´ na ukraiƒskie propozycjewystàpienia przeciwko Armii Czerwonej.

Tymczasem obydwie frakcje OUN za swojego g∏ównego wroga uwa˝a∏y ZSRR. Sojusz-nika przez d∏ugi czas upatrywa∏y w Niemczech, lecz w tym punkcie istnia∏y pomi´dzy nimi

119

120

pewne ró˝nice. Gdy OUN frakcja Melnyka przez ca∏y okres wojny by∏a sk∏onna do wspó∏-pracy z Berlinem, to OUN frakcja Bandery i podporzàdkowana jej UPA uznawa∏y Niemcyza swojego wroga (choç drugorz´dnego) i od 1943 r. liczy∏a na w∏asne si∏y. OUN-B niemog∏a przyjàç propozycji wejÊcia do antyhitlerowskiej koalicji, gdy˝ znajdowa∏ si´ w niejZSRR. W wypadku zaÊ zwyci´stwa ZSRR – jak si´ okaza∏o – o jakimkolwiek USSD niemog∏o byç nawet mowy.

121

Grzegorz Mazur

Niemcy i Sowieci a antypolska akcja UPAPrzed wybuchem drugiej wojny Êwiatowej najpowa˝niejsze ugrupowanie ukraiƒskie

w II Rzeczypospolitej, Ukraiƒskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne (UNDO), opo-wiada∏o si´ po stronie Polski. Âwiadczy∏y o tym liczne wypowiedzi czo∏owych dzia∏aczyukraiƒskich, uchwa∏a Komitetu Centralnego UNDO z 24 sierpnia 1939 r. i wypowiedêwicemarsza∏ka Sejmu, lidera UNDO, Wasyla Mudrego, na ostatniej sesji Sejmu 2 wrzeÊnia1939 r. Po rozpoczćiu dzia∏aƒ wojennych tysiàce Ukraiƒców, obywateli II RP, walczy∏ow jednostkach Wojska Polskiego przeciwko najeêdêcy. By∏o ich – jak si´ szacuje – oko∏o150–200 tys.1 By∏y te˝ Êrodowiska ukraiƒskie, które opowiada∏y si´ po stronie Niemiec,na czele z Organizacjà Ukraiƒskich Nacjonalistów (OUN). Ju˝ wiosnà 1939 r. wroc∏awskaplacówka Abwehry rozpocz´∏a intensywne tworzenie na terenie Galicji Wschodniej siatkidywersyjnej, która ostatecznie liczy∏a oko∏o 4 tys. osób. Wielu ludzi zwiàzanych z OUN,a zamieszkujàcych tereny graniczàce ze S∏owacjà, udawa∏o si´ w sierpniu 1939 r. nielegal-nie do Niemiec, aby wstàpiç do formowanych tam oddzia∏ów ukraiƒskich. Powsta∏ wówczasdowodzony przez pu∏kownika Romana Suszk´ Legion Ukraiƒski, liczàcy kilkaset osób.W trakcie kampanii wrzeÊniowej dotar∏ do Sambora, ale po wejÊciu do dzia∏aƒ wojennychprzeciwko Polsce Armii Czerwonej, wycofa∏ si´ na zachód i nast´pnie cz´Êciowo zosta∏wykorzystany do s∏u˝by policyjnej w Generalnym Gubernatorstwie. We wrzeÊniu 1939 r.,mi´dzy innymi w okolicach Szczerca, ˚ydaczowa, Doliny, Bolechowa, Ka∏usza, Stryja,Miko∏ajowa, Nadwórnej, dzia∏a∏y irredentystyczne grupy ukraiƒskie, przeciwko którymkierowano oddzia∏y wojska i policji. By∏y to na ogó∏ grupy nacjonalistyczne, choç nie jestwykluczone, ˝e niektóre dzia∏a∏y z inspiracji ZSRR. Zbli˝ajàca si´ wojna spowodowa∏ainternowanie wielu dzia∏aczy ukraiƒskich jeszcze w lecie 1939 r. Akcja ta rozpocz´∏a si´ ju˝w lipcu 1939 r. i ostatecznie w nocy z 31 sierpnia na 1 wrzeÊnia 1939 r. obj´∏a kilka tysićyosób, w tym wielu ksi´˝y greckokatolickich. Wiele osób zwolniono jednak ju˝ w poczàtko-wym okresie dzia∏aƒ wojennych, inni zaÊ byli przetrzymywani, mi´dzy innymi w Z∏oczowiei Brze˝anach, a˝ do 17 wrzeÊnia 1939 r.2

W∏adze Zwiàzku Radzieckiego te˝ usi∏owa∏y wykorzystaç antagonizm polsko-ukraiƒski,ale w zupe∏nie inny sposób. Od samego poczàtku kokietowa∏y miejscowà ludnoÊç ukraiƒ-skà i stara∏y si´ rozpropagowaç wersj´, ˝e 17 wrzeÊnia 1939 r. Armia Czerwona wyzwoli∏aUkrain´ Zachodnià spod „polskiego ucisku”. Stwierdzenie takie obowiàzywa∏o potemprzez ca∏e dziesićiolecia w historiografii sowieckiej. W sporzàdzonej przez w∏adze emigra-cyjne analizie polityki narodowoÊciowej w∏adz sowieckich mo˝emy przeczytaç, i˝ „w opisach

1 DALO, 121/1/116, k. 188, 189; A.L. Sowa, Stosunki polsko-ukraiƒskie 1939–1947, Kraków 1998, s. 74, 75;W. Trofymowycz, Rola Niemiec i Zwiàzku Sowieckiego w konflikcie ukraiƒsko-polskim w latach 1939–1945[w:] Polska–Ukraina: trudne pytania, t. 5, Warszawa 1999, s. 196. Szeroko na ten temat piszà: W. Rezmer,Stanowisko i udzia∏ Ukraiƒców w niemiecko-polskiej kampanii 1939 roku [w:] Polska–Ukraina..., t. 4, Warszawa1999, s. 13–34; M. Szwahulak, Stanowisko i udzia∏ Ukraiƒców w niemiecko-polskiej kampanii 1939 roku [w:]Polska–Ukraina..., t. 4, s. 36–61. 2 A.L. Sowa, op. cit., s. 71–73. Wed∏ug oceny Cz. Madajczyka, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. 1,Warszawa 1970, s. 464, we wrzeÊniu 1939 r. w∏adze polskie internowa∏y oko∏o 7 tys. dzia∏aczy ukraiƒskich.

122

krzywd, jakie masy ukraiƒskie ponosi∏y od w∏adz polskich, akcentowano aspekt narodowo-Êciowy przed klasowym”3. Charakterystyczne by∏o tworzenie w polityce i propagandzie ste-reotypu: Polak – przedstawiciel klas posiadajàcych, bezlitoÊnie i okrutnie wyzyskujàcyukraiƒskiego i bia∏oruskiego ch∏opa i robotnika. Przy tak zwulgaryzowanym podejÊciu kla-sowym pomijano wszelkie nie pasujàce do niego fakty. Dlatego te˝ w∏aÊnie Ukraiƒcom,jako „naturalnym sojusznikom”, powierzano ró˝ne stanowiska, dyskwalifikujàc przy tymcz´sto polskich komunistów, cz∏onków rozwiàzanej i zniszczonej par´ lat wczeÊniej Komu-nistycznej Partii Polski „opanowanej przez prowokatorów”. W wytycznych, jakie otrzymalioficerowie IV Wydzia∏u Zarzàdu Bezpieczeƒstwa Ludowego Komisariatu Spraw Wewn´trz-nych Ukraiƒskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej (NKWD USRS), którego zadaniemby∏o zwalczanie „kontrrewolucyjnych ugrupowaƒ i Êrodowisk” na Ukrainie Zachodniej,znalaz∏o si´ te˝ polecenie infiltrowania Êrodowisk dawnej KPP4. Nic wić dziwnego, ˝ew pierwszym rz´dzie represje sowieckie spad∏y na Polaków i oni stanowili wi´kszoÊç wÊróddeportowanych w g∏àb ZSRR.

Sytuacja zmieni∏a si´ jednak, kiedy wiosnà 1940 r. Niemcy rozgromili Dani´, Norwegi´,Belgi´, Holandi´ i Francj´ i groêba inwazji zawis∏a nad Wielkà Brytanià. Dla Kremla sta∏osi´ jasne, ˝e pr´dzej czy póêniej b´dzie musia∏o dojÊç do konfliktu niemiecko-sowieckiegoi zacz´to si´ do niego przygotowywaç. Ponadto, w wyniku aresztowaƒ w kierownictwieZwiàzku Walki Zbrojnej we Lwowie i na Wo∏yniu, NKWD wiosnà 1940 r. rozciàgnà∏ kon-trol´ nad prawie ca∏ym polskim podziemiem na Ukrainie Zachodniej.

W rezultacie tych wydarzeƒ nastàpi∏a zmiana polityki sowieckiej wobec Polakówi Ukraiƒców. Przejawi∏o si´ to w dzia∏aniach majàcych na celu pozyskanie sobie spo∏eczeƒ-stwa polskiego wobec zbli˝ajàcej si´ wojny z Niemcami. Przybiera∏y one wrćz charakterkokietowania Polaków. Po zneutralizowaniu polskiego podziemia oraz os∏abieniu polskie-go spo∏eczeƒstwa poprzez deportacje, mo˝na by∏o myÊleç o próbach zdyskontowania anty-niemieckiego nastawienia Polaków. Nowy kurs polityczny mia∏ wyeliminowaç wp∏yw oÊrod-ków emigracyjnych. Jedynym decydujàcym o sytuacji Polaków by∏oby wówczas Êrodowiskopolskich komunistów5. W pe∏ni s∏uszna jest wić opinia Grzegorza Hryciuka: „Przezniemal rok od lata 1940 r. do wybuchu konfliktu niemiecko-radzieckiego w czerwcu 1941 r.polityka radziecka wobec Polaków znacznie ewoluowa∏a. Sta∏a si´ bardziej elastyczna, zre-zygnowano z pos∏ugiwania si´ wy∏àcznie zmasowanym terrorem (oczyszczenie terenuz wrogich elementów spoÊród ludnoÊci polskiej by∏o ju˝ w znacznej mierze dokonane) orazprymitywnà propagandà, nie trafiajàcà zupe∏nie do spo∏ecznoÊci polskiej. Metody i taktykadzia∏ania okupanta sta∏y si´ bardziej przemyÊlane i zró˝nicowane. Zaczà∏ im, jak si´ wydaje,przyÊwiecaç okreÊlony cel strategiczny. ObecnoÊç Polaków na Ukrainie Zachodniej i weLwowie doceniono i uznano, ˝e ma ona charakter trwa∏y”6.

Coraz widoczniejsze by∏o wrogie wobec w∏adzy sowieckiej nastawienie spo∏eczeƒstwaukraiƒskiego, b´dàcego pod nasilajàcymi si´ wp∏ywami OUN. Z∏o˝y∏o si´ na to wiele przy-czyn, w tym represyjna polityka tych w∏adz w stosunku do koÊcio∏a greckokatolickiego,

3 IPMS, A 9 V/8d.4 DA SBU, 16/33/44, k. 48; G. Mazur, Polityka w∏adz sowieckich w stosunku do ludnoÊci Ukrainy Zachod-niej w latach 1939–1941: istota i nast´pstwa [w:] Polska–Ukraina..., t. 4, s. 99; I. Iljuszyn, G. Mazur, Utworze-nie i dzia∏alnoÊç czekistowskich grup operacyjnych NKWD w zachodnich obwodach Ukrainy w latach1939–1940 (na podstawie materia∏ów Paƒstwowego Archiwum S∏u˝by Bezpieczeƒstwa Ukrainy), „Zeszyty Hi-storyczne”, z. 135, Pary˝ 2001, s. 73.5 G. Hryciuk, Polacy we Lwowie 1939–1944. ˚ycie codzienne, Warszawa 2000, s. 47–49.6 Ibidem, s. 49.

123

przystàpienie do kolektywizacji rolnictwa oraz przemiany gospodarcze zgodne z komuni-stycznà doktrynà. Uderza∏y one zw∏aszcza w wieÊ, zamieszkanà g∏ównie przez Ukraiƒców.Post´powa∏o szybkie ubo˝enie ludnoÊci, której w ramach kolektywizacji odbierano gospo-darstwa7. Coraz liczniejsze by∏y akty sabota˝u i dywersji. W odpowiedzi na nie KomitetCentralny Wszechzwiàzkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) oraz rzàd sowieckipodj´∏y 14 maja 1941 r. dwie uchwa∏y. Pierwsza mówi∏a o likwidacji „kontrrewolucyjnychorganizacji” w zachodnich obwodach USRS, druga zaÊ o przeprowadzeniu „oczyszczenia”terenów nadgranicznych. Konsekwencjà by∏o podpisanie przez ¸awrientija Beri´ 21 maja1941 r. dyrektywy o dalszych wysiedleniach z Zachodniej Ukrainy, które rozpocz´∏y si´ ju˝nast´pnego dnia. Nic dziwnego, ˝e w tej sytuacji nienawiÊç do nowej w∏adzy na ZachodniejUkrainie ros∏a wÊród wszystkich grup spo∏ecznych8. Istniejà dokumenty, w których znajdu-jemy wzmianki o rodzàcej si´ w tych warunkach wspó∏pracy mi´dzy Polakami i Ukraiƒca-mi, kontaktach i rozmowach prowadzonych mi´dzy innymi we Lwowie, ale te˝ na emigra-cji, aczkolwiek kwestie te wymagajà dalszych szczegó∏owych badaƒ i starannegorozgraniczenia faktów i mitów9.

Niemcy na terenach przez nich okupowanych doÊç sprawnie pozyskiwali sobie cz´Êçdzia∏aczy ukraiƒskich. W Krakowie na prze∏omie listopada i grudnia 1939 r. rozpoczà∏prac´ za zgodà w∏adz niemieckich Ukraiƒski Centralny Komitet, na czele którego stanà∏doc. Wo∏odymyr Kubijowycz. UCK prowadzi∏ przede wszystkim dzia∏alnoÊç charytatywnà,oÊwiatowà, kulturalnà i gospodarczà. Pod jego egidà funkcjonowa∏y liczne spó∏dzielnie i inneinstytucje gospodarcze, które bardzo rozwin´∏y si´ póêniej w dystrykcie galicyjskim.Powstawa∏y nawet zespo∏y sportowe, o wynikach meczów i dzia∏alnoÊci zespo∏ów artystycz-nych obszernie informowa∏y „KrakiwÊki Wisti”, a od 1941 r. tak˝e „LwiwÊki Wisti”. „Kra-kiwÊki Wisti”, wydawane w Krakowie od 6 stycznia 1940 r., by∏y gazetà podporzàdkowanàw pe∏ni niemieckiemu aparatowi propagandowemu, ale powsta∏à z inicjatywy i w wynikustaraƒ dzia∏aczy UCK, i w jakimÊ stopniu ich reprezentujàcà. Obie gazety odgrywa∏yznacznà rol´ w funkcjonowaniu UCK i innych zwiàzanych z nim instytucji10. W pierwszejpo∏owie 1940 r. Niemcy utworzyli w GG ukraiƒskà policj´ pomocniczà. Obj´∏a s∏u˝b´w oÊmiu po∏udniowo-wschodnich powiatach, o przewadze ludnoÊci ukraiƒskiej, z którychwycofano policj´ polskà. W po∏owie 1942 r. liczy∏a trzech oficerów i 242 szeregowych, a poprzy∏àczeniu do GG dystryktu Galicja zosta∏a rozbudowana w drugiej po∏owie 1943 r. dooko∏o 4 tys. ludzi, przy czym wi´kszoÊç jej stanu osobowego znajdowa∏a si´ na terenie tegow∏aÊnie dystryktu. Innà formacjà policyjnà by∏a policja kryminalna (Kripo), w której jed-nak dominowali Polacy. W drugiej po∏owie 1943 r. 70 proc. jej kadry stanowili Polacy,

7 Szeroko o tym: G. Mazur, Polityka w∏adz sowieckich..., s. 96–114; idem, Polityka sowiecka na „ZachodniejUkrainie” 1939–1941 (zarys problematyki), „Zeszyty Historyczne”, z. 130, Pary˝ 1999, s. 68–95.8 Organa gosudarstwiennoj biezopasnosti SSSR w Wielikoj Otiecziestwiennoj wojnie. Sbornik dokumientow,t. 1, cz. 2, Moskwa 1995, s. 139, 140; G. Mazur, Polityka w∏adz sowieckich..., s. 102, 103.9 IPMS, A 10-4/2; SPP 3.19.1; Organa gosudarstwiennoj biezopasnosti..., t. 1, cz. 2, s. 87; Armia Krajowaw dokumentach 1939–1945, t. 1, Londyn 1970, s. 544; Cz. Partacz, Próby porozumienia polsko-ukraiƒskiegona terenie kraju w czasie II wojny Êwiatowej [w:] Polska–Ukraina..., t. 6, Warszawa 2000, s. 19–21; R. Torzecki,Polacy i Ukraiƒcy. Sprawa ukraiƒska w czasie II wojny Êwiatowej na terenie II Rzeczypospolitej, Warszawa1993, s. 82; G. Mazur, Rozmowy polsko-ukraiƒskie w Rumunii w 1940 r., „Zeszyty Historyczne”, z. 131,Pary˝ 2000, s. 106–118.10 W. Kubijowycz, Ukrajinci w Heneralnij Huberniji 1939–1941. Istorija UkrajinÊkoho Centralnoho Komitetu,Chicago 1975, s. 69 i n., 249–253; R. Torzecki, op. cit., s. 46, 47. Ukraiƒskie spó∏dzielnie rozwin´∏y si´ ponow-nie, szczególnie na terenie dystryktu galicyjskiego, po okresie okupacji sowieckiej 1939–1941; zob. M. Sycz,Spó∏dzielczoÊç ukraiƒska w Galicji w okresie II wojny Êwiatowej, Warszawa 1997.

124

20 proc. Ukraiƒcy i Bia∏orusini oraz oko∏o 10 proc. folksdojcze. Przewaga Polaków wyni-ka∏a z faktu, ˝e w∏aÊciwie wszystkie wy˝sze i Êrednie stanowiska kierownicze obejmowalijako fachowcy przedwojenni funkcjonariusze s∏u˝by Êledczej, zaÊ aparat policyjny przedwojnà by∏ zdominowany przez Polaków11.

Trafnie scharakteryzowa∏ polityk´ niemieckà w owym okresie Czes∏aw Madajczyk,piszàc: „Generalnà lini´ polityki w∏adz niemieckich wobec Ukraiƒców w GG mo˝na okre-Êliç nast´pujàco: nie dopuÊciç do stworzenia wielkiej jednolitej organizacji ukraiƒskiej czystronnictwa ukraiƒskiego; pozwoliç jako maksymalne ust´pstwo na stworzenie rodzajuogólnoukraiƒskiej organizacji samopomocy; wykorzystaç cz´Êç Ukraiƒców, bioràc poduwag´ panujàcà wÊród nich nienawiÊç do Polaków oraz znajomoÊç ludzi i kraju, jako nad-zorców Polaków, jako agentów i policjantów. SpoÊród bur˝uazyjnych nacjonalistów ukra-iƒskich rekrutowano dobrze p∏atne kadry dla stra˝y fabrycznej. Na po∏udniu ukraiƒskiestra˝e wioskowe i ukraiƒska policja wykorzystywane by∏y dla szczelnego zamknićia grani-cy ze S∏owacjà. [...] Ogólnie ludnoÊç ukraiƒska w GG znalaz∏a si´ w lepszej sytuacji ni˝przed 1939 r. Istnia∏ ograniczony samorzàd, ukraiƒska policja, w administracji u˝ywanoj´zyka ukraiƒskiego, nastàpi∏ szybki wzrost szkolnictwa ukraiƒskiego, KoÊció∏ Prawos∏awny(autokefaliczny) i Unicki cieszy∏y si´ doÊç du˝à swobodà. Jednym z g∏ównych oÊrodkówukraiƒskich sta∏ si´ Kraków, gdzie od po∏owy 1940 r. mieÊci∏a si´ siedziba odpowiednikaRGO – Centralnego Komitetu Ukraiƒskiego, kierowanego przez by∏ego docenta UJ, dok-tora W∏odzimierza Kubijowycza. Nie brak∏o nacjonalistów w ró˝nych urz´dach w∏adz oku-pacyjnych”12. Zarówno ukraiƒskie formacje policyjne, jak prac´ w niemieckiej administra-cji Polacy uwa˝ali za form´ kolaboracji i intensywnie zwalczali.

W obliczu zbli˝ajàcej si´ wojny z ZSRS Niemcy wykorzystywali Êrodowiska ukraiƒskiedo prowadzenia dzia∏alnoÊci wywiadowczej i dywersyjnej na terenie Zachodniej Ukrainyoraz utworzyli dwa bataliony, które mia∏y operowaç u boku jednostek Wehrmachtu: „Na-chtigall” i „Roland”. Niemcy – a zw∏aszcza Abwehra – nawiàzali w tym celu 18 paêdziernika1940 r. kontakty z OUN frakcjà Melnyka, a 3 listopada 1940 r. z OUN frakcjà Bandery.Zarazem jednak nastàpi∏y ze strony niemieckiej pewne akcje represyjne wobec niektórychdzia∏aczy ukraiƒskich. Âwiadczy to dobitnie o ca∏kowicie instrumentalnym traktowaniuUkraiƒców13.

30 czerwca 1941 r. OUN-B podj´∏a inicjatyw´ utworzenia rzàdu ukraiƒskiego we Lwo-wie i postawienia w ten sposób Niemców przed faktem dokonanym. Na jego czele stanà∏Jaros∏aw Steçko, og∏oszono akt niezale˝noÊci Ukrainy, ale by∏o to ca∏kowicie sprzecznez planami najwy˝szego kierownictwa III Rzeszy, w tym samego Hitlera. Rzàd Steçki zosta∏rozwiàzany w lipcu 1941 r., a jego cz∏onkowie oraz sam Stepan Bandera i pozostali liderzytej frakcji OUN uwi´zieni. Nast´pnie represje niemieckie spad∏y na funkcjonujàce w kon-spiracji struktury OUN-B. Rozbite zosta∏y te˝ tak zwane grupy pochodne OUN, którychcelem by∏o zaktywizowanie ˝ycia ukraiƒskiego na terenie dotychczasowej Ukrainy Radziec-kiej. 15 wrzeÊnia 1941 r. Niemcy rozpocz´li masowe aresztowania wÊród lwowskiejukraiƒskiej inteligencji, które obj´∏y ∏àcznie kilkaset osób. WÊród aresztowanych byli

11 A. Hempel, Pogrobowcy kl´ski. Rzecz o policji „granatowej” w Generalnym Gubernatorstwie 1939–1945,Warszawa 1990, s. 53–55, 133; W. Trofymowycz, op. cit., s. 196–198.12 Cz. Madajczyk, op. cit., t. 1, s. 465, 466.13 Ibidem, s. 467, 468; R. Torzecki, op. cit., s. 61, 62; Organa gosudarstwiennoj biezopasnosti..., t. 1, cz. 2,s. 174, 175; G. Mazur, Rola Niemiec i Zwiàzku Sowieckiego w polsko-ukraiƒskim konflikcie narodowoÊcio-wym w latach 1942–1945 [w:] Polska–Ukraina..., t. 5, s. 221, 222; W. Kosyk, Ukrajina i Nimeczczyna u druhijswitowij wijni, Pary˝–New York–Lwiw 1993, s. 101, 146–155.

125

mi´dzy innymi: Ostap TarnawÊkyj, Wasyl Bandera (brat Stepana), Dani∏o CzajkiwÊkyj, Sta-nis∏aw Ludkiewycz, Borys Kudrik, Wasyl BarwinÊkyj, Milena Rudniçka (w latach 1928–1935pos∏anka na Sejm RP z ramienia UNDO). Wed∏ug oceny zawartej w paêdziernikowymnumerze nielegalnego pisma OUN-B „Bojowik”, Niemcy aresztowali w sumie oko∏o 1500osób. Wo∏odymyr Stachiw oceni∏, ˝e OUN-B „faktycznie by∏a zniszczona”, a wÊród dzia∏a-czy, których nie aresztowano, zapanowa∏a straszna depresja. Do koƒca 1942 r. w wi´zie-niach niemieckich znalaz∏o si´ oko∏o 80 proc. kierowniczego aktywu tej frakcji OUN. Tak-˝e w nast´pnych miesiàcach Niemcy aresztowali wielu czo∏owych dzia∏aczy OUN-B,a niektórzy z nich zgin´li z ich ràk. 4 grudnia 1942 r. we Lwowie aresztowani zostali mi´dzyinnymi Jaros∏aw Staruch, kierownik wydzia∏u propagandy „g∏ównego centrum grupy Ban-dery”, oraz Iwan K∏ymyw, który zginà∏ nast´pnie w lwowskim wi´zieniu. W niemieckimraporcie z 11 grudnia 1942 r. wspomniano o aresztowaniu 18 cz∏onków OUN-B oraz o zna-lezieniu w III komisariacie ukraiƒskiej policji we Lwowie 10 karabinów, 2 pistoletów, gra-natów i amunicji. Jak dalece niemiecka polityka w stosunku do Ukraiƒców by∏a niespójnai niekonsekwentna, najlepiej Êwiadczy fakt, ˝e w marcu 1943 r. aresztowano czo∏owych dzia-∏aczy OUN-B, w tym Dmytro Hrycaja, O∏eksandra KuêmynÊkiego i Wasyla KowalÊkiego,miesiàc póêniej zaÊ rozpoczà∏ si´ nabór do ukraiƒskiej dywizji „Ha∏yczyna”.

Niemcy nie utworzyli ˝adnej formy paƒstwowoÊci ukraiƒskiej, ma∏o tego – ziemie ukra-iƒskie poddali brutalnej okupacji, cz´Êç w∏àczyli do GG, na pozosta∏ych terenach utwo-rzyli Reichskommissariat Ukraine (RKU), cz´Êç oddali sprzymierzonej z nimi Rumunii.W∏àczenie Galicji Wschodniej do GG zwiàzane by∏o z chćià przeciwstawienia Ukraiƒcówdominujàcym w GG Polakom. Wyraênie wyeksponowa∏ to na naradzie tak zwanego rzàduGG 16 grudnia 1941 r. Hans Frank. Niemcy podj´li te˝ kroki, których celem by∏o spacyfi-kowanie „mocniejszych” ich zdaniem na tym terenie Ukraiƒców. Bardzo szybko nastàpi∏owić u tych ostatnich rozczarowanie niemieckà politykà14. Jak pisze Ryszard Torzecki:„hitlerowski Wehrmacht bywa∏ witany z du˝ymi oczekiwaniami. Jednak˝e wskutek hitle-rowskich represji godzàcych nie tylko w Polaków i ˚ydów, ale te˝ w Ukraiƒców, represjiprzekraczajàcych w wielu wypadkach dotychczasowe przeÊladowania, nastroje antynie-mieckie, choç t∏umione, wzrasta∏y. Spodziewano si´ innego kursu. Zamiast niego by∏ygrabie˝e, wywózki na roboty, nowe aresztowania, rozstrzeliwania, masowe mordy organi-zowane przez hitlerowców, czasami przy wspó∏udziale policji i ukraiƒskiego marginesupolitycznego”15.

Polityk´ antagonizowania Polaków i Ukraiƒców oraz masowych represji i brutalnejeksploatacji gospodarczej miejscowej ludnoÊci Niemcy prowadzili w∏aÊciwie do koƒca oku-pacji. 5 czerwca 1942 r. Hans Frank otwarcie stwierdzi∏, ˝e w interesie niemieckim le˝y

14 CDAWOWU, 3833/3/4, k. 68a; W. Kosyk, Ukrajina w druhij switowij wijni u dokumentach. Zbirnyk nimeç-kich archiwnych materialiw, t. 2, Lwiw 1998, s. 360, 361; G. Motyka, Tak by∏o w Bieszczadach. Walki polsko--ukraiƒskie 1943–1948, Warszawa 1999, s. 105. Wed∏ug P. Mirczuka, UkrajinÊka PowstanÊka Armija1942–1952, Lwiw 1991, s. 20, opierajàcego si´ na informacji z czo∏owego pisma OUN-B „Ideja i Czyn”,1943, nr 2, w∏aÊnie w tym dniu I. K∏ymyw zosta∏ przez Niemców zamordowany w wi´zieniu; J. Boreç, Szla-chami ∏ycariw idei i czynu, [b.m. i d.w.], s. 69; G. Mazur, Rola Niemiec i Zwiàzku Sowieckiego..., s. 221, 222,230; R. Torzecki, op. cit., s. 115, 116, 121; W. Kosyk, Ukrajina i Nimeczczyna..., s. 112–120 i n., 169; Kul-turne ˝yttja w Ukrajini. Zachidni zemli. Dokumenty i materiali, t. 1, Kyjiw 1995, s. 143–147; A.W. Kentij, Narysyistoriji Orhanizaciji UkrajinÊkich Nacjonalistiw (1941–1942 rr.), Kyjiw 1999, s. 74. O akcie 30 VI 1941 r.zob. J. Steçko, 30 czerwnia 1941, New York–London 1967; P. Du˝yj, Stepan Bandera – symwo∏ nacii, cz. 2,Lwiw 1997, s. 142, 143; W. Serhijczuk, OUN-UPA w roky wijny. Nowi dokumenty i materia∏y, Kyjiw 1996,s. 240–242.15 R. Torzecki, op. cit., s. 129, 130.

126

pog∏´bianie napi´ç w stosunkach polsko-ukraiƒskich. Tez´ t´ powtórzy∏ w przemówieniudo cz∏onków NSDAP w sierpniu 1942 r. oraz w styczniu 1944 r., kiedy powiedzia∏, ˝e „z tymwszystkim, co si´ tu pa∏´ta”, mo˝na b´dzie zrobiç „siekane mi´so”16. Wtedy pozostawa∏o toju˝ w sferze pobo˝nych ˝yczeƒ, bowiem sytuacja na terenie Zachodniej Ukrainy ca∏kowiciewymkn´∏a si´ Niemcom spod kontroli. Podobne opinie wypowiada∏ komisarz RKU ErichKoch. Ukraina mia∏a byç terenem niemieckiej kolonizacji, dostarczajàcym Niemcomwszelkich potrzebnych surowców. Ale by wycisnàç z niej wszystko, co tylko by∏o mo˝liwe,konieczne by∏o opanowanie podbitych terenów, dla zabezpieczenia si´ przed polskim,sowieckim czy te˝ ukraiƒskim podziemiem. Do tego celu znakomicie nadawa∏ si´ konfliktpolsko-ukraiƒski. Dlatego te˝ ju˝ w listopadzie 1942–styczniu 1943 r. Niemcy zacz´li prze-prowadzaç wysiedlenia na Zamojszczyênie, na miejsce ludnoÊci polskiej osiedlajàc ukraiƒ-skà. Prowadzili t´ akcj´ w taki sposób, aby podsycaç antagonizmy mi´dzy Polakami i Ukra-iƒcami. W okresie póêniejszym sta∏o si´ to jednà z przyczyn zaciek∏ych walk w tej cz´Êciziemi lubelskiej17.

Najbardziej krwawo konflikt ten zapisa∏ si´ w dziejach Wo∏ynia. Tam w∏aÊnie powsta∏aw paêdzierniku 1942 r. UPA, utworzona przez stojàcego na czele PoliÊkiej Siczy „TarasaBulb´” Borowcia. Rozwijajàca si´ do tej pory silnie – pomimo aresztowaƒ – na terenieMa∏opolski Wschodniej OUN-B, rozpocz´∏a 9 kwietnia 1943 r. rozmowy z ugrupowaniem„Tarasa Bulby” Borowcia w sprawie scalenia. Dzieli∏y ich jednak zasadnicze ró˝nice poli-tyczne. Dowództwo UPA uwa˝a∏o akt 30 czerwca 1941 r. za bezprawny, uznajàc wa˝noÊçdokumentów z 1918 r., og∏aszajàcych powstanie suwerennej Ukrainy. Poza tym przedsta-wiciele OUN-B chcieli „oczyszczenia” Wo∏ynia z ludnoÊci polskiej, z czym dowództwoUPA, prowadzàcej walk´ z Niemcami i oddzia∏ami partyzantki sowieckiej, nie zgadza∏o si´.Wiosnà 1943 r. dosz∏o jednak ostatecznie do scalenia i podporzàdkowania oddzia∏ów UPAbanderowcom, przy jednoczesnym krwawym rozprawieniu si´ z opornymi oraz pozbyciu si´„Tarasa Bulby” Borowcia, którego aresztowali Niemcy. JednoczeÊnie OUN-B, tworzàcswoje oddzia∏y wojskowe, przej´∏a dla nich nazw´ Ukraiƒska Powstaƒcza Armia od ugru-powania „Tarasa Bulby” Borowcia.

Celem formacji, podporzàdkowanej teraz OUN-B, by∏a walka zarówno z Sowietami,jak te˝ z Polakami i Niemcami. Trzeba bowiem pami´taç, ˝e z Bia∏orusi i Ukrainy ciàg-n´∏y w 1942 r. na Wo∏yƒ silne jednostki partyzantki sowieckiej. Oddzia∏y te przystàpi∏y– oprócz walk z Niemcami – do zwalczania polskiego i ukraiƒskiego podziemia. Do walkiz nimi Niemcy zacz´li u˝ywaç oddzia∏ów policji sformowanych z Ukraiƒców (w tym by∏ychjeƒców sowieckich), a gdy w marcu 1943 r. przesz∏y do lasu, wzmacniajàc si∏y UPA, zacz´litworzyç jednostki policyjne z Polaków. Niektóre z nich przesz∏y potem do AK, inne dopartyzantki sowieckiej. Takie post´powanie dodatkowo pot´gowa∏o istniejàcy ju˝ konflikt.Jak skonstatowa∏ 19 sierpnia 1943 r. w depeszy do Londynu gen. Tadeusz Bór-Komorow-ski, nada∏o to prowadzonym pod niemieckim kierownictwem akcjom zwalczania si∏ UPAi pacyfikacji ukraiƒskich wsi „charakter zemsty polskiej”18. Partyzantka sowiecka natomiastzwalcza∏a przede wszystkim UPA, niszczy∏a wspierajàce jà ukraiƒskie wsie, ale zdarza∏o si´te˝, ˝e wyst´powa∏a przeciw si∏om AK i je likwidowa∏a. Klasycznym tego przyk∏adem by∏atak na oddzia∏ kpt. W∏adys∏awa Kochaƒskiego, który 22 grudnia 1943 r. rozbito, dowódc´

16 Ibidem, s. 126; Cz. Madajczyk, op. cit., t. 1, s. 470, 471; W. Trofymowycz, op. cit., s. 197.17 W. Trofymowycz, op. cit., s. 199; W. Kosyk, Ukrajina i Nimeczczyna..., s. 175, 176, 361–367; R. Torzecki,op. cit., s. 120; W. Romanowski, ZWZ-AK na Wo∏yniu 1939–1944, Lublin 1993, s. 68.18 Armia Krajowa w dokumentach...., t. 3, Londyn 1976, s. 437.

127

wywieziono za lini´ frontu (z ZSRR powróci∏ dopiero w po∏owie lat pi´çdziesiàtych).Celem partyzantki sowieckiej by∏o oczyszczenie Wo∏ynia ze wszystkich si∏ uwa˝anych przezSowietów za wrogie – Niemców, AK oraz OUN-UPA19. Podobnie Niemcy, jak wczeÊniejwspomnia∏em, „usi∏owali [...] wprowadzaç terror antypolski r´kami ukraiƒskimi, a anty-ukraiƒski – polskimi”20. PodkreÊliç w tym miejscu trzeba, ˝e zarówno Niemcy, jak i Sowiecimieli w∏aÊnie na Wo∏yniu wielce u∏atwionà spraw´, bowiem dà˝eniem kierownictwaOUN-B by∏o pozbycie si´ elementu polskiego z tego terenu21. Dosz∏o do tego, ˝e na Wo∏y-niu walczyli wszyscy ze wszystkimi.

Dog∏´bnego wyjaÊnienia wymaga sprawa inspirowania przez Sowietów oddzia∏ów UPAdo wystàpieƒ przeciwko Polakom. Wed∏ug niektórych przekazów na czele tych oddzia∏ówstali oficerowie sowieccy. W jednym z pierwszych opracowaƒ dziejów polskiego podziemiaodnotowano, ˝e „w rejonie Z∏oczowa i Stanis∏awowa zanotowano wypadki, ˝e bandamiukraiƒskimi mordujàcymi dowodzili oficerowie sowieccy”22. O wspó∏pracy OUN-Bz NKWD jest te˝ mowa w raporcie hitlerowskiej policji i S∏u˝by Bezpieczeƒstwa (SD)z 22 maja 1942 r., ale pami´taç trzeba, ˝e raporty wszelkich s∏u˝b specjalnych, zarówno nie-mieckich, jak i sowieckich, zawierajà wiele nieprawdziwych i niesprawdzonych informacji.Pozostaje natomiast faktem, ˝e w lipcu 1943 r. partyzanci zgrupowania gen. Sidora Kow-paka, które par∏o w kierunku Karpat, do ludnoÊci polskiej odnosili si´ oboj´tnie, majàc zagroênych przeciwników Niemców i UPA. Na trasie przemarszu Kowpaka zgrupowano sze-reg oddzia∏ów UPA (wyst´pujàcej wtedy jako Ukraiƒska Samoobrona Narodowa, UNS)z zadaniem niedopuszczenia sowieckich partyzantów do „powstaƒczych republik” OUN--UPA w Karpatach, w Czarnym Lesie i na Huculszczyênie. Ostatecznie zgrupowanie Kow-paka zosta∏o rozproszone i zmuszone do odwrotu na wschód23. Natomiast w depeszyz 20 stycznia 1944 r. dowódcy AK, gen. Tadeusza Komorowskiego do Londynu znajdujemystwierdzenie, ˝e UPA „nie jest pod wp∏ywem sowieckim, [...] dzia∏alnoÊç jej zosta∏a wyko-rzystana przez czynniki sowieckie dla zanarchizowania terenu i [przez] wrogów polsko-Êci”24. Znane sà jednak fakty wnikania przez wywiad sowiecki g∏´boko w struktury ró˝nychorganizacji, a sprawa zabójstwa pu∏kownika Jewhena Konowalca przez sowieckiego agentamo˝e byç uwa˝ana za klasyczny wrćz ich symbol. Znane sà te˝ przypadki istnienia sowiec-kich siatek wywiadowczych w OUN-UPA, mi´dzy innymi w sierpniu 1943 r. jedna z nichzosta∏a zlikwidowana przez S∏u˝b´ Bezpieczeƒstwa UPA. W grudniu 1943 r. SB OUNschwyta∏a dowódc´ sowieckiej grupy partyzanckiej Aleksandra Czcheidze, który mia∏zeznaç, ˝e specjalny oddzia∏ sowiecki dokona∏ pod firmà UPA kilku napadów na Polaków.Faktem sà te˝ rozmowy w 1943 r. mi´dzy dowódcami oddzia∏ów UPA i sowieckich oddzia-∏ów partyzanckich, w tym p∏k. Antonem Briƒskim, kpt. Repkinem i gen. AleksandremSaburowem (wed∏ug opinii Wo∏odymyra Serhijczuka ten ostatni powierzy∏ prowadzenierozmów z OUN-UPA S∏owakowi Janowi Nalepce). Jednak wzajemne walki mi´dzy nimi

19 W. Kosyk, Ukrajina i Nimeczczyna..., s. 277–280; A.L. Sowa, op. cit., s. 199, 200; G. Mazur, Rola Niemieci Zwiàzku Sowieckiego..., s. 224–226; R. Torzecki, op. cit., s. 234–238, 316; L. SzankowÊkyj, UPA [w:] IstorijaukrajinÊkoho wijÊka 1917–1995, Lwiw 1996, s. 509–514; P. Balej, Fronda Stepana Bandery w OUN 1940 r.Pryczyny i naslidki, Las Vegas 1997, s. 195–199.20 G. Mazur, Rola Niemiec i Zwiàzku Sowieckiego..., s. 226.21 P. Balej, op. cit., s. 195–197.22 Polskie Si∏y Zbrojne w drugiej wojnie Êwiatowej, t. 3: Armia Krajowa, Londyn 1950, s. 529.23 W. Serhijczuk, op. cit., s. 174–178; G. Mazur, Pokucie w latach drugiej wojny Êwiatowej. Po∏o˝enie ludno-Êci, polityka okupantów, dzia∏alnoÊç podziemia, Kraków 1994, s. 162, 175–177, 191.24 Armia Krajowa w dokumentach...., t. 3, s. 258.

128

b∏yskawicznie przybiera∏y na sile25. Opinie na temat sprowokowania walk polsko-ukraiƒ-skich na Wo∏yniu Andrzej Chojnowski skomentowa∏ w sposób nast´pujàcy: „w powojen-nych enuncjacjach nacjonaliÊci ukraiƒscy g∏osili i g∏oszà, ˝e walki zosta∏y zainicjowaneprzez Polaków lub te˝ wywo∏ane niemieckà (bàdê radzieckà) prowokacjà. Przypadkówtakiej prowokacji nie da si´ wykluczyç, jako ˝e oba mocarstwa by∏y mocno zainteresowanew podsycaniu polsko-ukraiƒskiego antagonizmu”26. I ˝eby zakoƒczyç ten wàtek, trzebawspomnieç, ˝e mia∏y miejsce przypadki, i˝ partyzantka sowiecka, udajàc upowców, napa-da∏a na Niemców, a od sierpnia 1944 r. dzia∏a∏y jednostki sowieckich si∏ bezpieczeƒstwa,podszywajàce si´ pod oddzia∏y UPA w celu skompromitowania OUN-UPA wÊród ludnoÊciukraiƒskiej27.

Niemcy w Galicji Wschodniej próbowali w konkretnych przypadkach faworyzowaç Po-laków lub Ukraiƒców. Funkcjonowa∏y ukraiƒskie spó∏dzielnie i banki, dzia∏a∏y zespo∏ysportowe i rozwija∏o si´ szkolnictwo, pracowa∏y instytucje charytatywne. Polacy nie mielitakich mo˝liwoÊci, ale w niektórych êród∏ach i publikacjach (zw∏aszcza ukraiƒskich) znaj-dujemy wzmianki o faworyzowaniu Polaków. Zarzut polonofilstwa sformu∏owano w sto-sunku do doktora Egona Hoellera, starosty miejskiego Lwowa. Mia∏o si´ ono udzielaçinnym urz´dnikom w∏adz miejskich. Podobnie by∏o w Stanis∏awowie, gdzie po objćiuzarzàdu nad miastem przez niemieckiego starost´, doktora Albrechta, Ukraiƒców co prawdapozostawiono w zarzàdzie miasta i policji oraz obj´li szereg wa˝nych stanowisk, ale wkrót-ce aresztowano ca∏à grup´ miejscowych dzia∏aczy (w tym Wasyla Bander´, brata Stepana,który potem zginà∏ w OÊwićimiu). Pomimo to ukraiƒska opinia publiczna przeciwna by∏aopuszczaniu przez Ukraiƒców wa˝nych stanowisk, wtedy bowiem zajmowali jePolacy28. Wed∏ug polskich êróde∏ obsadzanie ich Polakami spowodowane by∏o „brakiemdostatecznej liczby fachowców wÊród Ukraiƒców, a równoczeÊnie koniecznoÊcià odbudo-wania urz´dów typu polskiego, funkcjonujàcych ju˝ w GG. Sprawi∏o to, ˝e Niemcy musieliwyzyskaç ca∏y polski personel urz´dniczy i produkcyjny w celu utrzymania normalnegotoku pracy, pozostawiali jednak stanowiska kierownicze Ukraiƒcom. Tam zaÊ, gdzie brakukraiƒskich si∏ fachowych zmusza∏ Niemców do u˝ycia pracowników polskich, szkolonoszybko kadry ukraiƒskich pracowników, by luk´ t´ zape∏niç”29. Dlatego te˝ powsta∏y szko∏ykszta∏càce ró˝nych specjalistów, wÊród nich swego rodzaju niepe∏ne szko∏y wy˝sze,zw∏aszcza we Lwowie (informacje o nich, terminy naborów, specjalnoÊci itp. zawiera∏yposzczególne numery „LwiwÊkich Wisti”). W dystrykcie lwowskim Ukraiƒcy obj´li zdecy-dowanà wi´kszoÊç stanowisk wójtów i burmistrzów – 346 na ogólnà liczb´ 382, wed∏ug sta-nu na 15 stycznia 1944 r. (szeÊç stanowisk zaj´∏y osoby narodowoÊci niemieckiej, polskiej– trzy, a narodowoÊci 27 osób nie podano). Prezydentem Lwowa zosta∏ profesor uniwer-

25 G. Mazur, Rola Niemiec i Zwiàzku Sowieckiego..., s. 227, 228; W. Serhijczuk, g∏os w Dyskusji [w:] Pol-ska–Ukraina..., t. 5, s. 235.26 A. Chojnowski, Ukraina, Warszawa 1997, s. 158. Obraz ukraiƒskiego ˝ycia w Galicji Wschodniej w latach1941–1944 – przy wszelkich zastrze˝eniach co do prawdziwoÊci ówczesnych doniesieƒ prasowych – mo˝naodtworzyç dzi´ki analizie prasy, a szczególnie „LwiwÊkich Wisti”. Oprócz wspomnianej pracy M. Syczabrak innych opracowaƒ.27 I. Bi∏as, Represywno-karalna systema w Ukrajini 1917–1953, t. 1, Kyjiw 1994, s. 171–176; A.L. Sowa, op. cit.,s. 213. H. Cybulski, Czerwone noce, Warszawa 1966, s. 217, 218, pisze z kolei o udawaniu upowców przezPolaków przy napadach na Niemców.28 W. Bonusiak, Ma∏opolska Wschodnia pod rzàdami Trzeciej Rzeszy, Rzeszów 1990, s. 20; G. Mazur, Poku-cie..., s. 65.29 G. Mazur, Pokucie..., s. 65.

129

sytetu Jurij PolanÊkyj i dopiero po ujednoliceniu administracji tego dystryktu z resztà GGstarostà miejskim zosta∏ Niemiec Hans Kujath30.

Zarzuty odgrywania istotnej roli u boku Niemców formu∏owane by∏y przez ka˝dà zestron pod adresem drugiej. Wydaje si´, ˝e w owym czasie ka˝da próba aktywniejszej dzia-∏alnoÊci i zajćia jakiegoÊ znaczniejszego stanowiska w administracji okupacyjnej by∏a êleodbierana przez drugà stron´. Niemniej jednak OUN stale widzia∏a rosnàce zagro˝enie zestrony polskiej, o czym pisano na przyk∏ad w kwietniu 1942 r. w wydawanej przez KrajowyProwid OUN na Wschodnich Ukraiƒskich Ziemiach Spo∏eczno-politycznej charakterystyce˝ycia na ziemiach ukraiƒskich: „Kwiecieƒ przyniós∏ znaczne o˝ywienie dzia∏alnoÊci polskichpolitycznych podziemnych i legalnych spo∏ecznych czynników. Polskie spo∏eczne legalneczynniki zazwyczaj nie afiszujà ani siebie, ani swojej pracy, prowadzà jà nadzwyczaj cichoi skromnie, ale tym niemniej pracujà z sukcesami. Ich zadania – po pierwsze daç mo˝liwoÊçswoim ludziom wytrzymaç w obecnym czasie materialne niedostatki i g∏ód, tu Polacy prze-jawiajà godnà podziwu narodowà solidarnoÊç i poczucie g∏´bokiej wzajemnej pomocy, pol-scy paskarze zwyczajnie zdobyte na paskarstwie [handlu – przyp. G.M.] pieniàdze obracajàna cele opieki spo∏ecznej, pomoc znajomym itp. – po drugie stworzyli ca∏kiem mo˝liwymiÊrodkami jak najszersze mo˝liwoÊci dla obsadzenia przez polski element wa˝nych resortówadministracji paƒstwowej, gospodarki, transportu i ∏àcznoÊci. I trzeba stanowczo przyznaç,˝e Polacy umieli przeprowadziç swoje plany. Bo i nie zwracajàc uwagi na stan wojny Polskiz Niemcami – Polacy majà teraz wp∏ywy i na kolejach, poczcie, w finansach, urz´dach go-spodarczych, urz´dach pracy itp., itd. W takiej na przyk∏ad na pierwszy rzut oka drobnejsprawie, jak obsada zarzàdów domów przez Polaków, Polacy zdobyli wszystko, co chcieli.We Lwowie by∏o oko∏o 400 zarzàdów domów, Niemcy teraz zmniejszyli na 98 i te wszyst-kie stanowiska z bardzo ma∏ymi wyjàtkami znalaz∏y si´ w polskich r´kach. A to sprawa, je-Êli chodzi o miasto Lwów, doÊç wa˝na, bo od zarzàdu domu zale˝y sprawa otrzymaniamieszkania, zarzàdy domów prowadzà ksi´gi meldunkowe, od nich zale˝ni sà stró˝e itd. Odposiadania zarzàdów domów Polacy w krótkim czasie b´dà mogli mocno opanowaç ca∏yLwów. [...]

JeÊli chodzi o stosunek do Ukraiƒców Polacy nie zmienili swojej szowinistyczno-agre-sywnej postawy i obserwujàc ich powiedzenia i nastawienie, odnosi si´ wra˝enie, ˝e onidalej silnie widzà w nas wi´kszych wrogów, jak w Niemcach. Dlatego pierwsze ich uderzenieidzie zawsze w stron´ Ukraiƒców. Donos, intryga, podst´p, przekleƒstwo – oto te cztery,ale podstawowe sposoby, jakimi walczy polski element z Ukraiƒcami, gdzie tylko spotka si´z nimi. Szowinistyczno-agresywne nastroje wÊród Polaków w urz´dach i w biurach dosz∏yju˝ do takiego stopnia napićia, jaki mo˝na by∏o zaobserwowaç tylko w czasie g∏oÊnejpacyfikacji [chodzi o pacyfikacj´ z lata 1930 r. trzech województw po∏udniowo-wschodniejPolski: lwowskiego, tarnopolskiego i stanis∏awowskiego – przyp. G.M.].

Polskie podziemne organizacje przejawi∏y swojà dzia∏alnoÊç: a) rozlepieniem ulotek(np. Kacza∏ywka, pow. Ska∏at) w ucz´szczanych miejscach (o przeciwukraiƒskim i przeciw-niemieckim charakterze) – np. Brze˝any, b) sabota˝ach na kolei (PrzemyÊl), c) magazyno-waniu i transportowaniu z W´gier i Rumunii broni i materia∏ów wybuchowych [brakpotwierdzenia tego faktu w êród∏ach polskich – przyp. G.M.], d) wojskowych wyprawachpo lasach z bronià. Niemiecka policja przeprowadza aresztowania wÊród Polaków, ale pod-ziemnej roboty nie parali˝uje z uwagi na to, ˝e Polacy majà dobrze rozstawionych swoichludzi, majà mo˝liwoÊç wp∏ywania na przebieg Êledztwa i wsypy z miejsca lokalizujà.

30 Ibidem; W. Bonusiak, op. cit., s. 22–24; Cz. Madajczyk, op. cit., t. 1, s. 222.

130

Nastroje wÊród polskiego spo∏eczeƒstwa bardzo bojowe i optymistyczne. Liczà na nie-uchronny upadek Niemiec, i to w nied∏ugim czasie.

Stosunki na polsko-ukraiƒskim odcinku nie tylko ˝e nie zmieni∏y si´ na lepsze, a w po-równaniu ze stanem z drugiej po∏owy 1941 r. silnie pogorszy∏y si´. Polska ulica, jak i daw-niej, ma decydujàcy g∏os i ona wyznacza lini´ polityki kierowniczych kr´gów polskiego spo-∏eczeƒstwa. W ukraiƒskiej sprawie polska ulica ma proste, nieskomplikowane nastawieniewbite jej do g∏owy przez ideologów Polski – »na hak hajdamaków«”31.

Wiosnà 1943 r. pojawi∏y si´ próby kokietowania i nieoficjalnego zjednywania sobiePolaków przez w∏adze niemieckie. Zapoczàtkowa∏a je kampania propagandowa wokó∏sprawy Katynia. Oprócz kilku innych gestów, 1 sierpnia 1943 r. powo∏ano do ˝ycia Rad´Przybocznà, jako specjalne cia∏o doradcze starosty miejskiego Lwowa. W jej sk∏ad wesz∏opićiu Polaków, z prof. Marcelim Chlamtaczem, by∏ym wiceprezydentem Lwowa, na czele,i pićiu Ukraiƒców, z by∏ym senatorem RP Julianem Paw∏ykowÊkym. Faktycznie Rada nieposiada∏a ˝adnego znaczenia. Co ciekawe, w zachowanych raportach polskiego podziemiaz 16 i 23 czerwca 1944 r. znajdujemy wzmianki, ˝e Niemcy z chćià pozyskaliby sobie Pola-ków, ale by∏o to niemo˝liwe, pomijajàc bowiem zakazy wydane w tej materii przez polskiepodziemie i oÊrodki kierownicze na emigracji, oznacza∏oby to ostry konflikt z Ukraiƒcami32.

Istotnà by∏a kwestia wykorzystywania przez Niemców dla swoich celów formowanychprzez nich oddzia∏ów policyjnych. G∏ówny ci´˝ar utrzymania w pos∏uszeƒstwie ludnoÊcidystryktu galicyjskiego spada∏ na niemieckà policj´ i S∏u˝b´ Bezpieczeƒstwa. Na prze∏omie1941 i 1942 r. niemieckie si∏y policyjne w tym dystrykcie liczy∏y 63 oficerów i 2900 ˝o∏nie-rzy, ale – co by∏o cechà charakterystycznà w porównaniu z innymi dystryktami GG – by∏ywspomagane przez ukraiƒskà policj´ pomocniczà. Nie by∏o natomiast policji polskiej (takzwanej policji granatowej), istnia∏a jedynie polska policja kryminalna, tak zwane polskieKripo. Stwarza∏o to kolejne mo˝liwoÊci konfliktów, bowiem w polskim Kripo znaleêli si´˝o∏nierze polskiego podziemia, a w szeregach policji ukraiƒskiej cz∏onkowie OUN, którzyw 1943 r. masowo przechodzili do UPA. Sytuacja taka stwarza∏a wiele mo˝liwoÊci szkodze-nia osobom jednej lub drugiej narodowoÊci33.

Niemcy w dalszym ciàgu usi∏owali wykorzystywaç Ukraiƒców, tym bardziej ˝e ich w∏a-sna sytuacja stawa∏a si´ coraz bardziej krytyczna. Dlatego te˝ 28 kwietnia 1943 r. zapowie-dzieli oficjalnie utworzenie i zaciàg do 14 ochotniczej dywizji strzeleckiej SS „Galizien”.Zg∏osi∏o si´ (stan na 2 czerwca 1943 r.) prawie 82 tys. ochotników, ale ostatecznie wyszko-leniem wojskowym obj´to 13 tys. osób. Wyniki werbunku by∏y zatem bardzo zadowalajàce,tym bardziej ˝e pogarszajàca si´ sytuacja III Rzeszy powinna by∏a wp∏ywaç negatywnie najego przebieg. Niemniej jednak podkreÊliç trzeba – nie wchodzàc w dalsze losy tej dywizji– par´ kluczowych elementów tej sprawy. Po pierwsze, Niemcy w dalszym ciàgu byli jak naj-dalsi od jakichkolwiek politycznych deklaracji i koncesji, traktujàc spraw´ ukraiƒskà wy-∏àcznie instrumentalnie. Po drugie, liczne wp∏ywowe Êrodowiska ukraiƒskie w owym czasietraktowa∏y wszelkiego typu instytucje i formacje jako fundamenty przysz∏ego paƒstwaukraiƒskiego i usi∏owa∏y u w∏adz niemieckich uzyskaç zgod´ na ich dalszy rozwój. Nawia-sem mówiàc, po dwóch latach dotychczasowej polityki niemieckiej, tak nieprzychylnejwobec Ukraiƒców, czo∏owi liderzy ukraiƒscy winni byli zorientowaç si´, ˝e Niemcy nie sà

31 CDAWOWU, 3833/3/4, k. 50a–51.32 BOss, SpuÊcizna W. Âwirskiego (materia∏ nieuporzàdkowany); G. Hryciuk, op. cit., s. 230–234;G. Mazur, Rola Niemiec i Zwiàzku Sowieckiego..., s. 229.33 G. Mazur, Pokucie..., s. 65–67; W. Bonusiak, op. cit., s. 24, 25; A. Hempel, op. cit., s. 124–133.

131

w stanie czegokolwiek w niej zmieniç i uczyniç coÊ dla Ukraiƒców, co zresztà wynika∏o z anty-slawizmu samego Hitlera. Pojawia si´ tutaj pewna interesujàca kwestia. Mianowicie, jakwspomina Wo∏odymyr Kubijowycz, w lutym 1943 r. Hitler og∏osi∏, ˝e wszystkie narodyzagro˝one przez bolszewizm zjednoczà si´ w silnym froncie przeciwko niemu. W kwietniu1943 r. mia∏a z kolei miejsce kampania propagandowa w sprawie zbrodni katyƒskiej orazwydanie zgody na utworzenie dywizji SS „Galizien”. Pojawia si´ pytanie, czy by∏a to zbie˝-noÊç przypadkowa i czy Niemcy nie zamierzali tym razem doprowadziç do jakiegoÊ uspo-kojenia sytuacji i wyciszenia konfliktu dla ewentualnego wykorzystania Polaków i Ukraiƒ-ców w jednym froncie antybolszewickim. Sprawa wymaga dok∏adnego przeanalizowania34.

Oprócz zorganizowania 14 dywizji SS „Galizien”, Niemcy zacz´li nawiàzywaç kontaktyz UPA, chcàc wykorzystaç jà w walce z ZSRR. Ryszard Torzecki cytuje raport placówkiwywiadu niemieckiego XIII korpusu armijnego z 29 stycznia 1944 r.: „nie mo˝na mieç do UPA˝adnego zaufania, tote˝ wspó∏dzia∏anie na szerokà skal´ i na dalszà przysz∏oÊç nie wcho-dzi w rachub´. Nie ma natomiast przeciwwskazaƒ do rozwiàzaƒ lokalnych tego proble-mu”35. Sprawa nie by∏a taka prosta, albowiem dowództwo UPA wyda∏o zakaz wspó∏pracyz Niemcami36. Torzecki sytuacj´ w dystrykcie galicyjskim zanalizowa∏ nast´pujàco: „Stano-wisko hitlerowców by∏o doÊç ambiwalentne. Z jednej strony ch´tnie widzieliby, aby Ukra-iƒcy i Polacy ˝yli w wiecznej niezgodzie i walce, z drugiej zaÊ nie chcieli zanarchizowaç˝ycia na tym terenie, zw∏aszcza gdy zbli˝y∏ si´ front. Wówczas jednak wchodzili z Ukraiƒ-cami w lokalne uk∏ady, pozostawiajàc im magazyny, broƒ, sprz´t i inne elementy zaopa-trzenia wojskowego, którego nie mogli lub nie chcieli wywieêç. Zaopatrywano w broƒ tebazy polskiej czy ukraiƒskiej samoobrony, które si´ po nià do nich zwróci∏y, szczególnieod po∏owy 1943 do I kwarta∏u 1944 r.”37 14 marca 1944 r. w∏adze niemieckie wyrazi∏yzgod´ na utworzenie samoobrony ludnoÊci polskiej, ale pod warunkiem, ˝e b´dzie onazorganizowana jako policja i pozostanie pod niemieckim dowództwem. Polacy odrzucili t´propozycj´, ale mimo to niektórzy starostowie wyrazili zgod´ na wydanie im broni i amu-nicji oraz skupianie ludnoÊci w wybranych miejscowoÊciach38. Dopiero w lutym 1945 r.,kiedy w zasadzie zosta∏a przerwana ∏àcznoÊç z jednostkami niemieckimi, UPA zaprze-sta∏a wspó∏pracy z Wehrmachtem i Abwehrà i od tej pory ju˝ do koƒca swego istnieniamusia∏a samodzielnie prowadziç walk´ z w∏adzami sowieckimi39. Znane sà niektóre doku-menty ilustrujàce próby porozumienia mi´dzy Niemcami i UPA, na przyk∏ad streszczenieporozumienia z okupacyjnà administracjà W∏odzimierza Wo∏yƒskiego z 9 grudnia 1943 r.,które zak∏ada∏o swoiste „zawieszenie broni”, by∏o te˝ wymierzone przeciwkoPolakom. W rozmowach z Niemcami w marcu i kwietniu 1944 r. we Lwowie uczestniczy∏szef sztabu UPA p∏k O∏eksa Hasyn, a w ich wyniku dosz∏o do zamknićia przez UPA nie-których prze∏ćzy karpackich40.

34 R. Torzecki, op. cit., s. 247 i n.; A. BolianowÊkyj, Dywizija „Ha∏yczyna”. Istorija, Lwiw 2000, s. 96–98;UkrajinÊka dywizija „Ha∏yczyna”. Istoriko-publicystycznyj zbirnyk, red. M. S∏aboszpiçkyj, W. Stecenko,Kyjiw–Toronto 1994, s. 14, 15.35 R. Torzecki, op. cit., s. 263.36 J. Sztendera, Badania nad dziejami UPA w PRL, „Suczasnist” 1985, nr 1–2, s. 130.37 R. Torzecki, op. cit., s. 274, 275.38 G. Mazur, Pokucie..., s. 164; idem, Rola Niemiec i Zwiàzku Sowieckiego..., s. 231.39 R. Torzecki, op. cit., s. 295.40 W. Serhijczuk, op. cit., s. 129–131; BOss, SpuÊcizna W. Âwirskiego; szczegó∏y o rozmowach Niemcówz UPA [w:] Litopys UPA, t. 6, Toronto 1984, s. 103; R. Torzecki, op. cit., s. 243–245, 260, 261; G. Mazur,Pokucie..., s. 152; idem, Rola Niemiec i Zwiàzku Sowieckiego..., s. 228, 229.

132

Wydarzenia 1944 r. przynios∏y nowe mo˝liwoÊci wykorzystania konfliktu polsko-ukraiƒ-skiego, tym razem przez Sowietów. Na ziemie Zachodniej Ukrainy wkroczy∏y oddzia∏yArmii Czerwonej, a ponownie instalujàca si´ w∏adza sowiecka znów zacz´∏a bazowaç nakonflikcie polsko-ukraiƒskim. Mi´dzy innymi anga˝owano Polaków do tworzonych do wal-ki z ukraiƒskim podziemiem istrebitielnych batalionów. Sowieci skrupulatnie i umiej´tniewykorzystali ch´ç zemsty Polaków za doznane krzywdy, co by∏o jednà z konsekwencji wcze-Êniejszych tragicznych wydarzeƒ. Dla Polaków motywami by∏y te˝: ochrona polskich osad,ch´ç uniknićia poboru do Armii Czerwonej lub oddzia∏ów gen. Zygmunta Berlinga41.

Na zakoƒczenie kilka s∏ów konkluzji. Przede wszystkim podkreÊliç trzeba, ˝e istniejàcyju˝ wczeÊniej antagonizm polsko-ukraiƒski podczas drugiej wojny Êwiatowej przybra∏ jesz-cze wi´ksze rozmiary. Zosta∏ wtedy wykorzystany przez oba totalitarne paƒstwa. W za∏o˝e-niu niemieckim mia∏ u∏atwiç zarzàdzanie podbitymi ziemiami i ich eksploatacj´. W myÊlnazistowskiej doktryny zarówno Polacy, jak i Ukraiƒcy w ostatecznym rachunku mielizostaç po wygranej przez III Rzesz´ wojnie obróceni w naród niewolników. Poza rabunkowàeksploatacjà Niemcy nie posiadali ˝adnej racjonalnej koncepcji politycznej w stosunku doludnoÊci zamieszkujàcej te tereny. Konflikt polsko-ukraiƒski by∏ dodatkowo – przynajmniejpoczàtkowo – dla Niemców szalenie dogodny, bowiem przeciwnicy obracali lwià cz´Êç swejenergii przeciw sobie, a nie przeciw okupantowi. Zmieni∏o si´ to póêniej, kiedy dosz∏o dotakiej anarchii, ˝e nie mo˝na by∏o opanowaç sytuacji i czerpaç jakichkolwiek korzyÊciz zaj´tych terenów. Niemcy wtedy doszli do wniosku, ˝e konflikt utrudnia im eksploatacj´gospodarczà kraju oraz wprowadza niepotrzebny zam´t.

Inne by∏y plany ZSRR. Konflikt polsko-ukraiƒski mia∏ u∏atwiç spacyfikowanie terenu,na którym ˝ywe by∏y tradycje niepodleg∏oÊciowe i antykomunistyczne, zarówno polskie, jaki ukraiƒskie. Stàd te˝ w latach 1939–1941 w∏adze sowieckie wykorzystywa∏y go do zlikwido-wania polskiego podziemia, zaÊ w latach 1941–1944 do os∏abienia obu przeciwników: pod-ziemia polskiego i ukraiƒskiego w celu ich ostatecznego unicestwienia i pe∏nego podpo-rzàdkowania sobie terenów zamieszkanych przez Polaków i Ukraiƒców. W sumie wićdzia∏alnoÊç UPA przyczyni∏a si´ do zdepolonizowania tych terenów (polska ludnoÊç Ma∏o-polski Wschodniej i Wo∏ynia albo zgin´∏a, albo uciek∏a w g∏àb Generalnego Gubernator-stwa, albo zosta∏a przesiedlona przez w∏adze sowieckie do Polski – pomijam tysiàce, którezgin´∏y z ràk niemieckich lub sowieckich) i u∏atwi∏a Niemcom i Sowietom ich eksploatacj´,zw∏aszcza gospodarczà. Stàd te˝ s∏uszne jest stwierdzenie Ryszarda Torzeckiego, i˝ na kon-flikcie polsko-ukraiƒskim „zawsze »ten trzeci« (oboj´tnie – hitlerowcy czy bolszewicy)korzysta∏”42.

41 G. Mazur, Rola Niemiec i Zwiàzku Sowieckiego..., s. 230, 231.42 R. Torzecki, op. cit., s. 261.

Stanis∏aw Kulczyçkyj

Polska problematyka w ukraiƒskich badaniach historiiOUN-UPA

Tekst przygotowany do publikacji ma przewag´ nad wystàpieniem na seminarium, gdy˝pozwala uwzgl´dniç rezultaty dyskusji. Mo˝e oczywiÊcie wywo∏aç nowà dyskusj´, ale to ju˝ca∏kiem inna sprawa. Sà jeszcze dwa plusy publikacji w porównaniu z ustnym wystàpie-niem: odst´p czasowy, który pozwala uporzàdkowaç myÊli i argumenty, oraz usunićie ba-riery j´zykowej.

Nie mo˝na jednak przy tym zapominaç o pewnej istotnej przewadze „˝ywego” wystàpie-nia nad tekstem pisanym. Polega ona na szczególnym stanie emocjonalnym, zwiàzanymz przebywaniem twarzà w twarz ze specjalistami znakomicie obeznanymi z przedmiotemrozmowy. W naszym wypadku tematem dyskusji jest jedna z najbardziej bolesnych spraww historii stosunków ukraiƒsko-polskich.

Postaram si´ zachowaç stan wzruszenia, jaki ogarnà∏ mnie w chwili, gdy na konferencjizorganizowanej przez Instytut Pamići Narodowej mówi∏em o dzia∏alnoÊci Komisji Rzàdo-wej i utworzonej przy niej roboczej grupy historyków badajàcej problematyk´ OrganizacjiUkraiƒskich Nacjonalistów i Ukraiƒskiej Powstaƒczej Armii. Mam nadziej´, ˝e ca∏kowitaotwartoÊç w dyskusji pomo˝e zrozumieç przekazywane myÊli. Nawet te, które nie sà przy-jemne dla polskich Czytelników.

Historycy polscy wiedzà, ˝e na Ukrainie toczy si´ zaci´ta dyskusja na temat oceny OUNi stworzonej przez nià UPA. Temat dyskusji bezpoÊrednio dotyka milionów ludzi, którzymajà ró˝norodne poglàdy na miejsce i rol´ UPA w ukraiƒskiej historii. W mrocznym okre-sie stalinizmu przeprowadzono radianizacj´ (sowietyzacj´) zachodnich obwodów Ukrainy.Czym by∏a – nie trzeba Polakom t∏umaczyç, bowiem ten sam proces mia∏ wówczas miejscew Polsce. W narzucaniu si∏à radzieckiego sposobu ˝ycia ludnoÊci zachodnich obwodówUkrainy paƒstwo stalinowskie wykorzystywa∏o ludzkie i materialne zasoby jej wschodnichobwodów. Z tego powodu zapoczàtkowany przez OUN i UPA opór wobec sowietyzacjiprzekszta∏ci∏ si´ w konflikt mi´dzy ludnoÊcià zachodnich i wschodnich obwodów. Jedno-czeÊnie obywatele Ukrainy po obydwu stronach Zbrucza byli poddawani ideologicznej pro-pagandzie. W walce z UPA czekiÊci szeroko wykorzystywali metody prowokacji, chcàcw ten sposób pozbawiç „leÊnych” poparcia miejscowej ludnoÊci. Niekiedy w∏adza przepro-wadza∏a ró˝ne akcje wy∏àcznie w celach propagandowych. Tak wić historyczne fakty by∏yfa∏szowane ju˝ w momencie ich powstawania.

W efekcie stosunek do UPA ma wspó∏czeÊnie na Ukrainie wiele aspektów. Najwa˝niej-szy z nich to stosunek paƒstwa narodowego do nacjonalistów ukraiƒskich walczàcych o nie-podleg∏oÊç w okresie stalinowskim. Brak jednolitego, oficjalnego stosunku do OUN-UPAhamuje konsolidacj´ spo∏eczeƒstwa ukraiƒskiego i negatywnie odbija si´ na procesie paƒ-stwowotwórczym. Dlatego 28 maja 1997 r. prezydent Ukrainy Leonid Kuczma wyda∏ Ra-dzie Ministrów polecenie powo∏ania Komisji Rzàdowej do zbadania problemu OUN-UPAi stworzenia przy niej roboczej grupy historyków. Zadaniem tej grupy jest wypracowaniehistorycznej oceny dzia∏alnoÊci OUN-UPA po gruntownym zbadaniu dokumentów archi-walnych. Zadaniem Komisji Rzàdowej jest podjćie – w oparciu o wnioski historyków

133

– politycznej decyzji i przygotowanie odpowiednich aktów prawnych dotyczàcych przedewszystkim przyznania przez paƒstwo weteranom UPA praw kombatanckich.

Grupa robocza powsta∏a przy Instytucie Historii Ukrainy Narodowej Akademii Nauk.Pracuje od drugiej po∏owy 1997 r. W jej sk∏ad wchodzà czo∏owi historycy ukraiƒscy, w wi´k-szoÊci zajmujàcy si´ ju˝ wczeÊniej tà problematykà. Okaza∏a si´ ona na tyle z∏o˝ona, ˝e doprac w∏àczono po pewnym czasie kolejnych historyków.

Dyskusje wokó∏ OUN-UPA mia∏y w przesz∏oÊci przewa˝nie emocjonalny charakter.Grupie roboczej uda∏o si´ przenieÊç je na grunt naukowy. Latem 2000 r., aby podsumowaçwykonanà prac´, przygotowano wst´pny wariant oceny historycznej OUN-UPA. Mia∏ oncharakter autorski, a nie zespo∏owy. Jak nale˝a∏o oczekiwaç, wywo∏a∏ fal´ negatywnych re-akcji, przy czym g∏osy krytyczne pada∏y z ró˝nych stron. Z niektórymi stwierdzeniami ra-portu nie zgodzili si´ tak˝e pojedynczy cz∏onkowie komisji.

Celem wst´pnej wersji raportu by∏o ukierunkowanie dyskusji, jaka toczy si´ w spo∏e-czeƒstwie i wÊród uczonych. Chodzi∏o o to, aby ka˝dy, kto ma inne zdanie, sformu∏owa∏konkretne, oparte na materiale êród∏owym kontropinie. Dzi´ki temu ∏atwiej b´dzie wypra-cowaç wspólne stanowisko w ostatecznej wersji raportu przygotowywanego dla KomisjiRzàdowej.

Organizatorzy konferencji czytali wst´pnà roboczà ocen´ i znajà mój stosunek doOUN-UPA. Jestem przekonany, ˝e sà niezadowoleni z nieobecnoÊci w nim polskiej proble-matyki. Zapraszajàc mnie spodziewali si´, jak przypuszczam, ˝e dam im konkretnà histo-rycznà ocen´ problemu, który w tytule konferencji nazwano: „Antypolska akcja OUN-UPAw latach 1943–1944”. Tragedia Polaków na Wo∏yniu od dawna mnie interesowa∏a. W ist-niejàcej literaturze przedmiotu nie znalaz∏em dotàd zadowalajàcych wyjaÊnieƒ tych wyda-rzeƒ. Dlatego ch´tnie przyjà∏em zaproszenie. B´d´ jednak szczery: nie spodoba∏o mi si´leksykalne okreÊlenie dwóch paralelnych, ale dotyczàcych innych narodów akcji, obranychza tematyk´ badaƒ na seminariach IPN (lubelskim w 2001 r., dotyczàcym antypolskiejakcji OUN-UPA i krasiczyƒskim w 2002 r., poÊwićonym akcji „Wis∏a” – przyp. red.).Z jednej strony masowe zabójstwa na Wo∏yniu sà nazwane imieniem w∏asnym (antypolskaakcja), zaÊ z drugiej jest u˝ywane okreÊlenie kodowe – akcja „Wis∏a”. Deportacja, rzeczjasna, jest nieporównywalna z masowymi zabójstwami bezbronnej ludnoÊci. Jestem wszak˝eprzekonany, ˝e akcja „Wis∏a” by∏a dzia∏alnoÊcià antyukraiƒskà, podobnie jak wydarzeniana Wo∏yniu – antypolskà.

W programie seminarium, z którym zapozna∏em si´ dopiero w Lublinie, sformu∏owanoszereg problemów. Ich kolejnoÊç naprowadza na przyj´ty z góry wniosek: czy istnieje zwià-zek pomi´dzy wydarzeniami na Wo∏yniu w 1943 r. a akcjà „Wis∏a” w 1947 r.? czy akcja„Wis∏a” by∏a konieczna? czy nale˝y uznaç jà za typowy przyk∏ad komunistycznych depor-tacji, czy te˝ za konsekwencje dzia∏aƒ UPA?

Nie ma tu miejsca na polemizowanie z wnioskiem, który w sposób oczywisty nasuwa si´z takiego postawienia pytaƒ. Jednak samo ich postawienie daje mo˝liwoÊç szukania (oczy-wiÊcie razem z oponentami) i innych wydarzeƒ o kluczowym znaczeniu, chronologiczniewczeÊniejszych ni˝ wo∏yƒskie. Zresztà, celowe by∏oby przyjrzenie si´ ca∏emu ∏aƒcuchowiwydarzeƒ, które doprowadzi∏y do dramatycznych i tragicznych epizodów w ukraiƒsko-pol-skich stosunkach omawianego okresu.

Co piszà ukraiƒscy historycy na temat konfliktu UPA–AK? Uzasadnione wydaje si´ po-danie w tym miejscu kilku przyk∏adów.

W podrćzniku historii dla studentów szkó∏ wy˝szych Nowitnja istorija Ukrajiny.1900–2000, który wyda∏o w 2000 r. wydawnictwo Wy˝sza Szko∏a, problemowi temu poÊwi´-cono jeden akapit: „Oprócz starç z Niemcami i sowieckimi partyzantami UPA zmuszona

134

135

by∏a prowadziç walk´ i na trzecim froncie – przeciwko Polakom. Krwawy konflikt zapoczàt-kowa∏y masowe zabójstwa Ukraiƒców z Che∏mszczyzny i Podlasia dokonane przez polskàArmi´ Krajowà w 1941 r. Nied∏ugo póêniej te terrorystyczne akcje rozszerzono na Galicjí Wo∏yƒ. G∏ównym celem Polaków by∏o wzićie pod swojà kontrol´ ziem utraconychw 1939 r. Tylko na Che∏mszczyênie w latach 1943–1944 formacje polskie zniszczy∏y prawie5 tys. Ukraiƒców. Krwawe ukraiƒsko-polskie starcia trwa∏y do 1947 r.”1

Specjalista z historii Ukrainy okresu drugiej wojny Êwiatowej, uznawany za autorytetnaukowy prof. Mychaj∏o Kowal, w popularnonaukowej pracy wydanej w ramach 15-tomo-wej historii Ukrainy Ukrajina kriê wiky, przy charakterystyce konfliktu UPA–AK tak˝eogranicza si´ do jednego akapitu: „Jednym z g∏ównych obiektów ataku ze strony UPAsta∏y si´ oddzia∏y partyzanckie Armii Krajowej, które by∏y podporzàdkowane rzàdowi pol-skiemu na emigracji. Ounowcy podj´li prób´ przymusowego wysiedlenia Polaków z ziemzachodnioukraiƒskich (najpierw na Wo∏yniu, potem w Galicji, wreszcie na terytoriumZakerzonnia, czyli na zachód od linii Curzona, która w 1939 r. sta∏a si´ nowà zachodniàgranicà USRR). Cel tych akcji polega∏ na tym, aby, wykorzystujàc stan braku paƒstwowo-Êci, depolonizowaç tereny pogranicza i zlikwidowaç korzystnà dla Polski baz´ (demogra-ficznà) prawdopodobnych przysz∏ych plebiscytów. We wzajemnych terrorystycznych akcjachzgin´∏o nie mniej ni˝ 40 tys. Polaków – dzieci, kobiet, starców – i w przybli˝eniu taka samaliczba ludnoÊci ukraiƒskiej (niektórzy autorzy mówià o 60–80 tys. jednych i drugich).KorzyÊci z tej wzajemnej rzezi wyciàgn´∏a trzecia strona – niemieccy faszyÊci”2.

W historii Ukrainy autorstwa mieszkajàcego w Kanadzie Ukraiƒca Oresta Subtelnego,przet∏umaczonej na j´zyk ukraiƒski w 1991 r. i majàcej ju˝ cztery wydania, w tym jedno w j´-zyku rosyjskim, tematowi temu poÊwićono niewielki „o∏tarzyk” z∏o˝ony z dwóch akapitów.Warto je zacytowaç w ca∏oÊci: „UPA nie tylko wystàpi∏a przeciwko nazistom i bolszewikom,ale tak˝e uwiàza∏a si´ w nadzwyczaj okrutny konflikt z Polakami na mieszanych ukraiƒsko--polskich ziemiach Wo∏ynia, Polesia oraz Che∏mszczyzny. Niezale˝nie od tego, jak mia∏a si´zakoƒczyç wojna, ukraiƒscy integralni nacjonaliÊci podj´li decyzj´ o natychmiastowym wy-gnaniu Polaków (wielu z nich by∏o kolonistami z okresu mi´dzywojennego) z terytoriów, naktórych Ukraiƒcy stanowili wi´kszoÊç. Ze swojej strony polska podziemna armia nacjonali-styczna – Armia Krajowa nie mniej zdecydowanie dà˝y∏a do zachowania kontroli nad zie-miami, które wczeÊniej wchodzi∏y w sk∏ad paƒstwa polskiego. W rezultacie pomi´dzy si∏amiukraiƒskimi i polskimi dosz∏o do krwawej walki (którà cz´sto wygrywali Niemcy i prowoko-wali radzieccy partyzanci) o terytorium i w imi´ wyrównania starych porachunków.

Szczególnie tragiczne by∏o to, ˝e w wyniku tych wydarzeƒ ucierpia∏a ludnoÊç cywilna.Wed∏ug polskich êróde∏ w latach 1943–1944 na Wo∏yniu Ukraiƒcy, w szczególnoÊci oddzia-∏y SB (S∏u˝by Bezpieczeƒstwa OUN), zamordowali 60–80 tys. Polaków – m´˝czyzn, kobieti dzieci. Ukraiƒcy z kolei twierdzà, ˝e mordowanie ich narodu rozpocz´∏o si´ wczeÊniej,w 1942 r., kiedy to Polacy zniszczyli kilka tysićy ch∏opów ukraiƒskich w tych rejonachChe∏mszczyzny, gdzie przewa˝a∏a ludnoÊç polska. Póêniej, w latach 1944–1945, akcje teobj´∏y bezbronnà ukraiƒskà mniejszoÊç na zachód od rzeki San”3.

Wybór z ksià˝ek, które sà czytane na Ukrainie, pokazuje, ˝e informacje na temat kon-fliktu UPA–AK sà ograniczone i powtarzajà si´ w szczegó∏ach. Wydarzenia wo∏yƒskie sàomawiane w kontekÊcie ca∏ego konfliktu, z podkreÊleniem wzajemnego wyniszczania si´.

1 Nowitnja istorija Ukrajiny. 1900–2000, Kyjiw 2000, s. 323. 2 M. Kowal, Ukrajina w druhij switowij i We∏ykij Witczyznianij wijnach (1939–1945 rr.), Kyjiw 1999, s. 153. 3 O. Subtelny, Ukrajina. Istorija, Kyjiw 1991, s. 412.

136

Za przyczyn´ uwa˝a si´ terytorialne sprzecznoÊci i wtràcanie si´ dwóch innych stron, wro-gich Ukraiƒcom, Polakom i sobie nawzajem – nazistów i komunistów.

W ukraiƒskiej literaturze edukacyjnej i popularnonaukowej w minionym dziesićioleciunie zasz∏y ˝adne istotne zmiany. Wydarzenia wo∏yƒskie, tak jak i wszystkie inne konkretneprzyk∏ady konfliktu ukraiƒsko-polskiego, pozostajà bia∏ymi plamami.

W literaturze naukowej sà pewne osiàgnićia, zainicjowane przez przywódców Ukrainyi Polski, dà˝àcych do wzmocnienia zwiàzków pomi´dzy obydwoma paƒstwami. Podczaswizyty Leonida Kuczmy w Warszawie 23 stycznia 1997 r. i rewizyty Prezydenta RP Alek-sandra KwaÊniewskiego w Kijowie 20–22 maja 1997 r. omówiono skomplikowane, a czasemwrćz tragiczne stronice wspólnej historii obydwu paƒstw. Znalaz∏o to swój wyraz wewspólnej deklaracji prezydentów O przebaczeniu i pojednaniu. Niezwyk∏a dla stosunkówmi´dzy paƒstwami deklaracja zamkn´∏a dla polityków i otworzy∏a dla historyków tragicznàprzesz∏oÊç obydwu paƒstw.

Jest symboliczne, ̋ e gdy Aleksander KwaÊniewski przebywa∏ w stolicy Ukrainy, w Warsza-wie rozpocz´∏o prac´ mi´dzynarodowe seminarium historyczne „Stosunki ukraiƒsko-polskiew latach 1918–1947”. Ukraiƒscy i polscy historycy, którzy brali w nim udzia∏, wyg∏aszali para-lelne referaty na ten sam – uznany za wa˝ny – temat, po czym w specjalnym pisemnym pro-tokole spisywali wzajemne zgodnoÊci i rozbie˝noÊci. Na Ukrainie i w Polsce od 1998 r. zacz´-to wydawaç pod egidà Âwiatowego Zwiàzku ˚o∏nierzy Armii Krajowej i Zwiàzku Ukraiƒcóww Polsce materia∏y z tego˝ seminarium pod tytu∏em Polska–Ukraina: trudne pytania4.

Zgodnie z mi´dzynarodowà umowà z 1997 r. stworzono ukraiƒsko-polskà grup´ robo-czà w celu przygotowania wielotomowego zbioru êróde∏ Polska i Ukraina w latach trzydzie-stych–czterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty z archiwów s∏u˝b specjalnych. Zespó∏ten zaczà∏ wydawaç zbiory dokumentów z okresu najwi´kszego zaostrzenia ukraiƒsko-pol-skiego konfliktu5. Niewàtpliwie przyczyni si´ to do wi´kszego zaktywizowania pracy nauko-wo-badawczej na tym polu. Jednak redaktorom dokumentów chcia∏oby si´ ˝yczyç, by bar-dziej rzetelnie dokonywali ich wyboru i zmniejszali obj´toÊç wydawanych ksià˝ek, poprzezdrukowanie tylko najwa˝niejszych.

Grupa robocza przy Komisji Rzàdowej do zbadania problemu OUN-UPA nie zajmo-wa∏a si´ dotychczas ukraiƒsko-polskim konfliktem z lat trzydziestych i czterdziestych. Zna-jàc ich wag´, wykorzystaliÊmy wczeÊniej opracowane przez kijowskich uczonych materia∏y.W 2000 r. w serii prac wydanych przez grup´ roboczà ukaza∏ si´ zbiór dokumentów OUNi UPA na tereni Polszczy w 1944–1947 rr. (wybra∏ Jurij Szapowa∏) i monografia Ihora Ilju-szyna OUN-UPA i ukrajinÊke pytannja w roky druhoji switowoji wijny6. Potrzebne jest namjednak przeprowadzenie w∏asnych badaƒ.

19 kwietnia 2001 r. Komisja Rzàdowa postanowi∏a przed∏u˝yç prace grupy roboczej hi-storyków do koƒca 2003 r. i w ciàgu nast´pnych dwóch i pó∏ roku skoncentrowaç si´ naprzebadaniu mniej opracowanych aspektów dzia∏alnoÊci OUN oraz UPA. Chodzi w szcze-gólnoÊci o:

– polski okres dzia∏alnoÊci OUN (1929–1939),– konflikt pomi´dzy UPA i AK w latach drugiej wojny Êwiatowej,

4 Polska–Ukraina: trudne pytania, t. 1–8, Warszawa 1998–2001.5 Polska i Ukraina w latach trzydziestych–czterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty z archiwów s∏u˝b spe-cjalnych, t. 1: Polskie podziemie 1939–1941, Warszawa–Kijów 1998. 6 OUN i UPA na tereni Polszczy w 1944–1947 rr., red. J. Szapowa∏, Kyjiw 2000; I. Iljuszyn, OUN-UPA i ukra-jinÊke pytannja w roky druhoji switowoji wijny (w switli polÊkych dokumentiw), Kyjiw 2000.

– walk´ UPA przeciwko przymusowej kolektywizacji wsi w zachodnich regionach Ukra-iny w okresie powojennym.

Wracajàc do lubelskiej konferencji – nie mog´ zgodziç si´ z wystàpieniami weteranówz AK. Ich wypowiedzi zmierza∏y do bezwzgl´dnego zasàdzenia OUN i UPA jako strukturtotalitarnych, które stosowa∏y masowy terror przeciwko bezbronnej polskiej ludnoÊci.Weterani AK oceniajà ka˝dego, kto przebywa∏ w szeregach UPA, jako bandyt´. Zadekla-rowali gotowoÊç oddzielenia nacjonalistów od ukraiƒskiego narodu i oczekiwali, ˝e samnaród, w osobie przedstawicieli aparatu paƒstwowego, uczonych i dziennikarzy, odetnie siód nich. Tym bardziej ˝e wiedzà, i˝ znaczna cz´Êç obywateli Ukrainy, szczególnie starszegopokolenia, uwa˝a ówczesnych ukraiƒskich nacjonalistów za najemników faszystowskichNiemiec, którzy dzia∏ali wbrew interesom w∏asnego (a w rzeczywistoÊci – radzieckiego)paƒstwa.

Z warszawskiego lotniska Okćie jecha∏em do Lublina Alejami Armii Ludowej i dziwi-∏em si´, jak ta nazwa mog∏a si´ ostaç w postkomunistycznej Polsce. Musz´ przyznaç, ˝e myUkraiƒcy, w odró˝nieniu od Polaków, jeszcze nie daliÊmy sobie rady z naszà przesz∏oÊcià.Przedstawiciele walczàcych ze sobà stron, tak jak i wczeÊniej, pragnà za wszelkà cen´potwierdziç swój punkt widzenia. Dzia∏a prawo: „Kto nie z nami, ten przeciwko nam”.Chwa∏a Bogu, ˝e nie ma ju˝ stalinowskiego paƒstwa, które ∏àczy∏o je z innym: „JeÊli wrógsi´ nie poddaje, nale˝y go zniszczyç”.

Przez wojskowe formacje ukraiƒskich nacjonalistów od poczàtku lat dwudziestych dopo∏owy pi´çdziesiàtych przewin´∏o si´ do 400 tys. ludzi. Kierowali oni swojà broƒ przeciwkoró˝nym wrogom, ale zawsze mieli przed sobà jeden cel – zdobycie niepodleg∏oÊci, zbudo-wanie narodowego paƒstwa. Wed∏ug radzieckiego prawa byli bandytami lub cz∏onkamibandyckich ugrupowaƒ. Jednak w postradzieckiej Ukrainie niewiele osób odwo∏uje si´ doradzieckich praw.

Problem odpowiedzialnoÊci kierownictwa OUN i UPA za zabijanie Polaków (tak samojak odpowiedzialnoÊç dowódców AK za zabójstwa Ukraiƒców) nale˝y badaç konkretnie:kiedy? jak? w jakich okolicznoÊciach? kto wydawa∏ rozkazy nakazujàce zabijanie bezbron-nych ludzi? Przemilczanie czy ukrywanie takich faktów z patriotycznych powodów jestamoralne, a w dodatku niemo˝liwe.

Kwalifikowanie UPA jako struktury totalitarnej jest niedorzeczne. Totalitarne by∏ystruktury paƒstwowe, które dà˝y∏y do ca∏kowitej kontroli nad spo∏eczeƒstwem. UkraiƒscynacjonaliÊci stworzyli armi´ partyzanckà b´dàcà cz´Êcià paƒstwa, o które walczyli. Jednaksamego paƒstwa stworzyç im si´ nie uda∏o.

Terytorium, na którym rozgrywa∏ si´ ukraiƒsko-polski konflikt, nie podlega∏o kontroliani Polaków, ani Ukraiƒców. Ten, kto je kontrolowa∏, mia∏ mo˝liwoÊç dokonywania pro-wokacji, majàcych na celu pog∏´bienie konfliktu. Aspekt ten powinien byç brany poduwag´ w czasie badaƒ eskalacji przemocy, która zamieni∏a si´ w koƒcu w tragicznàczystk´ etnicznà.

Na konflikt ukraiƒsko-polski nale˝y patrzeç w szerokich ramach chronologicznych: od1918 do 1945 r. Zwiàzane jest to z ustanowieniem polskiej wschodniej granicy. Problemyte sà ju˝ nieêle omówione w istniejàcej literaturze, tak ukraiƒskiej, jak i polskiej. Obydwanarody chcia∏y zbudowaç swoje paƒstwa. Mia∏y one powstaç na terenach, które w cz´Êciby∏y wspólne, a wić sporne.

Na koniec, chcia∏bym postawiç pytanie, czy mo˝na UPA uznaç za stron´ walczàcàw drugiej wojnie Êwiatowej. Odpowiedê mo˝na znaleêç w ekspertyzie, którà swego czasuprzekaza∏em do Ministerstwa SprawiedliwoÊci Ukrainy.

137

Kwalifikacja antyradzieckiej dzia∏alnoÊci Organizacji Ukraiƒskich Nacjonalistów i Ukra-iƒskiej Powstaƒczej Armii.

– Wychodzàc z faktu, ˝e zamiar radianizacji Zachodniej Ukrainy po 17 wrzeÊnia 1939 r.by∏ mo˝liwy do realizacji w wyniku podpisania tajnego protoko∏u do radziecko-niemieckiegopaktu o nieagresji z 23 sierpnia 1939 r. (znanego jako pakt Ribbentrop–Mo∏otow) i ra-dziecko-niemieckiego porozumienia O przyjaêni i granicach z 28 wrzeÊnia 1939 r.,

– bioràc pod uwag´, ˝e rzàd ZSRR w uk∏adzie o odnowieniu stosunków dyplomatycz-nych z Rzeczpospolità Polskà z 30 lipca 1941 r. uzna∏ wspomniane wy˝ej radziecko-nie-mieckie umowy co do zmian terytorialnych Polski za takie, które utraci∏y moc,

– zwa˝ajàc na to, i˝ Zachodnia Ukraina (tak jak i Zachodnia Bia∏oruÊ) zosta∏y przeka-zane Zwiàzkowi Radzieckiemu decyzjà konferencji przywódców rzàdów ZSRR, USAi Wielkiej Brytanii w okresie wojny, co zosta∏o uznane w dwustronnym radziecko-polskimuk∏adzie o granicach paƒstwowych z 16 sierpnia 1945 r.,

nale˝y przyjàç, ˝e:– w okresie od 17 wrzeÊnia 1939 r. do 16 sierpnia 1945 r. mieszkaƒcy Zachodniej Ukra-

iny byli obywatelami Polski;– utworzone przez nich organizacje polityczne, w tym Organizacja Ukraiƒskich Nacjo-

nalistów, a tak˝e formacje wojskowe, w tym Ukraiƒska Powstaƒcza Armia, by∏y organiza-cjami i formacjami Rzeczypospolitej Polskiej, choç trwa∏y z tà ostatnià w stanie permanent-nej wojny;

– z tych powodów walka cz∏onków OUN i ˝o∏nierzy UPA z w∏adzà radzieckà i jej struk-turami si∏owymi mo˝e byç zakwalifikowana jako walka miejscowej ludnoÊci ukraiƒskiejprzeciwko obcej, wojennej interwencji;

– po 16 sierpnia 1945 r. mieszkaƒcy Zachodniej Ukrainy zostali obywatelami ZSRR;– z tych powodów walk´ cz∏onków OUN i ˝o∏nierzy UPA z w∏adzà radzieckà i jej struk-

turami si∏owymi nale˝y zakwalifikowaç jako wojn´ domowà w ZSRR. Wniosek ten jest zaskakujàcy i trudny do przyjćia dla ukraiƒskiego spo∏eczeƒstwa. Poka-

za∏a to próba nadania we wrzeÊniu 2000 r. uroczystego charakteru 60. rocznicy zjednocze-nia ziem zachodnioukraiƒskich z ZSRR. Po tym, jak ca∏kowicie przemilczana dotàd infor-macja o pakcie Ribbentrop–Mo∏otow czy o wydarzeniach katyƒskich sta∏a si´ powszechnieznanà, nie mo˝na deklaracji Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Ukrainy z 26–28 paê-dziernika 1939 r. uznawaç za dokument majàcy wa˝noÊç prawnà. Poza tym, wybory doZgromadzenia Ludowego by∏y zorganizowane tak, jak wszystkie wybory z czasów radziec-kich. Teksty deklaracji by∏y uchwalane tak, jak wszystkie dokumenty radzieckie.

Sytuacja w Zachodniej Ukrainie ró˝ni∏a si´ od sytuacji w Zwiàzku Radzieckim jedynietym, ˝e wiele osób ca∏kiem szczerze by∏o zadowolonych z decyzji Zgromadzenia Ludowego.Jednak po deportacji z kraju co dziesiàtej osoby w okresie od koƒca 1939 r. do po∏owy1941 r., po masowych rozstrzeliwaniach wi´êniów przez czekistów w czerwcu 1941 r., lud-noÊç Zachodniej Ukrainy pozby∏a si´ iluzji wobec w∏adzy radzieckiej.

Kwalifikacja stosunków Organizacji Ukraiƒskich Nacjonalistów i Ukraiƒskiej Powstaƒ-czej Armii z Niemcami i Polskà.

Stosunki OUN i UPA z Niemcami nie mogà byç rozpatrywane w kontekÊcie radziecko--niemieckich stosunków, niezale˝nie od tego, czy ZSRR i Niemcy byli sojusznikami (jak po23 sierpnia 1939 r.) czy wrogami (jak po 22 czerwca 1941 r.). Tak wić wspó∏praca OUNi UPA z Niemcami, jeÊliby mia∏a miejsce, nie mo˝e byç oceniana w kategoriach zdradyinteresów Zwiàzku Radzieckiego w chwili, gdy ten ostatni nie z w∏asnej woli znalaz∏ si´w stanie wojny z Niemcami.

138

Pretensje do OUN i UPA w wypadku wspó∏pracy z Niemcami teoretycznie mog∏oby wysu-waç jedynie paƒstwo polskie, którego obywatelami byli cz∏onkowie OUN i przewa˝ajàca wi´k-szoÊç ˝o∏nierzy UPA. Jednak stosunki OUN z Polskà, tak samo jak stosunki UPA z ArmiàKrajowà zawsze by∏y otwarcie wrogie. Prawne pretensje do tych dzia∏aƒ nie by∏yby to˝samez moralnymi. Zachodnioukraiƒska ludnoÊç nie zaakceptowa∏a narzuconej si∏à decyzji o przy-∏àczeniu Galicji Wschodniej do Polski, podj´tej w 1923 r. przez Rad´ Ambasadorów Ententy.

Prawnie jednak Ukraiƒcy w Polsce byli obywatelami tego paƒstwa. A walka wewnàtrzpaƒstwa jest formà wojny domowej. Ten konflikt (w niektórych momentach przechodzàcyw otwartà wojn´) nie by∏ powiàzany w prosty i bezpoÊredni sposób ze stosunkami polsko--niemieckimi (tak˝e po napadzie Niemiec na Polsk´ 1 wrzeÊnia 1939 r.).

Z opisanych wy˝ej faktów wynika, ˝e walka OUN i UPA z Polskà i Zwiàzkiem Radziec-kim nie mia∏a bezpoÊredniego zwiàzku z drugà wojnà Êwiatowà, choç pokrywa∏a si´ z niàw czasie. Dlatego tej walki nie mo˝na rozpatrywaç w kategoriach konfliktu OUN i UPAz Narodami Zjednoczonymi, w sk∏adzie których po 22 czerwca 1941 r. znalaz∏ si´ ZwiàzekRadziecki.

Rzeczywiste stosunki OUN z III Rzeszà mia∏y w∏asnà logik´, która musi byç brana poduwag´ przy uznaniu (lub nie) stworzonej przez OUN armii powstaƒczej za stron´ walczàcàw drugiej wojnie Êwiatowej.

Trwajàc w stanie permanentnej wojny z paƒstwem polskim ounowcy stali si´ naturalny-mi sojusznikami Niemiec po uderzeniu Wehrmachtu na Polsk´. Znajdujàc si´ w staniewojny ze Zwiàzkiem Radzieckim ukraiƒscy nacjonaliÊci mogli zajàç tylko jedno stanowiskowobec tego paƒstwa po 22 czerwca 1941 r. – udzieliç czynnej pomocy Wehrmachtowi i in-nym si∏owym strukturom III Rzeszy. Pomoc ta, jak uwa˝ali, otwiera∏a drog´ do og∏oszenianiezale˝nego od Rosji ukraiƒskiego paƒstwa. Obydwie frakcje OUN liczy∏y na pomoc Nie-miec w tej sprawie. W∏aÊnie tym mo˝na wyjaÊniç pojawienie si´ batalionów „Nachtigall”i „Roland” podlegajàcych Abwehrze.

Jednak Adolf Hitler, w odró˝nieniu od niektórych polityków ze swojego otoczenia, niechcia∏ widzieç w OUN sojusznika i nie uzna∏ paƒstwowych pretensji banderowskiego skrzy-d∏a ukraiƒskich nacjonalistów. Odmowa OUN-B odwo∏ania aktu 30 czerwca 1941 r. dopro-wadzi∏a nacjonalistów do otwartej konfrontacji z hitlerowskimi Niemcami.

Najwa˝niejszym wydarzeniem w trakcie tej konfrontacji by∏o utworzenie UkraiƒskiejPowstaƒczej Armii. UPA by∏a zmuszona przeciwstawiç si´ jednoczeÊnie ZSRR i Niemcom,które wojowa∏y mi´dzy sobà. Z tego powodu najbardziej racjonalna wydawa∏a si´ politykawyczekiwania i kierownictwo OUN-UPA jà stosowa∏o.

Niezale˝nie od taktyki wyczekiwania stosunki UPA i okupacyjnej administracji mog∏ybyç tylko wrogie. III Rzesza z oczywistych powodów nie mog∏a sprzymierzyç si´ z niekon-trolowanymi przez nià si∏ami zbrojnymi na ty∏ach Wehrmachtu.

KoniecznoÊç obrony ludnoÊci przed okupantami postawi∏a UPA w sytuacji otwartegokonfliktu z Niemcami. Konfrontacja ta by∏a tego samego typu, co walka ruchu oporu w za-chodniej Europie i dzia∏ania radzieckiej partyzantki. Tym samym UPA sta∏a si´ stronà wal-czàcà w drugiej wojnie Êwiatowej.

Dajàc prawnà ocen´ udzia∏u UPA w drugiej wojnie Êwiatowej trzeba rozró˝niç kilkawojen, które toczy∏y si´ na Zachodniej Ukrainie:

– wojn´ UPA z partyzantkà radziecka, armià radzieckà oraz innymi si∏owymi struktu-rami ZSRR;

– wojn´ UPA z si∏ami okupacyjnymi Niemiec (do momentu wejÊcia armii radzieckiej naZachodnià Ukrain´);

– wojn´ UPA z Armià Krajowà.

139

Konflikt UPA z si∏ami radzieckimi i polskimi dzia∏a∏ na korzyÊç Niemiec w ich wojniez Narodami Zjednoczonymi. Konflikt UPA z niemieckimi si∏ami okupacyjnymi by∏ korzystnydla Narodów Zjednoczonych w ich walce z Niemcami.

Oceniajàc t´ skomplikowanà sytuacj´ w kategoriach prawnych, nale˝y wziàç pod uwag´,˝e próby Berlina doprowadzenia w ostatnim etapie drugiej wojny Êwiatowej do sojuszupolitycznego z OUN-B i UPA nie zakoƒczy∏y si´ powodzeniem. Kierownictwo OUN-B tymrazem nie dà˝y∏o, w odró˝nieniu od sytuacji z 1941 r., do zawarcia sojuszu ze stronà kon-fliktu, która przegrywa∏a wojn´.

Inaczej rzecz si´ mia∏a z OUN-M. Nie majàc liczàcych si´ si∏ w∏asnych i b´dàc zale˝nàod okupacyjnej administracji, zmuszona by∏a pójÊç na nierównoprawnà wspó∏prac´. Dywi-zja SS „Ha∏yczyna” zosta∏a sformowana przy poparciu melnykowskiej OUN.

Obydwie frakcje OUN by∏y tworami partyjnymi, a nie paƒstwowymi. Dlatego pytanieo uznanie ich za stron´ walczàcà w drugiej wojnie Êwiatowej jest pozbawione logiki. Utwo-rzona przez OUN-B Ukraiƒska Powstaƒcza Armia by∏a strukturà paƒstwowà, choç paƒ-stwo, którego cz´Êcià by∏a, nie istnia∏o. Na pytanie o rol´ UPA w drugiej wojnie Êwiatowejprawnicy powinni odpowiedzieç wychodzàc z historycznej oceny dzia∏alnoÊci OUN-UPA,nad którà pracuje robocza grupa historyków. Wst´pny projekt tej oceny daje na to pytanieodpowiedê pozytywnà.

141

Grzegorz Motyka

Antypolska akcja OUN-UPA w ukraiƒskiej historiografiiPod adresem ukraiƒskich historyków cz´sto formu∏uje si´ zarzuty przemilczania czy

zak∏amywania podstawowych faktów dotyczàcych konfliktu polsko-ukraiƒskiego i antypol-skiej akcji przeprowadzonej przez Ukraiƒskà Powstaƒczà Armi´ w latach 1943–1944. Tym-czasem problematyka ta pojawia si´ w ukraiƒskiej historiografii dosyç cz´sto, choç prze-wa˝nie na zasadzie wzmianek. Trudno ogarnàç literatur´ na ten temat: jest ona wydawananie tylko na Ukrainie, ale i poza nià, mi´dzy innymi w Toronto, Nowym Jorku, Sydney,Pary˝u, Monachium, przewa˝nie w niewielkim nak∏adzie.

Do 1991 r. niezale˝na ukraiƒska historiografia mog∏a powstawaç jedynie na emigracji.Pierwszy o antypolskiej akcji Organizacji Ukraiƒskich Nacjonalistów i Ukraiƒskiej Powstaƒ-czej Armii wspomnia∏ Myko∏a ¸ebed’. W swojej monografii o UPA (wydanej w 1946 r.)o wydarzeniach 1943 r. na Wo∏yniu napisa∏ mi´dzy innymi: „Ukraiƒska Powstaƒcza Armiapróbowa∏a wciàgnàç Polaków do wspólnej walki przeciwko Niemcom i bolszewikom.Kiedy nie odnios∏o to ˝adnego skutku, UPA wyda∏a polskiej ludnoÊci rozkaz opuszczeniaWo∏ynia i Polesia”1. W nast´pnym roku rozkazem tym obj´to wszystkie tereny „wa˝ne” dladzia∏alnoÊci ukraiƒskiej partyzantki. ¸ebed’ przyzna∏, i˝ „sprzeciw by∏ likwidowany si∏à”2.Stwierdzenia ¸ebedia sà bardzo wa˝ne, choç cz´sto niedoceniane. Ich waga polega na tym,˝e wysoki przywódca OUN-B oficjalnie przyzna∏, i˝ dzia∏ania partyzantki ukraiƒskiej prze-ciwko polskiej ludnoÊci mia∏y zorganizowany charakter.

Inaczej konflikt polsko-ukraiƒski opisa∏ Lew SzankowÊkyj3. Wed∏ug niego walki rozpo-cz´li Polacy, którzy odrzucili propozycje wspólnego przeciwstawienia si´ Niemcom i Sowie-tom i ju˝ w 1941 r. przystàpili do antyukraiƒskich akcji na Lubelszczyênie. To oraz wspó∏-praca Polaków z partyzantkà sowieckà i krwawe pacyfikacje prowadzone przez polskàpolicj´ na s∏u˝bie niemieckiej doprowadzi∏y do kontrakcji UPA, najpierw na Wo∏yniu,a nast´pnie w Galicji Wschodniej. Bardziej szczegó∏owo opisa∏ SzankowÊkyj walki polsko--ukraiƒskie na Zamojszczyênie. Jego zdaniem, wskutek „niebacznie rozpocz´tej z Ukraiƒ-cami” wojny w latach 1943–1944 opuÊci∏o Ukrain´ Zachodnià oko∏o 425 tys. Polaków4.

Petro Mirczuk ca∏y konflikt polsko-ukraiƒski na Wo∏yniu i w Galicji Wschodniej spro-wadzi∏ w∏aÊciwie do stwierdzenia, ˝e UPA zlikwidowa∏a „polskie placówki”

5. Da∏ tym samym

poczàtek praktyce przemilczania antypolskiej akcji. Od tej pory przez kilkadziesiàt latna emigracji prawie nie ukazywa∏y si´ – jeÊli nie liczyç paru wyjàtków, o czym szerzej zachwil´ – publikacje wspominajàce o tych wydarzeniach, mimo ˝e iloÊç opracowaƒ dotyczà-cych UPA by∏a bardzo du˝a. JeÊli ju˝ pisano o stosunkach polsko-ukraiƒskich, to przedewszystkim o walkach UPA w Polsce w latach 1945–1948. Pomijanie tego problemu niewynika∏o tylko z naturalnej niechći do mówienia o rzeczach wstydliwych. Mia∏y na to równie˝

1 M. ¸ebed’, UPA, Drohobycz 1993 (reprint wydania z 1946 r.), s. 53. 2 Ibidem, s. 89.3 L. SzankowÊkyj, UPA [w:] Istorija ukrajinÊkoho wijÊka, Winnipeg 1953. 4 Ibidem, s. 562.5 P. Mirczuk, UkrajinÊka PowstanÊka Armija 1942–1952, Lwiw 1991 (reprint wydania z 1953 r.).

142

wp∏yw dzia∏ania Komitetu Bezpieczeƒstwa Paƒstwowego (KGB) wymierzone w ukraiƒskàemigracj´. Przemilczano w zwiàzku z tym trudne momenty z historii UPA, by nie byç oskar-˝onym o agenturalnoÊç. Trzeba jednak zaznaczyç, ˝e by∏y wyjàtki od tej regu∏y. Szczególnieistotna wydaje si´ opinia Iwana ¸ysjaka-Rudnyçkiego, uwa˝anego za jednego z najwybit-niejszych historyków ukraiƒskich XX w. W jednym ze swoich esejów napisa∏ on mi´dzyinnymi: „niesamowità tragedià, jaka mia∏a miejsce na Zachodniej Ukrainie w czasie dru-giej wojny Êwiatowej, by∏a ówczesna polsko-ukraiƒska jatka [...]. Polskie kierownictwopolityczne na pewno przyczyni∏o si´ do sprowokowania katastrofy przez swój brak posza-nowania prawa narodu ukraiƒskiego do wolnego ˝ycia [...]. Ale w tym wypadku chodzio odpowiedzialnoÊç ukraiƒskiej strony. Sà podstawy, by uwa˝aç, i˝ z ukraiƒskiej strony mia∏ymiejsce nie lokalne, pojedyncze ekscesy, lecz Êwiadoma kampania »czyszczenia terenu«z polskiej ludnoÊci. [...] Swoim post´powaniem przeciwko polskiej i ˝ydowskiej mniejszoÊciounowcy nie przynieÊli chluby narodowi ukraiƒskiemu”6.

W podobnym duchu wypowiedzia∏ si´ Roman Szporluk w wywiadzie opublikowanymw „Zeszytach Historycznych” w 1988 r.7 Przejmujàcy jest równie˝ fragment wspomnieƒDany∏o Szumuka, który opowiada o zniszczeniu przez S∏u˝b´ Bezpieczeƒstwa OUN wsiDominopol na Wo∏yniu8. Sam Szumuk uwa˝a∏, ˝e Polacy swoim post´powaniem sprowo-kowali Ukraiƒców, ale jednoczeÊnie zdecydowanie pot´pia∏ zabijanie przez ukraiƒskàpartyzantk´ ludnoÊci cywilnej. WartoÊciowym êród∏em sà równie˝ wspomnienia Mychaj∏oPodworniaka9. Ich autor, protestant, pisa∏ otwarcie o niszczeniu polskich wsi, jednoczeÊniejednak wspomina∏ o cz´stych akcjach odwetowych prowadzonych przez niemieckie od-dzia∏y wspólnie z polskà policjà pomocniczà.

JeÊli chodzi o autorów piszàcych w Zwiàzku Radzieckim, to stosunkom OUN-UPAz Polakami poÊwićali oni niewiele uwagi. Okres II Rzeczypospolitej by∏ powszechnienazywany czasem „polsko-szlacheckiej okupacji”10. Zdaniem Arkadija Pierwiencowa JózefPi∏sudski, gdy doszed∏ do w∏adzy w 1926 r., rozpoczà∏ wspó∏prac´ z OUN, „da∏ im wysokiekredyty, uczyni∏ ich swojà podporà na Zachodniej Ukrainie”11. Banderowcy oszukali gojednak i rozpocz´li wspó∏prac´ z Niemcami. W sowieckiej literaturze podkreÊlano, piszàco mordach, których sprawcami by∏a UPA, i˝ pope∏niano je na narodzie ukraiƒskim. Polacy,jeÊli nawet sà wspominani jako ofiary, to przewa˝nie na drugim miejscu. Niektórzy auto-rzy, zachowujàc t´ kolejnoÊç, dodajà jednak przy Polakach s∏owa „przede wszystkim”.Nale˝y do nich Wsewo∏od K∏okow12. W swoich wspomnieniach z walki w partyzantcesowieckiej na Wo∏yniu podkreÊli∏ rol´, jakà odegra∏a ona w uratowaniu wielu Polaków.Doda∏ przy tym: „Wielkà szkod´ przynieÊli cywilnej polskiej ludnoÊci emisariusze polskiegoemigracyjnego bur˝uazyjnego rzàdu. Próbowali oni skierowaç Polaków przeciwko Ukraiƒ-com tak samo, jak to robili ukraiƒscy nacjonaliÊci starajàcy si´ sk∏oniç Ukraiƒców przeciwkoPolakom. [...] Aby poderwaç wp∏ywy sowieckiej partyzantki wÊród miejscowej polskiej lud-noÊci, polscy nacjonaliÊci zdecydowali si´ na pod∏à zdrad´. Zwiàzali si´ z miejscowymirzàdami faszystowskimi i rozpocz´li agitacj´ na rzecz ucieczki Polaków z wiosek i miaste-

6 I. ¸ysjak-Rudnyçkyj, Istoryczni ese, t. 2, Kyjiw 1994, s. 494, 495.7 Rozmowa Jerzego Jarzembowskiego z Romanem Szporlukiem, „Zeszyty Historyczne”, z. 88, Pary˝ 1988.8 D. Szumuk, Pere˝yte i peredumane. Spohady i rozdumy ukrajinÊkoho dysydenta – politwiaznia z rokiw b∏u-kaƒ i borot’by pid trioma okupacijamy Ukrajiny (1921–1981), Detroit 1983.9 M. Podworniak, Witer z Wo∏yni. Spohady, Winnipeg 1981. 10 J. Melniczuk, Soncju swityty wiczno, Kyjiw 1974, s. 132. 11 A. Pierwiencow, Siekrietnyj front, Moskwa 1972, s. 161. 12 W. K∏okow, Kowelskij uze∏, Kijew 1981.

143

czek pod »ochron´« wi´kszych faszystowskich garnizonów. Natychmiast wykorzystali tookupanci do wywiezienia Polaków na faszystowskà katorg´ do Niemiec”13.

Powstanie wolnej Polski i Ukrainy pozwoli∏o na swobodny rozwój historiografii. NaUkrainie dosz∏o do dyskusji na temat UPA, która niedawno rozgorza∏a z nowà si∏à. Proble-matyka stosunków polsko-ukraiƒskich jest jedynie jej fragmentem. Nie mo˝na nie zauwa-˝yç, ˝e niektórzy badacze na Ukrainie (wzorem cz´Êci autorów emigracyjnych) wolà wsty-dliwy problem antypolskiej akcji przemilczeç lub ukryç za eufemistycznymisformu∏owaniami. Zalicza si´ do nich niewàtpliwie Wo∏odymyr Kosyk. Opisujàc sytuacjńa Wo∏yniu w 1943 r., po wymienieniu kilku przypadków mordów na Ukraiƒcach, dokona-nych przez polskà policj´ pomocniczà, ca∏à dzia∏alnoÊç UPA przeciwko Polakom skwitowa∏stwierdzeniem: „Niezaprzeczalnie w ówczesnej sytuacji [...] zdarza∏y si´ ekscesy z jedneji drugiej strony”14.

Czo∏owà postacià tego nurtu jest jednak Wo∏odymyr Serhijczuk, redaktor wielu zbiorówdokumentów15. W jednej z dyskusji stwierdzi∏ mi´dzy innymi: „JeÊli chodzi o konflikt naWo∏yniu i jego przyczyny, to postawcie siebie na miejscu tych Ukraiƒców, którzy ˝yli naojcowiênie (swoich ojczystych ziemiach), a przyszli koloniÊci, i mówià, ˝e tutaj b´dzie paƒ-stwo »od morza do morza«”16. Choç zastrzeg∏ si´, ˝e w ˝aden sposób nie chce usprawiedli-wiaç akcji przeciwko ludnoÊci cywilnej, to zaraz doda∏: „UPA dzia∏a∏a na etnicznychziemiach narodu ukraiƒskiego, walczy∏a o niepodleg∏à Ukrain´ na swoich etnicznych, a niecudzych ziemiach”17. Uzna∏ zatem dzia∏alnoÊç UPA za usprawiedliwionà, a Polaków zasamych sobie winnych, przy czym w publikacjach dokumentów pomija∏ milczeniem akcjeUPA skierowane przeciwko polskiej ludnoÊci. Zdarzajà si´ te˝ tacy autorzy, którzy na tematantypolskiej akcji UPA wypowiadajà opinie wrćz pochwalne18.

Trzeba jednak zauwa˝yç, i˝ w ostatnich latach w literaturze ukraiƒskiej nastàpi∏a podtym wzgl´dem zauwa˝alna zmiana akcentów i b∏´dem by∏oby uznawanie poglàdów Kosykaczy Serhijczuka za dominujàce. I tak na przyk∏ad Petro Balej wykaza∏, i˝ jednym z punktówspornych w rozmowach pomi´dzy banderowcami a przywódcà „pierwszej UPA”, „TarasemBulbà” Borowciem w 1943 r. by∏ stosunek do Polaków19. Wed∏ug niego Boroweç odrzuci∏propozycj´ banderowskiej frakcji OUN, by „zniszczyç” Polaków20. Z kolei lwowski historykLeonid Zaszkilniak stwierdzi∏, ˝e wyroków wydanych przez SB OUN na Polaków w Lubel-skiem „z punktu widzenia moralnego nie mo˝na [...] usprawiedliwiç”21.

13 Ibidem, s. 184.14 W. Kosyk, Ukrajina i Nimeczczyna u druhij switowij wijni, Pary˝–New York–Lwiw 1993, s. 396. 15 Zob. W. Serhijczuk, OUN-UPA w roky wijny. Nowi dokumenty i materia∏y, Kyjiw 1996; idem, TrahedijaUkrajinciw Polszczi, Ternopil 1997; idem, RadjanÊki partyzany proty OUN-UPA, Kyjiw 2000. 16 W. Serhijczuk, g∏os w Dyskusji [w:] Deportaciji Ukrajinciw ta Poljakiw. Kineç 1939–poczatok 50-ch rokiw,Lwiw 1998, s. 111. 17 Ibidem.18 Mam tu na myÊli np. skandalicznà broszur´ B. Zubenki, Polszcza i Ukrajina. PolÊko-ukrajinÊki widnosynyw mynu∏omu ta Êohodni, Lwiw 1998. Znajdziemy tam np. takie wyjaÊnienie wydarzeƒ na Wo∏yniu: „Wobecszalejàcego polskiego terroru dowództwo UPA rozkaza∏o Polakom-kolonistom wyjechaç z Wo∏ynia z powro-tem do Polski pod groêbà kary. Wi´kszoÊç Polaków rozkaz wykona∏a. Niektórzy z polskich historykówopisujàc ówczesne wydarzenia na Wo∏yniu krzyczà o niesprawiedliwoÊci wyrzàdzonej Polakom. Niektórzyz ukraiƒskich renegatów próbujà im potakiwaç. [...] Prawda jednak jest taka, ˝e Polacy przyszli na Wo∏yƒnieproszeni i odeszli stàd nie ˝a∏owani. Psom – psia Êmierç” (s. 86). 19 P. Balej, Fronda Stepana Bandery w OUN 1940 r., Las Vegas 1997.20 Ibidem, s. 195, 196.21 L. Zaszkilniak, g∏os w Dyskusji [w:] Deportaciji..., s. 112.

144

Najciekawsze poglàdy na konflikt polsko-ukraiƒski ma, najlepiej zorientowany w tej pro-blematyce, doc. Ihor Iljuszyn. Opierajàc si´ na polskich i ukraiƒskich dokumentach opisa∏antyukraiƒskie akcje polskiej policji pomocniczej. Pyta∏ jednoczeÊnie, czy obecnoÊç Polakóww niemieckiej policji nie by∏a przypadkiem wykorzystana jako pretekst do przeprowadzenia„wi´kszej akcji depolonizacyjnej”22. Jego zdaniem odpowiedzialnoÊç, jakà obarczono „ca∏àmiejscowà ludnoÊç za s∏u˝b´ jej przedstawicieli w policji pomocniczej, jest podobna do tej,jakà przypisano w ZSRR Ba∏tom, Tatarom, Ka∏mukom, Czeczenom i innym narodom”23.

Pot´piajàc metody walki UPA z Polakami, szczególnie zabijanie osób cywilnych, Ilju-szyn zwróci∏ jednoczeÊnie uwag´, i˝ dzia∏alnoÊç ukraiƒskiej partyzantki nie ograniczy∏a si´do akcji przeciwko polskiej ludnoÊci. Walczy∏a ona przecie˝ tak˝e z Niemcami oraz z tota-litaryzmem komunistycznym.

Jurij Kyryczuk jako powód antypolskiej akcji na Wo∏yniu poda∏ – za ukraiƒskimi histo-rykami emigracyjnymi – dzia∏ania polskiego podziemia na Che∏mszczyênie24. Interesujàcyjest nast´pujàcy fragment jego tekstu: „Banderowcy postanowili oczyÊciç Wo∏yƒ z Polaków.Ich przedstawiciele powiadomili ka˝dà polskà wiosk´, aby jej mieszkaƒcy w ciàgu 48 godzinwyjechali za Bug lub San – inaczej Êmierç. Polskie podziemie wyda∏o rozkaz: pozostaç namiejscu, inaczej Polska straci Wo∏yƒ. Po stronie ukraiƒskiej by∏a historyczna i faktycznasprawiedliwoÊç. Ale trzeba braç pod uwag´ emocjonalne, psychologiczne motywy postawpolskich mieszkaƒców Wo∏ynia. Dla nich te ziemie tak˝e by∏y ojczyznà. Obydwie walczàcestrony wybra∏y nie polityczne rozwiàzanie problemu, lecz fizyczne. 11 lipca 1943 r. UPArozpocz´∏a kampani´ depolonizacji Wo∏ynia. AK i inne zbrojne polskie ugrupowaniazacz´∏y stawiaç opór. Obydwie strony przelewa∏y niewinnà krew i pope∏ni∏y wiele haniebnychczynów. Udzia∏ w masowych akcjach bra∏a ludnoÊç cywilna z kosami i siekierami. W ruchposz∏y polana, kamienie, od˝y∏y Êredniowieczne pale. Mog∏o si´ wydawaç, ˝e wróci∏y czasyJeremiego WiÊniowieckiego i Maksyma Krzywonosa, w wo∏yƒskich wioskach mia∏y miejscereminiscencje z piekielnych scen na ulicach Niemirowa w 1648 r. i Humania 1768 r. Wspo-mina mieszkanka miasteczka Rudnia Poczajewska obwodu rówieƒskiego W.I. Boho∏uçka:»By∏am zam´˝na z Polakiem. MieliÊmy dwóch ch∏opców – 7 i 4 lata. W∏aÊnie nam si´ uro-dzi∏a dziewczynka, która jeszcze le˝a∏a w ko∏ysce. 20 lipca Polacy wybili chutor ko∏o naszegomiasteczka. Nie oszcz´dzili nikogo. Wszystkich wybili w pieƒ. Nast´pnego dnia do naszegodomu przysz∏o pićiu z UPA. PodnieÊli dziewczynk´ z ko∏yski, roz∏o˝yli nó˝ki, zobaczyli, ˝eto dziewczynka i po∏o˝yli z powrotem. Poniewa˝ mama by∏a Ukrainkà oszcz´dzili jà. A m´˝ai dwóch ch∏opców wyprowadzili na podwórze i zaràbali siekierà«”25.

Problematyk´ antypolskiej akcji OUN-UPA podjà∏ tak˝e Anatolij Kentij26. Choç przytaczaw swej pracy poglàd SzankowÊkiego, i˝ przyczynà akcji UPA na Wo∏yniu by∏y antyukraiƒskiedzia∏ania polskiego podziemia na Che∏mszczyênie, to jednoczeÊnie wyraênie si´ od niegodystansuje. PodkreÊla natomiast wp∏yw, jaki na ówczesny konflikt wywierali Sowieci i Niemcy.Podejrzewa, i˝ ich prowokacje i inspiracje mog∏y mieç wp∏yw na dzia∏ania UPA. Ciekawàopini´ na temat konfliktu polsko-ukraiƒskiego mo˝na znaleêç w ksià˝ce Mychaj∏o Kowala27.

22 I. Iljuszyn, OUN-UPA i ukrajinÊke pytannja w roky druhoji switowoji wijny (w switli polÊkych dokumentiw),Kyjiw 2000, s. 66. Zob. te˝ idem, Protystojannja UPA i AK (Armiji Krajowoji) w roky druhoji switowoji wijnyna tli dijalnosti polÊkoho pidpillja w Zachidnij Ukrajini, Kyjiw 2001.23 I. Iljuszyn, OUN-UPA i ukrajinÊke pytannja..., s. 67. 24 J. Kyryczuk, Narysy z istoriji ukrajinÊkoho nacionalno-wyzwolnoho ruchu 40–50 rokiw XX stolittja, Lwiw 2000. 25 Ibidem, s. 69, 70. 26 A.W. Kentij, UkrajinÊka PowstanÊka Armija w 1942–1943 rr., Kyjiw 1999, s. 222–237. 27 M. Kowal, Ukrajina w druhij switowij i We∏ykij Witczyznianij wijnach (1939–1945 rr.), Kyjiw 1999.

145

Jego zdaniem OUN-UPA chcia∏a usunàç ludnoÊç polskà z Wo∏ynia i Galicji Wschodniej, codoprowadzi∏o do krwawego konfliktu. Poniesione w trakcie konfliktu przez Polaków i Ukra-iƒców straty by∏y, wed∏ug niego, porównywalne28. Warto wspomnieç, ˝e ten˝e autor opubli-kowa∏ na ∏amach „UkrajinÊkiego Istorycznego ˚urna∏u” szereg dokumentów pokazujàcychpostaw´ Niemców wobec konfliktu polsko-ukraiƒskiego29.

Zupe∏nym zaskoczeniem mo˝e byç przerwanie milczenia na temat antypolskiej akcjiprzez redakcj´ Litopysów UPA. Nowa serija. W drugim tomie pojawi∏o si´ nieco dokumen-tów mówiàcych o dzia∏aniach OUN-UPA na Wo∏yniu w 1943 r. We wst´pie kwesti´ t´przedstawiono nast´pujàco: „OUN by∏a przekonana o koniecznoÊci wygnania Polaków(wielu z nich by∏o kolonistami z okresu mi´dzywojennego) z terenów powstaƒczych dzia-∏aƒ. Ze swojej strony polski rzàd emigracyjny, podleg∏a jemu AK [...] oraz inne organizacjenie mniej usilnie dà˝yli i dzia∏ali do zachowania swojej kontroli nad ziemiami, które wcze-Êniej wchodzi∏y w sk∏ad polskiego paƒstwa. Przy pomocy koÊcio∏a katolickiego w∏àczyli dotych dzia∏aƒ wi´kszoÊç polskiej ludnoÊci. Niemieckie i radzieckie w∏adze aktywnie wp∏ywa∏yna zaostrzenie ukraiƒsko-polskich sprzecznoÊci. [...] Niestety, wojna rozbudzi∏a wÊródUkraiƒców i Polaków odwieczne instynkty wrogoÊci i zemsty oraz sprowokowa∏a sàsiednienarody do wzajemnego fizycznego wyniszczania”30.

Odmiennie na ten problem patrzà ukraiƒscy autorzy komunistyczni. Do czo∏owychmo˝na zaliczyç Witalija Mas∏owÊkiego31. Autorem nawiàzujàcym do komunistycznej reto-ryki jest, moim zdaniem, Wiktor Poliszczuk32. Styl jego pisarstwa zbli˝ony jest bowiem dopamfletu politycznego, a jego ksià˝ki na Ukrainie wydaje Komunistyczna Partia Ukrainy.

Autorzy zwiàzani z nurtem komunistycznym wiele miejsca poÊwićajà dzia∏aniomOUN-UPA przeciwko Polakom. Powtarzajà przewa˝nie ustalenia cz´Êci polskich history-ków, stàd sà niejednokrotnie ciep∏o przyjmowani w Polsce. Nale˝y wszak˝e pami´taç, i˝informacje na ten temat sà podawane przez nich wy∏àcznie z powodów politycznych, zewzgl´du na wewnàtrzukraiƒskà dyskusj´ o UPA. Autorom tym chodzi przede wszystkimo pot´pienie tradycji walki UPA z w∏adzà komunistycznà. Tragedia Polaków jest przez nichwykorzystywana jedynie instrumentalnie.

Jakie wnioski nasuwajà si´ z przedstawionego powy˝ej przeglàdu ukraiƒskiej literatury?Okazuje si´, ˝e problematyka antypolskiej akcji jest poruszana w ukraiƒskich publikacjachnie tak rzadko, jak si´ wydawa∏o. Cz´Êç historyków podejmuje otwarcie ten problem,pot´piajàc post´powanie ukraiƒskiej partyzantki z polskà ludnoÊcià cywilnà. Pot´pienie todotyczy metod walki, a nie samej UPA, która cz´sto uwa˝ana jest za formacj´ narodowo-wyzwoleƒczà. Mo˝na te˝ zauwa˝yç, ˝e twierdzenia ukraiƒskich historyków w licznych miej-scach sà rozbie˝ne z ocenami polskich badaczy. Warto w tym miejscu zaznaczyç g∏ówneró˝nice poglàdów.

28 Ibidem, s. 153.29 M. Kowal, OUN i UPA u druhij switowij wijni, „UkrajinÊkyj Istoricznyj ˚urna∏” 1995, nr 5.30 Litopys UPA. Nowa serija, t. 2, Kyjiw–Toronto 1999, s. XIV–XV. 31 W. Mas∏owÊkyj, Z kym i proty koho wojuwa∏y ukrajinÊki nacionalisty w roky druhoji switowoji wijny,Moskwa 1999.32 W. Poliszczuk, Hirka prawda. Z∏oczynnist’ OUN-UPA (spowid’ Ukrajinçja), Toronto–Warszawa–Kyjiw1995; idem, Fa∏szowanie historii najnowszej Ukrainy. Wo∏yƒ 1943 i jego znaczenie, Toronto–Warszawa 1996;idem, Integralny nacjonalizm ukraiƒski jako odmiana faszyzmu, t. 1: Zasady ideologiczne nacjonalizmu ukra-iƒskiego. Ukraiƒski ruch nacjonalistyczny: struktura organizacyjna i za∏o˝enia programowe, Toronto 1998;idem, Dowody zbrodni OUN-UPA. Integralny nacjonalizm ukraiƒski jako odmiana faszyzmu, t. 2: Dzia∏alnoÊçukraiƒskich struktur nacjonalistycznych w latach 1920–1999, Toronto 2000.

Wi´kszoÊç ukraiƒskich autorów uwa˝a, ˝e antypolska akcja OUN-UPA by∏a próbà przy-musowego wysiedlenia czy wyp´dzenia Polaków, ataki zaÊ przewa˝nie by∏y poprzedzoneostrze˝eniami. Zdaniem natomiast cz´Êci polskich autorów Polaków chciano wymordowaçi z regu∏y, przynajmniej na Wo∏yniu, atakowano wsie bez uprzedzenia.

Wed∏ug ukraiƒskich historyków polskie akcje odwetowe przyczyni∏y si´ do Êmiercipodobnej liczby cywilów, co dzia∏ania UPA. Tymczasem w opinii polskich autorów stratyUkraiƒców by∏y wielokrotnie mniejsze (najwy˝ej 15–20 tys. zabitych).

W wielu publikacjach ukraiƒskich jest mowa o tym, ˝e jeszcze przed akcjà UPA naWo∏yniu podobna zosta∏a podj´ta przez Polaków przeciwko Ukraiƒcom na Lubelszczyênie,i to sta∏o si´ bezpoÊrednià przyczynà ukraiƒskiej operacji depolonizacji. Wed∏ug polskichautorów natomiast dzia∏ania przeciwko Ukraiƒcom na Lubelszczyênie podj´te zosta∏y ju˝po rozpoczćiu antypolskiej akcji UPA na Wo∏yniu.

Najwa˝niejsza ró˝nica, moim zdaniem, polega jednak na tym, ˝e publikacje ukraiƒskieumieszczajà problem antypolskiej akcji w kontekÊcie ca∏ej dzia∏alnoÊci UPA. Dzia∏aniaprzeciwko Polakom na Wo∏yniu i w Galicji Wschodniej sà traktowane jako jeden z epizo-dów dzia∏alnoÊci tej organizacji. Z kolei dla Polaków jest to niewàtpliwie najwa˝niejszyfragment historii ukraiƒskiego podziemia. Rozbie˝noÊç ta ma du˝y – choç cz´sto niedostrzegany – wp∏yw na zaawansowanie prac badawczych nad tematykà antypolskiej akcjiOUN-UPA.

147

Agnieszka Jaczyƒska

Stosunki polsko-ukraiƒskie w latach 1939–1948w polskich podrćznikach szkolnych

W swoim artykule zamierzam przeanalizowaç wspó∏czesne podrćzniki historii dlaszkó∏ Êrednich pod kàtem zakresu merytorycznego i formy przedstawienia stosunków pol-sko-ukraiƒskich z lat 1939–1948. Skupi∏am si´ na czterech, spoÊród wielu dopuszczonychdo u˝ytku szkolnego przez Ministerstwo Edukacji Narodowej, autorstwa: Andrzeja Panko-wicza, Anny Radziwi∏∏ i Wojciecha Roszkowskiego, Haliny Tomalskiej, Romana Tusiewicza,oraz na podrćzniku pomocniczym Jerzego Eislera, Roberta Kupieckiego i Marii Sobaƒ-skiej-Bondaruk1. Wyboru dokona∏am na podstawie analizy wyników ankiet, skierowanychdo nauczycieli i uczniów kilkunastu szkó∏ Êrednich województwa lubelskiego, które wska-za∏y na powy˝sze podrćzniki, jako najcz´Êciej stosowane. Ograniczenie wyboru jedynie doszkó∏ Êrednich narzuci∏a trwajàca reforma szkolnictwa. Jej etapowa realizacja spowodowa-∏a, ˝e nie zosta∏y jeszcze napisane podrćzniki omawiajàce te zagadnienia na poziomieszko∏y podstawowej i gimnazjum.

Stosunki polsko-ukraiƒskie w latach 1939–1948 to jeden z bardziej skomplikowanychproblemów b´dàcych przedmiotem rozwa˝aƒ kursu historii najnowszej. Wynika to mi´dzyinnymi z bardzo trudnych doÊwiadczeƒ, jakie sta∏y si´ udzia∏em obu narodów w ciàgu ostat-nich kilkudziesićiu lat, oraz, bardzo cz´sto, osobistych tragedii ludzkich. Wszystko to spra-wia, ˝e i dzisiaj zauwa˝amy niezwyk∏y ∏adunek emocji w wielu publikacjach dotyczàcych tejtematyki. W procesie kszta∏cenia i wychowania m∏odego pokolenia niezwykle wa˝ne jest,aby udost´pniç uczniom podrćzniki uwzgl´dniajàce ich mo˝liwoÊci percepcji wiedzy naka˝dym szczeblu nauki oraz prezentujàce rzetelny obraz problemu, oparty o aktualny stanbadaƒ.

Analizy wy˝ej wymienionych podrćzników dokona∏am pod kàtem kilku wybranychproblemów, sk∏adajàcych si´ na obraz stosunków polsko-ukraiƒskich w latach 1939–1948.Za najistotniejsze uzna∏am nast´pujàce: losy ludnoÊci polskiej i ukraiƒskiej oraz jej wza-jemne relacje od wrzeÊnia 1939 r. do czerwca 1941 r.; Niemcy wobec ukraiƒskich aspiracjinarodowowyzwoleƒczych; antypolska akcja OUN-UPA na Wo∏yniu i w Galicji Wschodniejw latach 1943–1944; wp∏yw zmiany granic paƒstwa polskiego na losy ludnoÊci polskieji ukraiƒskiej w latach 1945–1948; akcja „Wis∏a”. Sà one moim zdaniem kluczowe dla wyro-bienia sobie przez ucznia spójnego i klarownego poglàdu na stosunki polsko-ukraiƒskiei uzyskania niezb´dnej wiedzy o historii obu narodów w okresie drugiej wojny Êwiatowejoraz kszta∏towania si´ powojennej rzeczywistoÊci politycznej. Rezygnacja z któregokolwiekz nich powoduje, ˝e wyk∏ad jest niepe∏ny, co prowadzi do wielu uproszczeƒ, a nast´pnie wypa-czenia rzeczywistoÊci historycznej. Wy˝ej wymienione podrćzniki traktujà t´ problematyk´

1 A. Pankowicz, Historia. Polska i Êwiat wspó∏czesny. Podrćznik dla szkó∏ Êrednich, Warszawa 1996; A. Ra-dziwi∏∏, W. Roszkowski, Historia 1939–1956. Podrćznik dla szkó∏ Êrednich, Warszawa 2000; H. Tomalska,Polska i Êwiat po 1939 roku. Historia dla szkó∏ Êrednich zawodowych, Warszawa 1997; R. Tusiewicz, Historia 4.Polska wspó∏czesna 1944–1993. Podrćznik dla klasy czwartej liceum ogólnokszta∏càcego, Warszawa 1999;J. Eisler, R. Kupiecki, M. Sobaƒska-Bondaruk, Âwiat i Polska 1939–1992, Warszawa 1993.

148

w sposób zró˝nicowany, zarówno co do doboru i rozmieszczenia treÊci, jak i ukazania jejw szerszym kontekÊcie spo∏eczno-politycznym. Interesujàce jest równie˝, czy i w jakim za-kresie poszczególne podrćzniki wyposa˝one sà na przyk∏ad w teksty êród∏owe, mapki lubnotki biograficzne itp. elementy oprzyrzàdowania dydaktycznego.

Co do sytuacji ludnoÊci polskiej i ukraiƒskiej w okresie od wrzeÊnia 1939 r. do czerwca1941 r. i jej wzajemnych relacji nale˝y zauwa˝yç, ˝e wszyscy uwzgl´dnieni przeze mnie auto-rzy omawiajà to zagadnienie, ale w zró˝nicowanym zakresie. We wszystkich wymienionychpodrćznikach zamieszczono informacje dotyczàce obszaru, który znalaz∏ si´ w zasi´guokupacji sowieckiej. Wszyscy autorzy omawiajà okolicznoÊci przeprowadzonych w paê-dzierniku 1939 r. „wyborów” do Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Ukrainy, zgodnienazywajàc je farsà, a nast´pnie przywo∏ujà podj´tà przez Zgromadzenie decyzj´ o w∏àcze-niu Zachodniej Ukrainy do Ukraiƒskiej Republiki Rad. JednoczeÊnie zarówno Pankowicz,Radziwi∏∏ i Roszkowski, jak i autorzy podrćznika pomocniczego informujà, ˝e w Zgroma-dzeniu Ludowym zasiadali oprócz Ukraiƒców tak˝e Polacy. Wed∏ug szacunków podanychprzez Pankowicza stanowili oni oko∏o 16 proc. deputowanych2. W Êlad za tym idà infor-macje o wprowadzeniu na tym obszarze sowieckiej administracji oraz j´zyka ukraiƒskiegojako urz´dowego i nadaniu wszystkim polskim obywatelom znajdujàcym si´ pod okupacjàsowieckà obywatelstwa radzieckiego. Podawana jest równie˝ informacja o wcieleniu doArmii Czerwonej oko∏o 150 tys. Polaków i oko∏o 100 tys. do tak zwanych strojbatów – bata-lionów budowlanych, jako konsekwencji dzia∏aƒ okupanta sowieckiego3. Radziwi∏∏ i Rosz-kowski opatrzyli t´ informacj´ stosownym komentarzem, z którego wynika, ˝e umo˝li-wi∏o to poddanie dwóch roczników m∏odych Polaków „brutalnym rygorom i og∏upiajàcejindoktrynacji”4.

Ka˝dy z omawianych podrćzników zawiera treÊci dotyczàce wykorzystywania przezSowietów waÊni narodowoÊciowych w celu sprawniejszej realizacji w∏asnych za∏o˝eƒ po-litycznych. Opisy tego zjawiska ró˝nià si´ jednak w sposób zasadniczy. Podczas gdy Pan-kowicz pisze, ˝e „ostre konflikty narodowoÊciowe sprzyja∏y skutecznemu przenikaniuNKWD w spo∏eczeƒstwo”5, Tomalska uwa˝a, ˝e w∏adze sowieckie „roznieca∏y waÊnie na-rodowe mi´dzy Ukraiƒcami a Polakami wed∏ug starej zasady »dziel i rzàdê«6. Radziwi∏∏i Roszkowski poÊwićajà temu zagadnieniu wićej miejsca, nie ograniczajàc si´ jedyniedo suchego stwierdzenia faktu, ale przedstawiajàc równie˝ jego kontekst. Czytamy, ˝e:„Dzia∏alnoÊç Ludowego Komisariatu Spraw Wewn´trznych by∏a skuteczniejsza ni˝ poli-cji niemieckiej. Zrćznie wykorzystujàc istniejàce wÊród ludnoÊci terenów wcielonychkonflikty spo∏eczne i narodowoÊciowe NKWD zdo∏a∏o pozyskaç do wspó∏pracy niektórekr´gi ukraiƒskie, ˝ydowskie i – rzadziej – polskie”7. Dalej podajà informacje, i˝ na tere-nach wcielonych do ZSRR niszczono wszelkie Êlady polskoÊci, posuwajàc si´ mi´dzy inny-mi do zamykania ksi´garƒ i bibliotek polskich czy te˝ niszczenia przydro˝nych kaplic,koÊcio∏ów, klasztorów.

Natomiast Eisler, Kupiecki i Sobaƒska-Bondaruk, omawiajàc polityk´ okupanta so-wieckiego, stwierdzajà, ˝e bardzo umiej´tnie wykorzystywa∏ on konflikty narodowoÊciowena Kresach. Bardzo ch´tnie, zdaniem autorów, administracja sowiecka w swoich dzia∏a-

2 A. Pankowicz, op. cit., s. 47.3 Ibidem, s. 48.4 A. Radziwi∏∏, W. Roszkowski, op. cit., s. 63.5 A. Pankowicz, op. cit., s. 49.6 H. Tomalska, op. cit., s. 64.7 A. Radziwi∏∏, W. Roszkowski, op. cit., s. 63.

149

niach opiera∏a si´ na obywatelach polskich innej ni˝ polska narodowoÊci8. Wcielenie Za-chodniej Ukrainy do Ukraiƒskiej Republiki Rad propaganda radziecka stara∏a si´ przed-stawiaç jako ukraiƒskie, narodowe pojednanie i wyzwolenie tych ziem spod panowania„polskich panów”9. W Êlad za tym stwierdzeniem autorzy wysuwajà wniosek, ˝e taka poli-tyka Moskwy w sposób nieunikniony doprowadzi∏a do o˝ywienia nastrojów nacjonalistycz-nych, szczególnie ukraiƒskich, wymierzonych „wy∏àcznie w Polsk´ – nie w Rosj´”10. Takieujćie problemu jest inne, ni˝ w pozosta∏ych podrćznikach, i co najmniej dyskusyjne, bio-ràc pod uwag´ znanà powszechnie faktografi´. JednoczeÊnie autorzy przypominajà, ˝e po-lityka II RP wobec mniejszoÊci na Kresach „pozostawia∏a wiele do ˝yczenia”. Te zasz∏oÊcioraz nowa sytuacja polityczna spowodowa∏y pojawienie si´ silnych tendencji „rewan˝ystow-skich”, które w skrajnych przypadkach przybiera∏y postaç donosicielstwa i akcji zbrojnychprzeciwko Polakom.

Omawiajàc losy ludnoÊci polskiej i ukraiƒskiej na obszarze okupacji sowieckiej autorzywskazanych podrćzników odnieÊli si´ do problemu wywózek ludnoÊci cywilnej. U wszyst-kich wyst´puje podobny schemat. Z tekstów dowiadujemy si´, ˝e wywózkom poddanaby∏a w g∏ównej mierze ludnoÊç polska, ale jednoczeÊnie wszyscy nadmieniajà, ˝e wÊród de-portowanych odnotowano równie˝ Ukraiƒców i ˚ydów. Wed∏ug Pankowicza i Tomalskiejliczba wywiezionych Polaków si´gn´∏a oko∏o 1 mln11, Eisler podaje liczb´ oko∏o 1,5 mln12,Radziwi∏∏ i Roszkowski twierdzà natomiast, ˝e trudno dok∏adnie oszacowaç liczb´ wywie-zionych, najcz´Êciej waha si´ ona od kilkuset tysićy do pó∏tora miliona13. Interesujàce jestzestawienie procentowe podane przez Pankowicza, z którego wynika, ˝e Polacy stanowili60 proc., Ukraiƒcy i Bia∏orusini 30 proc., a ˚ydzi 10 proc. ogólnej liczby deportowanychz terenu Kresów14. Wszyscy autorzy podkreÊlajà nieludzkie warunki deportacji, podajàc do-k∏adnà zazwyczaj ich charakterystyk´ (wyjàtkiem jest tu podrćznik Eislera, Kupieckiegoi Sobaƒskiej-Bondaruk, ale wynika to zapewne z nieco innej jego roli).

Analiza ujćia w wybranych podrćznikach pierwszego ze stawianych we wst´pie proble-mów pozwala wysunàç pewne wnioski. Po pierwsze – wszyscy autorzy doÊç szczegó∏owo goomawiajà. Po drugie – wszyscy zgadzajà si´ z tym, ˝e okupant sowiecki, znajàc nastroje obunarodowoÊci i pod∏o˝e konfliktu, stara∏ si´ go zaostrzyç i wykorzystaç. Z ka˝dego z podrćz-ników wynika równie˝, ˝e represjonowani w tym okresie byli g∏ównie Polacy. Dane staty-styczne, na przyk∏ad dotyczàce deportacji, sà w∏aÊciwie zgodne i s∏u˝à do zobrazowaniazakresu zjawisk. Wyraênà ró˝nicà jest zamieszczony przez autorów podrćznika pomocni-czego poglàd o antypolskich jedynie dzia∏aniach nacjonalistów ukraiƒskich. Takiej tezy nieznajdujemy w ˝adnym z pozosta∏ych podrćzników. Co wićej, na przyk∏ad Pankowicz, mó-wiàc o tym, i˝ „najci´˝sze represje spad∏y na narody posiadajàce w pe∏ni rozwini´te poczu-cie to˝samoÊci narodowej – Polaków i Ukraiƒców”15, nie wprost, ale jednak daje do zrozu-mienia, ˝e ju˝ samo poczucie przynale˝noÊci narodowej i czynienie z niego wartoÊci by∏oz punktu widzenia okupanta formà oporu. Wart podkreÊlenia jest sposób prezentacjirzeczywistoÊci historycznej przez Radziwi∏∏ i Roszkowskiego. Szczególnie cenne jest

8 J. Eisler, R. Kupiecki, M. Sobaƒska-Bondaruk, op. cit., s. 93.9 Ibidem, s. 93.10 Ibidem, s. 93.11 A. Pankowicz, op. cit., s. 50; H. Tomalska, op. cit., s. 67.12 J. Eisler, R. Kupiecki, M. Sobaƒska-Bondaruk, op. cit., s. 94.13 A. Radziwi∏∏, W. Roszkowski, op. cit., s. 62.14 A. Pankowicz, op. cit., s. 50.15 Ibidem, s. 47.

150

pokazanie kontekstu spo∏ecznego, wp∏ywu wydarzeƒ na psychik´ cz∏owieka zniewolonegooraz zaskakujàco ∏atwy proces manipulacji ludêmi postawionymi w obliczu utraty wszystkie-go, co dla nich cenne, zarówno w sensie wartoÊci psychicznych, jak i materialnych. Poprzezzastosowanie takiej metody podrćznik na pewno spe∏nia swojà funkcj´ wychowawczà.

Drugi z problemów – stosunek Niemców do ukraiƒskich aspiracji narodowowyzwoleƒ-czych – potraktowany zosta∏ przez autorów wskazanych podrćzników w sposób niewystar-czajàcy. Jedynie Radziwi∏∏ i Roszkowski oraz Tomalska uj´li szerzej to zagadnienie, chocia˝uczynili to w odmienny sposób. Natomiast w podrćzniku pomocniczym kwestia ta nie zo-sta∏a w ogóle poruszona. Pankowicz enigmatycznie wspomina, ˝e Ukraiƒcy dà˝yli do utwo-rzenia niepodleg∏ej Ukrainy przy poparciu Niemców16. Radziwi∏∏ i Roszkowski omawiajà tozagadnienie w kontekÊcie wybuchu wojny radziecko-niemieckiej w 1941 r. Przytaczajà po-glàd niektórych wspó∏pracowników Hitlera (na przyk∏ad Alfreda Rosenberga), ˝e propa-gandowe poparcie ruchów narodowych w ZSRR mog∏oby u∏atwiç sukcesy wojsk niemiec-kich w wojnie z Rosjanami. Jak si´ dalej dowiadujemy, Hitler nie podziela∏ tego poglàdui to zdeterminowa∏o stosunek Niemiec do inicjatyw narodowych wysuwanych w tym czasieprzez Ukraiƒców. Dotyczy∏o to przede wszystkim proklamowania 30 czerwca 1941 r. weLwowie przez OUN paƒstwa ukraiƒskiego, które nie zosta∏o zaakceptowane przez Hitlera.Co wićej, przywódca ukraiƒski Stepan Bandera zosta∏ aresztowany, podobnie jak AndrijMelnyk, który rozpoczà∏ tworzenie w∏adz ukraiƒskich w Kijowie. Pomimo tych posuni´ç zestrony Niemiec, na terenach Zachodniej Ukrainy powstawa∏y oddzia∏y ukraiƒskie prowa-dzàce walki nie tylko z Niemcami, ale równie˝ z partyzantkà radzieckà i polskà. W podsu-mowaniu zagadnienia autorzy informujà, ˝e w 1944 r. zmieni∏ si´ stosunek Niemców dobanderowców i melnykowców – podj´li starania na rzecz w∏àczenia Ukraiƒców w dzia∏aniazbrojne przeciwko ZSRR. To w∏aÊnie wówczas uwolniono ukraiƒskich przywódców. Auto-rzy stwierdzajà, i˝ cz´Êç Ukraiƒców wst´powa∏a do dywizji SS „Galizien”, jednoczeÊniewymieniajà inne tego typu formacje powstajàce w republikach radzieckich17.

W podrćzniku Tomalskiej znajdujemy informacj´ dotyczàcà popierania przez Niem-ców antypolskich dzia∏aƒ UPA, opatrzonà notkà biograficznà Stepana Bandery. Dowiadu-jemy si´ z niej, ˝e by∏ przywódcà nacjonalistów ukraiƒskich, wspó∏pracownikiem Abwehryjeszcze przed 1939 r. oraz za∏o˝ycielem UPA. Po wkroczeniu Niemców w 1941 r. utworzy∏we Lwowie „rzàd samostijnej Ukrainy”, który zosta∏ przez Niemców rozwiàzany, a Bande-ra internowany18. Brak natomiast jakichkolwiek informacji wyjaÊniajàcych kontekst ca∏egowydarzenia. Kiedy wić dalej czytamy, ˝e „w 1944 r. UPA nasili∏a wspó∏prac´ z Wehrmach-tem prowadzàc akcje przeciwko partyzantom radzieckim, oddzia∏om AK oraz ludnoÊci cy-wilnej”19 mamy do czynienia z daleko idàcym uproszczeniem. Nie wiemy, czy uczniowie tozrozumiejà i b´dà potrafili odró˝niç takie formacje jak SS „Galizien”, Legion Wo∏yƒskii wreszcie UPA.

Podsumowujàc rozwa˝ania o sposobie ujćia problemu ukraiƒskich aspiracji niepodle-g∏oÊciowych nale˝y nadmieniç, i˝ bez omówienia tego zagadnienia nie mo˝na w sposób rze-telny analizowaç antypolskiej akcji UPA w latach 1943–1944. Trzeba bowiem uzmys∏owiçuczniom, ˝e wskutek wielu zasz∏oÊci i szczególnej – wojennej – sytuacji idea, która dla okre-

16 Ibidem, s. 182.17 A. Radziwi∏∏, W. Roszkowski, op. cit., s. 28, 29; informacje zawarte w rozdziale Dalszy przebieg dzia∏aƒ wo-jennych. Poczàtek wojny niemiecko-radzieckiej.18 H. Tomalska, op. cit., s. 102; informacje zawarte w rozdziale Utworzenie drugiego frontu na Zachodzie.Ofensywa Armii Czerwonej. Powstanie Warszawskie.19 Ibidem, s. 102.

151

Êlonych kr´gów by∏a wartoÊcià najwy˝szà, prowadzi∏a do tragedii jednostek i ca∏ych spo-∏ecznoÊci. Poniewa˝ jest to temat niezwykle delikatny, wymaga przemyÊlanej koncepcji pre-zentacji, z rzeczowym komentarzem, umo˝liwiajàcym uczniom umieszczenie go w ogólnymobrazie rzeczywistoÊci politycznej, militarnej i spo∏ecznej Zachodniej Ukrainy w latach1941–1944. Najlepiej to kryterium spe∏nia podrćznik Radziwi∏∏ i Roszkowskiego. Doce-niajàc podjćie tej tematyki przez Tomalskà nale˝y zauwa˝yç, ˝e informuje ona o próbachutworzenia niezale˝nej Ukrainy jedynie w kontekÊcie losów ludnoÊci polskiej na Wo∏yniu,co daje uczniowi wy∏àcznie czàstkowy obraz rzeczywistoÊci.

Antypolska akcja UPA w latach 1943–1944 zosta∏a uwzgl´dniona przez wszystkichautorów, chocia˝ iloÊç informacji i ich ujćie, podobnie jak w poprzednich przypadkach,jest zró˝nicowane.

W podrćzniku Pankowicza poÊwićono jej niewiele miejsca. Autor wspomina jedyniew rozdziale poÊwićonym przesiedleniom ludnoÊci niemieckiej i ukraiƒskiej w latach1945–1946, ˝e: „W latach 1941–1944 za przyzwoleniem w∏adz niemieckich Ukraiƒcy ws∏a-wili si´ mordami ˚ydów i komunistów, a przede wszystkim ludnoÊci polskiej na Wo∏yniu,Lubelszczyênie i w dystrykcie Galicja”20. Jako uzupe∏nienie tej informacji mo˝emy traktowaçkrótkà wzmiank´ o dzia∏aniach AK na Wo∏yniu w latach 1942–1944 w ramach samoobronyprzed nacjonalistami ukraiƒskimi. Zwa˝ywszy jednak, ˝e pojawia si´ ona du˝o wczeÊniej,w∏aÊciwie wyrwana z kontekstu, sàdz´, ˝e umyka uwadze wi´kszoÊci uczniów.

Osobne miejsce losom ludnoÊci polskiej na Kresach w latach 1943–1944 oraz dzia∏alno-Êci UPA poÊwići∏a Tomalska. Z jej podrćznika dowiadujemy si´, ˝e mordowanie i grabie-nie ludnoÊci polskiej na Kresach Wschodnich rozpocz´∏o si´ ju˝ w 1942 r., a nasili∏o po po-wstaniu pierwszych struktur UPA (jako êród∏o takiego stwierdzenia autorka przywo∏ujeraporty Komendy G∏ównej AK wysy∏ane do Londynu). Tomalska przytacza straty ludnoÊcipolskiej, które êród∏a ukraiƒskie szacujà na kilkanaÊcie tysićy, a polskie – na kilkadziesiàttysićy. Dalej czytamy, ˝e apogeum konfliktu przypada na 1944 r. Wówczas to UPA swoimzasi´giem obj´∏a tereny na zachód od Sanu, a zwolennicy Stepana Bandery „siali terrora˝ po Lublin i Nowy Sàcz”. Autorka opisuje równie˝ postaw´ okupanta niemieckiego,zwracajàc uwag´, ˝e celowo przyzwala∏ na takie post´powanie UPA, chcàc sk∏óciç spo∏ecz-noÊç polskà i ukraiƒskà. JednoczeÊnie zaznacza, i˝ dla UPA g∏ównym wrogiem byli Polacy.W rozdziale poÊwićonym strukturom wojskowym AK znajdujemy informacj´ o zadaniach„Wachlarza”: organizowaniu samoobrony ludnoÊci polskiej oraz akcji dywersyjnych na te-renach „od Wilna po Lwów”21.

W podrćzniku Radziwi∏∏ i Roszkowskiego powy˝sze zagadnienie jest prezentowanew rozdziale: Czas prze∏omu. Podziemie w kraju, gdzie autorzy stwierdzajà, ˝e w latach1943–1944 dosz∏o do zaostrzenia konfliktu mi´dzy Polakami i Ukraiƒcami na terenachGalicji Wschodniej i Wo∏ynia, a na czo∏o ruchu ukraiƒskiego wysun´∏y si´ „skrajne grupynacjonalistyczne”. JednoczeÊnie podajà informacj´, ˝e pod koniec 1942 r. powsta∏a UPA,która na prze∏omie 1943 i 1944 r. podj´∏a akcj´ „depolonizacji” terenów Galicji Wschod-niej i Wo∏ynia. Faktycznie by∏y to mordy ludnoÊci polskiej i ukrywajàcych si´ ˚ydów. Auto-rzy zwracajà równie˝ uwag´, ˝e – jak to uj´li w tekÊcie – „rzezie te” by∏y tolerowane przezNiemców, a cz´sto tak˝e inspirowane przez partyzantk´ radzieckà, kierowanà przez ofice-rów NKWD, i spowodowa∏y nasilenie walk pomi´dzy podziemiem polskim i ukraiƒskim.W wyniku akcji polskiego podziemia, na przyk∏ad na Zamojszczyênie, straty ponios∏a

20 A. Pankowicz, op. cit., s. 182.21 H. Tomalska, op. cit., s. 102; informacje zawarte w rozdziale VII pierwszej cz´Êci podrćznika.

152

zamieszkujàca te tereny ludnoÊç ukraiƒska22. Obok tekstu zamieszczono fotografi´ AndrzejaSzeptyckiego – greckokatolickiego arcybiskupa Lwowa, opatrzone notkà biograficznà,z której dowiadujemy si´, ˝e wy˝ej wymieniony wspiera∏ spraw´ niepodleg∏oÊci Ukrainy.W 1939 r. by∏ zwolennikiem wspó∏pracy ukraiƒsko-niemieckiej, ale po 1941 r. wycofa∏ swojepoparcie dla organizacji wspó∏pracujàcych z Niemcami. Opowiada∏ si´ za wygaszeniemwalk polsko-ukraiƒskich na Wo∏yniu i w Galicji.

Z przedstawionych przyk∏adów wynika, ˝e jedynie w dwóch podrćznikach zdecydowa-no si´ na szerszà prezentacj´ problemu antypolskiej akcji UPA z lat 1943–1944. ZarównoRadziwi∏∏ i Roszkowski, jak Tomalska, podajà jej zasi´g i okres trwania, wspominajà o przy-zwoleniu na nià ze strony Niemców (nie wyjaÊniajàc, co przez to rozumiejà) oraz wspomi-najà o akcjach samoobrony ze strony Polaków. Pozosta∏e aspekty pe∏niej omawiajà Radzi-wi∏∏ i Roszkowski. Na uwag´ zas∏uguje u˝ycie terminu „depolonizacja” jako wskazanie celustawianego sobie przez, co wyraênie podkreÊlono, skrajne grupy nacjonalistyczne wyodr´b-nione wówczas ze struktur UPA. Du˝e znaczenie dla kompleksowego ujćia tematu maprezentacja sylwetki arcybiskupa Szeptyckiego jako przyk∏adu cz∏owieka opowiadajàcegosi´ za niepodleg∏à Ukrainà, a jednoczeÊnie dostrzegajàcego, ˝e konflikt polsko-ukraiƒskizagra˝a interesom tak Polaków, jak Ukraiƒców. Nale˝y podkreÊliç, ˝e wszyscy autorzy po-dejmujàcy t´ trudnà kwesti´ dzia∏ania UPA skierowane przeciwko Polakom okreÊlajà jako„mordy” lub „rzezie”, co Êwiadczy, ˝e traktujà je jako zbrodnicze i dajà im jednoznacznienegatywnà ocen´ moralnà.

W wyniku porozumieƒ ja∏taƒskich oraz poczdamskich w Europie Ârodkowo-Wschod-niej ustanowiono nowy porzàdek polityczny i nowe granice. Nie pozosta∏o to bez wp∏ywuna losy Polaków i Ukraiƒców. Efektem zmian granic polskich by∏y masowe przesiedlenia.We wszystkich analizowanych przeze mnie podrćznikach przedstawiono ten problem doÊçwyczerpujàco. Nie ma te˝ zasadniczych ró˝nic w sposobie jego ujćia.

W podrćzniku Pankowicza czytamy, ˝e w latach 1945–1946 z Polski do ZSRR przesie-dlono 518 tys. Ukraiƒców, Bia∏orusinów i Litwinów. Autor podkreÊla, ˝e w po∏udniowo--wschodniej Polsce akcji tej przeciwstawiali si´ „nacjonaliÊci ukraiƒscy, dysponujàcy kilku-nastotysićznà Ukraiƒskà Powstaƒczà Armià”23. Dalej znajdujemy informacje na tematprzesiedleƒ ludnoÊci polskiej z terenu ZSRR, z których wynika, ˝e „w latach 1945–1946przyby∏o do Polski w ramach repatriacji ze Zwiàzku Radzieckiego 1 528 000 Polaków.WczeÊniej samorzutnie opuÊci∏o dawne Kresy Wschodnie 200 tys. osób”24. Co ciekawe,Pankowicz nie ustosunkowuje si´ do poprawnoÊci pos∏ugiwania si´ w tym kontekÊcie ter-minem „repatriacja”. Zwa˝ywszy na okolicznoÊci, w jakich proces ten si´ dokonywa∏, uwa-˝am to za uchybienie. Jako uzupe∏nienie tego zagadnienia mo˝emy uznaç informacj´, ˝ew lutym 1946 r. Polsk´ zamieszkiwa∏o 24 mln ludnoÊci, z czego 1/5 stanowi∏y mniejszoÊcinarodowe25. Sytuacja ta uleg∏a zmianie wskutek przesiedleƒ, co spowodowa∏o, ˝e Polskasta∏a si´ w zasadzie paƒstwem jednolitym narodowoÊciowo.

Tomalska w podrozdziale Obszar i ludnoÊç podaje informacje na temat zmiany przebie-gu wschodniej granicy Polski, z okreÊleniem powierzchni utraconych ziem (77,6 tys. km2).Omawiajàc problem migracji, przytacza dane dotyczàce przesiedleƒ w latach 1945–1947Polaków z Kresów, którzy posiadali obywatelstwo polskie przed 1939 r., i Ukraiƒców, któ-

22 A. Radziwi∏∏, W. Roszkowski, op. cit., s. 94.23 A. Pankowicz, op. cit., s. 181.24 Ibidem, s. 181, 182.25 Ibidem, s. 172.

153

rzy w liczbie oko∏o 500 tys. – wed∏ug autorki dobrowolnie – wyjechali z Polski26. LudnoÊçpolskà osiedlano g∏ównie na Ziemiach Zachodnich i Pó∏nocnych, a Wroc∏aw sta∏ si´ „ma-∏ym Lwowem”, gdzie odtwarzano instytucje ˝ycia kulturalnego i naukowego Lwowa. Po-dobnie jak Pankowicz, Tomalska pos∏uguje si´ terminem „repatriacja” w odniesieniu doPolaków przesiedlanych „zza Buga na Ziemie Zachodnie”.

Radziwi∏∏ i Roszkowski informacj´ na temat przesiedleƒ ludnoÊci ukraiƒskiej z Polskido ZSRR w latach 1945–1947 zamieÊcili w rozdziale Nowa Polska. Powierzchnia i ludnoÊçnowej Polski. Autorzy podali, ˝e przesiedlonych zosta∏o 480 tys. Ukraiƒców. Z informacjio przesiedleniach ludnoÊci polskiej i ˝ydowskiej z terenu ZSRR do Polski wynika, ˝e pro-cesowi temu podlegali jedynie ci, którzy potrafili udowodniç, ˝e przed 1939 r. posiadaliobywatelstwo RP. Ogó∏em z Kresów do Polski przyby∏o 1,2 mln osób. Polsk´ w nowych gra-nicach zamieszkiwa∏a dwustutysićzna mniejszoÊç ukraiƒska27. Autorzy w sposób prawid∏o-wy stosujà termin „repatriacja” w odniesieniu jedynie do ludnoÊci polskiej sprowadzonejdo Polski z innych ni˝ Kresy terenów ZSRR.

Autorzy podrćznika pomocniczego okreÊlajà liczb´ przesiedlonej z Kresów ludnoÊcipolskiej w latach 1945–1946 na oko∏o 1,5 mln. ZamieÊcili równie˝ informacj´, ˝e w tymsamym czasie z terenów Polski do ZSRR przesiedlono oko∏o 518 tys. Ukraiƒców, Bia∏oru-sinów i Litwinów28. Definiujàc pojćie „repatriacja” wyraênie zaznaczyli, ˝e dotyczy wy∏àcz-nie osób powracajàcych do kraju po d∏ugim pobycie na obczyênie i nie nale˝y go stosowaçwobec Polaków, którzy wbrew w∏asnej woli musieli opuÊciç Kresy, poniewa˝ w ich mniema-niu ziemie te nadal stanowi∏y terytorium Rzeczypospolitej.

Tematyka przesiedleƒ ludnoÊci polskiej i ukraiƒskiej po roku 1945 zosta∏a tak˝e zapre-zentowana w podrćzniku Romana Tusiewicza. W rozdziale Odbudowa, w podrozdzialeWielka w´drówka narodów, autor omawia rozmiar i warunki ruchów migracyjnych na tere-nie Polski. Z tekstu dowiadujemy si´, ˝e „gigantyczne” akcje przesiedleƒcze, wymuszonemi´dzy innymi zmianami granic, dotkn´∏y w latach 1944–1947 Polaków, Niemców i Ukra-iƒców. Tusiewicz wspomina, ˝e na mocy umów zawartych przez Polski Komitet Wyzwole-nia Narodowego (wrzesieƒ 1944) i Tymczasowy Rzàd JednoÊci Narodowej (6 lipca 1946)ludnoÊç narodowoÊci polskiej i ˝ydowskiej, która potrafi∏a udowodniç posiadanie obywa-telstwa polskiego przed 17 wrzeÊnia 1939 r., mog∏a opuÊciç obszar ZSRR i przybyç do Pol-ski. JednoczeÊnie autor zwraca uwag´ na niew∏aÊciwe pos∏ugiwanie si´ przez ówczesne w∏a-dze terminem „repatriacja”, który oznacza powrót do ojczyzny, tymczasem ludzie ci zostalizmuszeni do porzucenia swojej ojcowizny i szukania miejsca dla siebie na Ziemiach Odzy-skanych. Wed∏ug szacunków podanych przez Tusiewicza w latach 1944–1950 do Polskiprzyby∏o z terenów ZSRR oko∏o 1,45 mln obywateli polskich, nie liczàc tych, którzyw ostatnich miesiàcach wojny na skutek „terroru Ukraiƒców lub wcielenia do Wojska Pol-skiego czy Armii Czerwonej opuÊcili Kresy”. Wed∏ug autora by∏o to oko∏o 400 tys. osób29.Odr´bnym problemem by∏a akcja wysiedlenia z Polski (na ˝yczenie ZSRR) ludnoÊci nie-polskiej, w tym oko∏o 500 tys. Ukraiƒców. Swoje rozwa˝ania autor konkluduje stwierdze-niem, ˝e wskutek wielkich akcji przesiedleƒczych Polska sta∏a si´ w∏aÊciwie krajem jedno-litym narodowo, bowiem w 1950 r. jedynie 2 proc. jej mieszkaƒców stanowi∏y mniejszoÊcinarodowe30.

26 H. Tomalska, op. cit., s. 278–280.27 A. Radziwi∏∏, W. Roszkowski, op. cit., s. 216, 217.28 J. Eisler, R. Kupiecki, M. Sobaƒska-Bondaruk, op. cit., s. 142.29 R. Tusiewicz, op. cit., s. 53, 54.30 Ibidem, s. 55, 56.

154

Jak wynika z przytoczonych przyk∏adów, wi´kszoÊç autorów omawia problem przesie-dleƒ ludnoÊci polskiej i ukraiƒskiej w podobny sposób, podajàc okres, w którym ich dokony-wano, oraz liczb´ osób, które im podlega∏y. Z regu∏y sà to zbli˝one wielkoÊci. W przypadkuludnoÊci ukraiƒskiej mieszczà si´ w granicach od 450 do 500 tys., a w przypadku ludnoÊcipolskiej – od 1,2 do 1,5 mln (wynika to stàd, ˝e niektórzy, tak jak autorzy podrćznika po-mocniczego, piszàc o przesiedlonych Polakach majà na myÊli nie tylko Kresy, ale pozosta∏etereny ZSRR). Zasadniczà ró˝nicà jest sposób u˝ycia terminu „repatriacja”. Pankowiczi Tomalska przesiedlenia Polaków z Kresów traktujà jako powrót do ojczyzny. Zaskakujàcejest stwierdzenie Tomalskiej, i˝ oko∏o 500 tys. Ukraiƒców opuÊci∏o Polsk´ dobrowolnie.

Ostatnie analizowane przeze mnie zagadnienie to akcja „Wis∏a”. Autorzy wszystkichwymienionych podrćzników poÊwićili mu oddzielny podrozdzia∏ lub wpletli w problema-tyk´ podziemia zbrojnego w latach 1944–1947.

Pankowicz swoje rozwa˝ania rozpoczà∏ od informacji, ˝e po zakoƒczeniu wojny UPAkontynuowa∏a walk´ na terenie ZSRR, Czechos∏owacji oraz Polski. Zaznaczy∏, ˝e w tymczasie centra dowodzenia UPA znajdowa∏y si´ w Bieszczadach. Jej oddzia∏y by∏y doskonaleuzbrojone i metodà terroru lub – jak to okreÊli∏ autor – „pozyskiwania” miejscowej ludno-Êci dà˝y∏y do realizacji idei Wielkiej Ukrainy. Dalsze informacje dotyczà likwidacji przeznacjonalistów ukraiƒskich posterunków Milicji Obywatelskiej, Urz´du Bezpieczeƒstwai wojskowych, po czym mówi si´ o akcjach przeciwko „narodowi polskiemu”, przejawiajà-cych si´ w pacyfikacji miast i miasteczek we wschodnich województwach Polski31.

O akcji „Wis∏a” Pankowicz pisze jako o akcji, która przerwa∏a rozpocz´tà w okresie dru-giej wojny „wojn´ polsko-ukraiƒskà”32. JednoczeÊnie okreÊla jà jako planowà i systematycz-nà operacj´ likwidowania punktów oporu UPA, po∏àczonà z pacyfikacjà i przesiedleniamiwsi ukraiƒskich na Ziemie Odzyskane. W sposób ogólny mówi o stratach ludnoÊci cywilnej,podajàc liczb´ 115 tys. osób przymusowo przesiedlonych33. W podsumowaniu podaje infor-macj´, ˝e represje dosi´gn´∏y równie˝ ¸emków.

Radziwi∏∏ i Roszkowski poÊwićili akcji „Wis∏a” osobny podrozdzia∏. Wed∏ug nich od-dzia∏y UPA na Rzeszowszczyênie liczy∏y od 1,5 do 2 tys. ludzi34. Od 1946 r. w∏adze przygo-towywa∏y operacj´ przeciw nim. W czerwcu i lipcu 1947 r. oddzia∏y Wojska Polskiego, MOi UB przeprowadzi∏y w ramach akcji „Wis∏a” szereg ob∏aw. W ich wyniku z Rzeszowszczy-zny wysiedlono oko∏o 150 tys. Ukraiƒców35, nie tylko cz∏onków UPA, ale przede wszystkimludnoÊç cywilnà. Wysiedlonych lokowano na Pomorzu, Dolnym Âlàsku i Mazurach, maksy-malnie ich rozpraszajàc. W trakcie akcji „Wis∏a” zgin´∏o oko∏o 1,5 tys. Ukraiƒców36, a sàdywyda∏y wyroki Êmierci na kilkuset cz∏onków UPA.

Tusiewicz omawia to zagadnienie w rozdziale Opozycja legalna i zbrojna, gdzie zamieÊci∏syntetycznà informacj´ na temat UPA. W tekÊcie czytamy, ˝e oddzia∏y UPA na terenie po-∏udniowo-wschodniej Polski stosowa∏y taktyk´ „spalonej ziemi”37, polegajàcà na niszczeniupolskich wsi i mordowaniu ludnoÊci cywilnej. Ich dzia∏alnoÊç by∏a zwiàzana z prowadzonàod 1945 r. „brutalnà akcjà”38 przymusowych wysiedleƒ ludnoÊci ukraiƒskiej na tereny

31 A. Pankowicz, op. cit., s. 182; okreÊlenie u˝yte przez autora w tekÊcie.32 Ibidem.33 Ibidem.34 A. Radziwi∏∏, W. Roszkowski, op. cit., s. 233.35 Ibidem.36 Ibidem.37 R. Tusiewicz, op. cit., s. 68.38 Ibidem.

155

ZSRR. Po zamordowaniu przez ukraiƒskich nacjonalistów gen. Karola Âwierczewskiego,wiosnà 1947 r. przeprowadzono pacyfikacj´ rejonów obj´tych dzia∏alnoÊcià UPA. Akcjanosi∏a kryptonim „Wis∏a”. W jej wyniku na tereny Mazur i Pomorza wysiedlono oko∏o140 tys. osób spoÊród miejscowej ludnoÊci, mi´dzy innymi ¸emków39.

Jeszcze inaczej spraw´ uj´li autorzy podrćznika pomocniczego. Akcj´ „Wis∏a” omó-wili w kontekÊcie umacniania w∏adzy komunistów w Polsce, referendum 1946 r. oraz wy-borów z 1947 r. Przypomnieli, ˝e w po∏udniowo-wschodniej Polsce walki z UPA trwa∏yod 1944 r. i sprawia∏y nowej w∏adzy ogromne trudnoÊci, poniewa˝ nie potrafi∏a zd∏awiçoporu ukraiƒskich partyzantów, posiadajàcych poparcie cz´Êci miejscowej ludnoÊci40.W 1947 r. ostatecznie rozprawiono si´ z partyzantkà ukraiƒskà, kiedy po Êmierci gen.Karola Âwierczewskiego przystàpiono do realizacji akcji „Wis∏a”. W jej wyniku ca∏à lud-noÊç ukraiƒskà i ∏emkowskà przymusowo przesiedlono na Ziemie Zachodnie i Pó∏noc-ne, natomiast tych, których uznano za prowodyrów, osadzano w „by∏ych hitlerowskichobozach koncentracyjnych”41. Ca∏a akcja, jak podajà autorzy, przeprowadzona by∏a przyudziale wzmocnionych si∏ milicji i wojska, co spowodowa∏o, ˝e zosta∏a zakoƒczonaw ciàgu kilku miesićy.

W rozdziale Od Rzàdu Tymczasowego Rzeczypospolitej Polskiej do Tymczasowego RzàduJednoÊci Narodowej, w podrozdziale Podziemie w latach 1944–1946, Tomalska, omawiajàcstruktur´ i dzia∏alnoÊç podziemia, wspomina o „nieustannym terrorze UPA wobec ludno-Êci polskiej w po∏udniowo-wschodniej cz´Êci kraju”42, o „krwawych” pacyfikacjach wsi pol-skich oraz o panujàcej na pograniczu polsko-czechos∏owacko-radzieckim „atmosferze od-wetu”43. Przytacza dane dotyczàce struktury organizacyjnej UPA, z podzia∏em na kureniei sotnie. W rozdziale Ukraiƒska Powstaƒcza Armia. Akcja „Wis∏a” omawia genez´ i przebiegakcji. Wed∏ug jej opisu znaczna cz´Êç po∏udniowo-wschodniej Polski znajdowa∏a si´ podkontrolà UPA, dowodzonej przez Miros∏awa Onyszkiewicza, a kierowanej politycznieprzez Jaros∏awa Starucha. Tomalska zwraca uwag´ na nastroje ludnoÊci ukraiƒskiej, niechcàcej pogodziç si´ z podzia∏em Ukrainy i przejćiem przez Polsk´ Che∏mszczyzny i ¸em-kowszczyzny. Zdaniem autorki UPA (liczàca w Polsce oko∏o 2,5 tys. osób)44 traktowa∏a tetereny jako „baz´ przygotowania powstania przeciw panowaniu polskiemu, radzieckiemui czechos∏owackiemu”45. Dà˝y∏a do utworzenia niezale˝nego paƒstwa ukraiƒskiego i posia-da∏a silne poparcie ludnoÊci ukraiƒskiej. „W obronie ukraiƒskiego stanu posiadania sotnieUPA terroryzowa∏y ludnoÊç polskà i w∏adze lokalne, przygotowywa∏y zasadzki na milicjan-tów i ˝o∏nierzy”. Dalsza cz´Êç tekstu dotyczy dzia∏aƒ w∏adz polskich wobec UPA. Autorkawspomina o jej cz´Êciowym rozbiciu w 1946 r. w wyniku dzia∏aƒ specjalnie utworzonej Gru-py Operacyjnej „Rzeszów”, wspó∏pracujàcej sporadycznie z czechos∏owackà Grupà„Ocel”. Polacy stracili wówczas oko∏o 2200 ˝o∏nierzy, a Ukraiƒcy oko∏o 1500 cz∏onkówUPA oraz ponad 2 tys. osób cywilnych46. W kwietniu 1947 r. rzàd polski zdecydowa∏ o prze-prowadzeniu, przez specjalnie powo∏anà grup´ operacyjnà, akcji „Wis∏a”. Decyzj´ poprze-dzi∏a Êmierç gen. Âwierczewskiego w zasadzce przygotowanej przez UPA. W trakcie operacji,

39 Ibidem.40 J. Eisler, R. Kupiecki, M. Sobaƒska-Bondaruk, op. cit., s. 156.41 Ibidem.42 H. Tomalska, op. cit., s. 271.43 Ibidem.44 Ibidem, s. 302.45 Ibidem.46 Ibidem.

156

która trwa∏a do koƒca lipca 1947 r.47, przeprowadzono ponad 370 akcji bojowych. Zlikwi-dowano g∏ówne si∏y UPA, po czym przesiedlono z województw rzeszowskiego i lubelskiegodo olsztyƒskiego i szczeciƒskiego oko∏o 140 tys. osób spoÊród ludnoÊci ukraiƒskiej i ¸em-ków, a oko∏o 2700 cz∏onków armii ukraiƒskiej umieszczono w obozach, mi´dzy innymi, jakpodaje autorka, w OÊwićimiu. Tereny Bieszczad zasiedlano rodzinami polskimi48.

Trzeba zauwa˝yç, ˝e wszyscy autorzy omówienie akcji „Wis∏a” poprzedzili opisem, d∏u˝-szym lub krótszym, dzia∏alnoÊci UPA w po∏udniowo-wschodniej Polsce w latach 1945–1947.Wszyscy wspominajà o Êmierci gen. Âwierczewskiego jako wydarzeniu, po którym ówczesnew∏adze podj´∏y decyzj´ o rozpoczćiu operacji. W opisie jej przebiegu najwićej szczegó-∏ów przytacza Tomalska. Omówienie skutków akcji „Wis∏a” obejmuje informacje o przesie-dleniach ludnoÊci ukraiƒskiej na tak zwane Ziemie Odzyskane. Jedynie autorzy podrćzni-ka pomocniczego oraz Tomalska zaznaczajà, i˝ cz´Êç wysiedlanych Ukraiƒców kierowanaby∏a do poniemieckich obozów. Natomiast Radziwi∏∏ i Roszkowski oraz Pankowicz podajàliczb´ przesiedlonych Ukraiƒców. Wskazane wielkoÊci ró˝nià si´ o oko∏o 40 tys. osób. Bio-ràc pod uwag´ obecne ustalenia, trafniejsze sà dane Radziwi∏∏ i Roszkowskiego, mówiàceo oko∏o 150 tys. przesiedlonych. Interesujàcà koncepcj´ umiejscowienia tej tematyki spoty-kamy w podrćzniku pomocniczym. Jego autorzy omawiajà akcj´ „Wis∏a” w kontekÊcie pro-cesu umacniania w∏adzy komunistów w Polsce, co mo˝e zasugerowaç uczniom, i˝ problemUPA w po∏udniowo-wschodniej Polsce by∏ jednà z istotnych przeszkód na tej drodze.

Podsumowujàc nale˝y stwierdziç, ˝e problematyka stosunków polsko-ukraiƒskich w la-tach 1939–1948 w polskich podrćznikach szkolnych jest bezsprzecznie reprezentowana.Pozostaje pytanie, czy z punktu widzenia wymogów podstawy programowej, metodyki na-uczania oraz doboru treÊci spe∏nia oczekiwania nauczycieli i uczniów. Powy˝sza analiza do-wodzi, i˝ autorzy prezentowanych podrćzników ró˝nià si´ w sposobie wyboru materia∏ufaktograficznego i jego ujćia. Widaç to szczególnie przy omawianiu ukraiƒskich aspiracjinarodowowyzwoleƒczych, antypolskiej akcji OUN-UPA czy te˝ akcji „Wis∏a”. Pojawiajà si´dyskusyjne tezy oraz zaskakujàce konkluzje, jak ta o dobrowolnym opuszczeniu Polskiprzez oko∏o 500 tys. Ukraiƒców w okresie powojennych przesiedleƒ.

Pozwol´ sobie jeszcze zwróciç uwag´ na wyposa˝enie podrćzników w inne formy prze-kazu ni˝ tekst wyk∏adu. Trzeba z przykroÊcià stwierdziç, ˝e przedstawia si´ ono doÊç ubo-go. Jedynie w dwóch: Radziwi∏∏ i Roszkowskiego oraz Tomalskiej zamieszczono mapki lubnotki biograficzne, wykorzystano tak˝e mo˝liwoÊç wyró˝nienia fragmentów tekstu, szcze-gólnie wa˝nych zdaniem autora. Uwa˝am tak˝e, i˝ j´zyk stosowany w podrćznikach powi-nien unikaç sformu∏owaƒ zbyt emocjonalnych, gdy˝ nie s∏u˝y to dobrze obiektywizacjiprzekazu historycznego, a taka tendencja zaznacza si´ w podrćzniku Tomalskiej.

Trwajà prace nad przygotowaniem podrćzników historii przystosowanych do nowego,zreformowanego liceum, co daje mo˝liwoÊç udoskonalenia obecnie obowiàzujàcych. Uwa-˝am, ˝e niezwykle cennym doÊwiadczeniem dla polskich nauczycieli by∏aby mo˝liwoÊç za-poznania si´ z analizà podrćzników historii obowiàzujàcych w szko∏ach ukraiƒskich.

47 Ibidem.48 Ibidem.

Stanis∏aw St´pieƒ

Antypolska akcja UPA na Wo∏yniu i w Galicji Wschodniej.Propozycja dla autorów podrćzników szkolnych

Przysz∏y autor tekstu o walkach polsko-ukraiƒskich w czasie drugiej wojny Êwiatoweji w pierwszych latach po jej zakoƒczeniu powinien zadaç sobie pytanie: dlaczego akcja an-typolska Ukraiƒskiej Powstaƒczej Armii rozpocz´∏a si´ na Wo∏yniu, a nie w GalicjiWschodniej?

Przecie˝:1. Organizacja Ukraiƒskich Nacjonalistów pod koniec okresu mi´dzywojennego by∏a

niemal˝e masowa w Galicji Wschodniej, a na Wo∏yniu praktycznie nie istnia∏a;2. b´dàcy elità spo∏ecznà kler greckokatolicki, mocno zaanga˝owany w ˝ycie polityczne,

swà dzia∏alnoÊç móg∏ prowadziç wy∏àcznie na terenie Galicji Wschodniej, a na Wo∏yniudzia∏alnoÊç duszpasterskà prowadzi∏ kler prawos∏awny, w wi´kszoÊci nastawiony prorosyj-sko i wobec kwestii ukraiƒskiej oboj´tny czy nawet wrogi;

3. na Wo∏yniu, w przeciwieƒstwie do Galicji, w ukraiƒskim ˝yciu politycznym istnia∏ kie-runek polonofilski (Wo∏yƒskie Zjednoczenie Ukraiƒskie), a w ˝yciu gospodarczym tworzonowspólne polsko-ukraiƒskie kooperatywy;

4. w materia∏ach êród∏owych znajdujemy informacje, ˝e po og∏oszeniu mobilizacjii w pierwszych dniach wojny obronnej 1939 r. ludnoÊç ukraiƒska na Wo∏yniu nie uchyla∏asi´ od obowiàzku obrony paƒstwa polskiego i nie wyst´powa∏a przeciwko cofajàcym si´ od-dzia∏om Wojska Polskiego.

Co spowodowa∏o, ˝e wystarczy∏ upadek paƒstwa polskiego, by gwa∏townie wzros∏y na-stroje antypolskie, i to do tego stopnia, ˝e mo˝liwe sta∏y si´ masowe wystàpienia przeciwkoludnoÊci polskiej?

Wydaje mi si´, ˝e przyczyn tego stanu rzeczy nale˝y szukaç:1. W polityce paƒstwa polskiego w okresie mi´dzywojennym. Wymieniç tu nale˝y:a) intensywne osadnictwo wojskowe, a potem cywilne na Wo∏yniu. Osadników powszech-

nie traktowano jako „z∏odziei ziemi” ukraiƒskiej, a przydzielanie im jej by∏o odbieraneprzez miejscowà spo∏ecznoÊç z poczuciem krzywdy (co zawsze jest szczególnie istotnew spo∏ecznoÊci ch∏opskiej);

b) tak zwany proces umacniania polskoÊci Kresów Wschodnich w ostatnich dwóchlatach przed wybuchem drugiej wojny Êwiatowej, objawiajàcy si´ niszczeniem cerkwi naChe∏mszczyênie, w który zaanga˝owane by∏y czynniki paƒstwowe: policja, wojsko, miejscowaadministracja. W akcj´ t´ próbowano wciàgaç miejscowà ludnoÊç polskà. W ciàgu dwóchmiesićy 1938 r. rozebrano oko∏o 130 cerkwi, niejednokrotnie o du˝ej wartoÊci zabytkowej.Akcja wywo∏a∏a powszechny protest ca∏ej spo∏ecznoÊci ukraiƒskiej i by∏a nag∏aÊniana przezduchowieƒstwo prawos∏awne w cerkwiach podczas kazaƒ i bezpoÊrednich rozmów z ludno-Êcià, przez co pot´gowa∏a uczucie krzywdy wyrzàdzonej ludnoÊci prawos∏awnej przez Pol-sk´ i Polaków.

2. W polityce KoÊcio∏a katolickiego, usi∏ujàcego czasem zbyt pochopnie i bez liczeniasi´ z nastrojami miejscowego spo∏eczeƒstwa wprowadzaç, poczàwszy od 1923 r. do koƒcaokresu mi´dzywojennego, nowy obrzàdek bizantyjsko-s∏owiaƒski, tak zwanà neouni´.

157

Poniewa˝ polega∏a ona na pozyskiwaniu prawos∏awnych dla KoÊcio∏a katolickiego, by∏aprzez KoÊció∏ prawos∏awny traktowana jako „kradzie˝ dusz”, a fakt, i˝ do neounii pozyski-wano by∏ych unitów, w czasach carskich zmuszonych si∏à do przyjćia prawos∏awia, po pra-wie 50 latach od tamtego wydarzenia nie mia∏ ju˝ w spo∏ecznym odbiorze wi´kszego zna-czenia.

3. W stanie materialnym i intelektualnym spo∏ecznoÊci ukraiƒskiej na Wo∏yniu.a) Zabór rosyjski nie zna∏ powszechnego obowiàzku szkolnego, a paƒstwo polskie nie

zdo∏a∏o doprowadziç do objćia naukà szkolnà wszystkich dzieci na tamtym terenie.W zwiàzku z tym poziom analfabetyzmu by∏ bardzo wysoki, najwy˝szy w kraju.

b) Spo∏ecznoÊç wo∏yƒska by∏a szczególnie uboga materialnie, dlatego te˝ bardzopodatna na wp∏ywy komunistyczne i sk∏onna do zaboru cudzego mienia, tym bardziej i˝zarówno panujàcy tam od wrzeÊnia 1939 r. do czerwca 1941 r. re˝im sowiecki, jak majàcywczeÊniej znaczàce wp∏ywy ruch komunistyczny, stara∏y si´ wmówiç tamtejszemu spo∏e-czeƒstwu, ˝e mienie to (chodzi o majàtek polskich osadników i polskiej warstwy ziemiaƒ-skiej) powsta∏o w wyniku grabie˝y i wielowiekowej eksploatacji ludu ukraiƒskiego przezwarstwy obce narodowo.

c) LudnoÊç ukraiƒska na Wo∏yniu by∏a s∏abo zorganizowana instytucjonalnie, a spo∏ecz-noÊci ukszta∏towane bez elit politycznych sà bardziej prymitywne w zachowaniu i bardziej˝ywio∏owe. Byç mo˝e brak struktur OUN powodowa∏, i˝ ludnoÊç na Wo∏yniu nawet powstàpieniu do UPA by∏a niezorganizowana i niezdyscyplinowana, a poprzez to bardziejbrutalna w zachowaniu. Poniewa˝ powszechnie brakowa∏o broni palnej, w czasie napadówna polskie wsie u˝ywano prymitywnych narz´dzi, co dodatkowo pot´gowa∏o makabrycznewra˝enia „krajobrazu po bitwie”.

4. W obcej inspiracji:a) sowieckiej – by∏e obszary wschodnie II Rzeczypospolitej zosta∏y we wrzeÊniu 1939 r.

zaj´te przez wojska sowieckie i w∏àczone do ZSRR, którego instytucje propagandowe sta-ra∏y si´ do wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej podsycaç antagonizm klasowy i narodowy.Sprzyja∏o temu, wspomniane wy˝ej, silne skomunizowanie w okresie mi´dzywojennym spo-∏ecznoÊci wo∏yƒskiej. Mity ukszta∏towane przez ideologi´ komunistycznà w okresie mi´dzy-wojennym, a potem w okresie przynale˝noÊci do paƒstwa sowieckiego, pokutowa∏y w oma-wianej spo∏ecznoÊci nawet po ustàpieniu z tego terenu re˝imu sowieckiego;

b) niemieckiej – na ukraiƒski ruch nacjonalistyczny bezpoÊredni wp∏yw mia∏a niewàtpli-wie ideologia faszystowska, stawiajàca sobie za cel ludobójstwo i czystoÊç rasowà. PonadtoNiemcom w wielu wypadkach zale˝a∏o na podtrzymaniu antagonizmu polsko-ukraiƒskiego,jako ograniczajàcego wp∏ywy i dzia∏alnoÊç polskiego podziemia.

Wpojenie ludnoÊci ukraiƒskiej przez propagand´ sowieckà prymitywnie poj´tego poczu-cia sprawiedliwoÊci spo∏ecznej i has∏a, ˝e w paƒstwie sowieckim lud ukraiƒski b´dzie gospo-darzem swej ziemi oraz nadzieje, i˝ Niemcy dopomogà Ukraiƒcom w budowie ich paƒstwapowodowa∏y, ˝e ludnoÊç ukraiƒska z niepokojem patrzy∏a na budow´ struktur i sprawnedzia∏anie na tamtym terenie polskiej partyzantki. Jej rozrost traktowano jako przeszkod´w budowie paƒstwa sprawiedliwego i w∏asnego (niepodleg∏ego). Te obawy spot´gowa∏o za-stàpienie policji ukraiƒskiej, która zdezerterowa∏a do UPA, przez policj´ polskà.

Autor przysz∏ego podrćznika powinien:1. naÊwietliç bezpoÊrednie i poÊrednie przyczyny konfliktu polsko-ukraiƒskiego na Wo∏y-

niu i w Galicji Wschodniej;2. przedstawiç rozwój ukraiƒskiego nacjonalizmu na tle rozwoju ideologii nacjonali-

stycznej i tendencji autorytarnych nie tylko w Niemczech i W∏oszech, ale i w innych krajacheuropejskich, w tym tak˝e pewnych cech re˝imu autorytarnego w Polsce;

158

3. wspomnieç, ˝e wojna wywo∏uje nie tylko powszechnà agresj´, ale tak˝e obni˝enienorm moralnych. Zabicie cz∏owieka w czasie pokoju powoduje u zdrowego psychiczniecz∏owieka dylematy natury moralnej, w czasie wojny niejednokrotnie uchodzi za czyn boha-terski lub jest usprawiedliwiane jako koniecznoÊç wyeliminowania potencjalnego prze-ciwnika. To obni˝enie wartoÊci moralnych i zasad rycerskoÊci walki powodowa∏o, ˝e obiestrony w czasie akcji pacyfikacyjnych rzadko oszcz´dza∏y kobiety i dzieci. Wojna sprzyjatak˝e zwyk∏ym rabunkom, nie majàcym nic wspólnego z dzia∏alnoÊcià niepodleg∏oÊciowà,choç po latach niejednokrotnie za takà mog∏y uchodziç. Na przyk∏ad znaczàcà plagà by∏pod koniec wojny i po jej zakoƒczeniu bandytyzm w województwie kieleckim: mia∏a tammiejsce du˝a iloÊç morderstw na tle rabunkowym. Dlatego te˝ mo˝na sàdziç, ˝e na Wo∏y-niu i w Galicji Wschodniej tego typu przest´pstwa równie˝ wyst´powa∏y, tak po stronieukraiƒskiej, jak i polskiej. Ponadto napad rabunkowy na sàsiada odmiennej narodowoÊcii wyznania mo˝e byç odbierany jako bardziej usprawiedliwiony spo∏ecznie;

4. podkreÊliç wzajemnoÊç represji i stosowania prawa odwetu. Podaç przybli˝onà liczbófiar na Wo∏yniu po jednej i po drugiej stronie (80–90 tys. Polaków i 30–40 tys. Ukraiƒców).Ukazaç, ˝e walki polsko-ukraiƒskie z Wo∏ynia przenios∏y si´ na teren Che∏mszczyzny i Ga-licji Wschodniej. Dà˝enie do odwetu powodowa∏o, ˝e w po∏udniowo-wschodniej Polscewi´kszà inicjatyw´ wykazywa∏a strona polska (6–8 tys. zamordowanych Ukraiƒcówi 2–2,5 tys. Polaków), mi´dzy innymi dokonujàc pacyfikacji ukraiƒskich wsi Paw∏okoma,Ma∏kowice, Sahryƒ, Wierzchowiny, Zawadka Morochowska;

5. w zakoƒczeniu podkreÊliç, ˝e brak porozumienia mi´dzy walczàcymi stronami lubzbyt póêne jego zawieranie powodowa∏o, ˝e korzyÊci z walk polsko-ukraiƒskich wyciàgaliprzede wszystkim przywódcy ZSRR, zniewalajàc oba narody na d∏ugie dziesićiolecia. Pro-paganda radziecka upowszechnia∏a na Ukrainie przekonanie, ˝e paƒstwo sowieckie chronilud ukraiƒski przed wyzyskiem spo∏ecznym, polonizacjà i katolicyzacjà. Natomiast w Pol-sce re˝im komunistyczny dowodzi∏, ˝e paƒstwo czyste narodowo jest lepsze, bo pozbawioneczynnika destrukcyjnego nie tylko w polityce, ale i kulturze.

Albrecht 128Aleksandrowicz Józef 67Aleksiej, archirej 79Amstrong John A. 41Anczarski Józef 77, 114, 115Andrzeja, siostra sercanka 78Antonowycz Wo∏odymyr 30„Arkadij” zob. Hawryluk Myko∏aAvakumovic I. 31

Baka 79Balej Petro 127, 143Ba∏abuch Osyp 34Ba∏ysz Miko∏aj „Zag∏oba” 94Banach Kazimierz 83, 94BanaÊ Gabriel 80Bandera Stepan 12, 33, 41, 42, 52, 60, 61,

101, 120, 124, 125, 150, 151Bandera Wasyl 128Banek Stanis∏aw 90Baran Karol 67, 77, 78Baraƒska Anna 77Barczuh 34Bartko Wasyl 89BarwinÊkyj Wasyl 25Bàbiƒski Kazimierz „Luboƒ” 93–95Begma Wasyl 47Bender Ryszard 10Beria ¸awrentij 113, 123Berling Zygmunt 104, 132Berny Maria 116B´tkowski Franciszek 78Bieƒ Adam 83Bi∏as Iwan 84, 103, 104, 128Bizuƒ Stanis∏aw 77Blicharski Czes∏aw E. 112, 115, 116Bober O∏eksandr 88Bocheƒski Adolf 40Boho∏ucka W.I. 144Bohun 38, 83BolianowÊkyj Andrij 131„Bomba” zob. Kochaƒski W∏adys∏awBonusiak W∏odzimierz 128–130Borec Jurij 125

Boroweç Maksym „Taras Bulba” 43, 44, 47,49, 52, 56, 61, 126, 143

Bosak Marian 77Bo˝ewÊkyj Arsenij 49Bór-Komorowski Tadeusz zob. Komorowski

Tadeusz „Bór” 52, 54, 96, 98, 126, 127Briƒski Anton 127Browarek Tomasz 86Brzeski Jan 83Buczkowski L. 113Bukat Wojciech 54, 83Bulba-Boroweç Taras zob. Boroweç Maksym„Bystryj” (N.N.) 108, 114

Caban Ireneusz 84ChabariwÊkyj B. 105, 106, 110–114Cha∏asiƒski Józef 18Cha∏upczak Henryk 86Chanas Wo∏odymyr 105, 106, 110–114Chlamtacz Marceli 130Chmieluk W. 115Chojnowski Andrzej 17, 128Chomiak Mychaj∏o (Michael) 34–37Chruszczow Nikita 48, 104, 105, 108, 111,

114Chwy∏owyj Myko∏a 24Chylak Ewhen 89Chytrenia Wo∏odymyr 34Cichocki J. „Wo∏yniak” 66Codreanu Corneliu Zelea 26–28Curzon George 135Cybulski Henryk 128CzajkiwÊkyj Dany∏o 125Czajkowski H. 111„Czarny” (N.N.) 112„Czart” zob. Markiewicz Krzysztof Czcheidze Aleksander 27Czermiƒski W∏adys∏aw „Jastrzàb” 82, 93Czerneçkyj 34„Czornomorec” (N.N.) 50Czosnek Bart∏omiej 77–79Czuba B∏a˝ej 77

Dach Krzysztof 26

160

Indeks osób

„Da∏ekyj” zob. JaniszewÊkyj StepanDàbrowski Micha∏ 79Dekan Myron 88Desiatczuk Fedot 49D´bski Jerzy 77D´bski W∏odzimierz S. 77Dionizy, metropolita 86Djordjevic D. 31Dobrianskyj-Nisewycz Myko∏a 90DobrianÊkyj Stepan 89Dobrzaƒski Stanis∏aw 77–79Doncow Dmytro 19–28, 31, 32, 41, 42, 56, 57„Dowbak” 101„Dowbeszka-Korobka” zob. Perehijniak

Iwan„Dowbysz” (N.N.) 50Drahomanow Mychaj∏o 24, 30Drozd Roman 72Drzepecki Bronis∏aw 80Drzyzga Adam 112Dubicki Tadeusz 26„Dubowyj” zob. ¸ytwyƒczuk IwanDumanowski M.P. 113Dunin-Kozicka Maria 17Durkheim Émile 23Duszeƒko Micha∏ 78Du˝yj Petro 125Dymitrowski Jakub 79Dziemiaƒczuk W. 77, 87Dzirba Wasyl 34

Eisler Jerzy 147–149, 153, 155Eliade Mircea 25, 26Eminescu Mihail 27„Enej” zob. Olijnyk Petro

Faranowski Antoni 78Fedewycz Ilia 90„FedoÊ” zob. Hawryluk Myko∏aFichte Johann 24Fija∏ka Micha∏ 92, 94, 96Fija∏kowski Stanis∏aw 78Filar W∏adys∏aw 8, 9, 39, 44, 77, 79, 89,

92–100Filipowicz Kazimierz „Kord” 93, 97Fiodorow Aleksy 48Fischer-Galati S. 27

Frank Hans 34, 37, 125Frank Josip 31, 32Frankl Stanis∏aw 112Fràczyk Jan 78Fur I. 39

Gach Jan 78Gaj Ljudevit 29Gana, siostra sercanka 78Garbacz Dionizy 84„Garda” zob. Rzaniak KazimierzGleczman Kamil 78Globocnik Odilo 35Goerres Joseph 24Grot-Rowecki Stefan zob. Rowecki Stefan

„Grot”Grott Bogumi∏ 10Gumplowicz Ludwik 23„Gzyms” zob. Pukacki Franciszek

Habsburgowie 29, 31Hajdaj O. 105, 106, 110–114Hajduk Mychaj∏o 90„Halicz” zob. Korona TadeuszHa∏aburda 88Ha∏agida Igor 8Hasyn O∏eksa 131Hawryluk Myko∏a „FedoÊ”, „Arkadij” 49Hegel Georg Wilhelm 24Hempel Adam 124, 130Heydrich Reinhard 86Hirnyj I. 89Hitler Adolf 22–24, 32, 124, 131, 139, 150Hoeller Egon 128Ho∏dajewycz 88Ho∏eç Myko∏a 88Ho∏ejko ¸onhin 38, 39Ho∏owacz Myko∏a 90Hoza Andrij (Lewczuk) 89, 90Hrabenko W. 50„Hrom” zob. Nowosad Miko∏ajHromadÊkyj zob. O∏eksij, arcybiskupHruszeçkyj Iwan 107, 109HruszewÊkyj Mychaj∏o 24, 29Hrycaj Dmytro 125Hrycak Jaros∏aw 15, 19, 20, 23Hryciuk Grzegorz 8, 83, 101, 122, 130

161

Hunczak Taras 39Hutorewycz O∏eksandr 88Huzar Lubomyr 76

Ilczuk Wo∏odymyr 34Iljuszyn Ihor 99, 122, 136, 144I∏arion (Iwan Ohijenko), metropolita 87Iwanicki Stefan 79Iwanow 47

Jaczyƒska Agnieszka 8Jafymczuk Filimon 49Jan Pawe∏ II 76JaniszewÊkyj Stepan „Da∏ekyj” 49„Jarek” (N.N.) 48Jarosiewicz Serafin 79Jaroszyƒski Wac∏aw 34Jasiƒska G. 110„Jastrzàb” zob. Czermiƒski W∏adys∏awJastrz´bski Józef 78Jaworski Feliks 17Jedliƒski Honorat 78Jedynak Stanis∏aw 19Jó˝wa Gracjan 78Jurewicz L. 84Juzwenko B. 113, 115

KaczynÊkyj Serhij „Ostap” 43Kadij O∏eksandr 88„Kady∏o” zob. Szewczuk WasylKa∏eniuk Zenon 89KaminÊkyj Tadej 90Kaniewski Stanis∏aw 116Karadjordjevicie 29Karadžiç Vuk Stefanoviç 30Karasiƒski Jan 39Kar∏owicz Leon 77, 79, 82, 83Karol II 27KarwanÊka-Bajlak Anna 90Kentij Anatolij W. 103, 125, 144Kieres Leon 10Kiwerski Jan W. „Oliwa” 95, 97, 98Kjellen Rudolf 23KlaczkiwÊkyj Dmytro „K∏ym Sawur” 48Klimecki Micha∏ 8, 94K∏embukowski Boles∏aw 34K∏okow Wsewo∏od 142

„K∏ym Sawur” zob. KlaczkiwÊkyj DmytroK∏ymyw Iwan 125„Knyha” zob. Âlusarczyk AdamKoby∏ecki Stanis∏aw 80Koch Erich 126Kochaƒski W∏adys∏aw „Bomba” 93, 95, 126Ko∏akowski Andrzej 23Komaƒski Henryk 111–113, 115Komorowski Tadeusz „Bór” 52, 54, 96, 98,

126, 127Konieczny Zdzis∏aw 34Konowalec Jewhen 127„Kora” (N.N.) 49„Kord” zob. Filipowicz KazimierzKorman A. 77Korobczuk ¸ew 88Korona Tadeusz „Halicz” 94KoronÊkyj 34Korotczenko D. 107Korotkewycz Josyf 88Kossak-Szczucka Zofia 17Kostomarow Myko∏a 30Kosyk Wo∏odymyr 42, 44, 87, 124–127, 143Kotarba Ryszard 114Kotwicki Jan 67, 78Kowal Mychaj∏o 83, 135, 144, 145„Kowal” zob. Szatowski Jan Kowalski Witold 67, 78KowalÊkyj Wasyl 125Kowpak Sidor 103, 127Koz∏owski 107Koz∏owÊkyj Leontij 34Kral Wasyl 37Krasowski Jerzy „Lech” 97Krawczuk Josif „Twerdyj” 50Król Marcin 40Krug∏ow Siergiej 103„Kruk” (N.N.), dowódca oddzia∏u UPA 49„Kruk” (N.N.), ˝o∏nierz AK 83„Kry∏acz” (N.N.) 50Krysa Josyf 90Kryspina, siostra zakonna 78KrysztalÊkyj A. 62Krzywonos Maksym 144Kubijowycz Wo∏odymyr 34, 94, 123, 124, 131Kuczma Leonid 9, 133, 136Kuczyƒski J. 77, 88

162

Kudrik Borys 125Kujath Hans 129Kulczycki Zygmunt „Olgierd” 95Kulczyçkyj Stanis∏aw 8, 9, 75Kupiecki Robert 147–149, 153, 155Kuszyƒski Jan 78Kutrzeba Nestor 37Kuêminskyj Myron 89KuêmynÊkyj O∏eksandr 125Kvaternik Eugen 30KwaÊniewski Aleksander 136KwitkowÊkyj Niko∏aj zob. OhorodniczukKyryczuk Jurij 144

Laquer W. 27Lasoƒ Cyprian Jan 78Le Bon Gustave 23„Lech” zob. Krasowski JerzyLeontjew gen. 104Lewczuk zob. Hoza AndrijLjotiç Dimitrije 32„Luboƒ” zob. Bàbiƒski KazimierzLudkiewycz Stanis∏aw 125

¸ada Krzysztof 8„¸ajdaka” (N.N.) 48¸ebed’ Myko∏a „Ruban” 43, 47–49, 141¸ewyçkyj Wasyl 35, 39¸ukaszów Jan zob. Olszaƒski Tadeusz A.¸ysjak-Rudnyçkyj Iwan 19, 20, 25, 32, 142„¸ysyj” (N.N.) 46, 48, 50¸ytwyƒczuk Iwan „Dubowyj” 44, 49

Maciuk Myko∏a 90Madajczyk Czes∏aw 33, 34, 38, 121, 124,

126, 129Majewski Wac∏aw 78Maliu˝ynÊkyj Myko∏a 88Manuji∏ (TarnawÊkyj), biskup 87, 88Marcinkewycz O∏eksij 88„Mariczka” zob. Sawczyn MarijaMarkiewicz Krzysztof „Czart” 65, 94Mas∏owÊkyj Witalij 145Matwiejczyk Witold 77Mazur Grzegorz 8, 122–125, 127, 128,

130–132Mazur Jan 78

McDougall William 23Melniczuk J. 142Melnyk Andrij 12, 33, 42, 52, 120, 124, 150Melnyk Jewhen 47M´drzecki W∏odzimierz 8, 16Michels Robert 23MichnowÊkyj Myko∏a 50Mirczuk Petro 50, 51, 54, 125, 141Misi∏o Eugeniusz 8, 10, 86, 90Misy∏o Eugeniusz zob. Misi∏o EugeniuszMochnaçkyj Wo∏odymyr 89Mokrzycki 34Mo∏otow Wiaczes∏aw 138Motyka Grzegorz 8, 10, 33, 34, 38, 81, 82,

84, 85, 88, 90, 102, 125Mroczka Ludwik 15Mudry Wasyl 121Müller Heinrich 46Mussolini Benito 22, 23Mycyk Andrij 88MyÊkiw Mychaj∏o 37

Nalepka Jan 127Naumow 47, 95Nietzsche Friedrich Wilhelm 21, 24, 26Nimy∏owycz Dmytro 90Niskoszapka Paw∏o 34Nowak Jerzy Robert 10Nowak M. 90Nowosad Miko∏aj „Hrom” 50

Ohijenko Iwan zob. I∏arion, metropolitaOhorodniczuk vel KwitkowÊkyj Niko∏aj 49Ohryzko Petro 88„Olgierd” zob. Kulczycki ZygmuntOlijnyk Petro „Enej” 44„Oliwa” zob. Kiwerski Jan W.Olszaƒski Tadeusz Andrzej (¸ukaszów Jan)

65, 87O∏eksij, O∏eksa, O∏eksandr (HromadÊkyj),

arcybiskup 86–88Onyszkiewicz Miros∏aw 155Orszak Andrij 89Osadczuk Bohdan 75„Ostap” zob. KaczynÊkyj Serhij

Palski Zbigniew 19

163

Paluch J. 112Panasiuk Fiodor „Wietro∏om” 50Panczuk Iwan 88Pankowicz Andrzej 147–154, 156Pareto Vilfredo 23Partacz Czes∏aw 8, 15, 123Paszkowski Micha∏ 50Paveliç Ante 31, 32Pawluczuk W∏odzimierz 19Paw∏ykowÊkyj Julian 130Perehijniak Iwan „Dowbeszka-Korobka” 43Peretiatkowicz A. 93Petlura Symon 52Petrenko Roman 87Piàtowski W. 116Pierwiencow Arkadij 142Pi∏sudski Józef 142Pinkewicz 88Piotrowski Czes∏aw 53, 77Piotrowski Tadeusz M. 77Pitu∏a M. 112Podworniak Mychaj∏o 81, 142PolanÊkyj Jurij 129Polaƒski Iwan 89Polidowycz-KarpatÊkyj Mychaj∏o 51Polikarp, arcybiskup ∏ucki 86Poliszczuk Wiktor 19, 60, 61, 77, 145Popek Leon 8, 48, 77, 79, 80Popov Nebojsza 32„Por´ba Krzysztof” zob. Rumel ZygmuntPrach Bohdan 90Procyk Karol 78Prokop Myros∏aw (Sadowyj O.S.) 84Prus Edward 7, 77, 81, 89Prus P∏aton 49„Ptach” (N.N.) 49Pukacki Franciszek „Gzyms” 95Put’ko-Stech A. 86

Radio Andrij 89Radosz Wo∏odymyr 90Radziwi∏∏ Anna 147–154, 156Rakowski S. 111, 112Rapacka Joanna 28, 29, 32Repkin 47, 127Rezmer W∏adys∏aw 33, 121Riasnyj Iwan 104

Ribbentrop Joachim von 138Rogowski Kryspian 78Rogowski Wojciech 113Roliƒski Adam 83Romanowski Wincenty 77, 82, 94, 126Rosenberg Alfred 150Rostkowski J. 112Roszkowski Wojciech 147–154, 156Rowecki Stefan „Grot” 52„Ruban” zob. ¸ebed’ Myko∏aRudniçka Milena 125Rudnyçkyj zob. ¸ysjak-Rudnyçkyj Iwan„Rudyj” zob. Stelmaszczuk JurijRumel Zygmunt „Krzysztof Por´ba” 65, 94Rzaniak Kazimierz „Garda” 95, 99

Saburow Aleksander 47, 127Sadowyj O.S. zob. Prokop Myros∏awSa∏ek Roch 78Sandecka I. 79Sanoçkyj Petro 89Sawczyn Marija „Mariczka” 90Selwa W∏adys∏aw 78Sembratowycz Julian 89Seniuk Wo∏odymyr 34Serczyk W∏adys∏aw Andrzej 42Serhijczuk Wo∏odymyr 39, 94, 103–106, 113,

125, 127, 128, 131, 143Siekierka Sz. 112 Siemaszko Ewa 8, 39, 53, 59, 76, 77, 79, 82,

83, 101, 115Siemaszko W∏adys∏aw 8, 39, 53, 59, 76, 77,

79, 82, 83, 101, 115Simmel Georg 23Siwicki Miko∏aj 34, 39Siwyçkyj Myko∏a –> Siwicki Miko∏ajSkiba J. 113SkoropadÊkyj Pawe∏ 42S∏aboszpiçkyj M. 131Sobaƒska-Bondaruk Maria 147–149, 153,

155Sodol Petro 103Sohor ¸ew 90Sombart Werner 23Sorel Georges 23Sowa Andrzej Leon 34, 38, 88, 93, 121, 127,

128

164

Spektor Szmuel 61Spencer Herbert 23Spengler Oswald 23, 24Stachiw Wo∏odymyr 125Stalin Józef 99, 111Starčeviç Ante 30–32Staruch Jaros∏aw 125, 155Stecenko W. 131Steçko Jaros∏aw 124, 125Stefanyk Wasyl 24Stegner Tadeusz 90Stelmaszczuk Jurij „Rudyj” 44St´pieƒ Stanis∏aw 8, 90Strossmayer Josip Juraj 30StrutynÊkij Myko∏a 38Stryjek Tomasz 8Subtelny Orest 37, 135Suchocki S. 83Sugar P.F. 27Supilo Franjo 30Suszczyƒski Józef 78Suszko Roman 121Sweryda Ambrozij 37Switajowa Kazimiera 39Sycz Myros∏aw 123, 128Sydor Wasyl „Sze∏est” 43, 53, 106Syrotenko 88Sywak Hryhorij 90Sywak Wo∏odymyr 34Szady Józef 79Szafar T. 89SzankowÊkyj Lew 54, 102, 127, 141, 144Szapowa∏ Jurij 136Szarewicz Franciszek 78Szatowski Jan „Kowal”, „Zagoƒczyk” 94,

95, 97, 99Szaw∏owski Boles∏aw 67, 78, 79Szaw∏owski Ryszard 10, 59, 72, 74„Szawu∏a” (N.N.) 49Szczepankiewicz Stanis∏aw 78, 112SzczeÊniak Andrzej Leszek 89SzczeÊniak Antoni B. 81Szelà˝ek Adolf 113„Sze∏est” zob. Sydor WasylSzeptycki Andrzej 89, 90, 94, 152Szetelnicki Wac∏aw 112, 113Szewczenko Taras 24

Szewczuk Wasyl „Kady∏o” 89Szklarczyk Wiktor 78Szota Wies∏aw Z. 81Szporluk Roman 142„Sztacheta” (N.N.) 83Sztendera Jewhen 131Sztumberk-Rychter Tadeusz „˚egota” 95,

97, 98Szuliak O. 43Szumuk Dany∏o 142Szwahulak M. 121Szwajka Iwanna 34Szwajka Paw∏o 34, 88Szyprykowicz Henadij 87Szytow Iwan 46

Âlusarczyk Adam „Knyha” 89Âwierczewski Karol 155, 156Âwirski W. 130, 131

Tabaczkowski Edward 79„Taras Bulba” zob. Boroweç MaksymTarnawÊkyj Ostap 125TarnawÊkyj zob. Manuji∏, biskupTokarczuk Eugeniusz 34Tokarski Lucjan 79Tomalska Halina 147–156„Topola” (N.N.) 48Torzecki Ryszard 7, 16, 19, 56, 65, 87–90,

123–127, 131, 132Trochymowycz Mychaj∏o 88Trofimiak Marcjan 76Trofymowycz W. 121, 124, 126 Trumbiç Ante 30Turczynski E. 27Turowski Józef 82, 92, 93, 96Turzaƒski K. 112Tusiewicz Roman 147, 153, 154„Twerdyj” zob. Krawczuk Josif

Ukrainka ¸esia 24Urban Wincenty 77, 80, 113

Vago B. 27

Walniczek Jan 78Ward Lester Frank 23

165

Weber E. 23, 26, 27Wendi∏owycz Damjan 89Wenhrynowycz Omelan 89Wenhrynowycz Wo∏odymyr 89W´gierski Jerzy 55, 56, 89, 114Wierzbicki Marek 81Wierzbowski Antoni 78„Wietro∏om” zob. Panasiuk FiodorWilkoƒski Stanis∏aw 78WiÊniowiecki Jeremi 144W∏asowÊkyj L. 86–88Wnuk Rafa∏ 85WojciechowÊkij 34„Wo∏yniak” zob. Cichocki J.„Woron” (N.N.) 49Woroszczuk M. 111„Wowczak” (N.N.) 50Wrodarczyk Ludwik 77

Wusenko Bohdan 50Wyborski R. 26

Zacharczuk Serhij 88„Zag∏oba” zob. Ba∏ysz Miko∏aj„Zagoƒczyk” zob. Szatowski JanZaszkilniak Leonid 143Zawadzki Stefan 78Zieliƒski Zygmunt 79Zi´ba Andrzej A. 89Zió∏ek Ewa M. 77Zmowa Marceli 78Zörner Emil 37Zubenko B. 143

˚arkowska Anna 78˚arkowska Helena 78„˚egota” zob. Sztumberk-Rychter Tadeusz˚uraweçkyj Wo∏odymyr 89

KO

NF

ER

EN

CJ

E

IP

N

W serii „Konferencje IPN” publikowaneW serii „Konferencje IPN” publikowaneW serii „Konferencje IPN” publikowaneW serii „Konferencje IPN” publikowaneW serii „Konferencje IPN” publikowanesą materiały będące plonem spotkańsą materiały będące plonem spotkańsą materiały będące plonem spotkańsą materiały będące plonem spotkańsą materiały będące plonem spotkańnaukowych organizowanych przez In-naukowych organizowanych przez In-naukowych organizowanych przez In-naukowych organizowanych przez In-naukowych organizowanych przez In-stytut Pamięci Narodowej.stytut Pamięci Narodowej.stytut Pamięci Narodowej.stytut Pamięci Narodowej.stytut Pamięci Narodowej.W ramach programu badawczegoW ramach programu badawczegoW ramach programu badawczegoW ramach programu badawczegoW ramach programu badawczego„Stosunki polsko-ukraińskie w latach„Stosunki polsko-ukraińskie w latach„Stosunki polsko-ukraińskie w latach„Stosunki polsko-ukraińskie w latach„Stosunki polsko-ukraińskie w latach1939–1989” Biuro Edukacji Publicznej1939–1989” Biuro Edukacji Publicznej1939–1989” Biuro Edukacji Publicznej1939–1989” Biuro Edukacji Publicznej1939–1989” Biuro Edukacji PublicznejIPN zorganizowało dotychczas dwieIPN zorganizowało dotychczas dwieIPN zorganizowało dotychczas dwieIPN zorganizowało dotychczas dwieIPN zorganizowało dotychczas dwiekonferencje. Pierwsza, „Antypolskakonferencje. Pierwsza, „Antypolskakonferencje. Pierwsza, „Antypolskakonferencje. Pierwsza, „Antypolskakonferencje. Pierwsza, „Antypolskaakcja OUN-UPA w latach 1943–1944”,akcja OUN-UPA w latach 1943–1944”,akcja OUN-UPA w latach 1943–1944”,akcja OUN-UPA w latach 1943–1944”,akcja OUN-UPA w latach 1943–1944”,odbyła się w maju 2001 r. w Lublinie.odbyła się w maju 2001 r. w Lublinie.odbyła się w maju 2001 r. w Lublinie.odbyła się w maju 2001 r. w Lublinie.odbyła się w maju 2001 r. w Lublinie.Prezentujemy materiały z tej właśniePrezentujemy materiały z tej właśniePrezentujemy materiały z tej właśniePrezentujemy materiały z tej właśniePrezentujemy materiały z tej właśniekonferencji. Autorzy omawiają prze-konferencji. Autorzy omawiają prze-konferencji. Autorzy omawiają prze-konferencji. Autorzy omawiają prze-konferencji. Autorzy omawiają prze-bieg antypolskiej akcji OUN-UPA nabieg antypolskiej akcji OUN-UPA nabieg antypolskiej akcji OUN-UPA nabieg antypolskiej akcji OUN-UPA nabieg antypolskiej akcji OUN-UPA naWołyniu oraz w Galicji Wschodniej,Wołyniu oraz w Galicji Wschodniej,Wołyniu oraz w Galicji Wschodniej,Wołyniu oraz w Galicji Wschodniej,Wołyniu oraz w Galicji Wschodniej,a także sposób jej przedstawienia w li-a także sposób jej przedstawienia w li-a także sposób jej przedstawienia w li-a także sposób jej przedstawienia w li-a także sposób jej przedstawienia w li-teraturze naukowej i podręcznikachteraturze naukowej i podręcznikachteraturze naukowej i podręcznikachteraturze naukowej i podręcznikachteraturze naukowej i podręcznikachszkolnych.szkolnych.szkolnych.szkolnych.szkolnych.

Antypolska Akcja OUN-UPA 1943-44. Fakty i Interpretacje

Documents