Antike christliche Apokryphen in deutscher Übersetzung
Herausgegeben vonChristoph Markschies und Jens Schröter
in Verbindung mitAndreas Heiser
7. Auflageder von Edgar Hennecke begründeten und
von Wilhelm Schneemelcher fortgeführten Sammlung der neutestamentlichen Apokryphen
I. BandEvangelien und Verwandtes
Mohr Siebeck
Christoph Markschies, geb. 1962; Professor für Kirchen- und Theologiegeschichte des antiken Chri-stentums an der Theologischen Fakultät der Humboldt-Universität zu Berlin und Vizepräsident der Ber-lin-Brandenburgischen Akademie der Wissenschaften, Mitglied der Akademien der Wissenschaften zu Berlin, Erfurt und Heidelberg, der Europäischen Akademie der Künste und Wissenschaften, der Academia Europea, des Deutschen Archäologischen Instituts sowie Ehrendoktor der Universitäten Sibiu / Hermann-stadt und Oslo.
Jens Schröter, geb. 1961; Professor für Exegese und Theologie des Neuen Testaments sowie der neutesta-mentlichen Apokryphen an der Theologischen Fakultät der Humboldt-Universität zu Berlin.
Andreas Heiser, geb. 1971; Studium der evangelischen Theologie in Göttingen, Ewersbach, Bochum und Marburg; 2009 Promotion; seit 2010 Dozent für Kirchengeschichte am Theologischen Seminar in Ewers-bach.
Die „Antiken christlichen Apokryphen in deutscher Übersetzung“ werden AcA abgekürzt.
ISBN 978-3-16-150087-9 (Leinen, in 2 Teilbänden) / eISBN 978-3-16-160753-0 ISBN 978-3-16-149951-7 (fadengeheftete Broschur, in 2 Teilbänden)
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen National biblio graphie; detaillierte bibliographische Daten sind im Internet über http: //dnb.d-nb.de abrufbar.
© 2012 Mohr Siebeck Tübingen.
Das Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des Verlags unzulässig und strafbar. Das gilt insbesondere für Vervielfältigungen, Übersetzungen, Mikro verfilmungen und die Einspeicherung und Ver arbeitung in elektronischen Systemen.
Das Buch wurde von Martin Fischer in Tübingen aus der Minion gesetzt, von Gulde-Druck in Tübingen auf alterungsbeständiges Werkdruck papier gedruckt und von der Großbuchbinderei Spinner in Otters-weier gebunden.
Vorwort
Der Titel dieser bewährten Sammlung, die von neuen Herausgebern in veränderter Gestalt vorgelegt wird, soll Kontinuität wie Differenz signalisieren. Als Christoph Markschies vor rund fünfzehn Jahren von Wilhelm Schneemelcher (1914–2003) die Herausgeberschaft so übertragen wurde, wie sie Schneemelcher selbst 1948 von Edgar Hennecke (1865–1951), dem Begründer der Sammlung übergeben worden war1, waren sich beide Patristiker darin einig, daß die traditionelle, schon in der Architektur der beiden Bände sichtbare grundsätzliche Orientierung der Sammlung an den Formen der biblischen Literatur und die Betonung formgeschichtlicher Fragestellungen auch in künftigen Auflagen so weit als möglich bewahrt bleiben sollte. Diese Orientierung geht auf den niedersächsischen Land-pastor Hennecke zurück, der seine „Haupteinleitung“ bereits mit Bemerkungen zur „li-terarischen Verwandtschaft zum N.T.“ eröffnete und wurde durch Schneemelcher weiter ausgebaut. Zugleich war sowohl Schneemelcher als auch Markschies deutlich, daß die stark angewachsene Forschung eine grundlegende Revision des Werkes, seiner Beiträge und seiner Konzeption erforderlich machen würde. Die mit Schneemelcher noch abge-stimmte Neukonzeption wurde erstmals 1996 auf der Jahrestagung der „Association pour l’étude de la littérature apocryphe chrétienne“ in Dole vorgetragen und zur Diskussion gestellt2; mit den Autorinnen und Autoren des ersten Bandes ist sie auf einer Tagung, die im Sommer 2001 in Heidelberg stattfand, besprochen worden. Sie ist in der „Hauptein-leitung“ zu Beginn dieses Bandes noch einmal ausführlich erläutert und in den Kontext der Forschungsgeschichte gestellt worden.
Nachdem Christoph Markschies zu Jahresbeginn 2006 die Präsidentschaft der Hum-boldt-Universität zu Berlin übernommen hatte, ist sein damaliger Leipziger Kollege Jens Schröter unterstützend in die Herausgeberschaft eingetreten. Er hat anfangs die Korre-spondenz mit den Autoren übernommen und an einigen Stellen seinen neutestament-lichen Sachverstand in das Projekt eingebracht. Eigens aus der großen Menge von Hilfs-kräften und Assistenten, die sich in Jena, Heidelberg und Berlin um die Beiträge und das wachsende Manuskript mühten, ist Dr. Andreas Heiser zu nennen: Er hat vor allem bei der Redaktion der Manuskripte hilfreich Hand angelegt. Dr. Torsten Krannich legte in Jena wie für manches andere Projekt den Grundstein, indem er Zitierkonventionen vorschlug und technische Vorbereitungsarbeiten leistete. Die Arbeitsstelle „Griechische Christliche
1 W. Schneemelcher, Edgar Hennecke in memoriam, ThLZ 76, 1951, 567 f.; ders., Rückblicke, Er-innerungen und Betrachtungen, in: Kirchengeschichte als Autobiographie. Ein Blick in die Werkstatt zeitgenössischer Kirchenhistoriker, 2. Bd., hg. v. D. Meyer, SVRKG 154, Köln 2002, (257–326) 293 f.; K. Schäfer diek, Wilhelm Schneemelcher (1914–2003). Kirchengeschichte und Wissenschaftsorganisa-tion, in: In memoriam Wilhelm Schneemelcher (21. Aug. 1914–6. Aug. 2003). Reden bei der Akademischen Gedenkfeier am 7. Juli 2004 im Festsaal der Rheinischen Friedrich-Wilhelms-Universität Bonn, AlmaMater. Beiträge zur Geschichte der Universität Bonn 94, Bonn 2004, (16–37) 28–31.
2 Ch. Markschies, „Neutestamentliche Apokryphen“ – Bemerkungen zu Geschichte und Zukunft einer von Edgar Hennecke im Jahr 1904 begründeten Quellensammlung, Apocrypha 9, 1998, 97–132.
VorwortVI
Schriftsteller“ der Berlin-Brandenburgischen Akademie der Wissenschaften, zu deren von Adolf Harnack formulierten Editionsprogramm einstmals eine vollständige kritische Text-ausgabe des hier übersetzten Materials zählte, half ebenfalls freundlich mit mancherlei Rat.
Den beiden Herausgebern ist es ein Bedürfnis, für vielfältige Unterstützung zu danken: Hans-Gebhard Bethge und den Mitgliedern des Berliner Arbeitskreises für Koptisch-gnostische Schriften, den Kollegen und Freunden von der „Association pour l’étude de la littérature apocryphe chrétienne“ (AELAC), die so freundlich waren, unmittelbar nach der Übergabe des traditionsreichen Werkes durch Schneemelcher den Kontakt zur neuen Herausgeberschaft herzustellen und ihn immer wieder durch freundliche Einladungen zu ihren Jahrestagungen und anderen Konferenzen zu intensivieren. Das Trinity College in Oxford war schließlich so freundlich, Christoph Markschies durch ein Visiting Fellow-ship im Frühjahr 2009 die letzten Korrekturen und Arbeiten fern vom Berliner Trubel zu ermöglichen; dafür gilt den Fellows und insbesondere Dr. Johannes Zachhuber ein ganz herzlicher Dank. Besonders verbunden fühlen wir uns aber unseren Autorinnen und Autoren, die geduldig die lange Vorbereitungszeit ertrugen, ihre Manuskripte ergänzten und überarbeiteten, um schließlich in rascher Frist letzte Korrekturen vorzunehmen. Eine ganze Reihe von Kolleginnen und Kollegen gaben guten Rat, besonders sind Barbara Aland und Sebastian Brock zu nennen. Tobias Nicklas und Enrico Norelli haben sich an der Lektüre der Fahnen des Bandes beteiligt und ebenfalls wertvolle Hinweise gegeben.
Gerade wenn man an einem traditionsreichen Werk, das einem vor Zeiten anvertraut wurde, Manches geändert hat und hofft, auf diese Weise Einiges gebessert zu haben, legt man die Arbeit mit dem Ausdruck großer Bewunderung für die Vorgänger aus der Hand, auf deren Schultern man steht. Mit großer Dankbarkeit denken wir an die Kollegen, die im Laufe der Arbeit an der Neubearbeitung dieses Werkes aus dieser Welt abberufen worden sind: Caspar Detlef G. Müller (1927–2003), Hans-Martin Schenke (1929–2002) und natür-lich Wilhelm Schneemelcher (1914–2003). Als Schneemelcher das Werk aus den Händen Henneckes übernommen hatte, stellte die erste Auflage unter seiner Verantwortung einen Kompromiß zwischen seinen neuen Ideen und der bewährten Anlage eines traditions-reichen älteren Werks dar. In genau diesem Sinne bitten die Herausgeber, auch diese neue Auflage freundlich aufnehmen zu wollen. Noch nicht alles ist erreicht, was wir uns ge-wünscht haben, und für alle Hinweise zur Weiterarbeit an diesen „Antiken christlichen Apokryphen“ sind wir dankbar. Ein sprechendes Zeichen des vermittelnden Charakters dieser Neuauflage ist die Mischung aus bewährten Beiträgern der vergangenen Auflagen und vielen neuen Kolleginnen und Kollegen, die sie sich sofort zur Mitarbeit bereit erklärt haben, als sie vor einiger Zeit dafür angefragt wurden.
Entgegen ursprünglicher Planung haben wir die Texte aus dem Fund von Nag Hammadi nicht in einem eigenständigen Band publiziert, um in die „Antiken christlichen Apokry-phen“ möglichst alles aufzunehmen, was unter dieser Überschrift aufgenommen gehört; in den Fällen, in denen die Bearbeiter der Texte mit denen aus der deutschen Gesamtüber-setzung „Nag Hammadi Deutsch“3 identisch sind, wurden die Einleitungen und Überset-zungen nochmals kritisch durchgesehen und gegebenenfalls ergänzt. Besonders aufregend sind natürlich die Korrekturen an den bisherigen Übersetzungen von Nag Hammadi-
3 Nag Hammadi Deutsch 1–2; sowie: Nag Hammadi Deutsch, Studienausgabe.
Vorwort VII
Texten, die durch die Erstpublikation und fortwährende Erschließung des Codex Tchacos möglich werden, beispielsweise für die erste Apokalypse des Jakobus (NHC V,3/CT 2) oder für den Brief des Petrus an Philippus (NHC VIII,2/CT 1). Auf diese Weise stehen nun freilich Texte, die traditionell als Evangelien bezeichnet werden, aber in keiner möglichen Begriffsverwendung solche sind (z.B. das Heilige Buch des großen unsichtbaren Geistes [Ägyptisches Evangelium] (NHC III,2/IV,2) und andere verwandte Texte in einem tradi-tionell „Evangelien“ übertitelten ersten Band dieses Sammelwerks. Wir haben uns daher entschlossen, ihn nach der bisher schon für den zweiten Band üblichen Praxis „Evangelien und Verwandtes“ zu nennen.
Einige Worte zu den Technica: Wir haben uns bemüht, Abkürzungen soweit als möglich zu harmonisieren, entsprechende Angaben befinden sich am Anfang des Abkürzungs-verzeichnisses. Trotz angestrebter weitestgehender Einheitlichkeit der einzelnen Beiträge erwies es sich immer wieder als erforderlich, entsprechend dem höchst unterschiedlichen Charakter der Schriften und den damit verbundenen Problemen Einleitungen wie Über-setzungen in spezieller und somit abweichender Weise zu gestalten. Hier haben die Her-ausgeber gemeint, ihren Autoren und Autorinnen im Zweifelsfall Freiheit lassen zu sol-len. Die Register werden am Ende des jeweiligen Bandes enthalten sein, ein zweiter Band (Apostelakten und Verwandtes) wird nun in Angriff genommen werden und hoffentlich in absehbarer Zeit vorliegen. Ein dritter Band (Apokalypsen und Verwandtes) ist in Planung. An der Erstellung der Register und den umfangreichen letzten Korrekturen beteiligten sich Assistierende und Hilfskräfte des Berliner Lehrstuhls für Ältere Kirchengeschichte: Jan Bobbe und Marietheres Döhler sowie Renate Burri, Simon Danner, Angelica Dinger, Eva Elm, Sabine Ernst, Carolin Marie Göpfert, Magdalena Kindler, Sarah-Magdalena Kin-green, Frauke Krautheim, Saskia Lingthaler, Conrad-Jakob Schiffner, Verena Tönnes und Barbara Sarouji. Bettina Gade und Martin Fischer haben sich mit unermüdlicher Energie um die nicht einfache Herstellung und den höchst komplexen Satz der beiden Teilbände bemüht und dabei große Verdienste erworben.
Berlin, im Sommer 2010 Christoph Markschies, Jens Schröter und Andreas Heiser
Inhaltsverzeichnis
Teilband 1
Vorwort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VAbkürzungsverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIIIMitarbeiterinnen und Mitarbeiter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXIII
Haupteinleitung Christoph Markschies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
A. Außerkanonische Jesusüberlieferung Christoph Markschies . . . . . . . . . . . 181A. I.1. Außerkanonische Herrenworte Otfried Hofius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184A. I.2. Herrenworte aus Nag Hammadi Uwe-Karsten Plisch . . . . . . . . . . . . . . . . . 190A. I.3. Jesuslogien aus arabisch-islamischer Literatur Friedmann Eißler . . . . . . . 193
A. II. Außerchristliche Zeugnisse über Jesus Peter Gemeinhardt . . . . . . . . . . . . . 209
A. III. Jesu Wirken und Leiden Christoph Markschies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219A. III.1. Die Abgarlegende Jennifer Wasmuth . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222A. III.2. Das Nikodemusevangelium, die Pilatusakten und die „Höllenfahrt
Christi“ Monika Schärtl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231A. III.2.1. Die sonstige Pilatusliteratur Monika Schärtl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
A. IV. Jesu Verwandtschaft Wolfgang A. Bienert/Peter Gemeinhardt . . . . . . . . . . 280A. IV.1. Der Transitus Mariae Hans Förster . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299A. IV.2. Die Geschichte von Joseph dem Zimmermann Ursula Ulrike Kaiser . . . . 308
B. Außerkanonische Evangelien Christoph Markschies . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343B. I. Fragmente unbekannter Evangelien auf Papyrus Thomas J. Kraus/
Stanley E. Porter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353B. I.1. Das Fragment Oxyrhynchus V 840 (P.Oxy. V 840) Tobias Nicklas . . . . . . 357B. I.2. Der Papyrus Egerton 2 (P.Egerton 2/P.Lond.Christ 1) Stanley E. Porter . . 360B. I.2.1. Der Papyrus Köln VI 255 (P.Köln VI 255) Stanley E. Porter . . . . . . . . . . . . 366B. I.2.2. Der Papyrus Berolinensis 11710 (P.Berl. 11710) Stanley E. Porter . . . . . . . . 368B. I.3. Der Papyrus Oxyrhynchus X 1224 (P.Oxy. X 1224) Thomas J. Kraus . . . . . 370B. I.4. Der Papyrus Cairensis 10735 (P.Cair.Cat. 10735) Thomas J. Kraus . . . . . . . 373B. I.5. Das sogenannte Faijumfragment (P.Vindob. G. 2325) Thomas J. Kraus . . 375B. I.6. Rylands Apokryphes Evangelium (?) (P.Ryl. III 464) Stanley E. Porter/
Wendy J. Porter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377B. I.7. PSI XI 1200bis Tobias Nicklas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379
InhaltsverzeichnisX
B. I.8. Der Straßburger koptische Papyrus (P.Argent.Copt. 5, 6 und 7) Ansgar Wucherpfennig . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380
B. I.9. Der Papyrus Merton II 51 (P.Mert. II 51) Thomas J. Kraus . . . . . . . . . . . . . 385B. I.10. Der Papyrus Oxyrhynchus II 210 (P.Oxy. II 210) Stanley E. Porter . . . . . . 387B. I.11. Das geheime Markusevangelium Helmut Merkel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390
B. II. Sonstige kleine Fragmente außerkanonischer Evangelien Christoph Markschies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400
B. II.1. Das Evangelium der Eva Christoph Markschies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402B. II.2. Die Fragen Marias Christoph Markschies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410B. II.3. Die „Geburt Mariens“ Christoph Markschies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416B. II.4. Das Evangelium nach Matthias/die Überlieferungen des Matthias
Christoph Markschies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420
B. III. Nachrichten über außerkanonische Evangelien Christoph Markschies . . . 429B. III.1. Das Evangelium der Weltgegenden Christoph Markschies . . . . . . . . . . . . . 430B. III.2. Das Evangelium der Vollendung Christoph Markschies . . . . . . . . . . . . . . . 432B. III.3. Das Evangelium der Zwölf/Das Evangelium der zwölf Apostel
Christoph Markschies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434B. III.4. Die zwölf (quqianischen) Evangelien/das (quqianische) Evangelium
der Zwölf Christoph Markschies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437B. III.5. Das (manichäische) Evangelium der zwölf Apostel
Christoph Markschies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441B. III.6. Das Evangelium der zwölf Apostel (ed. Harris)/Das Evangelium
der zwölf Apostel (ed. Revillout) Christoph Markschies . . . . . . . . . . . . . . . 444B. III.7. Das Evangelium der Siebzig Christoph Markschies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447B. III.8. Die Memoria Apostolorum Christoph Markschies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452B. III.9. Das Evangelium des Kerinth Christoph Markschies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 458B. III.10. Das Evangelium des Basilides Christoph Markschies . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460B. III.11. Das Evangelium des Marcion Christoph Markschies . . . . . . . . . . . . . . . . . . 466B. III.12. Das Evangelium des Apelles Christoph Markschies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 471B. III.13. Das Evangelium des Bardesanes Christoph Markschies . . . . . . . . . . . . . . . . 476
B. IV. Spruchevangelien Christoph Markschies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 480B. IV.1. Das Evangelium nach Thomas (Thomasevangelium [NHC II,2
p. 32,10–51,28]) Oxyrhynchus-Papyri I 1, IV 654 und IV 655 (P.Oxy. I 1, IV 654 und IV 655) Jens Schröter/Hans-Gebhard Bethge . . . . . 483
B. IV.1.1. Die Oxyrhynchus-Papyri I 1, IV 654 und IV 655 (P.Oxy. I 1, IV 654 und IV 655) Jens Schröter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 523
B. IV.2. Das Philippusevangelium (NHC II,3) Hans-Martin Schenke (†) . . . . . . . . 527
B. V. Erzählende Evangelien Christoph Markschies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 558B. V.1.1. Die Fragmente judenchristlicher Evangelien Jörg Frey . . . . . . . . . . . . . . . . 560B. V.1.2. Die Fragmente des Hebräerevangeliums Jörg Frey . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 593
Inhaltsverzeichnis XI
B. V.1.3. Die Fragmente des Ebionäerevangeliums Jörg Frey . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 607B. V.1.3.1. Das Ebionäerevangelium (Synopse) Jörg Frey . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621B. V.1.4. Die Fragmente des Nazoräerevangeliums Jörg Frey . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 623B. V.1.4.1. Die Synopse zur Zuordnung der Fragmente zu Hebräer- und
Nazoräerevangelium Jörg Frey . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 649B. V.1.5. Die Textvarianten nach dem „Jüdischen Evangelium“ Jörg Frey . . . . . . . . 655B. V.2. Das Evangelium nach den Ägyptern Christoph Markschies . . . . . . . . . . . . 661B. V.3. Das Petrusevangelium Markus Vinzent/Tobias Nicklas . . . . . . . . . . . . . . . 683B. V.4. Bartholomaeustraditionen / Bartholomaeusevangelium
Christoph Markschies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 696B. V.4.1. Die Fragen des Bartholomaeus Christoph Markschies/ Jan Bobbe/
Marietheres Döhler/Andreas Heiser/Henrik Hildebrandt/ Christoph Koch/Anna Rack-Teuteberg/Jennifer Wasmuth . . . . . . . . . . . . . . 702
Teilband 2
B. V.4.2. Die koptischen Bartholomaeustexte: „Das Buch der Auferstehung Jesu Christi, unseres Herrn“ Hans-Martin Schenke (†) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 851
B. V.5. Kindheitsevangelien Silvia Pellegrini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 886B. V.5.1. Das Protevangelium des Jakobus Silvia Pellegrini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 903B. V.5.2. Die Kindheitserzählung des Thomas Ursula Ulrike Kaiser/Josef Tropper 930B. V.5.3. Die Erzählung des Justin (Hipp., haer. V 26,29–32) Ursula Ulrike Kaiser 960B. V.5.4. Das arabische Kindheitsevangelium Maria Josua/Friedmann Eißler . . . . 963B. V.5.5. Das Pseudo-Matthäusevangelium Oliver Ehlen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 983B. V.5.6. Das Evangelium der Arundel Handschrift (London, British Library,
Arundel 404) Oliver Ehlen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1003B. V.5.7. Der Auszug aus dem Leben Johannes des Täufers Maria Josua/
Friedmann Eißler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1013B. V.6. Das „Evangelium“ des Mani Peter Nagel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1030
B. VI. Dialogische Evangelien Judith Hartenstein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1051B. VI.1. Das Freer-Logion Jörg Frey . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1059B. VI.2. Die Epistula Apostolorum C. Detlef G. Müller (†) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1062B. VI.3. Der Brief des Jakobus (NHC I,2) Judith Hartenstein/
Uwe-Karsten Plisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1093B. VI.4. Das Buch des Thomas (NHC II,7) Hans-Martin Schenke (†) . . . . . . . . . . . 1107B. VI.5. Die Weisheit Jesu Christi (NHC III,4/BG 3) Judith Hartenstein . . . . . . . . 1122B. VI.6. Der Dialog des Erlösers (NHC III,5) Silke Petersen/
Hans-Gebhard Bethge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1137B. VI.7. Die erste Apokalypse des Jakobus (NHC V,3/CT 2) Wolf-Peter Funk . . . . 1152B. VI.8. Die zweite Apokalypse des Jakobus (NHC V,4) Wolf-Peter Funk . . . . . . . 1181B. VI.9. Der Brief des Petrus an Philippus (NHC VIII,2/CT 1)
Hans-Gebhard Bethge/Johanna Brankaer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1195
InhaltsverzeichnisXII
B. VI.10. Das Evangelium nach Maria (BG 1/P.Oxy. L 3525/P.Ryl. III 463) Judith Hartenstein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1208
B. VI.11. Die Fragmente eines Gesprächs des Johannes mit Jesus Hans-Martin Schenke (†) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1217
B. VI.12. Das Judasevangelium (CT 3) Gregor Wurst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1220B. VI.13. [Buch des Allogenes] (CT 4) Gregor Wurst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1235
B. VII. Evangelienmeditationen Christoph Markschies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1239B. VII.1. Das Evangelium der Wahrheit (NHC I,3) Hans-Martin Schenke (†) . . . . . 1242B. VII.2. Das heilige Buch des großen unsichtbaren Geistes (Das ägyptische
Evangelium) (NHC III,2/IV,2) Uwe-Karsten Plisch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1261B. VII.3. Das Unbekannte Berliner Evangelium, auch „Evangelium des Erlösers“
genannt Hans-Martin Schenke (†) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1277B. VII.4. Die Pistis Sophia Henri-Charles Puech (†)/Gregor Wurst . . . . . . . . . . . . . . 1290B. VII.5. Die beiden Bücher des Jeû (CB 1 und 2) Siegfried G. Richter . . . . . . . . . . . 1299B. VII.6. Das Gamalielevangelium Hans-Martin Schenke (†) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1307B. VII.6.1. Die koptischen Fragmente des Gamalielevangeliums
Hans-Martin Schenke (†) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1310B. VII.6.2. Die arabische Fassung des Gamalielevangeliums Maria Josua/
Friedmann Eißler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1314B. VII.6.3. Die äthiopische Fassung des Gamalielevangeliums Bogdan Burtea . . . . . 1336B. VII.7. Das anonyme apokryphe Evangelium Hans-Martin Schenke (†) . . . . . . . . 1348
I. Index textus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1365Biblica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1365
Vetus Testamentum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1365Alia Biblica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1369Novum Testamentum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1369
Iudaica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1390Pseudepigrapha, Apocrypha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1391
Pseudepigrapha et Apocrypha Veteris Testamenti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1391Apocrypha Novi Testamenti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1394
Auctores christiani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1403Alii Auctores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1421
Auctores arabici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1423Alia Scripta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1425
Scripta Aegyptiaca. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1425Scripta Buddistica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1425Gnostica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1425Mandaica et Manichaica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1434
Concilia, Symbola et alii textus Iuris ecclesiastici antiqui. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1436Papyri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1436
II. Index nominum et locorum antiquorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1439III. Index Auctorum nostri temporis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1446
Abkürzungsverzeichnis
Abkürzungen von Zeitschriften und Reihen sind im allgemeinen dem Verzeichnis von S. Schwertner, Internationales Abkürzungsverzeichnis für Theologie und Grenzgebiete/International Glossary of Abbreviations for Theology and related Subjects, Berlin/New York 21992 (= TRE, Abkürzungsverzeichnis, Berlin/New York 21994) entnommen. Dort nicht verzeichnete Zeitschriften und Reihen sind nicht abgekürzt.
Abkürzungen von paganer wie christlicher antiker Literatur richten sich nach: A Greek-English Lexicon, ed. by H.G. Liddell/R. Scott. New (9.) Edition revised and augmented throughout by H.S. Jones with Assistance of R. McKenzie, with a revised Supplement, Oxford u.a. 1996 und Oxford Latin Dictionary, ed. by P.G.W. Glare, Combined Edi-tion, reprinted with Corrections, Oxford u.a. 1996 bzw. A Patristic Greek Lexicon, ed. by G.W.H. Lampe, Oxford 1968 (= 2007) und Dictionnaire latin-français des auteurs chré-tiens, éd. par A. Blaise, revu spécialement pour le vocabulaire théologie par H. Chirat, Turnhout 1954 (= 1993).
Frühjüdische und rabbinische Texte sind nach den Konventionen von Schwertner abge-kürzt. Abkürzungen gnostischer Texte richten sich nach den Konventionen des Berliner Arbeitskreises, wie sie bei K.-W. Tröger, Altes Testament-Frühjudentum-Gnosis. Neue Studien zu „Gnosis und Bibel“, Gütersloh 1980, 16 f. mitgeteilt sind.
Die Abkürzungen von Handschriften wurden so weit als möglich an die papyrologi-schen Konventionen angenähert1. Bei der Übersetzung von Papyri gilt das sogenannte Leidener Klammersystem2: Die mit „p.“ verbundenen Ziffern geben die Paginierung des Codex wieder, darüber hinaus werden Zeilen mit fettgedruckten Ziffern gezählt. Eckige Klammern („[ ]“) bezeichnen Lakunen im Papyrus, spitze Klammern („< >“) Emenda-tionen seitens des Bearbeiters und runde Klammern („( )“) erläuternde Zusätze. Werden keine Textrekonstruktionen vorgenommen, so steht „[…]“ für kleinere Lakunen innerhalb einer Zeile, seltener wird die Zahl der mutmaßlich ausgefallenen Buchstaben mit „[….]“ oder „[10 Buchstaben]“ angegeben. „[… … …]“ steht für größere bis zu zwei Zeilen um-fassende Lakunen. Bei noch größeren Lücken wird die Anzahl der ungefähr fehlenden Zeilen angegeben. Ansonsten stehen runde Klammern für Ergänzungen, die im Interesse der Lesbarkeit einer Übersetzung vorgenommen wurden. Abweichungen von diesem Sy-stem sind in den Beiträgen eigens vermerkt.
Nachstehend werden einige häufiger benutzte Abkürzungen aufgeführt.
1 Dazu vgl. J.F. Oates/R.S. Bagnall/S.J. Clackson/A.A. O’Brien/J.D. Sosin/T.G. Wilfong/K.A. Worp, Checklist of Greek, Latin, Demotic and Coptic Papyri, Ostraca and Tablets, BASPap.S 9, Atlanta 52001 (regelmäßig aktualisiert unter http: / /scriptorium.lib.duke.edu/papyrus/texts/clist.html).
2 E.G. Turner, Greek Papyri – An Introduction, Oxford 21980 (= 1998), 70 f. und 187 f.; H.-A. Rupp-recht, Kleine Einführung in die Papyruskunde, Die Altertumswissenschaft, Darmstadt 1994, 18 und 26.
AbkürzungsverzeichnisXIV
AAAp Acta apostolorum apocrypha, Vol. 1, post C. Tischendorf denuo ed. R.A. Lipsius, Leipzig 1891, Vol. 2/1 und 2, ed. M. Bonnet, Leip-zig 1898 und 1903 (= Darmstadt 1959; Hildesheim 1990).
ANRW Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt. Geschichte und Kultur Roms im Spiegel der neueren Forschung, hg. v. W. Haase/H. Tem-porini, Berlin u.a. 1972 ff.
Apa Apocalypses apocryphae Mosis, Esdrae, Pauli, Iohannis item Ma-riae dormitio. Additis evangeliorum et actuum apocryphorum sup-plementis, hg. v. C. von Tischendorf, Leipzig 1866 (= Hildesheim 2001).
Bardenhewer, O. Bardenhewer, Geschichte der altkirchlichen Literatur, zweite, GAL2 umgearbeitete Aufl., Bd. 1–5, Freiburg u.a. 1913–1932 (= Darmstadt
2007).
BHG Bibliotheca hagiographica graeca, mise à jour et consid érablement augmen tée par F. Halkin, Bd. 1–3, SHG 8, Brüssel 31957 (= 1985); Novum auctarium bibliothecae hagiographicae graecae, par F. Hal-kin, SHG 65, Brüssel 1984.
BHL Bibliotheca hagiographica latina antiquae et mediae aetatis, ed. Socii Bollan diani, Bd. 1–2, SHG 6, Brüssel 1898 f.1900 f. (= Brüssel 21949); Supplementum, editio altera auctior, ed. Socii Bollandiani, SHG 12, Brüssel 1911; No vum supplementum par H. Fros, SHG 70, Brüs-sel 1986.
Blaise Dictionnaire latin-français des auteurs chrétiens, éd. par A. Blaise, Revu spécialement pour le vocabulaire théologie par H. Chirat, Turnhout 1954.
Bonaccorsi Vangeli apocrifi, a cura di G. Bonaccorsi, Vol. 1, Florenz 1948.
CANT Clavis apocryphorum Novi Testamenti, cura et studio M. Geerard, CChr.SA, Turnhout 1992.
CAVT Clavis apocryphorum Veteris Testamenti, cura et studio J.-C. Hae-lewyck, CChr.SA, Turnhout 1998.
CChr.SA Corpus christianorum. Series apocryphorum, Turnhout 1983 ff.
CChr.SG Corpus christianorum. Series graeca, Turnhout 1977 ff.
CChr.SL Corpus christianorum. Series latina, Turnhout 1953 ff.
CSCO Corpus scriptorum christianorum orientalium, Löwen 1955 ff.
CSEL Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum, Wien 1866 ff.
Abkürzungsverzeichnis XV
Ea Evangelia apocrypha, ed. C. von Tischendorf, Leipzig 21876 (= Hildesheim 1987).
Écrits apocryphes Écrits apocryphes chrétiens 1, édition publiée sous la direction de chrétiens 1–2 F. Bovon/P. Geoltrain, Index établis par S.J. Voicu, Bibliothèque
de la Pléiade 442, Paris 1997; Écrits apocryphes chrétiens 2, édition publiée sous la direction de P. Geoltrain/J.-D. Kaestli, Index éta-blis par J.-M. Roessli/S. Voicu, Bibliothèque de la Pléiade 516, Paris 2005.
Elliott J.K. Elliott, The Apocryphal New Testament. A Collection of Apocryphal Christian Literature in an English Translation. Revised and newly transl. Edition of: Apocryphal New Testament, transl. by M.R. James, Oxford 1993 (= 2007).
Erbetta 1–3 Gli apocrifi del Nuovo Testamento, Vol. 1/1: Scritti affini ai vangeli canonici, composizioni gnostiche, materiale illustrativo, a cura di M. Erbetta, Turin 1975 (= Genua 1983); Vol. 1/2: Infanzia e passione di Cristo, Assunzione di Maria, Turin 1981 (= Genua 1983); Vol. 2: Atti e leggende. Versione e commento, Casale Monferrato 1966 (= Genua 1992); Vol. 3: Lettere e apocalissi. Versione e commento, Casale Mon-ferrato 1969 (= Genua 1998).
GCS Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten drei Jahrhun-derte, Leipzig bzw. Berlin 1897 ff.
von Harnack, A. von Harnack, Geschichte der altchristlichen Litteratur bis GAL 1–2/2 Eusebius, Tl. 1: Die Überlieferung und der Bestand der altchristlichen
Litteratur bis Eusebius, bearbeitet unter Mitwirkung v. E. Preu-schen, Leipzig 1893; Tl. 2/1: Die Chronologie der Litteratur bis Ire-näus nebst einleitenden Untersuchungen, Leipzig 1897; Tl. 2/2: Die Chronologie der Litteratur von Irenaeus bis Eusebius, Leipzig 1904 (= Leipzig 1958).
James M.R. James, The Apocryphal New Testament, Oxford 21953.
Klauck H.-J. Klauck, Apokryphe Evangelien. Eine Einführung, Stuttgart 22005.
Klostermann 1–3 E. Klostermann, Apocrypha 1, KlT 3, Berlin 31929; Apocrypha 2: Evangelien, KlT 8, Berlin 31929; Apocrypha 3: Agrapha, slavische Josephusstücke, Oxyrhynchos-Fragment, KlT 11, Bonn 21911.
Lampe A Patristic Greek Lexicon, ed. by G.W.H. Lampe, Oxford 1968 (= 2007).
Lührmann Fragmente apokryph gewordener Evangelien in griechischer und lateinischer Sprache, hg., übers. und eingel. in Zusammenarbeit mit E. Schlarb v. D. Lührmann, MThSt 59, Marburg 2000.
AbkürzungsverzeichnisXVI
Miller The Complete Gospels. Annotated Scholars Version, San Fran-cisco 31994.
Moraldi 1–2 L. Moraldi, Apocrifi del Nuovo Testamento, Vol. 1: I Vangeli apo-crifi. Gli antichissimi testi non ispirati da Dio ma scaturiti dalla pietà popolare di primi cristiani, CdR Sezione 5: Le altre confessioni cri-stiane, Turin 11971, Casale Monferrato 21994, Vol. 2: Atti degli Apo-stoli, CdR Sezione 5: Le altre confessioni cristiane, Turin 11971, Casale Monferrato 21996.
Nag Hammadi Nag Hammadi Deutsch 1: NHC I,1–V,1. Eingel. und übers. v. Deutsch 1–2 Mitgliedern des Berliner Arbeitskreises für Koptisch-gnostische
Schriften, hg. v. H.-M. Schenke/H.-G. Bethge/U.U. Kaiser, GCS Koptisch-gnostische Schriften 2 = GCS.NF 8, Berlin/New York 2001; Nag Hammadi Deutsch 2: NHC V,2–XIII,1, BG 1 und 4. Eingel. und übers. v. Mitgliedern des Berliner Arbeitskreises für Koptisch-gnosti-sche Schriften, hg. v. H.-M. Schenke/H.-G. Bethge/U.U. Kaiser, GCS Koptisch-gnostische Schriften 3 = GCS.NF 12, Berlin/New York 2003.
NHS/NHMS Nag Hammadi Studies, hg. v. J.M. Robinson u.a., Leiden u.a. 1971–1991; Nag Hammadi and Manichaean Studies, hg. v. S. Emmel/J. van Oort, Leiden u.a. 1991 ff.
NTApo1 Neutestamentliche Apokryphen, in Verbindung mit Fachgelehrten in deutscher Übersetzung und mit Einleitung hg. v. E. Hennecke, Tübingen/Leipzig 1904.
NTApo2 Neutestamentliche Apokryphen, in Verbindung mit Fachgelehrten in deutscher Übersetzung und mit Einleitung hg. v. E. Hennecke, zweite, völlig umgearbeitete und vermehrte Aufl., Tübingen 1924.
NTApo3/4 1–2 Neutestamentliche Apokryphen in deutscher Übersetzung. Von E. Hennecke begründete Sammlung, hg. v. W. Schneemelcher, dritte, völlig neu bearbeitete Aufl., Bd. 1: Evangelien, Tübingen 1959 (= durchgesehener ND Tübingen 41968); Bd. 2: Apostolisches, Apo-kalypsen und Verwandtes, dritte, völlig neubearbeitete Aufl., Tübin-gen 1964 (= Tübingen 41971).
NTApo5/6 1–2 Neutestamentliche Apokryphen in deutscher Übersetzung. Von E. Hennecke begründete Sammlung, hg. v. W. Schneemelcher, Bd. 1: Evangelien, Tübingen 1987 (= Tübingen 61990); Bd. 2: Aposto-lisches Apokalypsen und Verwandtes, Tübingen 1989 (= Tübingen 61997).
NTApoHdb Handbuch zu den Neutestamentlichen Apokryphen, in Verbindung mit Fachgelehrten, hg. v. E. Hennecke, Tübingen 1904.
Abkürzungsverzeichnis XVII
Preuschen Antilegomena. Die Reste der außerkanonischen Evangelien und ur-christlichen Überlieferung hg. und übers. v. E. Preuschen, zweite, umgearbeitete und erweiterte Aufl., Gießen 1905.
de Santos Otero A. de Santos Otero, Los evangelios apócrifos. Colección de textos griegos y latinos, versión crítica, estudios introductorios y comenta-rios, BAC 148, Madrid (11956) 102000 (= Madrid 132006).
Stegmüller Repertorium biblicum medii aevi, collegit, disposuit, ed. F. Steg-1 und 8 müller, ab Bd. 8 adiuvante N. Reinhardt; Bd. 1: Initia biblica, apo-
crypha, prologi, Madrid 21981; Bd. 8: Supplementum, Madrid 1976.
Zahn 1–2 Th. Zahn, Geschichte des neutestamentlichen Kanons, Bd. 1/1–2: Das Neue Testament vor Origenes, Erlangen/Leipzig 1888 f.; Bd. 2/1–2: Urkunden und Belege zum ersten und dritten Band, Erlangen/Leipzig 1890.1892 (= Hildesheim 1975).
AbkürzungsverzeichnisXVIII
Biblica
Vetus Testamentum
Gen GenesisEx ExodusLev LeviticusNum NumeriDtn DeuteronomiumJos JosuaJdc RichterRuth Ruth1/2 Sam Erstes und zweites Buch Samuel1/2 Reg Erstes und zweites Buch Könige1/2 Chr Erstes und zweites Buch ChronikEsr EsraNeh NehemiaEst EstherHi HiobPs PsalmenProv Proverbien/Sprüche SalomosKoh Kohelet/Prediger SalomosCant Canticum/Hohelied SalomosJes JesajaJer JeremiaThr Threni/Klagelieder JeremiasEz HesekielDan DanielHos HoseaJoel JoelAm AmosOb ObadjaJon JonaMi MichaNah NahumHab HabakukZeph ZephaniaHag HaggaiSach SacharjaMal Maleachi
Novum Testamentum
Mt MatthäusevangeliumMk MarkusevangeliumLk LukasevangeliumJoh JohannesevangeliumAct ApostelgeschichteRöm Römerbrief1/2 Kor Erster und zweiter Korinther-
briefGal GalaterbriefEph EpheserbriefPhil PhilipperbriefKol Kolosserbrief1/2 Thess Erster und zweiter Thessa-
lonicherbrief1/2 Tim Erster und zweiter Timotheus-
briefTit TitusbriefPhlm PhilemonbriefHebr HebräerbriefJak Jakobusbrief1/2 Petr Erster und zweiter Petrusbrief1–3 Joh Erster, zweiter und dritter
JohannesbriefJud JudasbriefApk Johannes-Apokalypse
Abkürzungsverzeichnis XIX
Pseudepigrapha, Apocrypha, Hagiographica, Gnostica(häufig zitierte Schriften)
A. Andr. AndreasaktenA. Barn. BarnabasaktenA. Barth. BartholomaeusaktenA. Jo. JohannesaktenA. Paul. PaulusaktenA. Paul. et Thecl. Paulus-und TheklaaktenA. Petr. PetrusaktenA. Phil. PhilippusaktenA. Pil. PilatusaktenA. Thom. ThomasaktenActPt Taten des Petrus und der zwölf Apostel (NHC VI,1)ÄgEv Ägyptisches Evangelium = Das heilige Buch des großen unsichtbaren
Geistes (NHC III,2/IV,2)AJ Apokryphon des Johannes (NHC II,1/BG 2)Allogenes Buch des Allogenes (CT 4)ApcAbr Apokalypse des AbrahamApcAd Apokalypse des Adam (NHC V,5)ApcBar(gr) Griechische Apokalypse des BaruchApcBar(syr) Syrische Apokalypse des BaruchApcEl Apokalypse des EliaApcEsra Apokalypse des Esra1 ApcJac Erste Apokalypse des Jakobus (NHC V,3/CT 2)2 ApcJac Zweite Apokalypse des Jakobus (NHC V,4)1–3 ApcJo Erste bis dritte Apokalypse des JohannesApcMos Apokalypse des MoseApcPetr Apokalypse des Petrus (NHC VII,3)ApcPetr(aeth) Äthiopische Apokalypse des PetrusApcPl Apokalypse des Paulus (NHC V,2)ApcSedr Apokalypse des SedrachApcThom Apokalypse des ThomasApcZeph Apokalypse des ZephaniaarabK Arabisches KindheitsevangeliumArist AristeasbriefarmenK Armenisches KindheitsevangeliumAscIs Ascensio Jesaiae = MartIsAssMos Assumptio MosisAuthLog Authentikos Logos (NHC VI,3)Bar Erster BaruchBrontê Brontê – Vollkommener Verstand (NHC VI,2)
AbkürzungsverzeichnisXX
Clem. recogn. Pseudoclementinische RecognitionenDan(gr) Griechische Zusätze zu DanielDial Dialog des Erlösers (NHC III,5)EpAp Epistula Apostolorum/Brief der ApostelEpJac Brief des Jakobus (NHC I,2)EpJer Epistula JeremiaeEpPetr Epistula Petri /Brief des Petrus an Philippus (NHC VIII,2/CT 1)3/4 Esr Drittes und viertes EsrabuchEst(gr) Griechische Zusätze zu EstherEug Brief des Eugnostos (NHC III,3)EV Evangelium Veritatis (NHC I,3/XII,2)EvÄg Evangelium nach den Ägyptern (bei Clemens Alexandrinus)EvEb EbionäerevangeliumEvGam GamalielevangeliumEvHebr HebräerevangeliumEvJud Judasevangelium (CT 3)EvMan Evangelium des ManiEvMar Evangelium nach Maria (BG 1/P.Oxy. L 3525/P.Ryl. III 463)EvNaz NazoräerevangeliumEvNik NikodemusevangeliumEvPetr PetrusevangeliumEvPhil Philippusevangelium (NHC II,3)EvThom Thomasevangelium (NHC II,2)ExAn Exegese über die Seele (NHC II,6)GMk Geheimes MarkusevangeliumHA Hypostase der Archonten (NHC II,4)Hen(aeth) Äthiopisches HenochbuchHen(hebr) Hebräisches HenochbuchHen(sl) Slawisches HenochbuchHistIos Geschichte von Joseph dem ZimmermannHom. Clem. Pseudoclementinische HomilienInter Interpretation der Gnosis (NHC XI,1)Jdt Judith1/2 Jeû Die beiden Bücher des JeûJosAs Joseph und AsenethJub JubiläenbuchKeph Manichäische KephalaiaKThom Kindheitserzählung des ThomasLibBarth Liber BartholomaeiLibThom Buch des Thomas (NHC II,7)LNM Liber de nativitate Mariae2 LogSeth Zweiter Logos des großen Seth (NHC VII,2)1–4 Macc Erstes bis viertes MakkabäerbuchMartIs Martyrium Jesaiae = AscIs
Abkürzungsverzeichnis XXI
Melch Melchisedek (NHC IX,1)OdSal Oden SalomosOrMan Gebet des MannasseOrSib Oracula SibyllinaParSeem Paraphrase des Seem (NHC VII,1)PrecPl Gebet des Apostels Paulus (NHC I,1)Protennoia Dreigestaltige Protennoia (NHC XIII,1)ProtevJac Protevangelium des JakobusPS Pistis SophiaPsB Manichäisches PsalmbuchPsMt Pseudo-MatthäusevangeliumPsSal Psalmen SalomosQuaestBarth Fragen des BartholomaeusRheg Brief an Rheginus über die Auferstehung (NHC I,4)Sap Sapientia SalomonisSextus Sentenzen des Sextus (NHC XII,1)Silv Silvanus (NHC VII,4)Sir Jesus SirachSJC Weisheit Jesu Christi (BG 3)StelSeth Drei Stelen des Seth (NHC VII,5)TestAbr Testament AbrahamsTestXII Testament der Zwölf PatriarchenTestVer Testimonium Veritatis (NHC IX,3)Tob TobitTractTrip Tractatus Tripartitus (NHC I,5)TransMar Transitus MariaeUBE Unbekanntes Berliner EvangeliumUW Vom Ursprung der Welt (NHC II,5/XIII,2)VitAd Vita Adae et EvaeVitIoan Auszug aus dem Leben Johannes des Täufers (CANT 183)VitProph Vitae ProphetarumZostr Zostrianus (NHC VIII,1)
Mitarbeiterinnen und Mitarbeiter
Bethge, Hans-Gebhardt, Prof. Dr. – Professor em. für Exegese, Theologie und Text-geschichte des Neuen Testaments, Humboldt-Universität zu Berlin
Bienert, Wolfgang A., Prof. Dr. – Professor em. für Alte Kirchengeschichte, Philipps-Uni-versität Marburg
Bobbe, Jan, Dipl. Theol. – Wissenschaftlicher Mitarbeiter, Lehrstuhl für Ältere Kirchen-geschichte, Humboldt-Universität zu Berlin
Brankaer, Johanna, Dr. – Wissenschaftliche Mitarbeiterin, Institut für Ägyptologie und Koptologie, Westfälische Wilhelms-Universität Münster
Burtea, Bogdan, Dr. – Wissenschaftlicher Mitarbeiter, Seminar für Semitistik und Ara-bistik, Freie Universität Berlin
Döhler, Marietheres, M.A. – Wissenschaftliche Mitarbeiterin, Lehrstuhl für Ältere Kir-chengeschichte, Humboldt-Universität zu Berlin
Ehlen, Oliver, PD Dr. – Wissenschaftlicher Mitarbeiter, Institut für Altertumswissenschaf-ten, Friedrich-Schiller-Universität Jena
Eißler, Friedmann, Dr. – Wissenschaftlicher Referent, Evangelische Zentrale für Welt-anschauungsfragen – Referat Islam und andere nichtchristliche Religionen, neue religiöse Bewegungen, östliche Spiritualität, interreligiöser Dialog, Berlin
Förster, Hans, Mag. Dr. – Wissenschaftlicher Mitarbeiter, Institut für Alttestamentliche Wissenschaft und Biblische Archäologie, Universität Wien
Frey, Jörg, Prof. Dr. – Professor für Neutestamentliche Wissenschaft mit Schwerpunkt Antikes Judentum und Hermeneutik, Universität Zürich
Funk, Wolf-Peter, Prof. Dr. – Professor für Koptologie und Linguistik, Université Laval, Québec
Ge meinhardt, Peter, Prof. Dr. – Professor für Kirchengeschichte, Georg-August-Univer-sität Göttingen
Hartenstein, Judith, PD Dr. – Fachbereich Evangelische Theologie, Philipps-Universität Marburg
Heiser, Andreas, Dr. – Dozent für Kirchengeschichte, Theologisches Seminar Ewersbach
Hildebrandt, Henrik – Wissenschaftlicher Mitarbeiter, Lehrstuhl für Ältere Kirchen-geschichte, Humboldt-Universität zu Berlin
Mitarbeiterinnen und MitarbeiterXXIV
Hofius, Otfried, Prof. Dr. – Professor em. für Neues Testament, Eberhard Karls Univer-sität Tübingen
Josua, Maria, M.A. – Wissenschaftliche Mitarbeiterin, Institut für Politikwissenschaft, Eberhard Karls Universität Tübingen
Kaiser, Ursula Ulrike, Dr. – Wissenschaftliche Mitarbeiterin, Institut für Neues Testament, Universität Hamburg
Koch, Christoph, Prof. Dr. – apl. Professor für Griechische und Lateinische Philologie, Indogermanistik, Freie Universität Berlin
Kraus, Thomas J., OStR. Dr. – Lehrer am Willibald Gluck-Gymnasium, Neumarkt/Ober-pfalz
Markschies, Christoph, Prof. Dr. Dres. h.c. – Professor für Ältere Kirchengeschichte, Hum-boldt-Universität zu Berlin
Merkel, Helmut, Prof. Dr. – Professor em. für Neues Testament, Universität Osnabrück
Müller, C. Detlef G. (†), Prof. Dr. – Professor em. für die Wissenschaft vom Christlichen Orient, Universität Bonn
Nagel, Peter, Prof. Dr. – Professor em. für die Wissenschaft vom Christlichen Orient, Uni-versität Bonn
Nicklas, Tobias, Prof. Dr. – Professor für Exegese und Hermeneutik des Neuen Testaments, Universität Regensburg
Pellegrini, Silvia, Dott. Dr. Lic. Theol. – Professorin für Exegese des Neuen Testaments, Universität Vechta
Petersen, Silke, Prof. Dr. – Außerplanmäßige Professorin für Neues Testament, Univer-sität Hamburg
Plisch, Uwe-Karsten, Dr. – Referent für Theologie, Hochschul- und Genderpolitik der Evangelischen Studierendengemeinde in der Bundesrepublik Deutschland, Hannover
Porter, Stanley E., Prof. Dr. – Professor für Neues Testament und Präsident, McMaster Divinity College, Hamilton, ON, Kanada
Porter, Wendy J., Dr. – Direktorin für Musik und Gottesdienst, McMaster Divinity College, Hamilton, ON, Kanada
Puech, Henri-Charles (†), Prof. Dr. Dr. h.c. – Professor em. für Religionsgeschichte am Collège de France, Paris
Rack-Teuteberg, Anna – Wissenschaftliche Mitarbeiterin, Lehrstuhl für Ältere Kirchen-geschichte, Humboldt-Universität zu Berlin
Richter, Siegfried G., Prof. Dr. – apl. Prof. am Institut für Ägyptologie und Koptologie, Westfälische Wilhelms-Universität Münster
Mitarbeiterinnen und Mitarbeiter XXV
Schärtl, Monika, Dr. – Wissenschaftliche Mitarbeiterin, Heinrich Schliemann-Institut für Altertumswissenschaften, Universität Rostock
Schenke, Hans-Martin (†), Prof. Dr. – Professor em. für Neues Testament, Humboldt-Uni-versität zu Berlin
Schröter, Jens, Prof. Dr. – Professor für Exegese und Theologie des Neuen Testamentes sowie die neutestamentlichen Apokryphen, Humboldt-Universität zu Berlin
Tropper, Josef, Prof. Dr. – Lektor für biblische Sprachen, Humboldt-Universität zu Berlin
Vinzent, Markus, Prof. Dr. – Professor of the History of Theology with specialism in Pa-tristics, Department of Theology and Religious Studies, King’s College London
Wasmuth, Jennifer, Dr. – Wissenschaftliche Mitarbeiterin, Lehrstuhl für Kirchen- und Konfessionskunde, Schwerpunkt Ostkirchenkunde, Humboldt-Universität zu Berlin
Wucherpfennig, Ansgar, SJ, Dr. Lic. in re biblica – Professor für Exegese des Neuen Testa-ments, Philosophisch-Theologische Hochschule Sankt Georgen
Wurst, Gregor, Prof. Dr. – Professor für Kirchengeschichte, Universität Augsburg
Haupteinleitung
Christoph Markschies1
In einer Haupteinleitung für ein Sammelwerk unter dem Titel „Antike christliche Apo-kryphen“ muß zunächst begründet werden, warum die Bände von Edgar Hennecke und Wilhelm Schneemelcher, in deren Tradition auch diese Auflage steht, einen anderen Titel trugen, und diese Änderung erläutert werden. Es muß über die Kriterien informiert werden, nach denen bestimmte Texte ausgewählt und andere ausgeschlossen worden sind (Abschnitt 1). Sodann muß in einer Haupteinleitung darüber orientiert werden, was der traditionsreiche, aber problematische Begriff „Apokryphen“ und die in diesem Werk immer wieder verwendeten Termini „Kanon“ und „Testament“ bedeuten sollen und wie es begriffsgeschichtlich zu diesen Bedeutungen gekommen ist (Abschnitt 2). Da seit alters her die „Apokryphen“ immer wieder in eine Beziehung zum Kanon der christlichen Bibel gebracht werden (bzw. präziser: zur Kanonisierung der christlichen Bibel2), muß auch deren Verlauf und Ergebnis wenigstens knapp nachgezeichnet werden (Abschnitt 3); die wichtigsten in Abschnitt 2 und 3 behandelten Texte werden am Schluß dieser Hauptein-leitung in deutscher Übersetzung mit knappem Forschungs- und Literaturregest geboten (Abschnitt 7). Die Gestalt dieser und aller vergleichbaren Sammelausgaben von „Apo-kryphen“ ist zutiefst von der Forschungsgeschichte, von vorangegangenen Büchern und der Diskussion über dieselben geprägt. Deswegen muß eine Haupteinleitung eine knappe Forschungsgeschichte enthalten, die auf eine Arbeitsdefinition führt (Abschnitt 6). Die sogenannten Apokryphen der christlichen Bibel des Alten und Neuen Testaments sind natürlich nicht nur ein Reservoir für die heftigen Debatten von Fachwissenschaftlern über die Geschichte der Kanonisierung der christlichen Bibel − sie waren seit der Antike Zeugnisse christlicher Frömmigkeit, wurden von Christen verwendet, die im Zentrum der bischöflich verfaßten Reichskirche standen, aber auch von Angehörigen dissentierender Gruppen und Nichtchristen, und das ist bis auf den heutigen Tag so geblieben. Inwiefern diese Texte Zeugnisse antiker christlicher Frömmigkeit sind, die wir sonst nur schwer in den Blick bekommen, inwiefern man aus ihnen auch auf die Frömmigkeit der Schichten
1 Mein Mitherausgeber Jens Schröter war so freundlich, vor allem für die ersten Abschnitte dieser Ein-leitung einige Materialien, Literaturhinweise und Formulierungsvorschläge zu liefern; ihm verdanke ich auch Hinweise für den neutestamentlichen Teil des Abschnittes zur „Kanonisierung“ der Bibel. Gelegent-lich wurde auch dankbar auf Formulierungen der Haupteinleitung von Wilhelm Schneemelcher zurück-gegriffen, um die Kontinuität des Werks zu betonen.
2 Das bringt D. Lührmann zum Ausdruck, wenn er vom „Kanon und den apokryph gewordenen“ Evan-gelien spricht: ders., Die apokryph gewordenen Evangelien. Studien zu neuen Texten und zu neuen Fragen, NT.S 112, Leiden/Boston 2004, 1−54. Lührmann schlägt vor, grundsätzlich von „apokryph bzw. kanonisch gewordenen Schriften“ zu reden, um „die Geschichtlichkeit des Kanons im Gedächtnis zu behalten“ (ebd., 54).
Haupteinleitung 2
zurückschließen darf, die nicht die verschiedenen Institutionen antiker Bildung3 hinter sich gebracht hatten und in den diversen Werken der „großen“ Theologen zum Ausdruck kommen, das wird mitsamt der Wirkungsgeschichte dieser Schriften und ihrer Transfor-mation in der bildenden Kunst im vorvorletzten Abschnitt dieser Haupteinleitung in den Blick genommen (Abschnitt 5). Da hier mit der Übersetzung nicht gleich auch ein Hand-buch zu den antiken christlichen Apokryphen und ihrer Wirkungsgeschichte vorgelegt werden kann, mußte hier am stärksten der Umfang beschränkt werden.
1. Einführung: Titel und Inhalt dieser Sammlung „Antike christliche Apokryphen“
1. Literatur: É. Junod, Apocryphes du Nouveau Testament ou Apocryphes chrétiens anciens? Remarques sur la désignation d’un corpus et indications bibliographiques sur les instruments de travail récents, ÉTR 58, 1983, 409−421; ders., „Apocryphes du Nouveau Testament“: Une ap-pellation erronée et une collection artificielle. Discussion de la nouvelle définition proposée par W. Schneemelcher, Apocrypha 3, 1992, 17−46; F. Bovon, Art. Apokryphen/Pseudepigraphen III. Neues Testament, RGG4 1, Tübingen 1998, 602 f.; Ch. Markschies, „Neutestamentliche Apo-kryphen“. Bemerkungen zu Geschichte und Zukunft einer von Edgar Hennecke im Jahr 1904 be-gründeten Quellensammlung, Apocrypha 9, 1998, 97−132; J.-C. Picard, Le continent apocryphe. Essai sur les littératures apocryphes juive et chrétienne, IP 36, Turnhout 1999; S.C. Mimouni, Le concept d’apocryphité dans le christianisme ancien et médiéval: réflexions en guise d’introduc-tion, in: Apocryphité. Histoire d’un concept transversal aux religions du livre. En hommage à P. Geoltrain, éd. par S.C. Mimouni, BEHE.R 113, Turnhout 2002, 1−30; T. Nicklas, Semiotik – In-tertextualität – Apokryphität: Eine Annäherung an den Begriff „christlicher Apokryphen“, Apo-crypha 17, 2006, 55−78; ders., „Écrits apocryphes chrétiens“: ein Sammelband als Spiegel eines weitreichenden Paradigmenwechsels in der Apokryphenforschung, VigChr 61, 2007, 70−95; H.-J. Klauck, Die apokryphe Bibel. Ein anderer Zugang zum frühen Christentum, Tria Corda. Jenaer Vorlesungen zu Judentum, Antike und Christentum 4, Tübingen 2008.
Diese Neuauflage trägt im Unterschied zu den sechs Auflagen der von Edgar Hennecke (s.u., Abschnitt 4) begründeten und von Wilhelm Schneemelcher fortgeführten Samm-lung, die stets unter dem gleichen Titel „Neutestamentliche Apokryphen“ erschienen sind, erstmals einen neuen Titel – „Antike christliche Apokryphen“ (AcA). Eine Sammlung unter dem Titel „Antike christliche Apokryphen“ versteht sich freilich ebenso wenig selbst wie eine unter dem Titel „Neutestamentliche Apokryphen“. In beiden Fällen handelt es sich um eine vergleichsweise künstliche Sammlung, genauer: um eine Zusammenstellung bestimmter Texte antiker christlicher Literatur, die sich der ordnenden Hand neuzeitli-cher Wissenschaft verdankt. Darin entspricht die hier fortgeführte Sammlung beispiels-weise der der „Apostolischen Väter“4; die Abgrenzung zwischen beiden Corpora ist dem-
3 Dazu mit Literaturhinweisen: Ch. Markschies, Kaiserzeitliche christliche Theologie und ihre Institu-tionen. Prolegomena zu einer Geschichte der antiken christlichen Theologie, Tübingen 2007, 47–75 und jetzt P. Gemeinhardt, Das lateinische Christentum und die antike pagane Bildung, STAC 41, Tübingen 2007.
4 J.A. Fischer, Die ältesten Ausgaben der Patres Apostolici. Ein Beitrag zu Begriff und Begrenzung der Apostolischen Väter, HJ 94, 1974, 157−190; 95, 1975, 88−119.
Haupteinleitung 3
entsprechend auch an einigen Punkten zufällig und traditionell: Der „Hirt des Hermas“ firmiert inzwischen als Teil dieser „Apostolischen Väter“, obwohl er eigentlich als antike christliche Apokalypse Teil der „Antiken Christlichen Apokryphen“ sein müßte5. In der Antike gab es lediglich virtuelle Corpora von „Apokryphen“, und das eigentlich auch erst an ihrem Ende: Spätestens seit dem sechsten Jahrhundert wurden von kirchlichen Auto-ritäten Listen mit Büchern aufgestellt, die als „apokryph“ gekennzeichnet waren (und ein wenig früher schon Listen mit Büchern, die von der Kirche nicht als Teil der kanonischen Bibel rezipiert wurden); die wichtigsten dieser Listen werden unten in Übersetzung ge-boten (S. 115–146). Eine faktische Sammlung der Texte und gemeinsame Publikation der Schriften, deren Titel in den Listen zusammengestellt worden waren, gab es in der Spät-antike und danach verständlicherweise nicht6. Außerdem differierten die virtuellen Cor-pora von „Apokryphen“, die in den Listen zusammengestellt waren, nicht unerheblich.
Wie schon in der Antike die verschiedenen Sammlungen der Titel „apokrypher“ Schrif-ten erheblich differierten, so hat die neuzeitliche Zusammenstellung eines solchen Corpus von vornherein arbiträre Züge. Entsprechend sorgfältig muß der Titel einer solchen Zu-sammenstellung gewählt werden, um den Inhalt möglichst präzise anzuzeigen. Die Titel-änderung in der Neuauflage wurde aus inhaltlichen wie formalen Gründen vorgenommen. Um dies zu verstehen, muß man sich zunächst daran erinnern, warum Hennecke und Schneemelcher ihr verdienstvolles Werk „Neutestamentliche Apokryphen“ nannten. Beide gingen davon aus, daß die darin übersetzten Schriften (a) nicht in den Kanon des Neuen Testaments aufgenommen wurden, (b) aber zu Teilen für sie von Autoren oder Rezipienten kanonische Autorität beansprucht wurde und sie den kirchlich anerkannten Büchern an die Seite oder entgegen gestellt werden sollten, oder (c) jene Schriften zu anderen Teilen nach Abschluß der Kanonisierung des Neuen Testaments nach dem Willen der Autoren diesen Kanon ergänzen sollten bzw. für einzelne Leserkreise auch tatsächlich ergänzten7. Der enge Bezug der in den „Neutestamentlichen Apokryphen“ vorgelegten Schriften auf die kanonischen Bücher des Neuen Testaments wurde für Hennecke und noch mehr für Schneemelcher nicht nur an den inhaltlichen, sondern vor allem auch an deren form-geschichtlichen Merkmalen deutlich: „Neutestamentliche Apokryphen sind Schriften, die in irgendeiner Weise, sei es ihrer Form oder ihrem Inhalt nach, mit den Schriften des Neuen Testaments in Beziehung stehen“8.
Die seitherige Debatte über die betreffenden Schriften, aber auch über den Prozeß der Kanonisierung der christlichen Bibel, hat gezeigt, daß alle diese Annahmen nicht unpro-blematisch sind (dazu ausführlich in der Forschungsgeschichte, unten Abschnitt 4). Zum einen wird man nicht behaupten können, daß sich alle hier präsentierten und übersetzten Schriften bzw. Fragmente auf das Neue Testament oder einzelne seiner Texte beziehen, schlicht und einfach schon deswegen nicht, weil es zum Zeitpunkt ihrer Entstehung noch gar kein „Neues Testament“ im Sinne einer abgeschlossenen, mit kirchlicher Autorität
5 So mit Recht H.-J. Klauck, Bibel, 4 f.6 So auch W. Schneemelcher in seiner Haupteinleitung zu dieser Sammlung (NTApo6 1, 40): „Denn
ein Corpus von Schriften, die diese Bezeichnung (sc. „Neutestamentliche Apokryphen“) trugen, hat es nie gegeben.“
7 W. Schneemelcher, Haupteinleitung, in: NTApo6 1, 41.8 Ebd., 42.
Haupteinleitung 4
sanktionierten Sammlung von Büchern unter diesem Titel gab9. Hätte man – wie bei-spielsweise die ebenso traditionsreiche englische Sammlung „The Apocryphal New Testa-ment“10 – aus Gründen der Konvention am klassischen Titel festhalten wollen, so nur um den Preis einer bis an die Grenze der Erträglichkeit gedehnten Interpretation der Begriff-lichkeiten – irgendeine Beziehung formaler oder inhaltlicher Natur mit den in der Spät-antike kanonisierten Schriften des Neuen Testaments haben schließlich die allermeisten Texte aus der Feder christlicher Autoren. Zum anderen ist der formale wie inhaltliche Bezug der hier versammelten Schriften auf Bücher, die seit der Spätantike den „Kanon“ des Neuen Testaments bilden, durchaus nicht immer unproblematisch. Ein Beispiel: Ein-zelne Texte wie das sogenannte Nikodemusevangelium oder das „Philippusevangelium“ werden zwar – und zwar gern auch erst im Laufe ihrer Rezeption – als „Evangelium“ be-titelt, aber stehen in keinerlei formgeschichtlicher Beziehung zu den so übertitelten vier Büchern, die seit dem zweiten Jahrhundert den sogenannten Vierevangelienkanon des erst in der Spätantike in Gesamtheit kanonisch gewordenen Neuen Testaments bilden. Sucht man nach Gattungen antiker Literatur, an denen sich die Autoren orientierten, wird man in der reichen biographischen und historiographischen Literatur der Antike viel eher fündig als im kanonisch gewordenen Neuen Testament. Ein zweites Beispiel: Selbstver-ständlich haben gnostische Texte allerlei inhaltliche Beziehungen zu den Büchern, die die Spätantike als „Neues Testament“ normiert hat. Aber man muß mindestens zur Kennt-nis nehmen, daß einige Autoren für einige Texte (längst nicht für alle)11 beanspruchten, eine von den mehrheitskirchlich rezipierten Büchern unabhängige Offenbarungstradition wiederzugeben, mithin also einen Inhalt, der durch seine schlechthinnige Autonomie von aller menschlichen Tradition charakterisiert wurde. Ein drittes Beispiel: Seit Anfang bietet die Sammlung Edgar Henneckes auch „außerchristliche Zeugnisse über Jesus von Nazareth“, darunter die Nachrichten der zeitgenössischen Historiker Thallus, Tacitus und Sueton; in dieser Auflage finden sich auch erstmals Texte aus der islamischen Tradition (vgl. aber: J. Flemming, Neutestamentliches aus dem Koran, in: NTApoHdb, 165–171). Ein formaler wie inhaltlicher Bezug auf Bücher, die Eingang in das Neue Testament fanden, liegt hier gewiß nicht vor. Schließlich entspricht die Bezeichnung des in dieser Sammlung aufgenommenen Materials als „antike christliche Apokryphen“ dem aktuellen Stand der
9 F. Bovon, Apokryphen, 602, urteilt daher: „Der konventionelle Ausdruck ,A(pokryphen) des N(euen) T(estaments)‘ ist nicht glücklich, da mehrere dieser Texte verfaßt worden sind, bevor es ein NT gab. Auch passen beide Bedeutungen des Wortes ,A(pokryphen)‘, die positive ,versteckt‘ oder ,geheim‘ und die negative ,unauthentisch‘ oder ,verurteilt‘, manchmal nicht.“
10 Elliott. Im Vorwort stellt sich Elliott in die Tradition von M.R. James, The Apocryphal New Testa-ment, Oxford 1924 (21953). Er begründet außerdem, warum er (wie übrigens auch James) an dem klassi-schen Titel der Sammlung von W. Hone, The Apocryphal New Testament: Being all the Gospels, Epistles, and Other Pieces now Extant, attributed in the First Four Centuries to Jesus Christ, his Apostles, and their Companions, and not included in the New Testament by its Compilers, trans. from the Original Tongues and now first collected into one Volume, London 1820, festhält, obwohl er (wie ebenfalls schon James) kaum eine Voraussetzung dieses Werks mehr teilt (ebd., XI). Vgl. seine Frage auf p. XII: „So if The Apocryphal New Testament is not the right title, why use it?“; Elliott verweist in der Antwort auf die Tradition des Titels und den neuen Untertitel „A Collection of Apocryphal Christian Literature“ (ebd., XII).
11 Für die sehr unterschiedlichen Bezüge gnostischer Texte auf Bücher, die Eingang in den spätantiken Kanon des Neuen Testaments gefunden haben, vgl. die Analysen bei Ch. Markschies, Theologie (wie Anm. 3), 280–288 (zur Pistis Sophia), 288–290 (zur Apophasis Megale) und 290–298 (zur Erzählung über die Seele [NHC II,6]).
Haupteinleitung 5
internationalen Apokryphenforschung; die entsprechende Vereinigung von Kolleginnen und Kollegen, die auf diesem Gebiet wissenschaftlich tätig sind, trägt den Namen „Asso-ciation pour l’étude de la littérature apocryphe chrétienne“12. Daran wird deutlich, daß die sogenannten Apokryphen ein Teil der antiken christlichen Literatur sind, die – wie auch andere Teile – im Zuge ihrer modernen Rezeption zu handlichen Corpora neu konfiguriert wurden, die immer auch ein Zeugnis der Weltsichten ihrer Sammler sind.
Entspricht dem neuen Titel dieser traditionsreichen Sammlung nun aber auch ein neuer oder jedenfalls modifizierter Inhalt? Die bisherigen Auflagen waren im wesentli-chen an drei Kriterien für die Auswahl von Schriften orientiert, (1) ihrer antiken Bezeu-gung als „apokryph“, (2) den formalen wie inhaltlichen Bezügen dieser Schrift auf das Neue Testament und schließlich (3) ihrer Datierung in eine Phase der christlichen Antike vor Abschluß der Kanonisierung des Neuen Testaments. Dabei war stets klar, daß auf nur sehr wenige Schriften alle drei Kriterien in exakt demselben Maß zutreffen. Vielmehr trifft für die meisten lediglich eines oder bestenfalls ein zweites zu, wie eine etwas aus-führlichere Darstellung dieser Kriterien sofort deutlich werden läßt: Zum einen wurden solche Texte in die sechs Auflagen der „Neutestamentlichen Apokryphen“ aufgenommen, die in den spätantiken Verzeichnissen und Listen der biblischen Bücher (eine repräsen-tative Auswahl unten in Abschnitt 7) explizit aus der kirchlich normierten christlichen Bibel ausgeschieden oder gar als „apokryph“ bezeichnet worden waren. Auch wenn diese Verzeichnisse und Listen verbindlicher oder abzulehnender Schriften im Blick auf ihren Inhalt oftmals differieren (zum Teil sogar in der handschriftlichen Überlieferung) und eine endgültige Abgrenzung „kanonischer“ von „apokryphen“ Schriften erst am Ende eines längeren Prozesses steht, ist auf diese Weise ein bis heute überzeugendes Kriterium für die Aufnahme von Schriften in eine Sammlung unter dem Titel „Antike christliche Apokryphen“ gewonnen: Was hier genannt ist, wird, insofern es erhalten ist, in die Samm-lung aufgenommen. Schwieriger sind, wie wir bereits sahen, die weiteren Kriterien: Zum anderen wurden in die bisherigen Auflagen solche Schriften aufgenommen, die sich formal oder inhaltlich auf Texte des entstehenden neutestamentlichen Kanons bezogen, wobei dieser Bezug absichtlich sehr weit gefaßt wurde. Die scheinbare Orientierung der meisten Schriften an den Gattungen der Bücher, die in den spätantiken Kanon des Neuen Testaments aufgenommen wurden, ergab sogar ein Gliederungsprinzip des Werkes, das sich von jenem kanonisch gewordenen Neuen Testament ableitete und auf diese Weise erlaubte, die „Neutestamentlichen Apokryphen“ als eine Art Gegenbibel des kanonischen Neuen Testaments anzusehen13: A. Evangelien, B. Apostolisches (Apostellegenden und
12 Vgl. deren ausführliche, mit einer ständig aktualisierten Bibliographie versehene Homepage auf den Seiten des biblischen Instituts der Universität Lausanne: http://www2.unil.ch/aelac/(letzter Zugriff 8.10.2010).
13 Vgl. zwei Buchtitel von Übersetzungswerken, die diesem Mißverständnis Vorschub leisten: B. Lay-ton, The Gnostic Scriptures, a New Translation with Annotations and Introductions, London 1987 (21995) sowie Bibel der Häretiker. Die gnostischen Schriften aus Nag Hammadi, eingeleitet, übers. und kommen-tiert v. G. Lüdemann u. M. Janssen, Stuttgart 1997. Hennecke wandte sich explizit gegen ein solches Miß-verständnis: „Der ausdrücklichen Abwehr des Irrtums, als ob diese Sammlung als eine Art Schriftenkorpus neben dem neutestamentlichen zu gelten das Recht hätte, sollte es nach dem Gesagten nicht bedürfen. Die Zusammensetzung hätte ebenso gut mit anderer Einteilung und in etwas anderem Umfange vorgenommen werden können“ (in: NTApo1, VII).
Haupteinleitung 6
Briefe) sowie C. Apokalypsen (und Verwandtes). Freilich lassen sich beispielsweise die-jenigen Schriften, die entweder in der Antike unter dem Namen „Evangelium“ verbreitet oder rezipiert oder irgendwann im Laufe ihres Rezeptionsprozesses so betitelt wurden, unter literarischen Gesichtspunkten keineswegs einer einheitlichen Gattung zuweisen oder gar als Fortschreibung der kanonisch gewordenen vier Evangelien interpretieren. Die gelegentlich stärkeren, gelegentlich schwächeren inhaltlichen Bezüge aller dieser Texte auf Geburt, Wirken, Lehre und/oder Leiden und Auferstehung Jesu werden lite-rarisch in sehr verschiedener Weise gestaltet, in Form von Dialogen, Erzählungen oder Spruchsammlungen, die in der Antike zu ganz unterschiedlichen Literaturgattungen ge-rechnet worden wären. Ein analoger Befund ergibt sich beim Vergleich der kanonisch gewordenen Apostelgeschichte des Lukas mit den apokryph gewordenen Apostelakten. Hier ist die Differenz im Blick auf die Gattung sogar eher noch größer, weil die kanonisch gewordene Apostelgeschichte mehr oder weniger den Gesetzen der Gattung (jüdisch-hellenistischer) Geschichtsschreibung folgt, während die apokryph gewordenen Apo-stelakten der Romanliteratur zuzurechnen sind. Schließlich beschränkte schon Hennecke seine Auswahl auf die Epoche, die sein Lehrer Adolf von Harnack (1851–1930) als die „for-mative“ oder „paläontologische Schicht“ des antiken Christentums bezeichnet hatte, auf die ersten drei Jahrhunderte; den „Kanon“ des Neuen Testaments hielt er in der Mitte des dritten Jahrhunderts, also zur Zeit des Todes des alexandrinischen Kirchenvaters Orige-nes, im Wesentlichen für abgeschlossen und setzte daher dessen mutmaßliches Todesjahr 254 n.Chr. als Endpunkt14. In der dritten, dann durch Wilhelm Schneemelcher verant-worteten Auflage des Sammelwerks ist diese Zeitgrenze zwar explizit gefallen; das Werk enthielt nunmehr auch byzantinische und mittelalterliche Schriften15. An eine Aufnahme genuin mittelalterlicher „Apokryphen“ oder gar von neuzeitlichen und zeitgenössischen „Apokryphen“-Bildungen war nie gedacht; der Abdruck des „Geheimen Markusevangeli-ums“ (s.u., S. 390–399) erfolgte stets (und erfolgt weiter) unter der Voraussetzung, daß in der Forschung immer noch darüber diskutiert wird, ob es sich möglicherweise doch um einen (verfälschten?) antiken Text handelt.
Alle drei Kriterien wurden mehr oder weniger streng gehandhabt und immer schon mehr pragmatisch als programmatisch verwendet: So wurden bestehende Corpora wie beispielsweise die bereits erwähnten „Apostolischen Väter“ im Verlaufe der Auflagen zu-nächst aufgenommen, dann aber mehr oder weniger streng ausgeschieden, auch wenn einzelne in ihnen enthaltene Schriften eigentlich nach den Kriterien in die Sammlung der „Neutestamentlichen Apokryphen“ gehört hätten. Versuche, solche pragmatischen Ent-scheidungen inhaltlich zu rechtfertigen, führten und führen auf keine weiteren klaren Kriterien – so enthalten beispielsweise die meisten Ausgaben der „Apostolischen Väter“ eine Apokalypse (den „Hirten des Hermas“), die in den erwähnten Verzeichnissen und Listen auch als Teil der nicht zu den Schriften Alten und Neuen Testaments zu rechnenden
14 E. Hennecke, in: NTApo1, Vf.; zu diesem Konzept bei Harnack vgl. Ch. Markschies, Origenes in Berlin. Schicksalswege eines Editionsunternehmens, in: ders., Origenes und sein Erbe. Gesammelte Stu-dien, TU 160, Berlin/New York 2007, (239–249) 239–243.
15 Beispielsweise Nachrichten zum „Evangelium des Gamaliel“ (bearb. v. M.-A. van den Oudenrijn, in: NTApo3 1, 376 f.) oder dem Kindheitsevangelium nach der Arundel-Handschrift (bearb. v. O. Cull-mann, ebd., 309 f.).
Haupteinleitung 7
Literatur erwähnt ist, also nach der Logik des ersten Kriteriums Teil einer Ausgabe sowohl der „antiken christlichen“ wie der „neutestamentlichen“ Apokryphen sein müßte und es in der ersten Auflage der „Neutestamentlichen Apokryphen“ Edgar Henneckes übrigens auch war16. An diesem pragmatischen Umgang mit Kriterien ist hier festgehalten worden: War zunächst die separate Publikation der Texte aus Nag Hammadi angekündigt, um Platz zu sparen17, sind sie nun doch wieder hineingenommen worden (und zwar ausführlicher denn je), um dem gelegentlich erweckten Eindruck zu wehren, es handle sich nicht um antike christliche Apokryphen.
Die Kriterien für die Aufnahme von Schriften haben sich gegenüber der letzten Auf-lage nur an zwei Punkten mehr oder weniger entscheidend geändert18: Wenn erstens an die Stelle des traditionsreichen Adjektivs „neutestamentlich“ nun die allgemeine Bezeichnung „christlich“ getreten ist, kommt eine ganze Anzahl weiterer Schriften in den Blick, die sich auf die im kanonisch gewordenen Alten Testament aufgenommenen Schriften nach Inhalt oder Form beziehen. Einige Texte bezogen sich schon immer deutlich auf beide Testamente, so daß die Eingrenzung auf das Neue Testament schon immer etwas proble-matisch war: Im sogenannten Pseudo-Titusbrief (CANT 307) ist beispielsweise ein Stück einer sonst vollkommen unbekannten Elias-Apokalypse überliefert19, das gelegentlich unter die „Apokryphen und Pseudepigraphen des Alten Testaments“ gerechnet wurde, gelegentlich aber auch wegen der Rubrizierung seiner Quellenschrift unter die „Neute-stamentlichen Apokryphen“ ganz vergessen wurde. Die Frage, welche dieser Schriften in unsere Sammlung aufgenommen werden, ist noch nicht abschließend geklärt. Einerseits existieren gute andere Sammlungen dieser Literatur20, andererseits ist die Scheidung von
16 Zur Beschreibung des unterschiedlichen Inhalts der Auflagen vgl. Ch. Markschies, Apokryphen, 104–116.
17 Ebd., 130–132.18 Die erste Auflage der NTApo von E. Hennecke enthielt folgende „alttestamentliche Pseudepigraphen
christlichen Inhalts“ (die später wieder ausgeschieden wurden): AscJes (J. Flemming, ebd., 292–305); 5Esr (H. Weinel, ebd., 305–311), 6Esr (ders., ebd., 311–318) sowie OrSib VI 1–8; VII; III 1–45; III 63–92; VIII 1–106.107–216.218–250.251–323.324–336.337–358.359–428.429–455.456–479.480–500; I 319–359.360–400; II 34–153.238–347; III 372.776; V 256–259; XII 28–34; XIII 87 f.100–102 mit Fragmenten (J. Geffcken, ebd., 318–345).
19 D. de Bruyne, Epistula Titi, discipuli Pauli, De dispositione sanctimonii, RBen 37, 1925, (47–72) 58 = PLS 2/4, (1522–1542) 1534; A. de Santos Otero, in: NTApo6 2, (50–70) 63. – Vgl. auch: J.H. Charles-worth, The Old Testament Pseudepigrapha and the New Testament. Prolegomena for the Study of Chri-stian Origins, MSSNTS 54, New York u.a. 1988; M. de Jonge, Pseudepigrapha of the Old Testament as Part of Christian Literature. The Case of the Testaments of the Twelve Patriarchs and the Greek Life of Adam and Eve, SVTP 18, Leiden/Boston 2003.
20 Altjüdisches Schrifttum außerhalb der Bibel, übers. u. erl. v. P. Riessler, Augsburg 61928 (= ND Freiburg/Heidelberg 1988); The Apocrypha and Pseudepigrapha of the Old Testament in English with Introductions and Critical and Explanatory Notes to the Several Books ed. in Conjunction with many Scholars by R.H. Charles, Vol. 1: Apocrypha; Vol. 2: Pseudepigrapha, Oxford 1913 (= ND 1969); The Apo-cryphal Old Testament, ed. by H.F.D. Sparks, Oxford 1984 (ein Ersatz für den zweiten Band von Charles); The Old Testament Pseudepigrapha, Vol. 1: Apocalyptic Literature and Testaments, ed. by J.H. Charles-worth, New York u.a. 1983; Vol. 2: Expansions of the „Old Testament“ and Legends, Wisdom and Phi-losophical Literature, Prayers, Psalms, and Odes, Fragments of Lost Judeo-Hellenistic Works, ed. by J.H. Charlesworth, New York u.a. 1985; Jüdische Schriften aus hellenistisch-römischer Zeit (JSHRZ), begr. v. W.G. Kümmel, Neue Folge hg. v. H. Lichtenberger, Gütersloh 1974 ff. – Zwei Konkordanzen bieten griech. bzw. lat. Lesetexte: A.-M. Denis, Concordance grecque des pseudépigraphes d’Ancien Testament. Concordance, corpus des textes, indices, Louvain-la-Neuve 1987 (p. 815–925: Corpus des textes); W. Lech-
Haupteinleitung 8
jüdischen und christlichen Schichten in diesem Material oft sehr schwer durchzuführen und die wissenschaftliche Diskussion noch keineswegs abgeschlossen. Zweitens impliziert der neu in den Titel aufgenommene Begriff „antike“ (Apokryphen), daß für das hier vor-gelegte Sammelwerk grosso modo die üblichen Zeitgrenzen gelten, durch die das Ende der Antike definiert wird – im Bereich der Wissenschaft vom antiken Christentum gern das mutmaßliche Todesjahr des Johannes von Damaskus in der Mitte des achten Jahrhunderts. Wenn dieser Name genannt wird, ist angesichts seiner Verbindungen mit der Umayyaden-Dynastie sofort deutlich, daß auch der frühe Islam noch in die Spätantike gehört und, wie jetzt deutlicher erkannt wird, in vielfältiger Weise auf das reichskirchliche Christentum und seine Neben- und Randphänomene bezogen war21. Insofern wurde im Rahmen die-ser Neuauflage ein stärkeres Gewicht auf Spuren antiker christlicher Apokryphen in isla-mischer Überlieferung gelegt.
Von vornherein ausgeschieden werden können für eine solche Auswahl einige populäre Kriterien, die sich mit dem Begriff biblischer „Apokryphen“ verbinden: Es handelt sich bei den meisten, wenn auch nicht allen Schriften nicht um „geheime“ Literatur; gerade die gnostischen Texte, die sich als esoterische Literatur für eine kleine Elite eingeweihter Frommer geben, waren – soweit wir wissen – in diversen Abschriften verbreitet; der große Textfund von Nag Hammadi zeigt überdies, daß selbst in streng orthodoxen christlichen Klosterbibliotheken diese Literatur gehalten und vermutlich doch auch gelesen wurde22. Außerdem wurden längst nicht alle seit der ausgehenden Spätantike als „apokryph“ be-zeichneten Schriften gleich von der Mehrheitskirche, die sie so rubrizierte, auch für häre-tisch gehalten. Einzelne Texte wie beispielsweise das Protevangelium Jacobi oder verschie-dene Apostelakten spielten eine große Rolle in der Frömmigkeit von Laien wie Klerikern, von Mönchen und Nonnen; sie waren weit verbreitet und existieren bis auf den heutigen Tag in vielen Handschriften, die diese Verbreitung dokumentieren. Freilich handelte es sich nicht um Texte, hinter denen ein durch eine Autorität geschütztes Autorenindividuum stand und die daher ausschließlich in der von diesem Autorenindividuum gewünschten Gestalt durch den säkularen antiken Buchhandel und die kirchlichen Kopisten verbreitet wurden. Natürlich werden in der ganzen christlichen Antike christliche Schriften unter dem Namen von Autoren verbreitet, die diese nicht abgefaßt haben: So enthält das Corpus der Schriften des ägyptischen Bischofs Athanasius bedeutende Schriften, die sicher nicht von ihm stammen; die christologische Debatte des fünften Jahrhunderts wurde durch
ner-Schmidt, Wortindex der lateinisch erhaltenen Pseudepigraphen zum Alten Testament, TANZ 3, Tübingen 1990 (p. 212–241: Lesetexte); vgl. auch A.-M. Denis, Concordance latine des Pseudépigraphes d’Ancien Testament. Concordance, Corpus des textes, indices, CChr.Thesaurus Patrum Latinorum. Sup-plementum, Turnhout 1993.
21 Eine vorsichtig wägende Übersicht hat Th. Hainthaler vorgelegt: dies., Christliche Araber vor dem Islam. Verbreitung und konfessionelle Zugehörigkeit. Eine Hinführung, Eastern Christian Studies 7, Löwen 2007.
22 Zu diesem (nicht unumstrittenen) Thema: Ch. Markschies, Theologie (wie Anm. 3), 330 Anm. 491 und C. Scholten, Die Nag-Hammadi-Texte als Buchbesitz der Pachomianer, JbAC 31, 1988, 144–172; (kri-tisch) A. Khosroyev, Die Bibliothek von Nag Hammadi. Einige Probleme des Christentums in Ägypten während der ersten Jahrhunderte, Arbeiten zum spätantiken und koptischen Ägypten 7, Altenberge 1995, 61–103; S. Emmel, Religious Tradition, Textual Transmission, and the Nag Hammadi Codices, in: The Nag Hammadi Library after Fifty Years. Proceedings of the 1995 Society of Biblical Literature Commemoration, ed. by J.D. Turner/A.M. McGuire, NHMS 44, Leiden u.a. 1997, 34–43.
Haupteinleitung 9
diese Pseudathanasiana aber tief beeinflußt23. Als „living literature“24, deren Textgestalt nicht durch den Prozeß einer kirchlichen Kanonisierung stabilisiert und normiert wird, haben die hier gesammelten „apokryphen“ Schriften etwas sehr fließendes.
Wollte man freilich den Inhalt dieser Sammlung ganz präzise bezeichnen, müßte sie „Antike Christliche Apokryphen und ergänzende Materialien“ übertitelt werden. Aus Gründen der Tradition dieser Sammlung, aber auch, um alles relevante Material bei-sammen zu haben, enthält dieser Band beispielsweise auch die „außerchristlichen Zeug-nisse über Jesus“ (S. 209–218), die Nachrichten und Zitate zum „Evangelium“ des Mani und – wie gesagt erstmals in sehr ausführlicher Form – Material aus der islamischen Über-lieferung. Natürlich soll damit nicht behauptet werden, dies seien alles „antike christliche Apokryphen“. Aber schon die Tatsache, daß sich mit dem Testimonium Flavianum unter jenen außerchristlichen Zeugnissen vielleicht eine von Christen verantwortete Fälschung25 befindet und der nordafrikanische Kirchenvater Augustinus den lokalen Manichäismus für christlich halten konnte und sich ihm zeitweilig anschloß, rechtfertigen die Aufnahme in eine Sammlung christlicher Apokryphen.
Wenn man verstehen will, was den Begriff „neutestamentliche Apokryphen“ lange so reizvoll machte, muß man sich wenigstens kurz die Geschichte des Begriffs „apokryph“ und der verwandten Ausdrücke, auf die er sich bezieht – also der Begriffe „Kanon“ und „Testament“ – klarmachen. Dies wird im folgenden Abschnitt versucht; der ebenfalls zen-trale Begriff „Evangelium“ wird aus Gründen der Systematik dieses Sammelwerkes erst in der Einleitung zum Teil B. Außerkanonische Evangelien behandelt (S. 343–352). Die wich-tigsten Texte finden sich im letzten Abschnitt dieser Haupteinleitung in deutscher Über-setzung mit einer knappen Einleitung, dort werden auch die einschlägigen Editionen und die wichtigste Sekundärliteratur bibliographiert.
2. Die zentralen Begriffe: Kanon, Apokryph, Testament
1. Literatur: Th. Zahn, Grundriss der Geschichte des neutestamentlichen Kanons. Eine Ergän-zung zu der Einleitung in das Neue Testament, 3. Aufl., um eine Einführung und ein Register erweiterter Nachdruck der 2. Aufl., Leipzig 1904, v. U. Swarat, Wuppertal 1985; G. Quell/J. Behm, Art. διατίθημι, διαθήκη, ThWNT 2, Stuttgart 1935, 105–137; H. Oppel, κανών. Zur Bedeu-tungsgeschichte des Wortes und seiner lateinischen Entsprechungen (Regula – Norma), Ph.S 30/4, Leipzig 1937; H.W. Beyer, Art. κανών, ThWNT 3, Stuttgart 1938, 600–606; R. Meyer/A. Oepke, Art. κρύπτω κτλ., C. Beilage: kanonisch und apokryph, ThWNT 3, Stuttgart 1938, 979–999; H. von Campenhausen, Die Entstehung der christlichen Bibel, BHTh 39, unveränderter
23 A. Kardinal Grillmeier, Jesus der Christus im Glauben der Kirche, Bd. 1: Von der apostolischen Zeit bis zum Konzil von Chalcedon (451), Freiburg u.a. 1979, 673–686.
24 Ich verwende einen literaturwissenschaftlichen Ausdruck, der in der historischen Liturgiewissen-schaft bereits eingeführt ist: P.F. Bradshaw, Liturgy and ‚Living Literature‘, in: Liturgy in Dialogue. Essays in Memory of R. Jasper, ed. by ders./B. Spinks, Collegeville, MN 1993, 138–153.
25 Dazu jetzt E. Castelli, The Author of the Refutatio omnium haeresium and the Attribution of the De Universo to Flavius Josephus, in: Des évêques, des écoles et des hérétiques, Actes du colloque inter-national sur la Réfutation de toutes les hérésies (Genf, 13–14 juin 2008), éd. par E. Norelli/G. Aragione, Lausanne 2009, 111–113.
Haupteinleitung 10
Nachdruck der ersten Ausgabe 1968 mit einem Nachwort von Ch. Markschies, Tübingen 22003; R.McL. Wilson, Art. Apokryphen II. Apokryphen des Neuen Testaments, TRE 3, Berlin/New York 1978, 316–362; W. Schneemelcher, Art. Bibel III. Die Entstehung des Kanons des Neuen Testaments und der christlichen Bibel, TRE 6, Berlin/New York 1980, 22–48; E. Gräs-ser, Der Alte Bund im Neuen. Eine exegetische Vorlesung, in: ders., Der alte Bund im Neuen. Exegetische Studien zur Israelfrage im Neuen Testament, WUNT 35, Tübingen 1985, 1–134; J. Assmann, Das kulturelle Gedächtnis. Schrift, Erinnerung und politische Identität in frühen Hochkulturen, München 21997, 93–97. 174–176; C. Colpe, Sakralisierung von Texten und Filia-tionen von Kanons, in: Kanon und Zensur, hg. v. A. u. J. Assmann, Archäologie der literari-schen Kommunikation 2, München 1987, 80–92; ders., Art. Heilige Schriften, RAC 14, Stuttgart 1988, 184–223; F. Gori, Gli apocrifi e i padri, in: Complementi interdisciplinari di patrologia, a cura di A. Quacquarelli, Rom 1989, 223–272; M. Halbertal, People of the Book. Canon, Meaning, and Authority, Cambridge, MA u. a. 1997, 1–10; B. Lang, Art. Kanon, HRWG 3, Stutt-gart 1993, 332–335; W. Kinzig, Καινὴ διαθήκη: The Title of the New Testament in the Second and Third Centuries, JThS.NS 45, 1994, 519–544; M. McNamara, Midrash, Apocrypha, Culture Medium and Development of Doctrine. Some Facts in Quest of a Terminology, Apocrypha 6, 1995, 127–164; C. Colpe, „Vertraulich – verborgen – verboten – verraten“: Zur Psychologie der Geheimhaltung und der Erforschung „apokrypher“ Schriften, in: For the Children, Perfect In-struction. Studies in Honor of H.-M. Schenke on the Occasion of the Berliner Arbeitskreis für koptisch-gnostische Schriften’s Thirtieth Year, hg. v. H.-G. Bethge u.a., NHMS 54, Leiden u.a. 2002, 27–46; H. Ohme, Kanon ekklesiastikos. Die Bedeutung des altkirchlichen Kanonbegriffs, AKG 67, Berlin/New York 1998; ders., Art. Kanon I (Begriff), RAC 20, Stuttgart 2004, 1–28; T. Nicklas, Semiotik – Intertextualität – Apokryphität: Eine Annäherung an den Begriff ‚christ-licher Apokryphen‘, Apocrypha 17, 2006, 55–77; Ch. Markschies, Kaiserzeitliche christliche Theologie und ihre Institutionen. Prolegomena zu einer Geschichte der antiken christlichen Theologie, Tübingen 2007.
Alle drei Begriffe – Kanon, apokryph und Testament – stammen aus der Antike, haben schon in der Antike ihre Bedeutung gewechselt und werden seit der Neuzeit nochmals in abweichendem Sinne gebraucht. Daher droht Begriffsverwirrung und ist eine Klärung notwendig. Sie geschieht durch Begriffsgeschichte. – Der deutsche Begriff „neutestament-liche Apokryphen“ wurde vermutlich in der Neuzeit in Analogie zu dem der „alttesta-mentlichen Apokryphen“ gebildet. Offenkundig hat der damalige Wittenberger Theologie-professor Andreas Bodenstein von Karlstadt (um 1482–1541) 1520 die Begriffsverwendung für das Alte Testament geprägt26, weil er die Schriften, die im griechischen und latei-nischen Alten Testament kanonischen Rang besitzen, jedoch nicht in der hebräischen Bibel enthalten sind (also: 3Esr, Jdt, Tob, 1–3 Macc, OrMan, Sap, Sir, Bar, EpJer, Est[gr]
26 In seiner Schrift De canonicis scripturis libellus (bequem zugänglich bei: K.A. Credner, Zur Ge-schichte des Kanons, Halle 1847 (= ND Vaduz 1988), 291–412; vgl. zur Popularisierung der Thesen in deut-schen Texten Karlstadts J. Leipoldt, Geschichte des neutestamentlichen Kanons, Tl. 2: Mittelalter und Neuzeit, Leipzig 1908, 105–107 und allgemein N. Walter, „Bücher: so nicht der Heiligen Schrifft gleich gehalten …“? Karlstadt, Luther – und die Folgen, in: ders., Praeparatio evangelica. Studien zur Umwelt, Exegese und Hermeneutik des Neuen Testaments, hg. v. W. Kraus, WUNT 98, Tübingen 1997, 341–369 sowie E. Mühlenberg, Scriptura non est autentica sine authoritate ecclesiae (Johannes Eck). Vorstel-lungen von der Entstehung des Kanons in der Kontroverse um das reformatorische Schriftprinzip, ZThK 97, 2000, 183–209.
I. Index textus
Biblica
Vetus Testamentum
Genesis1 12551,1 1144, 12401,1–2,4 8001,2 11441,3–31 9451,4 7341,6 f. 7351,9 (LXX) 9451,11 10721,14 10661,26 12321,26 f. 1066, 10721,27 6812,2 11612,7 548, 734, 802 f.2,7 (LXX) 9452,10–14 8182,21 1922,21 f. 4133,1–7 4063,13 9213,16 7513,19 316, 3304,1–16 7974,25 (LXX) 12375,18–24 7985,24 255, 3416,1–4 9226,2 7657,11 8047–9 7988,2 80412,2 f. 92013,1 71916,6–14 101616,11 91618,1–15 91519,26 919
21,1–3 91521,7 91821,8 91724,11 92024,13 92024,15 92025,19–27,45 79825,23 92330,6 91830,8 91830,23 91835,19 31937 79737,12–35 131637,29 92937,35 131539 79742,21 f. 131645 131649,11b 1282
Exodus3,1–6 9264,22 600, 60513,2 96615 102016,31 61817,1–7 102017, 8 79317,11 79320,5 120322,8 63723,20 f. 25523,21 25524,8 (LXX) 2224,18 91526,31 92026,36 92028,33 f. 1359
I. Index textus 1366
28,33–35 41728,34 41928,36–38 91729,38 90830,25 16832,1 78032,11–14 78033,9 92534,28 91535,25 92036,35 92036,37 92039,25 41940,34 f. 925
Leviticus2,13 5414,2 636, 6425,18b 636, 64210,9 28616,21 69219,18 64319,18b 187 f.21,17–21 90823,15 116225,8 1162
Numeri5,11–31 9236,3 2866,5 28611,8 612, 61816,31–33 91917,16–23 191
Deuteronomium4,26 1627,19 7938,15 74611,2 79312,32 16216,9 116219,15 236, 25521,6–8 69121,22 f. 691 f.21,23 239, 25622,22 92122,23–27 92123,1 90825,4 33
25,5 f. 29628,28 f. 69231,19 61732,35 24934,5 f. 255
Iosue2,18 4047 253
Iudicum5,11 10616,12 9208,19 91613,2 611, 61713,3 91613,5 624, 629, 91613,6 62413,7 629, 91616,17 62416,17 (LXX) 62917,1 611, 61719,1 (LXX) 611, 617
Ruth4,12 2964,18–22 296
Samuhel I1,1–28 9081,6 9151,7 f. 5421,11 9161,20 9161,21 9181,22 f. 9181,25 9181,26 9161,28 9162,1 918, 12332,11 9162,12–17 7804,10 f. 7804,11 7804,17 78012,22 25621,11–16 576
Samuhel II6,14 918
Biblica 1367
7 102611,24 (LXX) 510
Regum I5,9–13 7578,19 10268,56–58 25612,20–14,20 77912,28 77919,8 915
Regum II2 2522,11 340 f.16 784
Paralipomenon I2,1–15 2963,5–24 296
Paralipomenon II3,14 92024,20 f. 417, 79924,20–22 641, 928
Iob1,12 7791,13–19 7792,2 8012,6 7792,7 7792,9 f. 7793,3 3353,12 33516,19 62728,22 (LXX) 70733,15 106137,4 f. 40538,10 f. 106641,6 75341, 10–12 75342,17a–e 78
Psalmi1,3 916, 11171,5 8332,7 605, 613, 615, 6192,9 3182,12 12333,2–9 1075
7,8 8487,16 97413,3 (LXX) 108314,4 82118,2 80418,14 (LXX) 40521,2 (LXX) 69223,2 73423,7 25923,7 (LXX) 259, 714 f.23,8 (LXX) 25929,3 40533,9 94534,16 28736,10 60040,18 60749,18 (LXX) 108349,19b (LXX) 108349,20 (LXX) 108349,21b (LXX) 108359,5 (LXX) 81268,22 (LXX) 69269,29 125070,6 60771 (LXX) 25678,10 (LXX) 108381,6 (LXX) 108882,6 82384,11 129686,1 60788,13 60389,13 123791,11 91991,13 75495,10a (LXX) 872101,2 845106,10 821109,1 (LXX) 872110,1 381, 962116,16 327116,16 f. 328117,22 (LXX) 517118 288, 1184118,26 260120,1 (LXX) 704, 731121,4 617129,8 (LXX) 318132,13 f. 600132,14 605135,6 (LXX) 734
I. Index textus 1368
138,8 327143,12 327145,6 768148,1 627148,7 999
Proverbia2,4 f. 6014,18 7316,20 6017,26 3887,27 605, 6158,16 6028,17b 60111,30 91821,13 824
Ecclesiastes12,6 324
Isaias1,3 89, 9981,4 6933,10 286 f.3,10 (LXX) 288, 11794,3 6295 4975,16 10615,21 12506 6346,1–3 7916,4 6416,9 f. 226, 2287 7847,14 281, 290 f.8,23 2579,1 257, 615, 6199,2 92511 19711,1 62411,2 599, 605, 1175, 125514,33 ff. 80317,6 28519,1 100125,8 25926,19 25929,13 (LXX) 36130,26 80534,4 74435,5 f. 226, 304
43,18 f. (LXX) 37945,5 120345,19 16246,6 1146,9 (LXX) 1203, 127046,18 123748,22 26850,6 69252,5b 4153,7 69253,12 118854,1 41, 91756,3 67157,21 26858,2 69159,9 f. (LXX) 69260,19 f. 125660,19 f. (LXX) 75061,1 30461,1 f. (LXX) 50263,19 69365 19765,25 1000
Hieremias1,18 10812,13 358, 6009,22 f. 31510,11 25613,27 69315,20 108117,13 60017,14 25623,20 91829,12–14 60131,9 600, 60531,15 131532,27 32135,2–19 28738,31–34 22
Hiezecihel1,1 6931,6 611,10 618,3 (LXX) 600, 60328,14 77728,17 77728,18 80340,2 404
Biblica 1369
Danihel2 7833,1–30 7833,50 (LXX) 11203,55 (LXX) 10666,6 (LXX) 11206,8 (LXX) 11206,13 (LXX) 11206,18 (LXX) 11207 4947,13 f. 3048,26 1912,3 73113,1–64 783
Osee11,1 628 f., 968
Amos6,12 9188,9 692
Micha4,8 2865,1 628, 9997,4 12
Habacuc3,2 893,2 (Itala) 998
Sacharia1,1 64114,8 35814,9 256
Maleachi3,10 804
Alia Biblica
Novum Testamentum
Baruch3,12 600
Bel et Draco31 f. 112036 600, 603
Iudith13,6 12
Iesus SirachProl. 22 6311,8 8443,22b 194,1 (hebr.) 284,11 6006,27 f. 6026,28 60315,16–21 108519,16 64223,13 642
24,7 599, 60540,28 64143,17 40545,9 41946,17 40551,26 f. 602
4 Macchabaeorum7,21 12
Sapientia5,2 10616,12 6017,27 59911,15 91618,15 f. 690
Tobias2,13 f. 9153,7 f. 9154,16 1073
Evangelium secundum Matthaeum1 f. 614, 618, 625, 895 f., 9381,1 196, 294, 896
1,1–17 295 f., 6181,5 par. 13301,15 296
I. Index textus 1370
1,16 290, 319, 325, 340, 8961,18 290 f., 294, 896, 9251,19 290, 316 f., 327, 9221,20 294, 317 f., 896, 9251,20 f. 318, 327, 9221,21 318, 9201,23 290, 5741,23b 3011,24 318, 388, 9221,24 f. 2941,25 290, 8961,35 6462 590, 941, 10142,1 628, 896, 9622,1–5 9272,1–12 13272,2 216, 927, 13272,3 9432,5 6282,5 f. 6282,7 9272,8 9272,9 9292,11 290, 927, 9672,12 927, 9672,13 294, 373, 9432,13 f. 2942,13–15 9672,13–16 3192,15 628 f., 944, 9692,16 268, 928, 9432,18 13152,19 294, 9442,19–23 3202,20 9442,21 656 f.2,22 10682,23 294, 624, 628 f.3,4 612, 6183,4–6 6123,5 6183,6 6173,7 6183,10 10793,10 par. 5563,11 619, 13043,12 10913,13 6183,14 636, 6193,15 550
3,16 257, 599, 605, 618 f., 9193,16 par. 12963,17 605, 612 f., 6194,1 593, 600, 6034,1–11 2024,1–11 par. 5754,2 9154,4 par. 5414,5 656–6584,8 600, 6034,10 1236 f.4,16 9254,18 6174,18–22 6174,23 2294,24 10675,2 6175,8 5175,11 1084, 10915,12 604, 1086 f., 12955,13 2035,14 192, 512, 12045,16 12045,17 22, 157, 616, 6675,17 f. 6135,21 f. 6375,22 657 f.5,32 637, 6595,33–36 8345,36 8395,37 13055,44 189, 370, 10735,45 635, 6405,48 10806,1–4 508 f.6,3 5166,5 f. 508 f.6,6 5476,11 6406,12 6566,13 6576,16–18 508 f.6,19 1916,20 f. 2046,21 12146,22 11406,25 par. 5406,25–33 5036,26 7326,27 502
Biblica 1371
6,30 10766,33 par. 1886,34 1140, 11487,5 41, 657 f.7,6 464, 5207,7 603, 940, 10857,7 f. 6017,8 940, 12137,11 6597,12 22, 28, 6587,14 10777,15 10897,16–18 10467,16–20 5137,17–19 3887,19 10217,21 539, 640, 658, 10737,22 9987,23 41, 657 f.8,2 3948,2 f. 10678,2–4 3618,12 546 f., 11408,13 78, 6178,16 10678,20 4948,22 D 3988,26 10768,28–32 2709,2–8 10669,9 576, 595, 604, 617, 7919,9–13 614, 13179,13 419,14 f. 5219,15 3839,16 f. 5149,18 3949,18 f. 9579,20–22 270, 276, 10679,23–26 9579,32 f. 10679,34 8259,35 2299,37 108610,1 229, 104710,2 61710,2–4 49810,2–4 parr. 61710,3 228, 115610,4 1297
10,5 61710,10 33, 114810,11–13 35610,15 107810,16 513, 659, 108910,18 82610,22 109110,25 114810,26 507 f.10,32 f. 64010,34–36 207, 625, 63510,34–36 par. 630, 64010,37 129710,39 94010,40 130210,41 f. 108711,4 f. 106711,5 228, 30411,11 51411,12 65911,13 2211,20 f. 64511,22 107811,24 107811,25 659, 125011,27 64011,28 55411,28 f. 60311,28–30 51911,29 60112,1 94312,2 94612,9–13 par. 633, 64012,9–13 parr. 62912,10–13 106612,11 f. 743, 125612,13–21 par. 63612,29 510, 51212,31 f. 513, 70612,33b 125612,33–35 51312,35 640, 125612,40 656, 65912,46 par. 64212,46–50 282, 290, 52012,47–50 par. 615, 61912,50 192, 282, 640, 65813 104113,3 45413,3–9 508, 939
I. Index textus 1372
13,4 f. 45413,8 95413,9 508, 51013,11 51613,12 51313,14 73113,14 f. 22813,16 f. 107913,18–30 45413,21 46413,24–30 51513,30 109113,31 f. 510, 1140, 115013,38 108013,42 114013,43 73113,44 52113,44–46 50813,45 f. 51813,45 f. par. 18813,47–50 50813,50 114013,53–58 283, 29013,55 282, 290 f., 294, 314, 95713,56 28213,57 29113,57 f. 51213,58 88614,1–10 26814,1–12 parr. 101914,2 51014,13–21 95414,17–21 106714,23–33 106714,27 129414,31 412, 1069, 107615,1–20 35815,5 657, 65915,8 f. 36115,11 50915,13 513, 539, 55715,14 1088, 109015,17–20 50915,22 394, 39815,25 394, 39815,30 106715,32 135215,32–39 95416,2 f. 657, 65916,8 1076
16,13–20 50916,17 632, 640, 643, 656, 65916,18 151, 74616,19 131816,21 134116,23 133916,24 121316,24 f. 51516,26 192, 51717,1 40417,1–8 123617,1–9 par. 60017,5 92517,9 134117,20 187, 136017,22 134117,24–27 107318,1 50918,1–4 parr. 20318,2 50718,3 51118,6 60518,10 640, 125018,12 f. 94018,12–14 125518,15 f. 109118,19 187, 514, 521, 539, 64018,20 512, 67018,21 f. 630, 636, 64218,22 588, 596, 655–65918,35 53919,11 f. 463 f.19,12 67019,13–15 51119,16 633, 64319,16 f. 38719,16–24 629, 64319,16–30 64219,18 f. 63419,19 511, 64219,19b 187 f.19,22 64319,23 f. 643, 109019,24 633, 64319,26 636, 107619,27 1297, 130219,28 603, 617, 108019,29 515, 1297, 130219,29 f. 52119,30 507
Biblica 1373
19,30 par. 37920,16 379, 50720,19 1340 f.20,20 39520,28 18620,34 134521,1–9 parr. 64821,9 582, 627 f.21,12–17 par. 64621,18–20 94621,21 514, 52121,28–31a 54621,31 65821,33–41 51721,33–46 51021,42–46 51721,46 134022,7 21622,8 108622,10 635, 64022,13 546 f., 114022,15 104722,15–22 361, 52122,29 16122,30 82322,35 125022,39 511, 134022,40 2222,42–46 98122,44 872, 106623,8 50923,8 f. 108623,9 19223,13 18723,14 7823,24 108823,27 f. 188, 35823,35 417 f., 630, 641, 799, 928 f.24 108224,3b 51524,5–11 109124,12 106124,22 107924,27 f. 18824,24 107924,31 107924,35 50824,40 f. par. 18824,45–51 63324,51 1140
25,1–12 55525,1–13 518, 108825,10 108825,14–30 578, 625, 630, 633, 63925,21 f. 64025,30 546 f., 625, 636, 639 f., 114025,35 101025,43 101025,46 1078 f.26 74526,5 134026,6–13 96626,17 62026,20–29 parr. 20126,26 60526,27 f. 107126,28 2226,29 108026,30 f. 37526,32 134126,33 f. 37526,34 106925,34–36 772, 78526,35 133926,38 258, 38326,41 381, 38326,45 26, 4526,47–50 25426,49 104726,53 34026,59 105026,60b 105026,61 245, 51826,63 104826,63a 105026,63 f. 75726,64 286, 106626,64a 105026,64b 105026,65 92926,65a 105026,65 parr. 132326,66 105026,67 f. 85826,69 62426,69–75 106926,71 62426,74 656 f., 66027,1 1049 f.27,2 1050
I. Index textus 1374
27,4 92227,15–18 24727,16 63227,17 63227,18 104727,19 238, 243, 26727,20 62327,20–23 24727,24 691, 69427,24 f. 24727,25 216, 249, 1312, 1323, 134127,27 104727,28 1049 f.27,29 par. 81127,29a 104927,29b 1049 f.27,29c 1049 f.27,31b 105027,33 106827,34 81827,38 1048, 106827,45 27127,48 104927,51 692, 92927,51 par. 73827, 51 f. 73827,51–53 27127,52 f. 69427,53 646, 65827,54 292, 134027,56 289, 29227,57 398, 646, 132427,59 604, 1048, 132427,60 660, 104827,61 29227,62–66 597, 599, 69327,63 1048, 134127,64–66 134127,65 657 f., 66028,1 292, 577, 129528,1 par. 69428,1–10 69328,2 395, 398, 134228,2–4 25028,4 132628,5–7 25028,6 104828,7 106828,8 113628,10 839, 1068 f.
28,11–15 694, 132628,12 134228,12–14 25028,16 404, 112728,16–20 112428,17 1069, 121328,18 1076, 113628,18–20 107328,19 1080, 121328,19 f. 120428,20 120128,29 1207
Evangelium secundum Marcum1,4 611, 6181,4 f. 6171,4–6 6121,5 617 f.1,6 612, 618, 10151,9 6181,9–13 parr. 10201,10 599, 605, 619, 9191,10–11 9821,11 30, 605, 612 f., 619, 896, 12551,12 6031,12 f. par. 7991,13 9191,15 1020, 10611,16 6171,16–20 6171,23 10611,26 10611,29 6171,31 3981,34 10671,40–42 10671,40–42 parr. 2061,40–44 3611,43 3661,44 9262,1–12 200, 2462,3–12 10662,14 7912,15–17 par. 3702,17 412,18–20 5212,19 parr. 5552,21 f. 5142,23 9432,24 946
Biblica 1375
3,1–6 633, 6403,2 2703,3–5 10663,4 12563,8 3993,14 6173,16–19 4983,17 13163,18 228, 974, 979, 11563,18 par. 6963,20–35 2823,20 f.31–35 2903,21 2823,22 parr. 2183,27 510, 5123,28 f. par. 8353,28–30 5133,31 f. 280, 5983,31–35 291, 520, 6193,31–35 par. 2823,32–34 2823,34 2873,35 1924 495 f.4,1–9 2064,3–9 191, 508, 9394,6 4644,8 9544,9 508, 5104,11 399, 5164,17 4644,21 5124,22 502, 507 f.4,23 1130 f., 1133, 12134,25 5134,29 5104,30–32 510, 1140, 11504,35–41 10675,1–15 2705,1–20 10675,7 3985,18 398, 12975,21–43 2005,22–24 9575,24 3985,25 f. 2375,25–29 10675,25–34 246, 2705,34 10925,35–43 957, 1066
5,40 3985,41 3986,3 280, 314, 316, 644, 957, 9796,4 f. 492, 5126,7 10476,14–29 par. 3196,17–27 2686,17–28 7896,30–44 9546,38–44 10676,47–52 10676,50 12947,1–23 3587,6 f. 3617,15 5097,18–23 5097,24–30 par. 5557,32–35 10677,36 9268,1–9 9548,11 12508,17 10898,22–25 10678,22–26 2008,27–30 5098,29 308,31 par. 315, 6058,33 parr. 13198,33 13398,34 f. 5158,36 192, 517, 12609,2 3989,2–8 11279,2–13 12019,7 12559,27 3989,31 par. 3159,33 f. 5099,36 5079,40 3709,40 par. 1899,43 par. 3259,43–47 par. 3259,47 par. 3259,49 188, 54110,1 39910,2 125010,13 39810,13–16 511, 125010,14 398
I. Index textus 1376
10,15 507, 51410,17 64310,17 f. 38710,17–22 36110,17–25 64310,21 398, 60410,22 39510,25 64310,28 130210,28 f. 1297, 130210,29 130210,29 f. 515, 52110,31 50710,33 f. par. 31510,34 39214,43–45 par. 79910,45 392, 125010,46 39910,46–52 24610,46–52 parr. 20610,48 394, 39811,1 120111,1 par. 41211,9 30611,10 58211,12–14 94611,20 f. 94611,23 514, 52112,1 49712,1–9 51712,1–12 51012,10–12 51712,12 134012,13–17 52112,15 125012,24 29, 106112,30 f. parr. 20412,31 511, 134012,31a par. 187 f.12,35–37 28113 108213,3 120113,3 par. 312, 41213,4 51513,9 107113,20 107913,21 507, 52213,31 50813,32 20213,35 1071
14,2 134014,10 104814,10 f. 79914,11 1048, 123314,12 62014,22 60514,23 107114,24 2214,25 598, 60414,26 120114,26 par. 41214,26 f. 37514,29 f. 37514,31 133914,45 104814,51 39814,51 f. 131714,56b 105014,58 518, 105014,58 par. 69314,59 105014,61 par. 69214,61b 105014,62 28614,63a 105014,64b 105014,65 69214,71 parr. 131715,5 par. 69215,7 63215,10 104815,11 63215,16 104815,16–20 par. 69215,16–20a 120615,17a 104915,17b 104915,18 104915,19 (syc) 104815,22 106815,23 692, 104915,24 par. 69215,26 par. 69215,27 1048, 106815,27 par. 69215,28 Pesch. 105015,33 21315,33 par. 69215,34 par. 547, 69215,36 1049
Biblica 1377
15,36 par. 692, 81815,38 53615,38 par. 692, 72215,39 134015,39 par. 69415,40 292, 319, 399, 681, 101715,40 par. 31715,40 f. 131915,42 par. 69115,46 60415,46 par. 69315,46a 104815,46b 104815,47 29216 1068, 108016,1 292, 319, 399, 681, 106816,1 par. 31716,1–8 695, 101716,3 395, 69316,3 f. 69416,4 106816,5 134216,6 30, 106816,9 26516,9–20 32, 78, 105916,10 106816,11 f. 106816,14 1060, 106916,15 1048, 1061, 1080, 121316,16–18 25016,17 f. 7616,19 106616,20 1298
Evangelium secundum Lucam1 10141 f. 614, 618, 886, 895, 9381,1 32, 78, 460, 5741,1 f. 5741,1–4 159, 10531,2 301,3 33, 1191,5 612, 617 f., 9621,5–18 6181,5–25 4181,5–66 10141,6 f. 9151,9–12 4171,13 9161,20 417
1,20–22 9201,21 419, 9281,22 4171,24 916, 9211,25 9181,26–38 318, 1070, 13171,29–31 9201,27 291, 294, 8961,28 301, 727, 751, 9201,31 291, 9161,32 9201,33 5991,34 291, 904, 910, 9211,35 294, 8961,35 f. 2911,36 298, 319, 373, 896, 9211,38 9201,39 9211,41 9211,42 307, 920 f., 9591,43 9211,44 9211,45 10181,46 9171,46–55 2911,48 291, 918, 920 f.1,56 9211,64 417, 9201,71 9251,78 f. 9251,80 10142,1 318, 896, 9232,3 318, 8962,4 294 f., 8962,4 f. 9232,4–6 3182,5 2912,7 291, 319, 928, 10662,8–15 3052,8–20 10042,9 9162,10 3882,12 3882,15 f. 13272,19 2912,22–24 9662,25 f. 9292,25–35 10182,25–38 9662,28–35 254
I. Index textus 1378
2,29 9542,30 925, 9662,32 923, 925, 9662,34 255 f., 9232,38 9662,40 9172,41–52 291, 295, 937, 958, 9642,42a 9622,43 9582,46–49 12492,48 2912,48 f. 9822,51 291, 330, 341, 954, 9792,52 894, 8963,1 235, 2683,1 f. 235, 6123,1–4 6173,2 618, 9463,3 6173,3 (Q) 5003,12 6183,16 619, 13043,17 1079, 10913,19 f. 2683,21 599, 6183,22 605, 612 f., 618 f., 9193,23 291, 294, 319, 325, 340, 6173,23–38 294, 2963,24 2963,31 8964,2 9154,10 9194,16–30 938, 12464,18 953, 9564,22 291, 294, 956, 9584,24 291, 493, 502, 5124,30 3614,38 6175,12–14 3615,12–15 10675,13 3665,17b 6925,26 9255,27 604, 7915,27–29 5765,29 9175,32 415,33–35 5215,36–39 5146 f. 385
6,1 9436,2 9466,5 D 185 f., 1886,6–11 633, 6406,9 12566,13 6176,15 4996,14–16 4986,16 11566,20b (Q) 5156,21a (Q) 5176,22 f. (Q) 5176,22–27 10846,23 10876,24 10906,27 10736,27 f. 3706,30 (Q) 5206,34 f. (Q) 5206,39 10906,39 (Q) 5126,41 f. (Q) 5116,43–44 388, 10466,43–45 (Q) 5136,44a 12566,45a 12566,45 f. 3856,46 3617,1 f. (Q) 5017,11–17 9577,12 (Q) 5087,14 3987,14 f. 10667,16 8497,22 228, 10677,24 5097,24 (Q) 5007,24 f. (Q) 5187,28 (Q) 5147,29 f. 385, 6187,31–35 9507,33 (Q) 5007,35 6007,36 3857,36–50 571, 9667,38–35 6478,3 1178, 13218,5–8 508, 9398,8 508, 510, 9548,10 516
Biblica 1379
8,13 4648,14 11178,16 5128,17 502, 5088,18b 5138,19–21 291, 5208,21 192, 291, 4738,26–35 2708,26–39 10678,41 f. 9578,43–48 270, 276, 10678,49–56 938, 957, 10669,1 10479,2 10739,2–13 12019,9 f. 6019,10–17 9549,18–21 5099,23 f. 5159,25 192, 5179,46 5099,47 5979,50 189, 3709,52 5099,53 3999,55 1869,58 4949,58 (Q) 51910,1 228, 421, 1047, 115610,2 (Q) 51810,5 f. 35610,7 33, 114810,8 f. (Q) 50910,13 64510,13–15 (Q) 50010,16 18610,17 104710,18 106110,19 136110,20 60410,27 511, 134010,30–37 19110,34 55311,1 120111,9 60311,9 f. 108511,9 (Q) 52011,9 f. (Q) 507, 52011,21 51011,21 f. 512
11,27 f. 291, 51811,33 (Q) 51211,34 1140, 114311,34 f. (Q) 51111,39 (Q) 50011,39 f. (Q) 51911,42 (Q) 50011,49–51 (Q) 50111,50 64111,51 417 f.11,52 (Q) 513, 52112,2 (Q) 507 f.12,3 (Q) 51212,10 51312,13–15 (Q) 51812,13–21 630, 64312,15 f. 109012,16–21 51612,22 (Q) 51212,22–31 50312,23 54012,25 (Q) 50212,33 19112,33 (Q) 51812,35 268, 51012,35–39 (Q) 52112,39 f. (Q) 51012,49 188, 50812,51–53 630, 64012,51–53 (Q) 50912,56 (Q) 51913,3 120113,7 94013,18 f. 510, 1140, 115013,20 f. (Q) 52013,24 107713,27 4113,28 847, 1140, 114413,29 108013,30 50713,34 (Q) 500 f.14,13 91714,15–24 (Q) 51614,24 108614,26 207, 1201, 129714,26 f. (Q) 515, 52115 47315,4 f. 94015,5 19215,8–11 1102
I. Index textus 1380
15,16–20a 120615,30 633, 63916,3 64116,7 95416,8 108616,10 4016,13 (Q) 51416,14 f. 630, 64316,16 2216,19–31 315, 46416,21 63316,22 72616,23 107816,24 31516,29 2216,31 2217,1 107917,4 630, 633, 64217,6 (Q) 514, 52117,14 36117,20 f. 507, 52217,21 121317,23 507, 522, 121318,1 18718,14 917, 92618,15–17 51118,17 50718,18 f. 38718,18–23 36118,18–25 64318,23 395, 398, 64318,24 109018,25 64318,28 f. 1297, 130418,29 515, 52118,29 f. 20718,31 134318,37 62419,1–10 421, 42619,9 92519,11–24 63019,11–24 (Q) 63319,19 62419,26 (Q) 51319,28–40 74519,40 134619,41–45 74520,9 49720,9–16 51720,9–19 510
20,17 f. 51720,19 134020,20–26 52120,21 107720,36 122821 108121,7b 51521,10 f. 108421,12 107121,24a 104621,33 50821,34 111721,37 120122,2 134022,3 104822,3 f. 136222,6 104822,11 123322,15 616, 62022,18 59822,19 60522,20 22 22,24 20322,29 107122,30 603, 108022,33 133922,37 1050, 118822,39 120122,44 f. (Vulgata) 64722,44–46 20222,47b 104822,48 104822,53 30222,66 104822,70 104822,71 105023,6–12 69123,11 85823,11b 104923,14 104823,18 63223,29 51823,33 106823,33b 104823,33c 104823,34 248, 287, 643, 118023,35–37 24823,36 104923,38 24823,39–41 692
Biblica 1381
23,39–43 24823,40–43 134723,43 261, 691, 722 f., 133423,44–48 24823,46 928, 96223,47 f. 69323,49–53 24923,53 604, 104824 64424,1 106824,2 106824,3 106824,9 611, 61724,10 117824,11–41 106824,18 29824,25 108324,27 2224,29–31 60424,31 113624,35 60424,36 302, 1207, 1127, 121324,36–41 58524,37 1069, 112724,38 f. 58524,39 585, 106924,41 112724,44 22, 2824,44 f. 107424,46–49 315, 34124,47–49 120024,49 1048, 120424,50 74524,51b (Sinaisyrer) 104824,52 113624,52 f. 1205
Evangelium secundum Iohannem1,1 1072, 12401,1–3 9491,1–18 5811,3 575, 12671,3 f. 12551,4 1089, 12011,5 12011,6 611, 6171,12 f. 11281,14 292, 384, 598, 600, 605,
1066, 1071, 1086, 12531,18 600, 605, 658, 1252
1,19 581, 6111,29 257, 368, 12131,32 6361,32 f. 599, 605, 9191,33 6191,39 3981,42 632, 643, 6591,45 22, 2941,46–51 6961,49 368, 6921,50 7431,51 693, 696, 8572 10662,1–12 290, 2922,12 10662,13 6912,19 5183 11133,1 f. 2373,2 361, 3983,11 11163,12 411 f., 11153,14 9493,16 600, 8393,18 6003,19 12533,21 11153,23 1263, 12663,26 3993,29 5553,3–8 204 4,14 358, 6004,23 5484,34 915, 952, 1047, 12554,44 5125,1–9 2465,2 6455,9 f. 9465,14 3665,21 10755,24 1075, 10795,25 712, 10805,28 10805,30 12555,39 161, 3615,39 f. 5155,42 9495,45 3615,46 3666,1–13 954
I. Index textus 1382
6,5–14 13516,9–13 10676,15 13516,17 9946,31–35 5396,37 6406,38 10476,38–40 12556,39 6406,42 2946,53 4116,53–58 5406,62 4116,63 3416,66 4116,68 3416,70 617, 13527,3–5 2907,5 5987,7 12507,18 10917,30 3617,33–36 5137,34 9407,37 f. 358, 5217,44 3617,50–52 2377,53–8,11 571 f., 576, 594, 6068,6 12508,11 366, 9238,12 518, 750, 1201, 12498,18 9498,21 5158,23 9498,25 5138,28 9498,32 552, 5568,34 5528,44 266, 5428,51 5078,56 5558,58 9498,59 3619,1–7 1067, 13459,10 f. 12549,29 3619,35 108010 125510,1 f. 108910,7 286
10,8 96210,11 97810,12 108910,12–16 96210,17 f. 53710,22–29 36110,28 317, 107910,29 64010,30 f. 36110,31 36110,36 108910,38 1072, 1081, 108610,39 36110,40 39911 39511–20 107211,1–45 20611,1–46 135111,2 395, 39811,5 39911,9 135411,11–16 27011,16 499, 135111,25 317, 1201, 1342, 135311,32 39811,37 125411,39 39811,39–44 106611,43 39811,44 134611,50 69411,54a 135115,23–25 125012,1 39812,6 135212,20–36 36112,23 38312,24 135312,26 108612,28 125812,28 f. 40512,31 1061, 1228, 130212,32 949, 107112,35 f. 120112,36 1085 f.12,37 108012,38 108212,39 f. 226, 22812,44 107912,46 1249
Biblica 1383
13,1 38313,5 64713,13 50913,15 108713,16 114813,18 61713,23 292, 395, 658, 131613,25 151 13,31 f. 1075, 108313,33 51313,34 60413,34 f. 399, 511, 826 f.13,35 20413,37 133914,6 317, 706, 823, 1128, 1201,
1249, 132214,6a 30214,7 114614,9 18714,10 107714,10 f. 108614,12 107014,13 108314,15 658, 1077, 1083, 108614,16 130214,20 1074, 1081, 108614,21 107714,22 499, 51314,23 108414,26 200, 341, 130214,27 847, 1080, 1127, 1207, 121314,28 509, 107014,30 1061, 122815,4 82815,4 f. 107415,10 658, 1077, 108315,12 65815,12 f. 51115,14 82715,16 617, 63515,17 82615,18 1084, 125015,19 617, 64015,20 38315,21 107115,26 130216,1–4 120516,5–7 114416,7 130216,7 f. 225
16,7–9 104616,8 106116,10 1061, 108016,11 1061, 1228, 123816,13 74316,16 f. 74216,17 108016,23 114216,25 1080, 129516,32 108016,33 383, 120717,1 38317,2 635, 640, 107917,6 635, 64017,9 635, 64017,11 844, 135217,11 f. 125817,20 108217,21–23 108617,23 125317,24 635, 64018,2 f. 79918,4 106818,5 62418,7 62418,9 635, 64018,12 104818,13 94618,15–27 64718,22 85818,24 94618,26 60418,30 24418,33–37 24418,31 24418,36 31918,38 24418,40 63219,1–3 64819,2a 104819,2b 104919,2 f. 120619,3 104919,5 120619,10 276, 69119,12 24719,13 631, 69119,15 82519,16 69119,17 631, 1068
I. Index textus 1384
19,18 106819,18a 104819,18b 104819,19 248, 62419,23 64819,25 292, 909, 97319,25–27 191, 282, 29219,26 292, 399, 961 f., 131619,26 f. 131619,28 69219,29 818, 104919,30 69219,31 69119,31–37 69219,34 192, 292, 799, 1049, 134019,38 1048, 134119,39 134119,39 f. 23719,40 110119,41 398, 693, 134120,1 57720,6 59920,6 f. 60420,7 134520,11 1068, 121620,11–18 646, 130820,14 f. 106820,15 1068, 132820,16 132820,17 857, 869, 1068, 1329, 134320,18 121420,19 302, 694, 1069, 1127, 1207,
121320,19–23 120720,20 106920,21 302, 844, 1127, 1207, 121320,21 f. 108020,22 125520,22 (sys) 104820,24 49920,24–29 125520,25 692, 92520,26 302, 1069, 1127, 121320,26–29 99720,27 692, 925, 1066, 106920,28 327–329, 342, 120020,29 226, 228, 1080, 1104, 135320,31 83921 3221,2 499
21,7 39921,12 f. 60421,14 112721,15 f. 65921,15–17 64321,15–18 131821,17 110121,20 151, 399, 131621,23 124021,25 151
Actus Apostolorum1,1–3 10531,2 6171,4 7431,4–8 12001,8 315, 341, 1048, 1080, 12041,9 383, 10921,11 8481,12 1201, 12051,13 498, 696, 1069, 11561,14 282, 290, 292, 5981,23 421, 576, 595, 6041,23 f. 4271,23–26 576, 12271,26 421, 576, 6042,1–4 3412,2 3412,4 3152,17 f. 10802,22 624, 10802,22–24 12062,27 3032,33 10662,41 6442,43 1205 f.2,44 6072,46 6163,1 616, 7423,1–10 1205 f.3,6 6243,11–26 12053,12 10823,13 12013,15 12063,26 12014,4 6444,6 9464,8 12064,10 624
Biblica 1385
4,18 12054,27 12014,30 12014,31 12065,1 11785,12 1205 f.5,15 f. 1205 f.5,26 12055,30–31a 12065,31 12065,34 1314, 13375,38 f. 2456,1 5976,5 4226,13 10826,13 f. 6936,14 6247,56 381, 599, 6937,57 11847,59 9287,59 f. 2878,5 10828,6 f. 12068,7 10828,9–25 10658,10 10828,13 12068,26 6009,1 1081 f.9,1 f. 2889,2 10829,3–9 12019,4 1081 f.9,5 619, 10819,6 10819,8 10819,8 f. 10819,15 739, 10819,16 12059,18 10819,32–43 120610,5 61710,18 61710,32 61710,39 f. 120610,40 124910,42 107210,45 56611,2 56611,13 617, 1082
11,19 108212 106312,1–17 28412,3–6 107112,23 269, 320, 91613,2 60013,9 108113,10 108313,15 2213,35 30313,47 108114,22b 18715,7 106515,13–22 28415,20 107315,29 616, 107216,7 60016,14 33216,18 108216,19 108216,21 108216,36 109217,14 106617,27 94018,2 21319,16 106620,9–12 95220,29 108920,34 64120,35 185, 18721,2–10 108221,18–26 28421,39 1081 f.21,40 63122,11 108122,3 1081 f., 1314, 133922,5 108222,6 f. 108222,7 108122,7 f. 108122,8 62423,1 108423,34 108224,5 565, 579, 624, 629, 63824,14 2224,15 108525 f. 28526,6 108126,7 108026,9 624
I. Index textus 1386
26,12 108226,14 1081 f.26,14 f. 108126,18 1061, 108126,22 2226,27 108128,3–6 95728,23 2228,25–27 22828,25–28 22628,28 1081
Ad Romanos1,3 314, 8961,3b–4 301,3 f. 281, 290, 2971,17 10611,20 3881,23 12011,25 10612,6 10792,11 10772,16 4692,25 5152,25–29 11452,29 5153,7 10613,21 224,11 5555 10415,5 12605,12 3405,12–21 3407,9 f. 4647,19 5567,22 12048,3 12558,17 10738,32 10619,4 229,5 120010,5 108510,9 3011,3 f. 4911,33 125812,14 94712,14–21 3012,16 125012,19 24913,12 1085
14,2 61614,11 4914,15 60515,19 15115,26 60716,14 15616,16 120716,17 109116,18 109116,25 469
Ad Corinthios I1,1 10451,19–22 491,26 f. 3882,6 10782,6–8 3882,8 10782,9 28, 510, 552, 1148, 12303,16 49, 7754,12 6414,15 10875,16 2816,3 11486,14 10616,19 7757,27 6727,32–36 6728,1 5528,2 f. 12509,5 281, 2909,9 339,14 3310,16 55110,21 60411,3 73011,23–26 4911,18 f. 18711,19 49, 107911,23 f. 60511,24 4911,24 f. 107111,25 2211,25 f. 107111,27 60412,7–10 4912,12 4913,1 95013,12 125015 381
Biblica 1387
15,1 34615,3 f. 30, 59815,3b–5 3015,5 60415,6 25915,7 281, 285, 598, 60415,9 108115,20 60515,25 f. 38315,27 38215,42–44 106115,44–49 96215,50 540, 106115,54 125215,55 259, 38316,20 1207
Ad Corinthios II1,1 10451,3 3212,14 12552,14 f. 7153 233,6 22, 1513,14 22, 494,3 4694,4 10614,16 12045,3 5405,4 12525,9 12515,10 10776,7 10618,9 12508,18 15110,13 1210,15 1210,16 1211,3 159, 92111,6 15111,22 59712,2–4 54612,12 108013,13 26114,12 1207
Ad Galatas1,4 10611,13 1081 f.1,16 12, 1081
1,19 281, 283, 290, 9571,23 10822,2 10782,8 f. 10812,9 12, 70, 281, 2842,10 6072,12 281, 5662,12 f. 2842,20 10613,5–7 493,12 10853,15 223,15–18 223,17 223,23 1573,24 1574,1–7 5424,4 281, 2904,9 12504,26 10824,27 10826,14 13026,16 12
Ad Ephesios1,1 10451,4 f. 6351,6 491,10 10701,13 12481,19 f. 10611,21 49, 10662,20 493,3 f. 12493,6 10813,7 10453,9 12494,8 494,22–24 12044,30 6055,2 10615,8 10865,9 13045,11 10855,13 7615,25 10615,32 5456,9 10776,11–17 12046,12 334, 1202, 1204
I. Index textus 1388
6,14 2686,19 1249
Ad Philippenses1,27 10842 1912,5 11052,6 3882,7 10472,7 f. 12522,8 12502,8 f. 492,9 12582,10 492,15 12042,16 10782,18 6043,1 6043,3 493,5 597, 10813,16 123,19 1084, 10903,20 494,3 12504,4 604
Ad Colossenses1,1 10451,5 12481,15 6051,16 736, 1045, 12671,17 12491,23 12481,25 1045, 10701,25–27 12492,14 12502,14a 3393,8–10 12043,16 3053,25 10774,5 f. 5414,16 31
Ad Thessalonicenses I1,4 10771,5 4691,10 3462,14 f. 6904,13–15 6054,15–17 185
4,16–17a 1854,17 10845,5 10865,8 12045,19 6055,21 1885,21 f. 4745,23 10765,27 31
Ad Thessalonicenses II1,8 4692,3 3422,14 46922,9 1080
Ad Timotheum I1,17 12012,7 10842,8 12572,14 9213,16 10615,18 33, 11486,5 1626,15 10666,16 1201
Ad Timotheum II2,8 4692,18 5152,20 f. 12533,6 f. 1623,8 7983,16 173, 1794,1 10724,3 1624,6 f. 31
Ad Titum1,16 1085
Ad Hebraeos1,1 30, 10751,1–2 10661,2 9181,3 59, 10661,6 6051,8 12002,4 10802,10 1206
Biblica 1389
2,17 12503,1 f. 12503,5 493–4 6014,12 12534,15 3206,4 f. 12556,18 8358,1 10928,7–13 229,10 599,15 229,16 f. 229,20 229,27 31610,12 109210,32 4911,5 34112,2 1066, 120612,22 108213,4 421 f.
Epistula Iacobi1,1 10801,3 10831,10 f. 10901,17 12011,19 282,1 1077, 10902,16 10923,2–12 6423,5–12 6373,18 9185,3 11495,12 834, 13055,16 287, 10865,19 10615,19 f. 1090
Epistula Petri I1,4 10611,7 10831,10 f. 10791,12 10731,13 268, 12041,20 9182,3 12552,9 425, 10763,19 694, 707, 10784,5 1072
4,8 5535,6 9225,14 1207
Epistula Petri II1,10 10771,17 12552,9 10782,12 9162,21 10613,5 7343,7 10783,15 f. 31
Epistula Iohannis I1,1 1065 f., 1069, 1081, 12551,1–3 119, 11001,5 10851,6 11152,4 1078, 10842,19 10793,9 12603,13 10843,17 6363,24 12604,9 6004,13 12604,17 10784,20 6365,19 10615,20 1200
Epistula Iohannis II4 1084
Epistula Iohannis III4 1084
Epistula Iudae6 107810 916
Apocalypsis Iohannis1,10 6931,17b 3792,3 10712,7 13472,27 3183,5 12503,14–22 48
I. Index textus 1390
3,21 6034,1 6934,7 614,10 1235,1 6935,11 7646,8 3336,9 10726,13 10826,14 7447,1 732, 7657,2 7668,3 f. 10708,5 10828,7 10828,10 10829,1 10829,11 333, 3379,17 33310,1–3 69410,4 15111,7 34211,19 108212,10–12 106113,8 1250
14,4 5014,10 f. 108616,12 108216,18 108217,8 125017,14 107220 713, 76720,2 808, 81420,4 108020,12 125020,15 125021,1 37921,4–6 37921,6 60021,10 404, 60021,12 108021,23 75021,27 125022,2 40422,5 75022,11 5022,13 37922,17 35822,18 f. 341
Iudaica
Mischna
Sanhedrin10,1 29
Yadayim3,5 28
Pesachim4,9 18
Shabbat9,6 18
Talmud Bavli
‘Avoda Zara17a 186 f.
Gittin57b 417
Sanhedrin28a 2943a 212, 21846a 28896b 417
Shabbat13b 2930b 29115a 18
Sotha36b 150
Menachot29b 1845b 150
Megilla3a 19
Pseudepigrapha, Apocrypha 1391
7a 2826b 18
Joma52b 18, 419
Talmud Jerushalmi
Sanhedrin18d 18
Ta’anit69a/b 417
Tosefta
Yadayim2,13 28
Qohelet Rabbah1 § 24 1863,16 § 1 41710,4 § 1 417
Exodus Rabbah8,1 419
Sifre ad Deuteronomium17,7 § 151 288
Toledot Jeschu 186
Targumim
Lamentationes2,2 417
Paralipomenon II24 417
Qumran
Bellum Filiorum Lucis contra Filios Tenebrarum1QM XI 13 607
Commentarius (vel Midrash) ad Habacuc1QpHab XII 3 607
Commentarius (vel Midrash) ad Psalmos4QpPsa II 9 607
Pseudepigrapha, Apocrypha
Pseudepigrapha et Apocrypha Veteris TestamentiApocalypsis Abraham3,3 5494,3 5498,9 31617,12 405
Apocalypsis Baruch (gr.)9,6 f. 747
Apocalypsis Baruch (syr.)6,3 60013,1 f. 69322,1 693
Apocalypsis Eliae4,7–19 34231,15 f. 69343,10 1072
Apocalypsis Esdras6,5 3319,2 537
Apocalypsis Moysis7,2 92122,1 f. 75228,3 769
Apocalypsis Sedrach5 75910,3 331
Ascensio Isaiae3,17 6939,16 74210 76510,7 1070
I. Index textus 1392
11,2–15 92311,17–20 69111,34 28
4. Esdras6,3 5376,17 5376,21 537
5. Esdras2,35 1256
Henoch (aeth.)1,9 2848,7 106160–62 77769,10 f. 76281,1 33893,2 338103,2 338106,5 f. 922106,19 338
Henoch (hebr.)4,3 717
Henoch (sl.)1,2 69418,1 69428,1 f. 73429,3–5 75931,4 75940,1 71753,2 71764,4 717
Ioseph et Aseneth12,1 734
Laus Michaelis Archangeliv. 9 734
Liber Institutionis Michaelis Archangeli2 7453 720, 7464 752, 762, 7656 746, 752, 77710 728, 75212 74614 723
15 76920 731
Liber Iubilaeorum2,2 7764,23 7175,1–12 925
Liber syriacus cavernae thesauri2,13–25 7593,1–7 759, 8033,2 803
Odae Salomonis3 12593,5 6013,6 12493,10 12544,11 12514,12 12584,14 12585,2 12485,10 12486,2 12546,7 12546,14 (kopt.) 12487,2 12497,4–6 12557,12 12507,13 12497,17 12497,21 12497,7 f. 12528,2 1253, 12568,4 12568,12 f. 12498,16 12529,3 12589,4 12589,4b 12589,4c 12589,11 f. 125011,2 125411,3 124911,8 125411,10 125411,12 601, 125112,3 125312,5 125512,10 1249
Pseudepigrapha, Apocrypha 1393
12,11 125113,2 125414,2 125214,8 125415,1 124815,2 125415,3 125415,6 124815,9 125916,5 125416,19 125817,3 125417,15 124918,6 124818,9 125418,10 124818,11 124818,11 f. 125118,14 124818,15 125519,2 125419,2–4 125219,4 125219,9 92521,3 107622,1 125922,2 124822,7 124923,1 124823,15 124923,22 125423,5 125824 125924,5 125924,7 125924,13 124925,8 125426,12 125127,3 124928,1 125428,3 60128,7 125429,1 124829,4 125930,2 125131,2 1248 f., 125431,3 1248, 125531,6 124831,13 125132,1 1248
33,8 125633,13 124834,4 f. 124835,6 125136,1 125437,4 125138,4 601, 125138,6 124838,8 124838,10 124838,12–14 125139,13 124940,1 124841,4 125641,10 125841,14 124842,2 124942,5 124842,11 125942,16 1076
Oracula SibyllinaI 319–359 7I 360–400 7II 34–153 7II 163 f. 666II 238–347 7II 295 769III 1–45 7III 63–92 7III 372 7III 776 7V 256–259 7V 257 749VI 1–8 7VI 4–8 605VI 26 749VII 7VIII 1071VIII 1–106 7VIII 107–216 7VIII 218–250 7VIII 251–323 7VIII 288 692VIII 302 692VIII 306 692VIII 324–336 7VIII 337–358 7VIII 359–428 7VIII 410 750
I. Index textus 1394
VIII 429–455 7VIII 456–479 7VIII 480–500 7XII 28–34 7XIII 87 f. 7XIII 100–102 7prol. LXXVI 750
Carmen „Mundus origo mea est“ (OrSib versio latina)v. 24 735
Psalmi Salomonis10,6 60718,2 607
Sapientia Salomonis3,2 1083
Testamenta XII Patriarcharum
Testamentum Abraham20,10 33720,14 338
Testamentum Iacobi2,5 3212,26 3385,13 337
Testamentum Isaak8,5 f. 339
Testamentum Levi2,5 404
Testamentum Ruben5,7 6947,2 660
Testamentum Simeon2,12 f. 641
Vita Adae et Evae4 5394,2 91912–16 80113,1–16,1 75926,1 76227,2 80332,2 74733 85533,2 92137 88042 82246 747
Vitae Prophetarum15,6 641
Apocrypha Novi TestamentiActa Andreae18 40663 549
Acta Andreae (Detorakis)p. 336 77
Acta Barnabae292–302 79
Acta Bartholomaei (Martyrium)1 698
Acta Iohannis41 106157 7758 7775 77
77 7788 f. 40693 106994–96 77, 1285100 1072, 1086112 735113 728 f.
Acta Martyrum Scillitanorum12 61
Acta Pauli5 f. 77
Acta Pauli et Theclae37 1076
Pseudepigrapha, Apocrypha 1395
Acta Petri2 7710 18713 94316 40618 7719 7721 40638 675
Acta Philippi19 82221 120134 547115 (Mart.9) 733140 (Mart.34) 749
Acta Pilati/Evangelium Nicodemi1,4 5821,5 13431–10 2371–11 2371–16 2362,1 f. 2674,3 2394,20,1–9,25,1 7139–11 23710 23610,1 72311 23611,1 (Rez. B) 69212–16 235, 23712,1 64615,3 7715,5 64616 23616,6 26116,8 7717–27 23619,1 7724,2 7726,1 72327 237
Acta Thaddaei 224
Acta Thomae1 499, 12007 600
15 49327 600, 71228 120729 7739 60049 60450 7, 60079 (syr.) 1249144 77165 648
Apocalypsis Iohannis secunda7 75317 765
Apocalypsis Mariae3 744
Apocalypsis Pauli16 75220 71731 74439 75340 75343 760
Apocalypsis Petri (aeth.)1 10721,6 69313 75214 880
Doctrina Addai3 2264 226
Dormitio Mariae32 870
Epistula Apostolorum2 498, 12074 887, 948, 12499 110112 106313 120713–50 106315 106316 63917 72520–25 1057
I. Index textus 1396
28 72530 120741 1207
Evangelium anonymum apocryphum Schenkensep. 21 1348–1351, 1355p. 24 1348–1350, 1352p. 25 1348, 1350, 1353p. 42 1348, 1351, 1358p. 44 1349, 1351, 1358p. 45 1349, 1351, 1358p. 47 1349, 1351, 1359p. 54 1349, 1351, 1360p. 61 1349, 1351, 1362
Evangelium ex codice Hereford-Arundel59–85 100477 f. 896
Evangelium Ebionaeorumfrg. 1 apud Epiph., haer. XXX 13,2 581, 609–612, 614 f., 617, 621frg. 2a apud Epiph., haer. XXX 13,6 610–612, 614, 617 f., 621frg. 2b apud Epiph., haer. XXX 14,3 581, 608, 610–612, 614, 618,
621frg. 3 apud Epiph., haer. XXX 13,4 f. 610–616, 618, 621frg. 4 apud Epiph., haer. XXX 14,3 f. 605, 610–614, 618 f., 621frg. 5 apud Epiph., haer. XXX 14,5 610 f., 613, 619, 621frg. 6 apud Epiph., haer. XXX 16,4 f. 610 f., 613–615, 619–621, 678 frg. 7 apud Epiph., haer. XXX 22,4 610, 612–616, 620 f.
Evangelium Hebraeorumfrg. 1a apud Clem., str. II 45,5 422, 424, 593, 595–598, 600,
603, 649frg. 1b apud Clem., str. V 96,14–17 422, 424, 593, 595–598, 600,
603, 649frg. 2a apud Or., Jo. II 12 ad Joh 1,3 575, 593, 595, 597 f., 600, 603,
623, 649
frg. 2b apud Or., hom. in Jer. 15,4 ad Jer 15,10 575, 593, 595, 598, 600, 603,
649frg. 2c apud Hier., Mich. II ad Mich 7,5–7 575, 594 f., 598, 600, 604,
650frg. 2d apud Hier., Is. XI ad Is 40,9–11 575, 594 f., 598, 600, 604,
652frg. 2e apud Hier., Ez. IV ad Ez 16,13 575, 594 f., 598, 600, 604, 652frg. 3 apud Didym., Ps. ad Ps 33,1 576, 593, 595, 604, 650,
1236 f.frg. 4 apud Hier., Ephes. III 5 ad Eph 5,4 189, 593, 595, 599, 604, 650frg. 5 apud Hier., vir. ill. 2,12 f. 591, 595, 598, 604 f., 630, 651frg. 6 apud Hier., Is. IV ad Is 11,1–3 596, 598 f., 602 f., 605, 613,
623, 652frg. 7 apud Hier., Ez. VI ad Ez 18,5–9 285, 426, 595, 605, 652frg. 8a apud Didym., Eccl. ad Koh 7,22abc 576, 594, 606, 650frg. 8b apud Eus., h.e. III 39,17 576, 594, 596, 606, 650frg. 9 apud Ps.-Cyr., Homilia de Maria deipara 594, 596, 606, 653
Evangelium de infantia Thomae0 934, 941 f.0,1 9420,1–0,9 935, 9430,9–1 9421 934 f.2 732, 938 f., 941 f., 977, 9802–9 934 f.2,1 9492,2–4 9423 9383,1 9223,3 9454,1 932, 941, 9455 328, 9525,1 f. 9455,2 941, 9435,3 940, 9486 9806,2 931
Pseudepigrapha, Apocrypha 1397
6,2a–f 9356,2b 9406,2d 9516,3 955, 10666,3–7,3 9506,4 9396–8 936, 938, 955 f.7,2 9587,3 9578 934, 9528,1 9408,2 932, 945, 950, 9529 327, 938, 952, 957, 9799,3 945, 953, 95710 934 f., 95810,2 953, 95711 93811–16 934 f.11,2 955, 95912 934, 938 f.13 294, 933 f., 938, 95213,2 954, 95914 936, 938, 948, 95614,2 945, 106614–19 93415 936, 938 f., 948, 95515,2 95815,4 94516 327, 938, 952, 97917 939, 95717 f. 934 f.17,1 f. 945, 95317,2 941, 95118 938, 95818,1 953, 95718,2 951, 95719 934, 93719,2 95619,4 955, 95819,5 954, 958
Evangelium de infantia armenicum5,9 899
Evangelium de infantia arabicum1,1 8961–9 9645,1 8947,2 89910,3 893
10–35 96411 89415 89417 89421 89423,2 89424,1 89424 f. 96426,2 89429,1 89430,2 89435 89436 89436–54 96437 95242 89446 89448,3 89451 89452 894
Evangelium Iudaicum
Iudaicumfrg. 1 ad Mt 4,5 653, 658frg. 2 ad Mt 5,22 653, 658frg. 3 ad Mt 7,5 653, 658frg. 4 ad Mt 10,16 654, 659frg. 5 ad Mt 11,12 654, 659frg. 6 ad Mt 11,25 654, 659frg. 7 ad Mt 12,40 654, 659frg. 8 ad Mt 15,5 654, 659frg. 9 ad Mt 16,2 f. 654, 659frg. 10 ad Mt 16,17 654, 659frg. 11 ad Mt 18,22 654, 659frg. 12 ad Mt 26,74 654, 660frg. 13 ad Mt 27,65 654, 660
Evangelium secundum Marcum clandestinumfrg. 1 393–395, 398II 23 395II 24 f. 394III 1/2 395III 10 395III 15 395
Evangelium secundum Mariam
P.Ryl. III 463p. 21,1–2 1214p. 21,2–22,16 1215
I. Index textus 1398
P.Oxy. L 3525v. 5–12 1213v. 12–20 1214
BG 1p. 7,1–8,11 1209, 1211 f.p. 7,1–10,23 1209p. 8,11–9,4 1209, 1213p. 8,12 1209p. 8,15–21 1212p. 8,21 f. 1210p. 9,5–10,13 1209p. 9,5–12 1213p. 9,5–20 1210, 1213p. 9,20–10,6 1210p. 9,20–17,7 1214p. 9,20–17,9 1210p. 10,1–3 1210p. 10,7–17,7 1210p. 10,11 f. 1209p. 10,17 1209p. 14 1210p. 15,1–17,7 1212p. 15,1–19,5 1209p. 17,5–22 1209p. 17,7–9 1210p. 17,7–18,15 522p. 17,7–18,21 1210p. 17,7–19,2 1215p. 17,10–15 1212p. 17,18–22 1212p. 18,5–19,5 1209p. 18,15–18 1212p. 18,21–19,2 1210p. 19,3–5 1209
Evangelium nativitatis Mariae2,1–3 9162,4 912, 915
Evangelium Nazaraeorumfrg. 1 apud Eus., theoph. fr. (gr.) IV 22 578, 625, 630, 632–635, 637,
639 f., 650frg. 2 apud Eus., theoph. fr. (syr.) IV 12 578, 625, 630, 633, 635, 640,
650frg. 3a apud Hier., in Ps. 135 ad Ps 135,25 625, 630 f., 637, 640, 652
frg. 3b apud Hier., Matt. I ad Mt 6,11 625, 630 f., 640, 651frg. 4 apud Hier., Matt. II ad Mt 12,13 586, 623, 629 f., 632–634,
636 f., 640 f., 651frg. 5 apud Hier., Matt. IV ad Mt 23,35 630, 632, 641, 651frg. 6 apud Hier., Matt. IV ad Mt 27,16 630 f., 641, 651frg. 7a apud Hier., ep. 120,8 623, 630, 641, 652frg. 7b apud Hier., Matt. IV ad Mt 27,51 630, 641 f., 651frg. 8 apud Hier., Pelag. III 2 434, 569, 575, 586, 609, 613,
625, 629–632, 634, 636, 642, 653, 660
frg. 9 apud Hier., Pelag. III 2 630, 632–634, 636, 642, 653frg. 10 apud Or., comm. in Mt. XV 14 ad Mt 19,16–30 575 f., 629 f., 632, 634, 642 f.,
653frg. 11a apud Haimonem Halberstatensem, comm. in Is. 53,13 623, 638, 643frg. 11b apud Hugonem de Sancto Caro, in Is. 638, 644frg. 11c apud Historiam Passionis Domini, fol.
55r
638, 644frg. 12a apud Sedulium Scottum, super Ev. Matth. 1,1–11,1 638 f., 644frg. 12b apud Brit. Lib. Harley 1802, fol. 11r
638 f., 644frg. 13 apud Cod. Vat. Regin. lat. 49 645frg. 14 apud Commentarium historicum ad Lucam 10,13 (Ms. Clm 6235, fol. 56r) 638, 645frg. 15 apud codicem Húi Maine (fol. 116 b2–117a1) 638, 645frg. 16 apud codicem Aurorae Petri Rigensis 638, 646frg. 17 apud Hugonem de Sancto Caro, in Matth. 646frg. 18 apud Hugonem de Sancto Caro, in Matth. 630, 638, 646frg. 19a apud Hugonem de Sancto Caro, in Matth. 630, 638, 639, 646frg. 19b apud Hugonem de Sancto Caro, in Joh. 630, 638, 639, 646
Pseudepigrapha, Apocrypha 1399
frg. 20 apud Hugonem de Sancto Caro, in ep. Pauli 638, 647frg. 21 apud Historiam Passionis Domini, fol. 25v
638, 647frg. 22 apud Historiam Passionis Domini, fol. 32r
639, 647frg. 23 apud Historiam Passionis Domini, fol. 35r
639, 647frg. 24 apud Historiam Passionis Domini, fol. 44r
639, 648frg. 25 apud codicem Leabhar Breac 648
Evangelium Petri3–5 6889 128016 883, 128524 604, 134135–41 597, 59940 128341 127942 127955 106859 1280
Evangelium secundum Aegyptiosfrg. 3a apud Clem., str. III 45,3 516, 666–668, 670, 672 f.,
678, 1141, 1148frg. 3b apud Clem., str. III 63,1 f. 516, 667, 670, 677, 1141, 1150frg. 3c apud Clem., str. III 64,1 668, 670, 1141, 1148frg. 4 apud Clem., str. III 66,1 f. 516, 668 f., 670frg. 5 apud Clem., str. III 68,3 669frg. 6 apud Clem., str. III 91,1–93,1 511, 513, 516, 670 f., 675, 678frg. 7 apud Clem., str. III 97,4 672frg. 8 apud Clem., exc. Thdt. 67,2–4 667, 670, 672 f., 1148frg. 9 apud 2Clem. 12,1 f. 674, 676frg. 10 apud EvThom Logion 22 674frg. 11 apud A. Petr. 38 (= Mart. Petri 9) 674 f.
frg. 12 apud A. Phil. 140 (= Mart. Philippi 34) 676frg. 13 apud EvPhil 69a 676
Gesta Pilati ad Tiberium17,19–18,3 235
Historia Iosephi fabri lignarii0 312, 320, 324, 337, 3401 3121,2 315, 330, 3411,6 3221,7 3361,9 3122,1 3192,3 283, 3202,5 3202,6 3142–11 3123–9 8904,1 3144,4 3195,2 3276,1 3276,1 f. 3277,2 (sahid.) 3127,2 3167,3 3126,1.2a 3189,2 31610 314, 324, 337, 34011,3 34112,1 31612–29 31213 33513,2 31413,5–10 32213,6 (E) 32213,9 33914,1 316, 34014,6 (C) 32315,1 314, 320, 337, 34015,1 (nur D) 31615,2 31515,5 31516,6 (D) 32516,6 (E) 32516,6 f. 31116,8 (D) 325
I. Index textus 1400
16,8 (E) 32516,9 31116,10 31116,10 (E) 32516,11 31116,13 31116,14 31217,1 31617,3 33517,4 31717,4–14 33917,5 f. 31717,5–8 30917,10–12 32717,12 952, 95717,13 f. 328, 94717,14 31417,16 32817,17a 32818,1 (sahid.) 314, 31618,2 31218,3 314, 31618,7 33818,8 315, 34018,1 (A2) 31418,3 31418,4 316, 32918,6 316, 32921,1 313, 33721,2 (A2) 32121,2 f. 33121,3 31621,8 31322,1 33922,1–2 32122,3 312, 31522,3 (A2) 31523 30923,10 (sahid.) 314, 320, 324, 34023,8 31423,9 (sahid.) 31524,4 33024,5 31326 31226,2 31526,5 31428,10–14 34028,12 31328,14 330, 34029,3 314, 320, 324, 337
30,2 34130,3 315, 32130,4 31430,8 314, 34131,4 31431,7 314
Lâ�a Mâryâm (aeth.)1,1–16 13371,1–3,20 13391,17–35 13371,36–44 13371,45–55 13371,56–2,12 13372,13–38 13372,22–26 13372,39–41 13372,42–51 13382,52–3,25 13383,21–3,43 13393,26–39 13383,40–4,4 13383,44–11,50 13394,5–5,1 13385,2–6,20 13386,21–7,9 13387,10–21 13387,22–8,14 13388,5–11,5 13388,16 133711,6 133711,6–11 133811,8 133711,12–50 133835–38 1337
Lâ�a Mâryâm (copt.)3,2 13123,3 13126,13b–19 13086,14 13087,8 13117,1–9 13107,10–21 13107,15–28 13107,22–8,14 13107,25 13128,3 13108,12–9,1 13108,15–9,5 1310
Pseudepigrapha, Apocrypha 1401
Libellus de exsequiis B. V. Mariae (syr.) CANT 120 § 6–8 745
Liber Bartholomaei1,1 12822,9 8593,1 8593,3 8593,8 8594,5 8566,1 855, 12846,5 12877,4 8588,2 7338,4 8558,5 12879,1 8559,1 f. 7339,2 7339,3 857, 128410,3 855, 85710,4 128310,6 859, 87012,1 85512,1–16,13 69612,4 85612,5 85713,1 128413,2 128513,7 128413–16 128514,2 128715,1–16,14 87515,5 73316,11 128716,14 128718,1 733, 128218,1–17 856, 858, 878, 128218,2 128418,5 128718,17 128420,5 88320,6 85820,12 85920,13 858, 87821,5 86721,6 86721,7 128721,8 1287
22,6 85923,1 87123,8 135124,6 859
Liber requiei seu dormitationis Mariae (aeth.) CANT 154§ 90–98 745
Martyrium Matthaei21 733
Martyrium Petri8 (= A. Petr. 37) 769 (= A. Petr. 38) 674
Martyrium Philippi9 (= A. Phil. 115) 73334 (= A. Phil. 140) 676
Martyrium Pilati (aeth.)I 14–19 861
Martyrium Polycarpi (BHG 1560)2,2 692
Protevangelium IacobiApocryphon Iacobi/De nativitate Mariae (1–17); Apocryphon Iosephi (18–21); Apocryphon Zachariae (22–24)1 13161,2 908, 9121,3 913, 9151,4 908, 9131–5 912, 9142 13162,2 9122,3 9122,4 908, 9132,4–4,1 900 f.4–5 9134,1 908, 913, 9154,2 f. 9084,4 9135,1 913, 9265,2 911, 9136,3 913 f.6–8 9127,1–8,3 3167,1–3 908
I. Index textus 1402
7,2 f. 9087,3 9148,1 708, 7378,1 f. 740, 9088,3 2838,3–9,3 3169,1 2949,2 283, 6869,3 2949–16 912, 91910 89610,1 29610,2 920, 92311,1 914, 92012,1 92012,2 91412,3 31713 f. 29413,1–2 91313,1–14,1 31713,3 91414,2 31715,3 91415,4 91516,2 90816,3 91417 31917,1 281, 31817,1 f. 28317–18,1 96617–20 912, 92318 638, 64418,1 283, 31918,32 64519 638, 644, 100719 f. 29819,2 96619,3 92519,3–20,4 319, 100420,1 89620,2 91521 64421,1 94321,3 63821,4 96721 f. 91222,2 98622,3 90023 101723 f. 418, 911, 928
25 912, 929, 943 f.25,1 90831,1 29481 1316
Pseudo-Abdias
Historia ApostolorumVI 1 605
Pseudo-Matthaeus1–24 9422,1 9013,5 9016,1–7,1 8957 8967,38,1 10668,8 28312 89613 100713,3 f. 89613,4 f. 100414 89, 92814,1 89816,1 89918 89618,1 28322,2–23,1 90022,2–24 89325–42 942
Quaestiones Bartholomaei1,1 706, 7101,1–4,32 7051,1–4,25 706, 7101,3 706 f.1,6 696, 8121,7 707, 7091,9 704, 709, 8471,10–20 8721,11 7041,11–19 7071,14 7041,16–21 7041,17 7961,18 6991,21 696, 704, 8731,21–25 7051,23 6961,24–27 696
Auctores christiani 1403
1,31 7051,33 7042,1–21 6992,2 7422,4 705, 709, 7272,4–22 8922,5 6992,7 8772,8 7092,9 7042,10 7052,11 7092,13 705, 732, 8162,15 708, 7392,18 723,3 705, 7433,4 7953,9 704, 7434,1–18 6994,2 7274,7 7064,7–60 13514,9 748, 8444,13 7044,17 699, 7324,18–22 831 4,22 7944,25 705 f., 710, 8034,25–63 706, 7104,27 767, 8094,30 7044,33 f. 7664,37 8084,42 7854,45 706, 709, 7724,49 706, 7484,51 705, 709, 7174,53 732, 734, 801, 8734,53–56 801
4,54 7344,56 7954,60 7944,61 7324,61–5,11 7064,62 7864,64 706, 710, 7914,65 7064,67 708, 8435,1–9 8325,5 7065,8 7065,9 8165,10 705 f., 750
Transitus Mariae8,9 3418,11 3168,12 330, 3409,3–5 3389,6 f. 32110,4 33611,4–16 32212,1 33812,4 33712,7 33312,10 33712,13 330, 33813,3 33914,2 33819,4 34119,5 f. 339
Vita Iohannis Baptistae1–5 101410 f. 101318–23 101426 1014
Auctores christiani
Adamantius
Dialogus de recta in deum fide5,9 479
Agrippa Castorfrg. apud Eus., h.e. VI 7,6 f. 425
Ambrosius Mediolanensis
Expositio Evangelii secundum LucamI 2 420, 434, 461, 472, 485, 662VIII 12,13 726
I. Index textus 1404
Hymni3,1 f. 719
Anastasius Sinaita
Quaestiones et responsiones144 431
Anonymi
Chronica de Se’ert54 477
Commentarium historicum ad Lucam 10,13Ms. Clm 6235, fol. 56r 645
Formula magna abiurationis graeca antimanichaicaPG 1, 1466D (A. Adam, Texte 100, Nr. 64)
1035
Formula parva abiurationis graeca antimanichaicaPG 100, 1321B–C (A. Adam, Texte 94, Nr. 63) 1035
Fragmentum Muratori16–20 6464 6469–71 6471–73 6477–79 6481–85 64
Historia Passionis Dominifol. 25v 647fol. 32r 647fol. 35r 647fol. 44r 647fol. 55r 644fol. 65r 642
Hymnus Acathistus1,9 7481,13 72715,14 748
Liber GraduumIII 3 188XV 4 188
Liber sacramentorum Augustodunensis494 795539 7951690 7951834 7951842 795
Liber sacramentorum excarpsus5a 845
Liber sacramentorum Gellonensis629 7952220 7952371 795
SudaΦ 214 18
Triadonv. 487 859
Anselmus Cantuariensis
Orationes7 748
Aphrahates
DemonstrationesIV 16 187XX 18 643
Apophthegmata Patrum
Abbas Antonius5 187
Athanasius Alexandrinus
Apologia secunda contra Arianos69,3 725
De decretis Nicaenae synodi18,3 14
De sententia Dionysii5 665
Epistulae festales11 1527 72
Auctores christiani 1405
31 7339,2 = 39,17 15
Orationes tres adversus ArianosIII 20,4 725
Athenagoras
Legatio pro Christianis26 f. 539
Augustinus Hipponensis
Contra Crescontium DonatistamII 31,39 174
Contra FaustumXI 2 21XI 2–5 174XIX 17 566XXIII 9 416XXX 4 485
De civitate DeiXI 3 174XV 23
De doctrina ChristianaII 3,4[5] 175II 8,12 21II 8,12(24)–8,13(29) 175VIII 12(24) 175
De TrinitateIII 10,22 174
Epistulae129,3 21
In Iohannis evangelium tractatusVII 17 ad Joh 1,46 f. 696CXVIII 2 ad Joh 19,23–24 648
RetractationesII 4(30),3 177
Pseudo-Augustinus
Sermones suppositiCXCV (De annuntiatione) 886
Barhadbešabba de Bet Arbaïa (Halwan)
Historia ecclesiasticaII,9 438
Barsanuphius et Iohannes, Monachi
Responsiones2 819
Basilius Caesariensis Cappadociae
Homiliae in Hexaemeron1,9 734
Beda Venerabilis
In Lucae evangelium expositio1, prol. 420, 434, 461, 471, 485, 697ad Lc 1,1–4 590, 638
Christianus Stabulensis
Expositio in Matthaeum Evangelistam1493 642
Clemens Alexandrinus
Epistula ad TheodorumI 28–II 1 393
Excerpta ex Theodoto26,3 40831,4 53849,1 40863,1 107367,2 126267,2–4 672, 114868 50978,2 493, 510, 1202, 1237
HypotyposesVI apud Eus., h.e. II 1,2–5 605frg. 10 598frg. 13 598
PaedagogusIII 4,2 738
Protrepticus11,111,2 544frg. 44 723
I. Index textus 1406
Quis dives salvetur8 723
StromataI 21 1293I 28,2 24I 69,6 19I 158,2 188I 177,2 474II 36,2–4 504II 45 574, 593II 45,4 422II 45,5 422, 424, 569, 600–603, 649II 118,2–4 424II 118,3 425III 1,1 463 f.III 1,1–3,4 425III 3,3 f. 425III 25,7 425III 26,2 425III 26,3 422III 45 516III 45,3 666, 668, 677, 1141, 1148III 60,4 745III 63 516III 63,1 593, 663, 677, 1262, 1141, 1150III 63,1 f. 667III 63,3 f. 668 f.III 64 516III 64,1 668, 677, 1141III 66 516III 66,1 f. 669III 66,2 668III 68,1 669III 68,3 669III 70,4 424III 71,3 24III 91–93 511, 513, 516III 91,1–93,1 671III 92,2 511, 677III 92,2–93,1 41III 93 574III 93,1 64, 672III 97,4 672IV 35,2 422IV 81,1 461IV 81,1–83,1 461, 464IV 89,6–90,1 504V 11,1 493V 34,1 1148
V 85,1 24V 96 574V 96,2 f. 593V 96,3 424, 484V 96,14–17 600 f., 603, 649V 99,3 725V 106,2–4 1073VI 45,1 707VI 48,2 617VI 53,4 425VI 95,3 493VII 7 725VII 41 537VII 35,4 425VII 57,5 1073VII 77,6 1214VII 82,1 422VII 93,7 906VII 104,5 552VII 105,5 f. 394VII 106,3 f. 427VII 106,4 463VII 108,1 421, 427 f.
Pseudo-Clementina
Epistula Clementis ad Iacobum1,1 284
Epistula ad virginesI 11,4 48
Homiliae ClementinaeII 51,1 188, 474III 20,2 600, 605III 22–25 1156III 52,1 616III 56,4 619VII 4,2 77VII 22,4 635, 640XI 29,3 635, 640
Recognitiones ClementinaeI 27–71 610, 614I 37 620I 39 620I 39,1 616I 40,4 617I 43,3 284I 45 550
Auctores christiani 1407
I 54,6 f. 614I 66,2 284I 68,2 284I 70,1 287I 70,3 284I 70,8 287I 71,3 287I 73,3 1184I 73,4 287II 22,4 600, 605II 38,4 431
Commodianus
Carmen apologeticumV 564 1069
Cosmas Indicopleustes
Topographia ChristianaX 43 776
Pseudo-Cyprianus
De aleatoribus3 605
Cyrillus Hierosolymitanus
Catecheses4 inscr. 1564,3 1564,33 714,34 1574,36 20, 4856,20–22 10336,22 10346,31 48512,16 60313,24 69216,4 655
Pseudo-CyrillusHomilia de Maria deipara (Frg. 9 EvHebr) 606
Didymus Alexandrinus
Commentarius in Ecclesiastenad Eccl 1,1ab 485, 687ad Eccl 7,22abc 572, 596, 606, 650
Commentarii in Psalmosad Ps 33,1 576, 604, 650ad Ps 34,1 (LXX 33,1) 576ad Ps 43,12 485ad Ps 59,5 812ad Ps 88,8 189, 519
De TrinitateI 9,10 727
Fragmentafrg. apud Eus. h.e. VI 3,9 665
(Pseudo-)Dionysius Areopagita
De divinis nominibus6,2 431
De mystica theologia1,3 698
(Pseudo-?)Dionysius Bar Salibi
Liber S. HierotheiII 21 698IV 7 699
Egeria
Peregrinatio Egeriae17,1 22419,2–19 22419,19 224
Epictetus
Dissertationes ab Arriano digestaeII 11,24 12II 23,21 12
Epiphanius Constantiensis
Ancoratus60,1 282, 319
De mensuribus et ponderibus3–4 1654 16321 16823 163 f., 167637–646 776
I. Index textus 1408
Panarion seu adversus Lxxx haeresesVIII 6,1–3 164 XIII 1 f. 404XVIII 624XVIII 1,4 620XIX 3,6 620XIX 4,1 694XXIV 3,7 425XXIV 5,2 464XXV 402, 411XXV 1,1–7,3 432XXV 2,1–5 405XXV 2,4 456XXV 3,2 413XXV 3,5 411XXVI 407, 411, 416, 432XXVI 1,3 411XXVI 1,9 405, 407XXVI 2,5 432XXVI 2,6 402 f., 406, 411XXVI 3,1 403, 499XXVI 3,3 402XXVI 3,6 f. 402, 440XXVI 4 1305XXVI 4,1–4,8 411, 413XXVI 4,5 414XXVI 5,1 403 f.XXVI 5,1–8 413XXVI 5,7 414XXVI 8,1 406, 411 f.XXVI 8,1–3 1292XXVI 8,1–9,9 413XXVI 8,2 f. 410–412XXVI 8,4 412XXVI 8,4–9,9 413XXVI 8,7 404XXVI 9,2 404XXVI 9,3 f. 414XXVI 9,4 407XXVI 10,6 418XXVI 10,8–9 413XXVI 10,9 407, 413XXVI 11,1 414XXVI 11,1–11 413XXVI 12,1 411, 416XXVI 12,1–4 416, 906XXVI 13,2 408XXVI 13,2 f. 529XXVI 17,4–6 415XXVI 17,4–9 402
XXVI 17,9 415XXVIII 578XXVIII 1,5 615, 619XXVIII 5,1 459XXVIII 7,3 728XXVIII 8,1 459XXIX 578, 607, 624XXIX 1,1 623XXIX 1,3 578 f.XXIX 5,4 624XXIX 6,2 579XXIX 7,2 579XXIX 7,4 579, 625, 627XXIX 7,5 624XXIX 7,6 625XXIX 7,7 579, 623XXIX 7,7 f. 624XXIX 9,4 579, 625, 629XXX 579 f., 607XXX 2 607XXX 2,7 624XXX 2,8 f. 607XXX 3,4 615XXX 3,7 459, 569, 579, 581, 594, 608XXX 3,8 f. 608XXX 3,9 580XXX 13 f. 610XXX 13,1 580XXX 13,2 569, 581XXX 13,2 f. 594, 617, 621XXX 13,4 f. 618, 621XXX 13,6 618, 621XXX 14,2 459, 579 f., 608XXX 14,3 581, 608, 618, 621XXX 14,5 619, 621XXX 14,3 f. 619, 621XXX 15,1 580XXX 16,4 f. 620 f., 678XXX 16,7 289, 580, 616, 1184XXX 18 614XXX 18,4 637XXX 18,6 615XXX 20,1 615XXX 20,5 615XXX 22,4 620, 622XXX 23,1 288XXX 23,1 f. 580XXXIII 2,4 53XXXIII 3,1–7,10 53XXXVI 3,1–6 1157
Auctores christiani 1409
XXXVII 3,1 406XXXVII 5,3–5 406XXXVIII 1,5 1221XXXIX 5,1 1235XL 1,5 623XL 2,1 1235XL 5,3 806XL 7,2 1237XLII 467XLIV 2,6 474XLVI 1 591XLVI 1,9 581XLVI 13,3 1041L 1,5 235L 1,8 235LI 21,7 603LV 2,1 24LXI 7,3 458LXII 2,4 f. 662, 665LXII 3,1 749LXVI 2,9 1034LXVI 13,6 1034LXVI 27,1 456LXXIII 23,8 411LXXVI 21 169 LXXVIII 7 598LXXVIII 7–10 906LXXVIII 7,1–12 605LXXVIII 7,5 296LXXVIII 8 316LXXVIII 8,1 282, 319LXXVIII 13,2 412LXXVIII 13,3–14,6 287
Epiphanius Monachus
De vita sanctissimae Deiparae25 699
Pseudo-Epiphanius
Homilia in laudes Mariae deiparae (BHG 1143) 754
Homilia in Christi resurrectionem8 707
Ephraem Syrus
Commentarius in Diatessaron15,1 643
Commentarius in epistulam Pauli ad Corinthios III232–234 478
De virginitate23,5 899
Hymni contra haereses2,6 43922,2 43722,2 f. 43924,16 43950,5 f. 455
Eusebius Caesariensis
Commentarius in Isaiam72 ad 17,6 285
Commentarius in PsalmosPs. ad Ps 88,13 1236
Demonstratio evangelicaIII 5,105 f. 211VII 3,18 296
Historia ecclesiasticaI 7,2–16 296I 7,14 614, 623I 7,17 296I 9 234I 11,7 f. 211I 12,3 421I 12,5 283I 13 223I 13,5 223I 13,11 1156I 13,20 77I 13,22 223II 1,1 421II 1,2 283 f.II 1,2–5 506, 509, 598, 605II 1,6–8 223II 2,1 234II 16 393II 23,4 283, 506, 598II 23,4–18 283, 287II 23,7 598II 23,12–18 506II 23,13 599, 605
I. Index textus 1410
II 23,15 1179II 23,16 1180II 23,17 1184II 23,20 285II 23,22 211II 23,24 f. 154, 282III 3,1 24III 3,1–7 70, 154III 3,2 686III 3,4–6 71III 5,2 f. 623III 5,3 624III 10 296III 11 283, 293III 12.19 f. 297III 20,1 282III 20,1–6 298III 24,6 572 f.III 24,7 153III 25 70III 25,1–7 70, 154III 25,4 71III 25,4–6 69III 25,5 577, 594III 25,5 f. 572III 25,6 420, 484, 686III 25,6 f. 577III 27,2 297III 27,2 f. 577III 27,4 577, 580, 587, 594, 609III 29,2 f. 422III 29,4 422III 32,3 297III 32,4 f. 283III 32,5 282III 32,6 284, 298III 36,1 f. 42III 36,11 585III 39,1 41, 480III 39,4 42, 498III 39,7 421, 594III 39,7–13 571III 39,15 42III 39,16 564, 572 f., 577, 609, 625, 631III 39,17 571, 576, 594, 596, 606, 650IV 5,1–4 566IV 7,5–8 461IV 14,6 1069IV 22,4 283 f., 293, 605IV 22,5–6 287
IV 22,7 286IV 22,8 573, 577, 594, 625, 631, 656IV 26,12–14 147IV 26,13 f. 23, 29, 37V 1,10 50V 1,58 50V 8,2 573, 577V 8,7 60V 10,3 573, 577 f., 697 f.V 16,3 23V 16,17 58VI 3,9 662VI 7,6 f. 425VI 12,1–6 685, 690VI 12,2 686VI 12,2–6 62VI 12,4 62VI 12,6 66VI 13,3 62VI 13,6 62VI 14,10 604VI 14,5–7 393, 574VI 17 297, 616VI 22,1 16VI 25 67VI 25,1–14 149VI 25,4 572 f., 577, 609VI 25,4–6 574VI 25,9 68VII 6 665VII 19 283 f.VII 25,1–27 70IX 5–7 234
Onomasticonad Gen 14,15 566, 614
Quaestiones evangelicae ad Marinum2 577
TheophaniaIV 12 (syr.) 578, 640, 650IV 22 (gr.) 578, 630, 640, 650V 44 (syr.) 211
Evagrius Ponticus
Historia ecclesiasticaIV 27 227
Auctores christiani 1411
Filastrius
Diversarum Haereseon LiberI 406XXXII 7 425XXXIII 7 432
Pseudo-Gelasius Cyzicenus
Historia ecclesiasticaIII 19,39 832
(Pseudo-?)Gelasius Papa
Decretum Gelasianum3 (v. 275) 697
Gregorius Magnus
Moralia in Iob33,16 696
Gregorius Nazianzenus
Carmina dogmaticaXII 169
Pseudo-Gregorius Nyssenus
Vita atque Encomium Sancti patris nostri Ephraem Syri (CPG 2, 3193 = BHG 583)840 477
Gregorius Turonensis
Historia FrancorumI 21 235I 22 605
Guillelmus Duranti
Rationale divinorum officiorumIV 15 795VI 74 795
Haimo Autisioderensis
Commentarius in epistulam ad Hebraeos13,4 422
Haimo Halberstatensis
Commentarius in Isaiam 53,13994B 623, 643
Hegemonius
Acta Archelai9,1–4 45540,5 104162,6 1033 f.67,5 461, 464
Hegesippus
Fragmentafrg. 2 apud Eus., h.e. II 23,4 598frg. 2 apud Eus., h.e. II 23,4–18 283frg. 2 apud Eus., h.e. II 23,7 598frg. 2 apud Eus., h.e. II 23,13 599frg. 2 apud Eus., h.e. II 23,16 1180frg. 3a apud Eus., h.e. III 12 297frg. 3b apud Eus., h.e. IV 22,4 284, 293, 605frg. 4a apud Eus., h.e. III 20,1 282frg. 4b apud Eus., h.e. III 19 f. 297frg. 4c apud Eus., h.e. III 32,5 282frg. 4c apud Eus., h.e. III 32,6 284, 298frg. 5 apud Eus., h.e. III 32,3 297frg. 8 apud Eus., h.e. IV 22,8 631, 656
Hermas
PastorMandataII 4 727
SimilitudinesIII 2 537IV 2 537V 7 540VIII 6,6 635, 640VIII 7,4 f. 635, 640VIII 10,1 f. 635, 640IX 13 545IX 20,1–4 1090
VisionesI 1,8 1090I 3,4 734III 9,6 1090
Hieronymus Presbyter
Adversus Pelagianos dialogiIII 2 283, 434, 442, 564, 569, 575,
586, 588, 609, 625, 631, 642, 653, 655 f.
I. Index textus 1412
III 2,1–9 596III 2,9–14 596II 15 1060 f.
Commentarii in epistulam ad EphesiosIII 5 ad Eph 5,4 189, 583, 593, 604, 650
Commentariorum in epistulam ad Galatas libri IIII ad Gal 1,8 f. 472
Commentarii in epistulam Pauli ad Titumpraef. 45II 21
Commentarii in EzechielemEz. IV ad Ez 16,13 575, 604, 652Ez. VI ad Ez 18,5–9 605Ez. VI ad Ez 18,7 652
Commentarii in Isaiamprol. 47–52 585Is. III ad Is 9,1 607Is. III ad Is 9,2 607Is. IV ad Is 11,2 652Is. IV ad Is 11,1–3 605, 644Is. IV ad Is 11,2 652Is. XI ad Is 40,9–11 575, 604, 623, 652
Commentarii in Matthaeumprol. 420, 434, 461, 471 f., 697Matt. I ad Mt 2,5 628Matt. I ad Mt 6,11 640, 651Matt. II ad Mt 12,13 569, 586, 641, 651Matt. II ad Mt 12,49 f. 909Matt. II ad Mt 16,2 f. 659Matt. III ad Mt 21,15 f. 646Matt. IV ad Mt 23,35 569, 641, 651Matt. IV ad Mt 24,5 431Matt. IV ad Mt 25,6 645Matt. IV ad Mt 27,16 596, 641, 651Matt. IV ad Mt 27,51 596, 642, 651
Commentarii in MichaeumMich. II ad Mi 7,5–7 575, 583, 604, 650
Commentarioli in Psalmos135 ad Ps 135,25 640, 652
Commentariorum in Zachariam libri IIIIII ad Sach 14,10 f. 565, 567
De viris illustribus1,3–5 6861,5 1742,11 5832,12 f. 605, 6512,13 2853 572, 6293,1 579, 6233,1–3 5843,4 62816 58516,4 585
Epistulae20,5 582, 584, 62765,8,2 646112,13 566, 607120,8 641, 643120,8,2 f. 623, 652129,3 70
Pseudo-Hieronymus
Indiculus de haeresibus6 = 14 456
Hilarius Pictaviensis
Commentarius in Matthaeum4,3 775
Tractatus super Psalmos131,17 756
Hippolytus Romanus
Fragmenta ex libro de paschate3 727
Refutatio omnium haeresium sive philosophumenaV 6,6 432V 7,1 285V 7,8 f. 662, 664V 7,15 664V 7,20 484, 507V 7,24 664V 8,10 664
Auctores christiani 1413
V 8,14 664, 707V 8,20 664V 8,23 664V 8,32 508, 550V 8,38 432V 8,44 664V 10,9 432V 11,1 664V 16,8 406, 409V 16,13 f. 409V 23–27 960V 26,29 961V 26,29 f. 892V 26,29–32 960V 26,30 962V 26,32 961VI 7,1 431VI 9,4–18,7 431VI 10,2 54, 541VII 20,1 427, 463VII 20,5 427VII 33,2 615VII 35,1 607, 619VII 38,2 473IX 13,1–3 694X 9,3 285X 21,3 619
Pseudo-Hippolytus Romanus
Traditio apostolica4 544
Hrotsvitha GandersheimensisHistoria nativitatis laudabilisque conversationis intactae Dei Genitricis, quam scriptam reperi sub nomine Sancti Iacobi fratris Domini 887
Hugo de Sancto Caro
Commentarius in epistulas Pauli (tom. 7, Venedig 1732 Francisco Luca)fol. 115a 647
Commentarius in Isaiam (tom. 4, Venedig 1732 Francisco Luca)in Is IV 605, 642fol. 30a 638fol. 126b 644
Commentarius in Iohannem (tom. 6, Venedig 1732 Francisco Luca)fol. 395a 646
Commentarius in Matthaeum (tom. 6, Venedig 1732 Francisco Luca)fol. 6a 646fol. 87b 646fol. 88a 646
Iacobus Edessenus
Epistulae12,2 440
Innocentius Papa I.
Epistulae6 ad Exsuperium 177, 877
Iohannes Beleth
Summa de ecclesiasticis officiis54 A 79554 B 795
Iohannes Cassianus
De institutis coenobiorum et de octo principalium vitiorum remediis libri XIIIV 9 767
Iohannes Chrysostomus
Ad populum Antiochenum de statuis16,4 845
Catecheses1,8 728
De sacerdotio2,1 728
Epistulae ad Olympiam10,10 728
Homiliae in Acta Apostolorumin Ac 10,1 728in Ac 20,1 728in Ac 22,3 728
I. Index textus 1414
Homiliae in epistulam ad Romanosin Rom 29,5 728
Homiliae in epistulam I ad Thessalonicensesin 1Thess 2,3 728
Homiliae in Iohannemin Jo 33,3 728in Jo 17,3 936
Homiliae in Matthaeumin Mt 18,23 3 728in Mt 54,1 728
Homiliae in principium Actorum Apostolorumin Ac Princ. 2,4 728in Ac Princ. 2,6 728
Pseudo-Chrysostomus
In sanctum pascha sermo6,56 707
Iohannes Damascenus
Carmen in dormitionem BMV4 755
Expositio fideiIII 1–IV 8 178IV 9 179IV 11 179IV 12 179IV 13 179IV 14 179IV 15 179IV 16 179IV 17 179
Irenaeus Lugdunensis
Adversus haeresesI 6,4 545I 7,2 291I 10,3 745I 13,1 499I 13,3 407I 20,1 20, 936, 938, 1066, 1249I 21,3 535, 543I 21,4 493, 1275I 21,5 514, 1157, 1171
I 24,5 425I 25,5 454I 26,1 1094I 26,2 574, 579 f., 594I 29 1221I 30,14 433I 30,15 406I 31,1 1221, 1223I 31,2 1222I 20 887I 21,5 1212, 1305I 26,1 615, 619I 26,2 607 f., 613I 29,4 1202II prooem. 1053II 28,1 20II 28,2 60II 30,9 59II 34,3 41III 1,1 574, 577, 609III 3,4 1094III 4,1 60III 11,1 1094III 11,7 574, 607III 11,8 60 f., 431, 486, 1200, 1207III 11,9 53, 61, 1243III 12,12 23III 15,1 13III 18,7 749III 21,1 297, 574, 608, 614IV 11,4 59IV 20,2 60IV 32,1 60V 1,3 297, 574, 614
Demonstratio33 751
Iulius Africanus
Chronographiaefrg. 50 Routh = frg. 93 Wallraff 213
Epistula ad Aristidemfrg. apud Eus., h.e. I 7,2–16 296frg. apud Eus., d.e. VII 3,18 296
Iulius Cassianus
De encratia sive de Eunuchisfrg. apud Clem., str. III 91,1–93,1 670 f.
Auctores christiani 1415
Iustinus Martyr
Apologia prima15,16 121431,1–5 3732,9–35,1 29234,2 23335,3 f. 69135,6 69235,9 215, 23339,3 4740,5 f. 69141,5 4848,3 21552,5 4958 106161,9–13 53861,12 4965–67 4366,3 43, 347, 45248,3 23467,3 452
Dialogus cum Tryphone Iudaeo12,3 4924,1–4 107332,1 4933,2 4935,3 18738,2 4939,1 4939,2 4939,4 4940,1 4941,1 4941,4 107342,3 4943 29643,8 29245 29646,3 4946,6 4947,1 56647,3 56648 29751,2 4955,3 4956,1 4967,1 f. 29268,7 37
70,4 4971,1 3773,1 87278 638, 64478,5 906, 96579,4 4981,4 4887,6 4988,3 61988,8 61997,3 692101 296103,8 48106,3 685114,4 49119,5 49120 296120,6 49130,1 49137,2 49138,1–3 1073
Pseudo-Iustinus
Fragmentum in resurrectionem47,21 49
Lactantius
Divinae institutionesVII 19,3 645
Leontius Byzantinus
De sectis3,2 485, 529
Maruthas Martyropolitanus de Maipherkat
Contra haereses78 (lat.) 437, 439101 (syr.) 437, 439
De sancta Nicaena synodo (Braun, KGS 4/3, Münster 1898)p. 49 437
Melito Sardensis
Homilia in passionem Christi93 691
I. Index textus 1416
Minucius Felix
Octavius9,1–7 414
Narsai
Homiliae1,227–240 759
Origenes
Commentarii in epistulam ad RomanosV 1 464VI 8 464
Commentarii in IohannemII 12 ad Jo 1,3 575, 593, 603, 649II 12,87 69VI 42,217 68X 28,175 24
Commentarii in Lucam1 574, 586
Fragmenta in Lucam21 ad Lc 1,28 751
Commentarii in MatthaeumMt. I 572, 577Mt. I apud Eus., h.e. VI 25,4 577, 609Mt. X 17 ad Mt 13,54 587Mt. XV 14 ad Mt 19,16–24 576Mt. XV 14 ad Mt 19,16–30 575, 643, 653Mt. X 17 ad Mt 13,53 906Mt. X 17 ad Mt 13,53–58 906Mt. X 17 ad Mt 13,58 678, 686, 886Mt. XVI 12 ad Mt 20,29 f. 566Mt. XXV 2 ad Mt 23,29–36 418, 908
Commentariorum series in Matthaeum28 ad Mt 23,37–39 20110 ad Mt 26,63 f. 757124 ad Mt 27,22–26 691
Contra CelsumI 28 294, 920I 32 234I 32 f. 294I 39 296I 47 211, 285
I 51 644I 69 294II 1 566, 607II 13 285II 32 296V 61 577, 607V 65 577VI 27 414, 550VI 30 418VI 37 418VI 40 414VII 40 418VIII 16 518
Epistula ad quosdam amicos Alexandrinosapud Ruf., De adulteratione librorum Origenis 7 473
Homiliae in Ieremiamin Jer 3,3 189, 519in Jer 15,4 ad Jer 15,10 575, 603, 649in Jer 20,8 ad Jer 20,8 642
Homiliae in Lucam1 in Lc 1 434, 484, 6621 in Lc 1,1 149, 151, 460, 472, 569, 574,
6091 in Lc 1,1–3 681 in Lc 1,2 4201 in Lc 1,3 151
Homiliae in NumerosVI 3,1–7 642
De oratione5,1 53714,4 2427,13 631
De paschap. 46,24–29 1272
De principiisI praef. 2 13I praef. 8 585, 649IV 1,1 24IV 3,8 607
Selecta in Psalmosad Ps 88,13 603
Auctores christiani 1417
Orosius
Commonitorium de errore Priscillianistarum et Origenistarum2 454 f.
Historiae adversum paganosVI 20 645
Papias
Fragmentafrg. 5 (Körtner = Norelli) apud Eus., h.e. III 39,16 = frg. 3 Preuschen 609frg. 12 (Körtner = Norelli) apud And. Caesar. in Apoc. 34,12 = frg. 9 Preuschen 48
Paschasius Radbertus
Expositio in MatthaeumII 628, 638II ad Mt 2,23 623VI ad Mt 12,10 623VI 641X 641XII 641
Patres Apostolici
Barnabae Epistula4,12 635, 6404,14 395,2 10615,9 39, 6175,13 6926,13 379, 5077,3 6927,5 6928,3 61710,8 54111,1 1078, 108712,10 49515 60115,8 107318,2 1061
Didache XII Apostolorum1,2 10735,2 635, 6408,2 39
11,3 4011,3–6 51913,2 3314,1 69315,3 f. 4016,4 106116,7 1072
Clemens Romanus
Epistula prima Clementis ad Corinthios5,7 10817,2 137,4 4912,7 4913,1–4 3916,7 106117,1 4820,2 f. 106620,6 f. 106621,6 4924,1.4 f. 4832,4–33,1 4835,5 f. 4836,1 109236,2–5 4837,5–38,2 4841,1 1346,7 f. 3947,1 4847,1–3 4847,1–4 4847,2 4949,5 4849,6 1061
Epistula secunda Clementis ad Corinthios2,4 40 f., 6773,2 41, 6774,2 6774,5 41, 6775,2 40 f.5,2–4 40 f., 6775,5 1070, 1078 f.6,1 41, 6776,2 192, 6776,7 601, 1070, 1078 f.8,5 40, 347, 6779,1 10769,5 1075
I. Index textus 1418
9,11 41, 192, 619, 67711,2–4 67711,7 67712,1 f. 511, 674 f., 67712,2 41, 547, 676 f.12,3–6 67413,2 4113,4 41, 67714,2 4015,4 4120,5 1206
Ignatius Antiochenus
Epistula ad Ephesios1,1 1485,3 507,2 292, 107512,2 5017,1 106118,2 292, 550, 55219,1 106119,2 549
Epistula ad Magnesios1,2 10618,1 5669,1 566, 69310,3 56613,1 50
Epistula ad Philadelphenos5,1 395,2 396,1 5666,2 10618,9 399,1 399,2 39
Epistula ad Romanos3,3 12007,1 10617,3 540
Epistula ad Smyrnaeos1,1 292, 12001,2 6923,1 f. 571, 5853,2 1069
5,1 397,2 39, 106710,1 1200
Epistula ad Trallianos4,2 10617,1 1067, 12008,1 5409,1 29211,1 1067
Polycarpus Smyrnensis
Epistula ad Philippenses11,2 48
Petrus I Alexandrinus
Epistula canonica13 906
Petrus Comestor
Scholastica historia in evangelia CXXXV1608 D 6411609 A 6381633 AB 642
Petrus RigensisAurora 646
Philippus Sidetes
Historia christiana 434, 4614 485
Philostorgius
Historia ecclesiasticaII 6 698
Philostratus
Vita ApolloniVI 40 551, 553
Physiologus21 541
Auctores christiani 1419
Pseudo-Priscillianus
TractatusI 456I 36 20II 52 20III 666IV 456V 456IX 456X 456
Proclus Constantinopolitanus
HomiliaeVI 17,7–9 729
Procopius Caesariensis
Bellum PersicumII 26 f. 227
Prudentius
Liber cathemerinon11 (Hymnus viii Kalendas Ianuarias) 887
Rabanus Maurus
Commentarii in Matthaeum IV (PL 107)923 B 641
Romanus Melodus
Hymni31,1 81257,19 844
Rufinus Aquileiensis
Commentarius in Symbolum apostolorum35 f. 58836 20, 173
De adulteratione librorum Origenis7 473
Schenute Atribensis
White Monastery Codex DSp. 116 f. 442
Sedulius Scottus
Super Evangelium Matthaeum1,1–11,1 628, 644
Sextus
Sententiae307 425331 425384 1115
Sicardus Cremonensis
Mitralis de officiisIII 2 795
Socrates Scholasticus
Historia ecclesiasticaI 22,5 1034I 22,8 1034
Tatianus
Oratio ad Graecos12,7 723
Tertullianus
Adversus Iudaeos2 762
Adversus MarcionemI 1,5 467III 17,4 296III 20,5–8 296IV 467IV 1,1 23IV 2,2 63IV 2,3 469IV 4,4 56IV 4,5 467IV 8 624IV 19 284IV 34,13 f. 726
Adversus Praxean15,1 6320,2 63
Apologeticum5,2 234
I. Index textus 1420
21,24 23449,2 726
De anima7,2– 4 72633,11 726
De carne Christi7 2847,1 4737,8 f. 4738,1 4728,2 4738,3 47314 615
De cultu feminarumI 3,1 63I 3,3 63
De patientia5,5–7 759
De praescriptione haereticorum10,8 60733,5 607
De pudicitia10,12 2020,2 163
De virginibus velandis6,1 607
Pseudo-Tertullianus
Adversus omnes haeresesII 4 406II 5 1221VI 4 472VI 6 472
Theodor Abū Qurra
Tractatus de creatore et de vera religione§ 4 442§ 13e 442§ 24 441
Theodoretus Cyrrhensis
Haereticarum fabularum compendiumI 5 454I 15 1221I 20 477II 687II 2 587
Interpretatio in epistulam Pauli ad ColossensesII 18 126
Theodorus bar Kōnai
Liber scholiorumXI 440, 1034
Theophilus Antiochenus
Ad AutolycumI 7,1 734II 10,10 45II 13,7 45II 16,1 f. 1087II 18,1 45II 22,5 45II 22,5–6 45II 27 762III 14,3–5 45
Theophylactus Simocatta
Enarratio in Evangelium Lucaeprol. 434
Timotheus Constantinopolitanus Presbyter
De receptione haereticorum 485383 529
Titus Bostrensis
Adversus ManichaeosI 17 1041II 56 455
Turibius Asturicensis Augusta
Epistula ad Idacium et Ceponium episcopos5 453
Alii Auctores 1421
Venantius Fortunatus
Vita S. MartiniIII 399 756
Victorinus de Poetovio
De fabrica mundi6 645
Zacharias Chrysopolitanus
In unum ex quattuorII 641II 641
Zacharias Mytilenensis
Septem capitula2 (p. 178) 1035
Zeno Veronensis
Tractatus
De circumcisioneI 3,19 899
De nativitate ChristiI 54 887
De nativitate DominiII 8 887
De nativitate Domini et MaiestateII 12 887
Alii Auctores
Achilles Tatius
Leucippe et Cleitophon8,3,3 9238,6,12–14 9238,13,2–14,2 923
Apuleius
De deo Socratis7 718
Aristoteles
MetaphysicaI 2, 982 b 423I 2, 982 b 12 422
Historia animalium532b 773
Attalus
Fragmentafrg. 21 734
Diogenes Laertius
Vita philosophorumX 27 12
Marcus Tullius Cicero
De divinationeII 23,1 896
Corpus HermeticumIV 2 422 f.V 11 407
Geminus Astronomicus
Isagoge6,24 73414,2 734
Hesiodus Epicus
Theogonia507–616 803
Hesychius Lexicographus6621 771
HipparchusCommentarii in Arati et Eudoxi Phaenomena (frg. 40)I 3,6 734I 3,7 734I 3,12 734
I. Index textus 1422
Homerus
IliasXXII 199 f. 1254
Iosephus
Antiquitates IudaicaeI 19,7 915VIII 46–49 757X 8 631XVI 7,4–8,4 929XVIII 3,3 211XVIII 6,4 213XX 9,1 211, 283, 285, 1184
Bellum IudaicumII 1–60 929II 142 19II 155 744VI 5,3 642VII 219–243 216
Contra ApionemII 112–114 418
Longus
Daphnis et ChloeIV 28,3 915
Lucianus Samosatensis
De morte peregrini11 21713 217
Philo Alexandrinus
Quis rerum divinarum heres sit51 541
Quod omnis probus liber sit42 602
De decalogo58 666
De ebrietate30 600
De mutatione nominum152 602
De somniisI 178 553
De specialibus legibus2,176–187 1162
De vita MoysisI 211 746
Pseudo-Philo
Liber antiquitatum biblicarum23,7 911
Pseudo-Phokylides106 537
Plato
Phaedrus248b 743
Res publica509 b 423
Theaetetus155 d 422 f., 601
Timaeus28 50490 d 603
Pseudo-Plato
Epinomis986 C–D 423
Plinius minor
EpistulaeX 96,5 215X 96,7 215X 96,8 216
Plotinus
EnneadaeIII 8,10 423
Plutarchus
De Iside et Osiride74 541
Alii Auctores 1423
Vitae parallelae, Marius11 734
Pseudo-Plutarchus
Placita PhilosophorumII 14,4 765
Polybius
HistoriaeVI 37,9 424
Porphyrius Tyrius
Ad Marcellam24 422
De abstinentia2,40 5392,42 539
Vita Plotini16 1235
Ptolemaeus Mathematicus
GeographiaI 3,3 745I 4,1 734
Syntaxis MathematicaII 3 734
Tetrabiblos76 734
Suetonius
Claudius25,4 213
Nero16,2 214
Tacitus
AnnalesXV 44,3 214XV 44,4 f. 214
HistoriaV 3 f. 418V 5,1 214
Vergilius
AeneisIV 217 f. 723XII 356 f. 754
Auctores arabici�Abdallāh Ibn al-Mubārak
Kitāb az-zuhd wa-r-raqā�iq 77 20296 203520 205
Abū �Abdallāh A�mad b. Mu�ammad Ibn �anbal
Kitāb az-zuhd95 20498 20798 f. 203
Abū �Abdallāh Mu�yī d-Dīn Mu�ammad Ibn al-�Arabī
al-Futū�āt al-makkīya4,663 208
Abū Bakr �Abdallāh b. Mu�ammad Ibn Abī d-Dunyā
Kitāb a�-�amt wa-adab al-lisān385 f. 204392 204
Mausū�āt rasā�il Ibn Abī d-Dunyā2,44 2072,146 2072,170 207
Abū �āmid Mu�ammad al-Ġazzālī
I�yā� �ulūm ad-dīn3,29 2023,336 2064,218 2074,339 2064,411 205
I. Index textus 1424
4,446 2024,448 205
Minhā� al-�ābidīn28 204
Abū Mu�ammad �Abdallāh Ibn Qutaiba
Kitāb �uyūn al-a�bār2,178 2052,328 207
Abû r-Ray�ân Mu�ammad ibn A�mad al-Bîrûnî
Kitāb al-Ā ār al-Bāqiya �an al-Qurūn al-�āliya 447
Kitâb Ta�rî� al-Hind1,54 f. 442
A�mad ibn Mu�ammad Ibn �Abd Rabbihi
Kitāb al-�iqd al-farīd1,294 207
Al-�ākim at-Tirmiī
Kitāb Tirmi�ī, Ms. Bibl. Escurialensis 1860 205
Al-Ya�qûbî
ChronikI 1037
Historiae Ibn-Wadhih qui dicitur al-Ja‘qubip. 181,9 443
�Alī b. Mu�ammad Abū �ayyān at-Tau�īdī
Risāla fī �-�adāqa wa-�-�adīq64 204
Iwān a�-�afā
Rasā�il i�wān a�-�afā� wa-�illān al-wafā�4,172 208
Mu�ammad b. al-Walīd Ibn Abī Randaqa at-Turtūšī
Sirā� al-mulūk76 206
Mu�ammad ibn Ismā�īl ibn Ibrāhīm ibn al-Mu�īra al-Buārī
�a�ī� al-Bu�ārī885, Nr. 3444 2021183, Nr. 4712 203
Qur’an2,136 f. 1952,213 1943,33 195 f.3,39 7163,43 942, 9453,45 1963,49 195, 942, 9453,49–51 186, 2003,50 1953,52 1863,52 f. 2004,157 1954,163 f. 1954,165 1944,171 196, 2035,44–49 1955,66 1955,72 186, 2015,109–120 1955,110 195, 942, 9455,112 1865,112–115 195, 2015,114 1865,116–118 2016,85 7167,157 1957,172 1947,187 2029,30 f. 19510,94 19515 75919,16 19519,16–36 19519,19 20319,27–33 19919,29–33 203, 96519,29 f. 19519,30–33 18619,34–36 20019,37 19519,41 19519,51 195
Alia Scripta 1425
29,46 19538,72–78 80338,77 80343,57 f. 19543,61 19543,63 f. 186, 200
61,6 186, 20061,14 201
Šihāb ad-Dīn �Umar as-Suhrawardī
�Awārif al-ma�ārif 204
Alia Scripta
Scripta Aegyptiaca
Scripta Buddistica
Gnostica
Liber mortuorum125 324
Buddhacarita27 f. 924
Acta Petri et XII Apostolorum (NHC VI,1)
NHC VI,1p. 2,24 511p. 6,19–26 1287p. 8,31 f. 1285
Allogenes (NHC XI,3)
NHC XI,3p. 49,39 1236p. 59,1 f. 1235p. 59,17 f. 1238p. 62,9 1236p. 69,17–19 1235
Apocalypsis Adae (NHC V,5)
NHC V,5p. 64,15 f. 406p. 65,21–23 406p. 67,10–12 406p. 79,3–5 757
Apocalypsis Iacobi prima (NHC V,3/CT 2)
NHC V,3p. 24,10 1153, 1159p. 24,12–18 284p. 28,23 f. 1165
p. 30–32 1184p. 30,12 1166p. 30,19 404p. 30,23–30 1167p. 32 283p. 32,1–3 509, 598, 605p. 32,28–34,20 514p. 35–44 1153p. 36,24–38,11 1156p. 38,16 f. 1177p. 42,21 f. 1158p. 43 1184
Versio Codicis Tchacos 2p. 13,24–14,2 1157p. 15,15 1165p. 16,26 f. 1166p. 20,24 1166p. 27,6 1176
Apocalypsis Iacobi secunda (NHC V, 4)
NHC V, 4p. 44 283, 1182, 1184p. 44,11 f. 1182p. 44,11–16 288p. 44,13–15 1182p. 44,18 1183, 1189p. 44,22 1189
I. Index textus 1426
p. 45 1182, 1187p. 45,13–15 1184p. 45,18–20 1184p. 46,20 f. 1186p. 46 f. 1186p. 48 f. 1182p. 48,8 f. 1187p. 50 284, 1183p. 50,8–10 1187p. 50,13 605p. 50,15 1184p. 50,23 1184p. 51 284p. 51,7–9 1187p. 51,19–22 1186p. 52 1186p. 52,9–16 1186p. 53 f. 1186p. 54 1186p. 54,27 1191p. 55 1186p. 55,19 f. 1186p. 55,25 f. 1186p. 56,2–7 1186p. 56,9 f. 1186p. 57,10–19 1187p. 58 1186p. 58,14–17 1187p. 58,20–23 1187p. 60 1182p. 60,1–13 598, 605p. 60,2 f. 1193p. 60,11–13 509p. 60,14–23 1184p. 61 1182p. 61,13 1184p. 61,13 f. 1187p. 61,15–18 1179p. 61,15–62,16 288p. 62,16–63,29 288p. 63,30 288
Apocalypsis Pauli (NHC II,5)
NHC II,5p. 22 880
Apocalypsis Petri (NHC VII,3)
NHC VII,3p. 71,19–21 1219
Apocryphon Iohannis (NHC II,1/NHC III,1/BG 2)
NHC II,1p. 1,1–4 52p. 10,34 1270p. 13–16 412p. 13,8 f. 1270
NHC III,1p. 7,23 f. 406p. 17,23 418
Papyrus Berolinensis Gnosticus 2 (BG)p. 20,5 404p. 21,3–13 406p. 21,14–18 412p. 27,19 f. 406p. 41,19 418p. 46,1 1202p. 47 495p. 65,13 408
Authentikos Logos (NHC VI,3)
NHC VI,3p. 29,3–31,24 1351
Brontē (NHC VI,2)
NHC VI,2p. 13,17 406p. 14,11 f. 405p. 14,27 f. 406p. 16,18 f. 406p. 16,18–20 408p. 17,15–18 406p. 18,9 f. 405
De origine mundi (NHC II,5)
NHC II,5p. 100,1 f. 1292p. 100,10 1292p. 103,11–13 1203, 1270p. 107,3 757p. 112,28 f. 1203p. 127,14–17 493
Alia Scripta 1427
Dialogus Salvatoris (NHC III,5)
NHC III,5p. 120,1 1142p. 120,1–8 514p. 120,1–147,23 1138p. 120,2–124,22 1138p. 121,6 f. 1141p. 124,23–127,19 1143p. 125,17 f. 1140p. 125,17–126,5 511p. 126,2–6 1141p. 126,5–10 520p. 126,7–10 1139p. 127,1 f. 1139p. 127,1–3 1146p. 127,5 1146p. 127,5 f. 1146p. 127,16–19 1140p. 127,19–128,23 1139, 1144p. 128,23–129,16 515, 1145p. 129,11 f. 519p. 129,14–16 507p. 129,16–131,18 1139, 1145p. 131,19–133,21 1145p. 133,15 f. 514p. 133,21–134,24 1139, 1146p. 133,23–134,1 1144p. 134,19–24 1141p. 134,24–137,3 1139, 1147p. 135,14 f. 1139p. 136,17 1139p. 137,3–146,20 1147p. 138,5 f. 1139p. 138,16–20 1141p. 139,4–7 1138p. 139,6 f. 1139p. 139,8–13 1140p. 139,11 1148p. 139,12 f. 1141p. 139,16 f. 1139 f.p. 139,20–140,9 515p. 140,2 f. 510p. 140,11–14 677, 1141p. 140,11–19 677p. 142,22–2 1139p. 142,24 f. 1139p. 143,15–144,1 513p. 143,24 1141p. 144,6 f. 1140
p. 144,12–145,7 1141p. 144,15–20 677, 1141p. 144,16–145,7 522p. 144,90–145,95 677p. 145,22–24 1138, 1142p. 145,10–13 1139p. 145,23 f. 1139p. 146,20–147,22 1139, 1151
Doctrinae Silvani (NHC VII,4)
NHC VII,4p. 90,23–27 552p. 91,9–13 552
Epistula Eugnosti (NHC III,3/NHC V,1)
NHC III,3p. 70,1 f. 1124p. 74,7–14 1124p. 74,7 1124p. 76,10–14 1124p. 76,19 f. 1124p. 76,24–77,9 1124p. 81,21–82,6 1292p. 82,7–84,11 1124p. 83 f. 1231p. 83,1 f. 1292p. 83,10–20 1162p. 84,17–85,6 1124p. 88 f. 1231p. 90,6–12 1124
NHC V,1p. 7,18–8,6 1124p. 10,2–12 1292p. 11 f. 1231p. 15 f. 1231
Epistula Iacobi apocrypha (NHC I,2)
NHC I,2p. 1,1 19p. 1,1–2,7 1094p. 1,1–16,30 1094p. 1,10 1097p. 1,16 1094p. 1,20–25 19p. 1,24 f. 285p. 1,28–32 1097p. 2 1102
I. Index textus 1428
p. 2,7–16 1095p. 2,7–39 1094p. 2,19 f. 1096p. 2,23 1095p. 2,29–33 1095p. 2,35–37 1099p. 2,35–39 1097p. 2,39–15,6 1094p. 3,9 f. 1098p. 3,14 495p. 3,17 f. 495p. 3,25–29 1098p. 4,4 1098p. 4,25–28 1297p. 5 f. 1098p. 5,18 f. 1098p. 5,29 f. 1098p. 5,35–6,1 1098p. 6,2–4 1098p. 6,7–9 1097p. 6,19–21 1095, 1099p. 6,21–7,1 1099p. 7,10–15 1099p. 7,24–28 1099p. 8,1–4 1096p. 8,6–10 1097p. 8,26 f. 1098p. 8,31–36 1095, 1097p. 9,1–4 407p. 9,19 f. 1097p. 9,31–35 1098p. 10,28–11,6 1099p. 10,32–34 1097p. 11,29–35 1097p. 12,13–17 1099p. 13,38–14,1 1095, 1097p. 14,8–10 1098p. 14,8–19 1099p. 14,34 855p. 14,41–15,5 1095p. 15,6–28 1094p. 15,28–16,11 1094p. 15,38–16,19 1099p. 16,2–8 1097p. 16,12–30 1094
Epistula Petri ad Philippum (NHC VIII,2/CT 1)
NHC VIII,2p. 132,10 f. 1197, 1200
p. 132,12–25 1196, 1198, 1200p. 132,12–133,8 1198p. 133,12–134,9 1199, 1201p. 132,16–133,8 1200p. 133,4 f. 1207p. 133,8 1197 f.p. 133,8–11 1198, 1201p. 133,11 1198p. 134,9–18 1199, 1201p. 134,17 f. 1207p. 134,18–135,2 1198, 1202, 1237p. 134,18–137,13 1199p. 134,18–138,3 1198p. 135,3–8 1202p. 135,8–136,15 1199, 1202p. 136,8–15 1199p. 136,16–137,4 1198, 1203p. 137,4–9 1204p. 137,10–13 1204p. 137,19–28 1204p. 138,3–7 1199, 1205p. 138,7–20 1198, 1205p. 138,7–139,4 1199p. 138,15 f. 1213p. 138,18 1199p. 138,19 f. 1199p. 138,21–139,4 1205p. 138,23–139,4 1199p. 139,4–9 1199, 1205p. 139,9–140,1 1199, 1206p. 139,14 1207p. 139,15–28 1199p. 139,22 f. 1199p. 140,1–11 1206p. 140,1–13 1199p. 140,1–23 1206p. 140,9 f. 1200p. 140,11–13 1200, 1207p. 140,13–23 1199p. 140,15–23 1204p. 140,21 1201p. 140,23–26 1207p. 140,23–27 1199, 1207p. 140,26 f. 1207
Versio Codicis Tchacos 1p. 1,1–4 1196, 1200p. 1,9 1198p. 3,1–5,11 1199p. 3,1–6,10 1198
Alia Scripta 1429
p. 3,11 1226p. 3,11–15 1202p. 3,16–4,21 1202p. 4,15–21 1199p. 4,22–5,11 1198, 1203p. 7,1 f. 1199p. 7,1–3 1199p. 7,3–12 1205p. 8,3 ff. 1199p. 9,1–8 1199p. 9,8–12 1207p. 9,15–17 1207
Epistula ad Rheginum (NHC I,4)
NHC I,4p. 45,15–40 599
Evangelium apocryphum ignotum Berolinense (P.Berl. 22220)
P.Berl. 222203 8605 12797 127911–16 51927 858, 878, 128127–59 858, 878, 128135–37 127938–43 128447–49 127951 128453 127962 127968 127970 857, 86972 858, 878, 128174–119 38281 38283 128788 38289 f. 38291 88392 f. 1280109–111 382frg. 9F, 4 f. 858, 878, 1281frg. 9F, 38 f. 1279frg. 10H, 32–34 1279frg. 19F 1285, 1287frg. 20F, 6 1279
Evangelium Iudae (CT 3)
Versio Codicis Tchacos 3p. 33–58 1223p. 33,1–4 1224p. 33,3–6 1224p. 33,4–6 1233p. 33,6–21 1224p. 33,18–21 510p. 33,22–36,10 1225p. 34,14 f. 1226p. 35,17–21 1225p. 36,1–5 1224p. 36,11–37,20 1225p. 37,20 1225p. 37,22 f. 1211, 1214p. 38–41 1225p. 39,10–13 1228p. 40,8–11 1232p. 42,22–24 1225p. 44,13–15 1225p. 44,24 f. 1211, 1214p. 45,14 1224p. 47,2–53,7 1222p. 50,11 1231p. 52,17 1231p. 54 1225, 1232p. 54,5 1232p. 55,17–20 1222p. 56,7 1225p. 56,19–21 1222p. 57,8 f. 1222p. 57,15 1222p. 57,23 f. 1232p. 58,9–26 1224p. 58,27 f. 1223p. 59–66 1223p. 66 1223
Evangelium Philippi (NHC II,3)
NHC II,31 53610b 121311a.b 53812a.b.c 53813 53614a.b 53615 53617 29119 532
I. Index textus 1430
24 53625 53626b 53528 53629 53631 536, 120739 53541 53642a.b 53643a.b 53645 53646 54347 53249 53051 53653 53254 495, 95257 51059 530, 53660a.b 53661a.b 535 f.61c.d 53063a 53063a.b.c.d.e 53664 53666 535 f.67b.c 535 f.67b.c.d.e 53667d 53068 76, 535 f.69a 67671 53673 53674 535 f.75 53676a.b.c.d 535 f.77 530, 53678 53679 53680 53682a.b 53683a.b 53684 53686 53687 53690a.b 53691 53492 53694a.b 53695 536
95a.b 53697 530, 53698 535 f.99a.b.c 53699c 536100 536101 536102a.b.c 536102a.c 536103 536106 530, 536107a.b 530, 536108 536109a 536109a.b 553110a.b 553111b 191111a.b 536118 554120 536120a.b 495121a.b 536122a.b.c.d 536125a 535 f.125b 536126c 536127a 530, 536
Evangelium Thomae (NHC II,2/P.Oxy. IV 654)
NHC II,2incipit (p. 32,10 f. ) 191 505, 507, 510, 601, 12241–7 4881,1–2,3 (gr. rez. B) 2452 484, 489, 520, 591, 593, 601,
603, 1117, 1120, 1145, 12132,1–3 4232,5–3,3 (gr. rez. A) 2453 515, 5224 4845 489, 5086 500, 505, 5216,1 5096,5 5077 4858 188, 493, 51810 51910 f. 52211,3 550
Alia Scripta 1431
12 283, 500, 506, 598, 605, 118613 505 f.13,2 51913,5 52114 494, 505, 521, 53714,1–3 50816 505, 511, 513, 518, 114217 552, 1148, 123018 493, 500, 507, 51019 507, 510, 1218, 130219,1 54420 500, 1140, 115021 500, 59921,5 511, 52121,6 f. 51022 41, 500, 513, 674 f.22,4 54722,4–7 52122,5 51123 505, 509, 513, 51824 50024,3 114325 187, 50526 50526–33 48827 493, 50527,2 49428 500, 50529,3 51230 488, 51831 49232 120434 49236 490, 50437 491, 500, 503 f., 675, 1141,
115038 516, 52039 187, 490, 501, 52140 130243 50043,3 49444 50545 38546 51847 50048 187, 52149 493, 499, 505, 509, 511, 114250 499 f., 1142, 130250 f. 601 f.50,3 515, 519
51 50551–53 50052 494, 105252 f. 57553 505, 114554 49255 492, 494, 52156 493, 519, 52258 49359 51360 500 f., 601 f.61 504, 68161b 29861,5 50362,2 50563–65 50064 50565 50568 492, 505, 51768–69 50069 492, 505, 51772 50073 49275 504 f., 509, 511, 513, 518,
1141 f., 114876 188, 50877 488, 49277,2 48877,2 f. 512, 51878 51479 50080 493, 515, 52281 505, 52282 189, 485, 508, 1278, 128583 49984 49986 494, 50587 52290 513, 601 f., 114291 50092 493, 513, 601–603, 121392,1 507, 52094 507, 520, 601–60395 50597 49398 49399 192, 282, 500, 619101 492, 494, 515102 187, 513103 510
I. Index textus 1432
104 508 f.105 537106 511, 513108 407, 494, 499109 508, 518110 519111 744111,3 503, 519112 519113 500, 505, 507114 879, 1142
P.Oxy. IV 6541–5 489, 5075–9 591
Evangelium veritatis (NHC I,3/NHC XII,2)
NHC I,3p. 16,31 349p. 17,16 1254p. 17,34 f. 1247p. 18,30–31 407p. 19,17–34 1246p. 19,20–22 886p. 20,35 1254p. 22,14 f. 1202p. 24,11 1254p. 24,18–20 1251p. 26,26 1254p. 26,35 f. 1254p. 27,4 1254p. 31,18 f. 1254p. 31,28 f. 1249p. 31,35–32,16 521p. 40,9 545p. 41,28 f. 1251p. 42,31 f. 1251p. 42,32 f. 1254p. 42,39–43,6 1245p. 43,1 1251p. 43,17 1254
NHC XII,2p. 22,9–12 601p. 42,17–33 601
Hypostasis Archonton (NHC II,4)
NHC II,4p. 86,21–24 1202
p. 86,21–25 1204p. 86,27–87,4 1132p. 86,30 f. 1203, 1270p. 87,7 f. 1292p. 92,27 1202p. 94,6 f 1292p. 94,17 1202p. 94,21 f. 1203, 1270p. 95,6 1292
Interpretatio gnosis (NHC XI,1)
NHC XI,1p. 5,16–19 191p. 5,30–38 1206p. 6,18–38 191p. 9,27–35 192p. 10,17–20 192p. 10,27–38 192
Libri Ieû
Liber Ip. 158,17–21 1300p. 228,35 1300p. 229,6 1300p. 229,14–16 1300p. 257,3–258,3 1302p. 259,1–8 1302p. 261,30 f. 1301p. 290,15 1303p. 292,36 1303p. 295,26 f. 1303p. 296,8–12 1301p. 301,23–28 1300p. 302,7–8 1300
Liber IIp. 303,18 1306p. 304,17–19 1305p. 305,3–13 1304p. 305,17–20 413p. 305,26–34 1305p. 307,3–9 1304p. 307,35 f. 1304p. 307,40 f. 1304p. 308,6–11 1305p. 310,15–22 1306p. 314,5–8 1304p. 315,31 f. 1305
Alia Scripta 1433
Liber sanctus magni animi invisibilis (Evan-gelium Aegyptiorum) (NHC III,2/NHC IV,2)
NHC III,2p. 40,12 1262, 1264p. 40,12–41,7 1241p. 40,12–69,20 1262p. 44,25 1263p. 48 1264, 1266 f.p. 55 1273p. 56,22–58,14 1231p. 60,9–16 1270p. 62 Ende –64 1264p. 63 1273p. 64,9–65,26 1241p. 65,7 665p. 66,22–68,1 1241p. 69,6 f. 662, 1261 f.p. 76,27 665
NHC IV,2p. 50,1–81,2 1262p. 50,2 1262p. 55 1266, 1269p. 75,3 1272p. 76,27 665
Liber Thomae (NHC II,7)
NHC II,7p. 45 77p. 138,4–7 862p. 138,4–142,21 1110p. 138,4–142,26 1110p. 138,8–10 1202p. 138,21–36 1113p. 139,12–20 1110p. 139,28–31 1110p. 140,5–18 1113p. 141,10–13 1113p. 142 1110p. 142,26–145,16 1110p. 142,27 1113p. 142,29 f. 1113p. 145,3–5 1113p. 145,5–8 1113p. 145,8–10 1113
Logos secundus magni Seth (NHC VII,2)
NHC VII,2p. 53,27–31 1203p. 53,30 f. 1270p. 59,18 666
Melchisedek (NHC IX,1)
NHC IX,1p. 5,16–20 1206
Paraphrasis Seem (NHC VII,1)
NHC VII,1p. 23,16–24,2 541
Pistis Sophia1 12922–6 12957 f. 8928 74542 48642 f. 42643 48661 892, 129683 49396 407, 499, 1296136 431, 1297147 413233,29–30 1297242,6 1297253,36 f. 1297
Precatio Pauli (NHC I,1)
NHC I,1p. A 25–29 1230
Protennoia (NHC XIII,1)
NHC XIII,1p. 43,33–44,2 1203
Sophia Iesu Christi (NHC III,4/BG 3)
NHC III,4p. 91,20 1201p. 106,16–23 1291p. 113 1231p. 114,14–18 1125
I. Index textus 1434
BG 3p. 7,13 1177p. 77,7–80,4 1124p. 77,16 404p. 79,8 f. 1201p. 83,5–86,6 1126p. 90,13–15 1124p. 90,15–91,17 1126p. 93,18–95,4 1126p. 94,11–95,4 1126p. 96,3–5 1126p. 97,18–98,4 1253p. 98,16–99,14 1126p. 99,7 1131p. 99,10 1131p. 99,14 1131p. 100,10–12 1124p. 102,15–103,9 1291
p. 103,10–106,19 1124p. 115 1231p. 117,12–126,16 1124p. 117,14–18 1202p. 119,6 f. 1125p. 123,2–124,1 1125p. 126,17–127,12 1124
Stelae Seth (NHC VII,5)
NHC VII,5p. 120,1–5 1238
Testimonium veritatis (NHC IX,3)
NHC IX,3p. 31,5–22 191p. 56,1 f. 191p. 60,16 f. 191
Mandaica et ManichaicaManichaica
Compendium sinenseIII 1; b 14–23 1038III 1; b 15 1039
Kephalaiap. 5,23 1039p. 5,23–26 1038p. 5,25 1039p. 5,26 1039p. 12,9–20 1032p. 12,10 f. 1047p. 12,19 f. 1047p. 12,21–24 1047p. 12,24 1047p. 12,24 f. 1047p. 12,24–13,10 1047p. 12,25 f. 1047p. 12,26 f. 1047p. 12,27 f. 1047p. 12,28 f. 1047p. 12,29–32 1048p. 12,32–34 1048p. 12,34–13,3 1048p. 13,3 f. 1048p. 13,5 1048p. 13,5 f. 1048p. 13,6–8 1048p. 13,8–10 1048
p. 13,10 1048p. 14 f. 1044p. 14,3–15,24 1033p. 14,6 1032p. 14,7–11 1030, 1045p. 15,1 1045p. 15,1–3 1045p. 15,1–19 1045p. 15,4 1045p. 15,11 1045p. 15,12 1045p. 15,13 f. 1045p. 15,15 1045p. 15,16 1045p. 15,17 1045p. 15,18 1045p. 15,19 f. 1045p. 15,22 f. 1045p. 15,24 f. 1045p. 15,26 f. 1045p. 17,3–9 1045p. 25,22 456p. 35,15 456p. 101,26–29 1033p. 153,31 1039p. 153,27–31 1042p. 154 1040p. 179,16 f. 1032p. 234,25–236,62 1043p. 235,18–236,4 1043
Alia Scripta 1435
p. 240,19–243,8 456p. 355 1040p. 355,2 f. 1038 f.p. 355,5–7 1038p. 355,8 1039p. 355,8–17 1038p. 355,12 1030p. 355,15–17 1039p. 370,16 1040p. 371,1 1045p. 371,5 1045p. 371,6 1045p. 371,6–19 1032p. 371,8 1045p. 371,9 1045p. 371,11–14 1045p. 371,20–24 1033p. 371,21–24 1033p. 371,24–30 1040p. 371,25 1041p. 371,29 1041p. 372,10–19 1032p. 372,11–20 1033p. 438 (Dublin) 1036p. 438,12 (Dublin) 1039p. 438,13 (Dublin) 1036p. 438,12–14 (Dublin) 1040
Codex Manichaicus Coloniensisp. 13–26 1033p. 65,23–66,3 1044p. 66 1044p. 66,4 1041, 1044p. 66,4–15 1043 f.p. 66,4–68,5 1041, 1043–1045p. 67,7 1045p. 68,5 f. 1045p. 68,6–69,8 1045p. 69,9 1045p. 69,9–70,10 1033, 1045p. 70,13 f. 1045
Homiliaep. 15,6–8 1046p. 15,8 1046p. 18,4–6 1041p. 18,5 1041p. 18,6 1034p. 25,1 f. 1039p. 25,1–5 1044
p. 25,1–9 1044p. 25,4 1039p. 25,5 1039p. 27,20 f. 1041p. 28,16 f. 1041p. 43,16 1039p. 67,27 f. 1040p. 74,10–79,11 1042p. 94,18 f. 1039p. 94,18–22 1038p. 94,20 1039p. 94,21 f. 1039p. 94,22 1039
Liber Psalmorump. 20,24 f. (nr. 277 = Psalmus Bêma)
1040p. 36,25 1042p. 46,19 f. 1041p. 46,21 1039p. 46,21 f. 1043p. 46,21–47,3 1038p. 46,30 1039p. 47,1 1039p. 49–97 (nr. 242–276 = Psalmi Iesu)
1183p. 65,5 1040p. 76,3 f. 1042p. 75,14 1042p. 133,16 456p. 138,65 456p. 139,54 1039p. 139,55–58 1039p. 139,56 1039p. 139,56–140,19 1038p. 140,6 1039p. 140,13 1039p. 144,24 456p. 168,30 1040p. 193,13–197,8 1048p. 196,1–7 1048 f.
Psalmi Thomae16 298
Synaxeis Evangelii vivi (Mirecki)Logos nr. 1 1039, 1041Logos nr. 2 1039, 1041Logos nr. 3 1041Logos nr. 4 1039
I. Index textus 1436
Logos nr. 5 1039Logos nr. 6 1039Logos nr. 7 1039Logos nr. 9 1039Logos nr. 10 1039Logos nr. 11 1039Logos nr. 12–14 1039Logos nr. 14 1041
Fragmenta Turfanica IranicaM 2 1040M 17 1039, 1041, 1044 f.M 18 688M 172 1039, 1045M 4570 1049M 5569 1040M 5794 1034T II D 173c 1042
Concilia, Symbola et alii textus Iuris ecclesiastici antiqui
Canones Laodicenses59 1460 14
Concilium Hipponense5 129
Constitutiones ApostolorumVI 16,2 431VII 1 1073VIII 47,85 128 f.
Didascalia7 57221 691
Papyri
Papyrus Aberdeenensis3 355
Papyri Argentoratenses (Strasbourg)Copt. 5 380–384, 446, 1279 f.Copt. 6 380–384, 446, 1279 f.Copt. 7 380–384, 446, 1279 f.
Papyri BarcinonensesBarcelona, Fundació Sant Lluc Evang., P.Barc. 1 = �64 348, 486Barcelona, Fundació Sant Lluc Evang., P.Barc. 1 = �67 348, 486
Papyri Berolinenses8502 130611710 35522220 186, 189, 354, 610, 1277 f.
Papyrus BodmerII Inv. Nr. 4274/4298 = �66
348, 571V 349, 903–908, 910, 1153
V 21,10 896XIV.XV = �75 486, 571
Papyri Cairenses10735 355, 373–37410759 (Akhmîm-Codex) 355
Papyrus Chester BeattyII 370
Papyrus ColoniensisVI 255 355, 362, 366–367
Papyrus Coloniensis 4780 (Codex Manichaicus Coloniensis/CMC)P.Colon. 4780 1031P.Colon. 4780, 55,16–23 603
Papyrus Egerton2 186, 355, 360–367, 395, 559
Papyri 1437
Papyrus GenevaeIII 125 355
Papyri graecae et latinae (Pubblicazione della Soc. Italiana per la ricerca dei pap. greci e latini in Egitto)/PSIPSI 6 907PSI XI 1200 379PSI XI 1200bis 355, 379
Papyri Graecae MagicaeII 7 (= P.Oxy. XI 1384) 355II 226 f. 757IV 1115 18VIII 36 f. 407VIII 49 f. 407XII 322 18XIII 343 f. 18XIII 731 18XIII 795 407XIII 1059 18
Papyrus MertonII 51 355, 385–386, 388
Papyrus LondonensisP.Lond. 1, 122,37 407
Papyrus Lutetiae (Paris)Bibl. Nat., Suppl. Gr. 1120 = �4 348, 486
Papyrus ex Bibl. Oxon.Magdalen Coll., Gr. 17 = �64 348, 486Magdalen Coll., Gr. 17 = �67 348, 486
Papyri ex OxyrhynchoI 1 354, 370, 678I 1, 1–4 511I 1, 4–11 511I 1, 11–21 511I 1, 22 512I 1, 23 512I 1, 23–30 512I 1, 27–30 518I 1, 30–35 492, 512I 1, 31 492, 502I 1, 36–41 512I 1, 41–43 512II 210 355, 387–389
II 210v 385IV 654 370, 574IV 654, 1–5 489, 507IV 654, 3 493IV 654, 5 488IV 654, 5–9 424, 507, 600, 603IV 654, 6–9 484, 593IV 654, 9 488IV 654, 9 f. 489IV 654, 9–21 507IV 654, 21 488IV 654, 21–27 507IV 654, 22–27 484IV 654, 27 488IV 654, 27–31 507IV 654, 29 f. 502IV 654, 31 488IV 654, 32–40 508IV 654, 36 488IV 654, 38 508IV 654, 40–42 508IV 655 370, 502 f., 578, 678IV 655, 1–7 502IV 655, 1–23 490, 504IV 655, 15–17 490IV 655, 17 f. 491IV 655, 21 490 f.IV 655, col. 1,1–17 512IV 655, col. 1,17–2,1 513IV 655, col. 2,2–11 513IV 655, col. 2,11–23 513V 840 186, 188, 355, 357–359, 639VIII 1079 370VIII 1081 1123, 1125X 1224 185 f., 189, 355, 370–372XI 1384 (= PGM II 7) 355XLI 2949 355, 687, 691L 3525 355L 3525, 5–12 1213L 3525, 12–20 1214LX 4009 355, 688
Papyri Bibliothecae John RylandsIII 463 355, 1208–1210, 1214 f.III 464 355, 377 f.Univ. Libr., Gr. P. 457 = �52
361
I. Index textus 1438
Papyri VindobonensesG. 2325 355, 375–376, 688Nat. Bibl., Pap. G. 42417 = �116
354K. 7589 299–301K. 9371 446
Fragmenta Grenfellfrg. 13–19 907
Pergamentum Kasser1 416
II. Index nominum et locorum antiquorum
Aaron 195, 199, 618, 780, 815Abaddon/Abbaton 333, 337, 863 f., 866Abdus 229Abel 797, 806, 992, 1219, 1270Abgar (Toparchus) 228 f.Abiathar 992 f., 995Abigea 994Abiram 919Abiron 993Abraham 195, 203, 251, 257, 270, 307, 643, 713,
719, 725 f., 815, 841, 875, 908, 913, 915, 926, 996, 1005, 1010, 1078, 1284, 1287
Abrasax 1268 f., 1273Abu Huraira 202Abuthem 255Achamoth 1170–1172Achar 203, 239, 253, 258, 260 f., 340 f., 514, 519,
539, 541 f., 547–550, 645, 647, 713, 719 f., 746 f., 750, 759, 762, 801–804, 845, 865, 867, 869, 871–876, 921, 1085, 1131, 1133, 1135, 1232 f., 1271
Adamas 1231, 1267–1269, 1273Adas 250 f., 254 f.Addai 1172 f.Addas 276Addôn 1175Aërosiël 1272Agrippa 244Ägypten 243, 245, 247, 312–314, 319 f., 333, 339,
373, 628, 753, 825, 935, 943 f., 964, 967 f., 972, 985, 999, 1001, 1013 f., 1316, 1318
Ahas 784Ahmad 193 f., 196, 200, 203 f., 207�Ain Kārim 1015, 1017, 1019Ainon 1266Akiressina 1270Akramas 1273Albius 273Alexander 241 f.Alexandria 304, 397, 1025Allogenes 1237 f.Alphaeus 695Amelech 792Amenti 333Ameria 277 f.
Amgasiten 1320Amnes 244Ananias 223, 226–228, 238, 240, 861 f.Andreas (Apostolus) 303, 617, 695, 727, 736, 877,
1065, 1069, 1282, 1297, 1317, 1352, 1362Angaeus 250 f., 254 f.Anna 307, 905, 911–918, 986, 989–991, 994, 998,
1316Antichrist 752–754, 757, 759, 769 f., 773, 794Antonius 244Aparktikas 765 f.Aphrodisius 1001Apollo 797Aquilo 765Arborea 765Archelaus 265 f., 270, 272, 319, 972, 1068Archonten 529, 538 f., 677, 1078 f., 1142 f., 1148–
1150, 1161–1163, 1166, 1168, 1172, 1174–1176, 1204
Arfaxir 798Arimathea 234–237, 239 f., 248, 252, 257, 261,
1358Arkostiana 1020Arktos 765Armenius 987Asklepius 242Assuan 1026Asterius 244Asuel 874Athanasius 1025 f.Athanaul 759Augustus (Imperator) 265, 269, 274–276, 318,
923, 996, 1005, 1020Auster 766Authades 1202 f.Autogenes 1230 f., 1272Azarias 276
Babylon 783 f., 798Bahnasā 1315Balak 1320Balsamos 874Barabbas 247, 632Barachja 641
II. Index nominum et locorum antiquorum 1440
Barbelon 1265, 1272, 1276Bartholomaeus 304, 710–713, 719–721, 723–
729, 737, 748–752, 754–759, 761, 767, 769 f., 772, 778, 789–791, 793 f., 801, 807, 809 f., 818, 820 f., 828, 830, 833, 839 f., 844, 849 f., 869, 871–873, 875–878, 883 f., 974, 1065, 1131, 1297, 1360, 1363
Baruch 960–962Basilla 277Bal Zebūl/Beelzebub/Beelzebul 241, 260, 714–
717, 825, 1325, 1332, 1345Beliar 713, 716 f., 752, 755, 759, 768, 789, 865Belias 1270Benjamin 319Berechia 1017Berenike 246Beroea 584Bethanien 398, 1342, 1353, 1356Bethlehem 243, 247, 300, 303–306, 315, 318 f.,
341, 628, 861, 923, 926 f., 965, 967 f., 973, 975, 996, 998 f., 1005, 1011 f., 1014, 1066, 1315, 1327
Bethsaida 645Boreas 765Byssus 337
Caesarea 584, 586, 642Caiphas 243 f., 249, 251–253, 255, 257, 265 f., 270,
272, 581, 618, 647, 1020, 1323, 1340, 1357Capharnaum 617Carius 1357 f.Caspar 644Cassianus 671Cedor 766Centurio Longinus 267Chairoudek 743Chairum 765Chalkatura 790Charaxio 1276Charuth 790Cheltura 727Cheruktisii 743Chorazim 645Choreb 993Christus 209–218, 264, 266, 268 f., 272 f., 278,
327 f., 340, 342, 383, 537, 539, 543 f., 547–550, 554, 577, 579, 606, 640, 644–646, 710 f., 719, 728, 730 f., 741, 750, 755–757, 760, 790 f., 799, 808 f., 821, 830, 849 f., 861, 874 f., 881 f., 884, 922, 929, 963, 965–969, 971, 973–975, 980, 1011 f., 1014, 1016–1019, 1023, 1027–1029, 1061,
1128 f., 1131–1134, 1231, 1266 f., 1269, 1322 f., 1333 f., 1352, 1359, 1363
Chritir 727Chromatius 983 f., 987Chrysostomus 646Chusa 867, 1321Cirinus 1005Claudius (Imperator) 263 f., 269, 278Clemens 397Concessus 1276Cyriacus 1315Cyrinus (Praefectus Syriae) 996
Dathaes 241Dathan 919, 993Daveithe 1268, 1273David 239, 246, 249, 259, 307, 315, 317–319, 327,
793, 815, 861, 920, 924, 972, 978, 980, 989, 991, 995 f., 1005, 1011, 1026, 1074, 1083, 1316
Davidsteich 359Didimus 276Domedon-Doxomedon(-Äon) 1265Dumachus 972Duth 790Dysmas 237, 248
Echamoth 542Echmoth 542Edem 961, 962Edokla 1271Elainos 1273Eleleth 1268, 1270, 1273Eli/Heli 780, 1267, 1272 f.Elia/Elias 239, 251, 253, 260, 341 f., 716 f., 724,
992, 1015, 1363Elisa 1015, 1024 f.Elisabeth 307, 374, 618, 906, 914, 921, 928, 1013–
1019Emmanuel 302Ephesus 300, 302 f.Epititioch 1265Erzteufel 260Esau 798Esephech 1266–1269, 1272Etalfatha 765Eugnostos 1276Euphrat 818 f.Eva 547 f., 746–748, 750 f., 791 f., 806 f., 845, 873,
875, 921, 966, 1232Ezias 276
1441II. Index nominum et locorum antiquorum
Gabriel 202, 302, 317, 335–337, 763, 802, 873 f., 921, 1015 f., 1018 f., 1070 f., 1268–1270, 1273
Gaius 863Galila 1231, 1270Galilaea 241, 248, 250–254, 266, 268, 271, 275,
320, 338, 870 f., 878, 1020, 1066, 1127, 1357Gamaliel 241, 257, 646, 1268–1270, 1273,
1310–1312, 1333, 1335, 1345, 1347Gaugelan 1167Geon 818 f.Gestas 248Gethsemani 307Golgatha 1317–1319, 1327Goliath 249Gomorra 798, 1270 f.Graphathas 790
Hades 239, 257–260, 271, 713–718, 809Hagar 1016Hanna 966�annān 980Hannas 239, 241, 243 f., 251–253, 255, 257, 265 f.,
270, 272, 647, 922, 946, 980, 1020, 1317, 1323, 1340, 1357
Hapip 342Harmas 1270Harmathôth 1231Harmosiel 874Harmoupiael 1270Harmozel 1268, 1273Hebdomas 1268Heiliger Geist 301–306Heliodor 983 f., 987Henoch/Enoch 239, 255, 260, 341, 716 f., 798Herodes Antipas 241, 265–270, 272, 328, 581,
617 f., 691, 789, 867, 1019–1024, 1339–1341, 1357, 1361
Herodes Magnus 247, 319 f., 337, 927–929, 943 f., 962, 967 f., 998 f., 1014 f., 1017 f.
Herodias 1019–1023Heurymaious 1273Hieronymus 987Hiob 270, 779, 875, 1316Hoethra 790Homs 1024Hormos 1271Hylische Sophia 1270, 1276Hypneus 1273
Ialdabaôth 1231Ignatius 585Indien 304 f.Isaak 240, 251, 270, 307, 713, 815, 875, 915, 926,
996, 1005, 1010, 1078, 1284, 1287Isachar 989, 992Isaouel 1273Israel 218, 251– 257, 316, 318, 320, 515, 611, 613 f.,
617, 690–692, 722, 793, 827, 849, 913–923, 925–928, 996, 998 f., 1006, 1010, 1012, 1015, 1018–1020, 1023, 1080, 1083 f., 1316, 1356
Italien 876, 881Iuthine (Judith) 915
Jairus 241, 251, 255 f., 270, 307, 713, 798, 815, 976, 979, 996, 1005, 1010, 1078, 1284, 1287, 1315 f., 1325
Jakobus (Apostolus/Filius Zebedaei) 303 f., 399, 604 f., 617, 867, 877, 1065, 1099 f., 1103, 1105 f., 1159, 1161–1169, 1172, 1174, 1176–1180, 1187, 1297, 1359
Jakobus (Frater Domini) 286 f., 316 f., 509, 914, 929, 957, 1317
Jakobus Magnus 1273Jakob (Patriarchus/Filius Isaac) 319 f., 875Jambres 246Jamnes 798Jannes 246Jaschua 204Jephonias 307Jeremia 287Jericho 251, 399Jerobeam 228, 234, 240, 242, 250, 252, 254, 257,
261, 266, 269, 271–275, 300 f., 303–306, 315, 321, 548, 618, 655, 658, 693, 721, 905 f., 908, 926, 929, 938, 944, 958, 963, 965–967, 972, 977, 980, 985, 998, 1082, 1103, 1106, 1161, 1173, 1187, 1205, 1287, 1316 f., 1319 f., 1322, 1324, 1329, 1332, 1335, 1358
Jesaja 257, 259, 287, 364, 998, 1000Jeschu 218Jesus 193–207, 222–229, 265, 280–295, 297 f.,
301–303, 305, 313–319, 323, 326–330, 342, 362–364, 371, 376, 378, 383, 389, 398 f., 507–525, 539 f., 543 f., 548–550, 552, 554, 556, 617 f., 641 f., 673–675, 710–713, 720–726, 741–744, 748–751, 754–758, 790 f., 794, 808–810, 818, 820–822, 828, 830–832, 834, 841, 844, 846, 849 f., 860 f., 863–865, 867–869, 871, 873–884, 905 f., 912, 920, 922, 926, 928, 930 f., 943–950,
II. Index nominum et locorum antiquorum 1442
959, 962, 1067, 1116, 1120, 1250–1252, 1160, 1162, 1167, 1169, 1178, 1200, 1202 f., 1206 f., 1212–1214, 1232 f., 1272, 1297, 1302, 1311 f., 1339–1343, 1345–1347, 1352–1360
Jesus Christus 240 f., 257, 261, 264, 269, 278, 369, 710 f., 748, 750, 790 f., 808 f., 830, 849 f., 945, 965, 967, 971, 973–975, 1014, 1016–1019, 1027, 1029, 1050, 1065–1067, 1200–1202, 1204–1206, 1249, 1276, 1316, 1347
Joachim 908, 912–918, 985, 988–991Jobel 1231, 1270Joël 1266, 1273Johanna 1178Johannes (Baptista) 239, 257 f., 268, 307, 319,
374, 385, 514, 581, 617–619, 642, 645, 647, 789, 860, 877, 906, 928, 1014–1029
Johannes (Filius Zebedaei, Theologus) 300, 302 f., 307, 399, 617, 727 f., 737, 1065, 1219, 1296, 1316–1322, 1324–1326, 1328, 1330, 1339–1341, 1344, 1352, 1358 f., 1362 f.
Jojada 641Jordan 239, 251, 257, 261, 364, 399, 548, 581,
617 f., 1020Joseph (de Arimathea) 235–237, 239 f., 248–253,
255, 257, 261, 275 f., 646, 691–693, 861, 1311–1313, 1324, 1327 f., 1330 f., 1333, 1335, 1341, 1344–1347, 1357 f.
Joseph (Filius Iacobi) 1315 f., 1325Joseph (Pater Iesu) 243 f., 247, 308–341, 373,
550, 644, 906, 908 f., 912–914, 919, 921–926, 937, 942–948, 950 f., 954–958, 962, 965, 967–970, 972, 977, 979–981, 985, 987, 993–1001, 1005–1007, 1009–1012, 1014, 1017, 1066, 1296, 1317–1319
Joseph Caiphas 241Josephus 641Josetos 316, 320Josi 976Josua 253Jouël 1266–1269, 1271 f.Juda 316, 318 f., 628, 988, 992 f., 996, 999Judaea 214 f., 272–274, 278, 584, 612, 617 f., 628,
692, 919, 923, 926 f., 944, 967, 1005, 1014, 1019, 1226, 1357, 1360 f.
Judas 222 f., 228, 241, 244, 316, 320, 507, 604, 617, 677, 762, 788 f., 860 f., 865–867, 877, 967, 1048, 1143–1150, 1226 f., 1229, 1316, 1319 f., 1322, 1352
Judas Thaddäus 798Judas Zelotes 1065
Julianus (Princeps Syriae) 1024Jupiter 797
Kabar 1320Kadiel 874Kain 797, 867, 1219, 1270Kana 1066Kapharnaum 270, 867, 994Karinus 257Karpokrates 397Kephas 1065Kerinth 1065, 1067, 1099Kerkutha 766Klopas 293, 298, 973Komphio 863Korach 919Kreta 266Krispus 244
Lazarus 244, 246, 259, 1078, 1342, 1353–1357Legion 1067Lesbonax 268Leucius 257, 988Levi 241, 359, 544, 604, 1172 f., 1216Levi (Magister) 254–256, 276Levi (Filius Alphaei) 695Lia 867Licianus 272 f.Longinus 236 f., 255, 267Lot 1316Lucius 276Lukas 303Lydia 316, 319, 332Lysia 316, 319, 332
Machar 1267, 1272 f.Magdalena 541Makkabäer 783Malec 275Mālik b. Dīnār 204Mambre 275, 741, 798Mamilch 250 f., 254 f., 275Manael 1172 f.Mani 1030–1041, 1043–1047, 1049Marcius 276Maria 193–196, 198–205, 236, 241, 243 f., 254,
276, 281 f., 289–302, 304–307, 313 f., 316–320, 323, 326–331, 333 f., 336–338, 373, 510, 522, 541, 606, 646, 677, 727, 729–732, 740 f., 745 f., 748, 751 f., 807, 817, 845, 860, 867–871, 873, 878 f.,
1443II. Index nominum et locorum antiquorum
883, 903–914, 917–923, 925 f., 928 f., 933, 942–944, 954 f., 958, 962, 966–976, 979–981, 983–987, 991–1001, 1003, 1005–1007, 1010, 1014, 1016, 1018 f., 1066, 1068 f., 1071, 1129, 1134, 1144–1150, 1187, 1213–1216, 1296, 1315 f., 1322, 1328, 1342, 1354–1356
Maria Magdalena 234, 236, 265, 544, 646 f., 867, 1068, 1296, 1321, 1326
Marim 1187Marimath 867Markus 303 f., 397 f.Martha 867, 1068, 1354–1356Masphael 1173Matthäus 276, 509, 579, 581 f., 584, 586, 604,
608, 617 f., 640, 642, 677, 877, 984, 1065, 1114, 1128, 1130, 1143–1150, 1317
Matthias 604, 860, 877Maurei/Maurii 741Melchir 865Melchisedek 1219Melchus 644Melioth 790Memeneaimen 1265Merkur 797Mermeoth 777, 790Messias 196, 201, 205–208, 281, 286, 539, 543,
927, 967, 1037Michael 260 f., 335–337, 606, 713, 752, 762 f., 765,
801–803, 870 f., 873–875, 880 f., 1018, 1070, 1232
Michanor 1273Michar 1273Micheus 1273Mirjam 694Mirothoë 1267Mnesinus 1273Moab 1005, 1320Mose 195, 203, 239, 245–247, 255 f., 270, 316, 320,
363, 367, 780, 792, 815, 875, 1287, 1343, 1359, 1363
Muhammad 195–197, 200, 202 f.
Naas 961 f.Nablus 1024Nabuchodonosor 783Naoutha 766Nathanael 368 f., 1065Nazara 543Nazareth 320, 322, 338, 939, 944 f., 962, 972, 982,
1019, 1312, 1317, 1333, 1345
Nebro 1231Nebrouel 1270Nephonos 790Nephthalim 241, 257Nero (Imperator) 278Nikodemus 235, 237–241, 245–247, 249, 251–
253, 257, 261, 646, 1311–1313, 1325, 1327, 1330, 1333, 1335, 1341, 1344–1347, 1357
Noah 194, 203, 798, 875, 980, 1219, 1325Notos 766
Oblias 286Oertha 766Ogdoas 1265, 1268Ölberg 275, 312, 314 f., 1127, 1201, 1293Olses 1273Onomatath 790Ophiath 863Oroiaël 1268, 1270, 1273
Palästina 215, 217, 269Pamphilus 584Paradies 510, 547, 549 f.Paraklet 341, 1032 f., 1037, 1045Paulus 278, 303, 307, 1081Pergamon 646Petronius, Centurio 693Petrus 263, 278, 301, 303, 306 f., 376, 397, 509,
522, 585, 617, 643, 647, 695, 727 f., 730 f., 736, 745–748, 868, 870, 876–879, 882–884, 1065, 1069, 1099, 1100 f., 1105 f., 1200 f., 1205–1207, 1213–1216, 1317–1319, 1330, 1339, 1344, 1358 f., 1362
Phadizarda 644Phanuel 998Pharao 245 f., 793, 1001Pharisatha 544Philippus (Apostolus) 303, 550, 557, 877, 1065,
1127, 1129, 1200 f., 1207, 1297, 1317, 1362Philippus (Frater Herodis) 265 f., 270, 272,
1020–1022, 1357Philogenes 867 f.Phinees 244, 250 f., 254 f., 276Phison 818Phönizien 269Phthino 863Pilatus 214, 240, 262–269, 271–279, 691, 693 f.,
1050, 1068, 1311 f., 1339–1341, 1343–1347, 1360 f.Plato 216Pleroma 1266–1269, 1272, 1275 f.
II. Index nominum et locorum antiquorum 1444
Plesithea 1269Poimaël 1274Polycarp 585Potifar 797Procla 237, 267, 273Pronoia 1264 f., 1272Prophania 1268Pythagoras 216 f.
Quäranjo 1068
Raab 265Rachaab 265Raguel 874Rahel 319, 1315Raphael 763, 873 f., 1070Rebecca 994Rechab 287Ritor 727Rom 213 f., 216, 265 f., 269, 271 f., 275, 277 f., 303,
397Rubel/Ruben 912, 915, 918, 989Rubellius 235, 241Rufus 235, 241
Sabaoth 873, 1270Sabulon 257Saklas 1233, 1270Sālim 964, 977Salome 316, 319 f., 399, 516, 666–669, 671–673,
675 f., 867, 912, 924–926, 997, 1009 f., 1316, 1319, 1321
Salomo 245, 398, 757, 815, 1026Salpsan 805Samaria 1024Samblo 1269, 1273Samier 216Samuel 244, 797, 908, 920, 923Saphira 1178Sarah 908, 911, 913, 915Saraphuel 874Sariu 874Satan 239, 258–260, 266, 319, 397, 714, 759–762,
768, 773, 778, 794 f., 801, 809, 967–970, 975 f., 1015, 1061, 1237 f., 1319, 1339, 1360, 1362
Satanael 759Saturn 797Saul 797, 1081Sebaste 1024Seldao 1273
Selmechel 1272Semes 241Sephora 994Serapion 1013, 1025Seth 258, 1231, 1267–1273, 1276Simeon 236 f., 254–257, 320, 929, 966, 998, 1018Simon (Apostolus, Kananites, Zelotes) 303, 617,
643, 877, 979, 1297Simon (Filius Philogenei) 867Simon (Frater Iesu) 316, 320, 644Simon Magus 263, 278, 798, 1065, 1067Siophanes 879–882Socrates 216 f.Sodom 798, 1270 f.Sohennen 1001Sophia 542, 1171, 1270, 1276Sotomis 863Strempsouchos 1273Suriel 873Susanna 783, 867, 994, 1178Symeon 1005–1007, 1009Syrien 584, 1021, 1024
Tabor 603Tartarus 865, 1360Tatian 671Telmachaël 1267Telmaël 1267Teufel 333 f., 341Thaddaeus 223 f., 226–228, 303, 617, 871, 877Thallus 209, 213Thambor 1237Tharka 867Theodorus 397Theodosius (Imperator) 240 f., 1025Theopemptos 1273Theophilus 1025, 1360Theudas 1187Thomas (Apostolus) 228, 303 f., 307, 509, 522,
877, 879, 881–884, 1065, 1069, 1114–1118, 1121, 1129, 1133, 1297, 1317, 1352–1356, 1360
Thomas (Philosophus israeliticus) 944 f.Thoth 374Tiber 303Tiberias 617, 944Tiberius (Imperator) 214, 241, 264, 273 f., 277 f.,
1020, 1023, 1357 f., 1360 f.Tigris 819Timotheus 1025Titus 972
1445II. Index nominum et locorum antiquorum
Tobias 226, 228 f.Trachonitis 1020Trypho 863Tulmas 1317Tuscia 277Tyros 276
Uriel/Urihel 763, 802Uxoriana 1020
Valentinianus (Imperator) 241Veronika 237, 262 f., 273, 276 f.Vespasian 285, 287Virinus 987Vitellius 273Volusianus 274–277
Zachaeus 948, 950–952Zacharias 618, 799, 906, 908, 911 f., 919 f., 928 f.,
1013–1021Zachel/Zahel 994, 997, 1007Zainūn 979Zakkai 948, 950Zarathustra 967Zaroes 798Zathael 763Zebedäus 647Zeno 952 f.Zeras 244Zion 1082
III. Index Auctorum nostri temporis
Aasgard, R. 931 f., 934, 936 f., 940, 951Abel, E. L. 295Abramowski, L. 43, 46, 423, 428, 663Achelis, H. 117Adam, A. 442, 1031, 1035, 1037, 1042Adeney, W. A. 561Adler, W. 213Ådna, J. 57, 283, 564Aland, B. 74, 78, 431, 466 f., 471, 479, 634,
1059 f., 1208Aland, K. 25, 39, 48, 50, 78, 95, 118, 353, 483,
499, 661, 680, 1059 f.Al-Azmeh, A. 199Al-Bayati, J. 193Albert, M. 84 f.Aldama, J. A. de 164, 289, 903 f., 910Alexander, Ph. S. 138Alfaric, P. 442, 447, 449–451, 457Alkier, S. 566Allberry, C. R. C. 877, 1040, 1256Allen, J. 905Allison, D. C. 629Altaner, B. 73, 175, 426Alvarez Campos, S. 289Amann, E. 903, 907, 983, 985Amélineau, E. 1290Amerise, M. 222Ammann, É. 561Amoretti, B. S. 930Amphoux, Ch. B. 563Amsler, F. 74, 99, 147, 159, 390Anastassíu, G. E. 914Andorlini, I. 387Andreas, F. C. 408, 1030, 1033, 1040 f.Andresen, C. 90, 126Angenendt, A. 219Aragione, G. 9, 26, 70, 73 f., 147, 158 f., 211, 1032Arai, S. 1243Aranda Perez, G. 308Aretino, P. 899Arlotto, A. 450 f.Arras, V. 931, 933, 952Arrighetti, G. 12Asgeirsson, J. M. 564, 591, 602
Asín y Palacios, M. 184, 186, 193, 198 f., 205, 568
Asmussen, J. P. 1031Assemani, S. E. 963Assfalg, J. 84, 1062Assmann, A. 25Assmann, J. 10, 25Ata, M. 193Atkinson, R. 648Attridge, H. W. 25, 222, 483, 486, 489 f., 492,
523 f., 602, 1122, 1137, 1242 f., 1246Audet, J.-P. 163 f., 167Aufhauser, J. B. 209, 216, 222Aune, D. E. 1303Auwers, J.-M. 26, 48, 118, 122Ayoub, M. M. 194
Baarda, T. 487, 502, 619, 677, 905Baars, W. 930, 932, 939 f.Babcock, W. S. 48Babut, E.-Ch. 453, 455Backus, I. 91, 93, 905Badde, P. 220Bader, D. 410Badstübner, E. 898–901Bagatti, B. 94, 289, 300, 308–311, 314, 562, 569,
898, 908Bagnall, R. S. 701Bagnani, G. 217Baker, A. 184, 1336, 1339Bakker, H. 222Balch, D. 344Baldoria, N. 897Baldwin, M. C. 137, 674Balog, A. 435Baltzer, K. 347Bammel, E. 69, 210 f., 232Bang, W. 450 f.Barc, B. 528, 1108Bardenhewer, O. 222, 236, 402 f., 415, 420, 425 f.,
435, 464, 472 f., 561, 570Bardet, S. 210 f.Bardy, G. 18, 130, 456, 459, 466, 561, 575, 583 f.,
587
1447III. Index Auctorum nostri temporis
Barnard, L. W. 663Barnes, A. S. 561Barnes, T. D. 49Barns, J. W. B. 231, 385, 877Barry, C. 1122, 1125Barth, K. 35Barthelemy, D. 154Bartsch, H.-W. 501Basset, R. 85Bastianini, G. 387Battista, A. 94, 308–311, 314Bauckham, R. 33, 280–284, 287, 391, 563, 665,
681, 905, 1181, 1184 f.Bauer, A. 121Bauer, J. B. 184, 528, 553, 560 f., 637, 642Bauer, W. 50, 70, 73, 131, 184, 186, 188, 209, 219,
222, 225 f., 280, 308, 318 f., 343, 463, 479, 561, 597 f., 615, 619, 638, 647, 661, 679 f., 886
Baum, A. D. 70, 79, 572, 631Baumeister, Th. 138, 1093, 1098, 1195Baumgartner, W. 627Baumstark, A. 84, 445, 678 f., 698, 701, 1031,
1045 f., 1336Baur, F. Ch. 455, 566, 570Beatrice, P. F. 571Beatty, A. Chester 139Beck, E. 477, 889Beck, H. G. 141Becker, E.-M. 32Becker, J. 280, 282, 290Becker, U. 571 f., 576BeDuhn, J. 1032, 1036Beeson, Ch. H. 1033, 1041Beeston, A. F. L. 702Behm, J. 9, 21 f.Beilage, C. 9Beinert, W. 289Bell, A. R. 232Bell, H. I. 360, 385Bellet, P. 1261Bellinzoni, A. J. 44Belting, H. 220Beltz, W. 190, 852, 1094Beneševič, V. N. 127 f.Benko, S. 213, 403, 416Benoît, A. 213Bentivegna, J. 45Berardino, A. di 696Bercot, D. W. 458, 460Berendts, A. 98, 416, 418
Berger, K. 99, 102 f., 184, 186, 198, 400, 482, 661, 938, 1195, 1198, 1208
Bergman, J. 887Bergmeier, R. 456Bergren, T. A. 85Berlejung, A. 149Berndt, R. 421Bernhard, A. E. 353, 357, 360, 368, 370, 385, 387Bernt, G. 1336, 1338Berthold, M. 983 f.Bertrand, D. A. 113, 184 f., 357, 360 f., 368, 370,
375, 380, 402, 406, 408, 420, 422, 424–426, 560, 611–613, 661
Bertrand, G.-M. 293Beskow, P. 81, 390Best, E. 390, 394, 562Besutti, G. M. 289Bethge, H.-G. 10, 380, 412, 434, 446, 483, 507,
513, 610, 674, 1094, 1137 f., 1142, 1195 f., 1198 f., 1203, 1220, 1225, 1235, 1237, 1270, 1277
Bettiolo, P. 99, 131Betz, H.-D. 217, 407, 1031, 1043–1045Betz, O. 210, 413, 681Beumer, J. 118Beutler, J. 1239Beyer, H. W. 9, 12, 14, 16Beyer, K. 624Beyers, R. 99, 904, 984–986Beylot, R. 85, 182, 222, 1336Beyschlag, K. 286, 288, 431Beza, Th. 124Bianchi, U. 1108, 1152, 1181Bibliander, Th. 904 f., 909Bick, J. 1063Bickell, G. 375, 684Bienert, W. A. 48, 50, 70, 80, 103, 665, 681,
1017Bigandet, P. 924Bihlmeyer, D. P. 645Bilde, P. 210Billerbeck, P. 419, 911Bingham, D. J. 36Birdsall, J. N. 231, 904, 910Bischoff, B. 86, 644 f.Bisconti, F. 88, 90Bitonto Kasser, A. di 417Black, M. 63Blackman, E. C. 466Blaise, A. 131, 730Blank, A. 911
III. Index Auctorum nostri temporis 1448
Blatz, B. 402, 410, 412, 416, 420, 430–432, 434, 437, 439, 441, 444, 447, 452, 458, 460, 463, 466, 471, 474, 476, 483, 1137, 1217
Bleek, F. 570Blinzler, J. 280, 284Blok, H. P. 224Bobbe, J. 702, 709 f.Bobzin, H. 716Bochet, I. 174 f.Bock, E. 963Boecher, O. 528Boehm, M. 220Boer, E. de 411, 1208–1211Boer, W. de 209Boeser, P. A. A. 679Bogaert, P.-M. 73, 122, 176 Bognetti, G. P. 899Böhlig, A. 308, 311, 662, 1030–1032, 1035 f.,
1040 f., 1043, 1047, 1152, 1154–1156, 1160, 1176, 1181, 1187–1189, 1193, 1243, 1261 f., 1266, 1268, 1270–1272
Böhme, H. 81Boilot, D. J. 447, 478Bolgiani, F. 118, 424, 663Bombeck, St. 1336, 1339Bömer, A. 903Bonaccorsi, G. 353, 357, 360, 370, 373, 375, 426,
903, 907, 951, 963Bonner, C. 418, 1297Bonner, G. 61, 147Bonnet, M. 79, 96, 98 Bonwetsch, N. 59, 701–703, 710, 725 f., 728–730,
732, 735, 737, 739, 741, 746, 753, 759 f., 766, 768, 789–791, 795, 802–805, 810, 821 f., 828, 830, 834, 841, 845
Boor, C. de 141–143, 461, 589Borchert, G. L. 528Bornkamm, G. 480, 684Borsche, T. 12Botermann, H. 213Botha, J. E. 905Botte, B. 1059Böttrich, Ch. 87 f., 95, 103, 194 f., 210Boud’hors, A. 308, 316Boudreaux, P. 18Bouriant, U. 683Bousset, W. 440, 535, 540, 550 f., 655Bouvier, B. 99Bovon, F. 2, 4, 90 f., 96, 99, 102 f., 110, 344, 353,
357 f., 419, 621 f., 886, 905, 908, 924, 937
Bowersock, G. W. 1024Boyarin, D. 563Boyce, M. 1030, 1038Bradshaw, P. F. 9Brakke, D. 15, 72, 159, 1094, 1097 f.Brandenburger, S. H. 345Brandon, S. G. F. 561Brandt, P. 25, 37, 73, 148 f., 164Brankaer, J. 1195 f., 1220, 1235, 1237Braun, O. 430, 437Braunfels, W. 90Breatnach, C. 99Brennecke, H. Ch. 137, 665Brentano, C. 901Breukelaar, A. 453Breytenbach, C. 104Briand, J. 569Brightman, F. E. 1076Brink, L. 61Brinkmann, A. 702 f., 710, 725 f., 729 f., 732,
734 f., 737, 739–741, 743 f., 746, 748 f., 753, 755, 757, 759, 763–766, 768, 777, 789–791, 794 f., 802 f., 805 f., 810, 818, 820, 822, 828, 830, 834, 843–845
Broadhead, E. K. 185Brock, A.G 293, 411, 1209Brock, S. P. 222 f., 225, 232, 476, 562, 1336, 1338Brockelmann, C. 543 f., 628Brodbeck, A. 407Brooks, J. A. 63Brown, P. 457Brown, R. E. 295, 390, 394 f., 458, 562, 566, 684Brown, S. G. 391 f., 394, 396Brown, S. K. 1181Browne, G. M. 435, 683, 1107Brox, N. 60 f., 423, 684, 690Bruce, F. F. 209, 390, 395Brückner, A. 898Bruns, P. 416, 419, 430, 437, 476Bruyne, D. de 7, 678Bryder, P. 1031Bryne, P. de 123Bubenheim, A. F. 193, 198Büchler, A. 357Büchsel, F. 421Buckler, W. H. 345Buckley, J. J. 404, 528Budge, E. A. W. 192, 588, 606, 700, 851 f., 863,
884, 889, 893, 903, 910, 943, 963 f.Bulst, W. 220, 227
1449III. Index Auctorum nostri temporis
Bultmann, R. 104, 186, 343, 408, 480Bundy, D. 478Buonaiuti, E. 463Burch, V. 588Burchard, Ch. 104Burckhardt, H. 118Burger, C. 295Burkitt, F. C. 133, 136, 222, 225, 1045, 1292, 1297Burridge, R. A. 80, 109, 344, 346 f.Burrus, V. 454, 456Burtea, B. 1240, 1336Burton, J. 194Busch, P. 140Busse, H. 194, 196Büttner, M. 94
Cabrol, F. 184Calderoni Masetti, A. R. 220Calzolari Bouvier, V. 85, 222, 224Cambe, M. 99Cameron, A. 444Cameron, R. 360, 362, 390, 483, 501, 560, 1093,
1095 f., 1099Campagnano, A. 606, 867Campenhausen, H. von 9, 13, 17, 24 f., 27 f., 51,
53–55, 57 f., 60 f., 63–65, 67, 118, 284, 289, 460, 464, 886, 904
Camplani, A. 72, 158Canal Sanchez, J. M. 903 f., 983, 1003Cancik, H. 108 f., 343Canella, T. 227Carey, J. 99Carleton Paget, J. 39, 67, 563–568, 570, 624Carlini, A. 379Carlson, S. C. 391, 396Carney, J. 933–935Carp, T. C. 896Carra de Vaux, B. 448Cartlidge, D. R. 80, 88 f.Casagrande, D. 289Casey, R. P. 231, 479Castelli, E. 9, 211Catanzaro, C. J. de 527Cazzaniga, I. 238Cecchelli, C. 886, 898, 903, 907, 1003Cerfaux, L. 360, 476Cerinotti, A. 886Cerulli, E. 893Chabot, J.-B. 450Chadwick, H. 20, 178, 452–456, 663, 666, 679
Chaîne, M. 299, 860, 903, 910Chapman, J. 134Charles, R. H. 7, 96Charlesworth, J. H. 7, 81, 90, 102 f., 185, 308, 361,
366, 390, 564, 930Charron, R. 1261, 1268, 1270Chartrand-Burke, T. 931–934, 936 f., 939 f.,
943 f., 948Cheikho, L. 441Cherchi, P. 702, 709Cherix, P. 702, 851 f., 855 f.Chiala, S. 193Chilton, B. 185, 209, 283, 361, 366, 390, 1181Chiovaro, F. 900Christ, K. 214Christ, W. C. 426Chrzaszcz, J. 560Çinar, H. I. 194Cirillo, L. 81, 1031 f.Claesson, G. 24Clark, L. 1032Claude, D. 453Claudel, P. 902Clemen, C. 1336, 1339Clines, D. J. A. 627Cockshaw, P. 122Coles, R. 683, 687Collatz, Ch.-F. 681Collins, A. Y. 344Colpe, C. 10, 21, 23, 46, 442, 447, 456, 563, 565,
567, 1290Conick, A. D. de 484, 502, 518, 564, 591, 1138Conrad, L. I. 444Conrady, L. 908, 939Conti Rossini, C. 889Conybeare, F. C. 231, 910Conzelmann, H. 343Coppens, J. 677Coquin, R.-G. 84, 158 f.Cosgrove, Ch. H. 43Cothenet, É. 289, 300, 410, 904 f., 911Court, J. M. 752Courth, F. 289Cramer, M. 324Craveri M. 232, 702, 886, 888, 904, 911, 963 f.,
1314Credner, C. A. 10, 16, 44Crenshaw, J. L. 938Criddle, A. H. 391 f.Crone, P. 568 f.
III. Index Auctorum nostri temporis 1450
Cross, F. L. 23, 130, 561, 680, 904 f., 1062Crossan, J. D. 280, 360, 362, 390, 392, 684, 689,
1281Crouzel, H. 638Crum, W. E. 231, 355, 380, 443, 851 f., 1217, 1348Cuív, B. Ó. 99, 645Cullmann, O. 6, 463, 904, 963 f., 1013Cumont, F. 18, 456Cureton, W. 216Curtis, A. 91, 233Curtius, E. R. 139
Daguet-Gagey, A. 233Dahl, N. A. 118Dahm, Ch. 421Daïetsi, I. 890Dalman, G. 104Daly, R. J. 69Daniélou, J. 458, 561, 567Daniels, J. B. 361Dante Alighieri 240Dart, J. 391Dassmann, E. 45, 50, 54, 89Daube, W. 561Dautzenberg, G. 289Davids, J. A. 454 f.Davies, S. L. 504Davies, W. D. 561, 563, 629Davis Weyer, C. 220DeConick, A. D. 564, 1220, 1225 f.Dehandschutter, B. 502, 1094 f., 1097Deines, R. 25, 148 f., 165Deissmann, A. 345, 373Delamarter, St. 102Delatte, A. 930, 932, 943Delitzsch, F. 806Delius, W. 289Delobel, J. 56, 467, 1093Demandt, A. 220, 235, 238Demus, O. 89Denaux, A. 43Denis, A.-M. 7 f., 99Denker, J. 684, 688 f., 1181Dennison, L. 100Denzinger, H. 130, 134, 177Der Nersessian, S. 231Desreumaux, A. 182, 222Dettwiler, A. 685Deuser, H. 54Devos, P. 224
Dibelius, M. 343, 480, 684Dick, I. 441Diehl, E. 90Dieterich, A. 96, 407, 638Dietzfelbinger, K. 102Dihle, A. 109, 347, 698Dinkler, E. 90, 408, 418, 480Distelrath, G. 414Dittenberger, W. 345Dobbeler, A. von 280, 282, 284, 529, 534Dobschütz, E. von 21, 98 f., 133 f., 136, 139, 220,
222–224, 227, 232 f., 238, 262 f., 273, 420, 485, 656, 679, 697
Dochhorn, J. 921Dodd, Ch. H. 360, 362, 561Dodd, J. T. 561Doerrie, H. 1053Doerries, H. 1053Döhler, M. 702, 709 f.Dolch, H. 109Dombart, B. 1069Donahue, P. J. 562Donka, P. 87Doresse, J. 661 f., 1122Dörfler-Dierken, A. 25Dorival, G. 37, 149 f., 168Dormeyer, D. 343–347Dornseiff, F. 939Dostálová, R. 115Dozy, R. 1025Draper, J. A. 568Drijvers, H. J. W. 156, 222–226, 437–440, 444 f.,
476–479, 562, 619, 1156Drost-Abgarjan, A. 1094du Manoir, H. 410, 904, 983du Toit, D. 347Dubois, J.-D. 182, 220, 232, 416–418, 1224Duchesne, L. 177Duensing, H. 1062 f., 1065, 1085Dufour Bozzo, C. 220Dufourcq, A. 455Duggan, C. 528Dugmore, C. W. 528Dulaurier, É. 699, 851 f.Dulière, W. L. 60Dummer, J. 402, 404, 409, 412Dumville, D. N. 86Dunderberg, I. 1196, 1243, 1247Dunkerley. R. 561Dünzl, F. 60
1451III. Index Auctorum nostri temporis
Durkin-Meisterernst, D. 98, 1048Duttenhöfer, R. 356Duwe, G. 898 f.Dykers, P. 81, 90
Ebeling, G. 35Eck, W. 215Eckmair, Ch. 683, 931Eckstein, H.-J. 30Edler von der Planitz, E. 891Edwards, M. J. 49Ego, B. 194 f.Ehlen, O. 80, 346, 558, 905, 983, 1003Ehlers, B. 499Ehrhard, A. 82, 110, 141Ehrhardt, A. A. T. 561, 1062Ehrman, B. D. 70, 78, 391 f., 395 f., 411, 414, 434,
571, 661, 666–669, 671, 682, 1220Eichhorn, J. G. 466, 468Eisler, R. 1291 f.Eissfeldt, O. 103, 164Eißler, F. 182, 194–196, 890 f., 963, 1013, 1314Eitrem, S. 1297Elliot, J. K. 4, 32, 46, 80, 88 f., 100, 222, 232 f.,
262, 346, 353, 357, 360, 368, 370, 373, 375, 385, 390, 420, 452, 458, 483 f., 560, 570, 610, 621 f., 661, 664, 668 f., 671, 682, 684, 700, 886, 888, 904, 931, 963, 981, 983, 1003, 1060, 1307, 1336
Elsas, Ch. 546, 552Eltester, W. 280, 343, 1062Elyas, N. 193, 198Elze, M. 45Emmel, S. 8, 186, 354, 380–382, 434–436, 442,
446, 507, 513, 610, 1032, 1094, 1107, 1137 f., 1140, 1142, 1208, 1277 f.
Emmerick, R. E. 449, 457Emmi, B. 905, 912, 915Engberding, H. 295, 308, 313Engberg, J. 213Engemann, J. 88 f.Erbetta, M. 85, 101, 113, 134, 232, 262, 299, 308,
353, 357, 368, 370, 373, 375, 380, 390, 400, 402, 410, 416, 420, 430, 432–434, 437, 440 f., 447, 452, 458, 460, 466, 471, 476 f., 483, 560, 621 f., 661, 702, 745, 886, 888, 899, 904, 963, 983, 1013, 1062, 1107, 1122, 1137, 1217, 1242, 1290, 1307, 1336, 1348
Erlemann, K. 361, 366Ernest, J. D. 72Ernst, J. 1024
Ertl, C. 345Esler, Ph. F. 905Evans, C. A. 23, 25, 90, 185, 190, 209, 283, 361 f.,
366, 390, 564, 635, 640, 1181, 1185, 1220
Fabricius, J. A. 11, 93 f., 560, 903, 910, 963Fabricius, U. 90, 942Falcetta, A. 226, 444Fallon, F. T. 98, 483Farkasfalvy, D. M. 25Farmer, D. H. 110Farmer, W. R. 25Fascher, E. 17, 352Fausbøll, V. 924Fauth, W. 418, 430Faye, E. de 414, 1292Fecht, G. 1243, 1245 f.Feldman, C. H. 210Feldmeier, R. 294Feller, L. J. 888Fendt, L. 403, 410, 414Ferguson, E. 118, 562Fernandez, F. 289Ferreiro, A. 456Festugière, A.-J. 407Ffoulkes, E. S. 173Fiannachta, P. Ó 99Ficker, G. 171Fieger, M. 601Fillinger, R. 703Finger, J. 352Finkelberg, M. 26, 29Finney, P. C. 88, 1301Fiores, S. de 410Fischer, J. A. 2, 13, 39, 49 f.Fisher, E. W. 49Fitzmyer, J. A. 489 f., 523 f., 628Flach, D. 214Fleischer, M. P. 561Flemming, J. 4, 7, 181Flower, R. 645Flügel, G. 1031, 1033, 1036, 1041Focant, C. 684Foerster, G. 43Foerster, N. 535Foerster, W. 54, 402, 461, 463, 474, 527, 530, 532,
1107, 1242Föllinger, S. 414Fontaine, J. 45Ford, A. E. 232
III. Index Auctorum nostri temporis 1452
Förster, H. 299, 301, 353, 375, 445, 889, 898Förster, N. 403, 407 f.Forster, P. 39, 50Fortna, R. T. 1239Fossum, J. 418Foster, P. 44, 48, 685Franck, F. 560Franke, C.-M. 507Frankemölle, H. 343–347Frankenberg, W. 684Franzmann, M. 219, 504, 1032Frede, H. J. 125, 176Frémaux, M. 81Frey, A. 904 f.Frey, J. 58, 75, 81, 84–87, 349, 422, 424, 426,
434 f., 484, 589, 597, 610, 621 f., 649–655, 660, 680, 685, 937, 1059
Frey, J.-B. 146Frickel, J. 431, 433, 563, 664Frickenschmidt, D. 344, 347, 931, 937 f.Frid, B. 527Friedrich, G. 343Fries, S. A. 561Fröhlich, K. 463Fros, H. 83Fuchs, A. 683, 905, 931Fuchs, H. 214Fuhs, H. F. 148Fuller, R. H. 390Funk, R. W. 232, 504Funk, W.-P. 284, 288, 1030–1032, 1036–1038,
1040, 1047, 1094, 1152, 1181, 1183–1187, 1189, 1193, 1225, 1237, 1262, 1277
Furrer, C. 233Fürst, A. 79, 130
Gabain, A. von 451Gaffron, H.-G. 349, 528, 532, 536Gallagher, E. V. 234Gallay, P. 169Gallizia, U. 360Gamber, K. 89Gardner, J. 1036Garitte, G. 231, 903 f., 910, 930, 933Gärtner, H. 149Gärtner, H. A. 149, 482Gasparro, G. S. 529, 679Gastgeber, C. 375Gathercole, S. J. 1220Gaudard, F. 1220
Gaudemet, J. 128 f.Gauthier, R. 314Gawlick, G. 565Gazer, H. R. 224Gebhardt, O. von 683Geerard, M. 99 f., 115, 1348 f.Geerlings, W. 72, 159Geffcken, J. 7Géhin, P. 132Gelzer, H. 141, 910Gemeinhardt, P. 2, 173, 681, 1017Genequand, Ch. 963Genzmer, F. 647Geoltrain, P. 2, 70, 91, 102, 105, 154, 353, 621 f.,
649Georges, K. E. 1239Gerber, S. 665Gero, S. 90, 343, 409, 528, 931, 933–937, 940Giambelluca Kossova, A. 99Giamberardini, G. 293, 1336, 1338Gianotto, C. 77, 483 f., 1152Gijsel, J. 99, 888, 904, 910, 933, 942, 983–987,
994, 997 f., 1001, 1003 f.Giles, J. A. 963Gilles, J. 280Girod, R. 638Giversen, S. 190, 224, 451, 529, 1030, 1032, 1036,
1042Gla, D. 560Glazer, B. 418Glockmann, G. 73, 175Goehring, J. E. 403, 410, 414 f., 562, 1126Goguel, M. 360Goldschmidt, L. 218González Casado, P. 904González Núñez, J. 904González-Blanco, E. 890Goodacre, M. S. 45Goodman, M. 29, 63Goodspeed, E. J. 37, 43, 81, 347, 352, 452, 891,
1059Goppelt, L. 561Goranson, S. 563Gori, F. 10Gorman M. 703Goshen-Gottstein, M. H. 444Goubert, P. 898Gounelle, R. 232 f., 240 f., 262, 707Grabar, A. 900Graf, G. 84 f., 430, 441, 963 f., 1013, 1336
1453III. Index Auctorum nostri temporis
Gramaglia, P. A. 210Granger, F. 1292Grant, R. M. 45, 56, 390, 403, 464, 471, 528Grapow, H. 352, 891Grasmück, E. L. 665Grässer, E. 10, 21 f., 280, 283, 599Gratz, D. 466Grébaut, S. 893, 930, 933, 1063Green, D. 61Green, R. P. H. 175Green, W. M. 175Greeven, H. 78Gregory, A. F. 26, 36, 38–40, 48, 50, 117, 124,
468, 564, 566Gregory, C. R. 1059 f.Grelot, P. 280, 289, 293Grenfell, B. P. 189, 355, 357, 370, 373, 387, 483,
486, 490, 661, 903, 907Greschat, K. 55, 466 f., 471–475, 688Gressmann, H. 640Grieser, H. 75–77, 88Griffith, F. L. 435Griffith, S. H. 223, 441Grillmeier, A. Kardinal 9Grimm, J. 777Grobel, K. 1242Groh, D. H. 55Grönbold, G. 352Gronewald, M. 355, 366Grosheide, F. W. 115Grossi, V. 134Grossouw, W. 84Gry, L. 1062Grypeou, E. 440Gryson, R. 176, 697Guerrier, L. 1063, 1083Guidi, I. 85, 1348Guidi, M. 889Gülzow, H. 118Gundry, R. H. 503Gunkel, H. 99Gunther, J. J. 222, 225Güting, E. 209Guyot, P. 209, 214 f., 217
Haacker, K. 528, 1059Haar, S. 431Haardt, R. 184, 1243Haase, F. 84, 380, 430, 438, 444, 476 f., 702 f.,
851, 1336 f., 1339
Haelewyck, J.-C. 99, 115Haenchen, E. 48, 187, 343, 402, 461, 474, 483,
487, 500 f., 960–962Hagedorn, D. 138Hagner, D. A. 38, 48Hahn, A. 466, 468Hahn, F. 13, 75Hahneman, G. M. 57, 64, 71, 115–118, 122, 125,
128, 130, 134, 148, 154, 156, 173, 175, 178Haibach-Reinisch, M. 299Haile, G. 224Hainthaler, Th. 8, 84Halbertal, M. 10Halfmann, H. 215Halkin, F. 224, 819Hall, St. G. 147 f.Halleux, A. de 131Haloun, S. G. 1030, 1037–1039Hammerschmidt, E. 1336, 1339Handmann, R. 560, 570Hanig, R. 402, 458 f.Hannah, D. D. 1062Hansen, G. Ch. 1034Hanslik, R. 214 f.Harl, M. 37, 67Harlfinger, D. 905Harnack, A. von 6, 13, 25, 34 f., 45–48, 52, 55–58,
63, 65, 67–69, 97 f., 100, 113, 117 f., 122, 124, 147 f., 184, 348, 357, 402 f., 407–409, 411 f., 414 f., 420, 425 f., 430, 432 f., 437–440, 460, 466–473, 560, 570, 609, 614, 661, 671, 673, 678, 684, 851, 907, 1059 f., 1081
Harris, J. R. 444 f., 1062Hartenstein, J. 312, 349 f., 411, 415, 482, 507, 558,
681, 689, 700, 1051, 1053, 1055–1057, 1093–1096, 1098 f., 1122, 1124, 1126 f., 1131, 1138, 1141, 1195, 1197–1199, 1028, 1209, 1211, 1279, 1300
Hartog, P. 48Hartwig, D. 194 f.Harvey, A. E. 148Haskins, S. 410, 412Hastings, J. 194Hata, G. 222Hatch, E. 21Hauler, E. 1063, 1073Haury, J. 227Hauser-Meury, M.-M. 170Haussherr, R. 898Havelaar, H. 1198Hays, Ch. M. 55, 468, 470
III. Index Auctorum nostri temporis 1454
Hazai, G. 451Head, P. M. 684Heckel, Th. K. 23, 25, 42–44, 46, 55, 60 f., 118, 348Hedrick, Ch. W. 186, 189 f., 354, 391, 409, 1093,
1099, 1126, 1181, 1183, 1187–1193, 1243, 1278Hefele, K. J. 831Heil, Ch. 482, 491, 502, 513Heiler, F. 407Heiligenthal, R. 280, 282, 284, 423Heimesfurt, K. von 240Heine, R. E. 57Heinzelmann, M. 177Heiser, A. 702, 709 f.Helderman, J. 407, 487, 599, 601, 930, 932, 939 f.,
1055, 1093, 1096, 1098, 1243Helmbold, A. 528Helzle, E. 1059Henderson, I. H. 564Hendrix, P. 463 f.Hengel, M. 23, 25 f., 29, 32, 37, 42–47, 56, 58, 60,
62, 68, 107, 130, 148 f., 153, 165 f., 283, 343, 346, 348 f., 413, 460, 572, 582, 597 f., 628, 680 f.
Henne, Ph. 118, 613Hennecke, E. 1–7, 11, 90 f., 100–102, 111–114,
182–184, 186, 219, 400, 432, 463, 678 f., 697Henner, J. 353, 375Henning, W. B. 408, 1030, 1033, 1037–1041Hennings, R. 127 f., 130, 138, 148 f., 150, 156,
163 f., 169, 175Henrichs, A. 1031, 1038–1041, 1043–1045Herbert, M. 86, 99Hermann, A. 1122Hernandez, J. 78Hernando, J. D. 36Herzer, J. 103, 210Herzog, R. 589, 626Hess, J. J. 237Hesse, O. 91Hettema, T. L. 564Heubner, H. 214Hezser, C. 496Hieke, Th. 345, 690Hilberg, I. 886Hildebrandt, H. 702, 709 f.Hilgenfeld, A. 19, 96, 98, 403, 423, 460, 463,
466, 560, 570, 590, 609, 611, 627, 661, 663, 673Hilhorst, A. 717, 733, 752 f., 760Hill, Ch. E. 26, 39, 42 f., 118, 458 f., 1062, 1064Hills, J. V. 1062, 1065, 1137Hirschberg, H. 632, 659
Hirschmann, V. 61Hock, R. F. 886, 905, 911, 930, 937 f.Hodgson, R. 409, 1126, 1243Hoennicke, G. 561, 566Hofius, O. 152, 181 f., 184 f., 187 f., 193 f., 353, 360,
489 f., 523 f., 574, 599, 637, 1285Hofmann, H. 110Holl, K. 164, 170, 404 f.Hollander, H. W. 23Hölscher, F. 28Holtzmeister, U. 184, 696Holzem, A. 75Homeyer, H. 887Homolka, M. 195Hone, W. 4, 94 f.Hoogendijk, F. A. 116Hoover, R. W. 504Hoping, H. 130, 134, 178Hopkins, K. 413Hoppe, R. 104Horak, U. 353, 375Horbury, W. 64, 118, 217 f., 563, 568Horn, C. B. 905Horn, F. W. 210Horn, J. 190, 192Horner, T. 905Hornschuh, M. 349, 661, 680 f., 1062Hornung, E. 407, 1301Horovitz, J. 449Hort, F. J. A. 560, 566Houtman, A. 216Houtsma, M. Th. 443, 1036Howard, G. 222, 563, 612 f., 616Hoyland, R. G. 476Hubai, P. 435Huber-Rebenich, G. 110Hübner, R. 49, 685Hughes, I. 232Hultgren, S. 501Humphries, M. 172Hünermann, P. 130, 134, 178Hunt, A. S. 189, 355, 357, 370, 373, 387, 483, 486,
490, 661Hunter, G. 177 f.Hunzinger, C.-H. 501Hurd, J. C. 56, 467Hurst, D. 909Hurtado, L. W. 1060Hvalvik, R. 564, 568Hyldahl, N. 452
1455III. Index Auctorum nostri temporis
Iber, G. 343, 480Ibscher, H. 443, 877, 1031Ihm, M. 213 f.Illert, M. 182, 219 f., 222Immerzeel, M. 1123Isart Hernández, M. C. 904Isenberg, W. W. 527–529, 532 f., 536Izydorczyk, Z. 83, 182, 220, 231–233, 240 f.
Jackson, H. D. 508Jackson-McCabe, M. 564Jacobi, Ch. 484Jacobs, A. S. 1, 20, 177, 453Jacobson, H. 911Jacoby, A. 380 f., 383 f., 418, 679Jacoby, F. 213Jacquier, E. 184Jäger, O. A. 1336, 1339Jakab, M. A. 391, 393James, M. R. 4, 100, 146, 232, 262, 265–267, 353,
357, 360, 426, 445, 560, 570, 588, 644, 683, 687, 931, 942 f., 1003–1005, 1008
Janeras, S. 387Janssen, M. 5, 62Janssens, Y. 527 f.Janzen, A. 635Jasper, R. 9Jastrow, M. 18, 627Jastrzebowska, E. 90Jeffery, P. 391, 393, 396Jefford, C. N. 39, 568Jenni, E. 632Jensen, A. 80, 410Jeremias, G. 295Jeremias, J. 104, 181, 184–187, 189, 193, 207, 353,
357, 360, 362, 370, 631 f., 635, 637, 659, 1059–1061, 1285
Jirousková, L. 83Joannou, P. P. 14, 127–129, 158, 169–171Johnson, D. W. 852Johnson, M. D. 295Johnston, E. H. 924Jonas, H. 402Jonas, J. 1242 f., 1246Jones, A. H. M. 170Jones, J. 94Jones, F. S. 287, 293, 562 f., 568, 610, 616, 1185,
1209Jonge, H. J. de 26, 48, 118, 122, 474Jonge, M. de 7, 23, 99, 105
Joosten, J. 81Jordan, Ch. R. D. 904Josua, M. 963, 1013, 1314Jouguet, P. 684Jucci, E. 904Jugie, M. 299 f., 913Jülicher, A. 17, 67 f., 124, 140, 352Junod, E. 2, 25 f., 37, 68, 70–72, 82, 99, 112 f., 147,
159, 164, 178, 406, 471–473, 684, 1032Juusola, H. 683
Kadow, S. 352Kaestli, J.-D. 25, 80, 82, 85, 90 f., 99, 105, 112,
116, 118, 164, 175, 178, 222, 233, 390, 506, 696–704, 708–710, 723 f., 728 f., 732, 735, 738–740, 742 f., 745, 752 f., 760, 765, 770, 773, 776, 790 f., 801 f., 805, 821 f., 828, 830, 832, 834, 841, 851–853, 855–858, 860, 863–867, 870, 875 f., 878, 880, 884, 905, 983, 1003–1005, 1008, 1010
Kahle, P. E. 1217, 1219Kaiser, U. U. 282, 293, 559, 937, 940, 960, 1181,
1192 f.Kanajanz, S. 478Kannengiesser, Ch. 45, 411, 931Kany, R. 220, 233Karabacek, J. von 684Karaulashvili, I. 227Karavidopoulos, J. 185, 684Karmann, T. R. 688Karst, J. 16Käsemann, E. 35, 56, 62Käser, W. 184, 188Kasser, R. 527 f., 1093, 1152, 1181, 1187 f., 1195 f.,
1200, 1220, 1222 f., 1225, 1235, 1242Kaster, G. 308, 314Kasteren, P. von 1059Kaufhold, J. 84Kaufhold, W. 898Kautzsch, E. 100Kazen, T. 685Kehrer, H. 898Kelhoffer, J. A. 25, 32, 38, 40 f., 460–464, 1060Kelly, J. N. D. 173 f.Kenyon, F. G. 407Kertelge, K. 233Kessler, A. 443, 447 f., 478, 613, 1031, 1036Khalf, N. 193Khalidi, T. 193, 196–199, 202, 207Khosroyev, A. 8
III. Index Auctorum nostri temporis 1456
Khoury, A. Th. 193, 196Khoury, G. H. 441Kim, H. C. 231King, K. L. 53, 404, 410 f., 434, 446, 513, 529,
610, 1032, 1043 f., 1051, 1053, 1094, 1101, 1208–1212, 1220
Kinzig, W. 10, 23 f., 55, 148, 450, 469, 564, 624Kirchner, D. 1093–1098, 1100–1102, 1104 f.,
1107Kirk, A. K. 482, 684Kirschbaum, E. 90Kirsten, E. 222, 224 f., 227Klameth, G. 308, 313Klassen, W. 118Klatt, N. 352Klauck, H.-J. 2, 3, 76, 194, 233, 238, 240, 344,
350, 353, 357, 380, 391, 400, 402, 420 f., 466, 484, 489, 493, 498, 563, 599, 601, 613, 626 f., 661, 667–669, 671, 685, 699 f., 703, 708, 886, 905, 931, 937, 1053, 1056, 1209, 1220 f.
Klauser, T. 1122Klein, G. 49Klein, M. L. 616Klein, R. 209, 214 f., 217Kleinschmidt, B. 898, 900 f.Klijn, A. F. J. 25, 101, 458, 466, 560, 562 f., 566,
568, 570, 574–576, 579 f., 582–584, 587–590, 596, 600–602, 604–606, 608, 618, 623 f., 627 f., 630, 632 f., 635, 637 f., 640 f., 643–648, 655, 657–660, 905
Klíma, O. 1031, 1034, 1036 f., 1039, 1041Klimkeit, H.-J. 97, 451, 1032Klinghardt, M. 55, 466–468Klingshirn, W. E. 139, 451Kloppenburg, J. S. 40Klostermann, E. 184, 186, 189, 353, 370, 373, 402,
420 f., 632, 661, 683Klugkist, A. C. 478Knapp, M. 55Kneissi, P. 214Knigge, H. D. 1220Knittel, Thomas 103Knopf, R. 40, 61Knöpfler, A. 647Knox, J. 55, 466 f.Kobusch, Th. 55Koch, Ch. 702, 709 f.Koch, D.-A. 28Koch, G. 298Koch, G. A. 458 f., 562, 580, 608, 637
Koch, H. 1059Koehler, L. 19, 627, 1030 f., 1038 f., 1040–1045Koester, C. 624Koester, H. 25 f., 38, 47, 52, 104, 184, 343–347,
349–351, 360–362, 366, 379, 391, 469, 480–482, 484, 495, 497, 500 f., 558 f., 563, 598, 661, 677, 684, 689, 905, 937, 1054–1056, 1094–1096, 1108 f., 1137–1141
Koetschau, P. 234Köhler, K. 632Köhler, W.-D. 36, 464, 563, 585, 629 f., 633, 638,
657, 1140Kollmann, B. 79Körner, J. G. 181Körtner, U. H. J. 41 f., 571, 637Koschorke, K. 190, 528, 1097, 1152, 1158, 1181,
1185–1187, 1195, 1198 f., 1203Köstlin, K. R. 1291, 1297Kotter, B. 178 f.Kraabel, A. T. 905Kraehling, C. H. 45Kraft, H. 50Kraft, R. A. 146, 562, 566Krall, J. 684Kramer, B. 353Kraus, Ch. 141Kraus, T. J. 62, 353, 357, 360, 366, 368, 370, 373,
375 f., 385, 683–685, 688–691, 1057, 1279Kraus, W. 10Krause, M. 54, 98, 402, 433, 461, 474, 527–529,
532, 1031 f., 1042, 1107, 1122, 1124, 1137 f., 1242 f.
Krauss, S. 568Kroll, J, 232, 702, 713Kroll, W. 458Krolzik, U. 94Kropp, A. M. 705, 734, 759Krosney, H. 1220, 1222, 1226, 1233Kroymann, E. 1221Krüger, G. 61Kruger, M. J. 353, 357, 360, 366, 368, 370, 373,
375, 385Krülls-Hepermann, C. 193Krumbacher, K. 140 f.Küchler, F. 684Kuhn, K. G. 295Kühneweg, U. 217, 665Kümmel, K. 851 f., 860, 1348 f.Kümmel, W. G. 7, 55 f., 103, 283, 565, 627Künstle, K. 90
1457III. Index Auctorum nostri temporis
Kuntzmann, R. 1107 f.Kurtz, E. 725Kürzinger, J. 42, 571 f.Kutsch, E. 22
La Bonnardière, A.-M. 130, 174–176 Laansma, J. 601Labib, P. 662, 1152, 1181Labriolle, P. de 58, 471Lacau, P. 445 f., 851 f., 856, 1063, 1282, 1307–
1309, 1336 f., 1344, 1348Ladeuze, P. 445, 1336Laffi, U. 345Lafontaine-Dosogne, J. 89Lagarde, P. de 299, 308–310, 314–318, 323 f.,
326–328, 330, 332, 335, 341, 432, 632, 906Lagerlöf, S. 89, 902Lagrange, M.-J. 357, 360 f., 570, 595, 632, 637,
642, 658, 1003 f., 1059Lake, K. 655Lambdin, O. 483Lambers-Petry, D. 563, 568 f.Lambrecht, J. 280Lampe, G. W. H. 14, 157, 232, 333, 421, 424Lampe, P. 213 f.Lane, W. L. 1059Lang, B. 10Lang, F. G. 121, 124Lange, N. R. M. de 68, 149Laoghaire, D. Ó 99Lathrop, G. W. 280Lattke, M. 601, 925, 1031, 1034, 1037, 1040, 1248–
1256, 1258 f., 1290, 1295Lauchert, F. 14, 127 f.Lavenant, R. 216, 562Layton, B. 5, 52, 462, 483, 492, 504, 527, 529,
532 f., 852, 865, 1054, 1108, 1137, 1218, 1242 f., 1261, 1265, 1267, 1274 f., 1301
Le Boulluec, A. 70, 154, 423, 662 f., 666, 669, 671, 673, 678, 681
Le Coq, A. von 450 f., 1042Leanza, S. 185Lechner, Th. 49Lechner-Schmidt, W. 7 f.Leclercq, H. 118, 148, 831Lefort, L.-Th. 158 f., 293, 308 f., 311, 313 f., 316 f.,
323, 331, 336, 1290Legenhausen, M. 193Lehnardt, A. 103Leiman, S.-Z. 29
Leipoldt, J. 10, 21, 47, 62, 501, 527Leisegang, H. 402, 405, 415, 1292, 1296Lemaire, A. 289Lemarié, J. 117Lemke, H. 563, 565 f.Lemm, O. von 445, 851 f., 856, 860, 867, 1348 f.Leonardi, C. 99Lepenies, W. 199Lerle, E. 295Lessing, G. E. 564 f., 627, 639Létourneau, P. 1137Leutzsch, M. 41Levebre, G. 684Leven, K.-H. 414Levi Della Vida, G. 449Levieils, X. 233Lewis, A. S. 92, 131, 887Lewis, J. P. 18, 29Lichtenberger, H. 7, 103Lidzbarski, M. 186Liechtenhan, R. 415, 1292Lietzmann, H. 25 f., 38, 65, 70, 74 f., 86, 117 f.,
128, 360, 368, 1062Lieu, S. N. C. 1031, 1035Lightfoot, J. B. 128 f., 148Lilie, R.-J. 141, 441Lindemann, A. 26, 31, 48–50, 501Lindström, B. 232, 240Lips, H. von 26Lipsius, R. A. 85, 92, 96, 98, 222, 224, 232, 263,
455, 670, 698Livingstone, E. A. 910Lods, A. 683Loerzer, S. 102Löfstedt, B. 628, 640, 644Logan, A. H. B. 528, 1108Lohfink, G. 381Löhr, W. A. 15, 25, 42, 50, 54, 115, 131, 156–159,
170 f., 173, 177, 420 f., 424 f., 427 f., 460–464, 575, 665
Lohse, E. 25, 188Lona, H. E. 38, 49, 234, 1221Longenecker, R. N. 562Longère, J. 290, 293, 905Lowe, M. 905, 909, 934 f.Lucchesi, E. 158, 445, 703, 853 f., 865Lüdemann, G. 5, 431, 562, 566, 624Luft, U. 1108Lührmann, D. 1, 28, 40, 184, 189, 353, 355, 357,
360, 366, 370, 375 f., 379, 385, 387, 390, 394 f.,
III. Index Auctorum nostri temporis 1458
421, 483, 485, 488, 560, 562 f., 565, 570–572, 583, 589 f., 593 f., 596, 602, 606, 609, 611, 626 f., 634, 661, 666–669, 671, 683–685, 687, 1122 f., 1208 f., 1211 f.
Luisier, Ph. 1336, 1338 f.Luomanen, P. 437, 564, 570, 591Lütcke, K.-H. 175Luther, M. 565Luttikhuizen, G. P. 1195 f., 1203Luz, U. 624, 629, 631
MacDermot, V. 1290, 1299Mackenzie, D. N. 1032MacLeod, M. D. 217MacRae, G. W. 1208, 1242Madec, G. 174 f.Maggioni, B. 891, 901Magness, J. 289Mahé, A. 190Mahé, J.-P. 190, 472 f.Mahoney, R. 289Maier, G. 58, 138Maier, J. 212, 217 f., 234, 295 f., 568Maïre, H. 930, 933Maisch, I. 410Mali, F. 73 f.Malina, B. J. 562, 566Malinine, M. 855, 1093, 1098, 1242Mancini, I. 569Manfredi, M. 387Mann, M. 906Manns, F. 562, 564, 983Mansi, J. D. 262, 273Mansur, H. 193Mantzarides, G. 158Mara, M. G. 683, 685, 688Marcus, R. 430Margoliouth, D. S. 194Marguerat, D. 91, 112, 218, 233, 361, 390Marjanen, A. 57, 59, 293, 410, 412–415, 437, 1122,
1125, 1137, 1196, 1208Markschies, Ch. 1 f., 4, 6–8, 10, 14 f., 17, 24 f., 34,
36, 38, 42–44, 51–55, 57 f., 61–64, 67, 72, 74–76, 79, 91, 97 f., 100, 109, 111, 113, 115–118, 127, 129, 134, 149, 156, 158 f., 289, 349, 405–407, 415, 418, 423, 427 f., 430 f., 447, 450, 452, 458–460, 462, 466 f., 480 f., 511, 559, 582, 608, 615, 628, 662 f., 665, 672, 680, 696, 709, 766, 798 f., 960, 1064, 1239–1241, 1243 f., 1246, 1301, 1303
Marrou, H. I. 1242
Marschall, W. 131Marsh, F. S. 698 f.Martin, A. 72, 159Martin, J. 900Martindale, J. R. 170Marx, M. J. 195Mason, S. 210 f.Massara, F. P. 88–90Massaux, É. 595Masser, A. 82 f., 232, 236, 240, 262, 942, 983Ma mun Shiha, K. 193Matthews, C. R. 529, 534, 1195Mattig-Krampe, B. 220, 262May, G. 55, 466–468, 471Mayeda, G. 360, 362Mazza, R. 355Mazzucco, C. 68McCant, J. W. 684, 690McDonald, L. M. 52, 55, 65, 71, 115McGuire, A. M. 8, 504, 529McLaren, J. S. 283, 287McNamara, M. 10, 83, 86, 99, 232, 646, 904,
910, 930 f., 933–935, 1003–1005, 1008, 1010McNeil, B. 949McNelis, Ch. 122McVey, K. E. 216, 478Mees, M. 562, 575, 643Meier, J. P. 209–212, 218, 280 f.Meinhold, A. 149Meiser, M. 55, 466 f., 688Ménard, J.-E. 484, 501, 527, 601, 940, 1108, 1195,
1242 f.Menci, G. 387Mendelssohn, L. 157Mendès, C. 891Meo, S. 410Mercati, G. 163 f., 168, 454Merendino, P. 159Merk, O. 283, 599Merkel, H. 60, 295, 390, 393 f.Merkt, A. 75–77, 88, 209, 211–214, 216, 218, 280,
282Meščerskaja, E. N. 222 f.Metzger, B. M. 48 f., 58, 68, 118, 122, 127 f.Meurer, S. 11 Meyer, A. 220, 419, 560, 570, 608 f., 611, 939,
1112Meyer, E. 561Meyer, E. H. 777Meyer, K. 645
1459III. Index Auctorum nostri temporis
Meyer, M. W. 391, 483, 527, 733 f., 757, 759, 1093, 1107, 1122, 1137, 1152, 1181, 1195, 1220, 1222, 1225 f., 1233, 1235, 1242, 1261, 1302, 1304
Meyer, R. 9, 18, 19Michaelis, J. D. 565Michaelis, W. 232, 560, 637Michel, Ch. 308, 886, 903, 907Michel, O. 210, 216, 343Michel, S. 418Micheline, A. 85Mikkelsen, G. B. 451Millar, F. 63Miller, J. R. 353, 360, 1220Mimouni, S. C. 2, 70, 91, 105 f., 112, 114, 138, 154,
299 f., 313, 563–566, 568, 624, 611Min, K. S. 78Mingana, A. 1013 f., 1026, 1320, 1336 f.Mirecki, P. A. 186, 189, 354, 759, 1031 f., 1036,
1039, 1041, 1043, 1046, 1277–1279, 1282Mirkovic, A. 223–226Mitchell, C. W. 1030, 1040 f., 1043Mitchell, M. 61Mitra, R. L. 924Mittmann-Richert, U. 103Močul’skij, V. N. 702Moenikes, A. 148Mohri, E. 1122, 1125, 1138, 1209–1211Molthagen, J. 215Mommsen, Th. 232 f., 238, 247Monaci Castagno, A. 68, 153Monaci, A. di 149Mondésert, C. 169Mone, F. 748Monferrer Sala, J. P. 224Montserrat Torrents, J. 344, 1220Moraldi, L. 101, 113, 184, 232, 262, 308, 353, 357,
360, 368, 370, 373, 375, 380, 400, 420, 483, 560, 661, 702, 851, 886, 888 f., 891, 904, 906, 909, 930, 963 f., 983, 1062, 1208, 1307, 1336
Morard, F. 1209Moreau, M. 174 f.Morello, G. 220Morenz, S. 282, 293, 295, 308, 311, 313, 327, 1064Moreschini, C. 442, 1060Morey, Ch. R. 88Morgan, T. 565Moricca, U. 702 f., 710Morrice, W. G. 184 f., 194Morris, J. 170Moscati, S. 424
Moschópulos, T. 914Mosheim, J. J. 565Mosis, R. 148Motté, M. 293Moule, C. F. D. 232Mozley, J. H. 747, 759, 762, 801, 803 f., 822, 919,
921Mühlenberg, E. 10, 460, 477Müller, A. 93Müller, C. D. G. 705, 717, 720, 723, 728, 730 f.,
745 f., 752 f., 759, 762, 765, 769, 777, 1062, 1181Müller, F. W. K. 1038Müller, P. G. 1195Munck, J. 562Munier, Ch. 37, 43, 129 f., 177, 347Munitiz, J. A. 144Munnich, O. 37Muntazir Qa’im, M. 193Muratori, L. A. 64Murgia, C. E. 390, 393, 396Mürmel, H. 25Murphy, F. X. 173Murray, R. 226, 562, 566, 647Mussner, F. 289Mustafa, A. 1032Mustakallio, A. 564Musurillo, H. 390, 396Mutschler, B. 36, 59 f.Mutzenbecher, A. 176 f.Myllykoski, M. 62, 75, 683 f., 688, 690 f., 1152,
1182Myszor, W. 1181
Nagel, P. 52 f., 97, 138, 186, 308, 349 f., 435, 442, 445, 448, 511, 520, 529, 688, 700, 851 f., 860, 1030 f., 1040, 1043, 1046, 1053, 1093 f., 1099, 1102, 1108, 1115, 1137, 1220–1222, 1224–1226, 1228, 1230, 1232 f., 1243, 1245, 1261, 1277, 1282, 1348 f.
Nagel, T. 36, 43Nahmer, D. von der 110Nasrallah, J. 441Nau, F. 437, 440, 476Nautin, P. 707Neirynck, F. 360, 362, 366, 390, 394 f., 502Nestle, E. 445, 910, 1059Neumann, H. 898–901Neusner, J. 396, 562Neuwirth, A. 194 f.Newman, H. I. 218
III. Index Auctorum nostri temporis 1460
Newman, R. C. 29Nicholson, E. B. 560Nicklas, T. 2, 10, 32, 40, 62, 74 f., 102, 105, 111,
185, 353, 357, 360–362, 366, 368, 370, 373, 375, 380, 385, 683, 685 f., 688–691, 1057, 1279
Niederwimmer, K. 39 f., 528, 568Nielsen, J. S. 441Niese, B. 210 f., 213, 915, 929Nock, A. D. 147, 345, 395, 407Nodet, É. 563Noja, S. 930, 934Nola, A. M. di 904, 909–913, 917Nöldeke, Th. 198Noormann, R. 36Nord, Ch. 102, 184, 186, 193, 198, 1208Norden, E. 939Nordsieck, R. 484Norelli, E. 9, 26, 41 f., 48, 57, 68, 88, 99, 147, 153,
159, 185, 209, 211, 299, 361, 410 f., 416, 460, 481, 571, 811, 923, 1032
Noret, J. 430, 931 f.Nowak, K. 34Nünning, A. 80
O’Leary, A. M. 86Oberg, E. 170 f.Oberlinner, L. 280Oegema, G. S. 103, 564Oepke, A. 9, 11, 18, 20 f.Oexle, O. G. 34Öhler, M. 39Ohlhafer, K. 1279Ohlig, K.-H. 175, 444 f.Ohme, H. 10–17, 60, 63, 67, 127 f., 139, 668Olshausen, W. von 627, 639Olympiu, N. 391Onasch, K. 914, 1031Opelt, I. 418Oppel, H. 9Orlandi, T. 84, 231, 442, 588, 889, 1093, 1195Orlov, A. A. 87Orr, J. D. D. 908Osborn, E. F. 48, 390, 396Osborne, C. 428Osthelder, X. 410Otranto, R. 116Ottley, R. R. 115, 144Oulton, J. E. L. 172Outtier, B. 85, 222Overbeck, F. 48, 59, 107–109
Pagels, E. H. 190, 529, 1137–1141, 1208, 1211, 1220Paget, J. C. 39, 67, 210Painchaud, L. 662, 1122, 1220, 1261 f.Painter, J. 283 f., 599, 1152, 1182, 1185Palme, B. 685Palmer, A. 182, 222Pampaloni, G. 232, 886, 903 f.Pannewick, F. 201Pao, D. W. 1209Papandreou, D. 50, 79 f.Papathomas, A. 354Pape, W. 424Paraggio, G. 899Paringer, B. 314Parker, D. C. 45 f., 348Parker, P. 390, 561Parker, W. J. 375Parrott, D. M. 1122–1126, 1152, 1181, 1208Parsons, P. J. 683Parvis, S. 44, 48Pasquier, A. 1122, 1162, 1169, 1208, 1210–1212,
1214, 1261 f.Patsch, H. 481Patterson, S. J. 483 f., 500 f., 504Paulsen, H. 57 f.Paulus, H. E. G. 566Pearson, B. A. 190, 501, 562, 905, 1126, 1220 f.,
1301Pedersen, N. A. 1032, 1042, 1046Peek, W. 18Peeters, P. 308, 886, 890, 903, 930, 932, 934,
949 f., 964Pellegrini, S. 146, 418, 559, 886, 903Peppermüller, R. 224Perczel, I. 698Pérès, J.-N. 1062Peretto, E. 410Peretto, L. M. 904, 908, 913Perkins, Ph. 51 f., 1054, 1093, 1096–1098, 1108,
1137Perler, O. 147Perrin, N. 483 f., 487, 500Perrone, L. 99Pesce, M. 181, 184, 474, 661, 671, 674, 676Pesch, R. 280, 1059Peter, N. 48, 108Petermann, J. H. 1290Peters, C. 561, 568, 658Petersen, J. 627, 639Petersen, N. R. 348
1461III. Index Auctorum nostri temporis
Petersen, S. 46, 348, 350, 410, 412, 414–416, 516, 522, 661, 665–669, 671, 673, 676–678, 681, 1055, 1122, 1125 f., 1137 f., 1140–1142, 1208, 1210 f., 1221
Petersen, W. L. 39, 44 f., 56, 467, 474, 479, 487, 563, 568, 571, 581, 588–591, 638, 641, 647, 655, 657 f., 1032, 1046
Peterson, E. 917Petkanova, D. 87Pétrement, S. 458Petri, H. 289Pfaff, R. W. 100Pfann, St. J. 138Pfeiffer, H. 220, 227Pfeiffer, R. 11, 56Philippart, G. 231, 930, 933Philips, G. 222 f.Phillips, C. A. 561, 568, 641Philonenko-Sayar, B. 702, 851Piastra, C. M. 410Picard, J.-C. 2, 90, 94, 114Pietersma, A. 139Piétri, Ch. 131, 133, 177Pilhofer, P. 684Pillinger, R. 88Piñero, A. 344, 905Pines, S. 210, 212, 568Pinggéra, K. 698Pintaudi, R. 379Piovanelli, P. 860Piper, R. 496Pistelli, E. 903 f., 907Pitta, A. 209Planitz, E. Edler von der 352Plank, P. 289Planque, M. 751Plepelits, K. 923Pleyte, W. 679Plisch, U.-K. 159, 182, 190 f., 482, 484, 507, 589,
606, 859, 904, 1093 f., 1096, 1098 f., 1101 f., 1152, 1176, 1181, 1192 f., 1208, 1220, 1225, 1233, 1241, 1261, 1270, 1277, 1282
Poffet, J.-M. 361Pognon, H. 440Poirier, P.-H. 1043, 1161, 1243Pollmann, K. 174 f.Polotsky, H. J. 443, 456, 1030 f., 1034, 1036 f.,
1039 f., 1044 f., 1047Popkes, E. E. 1057Poplutz, U. 685
Porter, J. R. 703Porter, S. E. 25, 353, 375, 387, 559Porter, W. J. 353Pöschl, V. 214Possekel, U. 476, 479Pott, A. 466Potthast, A. 697Poupon, G. 90, 94Pourkier, A. 402, 624Powell, K. 86Pratsch, Th. 141Pratscher, W. 39, 41, 283 f., 287, 599, 674, 1094,
1098, 1152, 1181, 1185Preisendanz, K. 18Preisigke, F. 631Preissler, H. 25, 1032, 1108Preuschen, E. 15, 24, 68 f., 117, 122, 124, 130 f.,
134, 141, 144, 149, 357, 402, 420, 560, 589, 617, 621 f., 661, 664, 683
Preysing, K. Graf von 664Prieur, J. M. 99, 178, 877Prigent, P. 213Prinzivalli, E. 111Pritz, R. A. 563, 623 f.Provera, M. E. 963 f., 972Pryke, J. 390Pryor, J. W. 360Puech, A. 426, 561Puech, E. 456, 733Puech, H.-Ch. 101, 355, 402, 410, 412, 416, 420,
430–434, 437, 439, 441, 444, 447, 452, 458, 460, 463, 466, 471, 474, 476, 528, 530, 1031, 1041, 1052, 1093, 1107, 1122 f., 1125, 1208, 1218, 1242, 1290
Pyrke, E. J. 394
Quacquarelli, A. 10Quasten, J. 222, 459Quecke, H. 903 f., 910, 1044, 1107, 1299 f.Quell, G. 9, 21Quesnell, Q. 390, 392, 395 f.Quispel, G. 487, 501, 562, 678, 1093, 1242
Rack-Teuteberg, A. 702, 709 f.Radovich, N. 910Radscheidt, M. 201Rahmani, I. E. 231, 430, 437–439Räisänen, H. 289, 403, 1196Ramelli, I. 80Rapp, Ch. 81
III. Index Auctorum nostri temporis 1462
Rasimus, Th. 433Rassart-Debergh, M. 315, 905, 1032Rattmann, A. 681Rau, E. 391, 393–395Rebell, W. 361, 390, 940Rebenich, St. 98Redpath, H. A. 21Reeg, G. 741Rees, B. R. 385Reeve, M. D. 915Reichardt, W. 296Reichert, A. 215Reichert, E. 453Reinbold, W. 210, 212, 215, 233Reinink, G. J. 458, 478, 562, 566, 579 f., 587, 608,
619, 623 f.Reinsch, R. 888Reischl, W. C. 71, 156, 1033Reitzenstein, R. 96 f., 407, 537, 1071Renan, E. 129, 414Rendel Harris, J. 131Rensberger, D. 216Resch, A. 64, 152, 181, 184–186, 194, 474, 560,
633, 635, 637, 661, 666, 671, 908Reuss, J. 656Reventlow, H. Graf 67Revillout, E. 231, 308 f., 380, 444–446, 851, 861,
867, 1307 f., 1336 f., 1348, 1350Rewolinski, E. T. 528Rey, A.-L. 138Rhee, H. 74, 77Rhenferd, J. 565Rhys Davids, T. W. 924Richard, M. 144, 1035Richardson, C. C. 394Richardson, P. 56, 467Richter, S. G. 877, 1030, 1032, 1042, 1183, 1241,
1303, 1305Ricklin, Th. 613Riegel, S. K. 562, 566Ries, J. 315, 406, 451, 528, 1032Riesner, R. 213Riessler, P. 7, 102, 537, 539, 549Riley, G. 483, 502Rilke, R. M. 902Ringgren, H. 1243Ritschl, A. 466Ritter, A. M. 25, 35, 48, 158, 698Ritter, C. 94Ritter, S. 117
Roberts, C. H. 354 f., 377, 387Robinson, D. M. 345 Robinson, F. 299, 308 f., 315–317, 321–323, 326–
328, 335 f., 342, 889 f., 910, 1348Robinson, J. A. 560, 683, 1003Robinson, J. M. 97, 104, 343, 480 f., 491, 502, 513,
527, 602, 1032, 1037, 1054, 1093, 1107, 1122, 1137, 1140, 1152, 1220, 1242, 1261
Robson, J. 193 f., 198Rödiger, E. 963Rogers, N. 100Rogers, R. 45Roh, T. 280, 282Rohrbaugh, R. L. 563, 635Roloff, J. 33Römer, C. E. 115, 1030, 1044 f.Ropes, J. H. 98, 184–186Rordorf, W. 79 f.Rose, E. 83Roselli, A. 1031Rosén, T. 930, 933Rosenbaum, H.-U. 288Rösler, W. 81Rost, L. 103Rostagno, L. 930Rothstein, J. G. 448 f.Rouleau, D. 1093, 1095 f., 1098, 1101 f., 1104Rouse, R. 122Routh, M. 213Röwekamp, G. 420, 424, 426, 661, 703Rudhardt, J. 355Rudolph, K. 53 f., 700, 1032, 1053, 1108, 1137, 1305Rüger, H. P. 11, 25, 28, 144, 562Ruggieri, F. 61Ruhbach, G. 61Ruhnken, D. 11Rullkötter, B. 410Rustafjaell, R. de 851Rutgers, L. V. 43Rütten, A. 53Ruwet, J. 63, 149, 184, 668
Sacco, G. 418Sachau, E. 442, 447 f., 478, 1030Sachs, H. 898–901Sæbø, M. 37, 67Sakkos, S. 15, 72 f., 158 f.Sako, L. M. R. 477Salemann, C. 1041Saller, R. 61
1463III. Index Auctorum nostri temporis
Saller, S. J. 898Sallmann, K. 118Salzmann, J. Ch. 43Samir, K. 441Sanday, W. 121 f., 463, 907Sanders, E. P. 624Sanders, H. A. 1059Sanders, J. A. 25, 52, 65, 71, 115Sandmel, S. 938�anidze, A. 933Santos Otero, A. de 7, 84 f., 87 f., 98, 62 f., 184–
186, 193, 222, 224, 231 f., 262, 267, 299, 308, 344, 353, 357, 360, 368, 373, 375, 380, 402, 420, 425, 430, 432, 452, 483, 527, 560, 570, 588, 637, 645, 661, 678, 683, 696, 698, 702 f., 886, 888–890, 903, 905, 910 f., 930 f., 933, 940, 952, 963–965, 972, 981, 983, 1003, 1208, 1307, 1309, 1314
Satzinger, H. 1278 f.Schaberg, J. 411, 1209Schade, L. 561Schade, O. 888Schaeder, H. H. 624Schäfer, C. 215Schäfer, P. 29, 218, 418Schäferdiek, K. 27, 48, 50, 80, 89, 103, 138Schaffer, Ch. 89Scham, J. 663Schärtl, M. 220, 559, 708Scheffczyk, L. 983Scheidweiler, F. 232–236, 238, 251, 262, 271, 697,
700, 702, 706 f., 709Schelkle, K. H. 54Schenke, H. M. 10, 186, 285, 349, 354, 380 f., 405,
407, 415, 426, 434 f., 482, 499, 503, 507, 513, 518, 527–529, 531, 539, 542, 546 f., 551, 558, 631, 676, 688, 700, 859, 862, 960, 1093 f., 1107 f., 1112, 1122–1124, 1126 f., 1131, 1142, 1181, 1187, 1193, 1198, 1208, 1210 f., 1218, 1240–1242, 1247, 1261, 1277, 1279, 1282, 1290, 1299, 1307, 1310, 1337, 1348
Schenke-Robinson, G. 37, 1221Schepss, G. 666Scher, A. 1034Scher, I. A. 476Schermann, Th. 450Schiller, G. 90, 900, 942Schimanowski, G. 599 f.Schimmel, A. 193 f., 207Schindler, A. 102, 232Schipper, R. 457
Schirrmacher, Ch. 81Schlatter, A. 420, 422, 425Schlatter, Th. 420Schlegel, J. 349Schleiermacher, F. D. E. 481Schletterer, I. 434, 446, 513, 610, 1094, 1152, 1176Schlichting, G. 186, 945Schlier, H. 552Schlossnikel, R. F. 124Schmalenberg, G. 54Schmeller, Th. 482Schmid, C. 1059Schmid, D. 481Schmid, H. 529Schmid, U. 56, 468–470, 1060Schmidt, A. 185, 189, 370Schmidt, C. 19, 52, 97, 137, 352, 380, 415, 443,
458, 529, 537, 610, 679, 696, 851, 891, 1031, 1034, 1037, 1040, 1045, 1047, 1062 f., 1253, 1290–1292, 1295–1300, 1306
Schmidt, D. 390, 395Schmidt, K. F. W. 360Schmidt, K. L. 343Schmidt, P. 413, 681Schmidt, P. L. 563, 570, 582 f., 589, 595, 613,
626Schmidt-Glintzer, H. 1030, 1039Schmidtke, A. 436, 440, 561, 570, 572 f., 575,
578 f., 583 f., 587, 589, 609, 613, 627, 643, 655–657
Schmithals, W. 481Schmitt, Ch. 102Schnabel, N. C. 831Schnackenburg, R. 31Schneckenburger, M. 661, 671, 676Schneddermann, G. 806Schneemelcher, W. 1–3, 6, 10, 12, 16, 25, 27, 36,
48, 50, 52, 57, 65, 75, 79, 82, 89 f., 98, 101–103, 108–114, 119 f., 182, 345, 350, 352 f., 360, 370, 373, 375, 380, 383 f. 387, 400, 469, 481, 489, 561, 661, 664, 697, 700–702, 1031, 1240
Schneider, G. 293, 308, 313, 886, 888 f., 891, 901, 904, 907, 920, 930 f., 938, 940, 960, 963–965, 983, 1003 f., 1009, 1013 f.
Schnelle, U. 26, 31 f., 109, 344, 346 f., 349, 481Schniewind, J. 343Schoedel, W. R. 1152, 1156, 1160, 1162 f., 1176,
1243Schoenborn, U. 1108Schoeps, H.-J. 561, 567, 616, 620, 635
III. Index Auctorum nostri temporis 1464
Scholder, K. 96, 566Scholer, D. M. 410Schöllgen, G. 49, 54Scholten, C. 8, 54, 410, 421, 428, 663, 665, 1195,
1220, 1222Scholz, P. O. 1181Schöne, H. 903, 907Schonfield, H. J. 561Schottroff, L. 1208Schrage, W. 78, 484, 495, 501Schreiner, K. 292Schrenk, S. 88Schröter, J. 1, 22, 26, 30, 32, 42, 48, 53, 75, 81,
84–87, 209, 422, 426, 482 f., 496, 500–502, 506 f., 598, 678, 685, 937, 1142, 1208, 1212
Schubart, W. 97Schubert, H. von 683Schubert, K. 184Schubert, P. 356Schüle, A. 30Schüler, W. 117Schulthess, F. 216Schultz, S. J. 175Schunck, K.-D. 150Schüngel-Straumann, H. 410Schürer, E. 63, 118, 210, 213Schüssler Fiorenza, E. 1208Schuster, M. 215Schwally, F. 198Schwank, B. 563Schwarte, K.-H. 99Schwartz, D. R. 357Schwartz, E. 127, 133 f., 159Schwartze, M. G. 1290Schwarz, G. 1059Schwegler, A. 570Schwemer, A. M. 25, 130, 148 f., 166, 417 f., 582,
628Schwyzer, H.-R. 1235Scopello, M. 527, 1093, 1122, 1137, 1221, 1225Scragg, D. G. 86Séd, N. 1152, 1162 f.Sedlaček, J. 231, 245Segal, J. B. 222, 226Segelberg, E. 528, 1242, 1245Seiwert, H. 25, 1108Sell, E. 194Sell, J. J. 1108Sellew, P. 504Semler, J. S. 565
Sevrin, J.-M. 38, 78, 361, 366, 528, 1093, 1261, 1264, 1275
Sevrugian, P. 16Shaw, A. A. 168Shoemaker, S. J. 183, 293, 299, 301, 410–412,
1209 f.Sieben, H.-J. 436Sieber, J. H. 1195Siebert, J. 900Siegert, F. 37, 48Siegmund, A. 83Siems, A. K. 413Silberman, L. H. 938Siller, M. 83, 232, 236, 240, 262Simon, M. 213, 561 f., 566Simonetti, M. 20, 45, 173, 175 f.Skarsaune, O. 37, 48, 564Skeat, T. C. 46, 360, 377, 486Slingerland, H. D. 213Smid, H. R. 904, 908, 911Smith Lewis, A. 92, 131, 910, 1045Smith, A. Ph. 193Smith, D. E. 1302, 1304Smith, J. D. 58Smith, M. 390–392, 394–396, 665Smith, R. 733 f., 757, 760, 1261Smith, T. V. 1195, 1198Snoek, J. A. M. 564Snyder, G. F. 118Soden, H. von 655, 1059Söder, R. 80Söding, Th. 233Söll, G. 289Spaeth, J. 685, 937Spanke, D. 227Sparks, H. F. D. 7Speyer, H. 194Speyer, W. 231Spiegelberg, W. 380Spier, J. 88Spinks, B. 9Spitzing, G. 898 f.Spuler, B. 981Staats, R. 1062, 1064Stählin, O. 426Stamm, J. J. 627Standaert, B. 1243Stanton, G. 344Starowieyski, M. 90, 101, 116, 232, 702Stauffacher-Schaub, M. 48
1465III. Index Auctorum nostri temporis
Steck, F. 466Stefano Manzella, I. di 418Stegemann, E. W. 48Stegemann, H. 295, 297Stegmüller, F. 83, 402, 410, 430, 432, 434, 437,
441, 452, 460, 702Stein, M. 1030, 1036Steindorff, G. 1072Stemberger, G. 29, 563, 568 f.Stempel, R. 1181Stendhahl, K. 118Stenger, W. 1195Stenzel, M. 173Stern, D. 29Stern, L. 308Stern, M. 567Stewart-Sykes, A. 1062Stichel, R. 89, 905, 909Stiefenhofer, D. 647Stökl Ben Ezra, D. 74, 76Stone, M. E. 74, 85, 115, 138Stonehouse, N. B. 70Story, C. I. K. 1243Strack, H. L. 911Strecker, G. 50, 79, 283 f., 287, 289, 343–345, 479,
560 f., 563, 566–568, 570, 578, 582–585, 587 f., 590, 598, 600 f., 610, 612 f., 617, 627, 629–632, 637, 645, 655, 657, 661, 680
Strobel, A. 645Strobel, K. 1062Strohmaier, G. 447–449, 478Stroker, W. D. 184–186, 194, 360Stroud, W. J. 528Stroumsa, G. G. 25 f., 29, 391Strycker, E. de 92, 903 f., 906–908, 910 f., 917,
924Stuckenbruck, L. T. 138Studer, B. 179Stuhlfauth, G. 90Stuhlmacher, P. 43, 109, 185, 343–345, 347, 423Stuiber, A. 426, 726, 1122Stülcken, A. 232Sturdy, J. 563Suermann, H. 444 f.Sundberg, A. C. 64, 116–118, 125Sundermann, W. 138, 449, 457, 688, 1030 f.,
1040, 1049 f.Svenickaja, I. 87Swarat, U. 9, 25, 34, 131Swete, H. B. 115, 144, 357, 683, 1059
Swoboda, M. 88Synek, E. M. 410Syreeni, K. 1196Szabó, A. 11Szyska, C. 201
Talbert, Ch. H. 938Tardieu, M. 684, 688, 1031, 1040, 1046 f., 1122,
1208, 1210 f.Taschl-Erber, A. 413Taylor, D. G. K. 45Taylor, J. E. 563, 569Teller, W. A. 565Tengblad, E. 427Terian, A. 890 f., 904Testa, E. 300Testuz, M. 907Tetz, M. 72, 108, 159, 1025Thackeray, H. S. J. 115, 144Theissen, G. 23, 26, 30, 32 f., 47, 60, 66, 209,
211–214, 216, 218, 280, 282, 351Thiele, W. 176Thierry, N. 905Thilo, J. C. 903, 910, 963, 983 f.Thimmes, P. 410Thoma, C. 217Thomas, G. 30Thomassen, E. 113, 529, 1157, 1243, 1247Thomson, R. W. 231Thon, J. 419Thornton, C.-J. 44, 46, 343, 413, 460, 680 f., 684Thornton, T. C. G. 563, 582, 586, 626Thraede, K. 89, 215Thümmel, H. G. 900Thundy, Z. P. 886, 924, 939Thyen, H. 1239Tichonravov, N. 702, 710Tieleman, T. 216Tigchelaar, E. 733Till, W. C. 527, 1123 f., 1210 f., 1242, 1290 f., 1299Timmermans, F. 89, 902Tinnefeld, F. 1336, 1338Tischendorf, C. von 95 f., 98, 231, 235–237, 240–
242, 245, 248, 262–265, 269, 271, 282, 299, 308, 582, 626, 639, 646, 655, 860, 886, 888, 907, 910, 931–933, 935, 943, 948, 950–952, 954, 964 f., 983 f., 1003
Tisserant, E. 700, 702 f., 710, 761, 851, 889Tissot, Y. 460Tixeront, J. 222, 426
III. Index Auctorum nostri temporis 1466
Toepel, A. 705, 759, 803Toland, J. 565Tommaso, L. di 18, 81, 88, 91, 411, 931Tomson, P. J. 563, 568 f.Torrey, Ch. C. 164Totti, M. 18Townsend, Ph. 1220Toynbee, A. J. 51Trautmann, C. 528Trebilco, P. 403Treu, K. 354Trevett, Ch. 57, 59Trevijano, R. 696Tripp, D. H. 357, 528Trobisch, D. 23, 31, 348Trocmé, E. 1059Trofimova, M. 87Tröger, K.-W. 53, 283, 1195, 1270Tropper, J. 935, 943Troyer, K. de 37Tsutsui, K. 468, 470Tubach, J. 852, 1032, 1094Tuckett, Ch. M. 26, 38–40, 48, 50, 366, 501 f.,
1196, 1208–1211, 1213, 1215Tukker, C. A. 983Turcescu, L. 411, 931Turdeanu, É. 705, 759Turner, E. G. 355Turner, J. D. 8, 190, 504, 529, 1107–1110, 1225,
1261, 1263, 1276Turner, M. L. 529, 532Tyson, J. B. 468
Ullmann, M. 972, 981Underwood, P. A. 89Uro, R. 591Usener, H. 12, 96
Vaganay, L. 184–186, 684Vaillant, A. 231Valantasis, R. 484, 601van Aarde, A. G. 294, 937van Baaren-Pape, G. E. 904Van Belle, G. 366Van Damme, D. 613Van de Sandt, H. 40, 685Van den Bergh van Eysinga, G. A. 924, 939Van den Berg-Onstwedder, G. 852 f.Van den Broek, R. 19, 403, 563, 588, 596, 606,
681, 1126
Van den Hoek, A. 670Van den Oudenrijn, M. A. 6, 861, 1240, 1307–
1314, 1336–1339, 1350Van der Horst, P. W. 216, 390, 395Van der Kooij, A. 25, 564Van der Toorn, K. 25Van der Vliet, J. 759, 1094, 1096 f., 1099, 1123,
1220, 1230Van Eijk, A. H. C. 528Van Esbroeck, M. 183, 185, 1336, 1338Van Ess, J. 447, 449Van Haelst, J. 353Van Minnen, P. 116Van Oort, J. 91, 1220Van Overmeire, P. 1062Van Rompay, L. 931, 933, 952Van Segbroeck, F. 366, 502Van Stempvoort, P. A. 904Van Tongerloo, A. 451, 1032Van Unnik, W. C. 23, 184, 528, 1093, 1096Van Uytfanghe, M. 110 f.Van Voorst, R. E. 209, 214 f.Vandoni, M. 231Vannutelli, P. 232, 903Vassiliev, A. V. 702 f., 710, 728, 730, 734, 739 f.,
742–744, 746, 751, 755, 757, 759 f., 768–770, 773 f., 790
Veilleux, A. 1152, 1176, 1181, 1184, 1193Veltri, G. 26, 29Verhelst, J. 417Verheyden, J. 43, 83, 118, 366, 624, 691Vermaseren, M. J. 403Vermes, G. 63, 210, 212Vernet, A. 81Vielhauer, Ph. 16, 98, 107 f., 185, 343, 346–348,
350, 480 f., 560, 570, 578, 582–585, 587 f., 590, 598, 600 f., 627, 629–632, 637, 645, 610, 612 f., 615, 617, 655, 657, 661, 676, 938, 951, 1053, 1056, 1059 f.
Vigne, D. 610, 619Villecourt, L. 438Vinzent, M. 32, 173, 450, 684 f.Vivian, A. 930Vogt, H. J. 49, 60, 638Vögtle, A. 295Voicu, S. J. 78, 85, 931–939, 943, 954 f.Volckmar, G. 466, 468Volk, M. 901Volkmann, L. 80Volkmar, G. 44
1467III. Index Auctorum nostri temporis
Vollmann, B. 453, 455 f.Völter, D. 678Volz, H. 11Vööbus, A. 479Vorster, W. S. 343, 346 f., 905Vos, J. S. 474
Waal, A. de 897, 899, 942Wacker, M.-Th. 1208Waggerl, K. H. 902Waitz, H. 435–438, 440, 560 f., 570, 574, 585,
588, 590, 608, 610, 613, 627, 629, 649, 655 f.Wajnberg, I. 1063Wäldä, Mika’el B�ranä Mäsqäl 1336Waldenfels, H. 109Waldstein, M. 19, 53, 349, 1053Walker, A. 232Wall, H. 419Wallin, G. 309Wallraff, M. 141, 213Walter, N. 10, 423Wanke, G. 16Ward, R. B. 283, 1094, 1098Warns, R. 41, 298, 674Warren, D. H. 1209Wasmuth, J. 702, 709 f.Wasserstein, A. 29, 157, 166Wasserstein, D. J. 29, 157, 166Waszink, J. H. 460Wautier, A. 527Webb, R. L. 190Weber, Ch. F. 560Weber, F. 806Weber, R. 12Wedderburn, A. J. M. 528, 1108Wehnert, J. 568, 624Weidinger, E. 102, 904Weinel, H. 7, 99Weinreich, O. 405, 407Weis, A. 898Weiser, A. 31 Weiss, H.-F. 664Weisse, Ch. H. 480Weissengruber, F. 683, 931Weitbrecht, J. 81Welsby, A. S. 904Wendland, P. 54, 157, 960Wenger, A. 299Wenham, D. 360, 684Weninger, S. 1336
Weren, W. 685Wermelinger, O. 21, 25, 164, 175Werner, D. 231, 262Wessel, K. 90Wessely, Ch. 353, 357, 370 f., 375, 387, 442, 851Westendorf, W. 601, 1107Westerhoff, M. 696, 699–701, 851–853, 855–857,
863, 865, 867, 870, 876, 880, 884, 1307, 1350Westra, L. H. 173Wette, W. M. L. de 565 f., 570Whealey, A. 210 f.Whittaker, J. 423Widengren, G. 963Wiebe, R. A. 190Wiedemann, Th. E. 938Wiessner, G. 97, 1032Wilckens, U. 290Wilhelm, P. 898Wilken, R. L. 215Wilkens, J. 138Willard, R. 86Williams, D. S. 56, 466, 468Williams, F. 402, 410, 416, 666Williams, F. E. 1093, 1095 f., 1098, 1101 f.Williams, J. A. 1243Williams, M. A. 401, 528, 1051 f.Wilmart, A. 299, 645, 700, 702 f., 710, 761, 851,
889Wilson, N. G. 141Wilson, R. McL. 10, 112, 185, 232, 360, 527 f., 532,
558, 562, 570, 661, 702, 941, 961, 1093, 1208, 1210, 1240, 1242 f., 1261
Windisch, H. 461, 463Winkelmann, F. 82 f., 441Winkler, G. 45, 562, 568Winling, R. 905Winstedt, E. O. 856Winter, P. 210, 214Wirbelauer, E. 61Wissa, M. 315Wisse, F. 19, 349, 661 f., 1053, 1093, 1195, 1242,
1261 f., 1266, 1268, 1270, 1272Wohlenberg, G. 1059Woide, C. G. 1290Wolf, G. 220Wolf, G. Ph. 92Wood, H. G. 1062Wrede, W. 48Wright, B. G. 458Wright, D. F. 360, 362, 684
III. Index Auctorum nostri temporis 1468
Wright, W. 440, 910, 930Wuellner, W. 390Wurm, A. 459Wurm, H. 177 f.Wurst, G. 613, 1030, 1032, 1040, 1042 f., 1057,
1152 f., 1160, 1165 f., 1195 f., 1220, 1222 f., 1226, 1233, 1235, 1290
Wykes, D. L. 94Wyrwa, D. 72, 159, 663, 678
Yassā, �Abda al-Masī� 224Yoshiko Reed, A. 564Yousif, E.-I. 476
Zaghlul, M. 193Zahn, Th. 9, 16, 18, 23–25, 34, 46, 55–57, 63 f.,
67, 115, 117 f., 121 f., 124–128, 130–132, 139, 141, 143 f., 156–158, 164, 169, 173, 175, 178, 280, 293, 295, 297 f., 348, 418, 420 f., 425–427, 438 f., 455, 460, 463, 478, 560, 570, 579, 589, 608, 610 f., 613 f., 616, 655, 657, 663–665, 668 f., 671, 673, 677–680, 682, 684, 907, 1059
Zakeri, M. 1094Zandee, J. 1242Zangenberg, J. 289Zaninotto, G. 220Zeegers-Vander Vorst, N. 45Zeller, D. 496Zervos, G. T. 293Zevit, Z. 25, 29Ziegler, J. 78, 89, 166, 928Zieme, P. 449–451, 457Zimmermann, R. 1094Zimmermann, S. 476Zmijewski, J. 289Zöckler, T. 484, 501Zoega, G. 308 f.Zscharnack, L. 564 f., 627Zucal, S. 899Zwaan, J. de 1062Zwiep, A. W. 381