-
ANTKADA KK ASYADAK SPORCULAR: SOSYAL DURUMLARI, PROFESYONELLK VE
KENTLER
ATHLETES IN ASIA MINOR IN ANTIQUITY: SOCIAL CONDITIONS,
PROFESSIONALISM AND CITIES
NURAH OKBANKR ENGL
zet: Antikalardan itibaren insan hayatnda yer alanspor, ulusal
snrlarn belirlenmeye baland andanitibaren gerek toplumlar arasnda
gerekse toplum iin-deki vatandalar arasnda rekabetin artmasyla
gnlkhayatn merkezine oturmutur. zellikle uluslararasyarmalarda
galibiyet almak tm lkeler iin ok deerkazanmtr; bundan dolay
lkelerin baarl olamadk-lar alanlarda az gelimi lkelerden
kendilerine sporcutransfer ettikleri grlmektedir; 2008 Pekin
Olimpi-yatlarnda gm madalya kazanan atletimiz ElvanAbeylegesse
bunun iin iyi bir rnek oluturur. Arjan-tin, Brezilya ve talya gibi
zamannda ekonomik sorun-lar yaayan ou lke, kriz dnemlerini aana
kadarsporu (zellikle futbolu) bir tr ara olarak kullan-mlar; bylece
futbolda dnya apnda yer edinmi-lerdir. Bu afyon etkisi dolaysyla
baz modern en-telekteller futbolu kmsese de futbolcu olma haya-lini
tayan birok gen bu hayali gerekletirme frsa-tn yakalamak iin
almaktadr. Futbol kulpleri ise,yabanc lkelerden iyi sporcular
transfer ederek takm-larn daha da glendirmeyi amalar. Bu
transferlerlegelen sporcular, lkemizde de olduu gibi, ar ilgi
vesevgi grmektedirler, yle ki halkn grebilecei yerlereheykelleri
bile dikilmektedir; tpk Fenerbahenin eskifutbolcusu Brezilyal Alex
de Souzann Kadkyde birparka taraftarlar tarafndan heykelinin
dikilmesi gibi.Tm yayn organlar da sporun gnlk
gelimelerine,galibiyetlere uzunca yer vermektedir. Bu makalede
mo-dern dnyann bu ksa rneklerine paralel olarak ya-ztlar nda antika
sporcular ve dnemin aydn-larnn onlara bak as ortaya konulmaya allm
veelde edilen galibiyetlerin kendilerine ve kentlerine neifade
ettii ile ilgili sorular tartlmtr.
Abstract: Sports has been a part of human life since an-tiquity
and since the appearance of national borders it has occupied a
central position in the daily life together with the increase of
rivalry both between societies and citizens within these societies.
Being the winner of an interna-tional competition has become
particularly important for all countries; thats why countries
strengthen themselves in the sports branches they fail by
transferring sportsmen from underdeveloped countries . Elvan
Abeylegesse, the Turkish athlete who won a silver medal in Beijing
Olympics in 2008, constitutes a good example for this. Most
countries which faced economic problems such as Argentina, Brazil
and Italy used sports (especially football) as a means until they
overcame their financial crisis so the way they play football has
acquired a worldwide reputation. Even though some modern
intel-lectuals despise football because of its tincture of opium,
many young people who dream of becoming a professional footballer
are eager to be given a chance and chase after their dreams. As for
the football clubs, they want to render their teams stronger by
transferring successful footballers from foreign countries. The
foreign sportsmen who were thus transferred are warmly welcomed and
showered with affection and love even to the extent that their
statues are erected in public places. The statue of Alex de Souza,
the Brazillian footballer, who was a former player in Fenerbahe
team, was erected in a park in Kadky by his fans and this is a fine
example of the expression of gratitute. In paralel with these
examplesof the modern world this article focuses on the ancient
sportsmen and the way they were viewed by the intel-lectuals of
antiquity and discusses what the winnings meant both to the
sportsmen and to their cities.
Anahtar Kelimeler: Spor Profesyonellik Sporcularve Kentler
mtiyazlar Entelektellik
Keywords: Sports Professionalism Sportsmen and Cities Privileges
Intellectualism
Dr., Akdeniz niversitesi, Eskia Dilleri ve Kltrleri Blm,
Antalya. [email protected]
CEDRUSThe Journal of MCRI
cedrus.akdeniz.edu.trCedrus I (2013) 151-162DOI:
10.13113/CEDRUS/20131683
-
Nurah OKBANKR ENGL
152
Gnmz dnyasnda hangi toplumda olursa olsun sporun herhangi bir
dalnda alnan galibiyet, grsel ve yazl medyada byk bir yer
edinmektedir. nk spor evrensel kltrn bir paras olarak milli
duygularn aa kmasna vesile olan, bireysellikten te toplumsal bir
olgudur. Anti-kitede hi de farkl olmayan bu durum, gerek en erken
edebi eserlerde gerekse kentlerdeki epigrafik belgelerde
gzlemlenmektedir. Sporcular, bir nevi aldklar galibiyetler araclyla
adna yartklar vatanlarnn isimlerini tm dnyaya duyurmakla
grevliydiler. Bunu gerekletirmek iin en yaygn yol ise, epigrafik
belgeler iinden gnmze kadar ulaan onurlandrma yaztlaryd. Bunlar tpk
gnmzdeki gibi hayatn spora adam, birok madalya kazanm nl bir
sporcunun heykeli ve bu heykelin kaidesi zerine yazlm olan
yaztlard.
ncelikle bu noktada, atletik oyunlarn geliimine ve
snflandrlmasna ksaca deinmek ge-rekir. Resmi olarak ilk kez M.. 776
ylnda dzenlenen Olympia Oyunlarnn ardndan bunlar rnek alan pek ok
oyun ortaya kmtr. Bu oyunlarn en nemli zellikleri uluslararas
nitelikte ve belli aralklarla (periodus) dzenleniyor olmalardr.
Dier belirleyici zellikleri ise bir tanrya adan-m olmas, bu bakmdan
kutsal bir anlam tamas ve de dl olarak sembolik bir ta
verilmesidir. Onur nianesi olarak verilen bu ta, oyunun hamisi olan
tanr ya da tanray simgeleyen kutsal aacn yapraklarndan yaplmaktayd.
Bu oyunlar, yani kutsal ve ta dll oyunlar olarak adlandrlm ve tm
antik dnyann ilgisini zerine ekmeyi baarmtr. Kutsal ve ta dll
oyunlar balangta her drt ylda bir kutlanan Olympia ve Delphoideki
Pythia oyunlaryla her iki ylda bir kutlanan Korinthostaki Isthmia
ve Nemea oyunlar olmak zere drt adetken; Roma Dneminde Romadaki
Capitolia oyunlar, Nikopolisteki Actia oyunlar, Argos-taki Heraia
oyunlar ve Naplesteki Sebasta oyunlarnn ilave edilmesiyle saylar
giderek artmtr.
M.. V. ve IV. yzyllarda kent devletlerinin bamszlyla her kent,
kendi adna kutsal ierikli bir oyun dzenleme konusunda istekli
davranm, Roma mparatorluk Dneminde bu talep daha da oalmtr. Yukarda
bahsedilen kutsal ve ta dll oyunlar dzenlemek iin balangta oyu-nun
asl dzenleyici kentinden izin alnmas ve bu izin karlnda da para
denmesi gerekiyorken, Roma Dnemi ile oyunlarn dzenlenmesi ya da
nceden var olan bir oyunun bu statye ykseltil-mesi imparatorlarn
yetkisi altna girmitir1. Tm maddi destein salanmas da kentin
sorumlu-luundayd. Kentler bu sorumluluktan kanmam ve hemen hemen
her kent kendi bnyesinde asl oyunlarn ierik, dl ve program bakmndan
bir taklidi olan Olympia, Pythia, Nemea ve Isthmia oyunlarn
dzenlemitir. Bir dier snf, bu oyunlardan prestij bakmndan biraz
daha dk olan dur (= kutsal oyunlar). Aslnda bu oyunlar da dierleri
gibi uluslararas ni-telikte ve yine bir tanr ya da tanrann himayesi
altnda dzenlenmilerdi. Aralarndaki fark, veri-len sembolik tacn yan
sra maddi ierikli bir dln de sunuluyor olmasdr. Yukarda bahsedilen
iki oyun tipine ilaveten, daha ok yerel sahada karmza kan ve
galiplerine sunduu para dl dolaysyla (= para dll oyunlar) olarak
adlandrlan bir baka kategori daha var-dr2. Bunlar kutsal oyunlara
gre ok daha kk aptaki yarmalardr. Sz konusu yarmalarn ba-
1 M.S. VI. yzyl yazarlarndan Malalas, Antiokheiallarn Olympia
Oyunlarn dzenlemek iin oyunun asl
kenti Eleiallara bir cret dediklerini aktarmtr: Ayrca bk. Pleket
1976, 15-18; Nijf 2001, 311. Roma D-neminde oyunun dzenlenmesi ya
da stat ykseltilmesi iin yetkinin imparatorlara gemesi konusunda
bk. Mitchell 1990, 224.
2 Para dll oyunlar ayrca , ve olarak da isimlendirilmitir. Fakat
bun-lar, a gre olduka nadir olarak karmza kmaktadr: Ayrca bk.
Farrington 2008, 241-242 dn. 2 ile birlikte.
-
Antikada Kk Asyadaki Sporcular: Sosyal Durumlar, Profesyonellik
ve Kentler
153
zs yerel bir kltle, bazlar ise yerel kahramanlarla balantlyd3.
Kutsal bir statye sahip olmayan bu oyunlar zellikle Anadolunun gney
kesimlerinde (= themis) eklinde adlandrlmaktayd. Bunlar, daha ok
Lykia, Pisidia, Kariann denizden uzak kesimleri, Pamphylia ve
Kilikia Thra-keiada younluk gstermekte ve genellikle atletik
yarmalar ile snrlandrlmaktaydlar. Bu yar-malar ounlukla kentin
hayrseverleri tarafndan bahedilmi vakflar sayesinde dzenlenmekte ve
oyunu kuran hayrseverin ismiyle anlmaktaydlar4. Bu oyunlara itirak
edeceklerin belirlenmesi ta-mamyla yarmay dzenleyen kentin
inisiyatifindeydi. Kent, bu yarmalar ya sadece kendi vatan-dalar ya
eyalet apndaki sporcular ya da daha geni bir kesimi ieren
itirakiyle snrlama hakkna sahipti5. Tpk kutsal oyunlarda olduu gibi
hemen hemen her kent kendi bnyesinde en az bir tane yerel dll oyun
dzenlemitir. Bylece hem kent yaamna bir canllk kazandrmlar hem de
ti-cari anlamda kazan salamlard.
Sporcularn Sosyal Konumu ve Profesyonellik Sporcular Homerosun
kahramanlar anda aristokrat snfn yeleriydiler. Homeros iirlerinde
oyunlar, sportif bir ruhla ve yce gnlllklerini ortaya koyarak
kahraman asillerin stnlklerini gstermesi ve yarmadan keyif almas
iin bir frsat sunmaktayd. Ancak M.. VII. yzylda askeri alandaki kkl
bir deiiklik ile kyllerden oluan ar silahl hoplites phalanksnn
ortaya kmas zerine sava alanlarnda asillerin etkisi azalmaya balam
ve bylece kent yaamnn iinde kendini gstermeye balayan orta snf
yeleri artk sporun iinde de yerlerini almlardr. Sporun sava
alanlarndan kmas ve kentlerin vazgeilmez bir unsuru haline
gelmesiyle de bu orta snf hayatn, icra ettii sporla kazanmaya
balamtr. Bylelikle gnmz profesyonelliine yakn bir anlamda spor ve
sporcu rnekleri ortaya kmtr. Oyunlarn pek ounda verilen maddi dller
de bu ya-rmalar daha ekici klmtr. Bylece M.. VI. yzyl ile sayca
artmaya balayan ve zellikle Roma mparatorluk Dnemi ile bir patlama
yaayan atletik ierikli yarmalarla spor, kentlerin vazge-ilmezi
haline gelmitir6.
M.. V. yzylda Pindaros, Hellasn drt byk oyununda zafer
kazananlar iin yazd galibi-yet iirlerinde, her ne kadar yarmalarla
ilgili detayl bilgiler sunmasa da, sporcular hakknda geni bilgi
verir. iirleri daha ok mitolojik tasvirler ve hikyeler ierir.
Sporcularn asil soylarn vurgula-yarak bu dnemin ideal atlet
tiplerini betimler. Soylarn ya tanrlarla eletirerek ya da efsanevi
kah-ramanlarn ve askeri liderlerin baarlaryla sporcularn baarlarn
karlatrarak toplumda sporun deerini gsterir. Yazar, sporcular eski
askerler ile karlatrm ve bir atletin aretesini (= erdemini) savann
aretesi ile e deer saymtr; bu balamda anahtar kelimeler (=
cesaret), (= zahmet) ve (= sebat)tr. Dier antika yazarlar da
sporcular sk sk savalarla zdele-tirmitir. Nestorun olu Antilokhosun
koudaki hz ve sava konusundaki stnl Homeros Odysseiasnda
(III.110-115) anlmtr. Dio Khrysostomos (Or. 29) ise spor
karlamalarn savan
3 H. W. Pleket (1975) rneklerle oyunlarn snflandrlmas hakknda
detayl bir alma sunmaktadr. 4 Mitchell 1993, 225; Farrington 2008,
passim. 5 Pleket 1975, 56 dn. 30 ile birlikte. M.S. II. yzyldan ge
olmayan bir tarihe ait Pisidiadan bir yaztta kent, k-
lelere oyunlara katlma hakk tanm ve ayet kle galibiyet kazanrsa,
dlnn eyreini rakibine vermekle ykml tutmutur. Yazt ve yorumlar iin
bk. Gardiner 1929, 210-212.
6 Robert 1984, 38te Roma mparatorluk Dnemindeki bu art agonistik
patlama ifadesi ile vurgulamtr. Pleket 1995, 154de ise gymnasium
dndaki oyunlarn saysndaki art, Thasoslu Theogenesin M.. V. yz-yln
ilk yarsnda 22 yl iinde 1300 galibiyet almas ile rneklendirir.
-
Nurah OKBANKR ENGL
154
ideal bir hazrl olarak grmtr. M.. VII. yzylda yaad varsaylan
Aisoposun masallarna kendi yaamndan paralar ekleyerek Latinceye
aktaran Phaedrusun bir anlatsnda Aisopos ken-dinden daha zayf olan
rakibini yendii iin vnen greiyi eletirmektedir (Fab. App. 13).
nemli olann kendinden gsz olan yenmek deil, aksine greteki ustal ve
cesareti ile rakibini yendii iin vnmek olduunu vurgular. Aslnda bu
aktarm, bugnk anlamyla antikada fair play anlaynn varln ortaya
koyar. Antika karlamalarnda gnmzdeki gibi kilo ayrm yoktu,
snflandrmalar yaa gre yaplmaktayd. Bu da zellikle g gerektiren
dallarda kilolu olan sporcuyu daha avantajl duruma getirmekteydi.
Ama grlyor ki, o dnem anlaynda kaba kuv-vetin getirdii
galibiyettense, branndaki hneri sonucunda ald galibiyet sporcuyu
daha ok y-celtmekteydi. M.. VI. yzyldan Ksenophanes ise bilgelikten
daha ok, stn gcn bylesine onurlandrlmasn eletirir7. Hellen
entelektelleri sporun daha ok sava iin iyi bir eitim olup ol-madn
tartmlardr; ama u bir gerektir ki spor sava iin bir antrenmand;
sava da spor iin8. Ge dnem yazarlar ise, sporcularn daha alt snftan
geliyor olmasn eletirmilerdir. Daha nce deinildii gibi, Homerosun
kahramanlar dnyasndaki karlamalarna katlan sporcular asil s-nfn
yeleriydi. Katldklar yarmalar kendiliinden ortaya kan trenlerin
iinde yer alyordu. Asl ileri savat ve zaten bu oyunlar da sava
zamannda, profesyonel bir spor ya da sporcu anlay-nda deildi.
Sporun kurumsallamas, gymnasiumun ortaya kmas ve orta snfn kent
yaa-mnda yer edinmesiyle sahneye kan daha alt snf sporcular, artk
hayatlarn bu oyunlardan ka-zandklar parayla idame etmeye balamlard.
Gymnasiumun ykseliinin ilk yllarnda alt snf i-tirakilerin oyunlara
katlmas ok mmkn grnmez. Oyunlarn balangcndan nce Olym-piada bir ay
kalma zorunluluu gibi olaylar zengin olmayan sporcular iin dardan
yardm zo-runlu klmaktayd9.
Byk ihtimalle M.. VI. yzyldan itibaren yerel yarmalar da alt snf
sporculara katlm ans tanmtr10. Bununla birlikte alt snfn varl, elit
snfn sahneden ekilmesi anlamna gelme-mektedir11. zellikle epigrafik
belgelerde kimi zaman bouleutes (meclis yesi), kimi zaman da bizzat
kendisi kentin nde gelenlerinden biri ya da kentin nde gelenlerinin
ocuu veya torunu olan sporcular karmza kmaktadr12. Szn ksas bu
sporcular ya vatanda olduu kentte spor hayatndaki baarl kariyerleri
sonucunda bizzat kendileri nemli grevlerde bulunmular ya da
7 Gardiner 1987, 103. 8 Crowther 2007, 77-78. 9 M.. 300 ylna
tarihlenen Ephesostan bir rnekte baarl; fakat fakir bir sporcunun
antrenr, sporcuyu
finanse etmeleri iin kente bavuruda bulunmutur. Yazt iin bk.
Robert 1967, 14-32; Merkelbach Noll 1980, no. 2005. Ayrca; Pleket
1998, 317de M.. 400 ylndaki asil soydan olmayan ve Olympia
Oyunlarna itirak eden sporcularn paral oyunlarda elde ettikleri
maddi ierikli dllere, kentlerinin ya da sponsorlarn onlara verdii
para yardmna muhta olduklarn vurgular.
10 Pleket 1975, 73. 11 Pleket 1995, 152 dn. 7 ile birlikte. 12
Ksanthostan bir bouleutesin olu olan Aurelius Kallistos iin bk.
Balland 1981, no. 21; bizzat kendisi bouleutes
olarak verilen sporcu Marcus Aurelius Abas iin bk. IGRR III, no.
370. Attoudada demos tarafndan onur-landrlan grei Neikias (= asil
soydan gelenlerin ocuu) olarak verilmitir, bk. MAMA VI no. 76. Yine
Ksanthostan sekin bir bouleutesin olu olarak nitelenen grei
Pankalos , (= halk iin tek, boule iin herey) olarak anlmtr, bk. TAM
II 1-3, no. 301.
-
Antikada Kk Asyadaki Sporcular: Sosyal Durumlar, Profesyonellik
ve Kentler
155
kent iin nemli bir yere sahip olan bir ailenin yesi sfatyla spor
sahnesinde yerlerini almlard13. Baz ortak galibiyet kazanan
sporcularn onurlandrma yaztlarnda da sporcular arasndaki ailevi
fark aka gzlemlenebilmektedir. Sporculardan bir tanesinin aile
eceresi aka belirtilirken ya da yapt memuriyet dile getirilirken,
dier sporcu sadece ismiyle anlmaktayd. Buradan anlyoruz ki
sporcularn geldii aileler farkl snflardand ve bu durum
onurlandrldklar yaztlara yanstl-mt14. Aslnda bu ailevi fark belki
de, birlikte talandrlmann bir aklamasdr. Baz durumlarda, zellikle
yksek statdeki oyunlarda sporcular galibiyet almam olsalar bile,
yaztlarda baaryla dvtkleri ya da nemli bir oyuna itirak etmi
olduklar vurgulanmtr15.
Antika yazarlar arasnda sporculara kar iki farkl bak as
bulunmaktayd. Bir ksm onla-rn gcn, galibiyetlerini vyorken, bir ksm
da zeknn nne geen gc yeriyordu. Cicero (De off. I. 150-1) cret iin
alanlarn deersiz ileri olduunu ve kaba olduklarn vurgulam ve onlara
sanatlar iin deil de yaptklar i iin para dediklerini, bunun da
kleliklerinin teminat olduunu dile getirmitir. Burada knad durum,
insanlarn tpk kleler gibi para kazanmak iin i yapmalardr. Spor
balamnda baklacak olursa da, spor asillerin tekelindeyken, onlarn
para kazan-mak gibi bir zorunluluklar yoktu. Ancak profesyonelliin
balamas ile hayatn buradan kazand para ve itibar ile srdren bir
kesim de sz konusu olmutur. Seneca (Ep. LXXX. 2-3) bedenini altran
birok insan varken; zeksn kullananlarn azlndan dem vurur ve
insanlarn elencenin olduu yerlere tn, sanatn olduu yerleri ise bo
braktklarn syler ve bedenen hayran ol-duumuz insanlarn ruhlarnn
gszlnden yaknr. M.S. II. yzylda Pergamonda domu ve ksa bir sre
skenderiyede bir gladyatr okulunda tp alannda grev yapm olan
Galenos, ant-renmann gerekliliini savunurken, sporcunun yaamnn
kendine mi yoksa devlete mi yarar sala-dn sorgular16. M.S. III.
yzyln ilk yarsndan Philostratos ise sporu savunur; fakat zamannn
sporcularnn yozlamasndan bahseder. Bu yozlama iin de, sporcular iin
gelitirdikleri sistemi ve doktorlar sulu bulur. Spor, amatrlkten kp
profesyonelletii zaman, artk sporcular iin bir yaam tarz olmaya
balamtr. Salklar iin zel bir diyet uygulayan sporcular, masajlarla
vcutla-rn rahatlatyor, kurall ve disiplinli antrenmanlar
yapyorlard. Hatta daha ge dnemde dzenli uyku krleri uyguluyorlard.
Philostratosun (Gym. 43) aktardklarndan reniyoruz ki, sporcular
nehirde banyo yaparak, post ya da saman ynlar zerinde uyuyarak
kendilerini sert koullara ha-zrlyorlard. Heykellerde olduka gelimi
tasvir edilen vcutlar ve vazo resimlerinde betimlenen kasl ve gl
grntleri ile dikkat ekiyorlard. zellikle M.. V. yzyl ile -
gymnasiumun da etkisiyle - fiziksel gzellik de nem kazanmaya
balamtr. yle ki gymnasiumun ardnda yatan
13 Oinoandadaki Meleagreia Themisinde ocuklar kategorisindeki
gre msabakasnda dvm (-
) ancak galibiyet alamam olan Valerius Hermaios kentin boule ve
demosu (danma ve halk meclisi) tarafndan onurlandrlmtr: Yazt iin
bk. Hall Milner 1994, no. 27.
14 Sporcularn galibiyet almasalar bile onurlandrlmalarnda sosyal
durumlar etkili olmutur, bk. Nijf 2001, 326-327. O. van Nijf bu
durumu lyadadan bir rnekle aklar: Akhilleus, Odysseus ve Aias
arasndaki yarmaya bu ekilde mdahale eder ve ikisini de galip ilan
ederek, beraberliklerini dile getirir. Kr. Hom. Il. XXIII. 736: . .
(= zafer her ikinizin, dller ise eit).
15 Baaryla dvtklerini belirtmek iin yaztlarda , nemli bir oyuna
itirak ettiklerini belirtmek iin de (dl iin bir msabakaya karar
vermek) ifadesi kullanlmtr. rnek yaztlar iin bk. Rehm 1958, no.
194; MAMA IV no. 132; TAM II 1-3, no. 304, 306; Hall Milner 1994,
no. 27; iin bk. Anderson 1913, no. 23.
16 Gal. Adhort. art. add.
-
Nurah OKBANKR ENGL
156
idealleri17 eueksia18 (= salk/g), eutaksia19 (=
disiplin/davran), euandreia20 (= erlik) ve philopo-nia21 (=
dayankllk) gibi yarmalarda buluyoruz. Ancak profesyonelleme ile bir
dalda aktif olan sporcunun bedeni, icra ettii spora gre
gelimekteydi. Sokrates egzersiz yapmak istedii iin onu eletiren
komutana sadece bacaklar gelien bir koucu gibi ya da sadece
vcudunun st ksm geli-en bir boksr gibi spor yapmayacan, aksine
simetrik bir vcut iin egzersiz yapacan dile getirmitir22.
Pindarosun galibiyet iirlerinde sporcunun her eyden nce mkemmel
yetenekler ile domu olduu grlr. G ve gzellik, ona tanrlarn ltfuydu
ve bu ltuflarla mkemmele erimilerdi. Eritikleri mkemmellik de
kentine, ailesine vn kaynayd. Spor karlamalar iin sporcularn
eitildii yeni bir eitim sanat ortaya kt. Dv ya da spor sahalarndan
ekilen eski sporcular antrenr olarak sahnede yer almaya baladlar.
Gelitirdikleri zel diyetler, zel idmanlarla sporcu-larnn
galibiyetleri iin altlar.
Sporcular asndan ele alndnda ise; kentlerde bulunmu onurlandrma
yaztlarndan da bili-yoruz ki, bir sporcu iin kazand galibiyet ona
onur ve vn salyordu. yle ki heykeli ve onur-landrma yazt kentin en
merkezi yerlerinde (agora, palaestra, kentin ana caddeleri gibi)
halka tehir ediliyordu. Bu tek bana yeterli miydi? Sporcu baarl
olmann yan sra, ayn zamanda da yakkl, gl ve zeki olmalyd. Fiziksel
gzellik ve g gibi grece nemsiz deerlere gsterilen ilgi sz
ko-nusuydu. Birok yaztta sporcular fiziki gzellikleri, karakterinin
iyi olmas ile vlmekte, kendile-rini mitolojik kahramanlar ile
badatrmaktadr. Bir sporcu iin sadece yapt iteki baars kfi
gelmemektedir; bir sporcunun baarl olmakla birlikte, insani vasflar
asndan da en iyi olmas ge-rekmekteydi. Bu durum, antika insan iin
nemli bir unsur olan, kalokagathos anlayna bala-nabilir. Kalos
insann fiziksel gzelliini, agathos ise insann karakter olarak iyi
olmasn belirtmekte idi. Hellen toplumunda insanlar hem fiziksel
olarak hem de ruhsal olarak en iyi ve rnek insan olmak iin aba
gstermilerdi. Bu yzden de bunlar ayrlmaz bir btn olarak sporcular
iin vn kay-na olmutur23.
Kendi kentindeki ya da baka bir kentteki herhangi bir oyunda
galibiyet alm olan sporcular, agonistik baarlarnn kaydedildii
yaztlarla dllendirilmilerdi. Sporcularn isimlerinin anld epigrafik
belgelere baktmz zaman iki grupla karlayoruz. lki kamu alanlarnn
duvarlarna ya-zlm galiplerin listeleri, dier grup ise kentte veya
baka bir kentte kutlanan para ya da ta dll oyunlarda galibiyet
alanlara ait bireysel onurlandrma yaztlardr24. Bireysel onurlandrma
yaztla-
17 Nijf 2001, 328. 18 Sklkla eutaksia ve philoponia ile
birletirilen, fit sporcular arasndan seilenin onurlandrld bir
gymnasium
yarmasdr. Ayrca bk. Golden 2004, 63-64. 19 Genellikle eueksia ve
philoponia ile birletirilen, ocuklar ya da delikanllar arasnda
gymnasiumun en iyi dav-
rana sahip sporcusunun dllendirildii yarmadr. Ayrca bk. Crowther
1991, 301-304; Golden 2004, 65. 20 Atinadaki festivallerde yer alan
bir eit takm oyunudur, bk. Golden 2004, 63. 21 Eueksia ve eutaksia
ile birletirilen aylk ya da yllk periyotta alkanl ve abay gz nnde
bulundurarak en
iyi seilen ocuk ya da delikanl onurlandrlmaktayd, bk. Crowther
1991, 301-304; Golden 2004, 134. 22 Ksen. Symp. II. 17. 23
Laertesten Kallippianos isimli bir sporcunun mezar iirinde sporcu
geldii asil kanla, onuru, gc, zeks,
gzellii ve karakterinin iyilii hususunda vlmektedir. Yazt iin
bk. Bean Mitford 1962, no. 22. 24 O. van Nijf (2001, 325),
Termessos kentindeki rneklerle bu snflandrmay yapmtr. Kamu alanlarn
duvar-
larnda yer alan galiplerin listelerini ieren yaztlar iin bk. TAM
III no. 199-213.
-
Antikada Kk Asyadaki Sporcular: Sosyal Durumlar, Profesyonellik
ve Kentler
157
rnda sporcularn galibiyetlerinde ilk olarak kutsal ve ta dll
oyunlar tek tek isimleriyle kaydedil-mi, en son ise toplu olarak
para dll oyunlarda ald galibiyetlere yer verilmitir. Baz sporcular
iin thematik oyunlar kariyerlerinin bitii, bazlar iinse uluslararas
bir kariyerin balang nokta-syd. Bu yzden sporcular uluslararas bir
n kazandktan sonra da, thematik oyunlar kmse-mediler ve onurlandrma
yaztlarnda ya da galibiyet listelerinde bu oyunlara yer vermeye
devam ettiler. Titus Flavius Metrobius isimli Iasos ve Roma vatanda
bir sporcunun onurlandrma yaz-tnda Roma, Atina ve Anadoluda katld
baz oyunlarn isimleri ak bir ekilde kaydedilmi, ar-dndan da
pentaeterik (be ylda bir olan) ve trieterik ( ylda bir olan) dier
oyunlarda 120 defa ga-libiyet kazanm olduu belirtilmitir25.
Sinopeden ele geen bir baka onurlandrma yaztnda da sporcu Marcus
Iutius Marcianus Rufusun kutsal statdeki galibiyetlerinin pek ou
ismen liste-lenmi, ayrca galibiyet ald Birlik Oyunlar da
belirtilmi, en sonda ise dier yarm talanton dll oyunlarda 110 defa,
toplamda da 150 defa galibiyet kazanm olduu kayda geirilmitir26.
Spor-cularn kendi kiisel tanmlarnda ald tm galibiyetler nemli bir
rol oynamtr. rneklerden anlald zere gsteri ve reklam ruhu, bu
dnemde kendini gsteren rekor krma sevgisini de yaztlara
yanstmaktadr. Atletik alandaki mkemmellik, basit kiisel gururdan ok
daha iddialyd; nk bir galibiyet sadece sporcunun deil, onun vatannn
da gurur kaynayd. Sporcular aldklar galibiyetleri vatanlarna
sunmulard. Bylece agonistik bir baarnn sosyal nemi de gzler nne
serilmektedir.
Kentler ve mtiyazlar Bu noktada sporculara kent asndan baklacak
olursa, durum neydi? Kentler kendi bnyelerindeki oyunlarn kutland
esnada, tam bir pazar yerine dnmekteydi. Tpk gnmzn fuarlar ya da
panayrlar gibi, baka kentlerden gelip sat yapmak, oyunlara katlmak
ve de izlemek isteyenler kentlere akm ve bylece kent pazarlar
olduka hareketlenmitir27. Byle dnemlerde kentler akla gelebilecek
her trl talebi karlama yarna giriyorlard. O. van Nijfin de
belirttii gibi28 falclar ve hokkabazlarn, seyyar satclar ve gsteri
yapanlarn, ileri gelenlerin ziyaretleri ve hatta Roma D-nemi Kk
Asyasnn festivallerini dolaan gezici genelevlerin kentlerdeki
varlndan sz etmek mmknd. Sz konusu yarmalar kent pazarlarn
canlandrmann yan sra kentlerdeki yap faa-liyetlerinin artmasna
neden olmu ve kentlerin ekonomik yaamna srekli ve pozitif ynde bir
etki yaparak, gereinden fazla kr elde edilmesini salamlardr.
Toplanan paralar yeni tesislerin inas iin kullanlm, ayrca sikkeler
baslarak dzenlenen yarmalar camiaya bildirilmilerdir29. Sz ko-nusu
gelirlerin yannda, bazen sporcularn da elde ettikleri kazanlarn bir
ksmn kentlerine ba-ladklar grlmektedir. Spartadan M.S. 193-217
yllarna tarihlenen bir yazttan renildii zere, bir sporcu agonistik
gelirlerden arta kalan gelirlerin tmn kente brakmtr30. Kentin
ekonomik alanda elde ettii sz konusu kazanm dnda, onursal durumu
ise yleydi. Bir sporcu katlaca oyuna itirak etmek iin ncelikle adn,
baba adn ve kentini kaydettirirdi. Galibiyet kazandnda
25 Yazt iin bk. Blmel 1985, no. 108. 26 Yazt iin bk. French
2004, 76-77; dier rnekler iin bk. Petzl 1987, no. 664; Poljakov
1989, no. 118; Blmel
Malay 1993, no. 5. 27 Spawforth 1989, 196. 28 Nijf 2001, 330 dn.
100. 29 Nijf 2001, 312. 30 IG V. 1, no. 550.
-
Nurah OKBANKR ENGL
158
ise, oyunun tellal tarafndan yine nce ismi, baba ismi ve kenti,
yani vatan yksek sesle ilan edilirdi. mparator Nero, Olympia
Oyunlarna katld srada yarmann tellal tarafndan mparator Nero bu
yarmay kazanarak, Roma halkn ve tm oikoumeneyi (evreni) talandrd
eklinde ilan edil-mitir31. Bununla birlikte sporcularn onurlandrma
yaztlarnda yine vatanlarnn ismi yazlrd. Bu yaztlar hem oyunun
dzenlendii kentte hem de sporcunun ana vatannda yerlerini alrd.
Bylece kentler ampiyonlar sayesinde kendi reklamlarn yapar, n
kazanrlard.
Profesyonel spor anlayyla piyasa farkl bir boyuta ulamt. Kk
Asyadan bir hayrsever dzenledii oyunun reklamn yapmak ve oyuna
ilgiyi artrmak iin otuzbin drahmai karlnda bir olympionikes (=
olympia oyunu galibi) ile anlaarak oyunlarda yer almasn salamtr32.
Aslnda bu rnek de tam anlamyla profesyonellemenin bir kantdr. Buna
dayanarak belki de baarl profesyonel sporcularn da baka
festivallere katlmak iin cret talep ettikleri ileri srlebilir. Her
ne kadar Miletoslu Antipatros M.. 388 ylnda Olympiada ocuklar
boksunu kazandktan sonra, Syrakusai Tiran Dionysios tarafndan
vatannn Syrakusai olarak ilan edilmesi iin nerilen paray geri
evirmi olsa da33, sporcu transfer etmek konusunda da kentler
isteklerini eitli yollardan or-taya koymutur. Bir baka rnek de
Girit vatanda Sotades M.. 384 ylnda Olympiada dolikhos34 kousunu
kazanm ve bundan sonraki oyunlarda vatann Ephesos olarak anons
ettirmesi iin para almtr. Ama bunun sonucunda kendi anavatan
tarafndan cezalandrlmtr35. Roma mparator-luk Dneminde bu durum
farkl bir boyuta ulamtr. Bu dnemde izlenen politika sonucu, birden
ok vatandalk hakk elde etmi sporcularla kar karya kalnmaktadr.
zellikle baarl baz spor-cularn epigrafik belgelerdeki tanmlarnda,
ana kentini takip eden birok baka kent ad ise bu kentlerdeki
vatandalk hakkn belirtmek iin yer almtr. Bu durum aslnda grnenden
karmak bir durumdadr. Kentler kendi vatanda olarak, ismini ilan
ettirecek baarl bir sporcuyu transfer etmeyi nemsemilerdi. Ancak
baz kentlerin vatandaln vermek de tamamen imparatorun he-diyesi
durumundayd (skenderiye vatandal gibi). Her durumda da sporcu
vatandalk unvann ald kentin gerek bir vatanda myd yoksa sembolik
baz sorumluluklar haricinde bir grevi var myd? Bu durum da
aratrlmas gereken bir baka konuyu oluturmaktadr36.
Kentlerin isimlerini ilan ettiren sporculara kranlarn belirtmek
iin onlar pek ok imtiyazla dllendirdikleri bilinmektedir. Roma
mparatorluk Dneminde de Augustus sporcularn nce-den elde ettikleri
imtiyazlar devam ettirmekle kalmam, ayrca bu imtiyazlar
geniletmiti37. Vatandalk hakk dndaki dier imtiyazlar neydi? Kutsal
oyunlarda galibiyet alan bir sporcu be-dava beslenme ya da
konaklama hakkna sahipti. Vergiden, zengin vatandalar iin ar bir yk
olan
31 Dio Cass. LXIII. 14. Aphrodisiastan Titus Aelius Aurelius
Menandrosun yaztnda sporcunun her bir yar-
mada vatann ilan ettirerek kazand talarla onu ycelttiinden
bahsedilmitir; yazt iin bk. Rouech 1993, no. 91 A, str. 15-17.
Oinoandadan Publius Sthenius Frontoyu onurlandrma yaztnda da,
sporcunun vatan iin dl kazand dile getirilmitir; yazt iin bk. Hall
Milner 1994, no. 1.
32 Dio Chry. Or. LXVI. 11. 33 Golden 2004, 11 s.v. Antipater. 34
Uzun mesafe kousu. Hellen festivallerinin ilk anlarndan itibaren
srekli yarmalarndan biri olmutur. Yer
ald festivale gre farkl uzunluklara sahip kou yarmasdr. Daha gen
yarmaclar iin dier kou yarma-larnda olduu gibi mesafe daha ksa
olabiliyordu, bk. Golden 2004, 55.
35 Golden 2004, 155 s. v. Sotades; ayrca bk. Paus. VI. 18. 6.
5-9. 36 Nijf 2012de sporculara verilen oklu vatandalk hakknda
detayl bir alma sunmaktadr. 37 Suet. Aug. 45.
-
Antikada Kk Asyadaki Sporcular: Sosyal Durumlar, Profesyonellik
ve Kentler
159
leiturgiadan muaft. Diocletianus ve Maximianus zamannda alnm
sporcularla ilgili bir kararda, kente ait grevlerden muafiyeti elde
edecek olan sporcunun tm yaamn sporla geirmi olmas ve rvet ve
ahlakszlk olmakszn kouluyla Roma ya da Hellastaki kutsal oyunlarda
en az galibi-yet kazanm olmas art koulmutur38. Ayrca kutsal
oyunlarda aldklar galibiyet sonucunda kentlerine bir zafer alayyla
girme hakkna sahiptiler. Bu hakk elde eden sporcular ayrca bir
gelir de elde etmekteydiler39.
Sonu olarak spordan geimini salayan kiilerin says arttka
profesyonellik sz konusu ol-maya balamtr. Sporcular icra ettikleri
i karlnda para kazanyor olmaktansa, dl ya da he-diye aldklarn dile
getirmeyi tercih etmilerdi. Parann spora dahil olmasyla kt amalar
iin kullanldna da ahit olunmutur. Bylece sporun balangtaki ama ve
ierii deimitir. Haya-tn bu ekilde idame ettiren sporcu iin her
dnemde en nemli ey kazanmakt. Sadece kazanann onurlandrld bir
dzende ve rekabet duygusunun her alana yayld bir toplumda sporcu
iin en nemlisi galip gelmekti. nk her galibiyet onun iin n ve para
demekti. Bu ekilde de baarl bir sporcu, zellikle daha alt snf
yeleri iin, toplumun d emberindense tam merkezinde yer al-mt40.
Bizim bugnk anlaymzdaki gibi bir servet edinme sz konusu deildi41.
Ama elde edi-len n ve hayatn srdrmek iin elde edilen imtiyazlar o
kadar cazipti ki, ne orta snf ne de st s-nf yeleri bu yaamdan uzak
durmamlard. Amerikan futbolu takmlarndan Green Bay Packersn baarl
kou V. Lombardinin dedii gibi kazanmak bazen bir ey deil, her zaman
bir eydir.
Yukardaki rneklerde de grld zere birincilik elde etmese de baz
nedenlerle onurlandr-lan sporcularla da kar karya kalnmaktadr. Her
ne kadar profesyonellemeyle birlikte, orta s-nftan sporcular tarih
sahnesine kmsa da, asiller asla ortadan kaybolmamlardr. Oinoandann
nl Licinnii ailesinin bir mensubu olan Licinnia Flavilla tarafndan
yaptrlan anta yazlm soya-acnda Lucius Septimius Flavianus
Flavillianus kutsal oyunlarda galibiyet alm bir pankratiast olarak
gururla kaydedilmitir42. Yazttan da anlalyor ki, aristokratik bir
aile iin yelerinden biri-nin pankratiast olarak yetitirilmesi ve
bundan dolay talandrlmas onlar iin utan deil; bilakis gurur
kaynayd. Ve bir sporcunun onurlandrlmasnda sosyal durumu etkili rol
oynamaktayd.
38 Cod. Iust. X. 53. 39 Plin. Ep. X. 118de mparator Traianusa
eiselastikos yarmalarnda (bu yarmalarda galip gelen sporcu
kentine
bir zafer alayyla girme hakkn elde eder) galibiyet kazanan
sporculara koyulmu olan dln ne zaman de-neceiyle ilgili danmaktadr.
Ayrca bk. Mitchell 1993, 217-218.
40 Crowther 2007, 57. 41 Galenos (Adhortatio ad artes
addiscendas 14) sporcularn, spor hayatlar boyunca ya da sonrasnda
bor iinde
olduklarn aktarmtr. 42 IGRR III no. 500. V. str. 1-3. Yazt ile
birlikte Licinnii ailesi hakknda ayrca bk. Gkalp 2002, 91-101.
Lucius
Septimius Flavius Flavillianus M.S. III. yzylda sportif bir
kariyer elde etmiti. Kentte dzenlenen Meleagreia Themisinde elde
ettii galibiyet sonucunda Oinoanda kentinde iki adet yazt ile
onurlandrlmt; yaztlar iin bk. Hall Milner 1994, no. 31-32.
-
Nurah OKBANKR ENGL
160
BBLYOGRAFYA
Antik Kaynaklar Cic. De Off. (= M. Tullius Cicero, De Officiis)
Scripta Quae Manserunt Omnia, Fasc.
48. Ed. C. Atzert, 1932. Cod. Iust. (= Codex Iustinianus) Corpus
Iuris Civilis: Codex Iustinianus, vol. II. Ed.
P. Krueger. Weidmann 1959. Dio Cass. (= Dio Cassius, Historiae
Romana) Cassii Dionis Cocceiani historiarum
Romanarum quae supersunt, vols. 1-3. Ed. U.P. Boissevain.
Berlin: Weid-mann 1895-1901 (repr. 1955).
Dio Chry. Or. (= Dio Chrysostomos, Orationes) Dionis Prusaensis
quem vocant Chrysostomum quae exstant omnia, vols. 1-2. Ed. J. von
Arnim. Berlin: Weidmann 19622.
Gal. Adhort. art. add. Galens Protreptikos Fragment. Ed. E.
Wencebach, Quellen und Studien zur Geschichte der
Naturwissenschaften und Medizin 4, 3. Berlin (1935) 90-120.
Hom. Il. (= Homeros, Iliada) Kullanlan Metin ve eviriler: Homer.
The Iliad. Ed. A.T. Murray. Cam-
bridge, London 1924. Homeros, lyada. ev. A. Erhat A. Kadir.
stanbul 201224. Hom. Od. (= Homeros, Odysseia) Homeri Odysseia. Ed.
P. von der Muhll, Basel:
Helbing Lichtenhahn 1962. Ksen. Symp. (= Xenophon, Symposium)
Xenophontis opera Omnia, vol. II. Oxford
Clarendon Press. 1921 (repr. 1971). Paus. (= Pausanias,
Periegesis). Pausaniae Graeciae descripto, vol. 3. Ed. F.
Spiro,
Leipzig: Teubner 1903 (2. Basm, Stuttgart 1967). Phaed. Fab.
App. (= Phaedrus, Fabularum Aesopiarum) Phaedri Augustu Liberti
Liber
Fabularum. Ed. A. Guaglianone Torino 1969. Phil. Gym. (=
Philostratus, De gymnastica) Flavii Philostrati opera, vol. II. Ed.
C. L.
Kayser, Leipzig: Teubner 1871 (repr. Hildesheim: Olms 1964),
261-293. Plin. Ep. (= Plinius, Epistulae) Gen Pliniusun Anadolu
Mektuplar. Plinius Epis-
tulae 10. Kitap. ev.: . Drken E. zbayolu, stanbul 2001. Sen. Ep.
(= Seneca, Epistulae Morales ad Lucilium) Ad Lucilium Epistulae
Morales,
vols 1-3. Ed. R. M. Gummere, Cambridge 1917-1925. Suet. Aug. (=
Suetonius, Augustus) De Vita Caesarum (C. Suetoni Tranquilli
Opera),
vol. 1. Ed. M. Ihm, 1908.
Modern Kaynaklar Anderson 1913 J. G. C. Anderson, Festivals of
Men Askaenos in the Roman Colonia at
Antioch of Pisidia. JRS 3 (1913) 267-300. Balland 1981 A.
Balland, Inscriptions dpoque Impriale du Lton, FdX VII. Paris 1981.
Bean Mitford 1962 G. E. Bean T. B. Mitford, Sites Old and New in
Rough Cilicia. AS 12
(1962) 185-217. Blmel 1985 W. Blmel, Die Inschriften von Iasos,
IK 28, 1. Bonn 1985. Blmel Malay 1993 W. Blmel H. Malay,
Inscriptions from Aydn Museum. EA 21 (1993)
129-140. Crowther 1991 N. B. Crowther, Euexia, eutaxia,
philoponia: Three Contests of Greek
Gymnasium. ZPE 85 (1991) 301-304.
-
Antikada Kk Asyadaki Sporcular: Sosyal Durumlar, Profesyonellik
ve Kentler
161
Crowther 2007 N. B. Crowther, Sport in Ancient Times. Westport
2007. Farrington 2008 A. Farrington, and the Local Elites of Lycia,
Pamphylia and
Pisidia. Eds. D. Rizakis F. Camia, Pathways to Power. Civic
Elites in the Eastern Part of the Roman Empire. Proceedings of the
International Workshop held at Athens ScuolaArcheologica Italian di
Athene 19 December 2005. Athene (2008) 241-249.
French 2004 D. French, The Inscriptions of Sinope I, IK 64. Bonn
2004. Gardiner 1929 E. N. Gardiner, Regulations for a Local Sports
Meeting. Class.Rev. 43/6
(1929) 210-212. Gardiner 1987 E. N. Gardiner, Athletics of the
Ancient World. Chicago 1987. Golden 2004 M. Golden, Sport in the
Ancient World from A to Z. London 2004. Gkalp 2002 N. Gkalp,
Oinoandadan bir soy: Licinnii. Eds. S. ahin M. Adak,
Likya ncelemeleri I (2002) 91-103. Hall Milner 1994 A. Hall N.
Milner, Education and Athletics. Documents illustrating
the Festivals of Oenoanda. Ed. D. French, Studies in the History
and of Lycia and Pisidia. In memoriam A. S. Hall. British Institute
of Archaeology at Ankara, Monograph 19. London (1994) 9-37.
IGRR III R. Cagnat et al., Inscriptiones Graecae ad res Romanas
pertinentes III, = Lykia et Pamphylia. Paris 1901-1927.
MAMA IV W. H. Buckler, W. M. Calder W. K. C. Guthrie, Monumenta
Asiae Minoris Antiqua, vol. IV. Monuments and Documents from Asia
and Western Galatia. Manchester 1933.
MAMA VI W. H. Buckler W. M. Calder, Monumenta Asiae Minoris
Antiqua Vol. VI. Monuntents and Documents from Phrygia and Caria.
Manchester 1939.
Merkelbach Noll 1980 R. Merkelbach J. Noll, Die Inschriften von
Ephesos VI, IK 16. Bonn 1980. Mitchell 1990 S. Mitchell, Festivals,
Games and Civic Life in Roman Asia Minor. JRS
80 (1990) 183-193. Mitchell 1993 S. Mitchell, Anatolia. Land,
Men and Gods in Asia Minor I. Oxford, New
York 1993. Nijf 2001 O. van Nijf, Local Heroes: Athletics,
Festivals and Elite Self Fashioning
in the Roman East. Ed. S. Goldhill, Being Greek und Rome.
Cultural Identity, the Second Sophistic and the Development of
Empire. Cambridge (2001) 306-334.
Nijf 2012 O. van Nijf, Athletes, artists and citizens in the
Imperial Greek City. Eds. A. Heller A. V. Pont, Patrie dorigine et
patries lectives: les citoyennets multiples dans le monde grec
dpoque romaine. Bordeaux (2012) 175-194.
Petzl 1987 G. Petzl, Die Inschriften von Smyrna II, 1. IK 24, 1.
Bonn 1987. Pleket 1975 H. W. Pleket, Games, Prizes, Athletes and
Ideology: Some Aspects of the
History of Sport in the Greco Roman World. Arena I (1975) 49 89.
Pleket 1976 H. W. Pleket, Olympics Benefactors. ZPE 20 (1976) 1-18.
Pleket 1995 H. W. Pleket, Mass Sport and Local Infrastructure in
the Greek Cities
of Roman Asia Minor. Stadion XXIV, 1 (1995), 151-171. Pleket
1998 H. W. Pleket, Sport and Ideology in the Graeco Roman World.
Klio
80, 2 (1998) 315-324. Poljakov 1989 F. B. Poljakov, Die
Inschriften von Tralleis und Nysa I, IK 36, 1. Bonn
1989.
-
Nurah OKBANKR ENGL
162
Rehm 1958 A. Rehm, Didyma II. Die Inschriften. Berlin 1958.
Robert 1967 L. Robert, Dcrets dphse pour des athltes. RevPhil
(1967) 14-32. Robert 1984 L. Robert, Discours douverture. Actes du
VIIIe Congrs international
dpigraphie grecque et latine Athnes 1982. Atina (1984) 35-45.
Rouech 1993 C. Rouech, Performers and Partisans at Aphrodisias in
the Roman and
Late Roman Periods. JRS Monographs 6. London 1993. Spawforth
1989 A. J. S. Spawforth, Agonistic Festivals in Roman Greece. Eds.
S. Walker
A. Cameron, The Greek Renaissance in the Roman Empire. Papers
from the tenth British Museum Classical Colloquium. Bulletin Suppl.
55 (1989) 193-197.
TAM II 1-3 E. Kalinka, Tituli Asiae Minoris II: Tituli Lyciae
linguis Graeca et Latina conscripti, 1: Pars Lyciae occidentalis
cum Xantho oppido, 2: Regio quae ad Xanthum flumen pertinent
praetor Xanthum oppidum, 3: Regiones montanae a valle Xanthi
fluminis ad oram orientalem. Wien 1920-1944.
TAM III R. Heberdey, Tituli Asiae Minoris III. Tituli Pisidiae
Linguis Graeca et Latina Conscripti I. Tituli Termessi et agri
Termessensis. Vienna 1951.