-
T.C. STANBUL NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS ULUSLARARASI LKLER ANABLM DALI
YKSEK LSANS TEZ
ANNALES OKULUNUN TRKYEDEK TARHYAZIMINA ETKS: BALANGITAN
1980E
S. Erdem SNMEZ 2501050711
Danman: Yard. Do. Dr. lker AKTKN
STANBUL-2008
-
iii
Z
Bu almada, genelde tarihyazmnda nemli bir krlmaya yol aan
Annales Okulu, zelde de sz edilen ekoln Trkiyedeki tarihilie
balangtan 1980e kadarlk sreteki etkileri ele alnmtr. ncelemede ilk
olarak, Annales Okulunu daha salkl bir biimde anlayabilmek ve
aklayabilmek iin, Annalesin eletirdii tarih paradigmas ana
hatlaryla zetlenmitir. Ardndan, Annalesin Trkiyedeki
tarihyazmna etkide bulunan birinci ve ikinci kuana mensup
tarihilerin, tarih anlaylar zerinde durulmutur. Bu aklamalardan
sonra, Trkiyede modern
anlamda tarih disiplininin douu, karlatrmal ve eletirel bir
perspektifle sorunsallatrlm ve Trkiyedeki 1980 ncesi sosyal
tarihiliin drt nemli ismi olan Fuad Kprl, mer Ltfi Barkan, Mustafa
Akda ve Halil nalckn tarih anlaylarndaki Annales etkisi mercek
altna alnmtr.
ABSTRACT
In this work, it is analyzed that generally the Annales School,
which was an important breaking point in the historiography and
especially the effects of this school on Turkish historiography
until 1980. In the dissertation, first, to understand and to
explain the Annales, the history paradigm that the Annales had
criticised, is summarized. Then, the history comprehensions of the
historians, who were the members of the first and the second
generations of
the Annales and who had effected to Turkish historiography, are
investigated. After these explanations, the genesis of the history
discipline in Turkey is
problematized with a comparative and a critical perspective.
Finally, the impact of the Annales School on the history
apprehensions of Fuad Kprl, mer Ltfi Barkan, Mustafa Akda and Halil
nalck, who were the important figures of the social historiography
in Turkey before 1980, is studied.
-
iv
NDEKLER
z.. s. iii. Abstract. s. iii. indekiler s. iv. Giri . s. 1.
1. Annales Okulundan nce Tarihilik ve Tarihyazm.. s. 8. 1. 1.
Tarih Disiplininin Douu: Ranke Devrimi. s. 9. 1. 1. 1. Devrimin
Kkleri s. 10. 1. 1. 2. Devrim ve Kazanmlar.. s. 16. 1. 2. Devrimin
Krizi: Sosyal Tarihiliin Balangc s. 20. 1. 2. 1. lk Eletiriler ve
Sreklilikler. s. 20.
1. 2. 2. Nedenler.... s. 24. 1. 2. 3. Bir Parantez: Marksist
Etki s. 28.
2. Annales Okulu: Tarihilii zgrletirme Serveni........... s. 33.
2. 1. Temel Atma: Marc Bloch ve Lucien Febvre... s. 35. 2. 1. 1.
Kkenler: Annalesden nce... s. 35. 2. 1. 2. Annalesin Kuruluu ve lk
Dnemi s. 38. 2. 2. lkelerin Yerlemesi ya da na: Fernand Braudel...
s. 53. 2. 2. 1. Akdeniz ve Akdeniz Dnyas... s. 55. 2. 2. 2. Maddi
Uygarlk: Ekonomi ve Kapitalizm. s. 60. 2. 2. 3. Braudelin Tarihilii
ve Ald Eletiriler s. 65. 2. 3. Braudel Sonras Annales Okulu s.
70.
3. Trkiyede ada Tarihiliin Douu s. 76. 3. 1. Etkiler.. s. 76. 3.
1. 1. Osmanl Tarih Yazclnn Brakt Miras s. 77.
-
v
3. 1. 1. 1. On Dokuzuncu Yzylda Osmanl mparatorluunda Tarih
Yazcl. s. 78.
3. 1. 1. 2. On Dokuzuncu Yzylda Osmanl mparatorluunda Tarih
Yazcl. s. 82.
3. 1. 2. Pozitivizmin ve Milliyeti deolojinin Etkisi. s. 87. 3.
2. Trkiyede ada Tarihiliin Kurumsallamas.. s. 96. 3. 3. Bir
Karlatrma Denemesi..................... s. 104.
4. Annales Okulunun Trkiyedeki Tarihyazmna Etkisi. s. 108. 4. 1.
Yntemsel ereve. s. 109. 4. 2. Etkinin Balangc: Fuad Kprl.. s. 113.
4. 3. Etkinin Derinlemesi ve Tkanmas: mer Ltfi Barkan.. s. 130. 4.
4. Etkinin Flu Hali: Mustafa Akda s. 155. 4. 5. Etkinin
Kristalizasyonu: Halil nalck. s. 166. 4. 6. Bir Sorunsallatrma
Denemesi.... s. 187.
Sonu.. s. 189.
Kaynaka s. 194.
-
1
Giri
Genelde Annales Okulu zelde de Trkiyedeki tarihyazmyla ilgili
olan bu almaya, Annales Okulu ile ilgilenen hemen herkesin bir
ekilde kulana alnm olan bir anekdotla balanabilir. Gen Braudel,
doktora tezi iin, II. Philippe, spanya ve Akdeniz konular etrafnda
ve merkezinde II. Philippein d politika analizinin yer ald bir alma
yapmay tasarlamaktadr. Derken, Febvrein nerisiyle,
incelemesinin odan II. Philippe ve spanyadan Akdenize kaydrr ve
yirminci yzyl tarihiliindeki r ac kitab ortaya kar. phesiz bir an
ve tm hatralar
gibi, gerekliin bir ynyle snrl. Ancak, gene de faydal. Snrl da
olsa, gereklik hakknda genel bir fikir veriyor ve genel bir fikir,
merak uyandrabilme etkisi nedeniyle, ou zaman balangcn sine qua non
oluyor. Peki, bu almann sine qua non nedir? Yazlacak; ancak nce bir
tespit: Tarihyazm, Trkiye tarihiliinin
vey evladdr. Daha nce eitli yerlerde kaydedildi;1 ancak burada
tekrar etmenin bir sakncas bulunmuyor. Zira tekrar, bir lde vurgu
anlamna geliyor ve vurgu,
ou zaman mevcut boluun doldurumas arsn beraberinde getiriyor. O
halde, bu metin bir ynyle bir ardr. Peki ama neye ar? Yazlacak;
ancak ncesinde bir uyar: Bu metin, tm tez almalar gibi zamana kar
yazld; dolaysyla snrllklar var ve snrlar belirterek balamak, ou
durumda hareket alann
tanmlamann anahtardr.
Zamana kar yazld; yazarken renildi. Buradan, iki snr noktas ve
bu iki noktay birletiren ilk snr izgisine ulalyor. Bu alma, bir
ucunda zaman, dier ucunda da renme kaygs olan bir srecin devi ve
rndr. Dolaysyla, balnn ierdii her konu, almann kapsam dahilinde
deildir ve olamaz. Bir rnek vermek gerekirse, Annales Okulu ele
alnrken, Annalesin evresindeki tm tarihilerin almalarnn analizi,
bir senelik zaman zarfna sdrlamazd. Ayn
1 Bir rnek verilebilir.
Trkiye'de yakn zamanlara kadar tarihiler tarafndan tarihin
kendisine gsterilen ilgi, en az onun kadar nemli olan ve aslnda
onunla yakndan alakal bulunan tarihyazmna gsterilmemi, bu ciddi
alan yeterince gndeme gelmeyip, nemsenmeyip, neredeyse bo braklmtr.
Kaan Durukan, Modern Trk Tarihiliinin/Tarihyazmnn Sorunlar zerine
Baz Dnceler, Toplum ve Bilim, 91, K 2001-2002, s. 295.
-
2
dorultuda olmak zere, Trkiyedeki tarihiliin, Annales
hareketinden eitli dzeylerde esinlenen mensuplarnn tm akademik
retimleri ve bu retimlerin ieriinin eksiksiz bir deerlendirmesi,
tahmin edilebilecei gibi, ok geni boyutlardaki uzmanlklar
gerektirir ve burada buna giriilmeyecektir.
Hz m; yolun zamana gre trevidir ve sz konusu olan zamansa, ilk
akla gelendir.
Yol, bu trden almalarn sonunda ortaya kacak olan rn olarak tarif
edilebilir. renme ise, eer ezberden farklysa, edinilen bilginin
zamanla eletirel bir biimde deerlendirilebilmesi sonucunda
gerekleir ve mutlaka zaman gerektirir. Grld gibi, bu birbiriyle
kesien elemanlarn oluturduu kombinasyon, phesiz aratrmacnn
cenderesidir ve kombinasyonun, dolaysyla da cenderenin zm
optimizasyondan geer. Bilimde ise balca optimizasyon arac
yntemdir.
Dolaysyla da her alma, eer bilimsel bir nitelik tayorsa, bir
yenice ynteme dayanr.2 O halde bu almada izlenen yntem nedir? imdi
buradayz.
leride aklanacak; burada zetlenebilir. Bilindii gibi, Marxn
tarih aklamasnn merkezinde, toplumsal yap kavram ve bu yapnn
tarihsellii anlay bulunur. Buradan hareketle de, toplumsal deiim
srelerindeki isel dinamiklere ayr bir
nem atfedilir ve Marx toplumlarn tarihsel sreteki deiim
srelerinin analizine, kapitalist retim tarzn ele alarak balar. Bu,
bir ynyle, sondan balamaktr. Bu
almada izlenen yntem aklanrken de sondan baa doru gidilebilir.
almann bal, Annales Okulunun Trkiyedeki Tarihyazmna Etkisidir ve
sondan balanyorsa, etki birinci duraktr. Yn, etkinin artrd ilk
kavram. yle de sylenebilir: Etki varsa, az ya da ok ama muhakkak,
ynde de bir deiim sz
konusu. O halde ilk soru: Annales Okulu, Trkiyedeki tarihyazmnda
herhangi bir yn deiikliine neden olmu mudur? Ya da: Annales
Okulunun Trkiye'deki
2 Her bilimsel alma, bilimsel adna layksa, ayn zamanda bir yntem
almasdr. Her ciddi bulgu,
bir yenice ynteme dayanr. Yntemin yzde yz yeni olmas mmkn deil;
ancak yenice olabilir. nk yntem, aratrma veya bulgunun znn
trevidir. Toplumsal bir sre iinde trevin, kktenci bir biimde yeni
olmasna imkan yok. Bulgu da kktenci biimde yeni olamaz, yzde yz
ters olabilir, fakat saf olarak yeni olamaz. nk, ana rahminin
kalntlar her bebekte var. Bebek ters gelir, ancak, kesinlikle yzde
yz yeni deil. Yaln Kk, Aydn zerine Tezler: 1830-1980, Cilt 1, (3.
Bask), Tekin Yaynevi, stanbul, 1990, s. 14.
-
3
tarihilie herhangi bir etkisi var mdr? Buradan ikinci soruya
ulalabilir: Eer etki varsa, sz edilen etkinin varl, derecesi ve yn
neye gre belirlenecek? Bir rnekle aklanmaya allabilir.
Meteorolojide, herhangi bir corafyada etkisi grlen bir hava akmnn
varl, iddetinden bamsz deildir. Rzgarn esiyor
oluunu herkes farkedebilirken, iddetini ve ynn anlayabilmek iin
en basitinden bir anemometreye ve bir meteorologa ihtiya vardr.
Dolaysyla da, eer Annalesin
Trkiyedeki tarihyazmna herhangi bir etkisi sz konusuysa, bu
tesirin ne ekilde gerekletiini ve boyutlarn anlamay ve aklamay mmkn
klacak bir kuramsal cetvele ihtiya vardr. Kuramsal cetvel
meselesine gemeden nce; drdnc yani son blmde yaplacak olandan
bahsedilebilir.
Drdnc blmde ele alnacak olan temel sorunsal, Trkiyede 1980 ncesi
sosyal tarihiliin drt nemli ismi olan Fuad Kprl, mer Ltfi Barkan,
Mustafa Akda ve Halil nalck'n tarih anlaylarna, Annales Okulunun
herhangi bir etkide
bulunup bulunmaddr. phesiz, 1980 ncesi Trkiyesinde, sosyal tarih
tahayyl dorultusunda almalar yapan baka tarihiler de var. Ancak,
bu, kendi alanndaki bir ilk alma olmasnn tm dezavantajlar ve
zaaflaryla birlikte bir ilk almadr ve ilk olan, kozasndan yeni kan
bir kelebein ilkin en renkli ve kokulu iee
konmas trnden, genel bir eilim olarak, en fazla ne kana ynelir.
Bu inceleme kapsamnda ele alnacak olan isimler, bu almann hazrlk
evresinde belirginleti.
Sz edilen hazrlk evresinde, Trkiyedeki Annales etkisinin hangi
tarihi ya da tarihilerle balad sorusuna cevap aranrken, eitli
kaynaklarda, sz konusu drt tarihinin hepsi iin de Annales etkisinin
Trkiyedeki balatcs sfatnn uygun grld grld ve isimler bu gzlemden
hareketle belirlendi. Ancak, tekrar
hatrlatmak gerekiyor: Bu almann snrllklar var ve bu blmde Kprl,
Barkan, Akda ve nalckn akademik hayatlar, almalar ve tarih
anlaylar
eksiksiz bir biimde ortaya konulmayacak. Bu blmde, ilkin drt
tarihinin tarih anlaylarnn esaslaryla, Annales arasnda herhangi bir
etkileim olup olmadna baklacak ve sonrasnda da Annalesi bir okul
olarak okumay mmkn klan temel zellikleri ekseninde oluturulan bir
teorik cetvele gre etkinin iddeti ve boyutlar llmeye allacak.
-
4
Snrlar demiken, almann kapsamnn snrlandrld bir dier mesele, ele
alnan dneme ilikin. Balangtan 1980'e ifadesi kastediliyor. Neden
1980? ki temel sebep yazlabilir. lki, snrlar tarihyazmyla snrl
olmayan, ok daha geni boyutlu bir dnme ilikin. Bu biliniyor ve hem
dorudan bu almann konusunu
oluturmuyor hem de sz edilen ok boyutlu dnm burada ele almaya
almak, kelimenin en dorudan anlamyla naifliktir. Ancak, her byk
dnm
gibi, 1980 de yansmalarn, toplumun hemen her alannda buluyor ve
bulmamas da doasna aykr. 12 Eylln, genelde toplumsal ve kltrel
hayatta, zelde de akademik faaliyetler ve bilimsel retim balamnda
yaratt sonu tek bir tespitle aklanacak olursa bu, ak bir eksen
kaymasdr ve 1980 darbesi eitli aralarla Trkiye tarihiliinin
eksenini kaydrmtr. 3 kinci sebep, dorudan Annales Okulunun
Trkiyedeki tarihyazmna etkisinin boyutlaryla ilintili. Bir
peryodizasyona gidilecek olunursa, Annales Okulunun farkl
kanallarla Trkiyedeki tarihilie etkide bulunuu asndan iki milat ve
temel zellikleri
bakmndan birbirinden byk lde bamsz olan iki dnem sz konusudur.
lki, dorudan Annales hareketine mensup tarihilerin almalarndan
eitli llerde etkilenilerek 1930lu yllarda balayan sretir. kincisi
ise 1980lerin ortalarndan itibaren, Annalesin bu kez Wallerstein
kanalyla, ok daha Marksizan bir tonda
Trkiyedeki tarih aratrmalarna etkide bulunduu bir dnemdir. Bu
alma, kendisini ilk dnemle snrlandrr.
Etkinin yn, ynn rzgar ve rzgarn da deiimi artrd belirtildi. Peki
ama neyin deiimi? yle de formle edilebilir: Eer Annales Okulu,
Trkiyedeki tarihilie etkide bulunuyorsa, bu durumun bir deiimi de
beraberinde getirmesi ok
byk lde kanlmazdr. O halde, deienin ne olduu, nc blmde
3 1980'lerde yaanan bu kritik kurumsal dnmn akademik faaliyetler
ve bilimsel retim
balamnda yaratt sonuca baklacak olursa, yaplacak ilk tespit
herhalde ak bir eksen kaymas yaanddr. Bir taraftan sz konusu
kurumlarn dayatt dar erevelerin dier yandan niversitelerde
artakalan potansiyel sahibi akademik kadrolarn uygulad youn
oto-sansrn bu dnemde gerek akademik ruhun ve aratrmalarn niversite
dna kaymasna yol at rahatlkla sylenebilir. Oktay zel ve Gkhan
etinsaya, Trkiye'de Osmanl Tarihiliinin Son eyrek Yzyl: Bir Bilano
Denemesi, Toplum ve Bilim, 91, K 2001-2002, s. 12. Bu konuda ayrca
bkz. Orhan Kololu, Tarih almalar: 1980-95, Cumhuriyet Dnemi Trkiye
Ansiklopedisi, Cilt 15, stanbul, 1995, s. 1352-1354.
-
5
incelenecek olandr. Trkiye'de ada Tarihiliin Douu baln tayan bu
blmn amac, Trkiyede modern tarihyazmnn douunun ve erken dnemlerinde
geirdii evrimin incelenmesidir. Ancak, yaplmaya allacak olan, sz
konusu sreteki btn nemli tarihiler ve eserlerinin eksiksiz bir
tetkikinden
ziyade, Trkiyedeki ada tarihiliin ilk dnemlerinde ortaya kan
esas hatlar belirginletirmeye, tarih anlayna ilikin eitli bak
alarndaki yenilikleri ve
atmalar ortaya karmaya yneliktir.
Annales mi; temelde ve ok zetle, karlatrmal ynteme ve btnsellie
vurgudur. yleyse, Annales zerine olan bir almann, eer karlatrmal ve
btnsel bir perspektif iermiyorsa, Annalesi kavrayamad
kaydedilebilir. Bunun yannda, ileride aklanacak, karlatrma ve
btnsellik ok byk lde siyam ikizleri
gibidir. Biri olmadan, dierini dnmek zor. Bu almada, snrlar
lsnde de olsa, kendi ierisinde tutarl bir btnsellik hedefleniyor.
Drt omurlu bir omurgann,
son iki omuru kaydedilmi bulunuyor. Sondaki, deitiren ve onun
ncesindeki, deien. Buradan hareketle, ilk iki omura geilebilir. Bu
almann ilk iki blmnden, ikincisi deitiren, ilki deien
konumundadr.
Eer Annales Okulu, 19. yzyldaki tarih paradigmasnn getirdii
kabullerin sorgulanmasn salamas, alternatif bir tarih anlay nermesi
ve 20. yzyldaki ok
eitli tarih anlaylarnn tohumlarn atmas gibi sebeplerden dolay
tarihyazmnda bir krlmay temsil ediyorsa; kran anlayabilmek iin nce
krlana bakmakta fayda var. Zira tm kopular, gemile etkileim
ierisindedir ve kopu, kendisinden ncekiyle arasndaki mesafenin altn
izse bile, son tahlilde nceki dzenin yaratt
ortamn rndr. Annales Okulundan nceki tarihyazmn ele alan, bu
almann birinci blmnde, tarih aratrmalarnn 19. yzyln balarnda
profesyonel bir disiplin haline gelmesinden Annalesin kuruluuna
kadarki srete geirdii evrim incelenecektir. Profesyonel bir
disiplin olarak tarihin, douuyla birlikte kendisini dier sosyal
bilim dallarndan nasl ayrd, sre ierisinde bu dallarla olan
etkileimi ve siyasal tarihten toplumsal tarihe geiin ilk dnemleri
bu blmde ele alnacak olan temel sorunlardr.
-
6
Bir parantez ap, bir tersten analoji kurulabilir. Uygulamal
bilimlerin bir dal olan inaat mhendisliinin, gerek ulatrma gerekse
de yap alt dallarnda ie zeminden balanr. na iin nce zemini
dzenlemek ve yapy ayakta tutacak olan balantlarn zemine aklmas
gerekir. Sosyal bilim disiplerinde ise, daha farkl
olarak, ie "tepe"den balamak lazm gelir. na iin ilk yaplacak,
teorik aty atmaktr. Bu almann z olan Annalesin Trkiyedeki
tarihyazmna etkilerinin
boyutlarn belirleyebilmek iin bir teorik cetvel ihtiyacndan
bahsedilmiti. Bu incelemenin ikinci blm olan Annales Okulunu ele
alan ksmda ama, Annalesin Trkiyedeki tarihilie 1980e kadar etkide
bulunan ilk iki kuann analizidir ve sz konusu iki kuan 20. yzyl
tarihiliini ne ekilde deitirdiinin sorgulanmasdr. Ancak, belirtmek
gerekiyor, Annalesin ilk iki kua ele alnrken, incelemenin snrlar,
sz edilen kuaklara mensup tarihilerin Trkiyedeki
tarihyazmna etkisiyle doru orantldr. Dolaysyla, yaplacak olan,
ilk iki dneminde Annalesin evresinde yer alan zelde tm tarihilerin
genelde de tm
sosyal bilimcilerin almalarnn analizinden ziyade, Trkiyedeki
tarihyazmna Annales etkisi balamnda ne kan ve Annales hareketi ile
zdeleen isimlerin tarih anlaylarnn kavranmasna yneliktir.
Karlatrma ve btnselliin nemine dikkat ekildi. Doa ve toplum
bilimlerinin dier dallar gibi, tarihilik de hem Trkiyede ve hem de
modern anlamda ortaya
kt corafyada, nnde sonunda toplumsal bir srecin rndr. Bu
nedenle, tarihyazmnn her iki corafyadaki servenlerinin balangc ve
geliimi, arada baz a ve mesafe farklar barndrmakla birlikte,
birbirlerinden tmden bamsz deildir. O halde, incelemenin birinci ve
nc, ikinci ve drdnc blmleri
arasnda gidilecek olan karlatrmalarn dzeyi, bu almann niteliini
ortaya kartacak olan etmenlerden bir tanesidir.
Etkiyle baland; etkiyle bitirilebilir. Hemen her sre gibi, tez
almas da toplumsal bir srecin rn ve almay gerekletiren de iinde
bulunduu zaman ve mekanla etkileim halinde. Bu almann yapld
corafyann toplumsal belleinde, yapmak ile sylemek arasndaki farka
iaret eden bir sz var: C il mare fra dire e fare. Yapmakla sylemek
arasnda deniz var olarak Trkeletirmek
-
7
mmkn. Buradan hareketle, bu ksa Giri blm yle bitirilebilir:
Buraya kadar sylendi; bundan sonra yaplacak.
-
8
1. Annales Okulundan nce Tarihilik ve Tarihyazm
20. yzyl, 19. yzyldaki tarih tahayylnn ve dolaysyla tarihyazmnn
kkl biimde dnt bir dnemdir. Bu yzylda gelien tarihyazmnda, siyasal
olana
verilen arlk yerini toplumsal, kltrel ve ekonomik olana brakm,
dolaysyla tarihin kapsam kesin olarak genilemitir. Kukusuz Annales
Okulu, 19. yzyldaki tarih paradigmasnn getirdii kabullerin
sorgulanmasn salamas, alternatif bir tarih anlay nermesi, 19.
yzyldaki tarihilii geleneksel konuma drmesi ve 20. yzyldaki ok
eitli tarih anlaylarnn tohumlarn atmas gibi nedenlerle, bu srete
nemli bir krlma noktasn ifade eder. Ancak, tm kopularda olduu
gibi,
Annalesn tarihyazmnda gerekletirdii kopu da gemile etkileim
ierisindedir. Zira gerekliin daha st bir dzeyde alglanyor hale
gelmesi, ou zaman kendisinden nceki dzeni reddetse bile, son
zmlemede eski rejimin yaratt ortamn rndr. Dolaysyla da, Annales
Okulu ve bu ekoln tarih anlaynda gerekletirdii dnm, kendisinden
nceki tarihilik yaklam anlalmadan kavranamaz.
Tarihin profesyonel bir disiplin haline geldii 19. yzyldan gnmze
kadar geen dnemde ortaya kan eitli tarihilik anlaylar ve Annalesn
bu akmlarla olan etkileimi phesiz bu almann kapsamnn dndadr. Bu
blmde hedeflenen, tarih aratrmalarnn 19. yzyln balarnda profesyonel
bir disiplin haline gelmesinden Annales Okulunun kuruluuna kadarki
srete geirdii evrimin incelenmesidir. Ancak, sz edilen tarihsel
kesitteki eitli tarih anlaylarnn hangilerinin ncelikli olarak ele
alnd ya da geri planda brakld, Annales Okuluna etkileriyle doru
orantldr. Dolaysyla yaplmaya allacak olan,
dnemin tarihyazmna ilikin mmkn olduunca eksiksiz bir tetkikten
ok, ele alnan dnemdeki kavraylarn Annales Okuluna etkileri
balamnda
incelenmesidir. Profesyonel bir disiplin olarak tarihin, douuyla
birlikte kendisini dier sosyal bilim dallarndan hangi yollarla
ayrd, sre ierisinde bu dallarla olan etkileimi ve siyasal tarihten
toplumsal tarihe geiin ilk aamalar bu blmde ele alnacak olan temel
konulardr.
-
9
1. 1. Tarih Disiplininin Douu: Ranke Devrimi
19. yzyl, ncln Auguste Comteun yapt btncl toplumsal bilim
tahayylnn, yerini sosyal bilim dallar arasnda ayrmlara ve
uzmanlamaya brakt bir dnemdir. Bu dnemde gelien sosyal bilim
anlayna gre, toplumsal gerekliin bir btn olarak kavranabilmesi iin,
btn oluturan paralarn ayr
ayr ve derinlemesine incelenmesi gerekmektedir. Gulbenkian
Komisyonunun da belirttii gibi, farkl disiplinlerin kurulma
srecinin arkasnda yatan varsaym,
sistemli aratrmann toplumsal gerekliin farkl alanlarnda
uzmanlalmasn gerektirdii yolundaki inantr ve bu varsaymdan
hareketle eitli sosyal bilim dallar arasnda ayrmlara gidilmitir.
Dolaysyla da, 19. yzyln entelektel tarihine bilginin disiplinlere
ayrlmas ve mesleklemesinin damgasn vurduunu sylemek
mmkndr.1
Bilginin disiplinlere ayrlmas srecinin temel nitelii, disiplin
kavramnn tanmnda yatar. Immanuel Wallersteina gre disiplin,
kendisine ait bir alan, uygun yntemleri
ve sonu olarak snrlar belirli olan bir alma alan zerinde hak
iddia etme tarzdr. Bu nedenle bir disiplin, ne hakknda dnlecei ve
dnmenin yntemini belirlemesinin yannda, hangi konularn kendi yetki
alannn dnda olduunu da tanmlar.2 Dolaysyla, toplumsal bilimlere
ilikin eitli bilgi dallarnn felsefeden
ayrmalar esnasnda, bu kategorilerin kendilerini dier alanlardan
ayran niteliklerini ve snrlarn tanmlama abas, disiplinlerin
kurumsallama srelerinin
nemli bir unsurudur. Sz konusu srecin sonunda, sosyal bilimleri
yaplandrmak zere oluturulan disiplin sistemi iinde deiik ayrm
izgisinden bahsedilebilir. lk ayrm izgisi, modern dnyayla uraan
alanlar olarak tarih, sosyoloji, siyaset bilimi ve iktisat ile
modern olmayan dnyay inceleyen antropoloji ve oryantalizm
arasndadr. kinci ayrm, modern dnya zerine alan dallar arasnda,
gemii inceleyen tarih ile bugne younlaan sosyoloji, siyaset bilimi
ve iktisat arasndadr.
1 Gulbenkian Komisyonu, Sosyal Bilimleri An: Sosyal Bilimlerin
Yeniden Yaplandrlmas zerine
Rapor, (5. Bask), ev. irin Tekeli, Metis Yaynlar, stanbul, 2005,
s. 16. 2 Immanuel Wallerstein, Bildiimiz Dnyann Sonu: Yirmi Birinci
Yzyl in Sosyal Bilim, (2. Bask),
ev. Tuncay Birkan, Metis Yaynlar, stanbul, 2003, s. 238.
-
10
Son ayrm izgisi ise, ilgi alann piyasa ilikileriyle snrl tutan
iktisat ile resmi hkmet yaplarn inceleyen siyaset bilimi ve sosyal
ilikilere odaklanan sosyoloji arasnda kurgulanmtr.3
1. 1. 1. Devrimin Kkleri
Tarih ve tarihyazm, phesiz, 19. yzyldan ok nce ortaya km olan
faaliyetler ve kavramlardr. Herodot ve Thukydidesden beri tarih,
vakayinameler, siyasi anlar, denemeler gibi eitli trlerde yazlmtr.
Byk adamlarn barolnde olduklar siyasi ve asker olaylarn anlats,
olduka uzun bir sre tarihyazmnn temel biimini oluturmu; ancak, bu
biime yneltilen ilk nemli eletiriler Aydnlanma dneminde gelmitir.
Tarihin insan aydnlanmasnda ve dolaysyla gelimesinde
nemli bir role sahip olduunu dnen Aydnlanma dnemi dnrleri,
tarihyazmndaki eski gelenein odakland savalarla ve siyasetle snrl
olmayan,
ticaretin, gzel sanatlarn, hukukun, greneklerin ve deer
yarglarnn geliimleri anlamnda toplumsal tarih incelemelerine
ynelmilerdir.4 rnein Voltaire, XIV. Louis dnemini ele ald almasnda,
ne kraln hayatn ne de dnemini yazdn, amacnn bu dnemdeki insan
zihninin tarihini yazmak olduunu sylerken bu
durumu yanstr.5 18. yzyln sonuna gelindiinde bu kuak son derece
nemli bir eserler demeti retmitir.
Tarihilikte Leopold von Rankeyle zdeletirilen devrime gemeden
nce, tarihin 19. yzyldan nceki haliyle, modern bir disiplin haline
gelmesinden sonraki durum arasndaki srekliliklere baklabilir. Georg
Iggersn deyiiyle, 19. yzylda tarih
3 Immanuel Wallerstein, Yeni Bir Sosyal Bilim in, (2. Bask), ev.
Ender Abadolu, Aram
Yaynclk, stanbul, 2005, s. 18-19. 4 Peter Burke, History and
Social Theory, Cornell University Press, Ithaca, New York, 1992, s.
4-5.
Bu konuda ayrca bkz. G. E. Aylmer, From the Renaissance to the
Eighteenth Century, Companion to Historiography iinde, Michael
Bentley (ed.), (2. Edition), Routledge, London and New York, 2001,
s. 249-281. Peter Burke, Kltr Tarihi, ev. Mete Tunay, stanbul Bilgi
niversitesi Yaynlar, stanbul, 2006, s. 10-14. Salih zbaran, Tarih,
Tarihi ve Toplum: Tarihin arm, Doas, Tarihilik ve Tarih retimi stne
Dnceler, (2. Bask), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2005, s.
68-69. 5 J. H. Brumfitt (ed.), Voltaire: The Age of Louis XIV and
Other Selected Writings, NEL, London,
1966, s. xii-xv.
-
11
aratrmalar iin yeni olan ey, profesyonelleme ve bu aratrmalarn
ok byk oranda niversitelerde ve aratrma merkezlerinde yaplyor hale
gelmesi olmutur. Ancak, tarihin kurumsallam bir disipline dnm
olmas, tarih yazmann daha eski biimleriyle olan sreklilikleri gz
ard etmemeyi gerektirir. nk 19. yzyldaki tarihyazm, antik Yunann
byk tarihilerine dek uzanan bir gelenek zerinde ykselmektedir.6
Iggersa gre, Rankeden bu yana tarihilikteki bilimsel
ynelim, antik Yunandan 18. yzyl Aydnlanmaclarna dek uzanan edebi
gelenekle temel varsaym paylamaktayd.
(1) Her ikisi de, tarihin gerekten var olan kiileri ve gerekten
icra edilmi eylemleri ortaya koyduunu benimsemesiyle, gerekle rtme
kuramn kabul ediyordu. (2) Her ikisi de, insani eylemlerin
aktrlerin niyetlerine ayna tuttuunu kabul ediyor ve tutarl bir
tarihsel anlat kurmak istiyorsa, tarihinin grevinin, bu niyetleri
kavramak olduunu ngryordu. (3) Her ikisi de, sonraki olaylarn
tutarl bir silsile iinde ncekileri izledii tek boyutlu, diakronik
bir zaman iinde ilerliyordu.7
Tarihyazmndaki geleneksel yaklamla, 19. yzylda egemen hale gelen
yaklam arasndaki sreklilikler belirtildikten sonra, kopuun hangi
noktalarda gerekletiine geilebilir. Ancak, dier disiplinler gibi,
tarihin de sadece isel etkenlerini dikkate alarak tarihini yazmaya
almak eksik bir deerlendirmeye yol aar. Dolaysyla tarihyazmnn
tarihini, toplumsal ve entelektel ortam iinde kavramak gerekir.
Tarihilikteki Rankegil devrim, 19. yzyldaki bilim anlayn
derinden etkileyen, siyasal sreten ve pozitivist yaklamdan
soyutlayarak anlalamaz.
Sosyal bilim disiplinlerinin dou evresinde doa bilimlerindeki
byk baarlar, bu bilimlere ait yntemlerin tm disiplinlerde bilginin
genilemesi iin kilit rol oynad izlenimini yaratmtr. Roger Triggin
deyiiyle bu dnemde tm disiplinler, tam
olarak fiziin kendisine zg anlamyla bilimsel grnme basks
altna
6 Georg G. Iggers, New Directions in European Historiography,
Wesleyan University Press,
Middletown, 1975, s. 12. 7 Georg G. Iggers, Historiography in
the Twenieth Century: From Scientific Objectivity to the
Postmodern Challenge, Wesleyan University Press, Middletown,
1987, s. 3. Dorudan alntlarda Trke eviriyi kullandm. Georg G.
Iggers, Yirminci Yzylda Tarihyazm: Bilimsel Nesnellikten
Postmodernizme, (2. Bask), ev. Gl aal Gven, Tarih Vakf Yurt
Yaynlar, stanbul, 2003, s. 3.
-
12
sokulmutur.8 Bu nedenle, genel olarak bilimde, zel olarak da
sosyal bilimde yntem asndan 19. yzyl pozitivizm yzyl olarak
nitelemek mmkndr. Pozitivizmin anlats ise, dorudan pozitivist
zerinden gerekletirilebilir.
Pozitivist iin bilim dsal dnyaya ilikin, kestirimci ve aklayc
bilgi elde etme giriimidir. Bunu yapmak iin, dsal dnyada bulunan
dzenli ilikileri ifade eden, olduka genel nermelerden oluan
teoriler ina edilmelidir. Bu genel nerme ve yasalar, sistematik
deney ve gzlem yoluyla, kefettiimiz olaylar hem kestirmemize hem de
aklamamza frsat tanrlar Bu nermelerin doruluu mantksal bir
zorunluluun konusu deildir ve bu nermeler apriori olarak,
bilinemezler. Onun yerine, bu nermeler gzlem ve deney aralaryla
objektif olarak test edilmelidir. Gzlem ve deney emin ve kesin
ampirik bilginin tek kaynadr.9
Grld gibi, pozitivizm iin bilimsel teorizasyonun tek objektif
kayna deney ve gzlemdir. Pozitivizm iin bir nerme ancak, doruluu
veya yanll ampirik gzlem yoluyla kesinletirilmesi mmknse
bilimseldir. Teorik terimler ieren nermeler, gzlenemeyen btnlklere
atfta bulunarak ina edilmilerse, bilimselliin ltn karlamyor olarak
grlrler. Bu bilim anlayna gre her
trl bilimsel bilginin temeli, gerekliin tarafsz, pasif, gzlemci
tarafndan titizlikle gzlenmesidir ve ayn fenomenin arka arkaya
gzlemlenmesi sonucunda da
edinilen tm olgulara uyan yasa ortaya konulabilir. Bu yaklamn
temelindeki kabule gre tmevarm ynteminde genellemeler, verilerden
mantksal olarak kartlr ve bilim insanlar ilerine, nyargsz ve ahlaki
kayglardan uzak bir ekilde yaklarlar.10
Sosyal bilimlerin dier disiplinlerinde olduu gibi, profesyonel
bir disiplin olarak
tarihin douu da, dnemin egemen bilim anlay olan pozitivizm
dikkate alnmadan kavranamaz. Iggersn deyiiyle Rankenin amac, tarihi
profesyonel olarak eitim
8 Roger Trigg, Sosyal Bilimleri Anlamak: Sosyal Bilimlere
Felsefi Bir Bak, ev. Beyza Smer-Filiz
lgt, Babil Yaynlar, stanbul, 2005, s. 10. 9 Russel Keat ve John
Urry, Bilim Olarak Sosyal Teori, (2. Bask), ev. Nilgn elebi, mge
Kitabevi,
Ankara, 2001, s. 15-16. 10
John Tosh, The Pursuit of History: Aims, Methods and New
Directions in the Study of Modern History, (Revised 3. Edition),
Pearson Education, Essex, 2002, s. 166.
-
13
grm tarihiler tarafndan icra edilen pozitif bir bilime
dntrmekti.11 Bu dnemde, dier disiplinlerin mensuplar gibi
tarihilerin de temel ura speklasyondan farkl olarak, gereklik
hakknda ampirik bulgulara dayal nesnel bilgi elde edilmesini
salamak olmutur. 19. yzylda gelien ekliyle yeni tarih disiplinin
ayrt edici zellii, Rankenin nl Gerekte ne oldu? sorusunu yantlamay
srarla vurgulamasdr. Bu formlasyonun, bilimin felsefeyle olan
mcadelesinde vurgulad, nesnel ve bilinebilir gerek dnya, bilim
adamnn tarafszl, ampirik kant gibi pozitivizmin kilit kavramlarn
yanstt aktr.12
Pozitivizmin tarih pratii asndan douraca sonular aktr. Tarihinin
ilk grevi, gemi hakknda olguya dayal bilgi toplamaktr; birincil
kaynaklara eletirel yntem uygulayarak dorulanm olgulardr bunlar ve
gemiin nasl aklanacan ya da yorumlanacan belirlerler. Bu srete
tarihilerin inanlarna ve deerlerine yer yoktur; onlar ilgilendiren
yegne ey olgular ve olgulardan mantksal olarak kan
genellemelerdir.13
Bu formlasyonun uygulayclar, toplumsal gerekliin bilinebilir
olduuna inanyor; elde edilen bilginin nesnel olabileceini ve
tarihilerin gerekte nasl olduysa yle tarih yazmakla ykml olduklarn
ileri sryorlard. Dolaysyla, tarihilerin dile getirdikleri nermeler
iin ampirik aratrmaya dayal kantlar sunmalar gerektiini
savunuyorlard. phesiz ampirik aratrmaya dayal kantlarla
kastedilen, arivlerdeki birincil kaynaklard. Wallersteinin da
altn izdii gibi, btn bunlarla yaplmaya allan, tarih disiplininin
pratiklerini snrlamak ve
tarihten speklatif, tmdengelimsel unsurlar karmaktr.14 Tarihin
kendini bilimsel
11 Iggers, a.g.e., s. 25.
12 Wallerstein, a.g.e., s. 21.
Burada kullanlan bilim adam tabiri bilinlidir. Zira, ok yakn
zamanlara kadar tarihiliin ve dier disiplinlerin kaplar kadnlara
kapaldr. Bkz. Georg Iggers, Historiography in the 20th Century, The
Misuse of History iinde, Council of Europe Publishing, Strasbourg,
2000, s. 11. 13
Tosh, a.g.e., s. 166. Dorudan alntlarda Trke eviriyi kullandm.
John Tosh, Tarihin Peinde: Modern Tarih almalasnda Hedefler,
Yntemler ve Yeni Dorultular, (2. Bask), ev. zden Arkan, Tarih Vakf
Yurt Yaynlar, stanbul, 2005, s. 123. Ayrca pozitivizmin tarih
pratii asndan dourduu sonulara ilikin kapsaml bir eletiri iin bkz.
Edward Hallet Carr, Tarih Nedir?, (8. Bask), ev. Misket Gizem
Grtrk, letiim Yaynlar, stanbul, 2005. 14
Immanuel Wallerstein, History in Search of Science, Review 19,
no.1, K 1996, s.11-22.
-
14
bir disiplin olarak tanmlamas, profesyonel tarihiler ile
amatrler arasnda keskin bir ayrm yaplmasn gerektiriyordu. Bunun
sonucu olarak da, Rankenin nclk ettii hareket ve formle ettii tarih
paradigmas, 18. yzyln yeni tarihinin oturduu ekseni sarsmtr. nk,
ariv kaynaklarnn incelenmesine verilen nem, toplumsal ve bilimsel
tarih zerine alanlar amatrler dzeyine indirgemitir. Dolaysyla,
Ranke devriminin en nemli sonularndan birisi, 18. yzylda gelien
toplumsal ve kltrel tarihi marjinalletirmek olmutur.15
19. yzyl tarihiliinde siyasal olann baatln, sadece dnemin bilim
anlayna odaklanarak kavramaya almak mmkn deildir. Edward Carrn
belirttii gibi, tarihyazmnn gelecei zerine ngrde bulunmaya almak,
toplumun geleceini de grmeye almak demektir.16 Carrn ifadesi
tersinden okunacak olursa,
toplumlarn mevcut durumlarna bakmak, tarihyazmnn nitelii hakknda
da fikir verir. Dolaysyla, 19. yzylda tarih biliminde grlen byk
srama, siyasal ve toplumsal ortamn da etkisindedir. Tarihyazmnda
Fransz Devrimiyle balatlan uzun 19. yzyl, 1789un etkisiyle yaylan
milliyetilik ve liberalizm virslerinin ok uluslu imparatorluklar
tehdit ettii, bu ideolojilerin ulusal devletlerin kurulma srelerine
ivme kazandrd, 1820, 1830 ve 1848 devrimlerinin yaand, yeni
toplumsal snflarn olutuu, bu balamda kitlelerin ortaya kt ve
milliyetilik, liberalizm, sosyalizm gibi modern ideolojilerin
kitlelerin eylemlerine youn biimde etkide bulunduu bir dnemdir.
Dolaysyla 19. yzyl, ancien rgimein tersine kitlelerin siyasallat
bir dnem olarak nitelendirilebilir. Milliyetiliin geliiminin dorua
kt bu dnemde, Avrupa hkmetleri tarihi, ulusal birlii oluturmann ve
kuvvetlendirmenin arac olarak grmeye balamlardr. Bu srete okul
ve
niversitelerde ulusal tarihin retilmesi, eitli Avrupa
devletlerinde siyasal btnlemeyi pekitirmekteydi ve dolaysyla
hkmetlerin giderlerini karlamaya
hazr olduklar tarih tr, doal olarak devletin tarihiydi.17 Eric
Hobsbawmn ifadesiyle tarih, milliyeti, etnik ya da fundamentalist
ideolojilerin hammaddesidir ve
15 Peter Burke, Fransz Tarih Devrimi: Annales Okulu, (2. Bask),
ev. Mehmet Kk, Dou Bat
Yaynlar, Ankara, 2006, s. 31-32. 16
E. H. Carr ve J. Fontana, Tarih Yazmnda Nesnellik ve Yanllk, zer
Ozankaya, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1992, s. 21. 17
Burke, History and Social Theory, s. 6.
-
15
19. yzyl, tarihin yeni uluslarn imal edilmesi srecine malzeme
ilevi grmesine zemin hazrlamtr.18 Momiglianonun da belirttii gibi,
bu dnemde Avrupann eitli lkelerinden tarihiler, ulusal kkenlerini
bulmak iin ortaa tarihini tekrar tekrar deerlendirmilerdir.19
Bunlara ilaveten, Ranke ve adalar iin, dneme
damgasn vuran hkmran ulus devletler, tarihsel srecin doruunu
oluturmaktayd. Ranke ve adalarna gre devlet, tarihsel deiimin
balca
aracyd ve insann kaderi de devletler arasnda deien g dengesiyle
belirleniyordu.20 Dolaysyla tarih aratrmas siyasal olana odaklanmal
ve devlet kurma grevine yardm etmeliydi. phesiz, 18. yzyldaki
toplumsal tarihin Ranke ve adalar tarafndan kk grlmesinin bir dier
nemli sebebi de, bu trn devlet kurma misyonuna katkda
bulunmamasyd.
Grld gibi, 19. yzyln balarnda gerekleen, Rankenin adyla anlan
tarih devriminin, beslendii balca damar vard. Bu damarlar, antik
Yunandan 19. yzyla uzanan tarihilik gelenei; dnemin baskn bilim
anlay ve 19. yzyldaki toplumsal ve siyasal gelimelerdir. phesiz bu
ana damar arasndaki eitli etkileimler, disiplinin oluum evresinde
baz gerilimlere neden olmutur. rnein, 19. yzyldaki toplumsal ve
siyasal gelimelerin bir sonucu olarak, yeni tarih mesleinin belirli
kamusal ihtiyalara ve siyasal amalara hizmet ediyor oluu tarihiler
asndan belirli bir toplumsal dzenin sorgulanmakszn kabul
edilmesi
gibi bir siyasal ilevi de beraberinde getirmekteydi. Bu ise
kukusuz, nyarglardan ve deer yarglarndan uzak olmay gerektiren
meslein, pozitivist etkiden kaynakl ethosu ile daha en batan eliki
yaratyordu. Profesyonellemenin, kendisine elik eden bilimsel ethos
ve bilimsel uygulamalarn geliimiyle birlikte, hemen her yerde
tarihyazm giderek artan biimde ideolojiletirilmekteydi ve buna
bal olarak tarihiler arivlere, kendi milliyetiliklerini ve snfsal
yarglarn destekleyecek
kantlar bulma amacyla gidiyorlard.21 Ksacas, tarih daha batan,
sadece tarihilerin ne olduunu syledikleri deil, devlet kurulularnn,
egemen snflarn
18 Eric Hobsbawm, On History, Weidenfeld & Nicolson, London,
1997, s. 5-16.
19 Arnaldo Momigliano, Studies in Historiography, Weidenfeld and
Nicolson, London, 1966, s. 106-
107. 20
Tosh, a.g.e., s. 179. 21
Iggers, Historiography in the Twentieth Century, s. 23-28.
-
16
ve ideoloji retim merkezlerinin dolama sokmak istedikleri bir
disiplin olmaya akt.22 te yandan, eitli sosyal bilim disiplinleri
gibi tarih de, kurumsallam yaplar yaratma amacyla disipline
katlacak olan yeni aratrmaclarn zgnlk ve nesnellikleri zerinde srar
etti. Bu da ister istemez makro aratrmalara kar
nyargy artran bir etkendi. nk zgnlk, her aratrmacnn yeni bir ey
sylemesini gerektiriyordu ve bunu yapmann da en kolay yolu, konuyu
giderek
klen konulara blmekti. Altblmlere ayrma srecinin nceki
aratrmaclarn almalarn tekrar etmemeyi salayan pek ok olanak yaratt
dorudur. Bununla birlikte, giderek daha spesifik alanlarda
uzmanlama abas, gzlemlenen dil ve kltr zerine uzun sre almay
gerektiriyordu. Bu durum ise, tarihilerin zaten har neir olduklar
kendi uluslarn inceleme srecinin derinlemesini salad.23
1. 1. 2. Devrim ve Kazanmlar
Her devrim, eitli dzeylerde olmak zere, kendisinden nceki dzenle
ve adalaryla arasna ayrm ve mesafe koyar. Eski dzenle yeni dzenin,
kendi adalarn alglay biimleri ve buna bal olarak konumlandrdklar
yerler iki form arasndaki ayrt edici temel noktalardan bir
tanesidir. Toplumsal bilimlerin
eitli dallarnn kendilerini profesyonel disiplinler olarak
kurumsallatrd 19. yzyl; bu dallarn, kendilerinden nceki biimleriyle
aralarndaki mesafenin altn
izdikleri ve disiplinlerin kurulu srecinde snrlarn belirleme
kaygsyla, kendilerini dier disiplinlerden ayrtrdklar bir dnem
olmutur. Dolaysyla da, kurumsallamakta olan yeni disiplinlerin hem
toplumsal bilgiye ilikin dier alanlar alglaylar hem de
konumlandrdklar yerler 19. yzylda derin bir krlmaya uramtr. 19.
yzylda eitli disiplinlerin, kendilerini dier disiplinlerden
hangi
22 Burada yeri gelmiken, tarihin teki tarihini de hatrlatmak
gerekiyor. Rankenin bireysel haklar
zerine tutumu olduka tutucudur. Bir Prusya anayasas hazrlanmasna
hep karyd ve yetkileri ne kadar snrl tutulursa tutulsun, Prusyada
bir parlamento kurulmas dncesine hep muhalifti. Rankenin yaam,
siyasi dncesi ve akademisyenlii konusunda bkz. Georg G. Iggers ve
Konrad von Moltke (eds.), Theory and Practice of History,
Bobbs-Merrill, Indianapolis-New York, 1973, s. 101-104. Almanyada
ve Avrupann dier lkelerinde bu dnemdeki muhafazakr profesyonel
tarihilerin yan sra, demokrat, liberal ve sosyalist tarihiler de
vard. Ancak bunlarn kaderi krslerini kaybetmek oldu. Bu konudaki
saysz rnek iin bkz. Michael Parenti, Gizem Olarak Tarih, ev. Ali
akrolu, Aykr Yaynclk, stanbul, 2004, s. 186-216. 23
Wallerstein, Bildiimiz Dnyann Sonu, s. 227.
-
17
noktalarda ayrdklar bu almasnn kapsamnn dndadr. Ancak, tarihin
bir disiplin haline gelmesi srecinde, kendinden nceki tarihilikle
arasndaki a ve ada olan disiplinlerle arasna koyduu ayrmlar,
Rankegil devrimi anlamak asndan hayatidir. Bunun iin, dnemin eitli
disiplinlerinin deiik epistemolojik tavrlardan oluturduklar
yelpazede tarihin yerine bakmakta fayda var.
Yelpazenin bir ucunda nce matematik (ampirik olmayan bir
faaliyet), ondan sonra da kendi aralarnda azalan determinizm
sralamasna gre dizilen deneysel doa bilimleri (fizik, kimya,
biyoloji) yer almaktayd. br ucunda ise, en bata felsefe (ampirik
olmayan bir faaliyet olarak matematiin karl), sonra da belli bal
sanatsal faaliyetleri inceleyen (edebiyatlar, resim ve heykel,
mzikoloji), ou zaman uygulamada bu sanatlarn tarihini yapt iin
tarihe yaklaan insan bilimleri (ya da sanat ve edebiyat) yer
alyordu. nsan ve doa bilimlerinin arasnda da sosyal gerekliklerin
incelenmesi olarak tanmlanan dallar, sanat ve edebiyat fakltelerine
yakn ve ou zaman onlarn iinde yer alan tarih (idiografik: her olay
kendi teklii iinde betimleme zelliine sahip) ve doa bilimlerine
yakn duran sosyal bilim (nomotetik: yasa koyma, yasalar oluturma
zelliine sahip) bulunuyordu. Bilginin, her biri farkl bir
epistemoloji benimsedii iin giderek daha kat biimde ikiye ayrt bir
srete sosyal gereklikleri inceleyenler kendilerini bu ekimenin tam
ortasnda buldular ve onlar da epistemolojik konularda kendi
ilerinde blndler.24
Toplumsal gereklikleri inceleyenlere ilikin sz edilen blnme,
sosyal bilim disiplinlerinin eitli dallar arasndaki ayrmlara iaret
eder. Tarih bir disiplin olarak
kurumsallarken, phesiz, sosyal bilimler ad altnda
kavramsallatrlan atnn iinde yer alyordu. Ancak, sosyal bilimlerle
tarihin ilikisi, toplumsal bilgiye ilikin sosyoloji, siyaset bilimi
ve iktisat gibi dier dallarn sosyal bilimler kavramyla olan
ilikisine nazaran ok daha fazla gerilimlidir. Tarih, tam da her
biri ampirik olarak
dierlerinden farkl olan halklarn gemi ykleriyle urat iin, 19.
yzylda kavramsallatrld ekliyle yeni sosyal bilimin genelleme yapma,
yani toplumun
evrensel yasalarn bulma iddiasndaki kurucularna pheyle hatta
dmanca yaklayordu.25 Tarihle uraan bilim adamlar, verilerine ar lde
bal kalarak
24 Gulbenkian Komisyonu, a.g.e., s. 18.
25 Gulbenkian Komisyonu, a.g.e., s. 18.
-
18
nedensel nermeleri dolaysz tikel ardklklara ilikin nermelerle
snrl tutmay istiyorlard. Genelleme yapmann felsefe yapmak,
dolaysyla bilim kart olmak demek olduu yollu pozitivist dnceden
derinden etkilenmilerdi. Bu nedenle, tikel, idiografik, hatta
benzersiz olan putlatrmaya ve sosyal bilim etiketinden uzak
durmaya baladlar.26 Tarihiler, kendilerini ilgilendirenin,
gemiin gerekliini bugnn kltrel ihtiyalaryla ilintilendirilerek,
yorumcu ve yorumsamac biimde
yeniden kurmak olduunu, bunu yaparken de kltrler ve uluslar gibi
en karmak olgular sz konusu olduunda dahi, bunlar diakronik ve
senkronik balamlar iinde zel bir an, bir tekillik olarak incelemek
gerektiinin altn izdiler. Nomotetik sosyal bilimler ise, insan
davranna yn verdii dnlen genel yasalar saptamakla ilgili olduklar
inancndaydlar. Ele alnacak olaylar, tarihilerin aksine tekil
olaylar olarak deil, bir dizinin rnekleri olarak inceleyebilmek iin
gereklii paralara
ayrmaya eilimliydiler.27
Yeni tarih disiplininin, kendisinden nceki tarihsel aratrmann
altndaki zemini nasl sarstndan bahsedilmiti. Bu marjinalletirmenin
bir dier sebebi de tarihilerin dier sosyal bilim disiplinleriyle
aralarna koymak istedikleri mesafeye ilikindir. 19. yzyldaki
tarihilere gre, teoriye dayanan tarihyazmnn en nemli sonularndan
biri, tarihi dier disiplinler karsnda baml konuma drmesidir. Teori
ynelimli tarihiler, kendi modellerini gelitirmek yerine,
sosyolojinin, sosyal antropolojinin ve iktisadn teorik bulgularn
uygularlar. Fakat bunlar, odak noktasn gemiin deil bugnn oluturduu
disiplinlerdir ve tarihle yalnzca kendi kuramlarn snayacaklar bir
alan olarak ilgilenirler. Bu gre gre, teorik tarihiler tarih
disiplininin zerkliine zarar verirler.28
Tarihin bir disiplin olarak kurumsallarken, dier disiplinlerden
zerkliinin altn
izme abas, bir bakma kendisini sosyal ve kltrel olandan
soyutlamasnn da yksdr. Peki tarih, kltrel ve toplumsal olanla
ilgilenmeyecekse neyle ilgilenecekti? Hobsbawmn deyiiyle 19.
yzyldaki tarihin hamurunu oluturan
26 Wallerstein, a.g.e., s. 225.
27 Gulbenkian Komisyonu, a.g.e., s. 35.
28 Tosh, a.g.e., s. 211.
-
19
esans, gemiten yaplan seimlerdi. Bu dnemdeki tarih, gemite
siyasal olanla ilgileniyor; modern dnemde de genel olarak ulus
devletlerin politikasna zel olarak da d politikaya younlayordu.
Gemiin dier ynlerinin de aratrlabileceini kabul etmekle
birlikte, bu ynleri, tarihle asl ilgileri, politik kararlarn
malzemesini oluturmadklar srece belirsiz kalan kltr tarihi ya da
iktisadi tarih gibi alt-disiplinlere havale etmeye eilimliydi bu
seimler, gemiin eitli ynleri arasnda sistematik bir yapsal ya da
nedensel iliki kurma abalarn, zellikle de politikay ekonomik ve
toplumsal faktrlerden, her eyden nce insan toplumlarnn evrimiyle
ilgili modellerden tarihsel gelimenin aamalar modelinden tretmeye
ynelik giriimleri reddediyordu Bu tr eylerin doa bilimcileri,
felsefeciler, iktisatlar, hukukular, hatta teologlar arasnda popler
olduu sylenebilirdi, fakat tarihte yeri yoktu.29
zetle, bu dnemdeki tarihiyi asl ilgilendiren, benzersiz olaylar
ve tek tek devlet adamlarnn gerekletirdikleri ile bu eylemlerin
arkasndaki etkenlerdir. Ancak akademik tarihin kendisini btnyle,
politika, sava ve diplomasi tarihine
hapsetmesini besleyen faktrlerden birisi de, tarihin bu dnemdeki
metodolojisinde gizlidir. Tm abasn olgular saptama grevine ve
dolaysyla, belli trde belgesel
kantlar deerlendirmeye uygun bir dizi ampirik kriter saptamaya
harcayan bir metodoloji en ok olaylarn tarihi ile uyumaktayd.30
Tarihin kendisini sosyal bilimlerin dier disiplinleriyle ve
kendinden nceki proto-
disiplinle ayrtrmasnn ana hatlar belirtildikten sonra, Rankegil
devrimin kazanmlarna geilebilir. Her devrim, kurulu dneminde
kendisiyle zdeletirilen
kazanmlarn temellerini atar. Dolaysyla tarihin, modern bir
disiplin olarak kurumsallarken kendi zerkliinin altn izme gayreti,
devrimin salad kazanmlar hakknda da fikir verir. Bu ayrma srecinde
tarih, profesyonel anlamda
29 Hobsbawm, a.g.e., s. 60-61.
Dorudan alntlarda Trke eviriyi kullandm. Eric Hobsbawm, Tarih
zerine, ev. Osman Aknhay, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1999, s.
92. 30
Hobsbawm, a.g.e., s. 142.
-
20
domu; eitli aksamalarla da olsa, toplumsal bilgiye ilikin dier
alanlardan bamszln kazanm ve kendi metodolojisini oluturmutur.
Halil Berktayn ifadesiyle, bu devrim zaman iin ok nemli, olmazsa
olmaz
trden bir sramadr. nk, o zamana kadar tarihilik, ciddi belge ve
kaynak eletirisi normlar, pozitif anlamda bir kant ve dokmantasyon
kavrayndan yoksun
durumdayd. Bu durum ise doal olarak, tarihte neyin sylence,
neyin kant olduunu belirsizletirmekteydi. 19. yzyldaki belgecilik
devrimiyle bugnk anlamda bir tarih disiplinin metodolojik temelleri
ve vazgeilmez varsaymlar olutu.31 Gerekten de, Ranke aratrma
tekniklerini, zellikle de birincil kaynaklar kullanp yorumlama
tekniini gelitirmi, birincil kaynaklara dayanmayan her trl tarih
yazma giriimini aka reddetmitir.
Bir dier kazanm, tarih iin tarih anlaynn, btn maddi ve manevi
ynleriyle
gemii yeniden yaratmaya veya canlandrmaya yrekten bir ballk
duymasdr. Toshun da altn izdii gibi, bu kuan tarihilerine gre,
tarihin ieriden incelenmesi bal bana bir amatr. Bu ise, modern
tarih bilincinin unsurlarndan birini oluturan, gemi ile imdi
arasnda uurum yaratan farkllklar kavramay ve
imdiki zamann kendisine zg karakterinin gemiten bugne nasl
gelindiine bal olduunu anlamay beraberinde getiriyordu.32
1. 2. Devrimin Krizi: Sosyal Tarihiliin Balangc
1. 2. 1. lk Eletiriler ve Sreklilikler
19. yzyln sonunda neredeyse tm Avrupada ve ABDde ezamanl olarak
baz profesyonel tarihiler, siyasal olana odaklanan tarih yaklamndan
gitgide daha ok rahatsz olmaya ve bu tre eitli eletiriler yneltmeye
balamlardr. Bu dnemde, yeni eletirel yaklamn en nemli
temsilcilerinden biri Karl Lamprechttir.
31 Halil Berktay, Bat ve Trk Ortaa Tarihiliinin Kylye Baknn
Temel Deformasyonlar,
Toplum ve Bilim, no: 48-49, K-Bahar 1990, s. 61. 32
John Tosh, Tarihin Peinde, s. 16.
-
21
Lamprecht, Rankegil yaklamn devlete verdii merkezi rol ve
olaylar zerine younlama gibi iki temel ilkesini sorguluyordu.
Lamprecht, znesi sadece byk adamlar olan siyasi tarihi, halkn
tarihi olan kltrel ya da ekonomik tarihin kart olarak gryordu ve
hkim perspektif yerine esas olarak, kavramlarn baka
disiplinlerden alacak olan bir ortaklaa tarih neriyordu.
Lamprechte gre, tarihin kavramlarn alaca dier disiplinler, sosyal
psikoloji ve beeri corafyayd. Kendi yaklamn Deutsche Geschichte
(Alman Tarihi) adl kitapta rneklemeye alan Lamprechtin giriimi,
Durkheimn Anne Sociologique dergisinden olumlu eletiriler alrken,
Almanyada materyalizm ve indirgemecilik eletirileriyle adeta alaya
alnd.33
Lamprechte yneltilen eletiriler, iki gerekeye dayanyordu. Bu
eletirilerden ilki,
acele ve stnkr yazlm olduu izlenimini uyandracak pek ok hata ve
dikkatsizlie ynelikti. kincisi ise, Alman tarihinin antikadan beri
tarihsel
gelimenin nceden saptanm yasalarn izlediini kantlamak iin son
derece speklatif bir kolektif psikoloji kavramnn kullanlmasna
ilikindi.34 Bunun yannda, Lamprechtin yeni yaklamna yneltilen
eletirilerde siyasal faktrler de nemli bir rol oynuyordu. Egemen
tarih anlaynda, devletin olaylarn merkezine
yerletirildii ve siyasetin belirleyici unsuru olarak d siyaset
grld iin, siyaseti lke ii toplumsal gler ve karlar asndan zmleme
ynndeki her
trl giriim reddediliyordu. te yandan, Lamprechte kar yrtlen
kampanyada, demokratikleme korkusunun da nemli bir pay olduu
sylenebilir.
Siyasal tarihten toplumsal tarihe ynelik bu ilk abalar ABD,
Britanya ve Fransada
daha baarl oldu. ABDde siyasal tarihe kar, Frederick Jackson
Turner 1890larda, Lamprechtinkine benzer bir eletiri balatt.
Lamprecht gibi Turner da, tarihinin
insan etkinliinin tm alanlarna bakmas ve toplumsal yaamn btnn
kavramas gerektiini sylyordu. The Significance of the Frontier in
American History (Amerikan Tarihinde Snrboyunun nemi) balkl almada
Amerikan
33 Burke, a.g.e., s. 14.
Lamprecht hakknda bkz. Roger Chickering, Karl Lamprecht: A
German Academic Life 1856-1915, Atlantic Highlands, New Jersey,
1993. 34
Iggers, Historiography in the Twentieth Century, s. 32.
-
22
kurumlarnn belirli bir corafya ve toplum evresine bir yant
olarak yorumlanmas, siyasal tarihten net bir kopu anlamna
geliyordu.35 Turnern ada olan James Harvey Robinson ise 20. yzyln
banda Yeni Tarih bal altnda bir hareket balatmt. Bu harekete gre
artk dar bir siyasi tarih yeterli olamazd. Tarih, insann
yeryznde ilk boy gsterdii andan itibaren geride brakt tm ileri
incelemeli ve antropolojiden psikolojiye, iktisattan sosyolojiye
uzanan bir yelpazede tm sosyal bilim dallarndan faydalanmalyd.36
Yeni Tarih akmn ortak bir paydaya indirgemek zordur. Bu akma mensup
tarihilerden Charles Beard ekonomik ve toplumsal elikileri Amerikan
tarihindeki belirleyici etkenler olarak grrken, J. H. Robinson,
Vernon Parrinton ve Carl Pecker dncelerin, Perry Miller ise dinin
rolnn altn iziyordu.37
Britanyada ise J. R. Green, 1874 ylnda Short History of English
People (ngiliz Halknn Ksa Tarihi) adl kitabn yaymlyordu. Green
almasnda ki Gl Sava, Kralie Elizabethin politikalar, taht kavgalar
gibi konulardan ziyade, ngilterede matbaann kuruluu, Yoksullar
Koruma Kanunu ve metodizm gibi konulara arlk veriyordu.38 i
Partisine bal birer sosyal reformcu ve tarihi olan Sidney ve
Beatrice Webbin almalarnda da sosyal tarihiliin rnekleri grlyordu.
ktisat
tarihi ise bu ikilinin 1895te kurduu London School Economicsin
ders programnda daha ilk dnemlerinden itibaren yerini almt.39
Fransada siyasal tarihe ynelik muhalefetin balangc 19. yzyln
ortalarnda balar. Michelet, Rnesans zerine incelemesini 1855 ylnda
yaymlad. Michelet bu eserinde, straplarn dile getirme gcnden yoksun
bir halde ac eken, alan,
ryen ve len insanlarn tarihinin yazlmas iin arda bulunuyordu.
Fustel de Coulanges da 1864 ylnda yaymlanan kitab La Cit Antiquede
siyaset ya da
35 Marnie Hughes-Warrington, Fifty Key Thinkers on History,
Routledge, London and New York,
2000, s. 332-333. 36
Burke, a.g.e., s. 14-15. 37
G. P. Gooch, History and Historians in the Nineteenth Century,
(4. Edition), Beacon Press, Boston, 1968,s. xxii. Bkz. Arthur
Marwick, The Nature of History, (3. Edition), Macmillan, London,
1989, s. 74-77. 38
Burke, Annales Okulu, s. 34. 39
Tosh, a.g.e., s. 121. Ayrca bkz. Marwick, a.g.e., s. 52-60.
-
23
olaylardan ziyade aile, ahlak ve din zerine younlamt. Almanyada
toplumsal tarih savunmada kalrken, Fransada egemen tarih anlayna
kar mcadelenin bayraktarln sosyoloji stlendi. Emile Durkheim, tekil
olanla ilgilendii ve genel olana ulamay amalamad iin tarihin bir
bilim olarak kabul edilmesine kar
kyordu. Durkheima gre tarih, en ok tarihin aksine pozitif bir
bilime dnme potansiyeline sahip sosyolojiye destek salayan bir
yardmc bilim olabilirdi. Durkheimdan etkilenen Franois Simiand ise
egemen tarih anlayna ynelik bir eletirisinde, tarihiler kabilesinin
yklmas gereken putundan sz ediyordu. Bunlar, siyaset, birey ve
kronoloji putlaryd.40 Annalesin olduka nem verdii Simiandn bu
eletirisi, 1900 ylnda tarihilerin dier disiplinlerle ibirlii
yapmasn zendirmek amacyla Henri Berr tarafnda kurulan Revue de
Synthese Historique dergisinde yaymlanmt. Berr, bu dergiyi kendi
deyiiyle tarihsel ya da
kolektif bir psikolojinin retilmesi beklentisiyle kurmutu.41
20. yzyln banda, Fransada tarihin ieriinin ne olmas gerektii
canl bir tartma konusuydu. Bu dnemde, dier lkelerin aksine,
Fransada siyasal ve toplumsal tarihiliin birbirini dlamad
sylenebilir. rnein, Revue Historiquein kurucusu Gabriel Monad,
Alman bilimsel tarih anlayna duyduu
hayranl biyografisini yazd Micheletye olan beenisiyle bir araya
getirmiti. Ayn dorultuda, 1900 ile 1912 yllar arasnda yaymlanan on
ciltlik Fransa tarihinin genel editr olan dnemim en nemli
tarihilerinden Ernest Lavissein alma alan Byk Frederickten XIV.
Louisye kadarki dnemin siyasi tarihi olsa da, bu on ciltteki tarih
anlay olduka kapsamlyd. Giri blm corafyac Paul Vidal de la Blache,
Rnesans hakkndaki blm ise kltr tarihisi Henri Lemonnier
tarafndan yazlmt. Lavissenin XIV. Louis dnemi hakknda kendi yazd
blm ise, sanat ve kltr siyasasna nemli bir yer ayrmt.42
19. yzyldaki egemen tarih anlayna, yzyln sonunda eitli
sebeplerle itirazlar ykselse de, yeni eletirel tepkinin hkim
paradigmayla tamamen ayn fikirde olduu
40 Burke, a.g.e., s. 37.
41 Aktaran, Jacques Le Goff, History and Memory, Translated by
Steven Rendall ve Elizabeth
Claman, Columbia University Press, New York, 1992, s. 201.
42
Burke, a.g.e., s. 32-36.
-
24
noktalar da vard. Bu uzlama noktalarndan ilki tarihin
profesyonel bir disiplin olmas gereklilii, ikincisi ise tarihin bir
bilim olarak dnlmesi zerineydi. Tarihin kendisini siyasetle
snrlamamas gerektiini savunan tarihiler de kendilerini profesyonel
tarihiler olarak gryor; akademik kurumlarda, tarih blmlerinde
ya
da enstitlerinde alyorlard. Dolaysyla, bu durum da bal
bulunduklar kurumlarn, onlardan 19. yzylda kurumsallat ekliyle
bilimsel gerekleri yerine getirmelerini bekledikleri anlamna
geliyordu. Bu tarihiler, kendi aratrmalarn farkl bir biimde
tasarlasalar da, tarihin kat metodolojik prensiplere uygun olarak
ileyen bilimsel bir disiplin olduu grn paylayorlard. Bu dnemde, sz
edilen varsaymlarn sorgulanmas bir yana, tarihin izleini daha da
profesyonel ve bilimsel yapmaya ynelik bir bask vardr.43
Sonu olarak, tarihin kendisini saygn bir akademik disiplin
olarak kesin bir biimde kabul ettirdii; arivlerin dzenlenip,
Historische Zeitschrift (1859), Revue Historique (1876), Rivista
Storica Italiana (1884), English Historical Review (1886), American
Historical Review (1895) gibi dergilerin kt, tarihin ilkeleri ve
yntemlerinin yorumlanmaya balad bir dnemde egemen tarih anlayna kar
ilk ciddi eletiriler ykselmeye balamt. O kadar ki, 20. yzyln ilk
yars bittiinde,
neredeyse tm tarih blmleri toptan yenilenmeyi gerektirecek kadar
zamann gerisinde kalacakt. Daha 1910 ylnda bile, Encyclopaedia
Britannicann on birinci basksnda, tarihsel analizde iktisadi ve
sosyolojik tarihiliin ykseldii gzlemine yer veriliyordu.44 Ksacas,
20. yzyln ilk yarsn, Marxn metaforu kullanlacak olursa,
tarihyazmnda kat olan her eyin buharlamaya balad bir dnem olarak
nitelemek mmkndr. Peki, tarihiliin bu en uzun dneminde deien
neydi?
1. 2. 2. Nedenler
Tarihiliin 19. yzylda profesyonelleirken, birden fazla faktrden
etkilendii ve bu etmenlerin arasndaki nedensellik ilikisinin girift
olduu belirtilmeye allmt. phesiz ayn olgu, Rankegil devrimin krizi
ve dolaysyla sosyal tarih yaklamnn
43 Iggers, New Directions in European Historiography., s.
34.
44 Hobsbawm, a.g.e., s. 61-62.
-
25
balangc iin de geerlidir. Dolaysyla da, 19. yzyln sonlarndan
itibaren, hkim tarih anlayna yneltilen eletiriler bir tek sebebe
deil, bir sebepler kmesine dayanr.
Eric Hobsbawm, Tarih zerine adl almasnda her tarihyazm trnn bir
seimi yansttn kaydeder.45 phesiz dorudur; her seim bir tercihtir ve
her
tercih eitli sonular beraberinde getirir. Toplumsal ve bilimsel
devrimler arasnda kurulan analoji, her analojide eksik bir yan
olduu unutulmadan srdrlecek olursa toplumsal devrimlerin oluum
srecinde alnan kimi kararlarn, belirli bir aamadaki krizlerin de
nedenlerini oluturduu nermesinin Rankegil devrim iin de geerli
olduu ileri srlebilir. Dolaysyla da, tarihin profesyonel bir
disiplin olarak kurumsallarken getirdii kimi dzenlemeler, yzyl
dnmnde tarihyazmndaki
tkanmann sebeplerini de aklar niteliktedir.
Tarihin, profesyonel bir disiplin olarak kurumsallarken
toplumsal ve ekonomik olan dlamas ve dolaysyla salt siyasal olana
younlamas, bu dnemdeki tarihilik anlayna itirazlarn temelini
oluturur. Rankenin tarihsel devriminin getirdii yeni belgeler
yaklam en ok siyasal tarihe yarat iin, bu tutumun
benimsenmesi, Burkeun deyiiyle 19. yzyl tarihilerini, 18.
yzyldaki ncellerinden daha dar ve geri kafal hale getirmitir. O
kadar ki, bazlar bilimsel
olarak incelenemeyecei gerekesiyle toplumsal tarihi tmyle
yadsmlardr.46 Bu dnemde, siyasal olmayan tarihin yeni akademik
disiplinden tamamen dland sylenebilir. Avrupa ve Amerikadaki,
egemen tarih anlayna yneltilen ilk itirazlarn ve alternatif
tarihyazm rneklerinin kapsamlarndan da grlebilecei
gibi, eletirilerin en nemli nedenlerinden biri profesyonel
tarihiliin kendisini siyasal olanla snrlandrmasdr.
Hkim tarih anlaynn toplumsal, kltrel ve ekonomik olandan
kendisini yaltarak siyasal olana younlamasnn temel sebeplerinden
birisinin, tarihin profesyonel bir disiplin olarak kurumsallarken,
dier sosyal bilim dallarndan zerkliini elde etme
45 Hobsbawm, a.g.e., s. 66.
46 Burke, History and Social Theory, s. 7.
-
26
abasndan kaynakland belirtilmiti. Dolaysyla, siyasal olandan
toplumsal olana doru ubuu tersine bkme giriiminin de tarihle dier
sosyal bilim dallar arasndaki ibirliini glendirmeye ynelik olduu
sylenebilir. Nitekim siyasete odaklanan tarihe ynelik itirazlarn
sahipleri, tarih ve dier disiplinler arasnda
ibirliini savunuyor; tarihin toplumsal bilgiye ilikin dier
alanlardan kavramlar ve modeller almas gerektiini ileri
sryorlard.
Iggersa gre, 20. yzyln tarih dncesindeki en nemli deiim, 19.
yzyl profesyonel tarihyazmnn anlatya dayal, olay ynelimli
niteliinin, 20. yzylda sosyal bilim ynelimli tarihsel aratrma ve
yazma biimlerine doru dnmesidir. Bu dnmle, 19. yzyldaki geleneksel
tarihyazmnn soyut genellemelere indirgenmeye kar koyan bireylerin
araclna ve kastllk unsurlarna odaklanan
yaklamndan, toplumsal yaplara ve toplumsal deiim srelerine
dikkat eken bir anlaya geiliyordu.47 Taraflar arasndaki balca
anlamazlk konusu, znde,
anlatya dayal ve betimlemeci, politik ve kuramsal olan tarihin
biimi ve konusunun doasndan kaynaklanmaktayd. Egemen yaklama kar
kanlar, sosyal bilimlerin dier disiplinlerinin ve tarihin sosyal
bilimin zel bir biimi olmas gerektiine inananlarn saflarndan
geliyordu. Bu grn sahiplerine gre tarih, betimleme ve
anlatdan uzaklap analiz ve aklamaya, benzersiz ve tekil olana
younlamak yerine dzenlilikleri saptamaya ve genellemeler yapmaya
ynelmeliydi.48
Dolaysyla, bu bak asndakilere gre yaplmas gereken tam da
Rankegil devrimin yol at sonulardan birinin tersine evrilmesidir.
Bu dorultudaki abalar, elleri zerinde duran 19. yzyldaki tarihilik
anlayn ayaklar zerinde oturtmaya almaya benzetmek mmkndr.
19. yzyldaki tarih anlayna rengini veren en nemli unsurlardan
siyasete odaklanmann bir sebebi de dnemin toplumsal ve siyasal
koullaryd. Egemen tarih anlayna ynelen eletiri oklarnn da toplumda
ve kltrde kendisini gsteren kkl deiikliklerden kaynakland
sylenebilir.
47 Iggers, Historiography in the Twentieth Century, s. 3.
48 Hobsbawm, a.g.e., s. 61-63.
-
27
Bir anlamda, Ranke tarafndan balatlan profesyonel tarihyazm
paradigmas, evrensel dzeyde tarihsel aratrma standard olarak kabul
edildii dnemde, an toplumsal ve siyasal gereklikleriyle uyumsuz
hale gelmiti bile. Ranke, Fransz Devriminin ve Napolyon dnemini
takip eden restorasyon ann ocuuydu. Onun devlet kuram, 1848 ncesi
Prusyasnn siyasal gerekliklerine dayanyordu; bunlar,
temsili kurumlarn oluturulmasndan ve kanlmaz toplumsal
sonularyla birlikte sanayilemenin gereklemesinden nceki
gerekliklerdi. Siyasetin birincil konumu zerindeki vurgunun,
ekonomik ve toplumsal glerden grece soyutlanm olmasnn ve neredeyse
tek bana devletin resmi belgelerine dayanmasnn nedeni de buydu. 19.
yzylda Fransada, Birleik Devletlerde ve baka yerlerde profesyonel
tarihyazm modeline dnt zamana gelindiinde, bu paradigmann varsayd
toplumsal ve siyasal koullar kkl bir biimde dnme uramt bile.49
20. yzyln bana gelindiinde, Bat Avrupa ve ABDnin kkl bir sosyal
dnmden geiyor olmalar ve o zamana kadarki haliyle tarihiliin bu
dnm
aklamada yetersiz kalmas sosyal tarihiliin balangcnn nemli
unsurlardr. Dolaysyla Rankeci paradigmay eletiren tarihilerin, tek
tek nder kiilere younlalmasndan ziyade, bu olay ve kiilerin ortaya
kt toplumsal koullar ve nfusun daha geni kesimlerini hesaba katan
bir tarihyazmn savunmalarnda,
demokratikleme ve kitle toplumunun douunun da etkisi olduu
sylenebilir.
Sonu olarak, 19. yzyln sonunda balayan bu giriimlerden tarihsel
almalarn nasl yrtlmesi gerektiine dair tek bir kavram domad.
Toplumsal tarihe ynelik yeni ilgi, ulusal izgiler dorultusunda
farkllklar gstererek ve eitli ideolojik perspektifleri yanstarak,
eitli dorultulara yayld. Farkl perspektiflerden,
ABDdeki Yeni Tarihiler, Fransada Henri Berrin, Belikada Henri
Pirennein etrafnda toplanan aratrmaclar tarih incelemelerinin
ayrlmaz bir paras olarak
grdkleri eitli sosyal bilim kavramlarna yneldiler.50 Bu dnem,
tarihin ilgi alanlarnn geniletilmesi, toplumun, ekonominin ve kltrn
rolne daha geni yer ayrlmas gerektiine ilikin yaygn bir kannn
ortaya kmas ve sosyal bilimlerin
49 Iggers, a.g.e., s. 5.
Alnt iin bkz. Iggers, Yirminci Yzylda Tarihyazm, s. 4-5. 50
Iggers, a.g.e., s. 5-35.
-
28
dier disiplinleriyle tarih arasndaki ibirliinin vurgulamas
asndan nemlidir. 19. yzyldaki tarih anlayna yneltilen eletiriler ve
getirilen alternatiflerin, 20. yzylda gelien toplumsal tarihiliin
ncl olduunu sylemek mmkndr.
1. 2. 3. Bir Parantez: Marksist Etki
Buraya kadar, 19. yzylda profesyonel bir disiplin hale
gelmesinden Annales Okuluna kadar geen dnemde tarihiliin ve
tarihyazmnn akademideki geliimi incelenmeye alld. Ancak, 19. yzyl
entelektel tarihin belki de altn adr. Bu dnem dnsel adan,
eserlerinin 19. yzylda etkili olduu Ricardo ve Hegelden Darwine,
yzyln ortalarnda en etkin almalarn yaymlayan Feuerbachdan Proudhon
ve Owena uzanan bir yelpazede yksek verimler a olarak
nitelendirilebilir. Saylan pek ok dnsel dorukta durarak temel
eserlerini veren Marx anlalmadan 20. yzyldaki dnsel hareketleri
anlamaksa mmkn deildir.
Dolaysyla, Annales Okulundan nceki tarihilik anlayn Annalesa ve
20. yzyldaki tarihyazmna etkileri balamnda incelemeyi noksan
brakmamak iin akademik tarihilikteki gelimelere bir parantez ap
Marksizmin tarihilik anlayna etkisine ksaca deinmek gerekir.
Bilindii gibi Marxn balang noktas, insan hayvanlardan ayrt
edenin, insann
kendi varln devam ettirmek ve kendisini yeniden retmesinin
koullarn salamak iin gerekli aralar retme yetenei olmasdr. Bu
hareket noktas nedeniyle de, Marxa gre tarihin konusu insann retici
gcnn geliimiydi. Btn insanlarn temel ihtiyalarnn karlanacana,
dolaysyla Alman deolojisindeki ifadeyle bireylerin kendilerinde var
olan yeteneklerin btn olarak gelitirilmesine imkn tannacana inanan
Marx, tarihsel srece ilikin nesnel ve gerek grn
temelinin hayatn maddi koullarnda bulunduunu savunmakla 19.
yzyldaki egemen tarihilik anlayndan kesin bir biimde ayrlr. Ana
izlei Alman deolojisinde aklanan bu temel perspektifi srdren Marx,
hayatnn kalan blmnde bu perspektifi toplumsal yapnn, evrim
aamalarnn ve toplumsal deiim srelerinin yorumlanmasna uyarlamak iin
almtr.
-
29
Marxn toplum anlay ve dolaysyla tarihe baknn en ak zeti, Ekonomi
Politiin Eletirisine Katk adl almasnn nsznde bulunur.
Varlklarnn toplumsal retiminde, insanlar, aralarnda, zorunlu,
kendi iradelerine
bal olmayan belirli ilikiler kurarlar; bu retim ilikileri,
onlarn maddi retici glerinin belirli bir gelime izgisiyle rtr. Bu
retim ilikilerinin tm, toplumun iktisadi yapsn, belirli toplumsal
bilin biimleriyle rten bir hukuki ve siyasal styapnn zerinde
ykseldii somut temeli oluturur. Maddi yaamn retim tarz, genel
olarak toplumsal, siyasal ve entelektel yaam srecini koullandrr
Gelimelerinin belirli bir aamasnda, toplumun maddi retici gleri, o
zamana kadar iinde devindikleri mevcut retim ilikilerine ya da,
bunlarn hukuki bir ifadesinden baka bir ey olmayan, mlkiyet
ilikilerine ters derler. retici glerin gelimesinin biimleri olan bu
ilikiler, onlarn engelleri haline gelirler. O zaman bir toplumsal
devrim a balar bu deerlendirmeleri maddi yaamn elikileriyle,
toplumsal retici gler ile retim ilikileri arasndaki atmayla aklamak
gerekir. erebildii btn retici gler gelimeden nce, bir toplumsal
oluum asla yok olmaz; yeni ve daha yksek retim ilikileri, bu
ilikilerin maddi varlk koullar, eski toplumun barnda iek amadan,
asla gelip yerlerini almazlar.51
nl nszde geen retim gleri ve retim ilikileri kavramlarn akla
kavuturmaya almakta fayda var. ok ksaca zetlemek gerekirse, retim
gleri esas olarak, Marxn Kapitalde emek-srecinin basit eleri
eklinde niteledii, insann kiisel etkinlii yani iin kendisi, iin
konusu ve i aralarndan
olumaktadr.52 phesiz emek srecindeki deiiklikler, yeni enerji
kaynaklarnn kullanlmaya balanmas, bilimdeki gelimeler gibi etmenler
de retim glerine
ikindir. retim ilikileri ise, retici glere iktisad sahiplik
araclyla kurulan ilikiler toplamna verilen addr. Cohenin de ifade
ettii gibi, bir toplumun ekonomik yaps, btnsel retim ilikileridir
ve retim ilikileri hukuksal sahiplik
ilikileri deil, kiiler ve retim gleri zerindeki fiil g
ilikileridir.53 Yani retim
51 Karl Marx, nsz, Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, (6. Bask),
ev. Sevim Belli, Sol
Yaynlar, Ankara, 2005, s. 39-40. 52
Karl Marx, Kapital, Cilt 1, (7. Bask), ev. Alaattin Bilgi, Sol
Yaynlar, Ankara, 2004, s. 181. 53
Gerald A. Cohen, Karl Marxs Theory of History: A Defence,
(Expanded Edition), Princeton University Press, New Jersey, 2001,
s. 63.
-
30
ilikilerinin, retim glerinin mlkiyet biimleri, toplumsal snflarn
grevleri ve rnlerin blm biimlerinden olutuunu sylemek mmkndr. Marxn
her trl toplumsal deiimin genel yapsn belirlemeye alt nsznde de
grld gibi, srdrdkleri toplumsal retimde insanlarn kanlmaz
olarak
kurduklar retim ilikileri ve bu ilikilere tekabl eden retim
glerinin toplam, toplumsal, siyasal ve entelektel yaam srelerini
koullandran retim tarzlarn
verir. Antik, feodal, kapitalist gibi retim tarzlar arasndaki
farklln temeli ise Kapitalde Toplumun eitli ekonomik biimleri
arasndaki temel ayrm, rnein kle emeine dayanan toplum ile cretli
emee dayanan toplum arasndaki ayrm, bu art-emein fiil reticisinden,
iiden szdrlmas biimine dayanr.54 eklinde ifade edilmitir.
Laurence Harrisin de altn izdii gibi, Marxn tarih ve iktisat
almalarnn hemen tmnde, retim tarznn temelindeki dinamik, retim
gleri ile retim
ilikileri arasndaki kartlk zerinden tarif edilir. Harrisye gre
bu kartlk, tarihin birbirini izleyen retim tarzlarndan olutuunu
aklar; nk bu, bir retim tarznn sonra gelen bir baka retim tarznca
ve onun da bir dierince zorunlu olarak yklna neden olur ve retici
gler / retim ilikileri ifti, sadece iktisad
olanlarn deil, tm toplumsal srelerin temelini oluturur.55
nszdeki anlatma gre, herhangi bir retim tarznda retim gleriyle
retim ilikileri birbirine
uyumludurlar. Ancak, retim glerinin geliimlerinin belirli bir
aamasnda, mevcut retim ilikileri artk sz edilen geliime ayak
uyduramaz hale gelirler ve bu durum, retim gleriyle retim ilikileri
arasnda bir gerilime yol aar. Artk mevcut retim ilikileri, retim
glerinin geliimleri nnde ayak ba tekil
ederler ve sz konusu gerilimin artmas mevcut retim tarzndan bir
baka retim tarzna geii dayatr. Marxn deyiiyle bu, retim glerinde
srekli byme ve
toplumsal ilikilerde srekli yok olma durumudur.56 Son derece
soyut bu tarihsel deiim kavram, toplumda snf atmas biiminde
somutlar. Marxn snf
54 Marx, a.g.e., Cilt 1., s. 216.
55 Laurence Harris, retim Gleri ve retim likileri maddesi,
Marksist Dnce Szl, der.
Tom Bottomore, (4. Bask), letiim Yaynlar, stanbul, 2005, s. 608.
56
Karl Marx, Felsefenin Sefaleti: M. Proudhonun Sefaletin
Felsefesine Yant, (5. Bask), ev. Ahmet Kardam, Sol Yaynlar, Ankara,
1999, s. 109.
-
31
tanmlamas, 19. yzylda yaygn bir biimde kullanlan servet, stat ya
da eitim gibi ltleri deil, retim sreci iindeki rolleri esas alr.
Dolaysyla snf, retim aralar ile iliki erevesinde yapsal terimlerle
tanmlanmtr. Marksist tarih anlayna gre, toplumda tarihi srekli
ileri gtren elikiler snf atmasnda
ifadesini bulur.
Marxn tarih teorisi ana hatlaryla aktarldktan sonra, bu anlayn
tarihyazmndaki etkilerine geilebilir. Marxn dneminin hkim tarih
anlayna ynelttii eletirilerden biri, uygulanan ynteme ilikindir.
Marxa gre, Ranke ve izleyicilerinin yanlgs, tarihteki aktrlerin
kendi amalar hakkndaki beyanlarn olduu gibi kabul etmelerine
ynelikti. Bylelikle, bu tarihiler kendilerini aratrdklar an hkim
ideolojisine tutsak etmekteydiler. Oysa bu ideoloji, dnemin hkim
snfnn gerek maddi karlarn rten bir kisveden ibaretti. Marxa gre,
retim gleri ile retim ilikileri arasndaki diyalektie dayanan
nesnel
tarihe ulamann yolu, tarihteki byk adamlarn beyanlarn bir kenara
brakp gemi toplumlarn ekonomik yapsn incelemekten geiyordu.
19. yzyln sonunda balayan hkim tarih kavrayna ynelik ilk
itirazlarn temelinin, profesyonel tarihiliin ekonomik ve toplumsal
olan dlamasna ynelik olduu kaydedilmiti. Bu dnemde Marxn gemi
toplumlarn ekonomik yapsn
incelemeye ynelik vurgusu, belki de baka hibir akmn baaramad
oranda ekonomik tarih zerinde durulmasna ve bu alanda aratrma
yaplmasna katkda bulunmutur. Toshun da belirttii gibi, Marksizm bu
dnemde iktisat tarihinin ayr bir aratrma alan olarak gelimesini
salayan balca etkendir.57
Tarihin profesyonel bir disiplin olarak kurumsallarken, dier
sosyal bilim
dallarndan bamszln elde etme gayretinin, tarihle sosyal bilim
dallar arasndaki ay genilettii grlmt. Bu anlay eletirenler de,
tarih ve dier sosyal bilim disiplinleri arasnda ibirlii kurulmas
gerektiinin altn izmi; tarihin bata iktisat ve sosyoloji olmak zere
dier sosyal bilim dallarndan kavramlar ve modeller
57 Tosh, a.g.e., s. 224.
-
32
almas gerektiini savunmulardr. Bu dnemde tarihsel materyalizmin
balca fonksiyonu, pozitivizmin ar basitletirmelerinden kanarak
tarihi sosyal bilimlere daha ok yaklatrmak olmutur.58
Daha nce belirtildii gibi, 19. yzyldaki egemen tarih anlaynda
devletin olaylarn merkezine yerletirildii ve siyasetin belirleyici
unsuru olarak da d siyaset
grld iin, siyaseti toplumsal gler ve karlar asndan zmleme
ynndeki her trl giriim kesin olarak reddediliyordu. Marxn
gelitirdii tarih aklamasnn merkezinde ise, toplumsal yap ve bu
yapnn tarihsellii bulunuyor; dolaysyla da, toplumsal deiim
srelerindeki isel dinamik vurgulanyordu. Sonu olarak, Marksist
tarih anlay, bu yanyla, 19. yzyldaki tarih anlaynn siyaset merkezli
ve olay ynelimli yaklamnn tam karsnda yer alyor; bylelikle yzyl
dnmnde balayan sosyal tarihilik anlayna nemli bir destek noktas
haline geliyordu.
Burada ok kabaca zetlenmeye allan Marxn tarih anlay ve
tarihyazmna etkileri, grld gibi 19. yzyln sonunda balayan egemen
tarih anlayna ynelik itirazlarn sebepleriyle akma halindedir. Bu
srete Marxn etkisi, ou
zaman ekonomik determinizm eklinde vulgar bir materyalizm olarak
dnemin tarih aratrmalarna yanssa da, toplumsal tarih giriimlerinin
siyasal tarihilie kar
yrtt mcadelede nemli bir dayanaktr.
58 Hobsbawm, a.g.e., s. 155.
-
33
2. Annales Okulu: Tarihilii zgrletirme Serveni
19. yzyln sonunda egemen tarihilik anlayna kar balatlan
muhalefet, Lucien Febvre ve Marc Blochun 1929 ylnda Annales
dHistoire conomique et Sociale dergisini karmaya balamalaryla yeni
bir boyut kazanmtr. Annalesin gelitirdii tarih anlayyla birlikte,
tarihin ierii, znesinin kim olduu gibi sorulara verilen cevaplar
byk lde deimi ve dolaysyla 19. yzyldaki tarih tahayyl kkl bir
biimde dnme uramtr. 19. yzyln sonunda ortaya kan yeni tarih anlay,
Rankegil yaklamn tarihin ekonomik ve sosyal olana sk skya
kapatt
kaplarn aralam; Annales Okulu ise bu kaplar bir daha kapanmamak
zere ortadan kaldrmtr. Annalesin, tarihin kapsamna ilikin yok ettii
kaplar, Franois Simiandn 20. yzyln hemen banda tarihilie ilikin
krlmas gerektiini syledii putlar hatrlatr. Put krma eylemi ise
eitli llerde zgrlemeyi ve
zgrletirmeyi ierir. Dolaysyla, Annales Okulunun gerekletirdii,
biraz zorlama bir ifadeyle tarihilii zgrletirme serveninin, 20.
yzylda ok eitli
tarihilik anlaylarnn kk salp filizlenmesine uygun ortam hazrlad
sylenebilir. Ksacas, Annalesdan itibaren tarihyazmnn geri dnmsz bir
biimde deitiini sylemek mmkndr.
Annalesin tarihine ve tarihilie kattklarna bakldnda ok nemli
saylamayacak, ancak ele alnan olguya ilikin temel talar yerine
oturtma abasnda
ihmal edilmemesi gereken bir ilk soruyla balamak faydal olacak.
Annales Okulu eklinde tabir edilen topluluk, gerekten bir okul
mudur? Annales dergisi evresinde gelien tarih yaklamnn bir ekol
oluturup oluturmad tartmasna, derginin etrafnda olan ve olmayan
tarihiler tarafndan farkl cevaplar verilmitir. Annalesin
evresindekiler, kendilerini bir okuldan ziyade, bir kolektif, grup
ya da tarihsel aratrmalarda yeni yaklam ve yntemlere ak bir ruh
olarak tanmlamlardr.1
rnein Stuttgartda 1985 ylnda Annales Okulunu konu alan
uluslararas bir
1Robert Forster, Achievements of the Annales School, Journal of
Economic History, 38, 1978, s. 60-61. H. L. Wesseling, The Annales
School and Writing Contemporary History, Review, 1, 3/4, 1978, s.
192. Iggers, Historiography in the Twentieth Century, s. 51.
-
34
toplantda derginin editr Marc Ferro, byle bir okulun olmadn
savunmutur.2 phesiz bu yaklam, birden ok odas olan Annales
geleneinin ve bu hareketin evresindeki tarihilerin kendi
aralarndaki farkllklar vurgulamaya yneliktir. Annalesin evresindeki
bilim insanlarnn yaynlar, birbirinden ok farkl ilgi ve
bak alarn yanstsa da, topluluun zellikle II. Dnya Savandan bu
yana salam bir kurumsal temele sahip olduu sylenebilir. Bunun
yannda, zaman
iindeki nemli deiimlere ramen, derginin kurucularnn ilk
almalarndan bugne kadar gelinen srete, Annalesin arkasnda yatan nc
fikirlerde bir sreklilikten bahsetmek mmkndr. Tarihte biricik
olaylarn oluturduu geleneksel anlatnn yerini, sorun odakl analitik
tarih aratrmalarna brakmas gerekliliinin altnn izilmesi; asl olarak
siyasete odaklanan bir tarih anlaynn yerine, insan faaliyetlerinin
tamamna eilen tarih aratrmalarna ynelinmesinin savunulmas ve
sz edilen bu iki amacn gerekletirilebilmesi iin sosyal
bilimlerin dier disiplinleriyle ibirlii yaplmasnn vurgulanmas
eklinde zetlenebilecek bu temel
argmanlar, Annalesi bir okul olarak okumaya ve anlamaya ynelten
etmenlerdir.3 Traian Stoianovich de, Thomas Kuhn ve G. H. Nadela
atfta bulunarak tarihyazmn sistematize etme abasyla oluturduu
emasnda, tarihilikte birbirini izleyen paradigmann bulunduunu ve
Annalesin hikaye anlatmaktan kanarak, problem
zmeyi ve sistematik aklamay ne karmas nedeniyle tarihyazmndaki
son paradigmay oluturduunu ve bu zelliin Annalesi devrimci kldn
kaydeder.4
Ancak, tm genellemelerde olduu gibi, Annales hareketine mensup
yazarlarn bir okul olarak ortaklatrlmas, bu tarihiler arasndaki
ayrlklar ve toplulukta zaman ierisinde meydana gelen deiimleri
gzden karma tehlikesini iinde barndrr. Dolaysyla, sz konusu
tehlikeden mmkn olduunca saknmak iin, bu almada
Annales Okulunun geliimi evreye ayrlarak incelenecektir. Bu
blmde esas olarak yaplmaya allacak olan ise, Trkiyedeki tarihilie
1980e kadar etkide
2 Peter Burke, Annales Okulu, s. 24.
3 Burke, a.g.e., s. 24-25.
4 Traian Stoianovich, French Historical Method: The Annales
Paradigm, Ithaca, 1977, s. 38.
Ayrca bkz. Traian Stoianovich, Social History: Perspective of
the Annales Paradigm, Review, I, 3/4, K-Bahar, 1978, s. 19-49.
Stoianovichin yaklamnn bir eletirisi iin bkz. Gregor McLennan,
Braudel ve Annales Paradigmas, ev. Deniz Erksan, Tarih ve Tarihi:
Annales Okulu zinde, Der. Ali Boratav, Alan Yaynclk, stanbul, 1985,
s. 109-112.
-
35
bulunan Annales Okulunun ilk iki kuann incelenmesi ve sz konusu
iki kuan 20. yzyldaki tarihilii ne ekilde deitirdiinin
sorgulanmasdr.
2. 1. Temel Atma: Marc Bloch ve Lucien Febvre
2. 1. 1. Kkenler: Annalesden nce
Annales dergisi iki tarihi tarafndan kurulmutur: Lucien Febvre
(18781956) ve Marc Bloch (18861944). Ancak, Annalesin entelektel
temelleri, bu iki tarihinin dergiyi kurmalarndan ok nce atlmtr.
Wallersteinn da altn izdii gibi, Annales geleneinin entelektel
temelleri Henri Berr ve onun Revue de Synthse Historique dergisine
kadar geri gtrlebilir.5 Febvrein, Philippe II et la Franche-Comt
(1911), La Terre et lvolution Humaine (1922), Un Dstin: Martin
Luther (1928) ve Blochun le-de-France (1913), Les Rois Thaumaturges
(1924) adl kitaplar derginin 1929 ylndaki kuruluundan nce
yaymlanmtr. Bu almalardaki ortak ilgi alanlarnn corafya ve
zihniyetler tarihi olduu sylenebilir. Dolaysyla Annales, daha
kurulmadan nce, kurucularnn
almalarnda somutlaan bir izlee sahiptir.
Lucien Febvre, tam da 19. yzyldaki egemen tarihilik anlayna
itirazlarn ykseldii 1897 ylnda cole Normale Superiorda yksek
renimine balar. Burada, tarihiler ve sosyologlarla ibirlii yapmaya
alan, 1891 ylnda Annales des Geographie dergisini kuran corafyac
Paul Vidal de la Blachedan, felsefeci-antropolog Lucien
Levy-Bruhlden, imgeler tarihi zerine alan sanat tarihisi Emile
Maleden ve Durkheimin rencisi olmu dilbilimci Antoine Meilletden
dersler alr.6 Ayrca, Michelet, Gabriel Monod, Franois Simiand,
Henri Pirenne ve kltr tarihisi Burckhardt da Febvrein sk sk
etkilerini teslim ettii ustalardr.7 Bloch da Febvre gibi, cole
Normalee girip, sosyal bilimlerin eitli disiplinleri
5 Immanuel Wallerstein, Annales Okulu maddesi, ev. Mete Tunay,
Marksist Dnce Szl,
der. Tom Bottomore, (4. Bask), letiim Yaynlar, stanbul, 2005, s.
30. 6 Fernand Braudel, Personal Testimony, Journal of Modern
History, 44 / 4, 1972, s. 465-466.
7 Lucien Febvre, Vers une Autre Histoire, Combats pour
LHistoire, Armand Colin, (2. Bask),
Paris, 1965, s. 423.
-
36
arasnda ibirliini savunan bilim adamlarnn derslerine devam eder.
Bunun yannda Bloch, okula kaydn yaptrd dnemde colede ders vermeye
balayan ve Fustel de Coulanges ile beraber alan Durkheima da ok ey
borlu olduunu ifade eder.8 Dolaysyla, hem Blochun hem de Febvrein
rencilikleri, sosyal tarihiliin
balang dneminde, bu srecin nemli isimlerinin eserlerini
verdikleri yllarda geer.
kilinin, Annales kurulmadan nceki almalarna ksaca baklacak
olursa, sz konusu etkinin izleri daha da belirginleir. Febvrein
doktora tezi olan Philippe II et la Franche-Comt balkl almas,
spanya kral II. Philippe dneminde Franche-Comte blgesi zerine bir
incelemedir. Febvre almasna, 1960larda Annales Okuluna mensup
tarihilerce neredeyse vazgeilmez olarak grlen, bir corafi
girile balar. Iggersa gre, Febvrein bu kitabyla Lamprechtin
Ortaada Moselle vadisinin ekonomik tarihi zerine olan daha eski
tarihli almas arasnda nemli
saylabilecek koutluklar vardr. Bu almalarnda hem Febvre hem de
Lamprecht, Almanyadaki ekonomik ve toplumsal tarih gibi ynetsel ve
yapsal ynler zerine younlamak yerine; zgl bir corafi, kltrel
blgedeki toplumsal, siyasal ve ekonomik yaplar ile dnce ve davran
kalplar arasndaki sk balarla
ilgilenmektedirler.9 Febvrein tarihsel corafyaya ilgisi Henri
Berrin tevikiyle yazd La Terre et lvolution Humaine adl kitabnda da
kendisini gsterir. Febvre bu almasnda eski hocas Vidal de la
Blachen fikirlerini gelitirir. Bu eserde Febvre, Blachen bir baka
corafyac olan Ratzelle corafi determinizm-insann eylem zgrl zerine
yrtt tartmada hocasn destekler. Febvree gre, Ratzelin savunduunun
aksine, tarihte zorunluluklar deil, yalnzca olabilirlikler sz
konusudur. Dolaysyla, toplu seimi belirleyen faktr, fiziksel
evreden ziyade, insanlarn hayat tarzlar ve tutumlardr.10 Febvrenin
bu dnemdeki eserlerinden Un
Dstin: Martin Luther ise, tarihinin zihniyet tarihi, dinin
sosyal tarihi ve tarihsel psikoloji gibi alanlara olan ilgisini
yanstr.
8 Carole Fink, Marc Bloch: A Life in History, Cambridge
University Press, New York, 1991, s. 24-29.
Bu konuda ayrca bkz. Gareth Stedman Jones, Tarih: Ampirisizmin
Sefaleti, ev. Ali Boratav, Tarih ve Tarihi, s. 185. 9 Iggers,
a.g.e., s. 52.
10 Lucien Febvre, La Terre et lvolution Humaine: Introduction
Gographique LHistoire, Albin
Michel, Paris, 1949, s. 214-350.
-
37
Febvreden farkl olarak Bloch, corafyaya daha az ilgi duymu;
Henri Berrin adlandrmasyla daha ok tarihsel sosyoloji eklinde anlan
alanda almalar yapmtr. Ancak, Blochun da en fazla odakland
meselelerden birinin zihniyetler
tarihi olduu sylenebilir. zellikle Les Rois Thaumaturges
kitabnda Bloch, 11. yzyldan 18. yzyla kadar sren, Fransa ve
ngiltere krallarnn iyiletirici olduu
dnlen sihirli dokunularna inanc, dolaysyla din psikolojiyi
inceler. Bloch bu kitabnda, cole Normaleden hocalar olan
Levy-Bruhlun ilkel zihniyet ve Durkheimn kolektif tasavvur
kavramlarn sk sk kullanr. Bilindii gibi, Durkheima gre gelenekler,
kurallar ve din toplum biliminin nemli unsurlarn oluturan
bileenlerdir. Bu bilimsel yaklamlarn kabul, Max Weberin de dhil
olduu Alman geleneinin devlet, ynetim ve yarg zerindeki vurgusunun
aksine,
Fransz tarihyazmndaki corafya, ekonomi ve antropoloji arasndaki
yakn ilikileri yanstr. Bu adan bakldnda ise hem Febvrein hem de
Blochun kolektif yaplara
atfettikleri nemin yannda, tarihsel antropolojinin konusunu
oluturan kolektif zihniyetlerden kaynaklanan duygu ve tecrbelere
gsterilen dikkat de anlalr hale gelir.11 Burkeun ifadesiyle,
Blochun yrtt inan psikolojisine ilikin tartma, 1920li yllarda
insanlarn bir tarih incelemesinde karlamay umabilecekleri son
eydir. O dnemde henz, byle bir tartmann ancak, psikologlarn,
sosyologlarn ya da antropologlarn ura olabilecei dnlmektedir.12
Gene bu almada,
tarihin ilk kez uzun dnemli bir yorumunun yaplmas ve Blochun
karlatrmal tarih olarak adlandrd tre yer vermesi dnemin tarih ve
sosyal bilim almalar asndan olduka nemlidir.
Annalesin iki kurucusunun, dergiyi kurmadan nceki almalarna
ksaca deindikten sonra, biraz da ikilinin dergiyi karmadan nce
birarada olduklar,
1920de balayan Strasbourg dneminde karlatklar ortamdan
bahsedilebilir. Febvre ve Blochun Strasbourgda bulunan son derece
canl bir disiplinleraras grubun evresinde bulunmalarnn, bu evreyi
daha da nemli hale getirdiini sylemek mmkndr. ki kurucu bu ehirde,
sosyal psikolog Charles Blondel,
11 Iggers, a.g.e., s. 53.
12 Burke, a.g.e., s. 48-51.
-
38
sosyolog Maurice Halbwachs, tarihsel psikoloji zerine alan Henri
Bremond ve Fransz Devrimi tarihisi Georges Lefebvre ile etkileim
ierisindedirler.13
Grld gibi, Annales Okulunun iki kurucusu Bloch ve Febvre,
derginin
kurulmasndan nce, yzyl dnmnde ortaya kan ve giderek yapt arya
eitli dzlemlerde cevap bulmaya balayan disiplinleraras yaklamn
nem
kazand bir akademik ve entelektel ortamda yksek renimlerini
yapmlar ve ilk almalarn gerekletirmilerdir. Febvre ve Blochun ilk
almalar ve tarihilie baklar sosyal tarihiliin ilk rneklerini veren
isimlerden ve onlarn yaratt dnsel ortamdan etkilenmi, deyim
yerindeyse iki kurucu bu yeni tr tarihiliin eteklerinden domulardr.
O kadar ki, Bloch bu etkiyi Benim kuamdan tarihiler, eski yllarda
yaplm olan almalara ifade edebileceklerimden fazlasn
borludurlar. eklinde deerlendirir.14 1929 yl ise bu borcun
denmeye balad tarihtir.
2. 1. 2. Annalesin Kuruluu ve lk Dnemi
Febvre ve Bloch, ynetimindeki Annales dergisinin ilk says 15
Ocak 1929da yaymlanmtr. Derginin yayn kurulunda tarihilerin yan
sra, corafyac Albert Demangeon, sosyolog Maurice Halbwachs, iktisat
Charles Rist ve siyaset bilimci
Andre Siegfried gibi isimler de yer almaktadr. Daha en batan
dier tarih dergilerinden biri olmamas tasarlanan derginin ilk
saysnda, tarihilerden sadece daha kapsayc bir yaklam gelitirmeleri
deil, dier disiplinlerden neler renebileceklerinin de farkna
varmalar istenmitir. Bloch ve Febvre, sosyal
bilimcilerin ncelikle ada sorunlarla ilgilendiklerini
belirtmekle birlikte, tarihilerin kaynaklarna hangi sorularla
yaklaacaklarn ancak toplumsal bilginin
dier alanlaryla uraan meslektalarnn yardmlaryla
kavrayabileceklerini savunurlar.15 Annalesin iki kurucusu,
ilerleyen yllarda disiplinleraras bir yntem
13 Fink, a.g.e., s. 79-103.
14 Aktaran: Burke, a.g.e, s. 44.
15 Tosh, The Pursuit of History, s. 121
-
39
dncesini derginin yannda yaynladklar kitaplarla da sistemli bir
biimde uygulamaya koymulardr.
Marc Bloch, 1929dan sonra Les Caractres Originaux de lHistoire
Rurale Franaise (1931) (Fransann Krsal Tarihinin Temel zellikleri),
La Socit Feodale (1939-40) (Feodal Toplum), Ltrange Dfaite (1946)
(Tuhaf Bozgun) ve Apologie pour lHistoire ou Mtier dHistorien
(1949) (Tarihin Savunusu ya da Tarihilik Meslei) kitaplarn yazmtr.
Bloch, Les Caractres Originaux de lHistoire Rurale Franaise adl
kitabnda, Fransa zelinde, krsal teknikler ile krsal geleneklerin
birlikte incelenmesi olarak tanmlad krsal tarihi incelemektedir. Bu
alanda tarmn, serfliin ya da toprak mlkiyetinin tarihi gibi daha
dar temalarda almalarn yrtld bir dnemde, Blochun incelemesiyle btn
dnyada
modern, karlatrmal krsal tarih aratrmalarnn temellerinin atld
sylenebilir. Blochun bu eserinde hem vard sonular, hem de eski
belgeleri tamamlamak iin
yakn zamanlarn haritalarn ve mevcut arazi ekillerini kullanma
gibi sonuca ulama yollar, takipilerine bir model salamtr. Bloch bu
kitabnda da, Les Rois Thaumaturgesde olduu gibi, 13. yzyldan 18.
yzyla kadar uzanan bir dnemin ele alnd, uzun vadeli deiimlerle
urayor ve Fransa ile ngiltere arasndaki
benzerlikleri ve kartlklar saptyordu. Bunlarn yannda, incelemede
gerileksel metodun kullanmas da almann bir dier dikkat ekici
zelliidir. Bloch,
bugnden ya da yakn gemiten uzak gemie ve dnp tekrar imdiye doru
bir yol izleyerek yazyordu. Daha nce bu yntemi kullanan, F.W.
Maitland ve A. Meitzeni izleyen Blochun bu metodu seleflerinden
daha sistematik bir biimde kullanp gelitirdii ve 1930lardan
itibaren krsal tarih aratrmalarnda egemen hale getirdii
sylenebilir.16
Blochun Annales kurulduktan sonraki ikinci almas La Socit
Feodale, yazarn belki de en ok bilinen kitabdr. Bu kitap, Avrupa
tarihinin 10. yzyldan 14. yzyla kadar geen dneminde, Blochun
birounu daha nce ele alm olduu klelik ve
16 Daniel Chirot, Marc Blochun Toplumsal ve Tarihsel Manzaras,
Tarihsel Sosyoloji: Blochtan
Wallersteina Grler ve Yntemler, Theda Skocpol (ed.), (2. Bask),
ev. Ahmet Fethi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2002, s.
23-32.
-
40
zgrlk, kutsal krallk, parann nemi gibi geni bir konu
yelpazesiyle uraan kapsaml bir sentezdir. Burkeun da belirttii
gibi, kitap bu ynyle Blochun mr boyu yapt almalarn bir zeti
gibidir.17 Bloch kitabnn ilk cildine tarihsel ortam inceleyerek,
kendi deyiiyle toplumsal arka plann genel koullarn
betimleyerek balar. Ardndan, eldeki teknoloji de dhil olmak
zere, feodal toplumun duygu ve dnce tarzndan dinsel tutumlarna,
halk gelenekleri