Éanlaith agus Ainmhithe Feirme agus Clóis — Téarmaíocht …fm · 2012-05-29 · 1 1. Réamhrá 1.1 Ábhar an tráchtais Is éard is ábhar don tráchtas seo ná téarmaíocht

Éanlaith agus Ainmhithe Feirme agus Clóis — Téarmaíocht

Shioncrónach agus Dhiacrónach na Gaeilge

Kevin Conroy

M.A. sa Nua-Ghaeilge

Ollscoil na hÉireann, Gaillimh

Roinn na Gaeilge

Lúnasa 2010

An Dr. Graham Isaac – Ceann Roinne

An tOll. Nollaig Mac Congáil – Stiúrthóir

ii

Clár an Tráchtais

Achoimre ....................................................................................................................iv

Buíochas ..................................................................................................................... .v

Caibidil 1: Réamhrá .................................................................................................1

1.1 Ábhar ..................................................................................................................1

1.2 Príomhfhoinsí .................................................................................................... .7

1.2.1 LASID ...................................................................................................... 8

1.2.2 Comharthaí foghraíochta ........................................................................11

1.3 Leagan amach an tráchtais ............................................................................... 12

1.4 Giorrúcháin .......................................................................................................14

Caibidil 2: An Mhuc ...............................................................................................15

2.1 An t-ainm ginearálta – muc ............................................................................. 16

2.2 An ceann fireann – collach ...............................................................................22

2.3 An ceann baineann – cráin ...............................................................................26

2.3.1 An ceann (baineann) óg – céis .............................................................. .30

2.4 Na cinn óga – bainbh, banbháin, pigíní .......................................................... 33

2.4.1 “Smallest pigling of the litter” ................................................................ 38

Caibidil 3: An Chaora ............................................................................................49

3.1 An t-ainm ginearálta – caora ........................................................................... 50

3.2 An ceann fireann – reithe ................................................................................ .58

3.2.1 An ceann fireann coillte – molt, moltachán ........................................... 62

3.3 An ceann baineann (óg) – uascán, fóisc, caora ............................................... 70

3.4 Ainmneacha eile ar aoiseanna éagsúla na gcaorach .........................................77

3.5 Na cinn óga – uain ........................................................................................... 79

3.6 Ainmneacha caorach ar chineálacha daoine .................................................... 82

Caibidil 4: An Madra ............................................................................................ 84

4.1 An t-ainm ginearálta – madra, madadh, gadhar ..............................................85

4.1.1 Malartacht chéille ...................................................................................92

4.1.2 Athrú céille diacrónach: mad(r)a(dh) vs. gadhar vs. cú ........................ 96

4.2 An ceann fireann – fearchú ............................................................................ 103

4.3 An ceann baineann – soith, bitseach, gadhairseach ...................................... 104

4.4 Na cinn óga – coileáin ....................................................................................109

iii

Caibidil 5: An Lacha ...................................................................... ......................115

5.1 An t-ainm ginearálta – lach(a), tonóg ............................................................ 116

5.1.1 Lacha ....................................................................................................124

5.1.2 Tonóg/tunnag ........................................................................................ 125

5.1.3 hwyad ................................................................................................... 129

5.2 An ceann fireann – bardal ............................................................................. 132

5.3 An ceann baineann – lacha ............................................................................ 138

5.4 Na cinn óga – lachíní, lachain óga/bheaga, éanacha lachan, ál lachan ...... .140

Caibidil 6: Conclúid ...................................................................................... ........147

Aguisíní

I Pointí LASID ............................................................................................ ..149

II An mhuc ...................................................................................................... 152

III An chaora .................................................................................................... 159

IV An madra .................................................................................................... .168

V An lacha ...................................................................................................... 172

Leabharliosta ......................................................................................................... 176

iv

Achoimre

Is í téarmaíocht shioncrónach agus dhiacrónach na Gaeilge ar éanlaith agus ainmhithe

feirme agus clóis príomhábhar an tráchtais seo. Pléifear ainmneacha roinnt ainmhithe,

mar atá, an mhuc, an chaora, an madra agus an lacha, sa Nua-Ghaeilge “Oifigiúil”,

i gcanúintí na Gaeilge, i nGaeilge na hAlban, sa tSean-Ghaeilge agus sa Bhreatnais.

Maidir le canúintí na Gaeilge, bainfear a lán úsáide as an eolas canúnach atá le fáil in The

linguistic atlas and survey of Irish dialects le Heinrich Wagner maille le foinsí eile agus

déanfar iarracht ilfhoirmeacha na bhfocal éagsúil sna canúintí a léiriú chomh maith lena

ndáileadh.

v

Buíochas

Táim ag iarraidh mo bhuíochas a ghlacadh leis an Ollamh Nollaig Mac Congáil as ucht a

chúnaimh agus a stiúrtha leis an tráchtas agus i rith na bliana freisin. B’eisean a spreag

mé le tabhairt faoin ábhar spéisiúil seo agus a threoraigh mé i gcúrsaí gramadaí.

Ina theannta sin, gabhaim buíochas leis na hollúna eile i Roinn na Gaeilge a thug

tacaíocht agus cuidiú dom i gcaitheamh an chúrsa. Glacaim buíochas freisin le duine ar

bith a d’éist liom ag labhairt faoi ainmneacha éagsúla na n-ainmhithe i gcanúintí na

Gaeilge nó sa tSean-Ghaeilge. Agus táim buíoch d’Anne Corbett as léamh profaí a

dhéanamh ar an réamhrá.

Ní bheinn in ann an mháistreacht seo a dhéanamh gan tacaíocht ón gCoimisiún Fulbright

ná ó na hollúna ó Choláiste Bhostúin.

Faoi dheireadh, táim buíoch de mo thuismitheoirí agus den teaghlach go léir a lig dom

teacht go hÉirinn don bhliain seo agus do chuile dhuine a chuidigh liom mo chuid

Gaeilge a fhoghlaim.

Is amhlaidh gur ormsa féin amháin atá an locht má rinneadh aon bhotún sa tráchtas seo.

1

1. Réamhrá

1.1 Ábhar an tráchtais

Is éard is ábhar don tráchtas seo ná téarmaíocht shioncrónach agus dhiacrónach na Gaeilge

ar éanlaith agus ainmhithe feirme agus clóis i gcanúintí na Nua-Ghaeilge agus a

bhforbairt ón tSean-Ghaeilge i leith. Beidh mé ag díriú ar chuid de na hainmhithe is

coitianta agus is tábhachtaí a bhí agus atá in Éirinn trí na haoiseanna. Tá éagsúlacht

shaibhir d’ainmneacha ar ainmhithe sa Ghaeilge ó aimsir na Sean-Ghaeilge go dtí an

nuatheanga, mar bhí an-tábhacht le hainmhithe sa tsochaí go traidisiúnta. Ina chín lae,

rinne Amhlaoibh Ó Súilleabháin cur síos ar an rud a dúirt bean a díshealbhaíodh óna

fearann beag leis agus í ag caoineadh agus ag cuimhneamh ar na rudaí nach mbeidh aici

arís choíche, ina measc, ainmhithe na feirme. Seo a leanas an chuid a bhaineas leis na

hainmhithe feirme, ina luaitear cuid mhaith de na focail a bheas idir chamáin anseo agus

a léireos éifeacht ainmneacha na n-ainmhithe:

D’fhág sé [Pádraig Deibhriús, an fear a thóg a cuid talún agus a bothán uaithi]….cró

na muc gan cráin gan céis gan banbh gan collach gan muc, mór ná mion, méith ná

trua. Ní chloisfead go brách arís búirthe mo bhó ar a lao ná ar a gamhain, na (sic)

siotrach mo láir ar a searrach ná ar a bromach ná méileach mo chaora ar a huan,

ná meigeall mo ghabhair ar a mionnán, ná grógadáil mo chirce dá heireoga ná dá

gearrcacha, ná glao mo choiligh. Ní fheicfead mo lacha bhán ná mo bhardal

bhreac ná mo ghé goir ná mo ghandal gléigeal. (de Bhaldraithe 1970, 44)

Is iad seo a leanas na hainmhithe a bheas san áireamh anseo: an chaora, an mhuc, an

madra, agus an lacha. Ar ainmneacha Nua-Ghaeilge na n-ainmhithe seo a dhíreofar go

príomha sa tráchtas seo. Pléifear na focail “oifigiúla” (má tá a leithéidí ann) agus na

leaganacha canúnacha go háirithe. Tá mé ag iarraidh malairtí na bhfocal éagsúil sna

canúintí a léiriú chomh maith lena ndáileadh. Lena chois sin, cuirfear roinnt samplaí

d’fhocail choibhéiseacha i nGaeilge na hAlban (meascán de leaganacha ó na foclóirí

agus leaganacha canúnacha) i gcruth go mbeifear in ann comparáid a dhéanamh eatarthu

agus na leaganacha i nGaeilge na hÉireann. Ní bheidh an t-eolas Albanach chomh

cuimsitheach is atá i gcás na gceann Éireannach, óir is iad na hainmneacha i nGaeilge na

hÉireann an príomhchuspóir. Luafar samplaí Breatnaise mar chomparáid fhónta freisin.

Sa chaoi is go mbeifear in ann forbairt dhiacrónach na téarmaíochta agus na bhfocal a

leanúint, beidh ainmneacha na n-ainmhithe sa tSean-Ghaeilge á bplé chomh maith.

Beidh na focail Sean-Ghaeilge choibhéiseacha agus na focail nach maireann sa Nua-

Ghaeilge (agus mar sin focail atá sa teanga nua-aimseartha nach bhfuil fianaithe sa

tSean-Ghaeilge) le sonrú, agus focail ar athraíodh a gciall le himeacht aimsire. Freisin,

2

cuideoidh an fhianaise ón tSean-Ghaeilge le ceangal a dhéanamh idir ainmneacha na n-

ainmhithe agus ionad na n-ainmhithe i measc an phobail.

Tá baint ag an méid téarmaíochta ainmhíche leis an tsochaí agus a tábhachtaí is atá aon

ainmhí áirithe don tsochaí sin. Cinnte, bhí an fheirmeoireacht an-tábhachtach anallód.

Sochaí thalmhaíochta a bhí ann in aimsir na Sean-Ghaeilge agus d’fhan sé mar seo go dtí

le deireanas1. Bhí tábhacht ar leith leis na ba – ba í an bhólacht an mhaoin agus ceann de

na haonaid airgeadra a bhí ann ag an am. Mar chruthúnas, cuimhnigh ar na táinte

líonmhara i litríocht agus i stair na tíre. De thairbhe na tábhachta sin agus thimthriall

bheatha na mbeithíoch, bhí go leor ranna agus ainmneacha dá réir ar chineálacha éagsúla

na bó. Faightear cuntas orthu siúd i dtéacsanna dlí. Bhí ranna cosúil leo siúd agus trácht

orthu agus a luach sna téacsanna dlí, ach gan a bheith chomh líonmhar sin, ag ainmhithe

eile chomh maith. Léirítear tábhacht choibhneasta an ainmhí don tsochaí ar bhealach trí

líon na n-ainmneacha ar aoiseanna éagsúla an ainmhí sin. Mar shampla, ní bheadh an

méid céanna téarmaíochta ag baint le ‘lacha’ agus ‘cat’ agus ‘gé’ agus mar a bheadh le

‘caora’ agus ‘bó’ agus ‘muc’ agus ‘capall’. Níl an tábhacht chéanna ag baint leo agus níl

tréimhsí na beatha mar an gcéanna acu ach oiread. Sa tSean-Ghaeilge agus sa Nua-

Ghaeilge araon tá a lán focal ann a dhéanas cur síos ar an mbainbhín is lú nó is laige san

ál, nó an ceann deireanach den ál: luch áil, arc, orcán, lúrcc, arc, arcán, arcalán, aircín,

an bhalláin d(h)eiridh, íochtar (neidín), deireadh díne, síobhra, iarmhar, dreolán, agus

fágálach agus ina measc. Is éard is cúis leis seo go mbíonn níos mó ceann óg ag an muc

ná ag na beithígh eile, agus bíonn na bainbh i gcoitinne níos laige ná gnáthainmhí feirme

óg agus is nós coitianta é an t-aircín a bhaint den chráin agus é a thógáil ar bhainne bó

(cf. EIF 81). Dá thairbhe sin, tá feidhm le focail mar seo agus is suimiúil go bhfuil an

oiread sin de leaganacha áitiúla ann.

Bíonn an téarmaíocht a bhaineas le feirmeoireacht sách coimeádach de ghréas agus ní haon

iontas é go maireann cuid mhór de théarmaíocht na Sean-Ghaeilge i nGaeilge an lae

inniu. Cuid de na focail, níl siad le fáil sna canúintí go léir agus uaireanta maireann focal

in Albain nach bhfuil coitianta in Éirinn a thuilleadh agus a mhalairt. Dá bhrí sin, bheifí

ag súil le go gcoinnítí go leor de na focail Sean-Ghaeilge gan mórán iasachtaí. Sa

1 Agus tá an fheirmeoireacht an-tábhachtach i gcónaí ar ndóigh, ach bíonn talmhaíocht nua-aoiseach ar siúl

anois seachas an fheirmeoireacht thraidisiúnta. Leis seo, tháinig laghdú ar líon na ndaoine a bhíos ag

feirmeoireacht, m.sh. 38% den lucht oibre ag obair ar fheirmeacha sna 1950idí luatha, ach 10% ag deireadh

na 1990idí (Lafferty et al. 1999, 10).

3

mhullach air sin, tá focal gaolmhar ag go leor de na focail seo sna teangacha Briotainise

freisin. Níor mhair na focail go léir ar ndóigh agus athraíodh ciall na bhfocal ar uairibh

agus aistríodh téarmaí ó ainmhí amháin go hainmhí éigin eile freisin:

The vocabulary of farming is normally conservative. So, for example, the Old Irish

words for ‘cow’, ‘pig’, ‘sheep’, ‘hen’, ‘wheat’, and ‘oats’ – bó, mucc, cáera, cercc,

cruitnecht, corcae – survive into Modern Irish with the same meanings. We are therefore

generally justified in taking a particular farming term to have the same meaning in Old

Irish as it has had in the modern language. However this approach must be used with

caution. For example, in the spoken Irish of Baile Bhúirne the word fothacha (fathacha)

is used of the disease of horses called ‘strangles’ in Engish. But we know from a

reference in the Annals of Connacht that in the earlier language fothach was used

primarly of nasal and pulmonary glanders, which is often fatal to horses and may be

transmitted to humans (see p. 211). Glanders was eradicated in Ireland in the nineteenth

century, so it seems that the word fothach was transferred to another equine desease with

similar symptoms. (EIF 15-16)

Ach bíodh is go mbíonn go leor focal ann i gcanúintí na Gaeilge agus sna teangacha

Ceilteacha a bhfuil an chiall cheannann chéanna acu, ní hamhlaidh i gcónaí é:

But here again it must be stressed that cognates occasionally have different meanings.

This Welsh banw ‘young pig’ has precisely the same meaning as its Irish cognate banb,

but the Breton cognate banv has acquired the meaning ‘sow with litter’. (EIF 16)

Le deighilt na Gaeilge go canúintí éagsúla agus le meath na teanga sa tír, cailleadh cuid de

na ranna agus cuid de stór na bhfocal. Uaireanta cailleadh focal amháin in áit éigin agus

focal eile in áit éigin eile; cumadh focail nua freisin, ar ndóigh. Ach mar sin féin, ag tús

na hathbheochana nuair a tosaíodh ag bailiú eolais ar na canúintí, bhí saibhreas na

bhfocal fós ann i gcuid mhór de na ceantair Ghaeltachta, mar aon le saol traidisiúnta na

tuaithe. Ach le teacht an dátheangachais agus chumhacht an Bhéarla agus athrú ó

shochaí fheirmeoireachta, thosaigh an méid focal agus an téarmaíocht sin ag dul i léig.

Tá sé seo le sonrú go soiléir in Linguistic atlas and survey of Irish dialects (LASID), a

rinneadh sna caogaidí, i gcás na gceantar inar thug duine de na Gaeilgeoirí deireanacha

san áit an t-eolas. Bhí laghdú ar stór na bhfocal agus ardú ar an méid focal truaillithe

agus ar thionchar an Bhéarla i gcásanna mar seo. Is dócha go gcoinneofar na téarmaí

ginearálta (m.sh. muc, bó, caora) níos fearr ná téarmaí a bhfuil ciall níos sonraí acu

(m.sh. samhaisc, céis, soith, uascán).

Ó aimsir na Sean-Ghaeilge go dtí an lá atá inniu ann, bíonn an teanga ag dul i dtreo na

simplíochta ó thaobh na gramadaí de, mar a dhéanas teangacha, agus athraíonn foclóir na

teanga freisin mar go gcumtar focal agus cialla nua agus cailltear cinn eile. Lena chois

4

sin tá foclóir agus réimse na Gaeilge ag éirí níos tanaí agus níos teoranta i leith ábhar

áirithe – sna haoiseanna deireanacha seo go sonrach. Mar gheall ar an athrú ó shaol

talmhaíochta agus na hainmneacha ar ainmhithe, cad chuige a mbeadh focail ag daoine

do shlí bheatha nach bhfuil baint acu léi a thuilleadh? An é gur coinníodh níos mó focal

ag cur síos ar ainmhí ar leith i gceantair a raibh tábhacht leis an ainmhí sin? Mar

shampla, dá mbeadh na caoirigh níos coitianta ná na ba i gceantar amháin, an leanfadh

“foclóir” na gcanúintí nósanna na feirmeoireachta áitiúla? Cé hiad na hainmneacha a

mhair ón tSean-Ghaeilge agus cé hiad na cinn nua a tháinig chun cinn?

Ansin mar fhianaise bhreise ar an scéal, is féidir na leaganacha agus forbairtí Éireannacha

a chur i gcóimheas leis na focail ar comhbhrí leo i nGaeilge na hAlban le go bhfeicfear

an chaoi ar athraíodh an córas Gaelach ansin. Ar fhorbair an dá chraobh mar an

gcéanna? Chomh maith leis sin, ós rud é go mbeidh mé ag déanamh taighde ar thamhain

na bhfocal seo – cuirfidh mé leaganacha Breatnaise san áireamh freisin, i gcaoi is go

dtaispeántar na difríochtaí agus cosúlachtaí idir an dá chraobh de na teangacha

Ceilteacha Inseacha.

Léiríonn córas na n-ainmneacha dlúthbhaint na n-ainmhithe leis an tsochaí thalmhaíochta.

Tá cur síos sna téacsanna dlí ar ainmneacha na n-ainmhithe ag aoiseanna áirithe, agus

bhíodh luach ar leith ag ainmhí d’aois áirithe. Pléann Kelly luach an ghamhna bhaininn

– ó Shamhain go Bealtaine:

According to the commentary on animal-values, a female calf is worth 3 scruples from its first November i.e. after weaning, until the following May (Bealtaine) when it is

approximately one year old. (EIF 59)

In Gaelic names of beasts (mammalia), birds, fishes, insects, reptiles, etc., cuirtear síos

ar thábhacht na ráithe agus ainmneacha na n-ainmhithe sa tsochaí chomh maith.

D’athraítí na hainmneacha ag pointí áirithe (tábhachtacha) den bhliain:

The first day of winter (old style) was held at the date on which animals had their names

changed, thus the foal becoming a filly, loth or lothag, the calf a stirk, gamhainn, and the

lamb a ewe, othaisg. (Forbes 1905, 87)

Tá seanfhocail ann i nGaeilge na hAlban (atá le fáil ina lán foinsí san fhoirm chéanna), a

fhógraíos go dtugtar gamhain ar an lao ar Oíche Shamhna. I nGaeilge Uibhist a Deas /

Eilean Eirisgeidh (faoin gceannfhocal crodh):

“Cattle pass into their several stages of nomenclature at certain festivals”:

5

Oidhche Shamhna – theirear2 gamhna ris na laoigh

Oidhche ‘Éill-Sheaghain – theirear aighean riutha rithisd

Oidhche ‘Éill-Brìghde – theirear trìbhliadhnaich ri aighean3

(Campbell 1972, 85)

Tá leagan de chuid den seanfhocal seo le fáil in LASID chomh maith – i bhfoclóirín pt C

(Earra-Ghàidheal; sub laogh):

/ənʹ'dʹʒe: ü.ixʹ ha. nə heru gaunə r nə .i/

an dèidh oidhche Shamhna their thu gamhna ris na laoigh

‘after Hallowe’en, you call calves ‘gamhna’

Is é dáileadh agus brí bheacht na n-ainmneacha sna canúintí agus leaganacha malartacha

díobh príomhchuspóir an tráchtais, chomh maith le forbairt na bhfocal ón tSean-Ghaeilge

agus ón gComh-Cheiltis. Ní bheidh mé ag díriú isteach go mion ar an gceist “cén fáth”,

ach tá mé ag iarraidh líonmhaireacht na n-ainmneacha a léiriú agus tréithe canúnacha a

thaispeáint. Is cinnte, gan frídín amhrais, nach féidir chuile rud ábhartha a chur san

áireamh. Táthar ag brath ar an méid eolais atá le fáil mar gheall ar chanúint ar bith nó ar

fhocal ar bith (agus an chuid den eolas sin a aimsíodh). Is féidir plé a dhéanamh ar na

háiteanna ina bhfuarthas focal éigin (agus an chiall nó an úsáid áirithe atá aige), ach

b’fhíordheacair a rá nach bhfuil nó nach raibh focal áirithe éigin i gcanúint éigin.

Tugann an Raithileach an rabhadh seo:

A word of caution is especially necessary when dealing with the geographical

distribution of Irish words, though, mutatis mutandis, it should also be borne in mind in

connection with many of the other dialect characteristics discussed in the preceding

pages. It is easy enough to say that a particular word is in use to-day in a particular area;

but to say that such and such a word is not in use in a particular district may well be

risky, in view of the fact that the vocabulary of most districts has as yet been imperfectly

explored. (O’Rahilly 1932, 244)

Agus ós rud é go bpléifear foirmeacha stairiúla den teanga chomh maith, fiú cé nach

bhfuil focal áirithe éigin in úsáid ag cainteoirí i gceantar éigin, ní hé sin le rá nach raibh

sé ann roimhe sin. Bíonn focal in úsáid sa Ghaeilge faoi láthair nach bhfuil san fhoclóir

nó ar pár ar chor ar bith agus is cinnte dearfa nach bhfuil fianaise againn ar a lán de na

focail a bhí ann sa tSean-Ghaeilge agus sa Mheán-Ghaeilge. Bíodh go bhfuil fianaise

againn ar go leor de na hainmneacha ar ainmhithe sna téacsanna dlí agus sna scéalta, ba

dheacair a chreidiúint nach raibh cinn eile in úsáid i gcaint na ndaoine nach bhfuil

2 theirear = deirtear/déarfar; abair ri ≈ tabhair (ainm) ar.

3 Leaganacha Béarla de na hainmneacha seo a tugadh: “On Halloween the calves are called stirks. On St.

John’s Eve they are called heifers again. On St. Bridget’s Eve heifers are called three-yr olds” (Campbell

1972, 86).

6

fianaithe ón tréimhse sin. Ach níl aon dul as, toisc gurb in iad na cineálacha foinsí atá ar

fáil. Is féidir a lán eolais a bhaint as ainmneacha na n-ainmhithe ar chanúintí na Gaeilge

agus ar stair na teanga, ach caithfear teorainneacha an chineáil seo eolais a choinneáil i

gcuimhne.

Mar gheall ar chanúintí na Nua-Ghaeilge agus mheath na teanga, baineann cuid

d’éagsúlacht na n-ainmneacha sna canúintí leis an gcaoi ar cailleadh focail éagsúla i

gcanúintí áirithe a mhair i gcanúintí eile – agus leis an gcaoi ar athraíodh brí bheacht na

n-ainmneacha in áiteanna:

Another point to be noted is that, wherever Irish still survives, its vocabulary tends

gradually to shrink, and its grammar break down mainly in consequence of the lowered

vitality of the language brought about by the encroachment of English and the rapid

elimination of monoglot Irish speakers. This narrowing of vocabulary is one of the

factors which have caused the dialects to drift apart. (O’Rahilly 1932, 245)

Mar shampla, idirdhealaíodh lóeg (.i. lao) agus gamain / gamuin (.i. gamhain) sa tSean-

Ghaeilge. Chiallaigh siad ‘younger calf’ agus ‘older calf, yearling calf’ faoi seach (cf.

EIF 58-60 agus DIL). Mar a luadh thuas, coinnítear an t-idirdhealú seo in áiteanna in

Albain. De réir mar a léiríos léarscáil 7 de chuid LASID, feidhmíonn an focal lao mar

fhocal coitianta ar óg na mbó in Oirthear na Mumhan (le corrshampla i gCiarraí) agus i

ndeisceart Chonnacht agus is é gamhain a fheidhmíos mar an focal coitianta orthu i

bhformhór Iarthar na Mumhan agus i gCúige Uladh. Is é laogh an focal is coitianta i

dtromlach na hAlban, ach amháin Earra-Ghàidheal, mar a bhfuil gamhainn. Má

bhreathnaítear sna himleabhair eile den suirbhé (Q 18 go háirithe), cé gurb é seo an

patrún ginearálta, is léir nach bhfuil scéal dháileadh na bhfocal seo chomh glan soiléir ar

chor ar bith. Amanna bíonn an focal neamhchoitianta fós i gcanúint mar fhocal a bhíodh

ag an seandream nó tá brí ar leith aige (lao nuabheirthe, lao bliana, lao bliain go leith).

Corruair bíonn malairt na brí ó cheart ann – gamhain ‘calf’ agus lao ‘one-year-old calf’

ag pt 58. Ach maireann an seanchóras bunaidh nó iarsma de in áiteanna freisin, cuirim i

gcás lao ‘calf immediately after birth’ agus gamhain ‘a stronger calf’ (pt 52).

Cruthaíonn athrú céille agus éagsúlachtaí canúnacha, cosúil leis an gcás seo, gur fiú go

mór mionstaidéar a dhéanamh ar ainmneacha na n-ainmhithe sa Ghaeilge.

7

1.2 Príomhfhoinsí

Seo liosta gairid de na príomhfhoinsí a bheas in úsáid:

•Foclóirí

Nua-Ghaeilge

-Foclóir Gaeilge–Béarla Uí Dhónaill (FGB)

-Foclóir Gaedhilge–Béarla Uí Dhuinnín (Duin)

-English–Irish dictionary de Bhaldraithe

-Foclóir Talmhaíochta

Gaeilge na hAlban

-The illustrated Gaelic–English dictionary le Dwelly

-Am Faclair Gàidhlig–Beurla le Colin Mark

-An Stòr-Dàta Briathrachais Gàidhlig

Sean-Ghaeilge

- Dictionary of the Irish language based mainly on Old and Middle Irish

materials agud eDIL (DIL)

Breatnais

-Geiriadur Prifysgol Cymru (GPC)

-Geiriadur yr Academi

-Y Geiriadur Mawr

•Canúintí na Gaeilge

- Linguistic atlas and survey of Irish dialects, ceithre imleabhar (LASID) (plé

breise thíos mar gheall ar an bhfoinse seo)

-monagraif chanúna

-cnuasaigh focal canúnach ó cheantair éagsúla

-bailiúcháin bhéaloidis

•Sanasaíocht

-An etymological dictionary of the Gaelic language (MacBain) (Caithfear a bheith cúramach le cuid de na díorthuithe anseo, ní ghlacann scoláirí le roinnt díobh, ach is fiú é a

chur san áireamh. Tabharfar a chuid tuairimí ar mhaithe le comparáid ar a laghad.)

-Lexique étymologique de l'irlandais ancien le Vendryes (LEIA) (níl sé

críochnaithe go fóill—A, B, C, D, MNOP, RS, TU amháin atá clúdaithe go dtí seo)

•Sean-Ghaeilge

-Early Irish Farming le Fergus Kelly (EIF)

•Gàidhlig

-monagraif agus cnuasaigh focal canúnach

•Breatnais

-The linguistic geography of Wales: a contribution to Welsh dialectology

8

Agus ina dteannta siúd, tá eolas ar chuid de na focail le fáil in ailt ó irisí éagsúla (Éigse,

Ériu, Études Celtiques, ZCP, srl.). Breathnaigh ar an leabharliosta le haghaidh na

dtagairtí iomlána agus na bhfoinsí go léir.

1.2.1 LASID

Is é Linguistic atlas and survey of Irish dialects le Wagner an fhoinse is tábhachtaí ar

fhoirmeacha canúnacha na bhfocal a bheas á bplé.

Cúlra gairid an tsuirbhé:

Thosaigh Heinrich Wagner agus a chomhghleacaithe ag bailiú eolais chanúnaigh don

suirbhé sa bhliain 1950. Tá 1,175 “ceist” sa cheistiúchán iomlán (ach cuimsíonn sé breis

agus 2,000 mír) agus baineann cuid mhór acu le saol na tuaithe:

It consists of sections concerning farm animals, the house and the work in and around the

house…terms of relationship…the parts of the body…farmwork…social functions and

entertainment. (LASID I, ix)

B’ar mhúnla atlas teangeolaíochta na Gearmáinise Eilvéisí a rinneadh an ceistiúchán don

suirbhé seo. Rinneadh iarracht an t-eolas ar an nGaeilge a fháil ó dhaoine a raibh an

Ghaeilge ab fhearr sa cheantar acu – gan mórán tionchair ón leagan scríofa ná ó

chanúintí eile má b’fhéidir. Den chuid is mó, roghnaíodh daoine nach raibh léamh ná

scríobh na Gaeilge acu i riocht is go léireofaí na tréithe canúnacha gan iad a bheith faoi

thionchar an leagain scríofa (.i. faoi thionchar an leagain chaighdeánaigh / liteartha)

(LASID I, ix). Ach ina lán cásanna, go háirithe sna ceantair a raibh an teanga imithe le

fada iontu, ní hannamh nár labhair na daoine seo Gaeilge ó bhí siad ina n-óige – breis

agus leathchéad bliain roimhe sin ar uairibh. Bhí meirg ar a gcuid Gaeilge mar sin ar

ndóigh (agus iad idir 75-90 bliain d’aois go hiondúil). Is féidir nár tugadh freagraí

“cearta”, go mór mór sna ceantair nach raibh cainteoir líofa ar bith le fáil iontu nó iad

siúd nach raibh deis acu an teanga a labhairt le duine ar bith leis na cianta:

If we have “corrupt” material en masse, i.e. sentences which are mere translations of our

English questionnaire sentences, it is not due to inefficient methods of interrogation, but

to the fact that most of our informants have not spoken Irish for many years (LASID I,

x).

Admhaíonn Wagner go bhfuarthas foirmeacha truaillithe ó chuid de na cainteoirí nach

raibh Gaeilge líofa acu a thuilleadh - “Thus, our collection reflects the different degrees

of decay of the language throughout the country” ( ASID I, x), ach sin a raibh fágtha de

na canúintí sin agus is fearr i bhfad é a bheith bailithe óir tá eolas luachmhar le fáil sna

9

hiarsmaí seo ar aon chaoi. Bíodh is gur brónach an scéal é go raibh (agus go bhfuil) an

teanga ag dul ar meath agus nach rabhthas in ann níos mó de na canúintí seo a

thaifeadadh, ina dhiaidh sin féin, ar a laghad ar bith tá iarsmaí deireanacha na gcanúintí

seo curtha ar pár agus an t-eolas sin ar fáil againn. Seo a leanas liosta de na pointí ar

chuir Wagner síos orthu (in LASID I, xi-xxi) mar:

-ba lúide a líofacht i nGaeilge ná i mBéarla

pointí: 4, 7, 10, 12, 14, 47, 65, 66 (cainteoir amháin, ní raibh na cainteoirí eile líofa ar

chor ar bith), 84

-ní raibh líofacht na Gaeilge acu nó bhí Gaeilge lag acu (daoine nach raibh in ann

comhrá a dhéanamh sa teanga a thuilleadh)

pointí: 5, 6, 6a, 8, 9, 16, 26, 27, 29, 30, 31, 52, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 66, 68, 704, 72,

87

Is féidir eolas luachmhar ar an gcanúint a bheith ag na cainteoirí seo nach raibh líofacht

na teanga acu agus iad ag tabhairt eolais don cheistiúchán. Ach ag an am céanna,

caithfear a bheith cúramach faoin eolas ó na cainteoirí seo, nó b’fhéidir gur chirte a rá

gur chóir cuimhne a choinneáil ar na fadhbanna (féideartha) réamhráite seo. Caithfear

cumas agus líofacht na bhfaisnéiseoirí teangeolaíocha a chur san áireamh nuair atáthar ag

plé fhreagraí an tsuirbhé.

Is féidir snaidhmeanna eile a bheith i gceist le suirbhé den chineál seo. Úsáideadh modh

an aistriúcháin, is é sin tugadh focal nó abairt do na faisnéiseoirí i mBéarla agus bhíodar

le Gaeilge a chur air/uirthi. Pléitear cuid de na fadhbanna féideartha a bhaineas leis an

modh seo in alt a scríobh MacLennan: (a) freagraí míchearta (de bhrí nár tuigeadh an

Béarla, nó gur tugadh freagra éigin seachas a rá nach raibh a fhios aige), (b) freagraí

míchruinne (níor tuigeadh an Béarla go beacht, ní raibh an duine in ann smaoineamh ar

an bhfreagra ceart ar an bpointe agus thug sé freagra garbh (“near enough”), (c) freagraí

‘aisteacha’ a bhaineas le duine amháin (an focal áirithe sin ag an gcainteoir sin amháin,

an cainteoir ag iarraidh a chuid eolais ar “Ghaeilge na leabhar” nó ar an “gCrua-

Ghaeilge” a thaispeáint). Is í an fhadhb is mó atá in LASID nach ndéantar tráchtaireacht

ar thromlach na bhfreagraí agus nach dtugtar míniú nó comhthéacs i bhformhór na

gcásanna sna himleabhair. An raibh an suirbhé ag lorg freagra amháin nó na

bhféidearthachtaí go léir? (na hargóintí seo ó MacLennan 1972, 54-55). Ceist

4 Ach NB nóta ASID IV, lch x “There is more Irish left in this area that I have indicated in vol. I, Introd.,

page XIV”.

10

thábhachtach í an cheist deiridh domsa, agus mé ag lorg eolais ar dháileadh focal éagsúil

sna canúintí. Ní bhaineann fadhbanna mar iad seo le suirbhéireacht teangeolaíochta

amháin, áfach, mar níl ach méid áirithe eolais ar fáil sna foclóirí srl. mar gheall ar bhrí

agus úsáid na bhfocal. Ní féidir eolas iomlán an chainteora a chur san áireamh i suirbhé

canúineolaíochta.

Chun cuid dá phointí a léiriú, pléann MacLennan cainteoir amháin (Seán Bán Mac

Grianna as Rann na Feirste, pt 78) le sampla a thabhairt ar chuid de na deacrachtaí seo:

Two other more important facts also not mentioned are his literacy in English and in

Irish (which he reads fluently), and his justifiable pride in his command of a wider, older

and richer vocabulary than the majority of his neighbours. Obviously this raised the

question of how representative of the ordinary speech of the area is the material obtained

from him. On ap 47, for instance, he is the only one to give [fo rəxi], which is

uncommon, for ‘cute’ ie. ‘cunning’[…] The forms of the verb ‘to run’ which I interpret

from the phonetic script as ‘reathfaidh’ (‘will run’) and ‘reathfann’ (‘runs’) are certainly

not those commonly used in Seán Bán’s parish. Sometimes, too, we find an older or

rarer word side by side with the common one but we are only occasionally told which is

which. The point is that in this case the choice of informant was good but knowledge of

the locality could have improved to some degree the processing of the excellent material

obtained from him. (MacLennan 1972, 54)

Beidh rudaí mar seo i gceist i gcónaí agus is annamh a thugtar eolas fairsing ar bhrí agus

úsáid na bhfocal go léir i bhfoinse ar bith. Mar sin ní féidir a rá go dtaispeánann freagra

ón suirbhé, ciall an fhocail ó chnuasach focal canúnach, leagan foghraíochta éigin ó

mhonagraf srl. gnáthúsáid sa cheantar sin. Caithfear cuimhneamh nach féidir léargas

canúineolochta a bheith uileghabhálach go hiomlán agus bíonn baol ann i dtólamh nach

mbeadh sé ionadaíoch ach oiread. Nuair a luaim sna caibidlí ar ainmneacha na gceithre

ainmhithe a bheas á bplé go mbaineann focal nó foirm fhocail ar leith le ceantar, is de

réir an eolais atá sna foinsí atá sé bunaithe. Is féidir go bhfuil leaganacha eile ann san

fhochanúint sin agus tig leis an bhfocal a bheith i bhfochanúintí eile freisin. Cé go bhfuil

an t-eolas atá le fáil teoranta, measaim go bhfuil sé sách maith le léargas bunúsach (agus

mionchuntas ar uairibh) a thabhairt ar fhoirmeacha, chialla agus dháileadh na bhfocal seo

(.i. téarmaíocht na n-ainmhithe) i gcanúintí na Gaeilge.

Tá leagan simplithe de na sonraí canúnacha á thaispeáint ar léarscáileanna de chuid

LASID. Ní thaispeántar malairtí na leaganacha go léir atá laistigh den suirbhé féin fiú.

Pléann Hughes an chaoi a n-áitíonn léarscáil 52 dáileadh róghlan de na focail ar an

gcapall sna canúintí, i gContae Dhún na nGall go háirithe – “on voit que la ligne nette

suggérée par la carte 52 de LASID i est, pour une part significative, une distorsion de la

réalité linguistique pour l’emploi de gearrán “cheval” dans le Donegal” (Hughes 1992,

11

237). Taispeántar sa léarscáil go dtugtar beathach ar ‘horse’ i dTír Chonaill, ach tugann

Hughes samplaí den fhocal gearrán (atá in úsáid in Íochtar Chonnacht agus Oirthear

Uladh de réir na léarscáile) ó cheisteanna eile in LASID a bhaineas leis an gcapall agus ó

fhoinsí eile a léiríos go n-úsáidtear gearrán le haghaidh focail choitianta ar an gcapall i

dTír Chonaill freisin. Déanann Hughes tagairt do ráiteas Uí Dhochartaigh a mhaíos nach

mbíonn teorainn ghlan idir fhoirmeacha canúnacha ná idir na canúintí féin:

…dialects which shade gradually into each other in a much more dynamic picture of

differentiation. The resulting dialect zones, if indeed they can be described as

constituting distinctive zones, have to be regarded as fairly delicate linguistic constructs,

with shifting and amorphous phonetic boundaries. (Ó Dochartaigh 1987, 202)

Seo ceann de na spriocanna atá agam anseo, foinsí eile a chuardach i riocht is gur féidir cur

leis an eolas atá in LASID agus léargas níos iomláine ar na focail seo sna canúintí a fháil.

1.2.2 Comharthaí Foghraíochta

Maidir leis na leaganacha foghraíochta, coinnítear iad mar atá sna bunfhoinsí éagsúla. Is

minic nach gnáth-IPA a bhíos iontu. Baintear úsáid as Cʹ le consan caol a chur in iúl, ar

ndóigh, mar a dhéanas lucht an léinn Cheiltigh de ghnáth. Ach ina mhullach sin, ní

bhíonn na gutaí go léir mar atá san IPA (m.sh. /λ/ nó /ʎ/ le haghaidh /ɯ/). Breathnaigh ar

na bunfhoinsí féin le haghaidh plé ar bhrí bheacht na gcomharthaí foghraíochta. Ní

dhearnadh aon iarracht na córais éagsúla a tharraingt chun rialtachta. Tabhair faoi deara

freisin nárbh fhéidir na comharthaí go léir ó LASID a chur i Microsoft Word díreach mar

atá siad sa suirbhé. Den chuid is mó baineann na hathruithe seo leis na diaicriticí, bhí

orm cuid acu a chur os cionn na litreach seachas faoina bun – ina measc seo: (ach ,

le haghaidh na gconsan pléascach neamhghlórach análaithe), (ach , le haghaidh na

gconsan pléascach díghlóraithe), (ach m , n , r le haghaidh leaganacha gutacha de na

consain seo), (consan coguasach cuimilteach srónach idir agus ), l d, agus (fuaim

atá i nGaeilge na hAlban, “strongly velarised or even uvularized” ) ( ASID IV, ix).

Taobh amuigh díobh siúd, bíonn ceannlitreacha beaga (den chuid is mó) agus

ceannlitreacha móra in LASID chun consain fortis a chur in iúl. Tá ceannlitreacha móra

anseo, de bharr nár choinnigh Microsoft Excel na ceannlitreacha beaga i gceart. Tá

tuilleadh eolais ar chóras foghraíochta LASID le fáil in LASID I (xvi-xviii) agus LASID

IV (iv-x; comharthaí foghraíochta a bhaineas le Gaeilge na hAlban go háirithe). Níl a lán

de na miondifríochtaí foghraíochta a dhéanas LASID an-tábhachtach don phlé seo (.i. an

t-idirdhealú idir / / agus / / mar shampla), mar tá an tráchtas ag tabhairt airde ar an

12

bhfoclóir níos mó ná ar an bhfoghraíocht. Ní díol suntais anseo iad na gnáth-thréithe

foghraíochta, m.sh. ó mar /ɔ/ i gCúige Uladh seachas /o/ sa chuid eile den tír nó an bhéim

ar an dara nó tríú siolla i gCúige Mumhan.

1.3 Leagan amach an tráchtais

Níl patrún díreach agam le haghaidh an chineáil seo ábhair, ach beidh mé in ann cuid den

chur chuige atá ag Wagner san alt ‘Studies in the History of Gaelic Dialects’ a leanúint ar

bhealaí sa phlé a dhéanfas mé ar na hilfhoirmeacha. Beidh caibidil ann le haghaidh

chuile ainmhí a phléifear – an mhuc, an chaora, an madra agus an lacha. Tosófar le tábla

achomair de na focail sna teangacha Ceilteacha – foirmeacha an Chaighdeán Oifigiúil

(bunaithe ar FGB, uaireanta in éineacht le foinsí eile cosúil leis an Foclóir Talmhaíochta

nó Foclóir Uí Dhuinnín), leaganacha canúnacha (foirmeacha fianaithe in LASID nó sna

foinsí canúnacha eile), Gaeilge na hAlban (leaganacha “oifigiúla” ó na foclóirí in éindí le

leaganacha canúnacha), Sean-Ghaeilge5 (DIL agus EIF), agus Breatnais (foirmeacha ó na

foclóirí, a bhfuil foirmeacha canúnacha agus foirmeacha ársa ina measc). Ina dhiaidh

sin, roinnfear an plé i rannóga mar gheall ar ainm ginearálta an ainmhí, ainm an chinn

fhireann, an chinn bhaineann agus na gceann óg. Beidh forannóga eile lena gcois más

cuí, m.sh. ‘cráin bhaineann óg’ nó ‘reithe gearrtha’.

Laistigh den phlé, beidh ainmneacha ó na foclóirí Nua-Ghaeilge agus tábla achomair den

eolas atá in ASID ina dhiaidh sin. Roghnaíodh míreanna d’fhreagraí ASID le

héagsúlacht na leaganacha go léir a thaispeáint chomh maith le léargas a thabhairt ar

dháileadh na dtéarmaí. (Beidh táblaí ag a bhfuil an t-eolas ó na pointí LASID go léir in

aguisíní ag deireadh an tráchtais.) Mura bhfuil sé soiléir, cuirim litriú Gaelach ar na

foirmeacha foghraíochta (ní gá muc a scríobh le haghaidh chuile shampla de /mo k/,

/muxk/, /m k/ m.sh.). Tugtar litriú agus gluais Wagner más ann dóibh. Rinneadh

iarracht litriú “canúnach” a sholáthar le léargas a thabhairt ar na tréithe canúnacha. I

5 Tá mé ag tabhairt brí sách leathan ag “Sean-Ghaeilge” – ó tharla go bhfuil Meán-Ghaeilge (agus Nua-

Ghaeilge Mhoch) in DIL chomh maith, beidh cuid de na focail nach bhfuil fianaithe sa tSean-Ghaeilge san

áireamh chomh maith. Má tá eolas ann ar an aois a bhaineas leis na focail, pléifear níos deireanaí é. Mar

shampla, tá an focal bardal luaite in DIL (sub lachu), ach is cinnte nach focal Sean-Ghaeilge é bardal. Is ó

A chorographical description of West or H-Iar Connaught le Ruaidhrí Ó Flaithbheartaigh é an sampla a

luaitear. Ní raibh a fhios agam ar cheart go gcuirfí an focal seo agus focail eile cosúil leis isteach faoi

“Shean-Ghaeilge”, ach ag an deireadh, b’fhearr iad a chur san áireamh agus aois an fhianaithe a thabhairt

faoi deara.

13

gcás Ghaeilge na hAlban lean mé Dwelly agus foclóir Colin Mark, agus bunaíodh aon

litriú Manainnise ar na foclóirí a luaitear sa leabharliosta. Á leanúint seo, beidh cur síos

agam i bprós ar na focail ón suirbhé agus a ndáileadh, a n-infhilleadh, a n-inscne, srl.

Cuirtear freagraí ó LASID i gcóimheas le foirmeacha ó fhoinsí eile má thugann sé cuidiú

leis na focail ón suirbhé a thuiscint. Cruthaíodh léarscáil shimplí chun dáileadh na

bhfreagraí (Éireannacha) ón LASID a léiriú má ba chuí. Mar shampla, tá cráin agus

caora i ngach áit gan mórán difríochtaí idir chanúintí (ach amháin san infhilleadh nó san

fhoghraíocht), ach tá a lán difríochtaí le sonrú i gcás focal cosúil le madra, molt, eireog.

uascán/fóisc agus na n-iliomad leaganacha Gaeilge de ‘heifer’. Comharthaítear na

treoirlínte canúnacha limistéar bunúsach na bhfocal éagsúil. Ní hiondúil go mbíonn

“líne” ghlan idir foirmeacha canúnacha, ach “idirchrios” idir na foirmeacha éagsúla nó

na leaganacha malartacha. Ach beidh léiriú radharcach bunúsach i gcás mar seo thar a

bheith cúntach agus feiliúnach le go dtaispeántar bundáileadh na n-ainmneacha i

gcanúintí na Gaeilge go soiléir. De bhrí nach bhfuil ach léarscáileanna simplí dubha

agus bána i gceist, tá siad bunaithe ar fhreagraí an tsuirbhé agus ar léarscáileanna LASID

go príomha.

Tabharfaidh mé míniú, más ann dó, ar ilíocht na bhfoirmeacha, chomh maith le cur síos ar

thábhacht an ainmhí don tsochaí agus ar thionchar na tábhachta sin ar théarmaíocht na

gcanúintí má thagann sé i gceist. Ní bheidh chuile rud roinnte go glan soiléir cionn is

nach ionann an méid eolais atá le fáil ar na focail éagsúla, ná an méid leaganacha

malartacha atá ann, ná an riachtanas le haghaidh a bplé. Déanfar comparáid leis na focail

eile atá le fáil i bhfoinsí eile, mar atá, na foclóirí agus cnuasaigh chanúnacha. Sa chaoi is

go bhfeictear forbairt agus stair na n-ainmneacha seo sa Ghaeilge, leanfaidh mé

foirmeacha na nuatheanga le córas téarmaíochta na Sean-Ghaeilge—na focail agus a

gciall ó DIL agus ansin brí na bhfocal mar a luaitear í in Early Irish Farming (fianaise ó

na téacsanna dlí) agus cur síos ar shanasaíocht na bhfocal seo. Tráchtfar ar na

leaganacha Breatnaise agus ar an bhfréamh Chomh-Cheiltise nó Ind-Eorpaise. Déanfar

iarracht míniú a thabhairt ar na difríochtaí idir ainmneacha na n-ainmhithe sa tSean-

Ghaeilge agus sa Nua-Ghaeilge.

Rinne mé iarracht nóta a chur ann má tháinig an t-eolas ó cheist eile sa suirbhé nó ón

bhfoclóirín. Uaireanta tá an t-eolas le fáil i gceist díreach in aice leis an gceann eile agus

beidh sé soiléir cén áit ar tháinig sé aisti. I gcás pointí 66 agus RC tháinig na foirmeacha

14

ó iris eile (in ord na haibítre i gcás pt 66 agus mar gheall ar uimhir na gceisteanna i gcás

RD) agus cosúil le pt 66, níl freagraí ann de réir uimhreacha na gceisteanna i gcás cuid

de na pointí eile (m.sh. pt 6, 6a, 26, 63, 64, 87, 88), ach tá foclóirín amháin tugtha.

Cuireadh na foirmeacha sin san áit cheart ar na táblaí gan aon mharc a thabhairt.

Leanfar ar aghaidh leis an gcur chuige seo le haghaidh na gceithre ainmhí. Bhí sé ar aigne

agam tuilleadh ainmhithe a phlé anseo, ach de bharr easpa ama agus spáis ní bheidh ach

na ceithre cinn a luadh cheana san áireamh anseo. Ach, de bhrí go bhfuil an buneolas

cruinnithe agam cheana féin, beidh tagairtí d’ainmneacha na n-ainmhithe eile (go háirithe

do na foirmeacha a fhaightear in LASID) anseo chomh maith má bhaineann na

hainmneacha úd leis na cinn atá faoi chaibidil sa tráchtas seo. Beidh an bhaint atá idir

ainmneacha ainmhithe éagsúla le hainmhithe eile le sonrú mar sin.

1.4 Giorrúcháin

FGB – Foclóir Gaeilge-Béarla Uí Dhónaill

LASID – Linguistic Atlas and Survey of Irish Dialects le Wagner (na ceithre imleabhar

mar aonad; luaitear uimhir an imleabhair (I, II, III, IV) ar uairibh nuair atá imleabhar

ar leith i gceist)

DIL – Dictionary of the Irish Language

EIF – Early Irish Farming le Ferus Kelly

GPC – Geiriadur Prifysgol Cymru

LEIA – Lexique étymologique de l'irlandais ancien le Vendryes

IEW – Indogermanisches etymologisches Wörterbuch le Pokorny

Duin – Foclóir Gaedhilge agus Béarla Uí Dhuinnín

OED – Oxford English Dictionary

VGK – Vergleichende Grammatik der keltischen Sprachen le Pedersen

SnaG – Stair na Gaeilge (McCone et al. eag.)

MacBain – An etymological dictionary of the Gaelic language

GOI – A grammar of Old Irish le Thurneysen

FOCL – foclóiríní tar éis fhreagraí na gceistiúchán in LASID

SG – Sean-Ghaeilge

CO – an Caighdeán Oifigiúil

15

2. An Mhuc

B’ainmhí tábhachtach ar fheirmeacha na hÉireann roimh theacht na Normannach (agus ina

dhiaidh freisin) í an mhuc chlóis. Fuarthas cnámha na muice clóis ag suímh neoiliteacha

agus cnámha muc ab ea timpeall trian de na cnámha a fuarthas ag luathshuímh

Chríostaíochta (EIF 79). Anuas air sin, tá fianaise láidir ó théacsanna dlí agus ó

théacsanna eile a léiríos tábhacht an ainmhí seo. Tá stádas réasúnta ard ag an muc sna

téacsanna eagna (“wisdom-texts”) agus sna hannála (EIF 79). Faightear focal gaolmhar

le muc na Gaeilge sna teangacha Briotainise: moch(yn)6 sa Bhreatnais agus moc’h sa

Bhriotáinis. Tá clú agus cáil ar an scéal darb ainm Scéla Mucce Meic Dathó agus

faightear ainm na muice i logainmneacha na tíre chomh maith (agus tá na muca le fáil i

litríocht agus i logainmneacha na Breataine Bige freisin cf. an scéal Math fab Mathonwy

sa Mhabinogi. Bhíodh fiamhuca ann in Éirinn agus go dtí le (réasúnta) deireanaí. Níor

mhór an difríocht a bhí idir an mhuc chlóis agus an fhiamhuc, cé go bhfuil cuma sách

difriúil ag an dá chineál muice anois: “The Irish domestic pig of this period was a small

long-legged hairy animal… It would have been quite unlike its modern counterpart,

which has been transformed over the last couple of centuries by crossing with quick-

fattening oriental types” (EIF 80).

Tábla achomair

6 mochyn ‘muc’ agus moch ‘muca’

ainm

ginearálta

an ceann fireann an ceann

baineann

na cinn óga

CO

(FGB)

muc,

mucra

collach, torc cráin (mhuice),

muc;

céis (gilt, cráin

óg)

banbh, arc(án), céis, céasóg,

crampánach, slip, sabhán

Canúintí

na

hÉireann

mu(i)c,

orc

collach, muc

fhireann/fhearann,

cionn fireann

cráin

(m(h)uice),

mu(i)c

b(h)aineann,

collach (!),

birid

banbh, banbhán, pigín, pisín

muice, arcán, slip(í)(n),

/tʹigʹinʹəl .g/ ‘young pig’,

/borə/ (‹borra›?) ‘superfluous

banbh for which there is no

teat left’, sabhán, uircín

Albain muc cullach, torc muc, cràin, muc

bhoireann,

gius(aidh)

oircean/uircean (muice),

pigean, isean (na muice)

Sean-

Ghaeilge mucc,

mát(a),

ocrad

torc, cullach, ner mucc, birit, cráin, céis

(=cráin óg),

feis, deil, aithech (i ngluaiseanna

orc(án), banb(án), lupait,

oircnín, orcín, céis,

cumlachtaid, ruisne(?),

deileng ‘suckling pig’

16

2.1 Ainm ginearálta: muc

FGB muc ‘pig’ mucra ‘swine’ (cnuas.)

Duin. muc ‘a pig (hog, sow, boar)’, mucradh ‘coll., swine, a herd or drove of swine’,

orc ‘a pig, a young pig’, porc(a) ‘a pig, a hog, a pork’, banbh (go fileata mar

ghnáthainm ar an muc), uircín ‘pig, a young pig’

LASID – tábla achomair: muc, muca

LASID pt ceist 105 ‘pig, pigs’ ainmneach iolra tuisil eile

3 Sliabh gCua mʷ kʹ nə 'mukə

4 Goatenbridge, Ard

Fhíonáin muk mukə

7 Baile Mhac Óda mʷ kʹ mukə

8 Cloich na Coillte muk mukə

14 Ceann Buí mo k mo kə

19 Cill Orglan mo k mo kə

20 Dún Chaoin muk mukə GAIR. ə vïkʹ

amháin)

Breatnais mochyn baedd, twrch

“hog” (castr):

twrch, hob (ársa)

hwch, gw s

(ársa),

banwes ~hwch

ifanc (cráin óg)

‘gilt’:

hesbinwch,

banwes, hwch

fanwes

porchell, mochyn sugno,

banw (ársa?)

“smallest piglet of the litter”

CO

(FGB)

íochtar (neide) (=ceann is lú~laige den ál), crampánach (bainbh)

“underdeveloped piglet”,

Canúintí na

hÉireann

síobhra (cf. síofra), díl(th)eoch(?), alachán(?), luchán, íochtar (neide

(/neidín)), peata, iarmhar, f(u)íolach(?), deireadh líne, sucaí, drachaidí

beag, luch áil (locháil), /ro hə/, luchaín áil, arc, deoraí, aircín, arcán,

/ no:də/, farcán, fágálach, anbhán, dreolán, íochtarán, ránaí, dorbaí,

arcalán an bhalláin deiridh, deireadh díne, crathadh an phocáin,

cláiríneach, díorfach (=díthreabhach), cuain, luch áil na cránach

Albain isean deiridh lìn, dìomatach(?) /dʹʒi:mə' əx /, seot(a)

Sean-Ghaeilge

Breatnais bach y nyth, tin y nyth, cwlyn, ratlin, ca(r)dodwyn, cardot(w)yn,

credydwyn, crebitwyn, crebitwyn, cranc(yn), crencyn, crincyn…

17

24 Fánóir mo k mo kə

30 Baile Uí

Chlúmháin mo k mo ki (/ mo kə)

31 An Droichead Nua m k mo ku

37 An Carn Mór mo k

m ki GIN. mʷ kʹə

TABHR. də 'v kʹ

40 An Lochán Beag mʷ kʹ

41 Inis Oírr mʷ kʹ mukə

51 Tuar Mhic

Éadaigh mo k mo k

54 Acaill mo k mo kə

56 An Fód Dubh mo k mo k

66 An Creagán

mo K (G ), mo k (GE)

‘a pig’ ən 'wo k (GL)

ə 'mʷiKʹ (A)

an m(h)u(i)c

67 Reachlainn

nə mo k n FOCL.

t : e bʹɛ:əx nə mïkən

‘he is feeding the pigs’

tá sé a’ beathach na

mucan

68 Cluain Maine mo k mo ku.

69 Baile Uí

Fhuaruisce, Fánaid mo k mo kə GIN. mʷ kʹə

71 Na Dúnaibh / Ros

Goill

Nə mo k.ə

116 nə m kə

76 Dún Lúiche 118 n 'wuk nə mo Kə GIN. mʷ kʹ

86 Teileann Nə mo k.ə

A Eilean Arainn muk

'urbəł ən 'vuk (easpa

GIN.)

‘the pig’s tail’

earball an mhuc

B Cinn Tìre muxk muχkən (-xk-)

D Beinn nam Fadhla

mux

mux ən tabhr. igʹə 'vu xʹkʹ (nó

vux ) aig a’ mhuic

(/mhuc)

F Taobh Siar Rois muχk mux ən GIN. nə 'muχ ʹə

Is é muc an t-ainm ginearálta seo sna canúintí i gcoitinne (agus i gcanúintí na hAlban

freisin). Tá an tuiseal tabharthach traidisiúnta (muic) i leaba an ainmnigh i gConamara

go háirithe (pt 7, 40, 41, 46). Tá réamhanálú na bpléascach neamhghlórach7 le sonrú i

dtromlach na bpointí Albanacha, seachas pt A Eilean Arainn. Mar gheall ar an uimhir

iolra, bíonn leagan an Chaighdeáin Oifigiúil, .i. muca, i dtromlach na gcanúintí, ach is

minic a bhíos mucaí le fáil i gConnachta (mar a tharlaíos lena lán ainmfhocal eile a

chríochnaíos ar ghuta neodrach: /i/ in áit /ə/ cf. SnaG 571): pt 30 (mar mhalairt le muca),

35, 37, 39, 45, 47, 49, 50, 51, 55(a), 56. Tá mucú in gcúpla áit freisin: pt 31, 32, 68 –

7 cf. SnaG 664 le haghaidh plé ar réamhanálú na bpléascach neamhghlórach i nGaeilge na hAlban.

18

Oirthear na Gaillimhe (cf. SnaG 572 “/u:/ (

19

Tá Patricia Kelly den bharúil gurbh fhéidir go léiríonn an focal feis cúrsaí canúna sa tSean-

Ghaeilge (seachas a bheith mar fhocal seanda nó fileata amháin). Dar léi, faightear an

focal seo (agus roinnt focal eile ar ainmhithe freisin) i dtéacsanna a bhaineas le deisceart

na hÉireann (Bretha Nemed agus Sanas Cormaic mar shampla) agus go léiríonn sé seo

gurbh fhocail chanúna iad i nGaeilge an deiscirt. Ós rud é go bhfuil focail ghaolmhara

Bhreatnaise ag a lán de ne focail seo, b’fhéidir go bhfuil iarsmaí de theanga Cheilteach

eile ann, nó b’fhéidir gur iasachtaí ón mBriotainis9 atá iontu (Kelly 1982). Cibé scéal é

ní mhaireann an focal seo i nGaeilge an lae inniu. Tá feis i bhfoclóir Gàidhlig-Beurla

Dwelly (thóg sé ó Gaelic names of beasts (mammilia), birds, fish, insects, reptiles, etc. le

hAlexander Forbes é) ach is cinnte nach raibh sé i gcaint na ndaoine. Tá focail eile aige

– gius ‘cráin mhuice, muc’ (agus mar intriacht freisin ‘call to pig’) agus giusaidh ‘cráin

mhuice, muc’ (agus mar scairt ar an muc freisin). Luaitear go bhfuil an focal giusaidh

baininscneach, ach firinscneach in oirthear Pheairt (ach le forainm baininscneach) agus

tugtar an sampla: an do bhiadh sibh an giusaidh? ‘have you fed the pig?’. Tá cuma

cosúil leis na focail Bhriotainise sin orthu, agus níor aimsigh mé i bhfoinse Éireannach ar

bith iad, agus ó tharla go bhfeidhmíonn na focail seo mar “ghair ar mhuc” freisin, ní

dócha go mbaineann sé leis an bhfocal feis/ guis.

Is é mát(a) focal fileata ársa eile a thugtaí ar an muc. Ní léir bunús an fhocail seo, ach

pléann Vendryes gaol féideartha ag an bhfocal seo le math (‘mathúin’ (math+ghamhain))

agus m i is na aidine (a chiallaíos ‘muc choillte, muc ramhar’):

mát «porc»; .i. muc Corm.2 876; mata .i. muc O’Dav. 1223, et mait O’Dav. 1241 pl.

mátai .i. mucci U 8887. Un monstre à plusieurs t tes porte le noms de máthae (v. à

part) ou mátae; est-ce sous l’influence de math «our» (v. à part)? —En partant pour mát

«porc» du sens de «porc à l’engrais» {=porcán} on peut songer à en rapprocher mess

«glandée», paisson» (v. à part) mais la formation du mot s’explique malaisément. Un

élément radical m - se retrouve dans lat. m i is «porc ch tré, porc gras», dont la

formation est également énigmatique. Is s’agit là de termes populaires et archaïques qui

ont servi à désigner le porc pour d’autres noms, voir sous mucc. Peut- tre faut-il

rapprocher mátae ou máthae de l’énigmatique matikan de l’inscription de Sagnon en

partant d’un mot soit à géminée soit à occlusive simple (v. sous máthae). (LEIA M-23)

Ach cárbh as ar shíolraigh an focal “muc” é féin? Is é an focal gaolmhar moch(yn) a

fheidhmíos mar ghnáthainm na muice sa Bhreatain Bheag chomh maith. Ní hé an

gnáthfhocal Ind-Eorpach (*porko-s) atá ann, ach tá an fréamh seo le fáil i nGaeilge go

fóill (orc, arc; breathnaigh thíos), ach ní fheidhmíonn sé mar ghnáthfhocal ar an

9 NB Tá an Bhriotainis ‘Brythonic’ idirdhealaithe ón mBriotáinis ‘Breton’ agus ón mBreatnais.

20

speiceas. De réir dealraimh, baintear úsáid as an bhfréamh seo le tagairt a dhéanamh don

mhuc sna teangacha Ceilteacha amháin. Ceanglaíonn MacBain don fhréamh ‘múcas’ é.

muc, a pig, Ir. muc, O.Ir. mucc, W. moch, pigs, Br. moc’h, pigs: *mukku-; Lat. m cus,

muccus, mucus; Gr. μύξα, phlegm, ἀπομύσσω, wipe the nose, μυκτήρ, nose Skr.

mu cáti, let loose. (MacBain 255)

Ach ní aontaíonn Vendryes leis an míniú seo, ach níl sé in ann sanasaíocht eile a

mholadh. Is é guta na leaganacha Briotainise (/o/) is cúis leis an bhfadhb—ardaíodh an

/o/ go /u/ roimh an nguta téamach /u/, cé gur infhilleadh an focal seo mar -thamhan sa

tSean-Ghaeilge (Thurneysen 1946, 47-8, 195). Tabhair faoi deara an méid focal eile a

bhíodh ann sa tSean-Ghaeilge a bhaineas leis an muc, cuid acu pléite cheana féin thuas.

mucc, f. «porc» […] Wd. II faut partir de *mokku-, thème en -u- passé aux thèmes en - -

(Thurn. Gramm. 48 et 195), gall. moch, singulat. mochyn; corn. m gh et mow «porcs»;

bret. moc’h «pourceaux» {=mucra} singulat. penmoc’h. Cf. sans doute gaul moccos qui

serait un dieu porc […]

C’est en celtique le nom générique du porc ou du sanglier (car les deux à l’origine ne

se distinguent pas), mais il y en a une variété d’autres, suivant l’ ge et le sexe, qui sont

entregistrés à leur place: banb «porcelet», birit «truie», cráin «id.» , cribais, féis, mát et

máta, orc et uircín, porc (empr. lat. comme gall. porchell, bret. porc’he ), suig, torc

«verrat». e glossaire d’O’Davoren, 360, en mentionne encore huit autres:

comhlachtaid, scuithid, foir, cro, cuindeol, lupait, ceis, deil (v. ACL II 254), auxquels il

faut joindre athach ou aithech «truie» et fithend (Corm.2 662) Une m me abondance de

noms caratérise le cheval (ech), le loup (fael), le saumon (eó), le corbeau (bran), etc.

animaux qui pour divers motifs pr taient à des renouvellements de dénomination. En

brittonique aussi, le porc ou le sanglier ont divers autres nom gall. baedd m., hwch m,

carnan f., twrch m.

On a depuis longtemps proposé d’éxpliquer le mot mucc en le rattachment à le famille

de lat. m cus «morve» […] ais ces rapprochements, peu satisfaisants pour les sens, se

heurtent à cette difficulté qu’on doit partir en celtique d’un mot à vocalisme radical o. Il

s’agit visiblement ici, comme pour d’autres noms d’animaux, d’une formation expressive

caractérisée par une géminée . C’est tout ce qu’on peut dire. ( EIA -68-69)

Tá iléagsúlacht ar leith sa tSean-Ghaeilge ann in ainmneacha an ainmhí áirithe seo (agus

cinn eile freisin). uann Vendryes “animaux qui pour divers motifs pr taient à des

renouvellemnets de dénomination” agus luaitear go minic geasa mar chúis go seachnófaí

agus go gcaillfí seanainm anmhithe áirithe agus go dtugtar ainm nua orthu. Cé go bhfuil

an seanainm Ind-Eorpach ann go fóill, ar chúis éigin cuireadh mucc ina ionad sa

ghnáthúsáid. Ní de bhunús Ind-Eorpaise é a focal seo dar le atasović de bharr nach

bhfuil focail ghaolmhara dearfa i dteangacha Ind-Eorpacha eile ag na focail Cheiltise seo

agus is dócha gur focal iasachta ó theanga neamh-Ind-Eorpach é ( atasović 2009, 275).

Luann sé chomh maith gur bhfuil an focal seo i gcanúint na Gearmáinise (.i. Fränkisch)

san fhoirm Mucke ‘Mutterschwein, cráin mhuice’, ach focal iasachta ón nGaillis atá ann

21

sa chás seo de réir dealraimh ( atasović 2009, 275 luann sé teagmháil le Stefan Zimmer

mar fhoinse le haghaidh an fhocail seo).

Faoi dheireadh, an gnáthfhocal Ind-Eorpach ar an muc, a mhaireas sa tSean-Ghaeilge mar

orc ‘muc óg’, cé go bhfuil sé mar fhocal eile ar an muc i gcuid de na canúintí níos

deireanaí:

orc «porc eune» et quelquefois «petit d’animal quelconque», archaïque et poetique; .i.

muc «porc» O’Dav. 1308, .i banb «cochon de lait» ACL III 310; orc muice traduisant

cumlachtaid «cochon de lait» Corm.2 306 […] Remonte certainement à *[p]orko- et par

suite doit tre rapproché de lat. porcus, porcellus, vha. farah, vangl. fearh «porc», lit.

pàszas «verrat», vpruss. pras «petit cochon». C’est un mot du vocabulaire du Nord-

Ouest. Peut- tre le nom des Orcades, irl. Innsi Orc, en est-il tiré. Pok. 841. (LEIA O-

28)

Luaitear freisin leaganacha gaolmhara eile sa phlé ar an bhfocal orc: leaganacha

díspeagtha orcán, oircnín (gl. porcellus); agus ansin an focal in úsáid le haghaidh

ainmhithe eile: oirce, oircne «chien bichon» (LEIA O-28). Is é seo an focal as a dtagann

an focal porcus agus pork an Bhéarla (trí Fhraincis) freisin. Tá an focal fós in úsáid sa

Nua-Ghaeilge (nó bhí go dtí le deireanas). Níl sé i bhfoclóir Uí Dhónaill, ach tá sé i

bhfoclóir an Duinnínigh: orc ‘a pig, a young pig’. I bhfoclóir Béarla-Gaeilge de chuid

Mhic Cionnaith, tá muc luaite mar an gnáthainm Gaeilge ar an muc ach luaitear orc mar

“ ocosely” freisin. Tugtar sampla den fhocal i bhfoclóir ane chomh maith: orc ‘pig,

swine, hog’ – ná déan cró roimh na hearcaibh ‘do not build a sty before you get the

pigs’ dim. orcán. B’fhéidir nach bhfuil an focal orc i ngnáthúsáid an lae inniu (is dócha

nach bhfuil), ach faightear é i roinnt cnuasach d’fhocail chanúnacha. ar shampla, bhí

sé in úsáid i gcanúintí na umhan mar a léiríos an cuntas ar “Théarmaí agus Seanchas

Feirmeoireachta” san iris Béaloideas – is “ainm eile ar mhuic” é orc i nGaeilge Mhúscraí

(Ó Muimhneacháin 1944, 34). Agus tá leaganacha díspeagtha de (orcán, arcán, srl.) in

úsáid go fairsing i nGaeilge Chonnacht agus i nGaeilge Uladh le haghaidh ainm ar an

mbanbh—uaireanta feidhmíonn sé mar ghnáthfhocal ar an muc óg agus in áiteanna eile

cuireann sé síos ar chineál áirithe bainbh (breathnaigh thíos le haghaidh plé ar

ainmneacha na mbanbh). Bíonn leaganacha a thosaíos ar /a/ níos coitianta anois, ach ní

haon iontas é malartacht /o/ agus /a/ faoi bhéim sa tSean-Ghaeilge ná i nGaeilge an lae

inniu (cuirim i gcás cos ~ cas, boladh ~ baladh, folamh ~ falamh, focal ~ facal, mór ~

már, fada ~ fota srl.).

22

2.2 An ceann fireann – collach (cullach, torc)

FGB collach, torc

Duin collach, torc, muc

LASID – tábla achomair: collaigh, collach, torc, cullaich, cullach

LASID pt ceist 111 'boars' léarscáil 31 'boar'

1 An Rinn koŁigʹ (ko igʹ) kə'Ł x

2 Cnoc Mheilearaí kułigʹ kl x

7 Baile Mhac Óda ko l digʹ kə'l.d x

8 Cloich na Coillte kəl xə k

əl x

18 An Coireán k ligʹ (k l- “strongly

velarized”) kl x

20 Dún Chaoin (GIN.U.) kʹʲeun k l gʹ

ceann collaigh kl x

23 Dúlainn k ligʹ kułəx

25 Cinn Mhara kołəx : kołəx

34

Lisín na hEillte,

Gleann na

Madadh kol koləx

37 An Carn Mór ko əx mʷ kʹə (UATHA) ko əx

40 An Lochán Beag ko ə ko əx

41 Inis Oírr mʷ kʹ fʹirʹən (UATHA) ko əx

44 Ros Muc muk èrən / koləx (UATHA) kołəx

48 Leitir Fraic muk ɛ ən ‘male pig’ muc

fhearann (UATHA) koləx

51 Tuar Mhic

Éadaigh kol koləx

53 Leithinis Curraun koləx mʷ kʹə (UATHA) ko x

58 Béal Deirg k .lI k ləx

59 Baile an Chaisil ,koləx 'mʷ kʹə (UATHA) kołəx

65 Ó Méith kʹ N fʹirən ‘boar’ (UATHA) ko :

67 Reachlainn kol: x

68 Cluain Maine kɔ: :a

72 An Craoslach ko : h

77 Loch an Iúir mo 'kirʹən ‘male pig’

muc fhireann (UATHA)

ko :

83 Dúbinn kɔ aχ (UATHA)

86a Gleann Cholm

Cille kɔ : :

A Eilean Arainn ku .ɛ n IOL (cullaichean?) ku’

B Cinn Tìre ku xʹ’ ku x

C Earra-Ghàidheal to (UATHA) tor.h

D Beinn nam

Fadhla ku əx

E Leòdhas ku əx

F Taobh Siar Rois tɔrhk

Níl scéal na muice firinne sa teanga chomhaimseartha an-chasta ar chor ar bith. Collach

an focal atá ag beagnach chuile phointe in Éirinn (idir ceist 111 agus léarscáil 31), ach

amháin na pointí nár thug freagra iontu. Is féidir collach muice a bheith ann chomh

23

maith (pt 37, 53, 59, faoi cheist 111) Tá an focal seo le fáil in Albain (litrithe agus

fuaimnithe níos gaire don tSean-Ghaeilge, .i. cullach) (pt A, B, D, E) agus ar Mhanainn

(/ɛ:δi/ leagan eile tugtha le haghaidh thuaisceart an oileáin ach ní raibh mé in ann aon

eolas ar an bhfoirm seo a aimsiú). Ach is é torc an focal ag pt C agus F. Tá an focal seo

le fáil i nGaeilge chomh maith ar ndóigh ach is dócha nach mbaintear feidhm as sa

ghnáthchaint.

Mar gheall ar an bhfocal Sean-Ghaeilge cullach, ní raibh a chiall teoranta don chollach

muice amháin. D’úsáidtí an focal seo le ainmhithe fireanna eile tráth freisin – an stail go

háirithe cf. DIL cullach (a) boar (b) stallion. Úsáidtear é le hainmhithe eile fós i

nGaeilge an lae inniu san fhrása “collach phortáin” (ach ní thugtar ar an stail é níos mó)

agus i nGaeilge na hAlban mar “cat fireann” freisin. Cúngaíodh sainbhrí an fhocail seo

in Éirinn ar aon chaoi agus anois déanann sé tagairt don mhuc fhireann go príomha.

Pléifear an focal seo a thuilleadh faoin bplé mar gheall ar an stail. Tá leaganacha eile sa

suirbhé seo freisin – mar shampla, an leagan tuairisciúil leis an aidiacht fhireann. Níl

aon leagan mar seo tugtha ar an léarscáil ach faightear cúpla sampla (mar mhalairt gan

amhras) i bhfreagraí an cheistiúcháin: muic fireann (pt 41), muc fhireann (pt 44, 48, 77),

agus cionn fireann (pt 65).

Is léir ó shanasaíocht an fhocail seo go mbíodh ciall níos leithne aige (mar a chonaiceamar

thuas le collach ‘stail capaill’) agus gur cúngaíodh an chiall tar éis tamaill agus anois

déanann collach tagairt don mhuc fhireann go príomha. San alt ar fhocail Cheiltise le

haghaidh na gcapall, luann Kelly an focal Sean-Ghaeilge muccullach leis an mbrí

‘collach muice, muc fhireann’ (á chur i gcóimheas leis an bhfocal echcullach ‘stail’ agus

Breatnais march keillawc ‘stail’). Níl an focal seo mar cheannfhocal in DI , ach tá sé le

fáil faoin gceannfhocal láth ‘rutting season’: “im muccullach for mucc(h)u .i. i n-aimsir

laith, aws i 144.6 Comm”. De réir chuntas Kelly, aidiacht a bhíodh san fhocal

c(a)ullach ‘an té ag a bhfuil magairlí, fireann’– mar sin echcullach agus muccullach, ach

sa Mheán-Ghaeilge cruthaíodh ainmfhocal ón aidiacht seo (leis na cialla ‘muc fhireann,

torc’ agus ‘stail’) ach anois sa Nua-Ghaeilge, déanann sé tagairt don mhuc fhireann

amháin10

(Kelly 1997, 53).

Tuilleadh eolais ar shanasaíocht na bhfocal seo:

10

Tá collach (portáin) ‘male crab’ in FGB freisin, ar ndóigh, agus collach ‘the male of various animals a

boar, a he-ass, a stallion, a male crab-fish; al. a fat heifer’ in Duin., ach is iondúil go ndéanann sé tagairt

don chollach muice.

24

MacBain: cullach OI callach, cullach, caullach, Briotáinis ka oc’h, “entire,” qellecq, epithet for

stallions and boars, *ka u ko-s >*kalljo- ‘testicle’ Breatnais caill ‘testiculus’, eán-

Bhriotáinis quell root kal ‘hard’ as in clach, cf. Laidin culleus ‘bag, scrotum’, Sean-

Fhraincis couillion, Sc. culls ‘testicles’ hence cullbhoch ‘wether-goat’ ( acBain 116-

117)

Vendryes: cullach m. th. en -o-, «sanglier, verrat, étalon» … gl. porcum Sg. 66 b 25 […] Stokes a

proposé US 72 de rapprocher le nom brittonique du testicule, gall. caill, mbr. quell, cf.

gaul. callio- (Calliomarcus, glosé equi ungula pour inguina, Do. 239, aussi epo-calium

m me sens), cf. Pok. 924 (à rapprocher de colainn «chair»? v. à part). Le dérivé mbr.

quellecq, quellocq serait «l’épithète des étalons et des verrats» Ernault RC VIII 36,

Gloss. 532 s. ( ue c verrat ’A.). Synonyme, bret. ca oc’h, de *kallukko-. Le mot

irlandais remonter à *kallu-ko- (Stokes). One a peut- tre le mot de bas dans la glose,

losuill .i. caull testiculus, Goidelica 75 § 21 (Dúile Laithne), voir sous caull à part; voir

aussi calad et cailech. (LEIA C-284-5)

Níl an focal calloch ~ cailloch nó a leithéid aimsithe agam sa Bhreatnais. Breathnaigh ar

choileach le haghaidh tuilleadh eolais ar shanasaíocht an fhocail sin ós rud é gur dócha

gur shíolraigh an focal sin agus an focal Breatnaise ceillog ón bhfréamh chéanna ar

shíolraigh collach aisti. Is iad magairle (macrall, magarla sa tSean- / Mheán-Ghaeilge)

no uirí (SG uirge) gnáthfhocal an lae inniu (nó leasainm mar “chloch”), ach dar le

Vendryes gurbh fhocal na sanasán é caull (cf. caill na Breatnaise) (LEIA C-50).

Is léir go meascadh na focal collach agus coileach le chéile sa Mhanainnis11

: collagh (.i.

collach) ‘the male of an animal, stallion’, collagh muck /k l x 'mük, kɔlax 'mo k/ ‘boar’,

collagh cabbyl /k l x 'kʹa:vəl, kɔlax 'kʹa:b əl/ ‘stallion’, collagh kayt /kɔlax 'kat/ ‘tomcat’,

collagh kiark /kɔlax 'kʹa:rk/ ‘hencock’, agus collagh thunnag /kɔlax 'tɔnag/ ‘drake’

(Broderick 1984, 89) ach kellagh (.i. coileach) chiark, kiark ‘cock’, kellagh guiy /kʹelʹax

'gɛi, kʹalʹax ' ɛi, kal x gei/ ‘gander’, agus kellagh thunnag /kʹalʹax 'tun g/ ‘drake’

(Broderick 1984, 247).

Focal eile atá in úsáid i nGaeilge na hAlban agus a bhí sa tSean-Ghaeilge é torc (fós in

FGB torc ‘boar’, torc allta ‘wild boar’). I bhfoclóir Ghaeilge na hAlban le Dwelly, torc

= ‘collach coillte’ in Ìle (cóngarach do phointí A agus B mar a bhfuil cullach faoi

choinne ‘boar’ in ASID b’fhéidir go bhfuil idirdhealú idir an dá fhocal seo sa chuid sin

d’Albain). Is é twrch an focal gaolmhar atá sa Bhreatnais. Tá an cuma ar na focail seo

go bhfuil baint acu leis an bhfocal orc. Luann MacBain an fhoirm *t-orko-s *orco mar

atá in uircean cf. porkos. Ní cheanglaíonn Vendryes an focal torc go díreach le

11

Cuimhnigh nár coinníodh na difríochtaí idir na consain chaola agus leithne go han-mhaith i nGaeilge

Mhanann, go háirithe i gcás /k/ agus /g/, cf. SnaG 712.

25

*porkos, áfach, ach is dócha go raibh an focal seo faoina thionchar. Arís, cosúil le muc,

baineann an focal torc leis na teangacha Ceilteacha amháin.

torc “verrat” particulièrement avec l’épithète allaid, «sanglier» […] torc allid “verrat

sauvage” gl. aper Sg. 37 b 1 […] e correspondant gallois twrch ‘porc’ se dit aussi du

sanglier, mais en gallois on emploie plut t baedd ou baedd coet pour sanglier, avec le

fém. carnen “laie” {cráin allta} d’autre part twrch daear pour la taupe. Le mcorn. torch

gl. magalis (Voc.) et en breton tourc’h…est le non du verrat. En irlandais m me, il y a

pour le sanglier un autre nom, ner (v. à part), et on emploie au ourd’hui collach, nom

généal du «m le».—Un celtique *torkos et isolé, on ne peut songer à lle rattacher à lat.

porcus (v. sous orc); tout au plue pourrait-on admettre avec F. Sommer IF XI 91 une

contamination de *porko- et d’un ancien *trogo- supposé pour expliquer bas lat. troia

“truie” ZCP III 473, et WP II 642, Pok 1032. En tout cas le rapport établi entre

*[p]orkos et *torkos et ancien, comme le prouve la célèbre légende du Twrch Trwyth

gallois, auquel correspond Orc Tréith en irlandais, Corm.2 1018 et qui est le porcus

Troynt de l’Historia Britonum…Autre explication par H. Wagner KZ XXV 70 n. 3l

mot taboo, sur *to-org- “détruire”, d’ailleurs déformé sur le noms du “porc”.

(LEIA T-115)

Ach de réir Porkorny san Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch faoi (s)terg-,

(s)treg-:

gr. στεργάμος χόπρων Hes. τάργαανον “Weinessig”…. vielleicht lat. troia ,Sau’

(*troi g ‘die Dreckige’) das aber auch zu mir. trogaid ‘gebiert’ gohören könnte ob air.

torc, cymr. twrch, acorn. torch, bret. tourc’h ‘Eber’ aus *trogos nach [porc]- ‘Schwein’

umgebildet sei, ist unsicher, doch könnte es asl *torkos zur Gruppe aus Tenuis gohören.

WPII 641 f., WH II 707, Vasmer 3,12. (IEW 1032)

Cé nach bhfuil sanasaíocht an fhocail seo cinnte, is léir ó Vendryes, ón iontráil in DIL agus

ó fhoclóir an Duinnínigh go mbaineann an focal torc leis an muc fhiáin, ach go háirithe.

I nGaeilge (na hÉireann) an lae inniu, tá roinnt fianaise ann go bhfuil baint ag an bhfocal

torc leis an torc allta go háirithe: de réir fhoclóir an Duinnínigh - torc “a boar or hog esp.

wild… “boar” male of pig is collach”12

agus i nGaeilge Mhúscraí tugtar torc nó fiadh-

thorc nó fiadh-chollach “ar an bhfireannach allta” (Ó uimhneacháin 1944, 35). ar

gheall ar an tSean-Ghaeilge, thugtaí an dá fhocal ar an dá chineál muice firinne, áfach,

má chuirtí an aidiacht cheart leo—samplaí ó DIL: cullaigh allaigh, torc allaid ‘wild

boar’, torc allid gl. aper, tuirc ḟorais ‘domestic boars’. Doiléire eile atá sa scéal, níl sé

soiléir (domsa) an í an mhuc fhiáin fhireann amháin atá i gceist nó an é torc an t-ainm

ginearálta a thugtaí orthu. Mar shampla, tugtar an focal Béarla boar ar an muc (chlóis)

fhireann agus ar na muca fiáine, .i. “wild boars”. Tá an chiall ‘hog’13

agus ‘(wild) boar’

araon ag an bhfocal twrch sa Bhreatnais. Dar le GPC, tagann sé ón bhfréamh *tu erk-

12

Tugtar muc allta ~ muc allaidh ~ muc fhiadhain ~ fiadh-mhuc ‘wild pig or boar’ in Duin freisin. 13

Níl chiall chruinn ag an bhfocal hog i mBéarla ach an oiread: OED ‘hog’: I.1a A swine reared for

slaughter; spec. a castrated male swine, a barrow-pig or barrow-hog; hence, a domestic swine generally; 2a

used as the name of the species, and so including the wild boar and sow: = SWINE. Is ainm ar na muca i

gcoitinne i mBéarla Mheiriceá é hog.

26

‘torri’, is é sin ‘bris, gearr, réab’. Ní féidir liom breithiúnas a thabhairt ar na hiarrachtaí

éagsúla le sanasaíocht na bhfocal seo a mhíniú. Agus mar a dúradh ag tús an phlé seo ar

na muca, caithfear coinneáil i gcuimhne nach raibh mórán difríochtaí idir an mhuc chlóis

agus na muca fiáine in aimsir na Sean-Ghaeilge mar atá anois (EIF 80).

I dtaca leis an bhfocal Sean-Ghaeilge ner, míníonn DIL é mar fhocal eile (fileata) ar an

gcollach muice; bíonn sé i ngluaiseanna mar ner .i. torc (allaid) (cf. Sanas Cormaic 968,

eyer 1905). Dar le Vendryes, ciallaíonn an focal seo ‘torc allta’ (sanglier) agus

baineann sé leis an bhfocal neart:

ner «sanglier», vieux mot poétique conservé par les glossateurs […] Sans doute

spécialisation d’un ancien nom du «m le», voir sous nert. Cf. gall. ner «chef, seigneur»

(LEIA N-11)

Mar gheall ar nert, luann sé “un radical *ner- désignant la force, particulièrement la

virilité: skr. nár- «homme, m le»…gr. ἀνήρ «homme»” ( EIA N-11).

Tá an focal baedd ‘collach muice’ sa Bhreatnais maille le focal atá gaolta le torc na

Gaeilge, mar atá, twrch ‘borra, torc (fiáin), collach muice’. Níor aimsigh mé eolas ar

shanasaíocht an fhocail seo, ach spéisiúil go leor tá an focal baedh ag faclair.com (ó

Dwelly, de réir dealraimh, ach ní raibh mé in ann é a aimsiú san fhoclóir féin – ó

Appendix to Dwelly's Gaelic English Dictionary (eag. Douglas Clyne) mar sin is dócha).

Tá sé marcáilte mar “seanchaite” agus le AF (=Gae ic names of beasts… srl.. le

hAlexander Forbes). Ní thugtar aon eolas sa bhreis ar bhfocal baedd ‘boar’ sa leabhar

sin. Ní dóigh liom gur fíorfhocal Gaeilge atá ann, ach b’fhéidir leagan Gaeilge den

fhocal Breatnaise beadd? (Níl sé in DIL ná luaite in GPC).

2.3 An ceann baineann – cráin

FGB cráin (mhuice), muc

Duin cráin (muice), muc, muc ainidhe ‘sow with young’, muc bheireatais ‘a breeding

sow’

LASID – tábla achomair: cráin (m(h)uice), muc b(h)aineann, muc (bhoireann)

LASID pt ceist 110 ‘sow, sows’ iolra tuisil eile

1 An Rinn krɑ:nʹ ; kʹe:ʃ ‘sow’ krɑ:ntə 2 Cnoc Mheilearaí krɑ:nʹ krɑ:nəxə

5 Cill tSíoláin,

Gleann Phádraig krɑ:nʹ

krɑ:nə GIN. nə 'krɑ:nəx

TABHR igʹən 'xrɑ:nʹ

aig a’chráin 10 An Sciobairín krɑ nʹ ikʹə’ krɑ:ntə

27

18 An Coireán krɑ :nʹ ʷɪkʹə

GIN.IOL. nə

grɑ:ntə

19 Cill Orglan krɑ :nʹ ɪkʹ krɑ :nʹtʹ 23 Dúlainn krɑ:nʹ krɑ:ntəxə

30 Baile Uí

Chlúmháin krɑ :nʹ 'krɑ :nʹ 'wɪkʹĕ

31 An Droichead

Nua krɑ:nʹ kr :nʹ ' ɪkʹə

36 Béal Átha Glúinín krɑ :nʹ krɑ:ntï ʹ 40 An Lochán Beag krɑ:nʹ krɑ:ntəxi: 41 Inis Oírr mʷɪkʹ bïnʹən 42 Inis Meáin krɑ:nʹ krɑ:Ntrəxi:

46 Carna pra:nʹɪkʹ

“sow with piglings”

52 Cluain Cearbán krɑ:nʹ mʷɪkʹə 53 Leithinis Curraun mo k wïnʹən krɑ:ntɑxə 54 Acaill krɑ:nʹ krɑ:nʹtʹaxə 57 Port an Chlóidh krɑ:nʹ krɑ:ntəxɪ 60 Áth an Chláir krɑ:nʹ mʷɪkʹə

61 Tobar an Choire

& An Choraigh kra:n 'wɪkʹə GIN. nə krɑ:nəx

74 Gort an Choirce kr :nʹ iol. kr :nəNi 78 Rann na Feirste ə xr :nʹ kra:nʹəNi 114 GIN. kr :n x 83 Na Cruacha kr :Nʹ 'wɪkʹə 86 Teileann kr :nʹ B Cinn Tìre muxk C Earra-Ghàidheal m x orən

D Beinn nam Fadhla (nótáilte nach bhfuil

muca ar an oileán)

Is é cráin an focal is coitianta ar an muc bhaineann de réir an tsuirbhé – uaireanta sa leagan

cráin mhuice (cráin muice gan séimhiú corruair). Is féidir cráin a thabhairt ar ainmnithe

baineanna (pórúcháin) eile, ach baineann an focal seo níos dlúithe le muc ná le hainmhí

ar bith eile.14

I gcás na n-ainmhithe eile, is iondúil go mbíonn ainm an ainmhí áirithe ann

i ndiaidh “cráin”: cráin róin, cráin ghé, cráin eala, cráin phortáin (samplaí ó FGB). I

nGaeilge an Chláir, thugtaí cráin ar ghé “ar a tarna hál” agus ath-chráin a bhí uirthi “an

bhliadhain ina dhiaidh sin” (Mac Clúin 1940 I, 260). Tá éagsúlacht i bhfoirm iolra an

fhocail seo. Is é cránacha an leagan sa Chaighdeán Oifigiúil agus tá na foirmeacha

cránacha, cránta, crántacha, crána i gCúige Mumhan; crántaibh (seanfhoirm an tuisil

thabharthaigh iolra in úsáid mar bhunfhoirm iolra in Oirthear na Gaillimhe, cf. SnaG

573), crántachaí, cráinteacha(í), crántrachaí i gCúige Chonnacht; cráintí, cránannaí,

cráineannaí i gCúige Uladh de réir na bhfreagraí in LASID, ach is dócha go bhfuil

leaganacha eile ann lena gcois. Ní fhaightear leagan iolra an Chaighdeáin Oifigiúil,

14

Is é cráin (mhuice) ‘sow’ an chéad chiall a fhaightear in FGB i gcás na n-ainmhithe eile níl ainm an

chineáil ainmhithe idir lúibíbí – cráin róin, cráin ghé, cráin eala, cráin phortáin, agus cráin dhubh.

28

cránacha, sa suirbhé ach ag pt 2. Níor tugadh mórán freagraí le haghaidh uimhir iolra an

fhocail seo i gCúige Uladh (trí cinn amháin).

Is féidir an t-ainm coitianta (muc) a úsáid leis an gceann baineann a chur in iúl chomh

maith (sa tSean-Ghaeilge, cf. DIL) agus tá fianaise ar an úsáid seo in LASID leis an

aidiacht baineann: muic baineann /mʷ kʹ bïnʹən/ in Inis Oírr (pt 41), muc bhaineann (pt

53), muc baineann (pt 65). Tá muc léi féin ag pt A agus B in Albain agus ceann leis an

aidiacht boireann (= baineann tugann de Bhaldraithe an fuaimniú /birʹəN/ in Gaeilge

Chois Fhairrge – díshamhlú/díshrónaí nó faoi thionchar fireann?), muc bhoireann /mux

vorən/ ag pt C. Tá nótaí ag pt D agus E ag míniú nach bhfuil muca coitianta (nó le fáil ar

chor ar bith) ar na h-Eileanan Siar agus ní thugtar freagra le haghaidh “sow”. Pléifear an

focal seo a thuilleadh thíos, ach tá cúpla sampla den fhocal céis in úsáid mar sow: pt1

/kʹe: / ‘sow,’ pt 2 /kʹe: ə/ ‘young sow,’ agus pt 18 /kʹe: v ikʹə/ céis mhuice ‘young sow’.

Tá an focal /pra:nʹ kʹ/ “prainic (?)” ‘sow with piglings’ le haghaidh pt 46 (Carna), ach

níor éirigh liom tásc ná tuairisc an fhocail seo a aimsiú. I gcuid de na foinsí canúnacha

eile, tá focail ann a chuireas síos ar chineáil áirithe de chráin, mar shampla an dá fhocal

seo ó Mhúscraí:

Muc bheireatais [birid] ‘cráin torrach’

Muc ainidhe ‘cráin go mbeadh ál aici’ (Ó uimhneacháin 1944, 34-35)

Tá an birid ‘breeding sow’ i bhfoclóir Uí Dhuinnín freisin. An focal seo atá fós in úsáid

sa chanúint seo (mar mhalairt leis an leagan eile), nó an é sin míniú ar an leagan eile?

(Níl feidhm na lúibíní cearnacha róshoiléir san alt seo, bíonn cúpla úsáid ann de réir

cosúlachta - leagan eile sa chanúint, seanleagan, míniú, cúrsaí foghraíochta?)

Bhí an focal cráin ann sa tSean-Ghaeilge, maille le focail eile freisin. Pléadh feis thuas

(cráin mhuice nó muc an chiall. Seo a leanas focail a thugtaí ar mhuca baineanna sna

téacsanna dlí le sainiú ó EIF (lch 79-88):

cráin ‘sow’

birit ‘breeding sow’ (ó bhunús “one which bears”, cf. an briathar beirid15), brú birite

‘uterus of a sow’

deiling cráin le dhá ál ~ dhá bhliain d’aois

trichem cráin le trí ál ~ trí bliana d’aois

feis cen lacht ‘milkless sow’ (feis: focal seanda le faoi choinne na cránach [DIL: a

sow (an old word, used in poetry and archaizing lit.)])

15

Ina phlé gairid ar an bhfocal luann arstrander gluais O’Clery birid .i. cr in .i. muc bheiriotais (díreach

mar atá ag Ó Muimhneacháin) agus gur cheangail Cormac é don bhriathar cheana ina shanas (Marstrander

1910, 386).

29

Níl brí bheacht na bhfocal deiling agus trichem soiléir ar chor ar bith. Tugtar na mínithe

seo a leanas in DIL:

deil ‘female pig two years old’ deileng ‘sucking pig’ ach samplaí a léiríos bríonna éagsúla “.i. deleng muice fríth

and. no deil muice .i. muc da bliadan” agus “o deiling .i. o muic da hal .i. da

bliadain”

trechem ‘three-year-old pig’ samplaí: deling .i. mucc dá bliadain ... o deling co

trichem