Angst bij kanker

Angst voor terugkeer van kanker

In wetenschap en praktijk

Dr. Petra Servaes, GZ-psycholoog i.o. tot Specialist

Marieke van de Wal, MSc, onderzoeker Prof. dr. Judith Prins, klinisch psycholoog

Workshop NVPO ‘Dag voor de Praktijk’

18 juni 2015

Introductie

Petra Servaes GZ-psycholoog i.o. tot Klinisch psycholoog Afdeling Medische Psychologie Radboudumc [email protected]

Marieke van de Wal Onderzoeker / psycholoog Afdeling Medische Psychologie Radboudumc [email protected]

Angst voor recidief

Workshop

• 13:35 – 13:55 Inleiding onderwerp (wetenschappelijk)

• 13:55 – 14:50 Casuïstiek borstkanker en darmkanker

• 14:50 – 15:00 Plenaire discussie

Wetenschappelijke inleiding

Angst voor terugkeer van kanker

“Angst of zorgen over de mogelijkheid dat de kanker terug zal komen of zal

groeien in hetzelfde orgaan of in een ander deel van het lichaam”. (Vickberg, 2003)

• Universeel aanwezig1,2

• Reële angst

• Normale angst vs. Klinische angst1

• Langdurig probleem3,4

Prevalentie verhoogde angst

Onderzoek Radboudumc:

• Borstkanker: 31% (curatief, operatie met evt. aanvullende behandeling).

• Prostaatkanker: 25% (curatief, gelokaliseerde ziekte waarvoor prostatectomie met evt. aanvullend bestraling).

• Colorectaalkanker: 38% (curatief, operatie met evt. aanvullende behandeling).

Gevolgen

• Slechtere kwaliteit van leven3

• Slechter emotioneel welbevinden3

• Distress3

• Gezondheidszorg specifiek3,5

• Minder tevreden met zorg • Meer zorgconsumptie:

• frequenter medisch contact • Meer vraag naar medisch onderzoek

• Echter, ook ‘positief gedrag’: reguliere zelfcontrole van de borst, gebruik van zonbescherming, minder gebruik tabak, leefstijlaanpassing.

Patiënt Medisch

Zorgverlener Psycholoog

FCR in de praktijk

• FCR in de verpleegkundigen praktijk, wat bevindingen5:

• Frequent probleem • 77% van de verpleegkundigen schat dat angst bij 10-25% voorkomt,

overige >33%.

• De helft (52%) van de verpleegkundigen geeft aan ‘meestal’ door te verwijzen bij FCR.

• Problemen5: • Lastig te ontdekken: patiënt bespreekt het niet. • Angst is een normale emotie, hoe herken je klinische angst?

• Wat kun je er aan doen? Naar wie verwijs je door?

Patiënt Medisch

Zorgverlener Psycholoog

Angst: bij wie?

• Factoren die samenhangen met meer FCR3,4

• Jongere leeftijd • Vrouw

• Psychologische comorbiditeit • Blijvend last ondervinden van fysieke symptomen – bijwerkingen • Verminderd psychologische welzijn en emotioneel functioneren

• Toename in frequentie van contact met zorgverleners.

Patiënt Medisch

Zorgverlener Psycholoog

Angst: bij wie?

• Onduidelijk3,4 • Objectieve ziekte-kenmerken: Tumortype, tumorstadia, Tijd sinds

diagnose.

• Demografisch: opleidingsniveau.

Patiënt Medisch

Zorgverlener Psycholoog

Angst: Herkennen

Ontevredenheid

Blijvend last van bijwerkingen

Moeite met maken van

toekomstplannen

Frequent medisch contact

Verzoek extra med. onderzoek

Onzekere persoonlijkheid

Psychische kwetsbaarheid (?)

Weinig sociale steun

Dwangmatigheid in handelen

Veel fysieke klachten

Zorgvermijding

Patiënt Medisch

Zorgverlener Psycholoog

Jonge leeftijd

Vrouwelijk geslacht

Pt geeft het zelf aan

Herbeleving

Angst: Vaststellen

• Screening

• Cancer Worry Scale (CWS): NL, gevalideerd (+/- 2min)6

• Fear of Cancer Recurrence Inventory (FCRI): NL, gevalideerd (+/- 5min)1

• Klinisch interview1

• Clinical Interview FCRI-SF: Engels (30 min)

- Frequentie en duur van angst - Aanwezigheid van gedrag om angst te verminderen - Verstoring op emotioneel vlak door angst

- Functionele beperkingen door angst

Patiënt Medisch

Zorgverlener Psycholoog

Interventies

• Bij voorkeur: Stepped Care Model

Patiënt Medisch

Zorgverlener Psycholoog

Verpleegkundige interventie (o.a. psycho-educatie)

Zelf management

‘blended’ therapie

Gespecialiseerde zorg 10%

20%

70%

Interventies

• Geen evidence-based behandeling: wél resultaten pilot studies.

• Groepstherapie vs. Individueel

• Acceptance and Commitment Therapy (ACT)

• Cognitieve Gedrags Therapie (CGT)

• Mindfulness-Based Stress Reduction (MBSR)

• Cognitieve Existentiële Therapie (CET)

Patient Medisch

Zorgverlener Psycholoog

Radboudumc

• SWORD-study: Behandeling van verhoogde angst voor terugkeer van

kanker.

• Individuele cognitieve gedragstherapie

• Kortdurend: 8 sessies

• Blended therapie: Online + Offline therapie onderdelen

Patient Medisch

Zorgverlener Psycholoog

CASUS 1

Casus 1 mevrouw Pietersen

• Mevrouw Pietersen. • 61 jaar • Borstkanker in 2011

• Behandeling: borstsparende operatie, radiotherapie, hormoontherapie. • Aangemeld door verpleegkundig specialist

Casus 1 mevrouw Pietersen

• Welke thema’s zijn aan bod gekomen?

• Angst identificeren

• Triggers/uitlokkers van angst

• Cognities • Gedrag

• Andere zaken die je graag nog zou willen weten van patiënte?

Mw. Pietersen

GEVOLGEN

Gedrag • Verpleegkundige bellen • Dagelijks zelfonderzoek • Terugtrekken • Geen plannen maken Emotioneel • Bezorgdheid over toekomst • Stemmingsproblemen

PERSOONSKENMERKEN

Demografisch • 61 jaar, vrouw, LBO opleiding

Medisch • Borstkanker in 2011 • Operatie en radiotherapie • Ziet af van chemotherapie • Borstkanker bij moeder & zus

COGNITIES • Niet-helpende gedachten,

zoals “ik voel iets, dat is vast weer kanker”

• Twijfel over juiste keuze behandeling

• Piekeren TRIGGERS Intern: Lichamelijke sensaties Extern: Zien van TV programma’s over kanker. Rouwadvertenties. Confrontatie met kanker bij vrienden en kennissen. Controles

ANGST VOOR

TERUGKEER VAN KANKER

Casus 1 Behandeling

• De behandeling

• Wat voor behandeling is geïndiceerd?

• Welke componenten/onderdelen zijn mogelijk geschikt? • Wie zou de behandeling kunnen doen?

Graag horen wij jullie ideeën.

Casus 1 Behandeling

• Cognitieve gedragstherapie

• Blended care (5 FTF, 3 chat/tel, 1 fu FTF)

• Website: Filmpjes, psycho-educatie, opdrachten (lezen, luisteren, doen, testen).

Videofragment ‘de psycholoog’

Videofragment ‘angst’

Casus 1 behandeling

1) Intake en model angst voor terugkeer van kanker

2) Doelen stellen: Meer grip op angst

Minder invloed van angst op mijn stemming Minder mijn leven laten beïnvloeden door angst

3. Cognitieve herstructurering a.d.h.v. registratie opdrachten (5G schema)

4. Gedragsexperimenten

5. Mindfulness & Ontspanning

6. Terugval preventie plan en terugblik

6. Terugval preventie plan en terugblik

Casus 1 metingen

• 4 metingen

• Vóór therapie • Direct na therapie • 6 maanden na therapie

• 12 maanden na therapie

• Tussentijdse metingen (grip op angst)

CASUS 2

Casus 2

• Mevrouw Jansen

• 50 jaar • Alleenstaand, 3 kinderen: zoon (8 jaar) zoon (10), dochter (15) • Echtgenoot in 2010 overleden tgv een auto-ongeluk

• Moeder woont naast hen. Betrokken in de zorg.

• Rectumcarcinoom in 2011, 2013 recidief

• Behandeld met: chirurgie, chemotherapie & radiotherapie. Na tweede behandeling definitief stoma

• Angst: continu gevoel dat er steen boven haar hangt. Probeert alles te doen om te voorkomen dat kanker nog een keer terugkomt.

Casus 2 mevrouw Jansen

Overleg met je buurman/buurvrouw/tafelgenoten:

• Wat zou je willen weten van deze patiente om een angst voor recidief

model te kunnen invullen? • Triggers/uitlokkers van angst

• Cognities • Gedrag

GEVOLGEN Gedrag • Dwanghandelingen

(tandenpoetsen) • Vermijding (niet praten) Emotioneel • Gespannen, somber, moe.

Fysiologisch • Lichamelijk onrustig

PERSOONSKENMERKEN

Demografisch • 46 jaar, vrouw, alleenstaand,

man overleden hersentumor, gesloten persoonlijkheid, gericht op anderen.

Medisch • Rectumcarcinoom in 2011 • Operatie, chemo &

radiotherapie • Recidief 2013 + behandeling • Echtgenoot verloren aan kanker

COGNITIES • “ik voel iets, er is vast iets aan het

groeien” • “Als ik dit eet, dan roep ik het op

mezelf af als ik weer ziek wordt” • “Mijn moeder mag niet wegvallen,

ik red het niet alleen”.

TRIGGERS Intern: Lichamelijke (pijn)klachten of veranderingen. Extern: • Medische controle afspraken. • Verslechtering gezondheid moeder. • Ongezond eten of drinken

ANGST VOOR TERUGKEER

VAN KANKER

Mw. Jansen

Plenaire discussie

Angst bij kinderen?

Angst in de palliatieve setting?

Ervaring en behandeling vanuit verschillende disciplines?

Referenties

• 1 Simard, S. and J. Savard (2015). "Screening and comorbidity of clinical levels of fear of cancer recurrence." J Cancer Surviv.

• 2 Skaali, T., et al. (2009). Fear of recurrence in long-term testicular cancer survivors. Psychooncology 18(6): 580-588.

• 3 Simard, S., et al. (2013). "Fear of cancer recurrence in adult cancer survivors: a systematic review of quantitative studies." J

Cancer Surviv.

• 4 Savard, J. and H. Ivers (2013). "The evolution of fear of cancer recurrence during the cancer care trajectory and its

relationship with cancer characteristics." J Psychosom Res(0).

• 5 Thewes B, Brebach R, Dzidowska M, Rhodes P, Sharpe L, Butow P. Current approaches to managing fear of cancer

recurrence; a descriptive survey of psychosocial and clinical health professionals. Psycho-Oncology. 2014;23:390–396. doi:

10.1002/pon.3423.

• 6 Custers J. The Cancer Worry Scale: Detecting Fear of Recurrence in Breast Cancer Survivors. Cancer Nurs. 2013;00:1–7