Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Olsztynie ul. 1 – Maja 3, 10-117 Olsztyn tel. 089 5212687, fax 089 5212688, e-mail: [email protected]ANALIZA TRADYCJI WIEJSKIEGO BUDOWNICTWA JEDNORODZINNEGO NA OBSZARZE WOJEWÓDZTWA WARMIŃSKO- MAZURSKIEGO OLSZTYN 2010
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Olsztynie
ul. 1 – Maja 3, 10-117 Olsztyn tel. 089 5212687, fax 089 5212688, e-mail: [email protected]
ANALIZA TRADYCJI
WIEJSKIEGO BUDOWNICTWA JEDNORODZINNEGO
NA OBSZARZE WOJEWÓDZTWA WARMIŃSKO-
MAZURSKIEGO
OLSZTYN 2010
2
ANALIZA TRADYCJI
WIEJSKIEGO BUDOWNICTWA JEDNORODZINNEGO
NA OBSZARZE WOJEWÓDZTWA WARMIŃSKO-MAZURSKIEGO
Zespół autorski:
Tekst:
Iwona Liżewska
Joanna Porębska-Srebrna
Marzena Zwierowicz
Fotografie:
Iwona Liżewska
Rysunki, opracowanie map
Marzena Zwierowicz
OLSZTYN 2010
3
SPIS TREŚCI
1. Temat, cel, zakres i podstawa opracowania 5
2. Krajobraz wsi województwa warmińsko-mazurskiego 7
3. Warunki naturalne 9
4. Krótki rys historyczny 12
5. Projekty typowe, inspiracje regionalne 14
6. Układy przestrzenne wsi 16
7. Układy przestrzenne zagród 20
8. Formy zabudowy mieszkalnej i gospodarskiej, zasięg występowania 22
9. Bryła domu 26
10. Bryły budynków gospodarskich 31
11. Konstrukcja, materiał 34
12. Detal 36
13. Mała architektura 40
14. Zieleń 42
15. Bibliografia 43
16. Ilustracje
4
1. TEMAT, CEL, ZAKRES I PODSTAWA OPRACOWANIA
Temat
Tematem opracowania jest rozpoznanie i analiza tradycyjnego budownictwa
mieszkalnego i gospodarskiego wsi na terenie województwa warmińsko-mazurskiego
jako elementu determinującego unikalny krajobraz kulturowy regionu.
Cel
Celem opracowane jest analiza i określenie typów oraz cech
charakterystycznych jednorodzinnej wiejskiej zabudowy mieszkalnej i gospodarskiej
jako materiału wyjściowego do projektowania współczesnych domów mieszkalnych,
zgodnych z tradycją budowania na terenie województwa, a stanowiących nowoczesną
kontynuacją regionalnej architektury. Ważnym elementem pracy jest identyfikacja
istotnych różnic i określenie zasięgu występowania poszczególnych typów historycznej
zabudowy tak, aby nowopowstające projekty mogły być precyzyjnie adresowane
do poszczególnych podregionów.
Zakres
Opracowaniem objęto tereny wiejskie województwa warmińsko-mazurskiego
poza zasięgiem miast i terenów podmiejskich. Na terenie wsi województwa solidna
i trwała zabudowa murowana sprzed II Wojny Światowej przetrwała na skalę
nieporównywalnie większą niż w innych częściach Polski. W opracowaniu analizowana
jest zabudowa wartościowa, która w pozytywny sposób determinuje kształt krajobrazu.
Za podstawową jednostkę odniesienia i podziału terytorialnego przyjęto powiat.
Opracowanie nie ma charakteru studium etnograficznego.
Podstawy opracowania
Opracowanie wykonane na zlecenie Zarządu Województwa Warmińsko -
Mazurskiego przez Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Olsztynie
Oddział Terenowy Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie,
w celu przygotowania wskazań i zaleceń projektowych do konkursu architektonicznego
„Twój dom – dialog z tradycją”.
Podstawą opracowania jest materiał przygotowany na zlecenie Krajowego
Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków przez zespół autorski – Joanna Porębska -
5
Srebrna, Marzena Zwierowicz - dotyczący zróżnicowania regionalnego form
przestrzennych i architektonicznych zabudowy wiejskiej na obszarze Warmii i Mazur,
szczegółowe badania terenowe poprzedzone kwerendą kartografii i ikonografii
historycznej, analiza dokumentacji przechowywanej w archiwach Wojewódzkiego
Urzędu Ochrony Zabytków i Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków
w Olsztynie oraz materiał fotograficzny zgromadzony zarówno na potrzeby tego
opracowania, jak i wcześniej. Ważnym materiałem źródłowym są „Materiały
ikonograficzne – zbiory Prowincjonalnego Konserwatora Zabytków Prowincji Prusy
Wschodnie, pocz. XX wieku – IS PAN”, a także niemieckie mapy topograficzne z
początku XX wieku w skali 1:25 000.
6
2. KRAJOBRAZ WSI WOJEWÓDZTWA WARMIŃSKO-MAZURSKIEGO
Województwo warmińsko - mazurskie, to jeden z najatrakcyjniejszych regionów
Polski. Malownicze wzgórza morenowe i doliny poprzecinane niewielkimi rzekami,
lasy i tysiące jezior, a także wiekowe aleje przydrożne, piękne panoramy wsi
z czerwonymi dachami i dominującą wieżą kościoła, założenia podworskie i pałacowo -
parkowe, licznie rozproszone gospodarstwa kolonijne zatopione w zieleni, dobrze
zagospodarowana przestrzeń publiczna, domy budowane na skalę i potrzeby zwykłego
człowieka współtworzą harmonijną, dobrze rozpoznawalną przestrzeń. Krajobraz
kulturowy, wyjątkowe walory środowiska naturalnego, wspaniała przyroda to potencjał
nie do przecenienia w skali europejskiej. To baza, na której może i powinna opierać się
strategia rozwoju regionu. Wielkim zagrożeniem dla tych wartości jest współczesna,
chaotyczna i nie dostosowana do otoczenia nowa zabudowa, która nie tylko niszczy
historyczne układy przestrzenne, ale równocześnie poprzez swoją agresywną formę
i brak poszanowania tradycji degraduje unikalny krajobraz kulturowy. W krajobrazie
wiejskim Warmii i Mazur pojawia się coraz więcej domów, które nie tylko dalekie są
od historycznych uwarunkowań i rozwiązań lokalnych, ale wręcz szpecą otoczenie.
Większość z nich to projekty powtarzalne (z różnych polskich i zagranicznych
katalogów), nie dostosowane do miejscowych warunków i krajobrazu kulturowego.
W tradycji regionu już od końca XIX wieku leży stosowanie projektów
typowych, wykorzystujących lokalne materiały budowlane. Były to projekty prostych,
funkcjonalnych i nowoczesnych jak na swoje czasy domów, które na trwale wpisały się
pejzaż Warmii i Mazur. Pora nawiązać do tych dobrych praktyk. W trosce o harmonijny
rozwój przestrzeni wiejskiej ochronę jej unikalnych walorów Zarząd województwa
podjął inicjatywę, która ma na celu promocję i popularyzację nowych wzorów domów
jednorodzinnych, domów nowoczesnych, trwałych i ładnych nawiązujących do lokalnej
tradycji i wpisujących się w historycznie ukształtowany krajobraz kulturowy.
W krajobrazie wiejskim województwa identyfikujemy tradycyjne formy
w pozytywny sposób dominujące, nadające unikalny charakter przestrzeni kulturowej.
Formy, których współczesna kontynuacja zagwarantuje harmonijny rozwój i nie tylko
nie zniszczy krajobrazu, ale go wzbogaci. W opracowaniu przeanalizujemy tradycyjne
formy zabudowy mieszkalnej i gospodarczej, która jest głównym składnikiem
krajobrazu wiejskiego. To właśnie te obiekty powinny być źródłem inspiracji dla
projektowania nowej zabudowy jednorodzinnej. To ich cechy takie jak lokalizacja na
7
działce, bryła, wykorzystanie i zestawienia materiałów budowlanych
i wykończeniowych, decydują o wyjątkowym charakterze krajobrazu wsi województwa
warmińsko - mazurskiego.
8
3. WARUNKI NATURALNE
Ukształtowanie terenu w obrębie województwa warmińsko-mazurskiego jest
wynikiem akumulacyjnej i erozyjnej działalności ostatniego zlodowacenia
i następujących po nim wielu złożonych procesów. Charakteryzuje je olbrzymia
różnorodność form – od terenów płaskich po tereny o deniwelacji ponad 100m. Efektem
okresu postoju i topnienia lodowca jest szeroki pas utworów morenowo-czołowych
tereny najwyższe ciągnące się od pd. - zach. części województwa do pn. - wsch., na
północ od niego rozciągają się rozlewiska jeziorne z żyznymi namułami oraz na
południe warstwy żwirów i piasków wypłukiwane spod lodowca, tworzące sandry –
piaszczyste równiny. Utwory polodowcowe występują w postaci piasków, żwirów,
iłów, glin zwałowych i głazów narzutowych. Gleby wytworzyły się na podłożu
zwałowych glin polodowcowych, głównie w postaci średnich i lekkich bielic,
w mniejszym stopniu gleb brunatnych. W niewielkim stopniu występują gleby bagienne
i tylko miejscowo czarne ziemie - mady. Gleby najcięższe, gliniaste występują na
terenach północnych województwa, najlżejsze przeważają w południowej części
regionu. Często występuje duża mozaikowatość gleby. Ok. 30% gruntów rolnych
zalicza się do III klasy bonitacyjnej, ok. 46% do klasy IV, ok. 24% do klas V i VI.
Cechą charakterystyczną regionu jest bardzo bogata sieć wodna, którą tworzy
olbrzymia ilość jezior oraz cieków. Różnej wielkości jeziora i oczka wodne są
pochodzenia polodowcowego (jeziora rynnowe, morenowe, wytopiskowe, zaporowe)
i charakteryzują się małym zróżnicowaniem stanów wód. Rzeki i strumienie mają
niewielkie dorzecza i zróżnicowane spadki. Działem wodnym są wzgórza morenowe.
Rzeki spływające w kierunku północnym wyróżniają się dużym spadkiem,
meandrującym przebiegiem, często w jarach. Spływające na południe rzeki mają
łagodny nurt i rozlewają się w szerokich podmokłych dolinach.
Klimat omawianego regionu jest bardzo zmienny, na styku klimatów morskiego
i kontynentalnego, z przewagą kontynentalnego i odbiega swą surowością od średniej
krajowej. Średnia roczna temperatura wynosi od + 6 do +7,50 C. Średnia roczna ilość
opadów wynosi od ok.550 do 650 cm, choć w poszczególnych latach jest bardzo
nieregularna. Okres wegetacyjny trwa od 190 do 200 dni i jest znacznie krótszy niż w
innych regionach Polski, nawet o kilka tygodni. Ponadto występują często późne
9
przymrozki wiosenne (czerwiec) i wczesne jesienne (wrzesień, październik).
Przeważają wiatry północno-zachodnie. Głębokość przemarzania gruntu jest największa
w kraju, dochodzi do 1,4 m.
Cechą charakterystyczną regionu jest rozwinięta gospodarka rolno-leśna. Największe
obszary upraw rolnych występują na terenach północnych i centralnych, w obszarze
występowania lepszych gleb. Na obszarze piasków sandrowych w południowej części
obszaru występują głównie lasy, które pokrywają ponad 30% obszaru Warmii i Mazur.
Największe kompleksy leśne to Puszcza Piska, a także Puszcza Borecka i Romincka.
Przeważają lasy iglaste (głównie sosnowe). Wśród gatunków liściastych dominują dęby,
brzozy, olchy i buki. Poza lasami występują charakterystyczne zbiorowiska wodno -
torfowiskowe. Tak rozległym siedliskom leśnym i wodnym towarzyszy bardzo bogata
i zróżnicowana fauna, wiele gatunków podlega ochronie.
Wg podziału J Kondrackiego na regiony fizyczno-geograficzne występują następujące
jednostki fizyczno-geograficzne (rys. nr 2):
RÓWNINY – tereny o najmniejszych deniwelacjach; w północnej części o krajobrazie
polodowcowym równin morenowych z dorzeczami dolnego biegu rzek Pasłęki i Łyny;
w części południowej tereny o krajobrazie młodoglacjalnym sandrowych pojezierzy z
dorzeczami rzek Szkwa, Omulew, Pisa. Są to:
1. Równina Warmińska
2. Równina Ornecka
3. Równina Sępopolska
4. Równina Mazurska
5. Równina Kurpiowska
POJEZIERZA I DOLINY – tereny o największym zróżnicowaniu ukształtowania, o
krajobrazie młodoglacjalnym w większości pagórkowatych pojezierzy, miejscowo /gł.
w południowej części zasięgu/ pojezierzy sandrowych, z siecią licznych jezior różnej
wielkości i dolinami rzek. Są to:
6. Żuławy Wiślane
7. Pojezierze Iławskie
8. Pojezierze Brodnickie
9. Dolina Drwęcy
10. Pojezierze Olsztyńskie
10
11. Pojezierze Mrągowskie
12. Kraina Wielkich Jezior Mazurskich
13. Kraina Węgorapy
14. Pojezierze Ełckie
WZNIESIENIA – tereny o największych deniwelacjach, o krajobrazie młodoglacjalnym
najwyższych wzniesień morenowych i pagórkowaty, z najmniejszą siecią cieków
wodnych. Są to:
15. Wzniesienia Elbląskie
16. Garb Lubawski
17. Wzniesienia Mławskie
18. Wzniesienia Górowskie
19. Garb Szeski
20. Puszcza Romincka
11
4. KRÓTKI RYS HISTORYCZNY OBSZARU WOJEWÓDZTWA
Z UWZGLĘDNIENIEM ZMIAN W KRAJOBRAZIE OSADNICZYM.
Województwo warmińsko-mazurskie to obszar złożony z kilku krain
historycznych o bogatej i wielowątkowej przeszłości, na przestrzeni dziejów
wchodzących w skład różnych organizmów państwowych.
Początki państwowości na tych ziemiach sięgają wieku XIII, kiedy to zakon
krzyżacki, sprowadzony na ziemie Prusów przez księcia Konrada Mazowieckiego
(1225), na podbitym terytorium tworzył własne, sprawne i dobrze zorganizowane
państwo, rozciągające się pomiędzy dolną Wisłą a Niemnem. Decyzją papieża
Innocentego IV (1243) ziemie pruskie zostały podzielone na 4 diecezje: chełmińską,
pomezańską, sambijską i warmińską, w których 2/3 obszaru należało do zakonu,
pozostała 1/3 do biskupa. Z chwilą podboju ziem pruskich zakon podjął akcję
kolonizacyjną prowadzoną w oparciu o lokacje na prawie chełmińskim, co do dzisiaj
znajduje odzwierciedlenie w zachowanym – czytelnym i regularnym - układzie
przestrzennym zakładanych wówczas miejscowości. Do połowy XIV w. powstała gęsta
sieć osadnicza, która obejmowała blisko 1400 wsi. Granica średniowiecznej kolonizacji
przebiegała wzdłuż linii Nidzica – Olsztynek – Szczytno – Ryn – Gołdap. W tym
okresie, w zasadniczym zrębie ukształtowała się też sieć parafialna. Podwaliny wielkiej
własności ziemskiej zaczęły kształtować się po II. pokoju toruńskim (1466), kiedy to
zakon osłabiony militarnie i gospodarczo wieloletnią wojną (1454 - 1466), zmuszony
był spłacać zaciężne wojska nadaniami ziemskimi. Przełomową datą był rok 1525,
kiedy to po przejściu ostatniego wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego na luteranizm,
nastąpiła sekularyzacja państwa zakonnego i utworzenie Prus Książęcych, świeckiego
księstwa, zależnego od króla polskiego. Dotyczyło to obszaru całego państwa
zakonnego z wyjątkiem Warmii, czyli tej części diecezji warmińskiej, która została
wydzielona jako uposażenie biskupa warmińskiego i pozostała przy katolicyzmie oraz
na ponad 300 lat ściśle związała się z Koroną Królestwa Polskiego. Konsekwencją tego
podziału było powstanie granicy konfesyjnej (protestanckie Prusy, katolicka Warmia),
widocznej wyraźnie w społecznej strukturze do roku 1945, znajdującej też swoje
odzwierciedlenie w krajobrazie kulturowym.
Powstanie królestwa Prus (1701) i podjęta przez władców pruskich na obszarach
dotychczas słabo lub w ogóle nie zasiedlonych, szczególnie zaś na terenach
puszczańskich, intensywna akcja kolonizacyjna przesunęła granicę osadnictwa znacznie
12
na południe i wschód regionu. Powstające wówczas wsie, miały - w przeciwieństwie do
średniowiecznych lokacji na planie owalnicy - charakterystyczny układ przestrzenny
ulicówki, z zabudową skupioną wzdłuż jednej drogi wiejskiej.
Rezultatem I rozbioru Polski (1772) było przyłączenie Warmii do królestwa
Prus. Od tej pory podlegała ona tym samym procesom i przeobrażeniom społeczno-
gospodarczym co pozostałe ziemie królestwa. A były one zasadnicze. Wiek XIX -
powstanie państwa niemieckiego, uwłaszczenie chłopów, reformy agrarne, powstanie
kolei, rozwój przemysłu – przyniósł wyraźne zmiany w organizacji państwowej i
stosunkach społecznych, jak i krajobrazie wiejskim. W drugiej połowie XIX wieku
zabudowa murowana zaczęła wypierać drewnianą, powstawały licznie kolonie, tj.
pojedyncze gospodarstwa lokowane poza obrębem wsi, pojawiły się budynki
użyteczności publicznej o architekturze projektowanej i odgórnie narzucanej przez
państwo (szkoły, leśniczówki, dworce wraz z infrastrukturą), powstała gęsta sieć alei
przydrożnych oraz wiejskie cmentarze, położone w terenie otwartym lub na skraju wsi.
Kolejne, już nie tak radykalne, ale bliskie duchowi nowoczesności zmiany
przyniosły pierwsze dekady XX wieku. Powszechny w całej Europie ruch regionalny,
idee modernizmu, a także w przypadku Prus Wschodnich liczne parcelacje oraz
zniszczenia jakie przyniósł kataklizm I. Wojny Światowej przekształciły, a na
niektórych obszarach nawet przeorały pruski krajobraz. Powstały wówczas liczne
osiedla i wsie o nowych układach przestrzennych oraz zabudowie realizowanej
wg typowych, obowiązujących na terenie całych Niemiec wzorników.
Wyraźną cezurę czasową stanowi II. Wojna Światowa i zmiany, jakie ze sobą
przyniosła. W wyniku porozumień jałtańskich niemiecka prowincja Prusy Wschodnie
została podzielona pomiędzy Polskę i Związek Radziecki. W granice państwa polskiego
włączono jej południową część, tj. ok. 2/3 obszaru. W 1945 roku utworzono Okręg
Mazurski, z czasem przekształcony w województwo olsztyńskie. Kilkakrotnie
po wojnie zmieniało ono swoje granice i obszar. Województwo warmińsko-mazurskie,
w obecnym kształcie jest efektem reformy administracyjnej z roku 1998 i obejmuje
różne krainy historyczne: Warmię (dawne księstwo biskupie, o wyrazistych i dobrze
rozpoznawalnych granicach), Mazury (nazwa obejmująca wschodnie i południowe
tereny województwa, upowszechniana od połowy XIX w., dla określenia obszarów
zamieszkiwanych przez ludność polskojęzyczną, głównie wyznania ewangelickiego),
Powiśle (nazwa historycznie używana w stosunku do dorzecza Wisły i Nogatu,
współcześnie używana dla określenia ziem na zachód od Pasłęki, dla których do dzisiaj
13
nie znaleziono odpowiedniego desygnatu w języku polskim), Barcję i Natangię (ziemie
w północnym pasie województwa, których nazwy i granice uległy dziś zatarciu), część
ziemi chełmińskiej (Ziemia Lubawska i Nowe Miasto Lubawskie), jak również
niewielki skrawek Żuław (okolice Elbląga) oraz historycznego Mazowsza (gm. Janowo
i Janowiec Kościelny). Z uwagi na to, iż część nazw historycznych uległa rozmyciu,
a obecna struktura powiatowa nie zawsze uwzględnia podziały historyczne, na potrzeby
niniejszego opracowania stosowane będą głównie nazwy odnoszące się współczesnych
podziałów administracyjnych (powiaty), jak również nazwy posiadające wyraźne
uzasadnienie historyczne.
Druga Wojna Światowa przyniosła ze sobą nie tylko zmiany polityczne
i administracyjne. Konsekwencją był exodus miejscowej ludności i napływ nowych
osadników, w wyniku czego nastąpiło rozbicie istniejących struktur społecznych
i zerwanie ciągłości tradycji oraz przekształcenia krajobrazu kulturowego (zniszczenia
aksamitki. Z ziół uprawiano lubczyk, miętę, szałwię, melisę i wiele innych. Rabatom
niekiedy towarzyszyły kwitnące i pachnące krzewy – lilaki, jaśminowce, róże, kaliny
buldeneże lub krzewy owocowe – porzeczki i agrest. Sadzono także pojedyncze drzewa
42
takie jak lipy, klony, dęby, kasztanowce, jesiony, które miały chronić od wiatrów,
pioruna i złych duchów.
Osobno położone były ogrody użytkowe – sady i warzywniki. W sadach
dominowała jabłoń i wiśnia, rosły też śliwy węgierki i grusze a w sprzyjającym miejscu
winorośl. W sadach często ustawiano ule, z których pszczoły korzystały najpierw z
kwiatów drzew owocowych, później z kwiatu gryczanego, lipowego itd., często
wywożone je na pola lub do lasów. W warzywnikach uprawiano na zagonach rośliny
strączkowe (groch, bób, soczewica, fasola), ogórki, dynię, rzepę, mak, rośliny
konserwująco-przyprawowe – czosnek, koper, różne zioła.
Lokalizacja i wielkość ogrodów użytkowych, czyli sadów i warzywników, była
bardzo zróżnicowana. W zwartej zabudowie wiejskiej zakładano je w jednym lub kilku
miejscach z boku działki siedliskowej, z tyłu, wokół budynków gospodarczych, także
od frontu w przypadku odsuniętej od drogi zabudowy mieszkaniowej. Często ogrody
użytkowe wkraczały, w przypadku wsi owalnicowych, placowych czy nadbrzeżnych, na
dawne wspólnotowe wnętrza - nawsia lub na pas przybrzeżny, zajmując nawet całą ich
powierzchnię. W zabudowie rozluźnionej, zwłaszcza jednodworczej ogrody, łącznie
z ogródkiem ozdobnym, na ogół otaczały budynki mieszkalne. Wielkość sadów
i warzywników była zależna od tradycji i zasobności wsi, warunków siedliskowych
i klimatycznych, możliwości terenowych. Najmniej liczne i o najmniejszej powierzchni
występują ogrody we wsiach o bardzo zwartej zabudowie z małymi zagrodami–
ulicówkach, zwłaszcza na Mazurach. Duże zróżnicowanie wielkości występuje
w owalnicach, placowych czy wielodrożnicach, gdzie nastąpiło znaczne zróżnicowanie
wielkości i zasobności gospodarstw. Wyróżniają się znaczne ogrody użytkowe przy
dużych gospodarstwach na terenie Powiśla oraz duże sady przy małych gospodarstwach
starowierców na terenie Mazur.
43
15. BIBLIOGRAFIA
Atlantyda Północy. Dawne Prusy Wschodnie w fotografii, oprac. K.Brakoniecki, K. Nawrocki, Olsztyn 1993 M. Bartoś, B. Zalewska, Architektura w krajobrazie wiejskim Warmii i Mazur, WK „Borussia”, Olsztyn 2003 J. Bałdowski , Warmia, Mazury, Suwalszczyzna, cz. Środowisko naturalne, Warszawa1997 R. Dethlefsen, Bauernhäser und Holzkirchen In Ostpreussen, Berlin 1911 J. Domino, Domy podcieniowe w powiecie elbląskim w: Warmińsko-Mazurski Biuletyn Konserwatorski, Rocznik I, 1999, s. 85-97
Dziedzictwo kulturowe Warmii – Mazur – Powiśla. Stan zachowania, potencjał i
problemy , red. J. Wysocki, Olsztyn 2006 I. Liżewska, Tradycyjne budownictwo wiejskie na Warmii i Mazurach, WK „Borussia”, Olsztyn 2007 F. Klonowski, Drewniane budownictwo ludowe na Mazurach i Warmii, „Pojezierze” Olsztyn 1965 J. Kondracki , Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne, Warszawa PWN 1994
Studium zróżnicowania regionalnego zabudowy wiejskiej regionu warmińsko-
mazurskiego, oprac. J. Wysocki, mps Olsztyn 2008 M. Toeppen, Historia Mazur. Przyczynek do dziejów krainy i kultury pruskiej, WK „Borussia”, Olsztyn 1998
Zachowane – ocalone? O krajobrazie kulturowym i sposobach jego zagospodarowania, red. I. Liżewska, W. Knercer, WK „Borussia”, Olsztyn 2003
Zbiory fotograficzne dawnego Urzędu Konserwatora Zabytków w Królewcu. Prusy
Wschodnie – dokumentacja historyczna prowincji , oprac. IS PAN Warszawa
44
Spis rysunków
1. Powiaty województwa warmińsko-mazurskiego 2. Jednostki fizyczno-geograficzne 3. Krainy historyczne 4. Owalnica 5. Placowa 6. Ulicówka dwustronna 7. Ulicówka nadbrzeżna/ 8. Widlica 9. Wielodrożnica 10. Szeregówka 11. Szeregówka nadbrzeżna 12. Szeregówka podwójna 13. Rzędówka 14. Przysiółek 15. Jednodworcza 16. Zagroda na planie wydłużonego prostokąta 17. Zagroda na planie szerokiego prostokąta 18. Zagroda poparcelacyjna 19. Zagroda kolonijna na planie zbliżonym do kwadratu 20. Tradycyjna brama mazurska do zagrody wiejskiej