Análise locacional dos asentamentos tipo castro da Baixa Limia ourensá.

Na procura dunha paisaxe protohistórica:

dos asentamentos tipo `castro´ da Baixa Limia ourensá.

Martín Xosé Vázquez Mato

ra dunha paisaxe protohistórica: análise locacional



nálise locacional



Na procura dunha paisaxe protohistórica:

Análise locacional dos asentamentos tipo `castro´ da Baixa Limia ourensá.

Laboratorio de Arqueoloxía da Universidade de Vigo

2009

Título: Na procura dunha paisaxe protohistórica. Análise locacional dos asentamentos tipo `castro´ da Baixa Limia ourensá.

Autor: Martín Xosé Vázquez Mato

Programa de doutoramento: `Sociedade, Poder e Cultura na Historia´ Dpto: Historia, Arte e Xeografía Bienio: 2007-2009

Período de Investigación ano 2008-2009 Liña de Investigación: `Hábitat, ocupación do espazo e infraestructura do territorio na Gallaecia romana´ Director: Fermín E. Pérez Losada

Ourense, Xuño de 2009

TÁBOA DE CONTIDOS

I INTRODUCCIÓN 9

I.1-PRESENTACIÓN 9

I.2-XESTACIÓN E OBXECTIVOS XERAIS 10

I.3-FORMULACIÓNS PREVIAS E OBXECTIVOS APLICADOS 16

I.4-CONSIDERACIÓNS METODOLÓXICAS E PROCESO DE TRABALLO 19

I.5-CONSTRUÍNDO INFORMACIÓN 21

I.6-ESTRUCTURACIÓN FORMAL 22

II O MARCO XEOGRÁFICO DA ZONA DE ESTUDO 23

II.1-CARACTERIZACIÓN OROGRÁFICA XERAL 23

II.2-O ELEMENTO HIDROGRÁFICO 26

II.3-PROPOSTA DE SECTORIZACIÓN 29

II.3.1-PENDENTES 33

II.3.2-CARACTERIZACIÓN LITOLÓXICA E EDAFOLÓXICA 34

III INVENTARIO E ANÁLISE INDIVIDUALIZADA 43

III.1-A DISPOSICIÓN DO CATÁLOGO 44

III.2-INVENTARIO DE XACEMENTOS TIPO `CASTRO´DA BAIXA LIMIA OURENSÁ 61

III.2.1-SECTOR 1. XACEMENTOS CONFIRMADOS EN PROSPECCIÓN SUCEPTÍBEIS DE ANÁLISE

LOCACIONAL. 61

III.2.2-SECTOR 1. LUGARES DE REFERENCIA NON CONFIRMADOS EN PROSPECCIÓN 93


LOCACIONAL. 95



LOCACIONAL. 107


III.2.7-XACEMENTOS REXISTRADOS FORA DA ÁREA DE ANÁLISE LOCACIONAL 114

IV ANÁLISE CONXUNTA DOS XACEMENTOS TIPO `CASTRO´DA BAIXA LIMIA OURENSÁ 117

IV.1-ANÁLISE TOPONÍMICO 121

IV.2-ANÁLISE DOS XACEMENTOS CO MEDIO AMBIENTE FÍSICO 124

IV.2.1-CONSIDERACIÓNS RESPECTO Á ALTIMETRÍA E Á PENDENTE 124

IV.2.2-CONSIDERACIÓNS RESPECTO Á VISIBILIDADE, ACCESIBILIDADE E POTENCIALIDADE

PRODUCTIVA 129

IV.2.3-CONSIDERACIÓNS RESPECTO Á HIDROGRAFÍA 136

V MODELOS LOCACIONAIS PROPOSTOS 139

V.1-DINÁMICAS DE POBOAMENTO DIFERENCIAL 140

V.1.1-MODELO DE FONDO DE VAL SECUNDARIO 140

V.1.1.1-O “CRASTO” DE RUBIÁS COMO PARADIGMA DO MODELO 142

V.1.1.2-BALANCE CONFRONTADO DO MODELO 144

V.1.2-MODELO EN ALTURA 146

V.1.2.1-A “PENA MAIOR” COMO PARADIGMA DE SUBDIVISIÓN (6, 7, 23, 27) 148

V.1.2.2-A “COROA DE SANTA CRISTINA” COMO PARADIGMA DE SUBDIVISIÓN (0, 2, 5, 26) 150

V.1.2.3-BALANCE CONFRONTADO DO MODELO 152

VI AVALIACIÓN E PERSPECTIVAS 155

VII REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS 159

Os meus pais, garantes de liberdade e constancia.

I. IntroducciónI. Introducción

Martín Xosé Vázquez Mato INTRODUCCIÓN

LAUV | Na procura dunha paisaxe protohistórica: análise locacional dos asentamentos tipo `castro´da Baixa Limia ourensá. 9

I-INTRODUCCIÓN

I. 1-PRESENTACIÓN

A presente aproximación se enmarca na liña doutros traballos de similar temática –estudo rexional

do hábitat e poboamento castrexo– elaborados recentemente no Laboratorio de Arqueoloxía da

Universidade de Vigo (LAUV)1, na procura dunha renovadora interpretación do concepto de “uniformidade

cultural” que tradicionalmente se ven aceptando para describir o NO Penínsular con anterioridade ó proceso

de Romanización. Preténdese así unha futura analítica das particularidades locacionais e da estructuración

do paisaxe do interior do NO en época protohistórica.

1 Grande Rodríguez, M. 2004 A Civitas Lemavorum: estudo arqueohistórico do hábitat e ocupación do territorio lemavo

en época romana Departamento de Historia, Arte e Xeografía da Universidade de Vigo. Ourense. Punxín García, A.J. 2007 Introducción ó poboamento castrexo e galaico-romano na Terra de Frieiras (Ourense):

análise espacial dos asentamentos tipo “castro”, Departamento de Historia, Arte e Xeografía da Universidade de Vigo. Ourense. Grande Rodríguez, M. 2008. Los castros de la Gallaecia interior: arqueología, poblamiento y sociedad, Herakleion, 1 (Revista Interdisciplinar de Historia y Arqueología del Mediterráneo): 85-119. Delgado Borrajo, M. & Grande Rodríguez, M. 2009. La Gallaecia antigua: diversidad, paisaje rural, estructura social

y poblamiento, Herakleion, 2 (Revista Interdisciplinar de Historia y Arqueología del Mediterráneo): 61-92.

INTRODUCCIÓN Martín Xosé Vázquez Mato

10 Na procura dunha paisaxe protohistórica: análise locacional dos asentamentos tipo `castro´ da Baixa Limia ourensá.| LAUV

I. 2-XESTACIÓN E OBXECTIVOS XERAIS

Varios serían os condicionantes posteriores á hora da escolla da citada temática, por unha banda a

consideración crono-espacial, o marco temporal e territorial onde levar a cabo a “praxis” arqueolóxica, e por

outra, as posibilidades metodolóxicas a empregar na analítica, tendo en conta sempre a clara limitación de

recursos vencellados a un traballo de investigación académico como o presente. Considerando o comentado

con anterioridade, e partindo do deficitário (Fig. 1) inventario de intervencións no interior do Noroeste

peninsular sobre asentamentos tipo `castro´, únicos xacementos coñecidos ata o momento de época

prerromana, así como tendo presente tamén outros estudos en diferentes rexións do NO2, consideramos a

posibilidade de centrar as nosas miras nun marco territorial paradigmático do sector suroccidental da

provincia de Ourense, na procura dunha futura restitución da paisaxe protohistórica da Galiza Oriental

sumándose ós traballos de M. Xusto Rodríguez e A. J. Punxín García, na comarca de Viana e Terra das Frieiras

respectivamente.

De tal modo, e aínda con tal obxectivo xenérico e futuro, a escolla dun espacio xeográfico tiña que

respostar a varios e moi diferentes factores condicionais. Así, á lóxica procura dunha paisaxe arqueolóxica a

restituir comparativamente coas citadas zonas estudadas, íanse a presentar novas variables ás que

subordinar tal analítica. Variables de corte cuantitativo e caulitativo baseadas na cantidade e na calidade dos

datos a empregar, posto que o traballo se presentaba como unha aproximación hipotética fundamentada

nunha prospección sistemática sen a posibilidade de desenvolver unha intervención arqueolóxica

xustificativa.

Por outra banda se consideraron nesta escolla outras variables tendentes á transversalidade

valorando factores tales como a posible contribución da presente achega arqueolóxica ó desenvolvemento

socioeconómico e cultural da súa contorna, analizando a posible potencialidade da nosa investigación nos

eidos da futura protección e revalorización patrimonial, así como da revitalización da paisaxe actual.

2 Por citar algúns: Carballo Arceo, L.X. 1986. Poboamento castrexo e romano da terra de Trasdeza, Xunta de Galicia, Santiago. Xusto Rodríguez, M. 1993. Territorialidade castrexa e galaico-romana na Galicia Surorienteal: a terra de Viana do

Bolo, Boletín Auriense, Anexo 18. Ourense. Parcero Oubiña, C. 2000. Tres para dos. Las formas del poblamiento en la Edad del Hierro del Noroeste Ibérico, Trabajos de Prehistoria, 57: 75-95. Madrid. Fábrega Álvarez, P. 2004. Poblamiento y territorio de la Cultura Castrexa en la comarca de Ortegal, CAPA (Cadernos de Arqueoloxía e Patrimonio), 19. Santiago de Compostela: Laboratorio de Patrimonio, Paleoambiente e Paisaxe.


LAUV | Na procura dunha paisaxe protohistórica:

Fig. 1 Intervencións ou sondaxes en asentamentos tipo `castro´

interior-litoral. (González García, F. J. coord., 2007

Na procura dunha paisaxe protohistórica: análise locacional dos asentamentos tipo `castro´da Baixa Limia ourensá.

sondaxes en asentamentos tipo `castro´ no Noroeste peninsular onde se amosa o evidente

litoral. (González García, F. J. coord., 2007: 137)

INTRODUCCIÓN

dos asentamentos tipo `castro´da Baixa Limia ourensá. 11

peninsular onde se amosa o evidente desequilibrio



Atendendo ós criterios anteriormente presentados, optamos ó fín por considerar a oportunidade da

escolla do actual territorio da comarca da Baixa Limia ourensá (Fig. 2), –concellos de Bande, Lobeira,

Entrimo, Lobios e Muíños (Fig. 3) e pequenas franxas dos concellos periféricos– como contexto espacial

sobre o que practicar a secuencia metodolóxica proposta.

Fig. 2 Localización da Comarca da Baixa Limia ourensá no contexto europeo, penínsular e galego.

Fig. 3 Distribución administrativa dos concellos da actual comarca da Baixa Limia ourensá (http://www.comarcasdegalicia.com, 06-05-2009)



O marco de estudo amosábase así, respondendo á premisa básica de localización interior, sito no

sector máis suroccidental da provincia de Ourense e actualmente vencellado de xeito axiomático á riqueza

paisaxística e natural da súa orografía, que posibilitou a súa declaración no ano 1993 como Parque Natural

da Serra do Xurés ou a recente inclusión pola UNESCO no selecto grupo de espazos Reserva da Biosfera.

Agora ben, tal riqueza amósase tamén nunha indudable potencialidade arqueolóxica que se materializa nas

numerosas intervencións dirixidas á investigación e musealización que se veñen facendo nos últimos anos no

campo do Calcolítico, destacando a importancia do rexistro megalítico3, ou no eido da Romanización4, nos

xacementos de Aquis Originis e Aquis Querquennis, que veñen a sumarse ós numerosos estudos que sobre o

discorrer da Via Nova publícanse dende os primeiros traballos de Barros Sivelo, Díaz Sanjurjo e a Comisión

Provincial de Monumentos.

Deste xeito, a escolla da variable cuantitativa íase a resolver como favorable no referido á

documentación a tratar, posto que o espectro documental amosábase cuberto en gran medida. Aínda máis,

cando no buceo bibliográfico atopámonos con diferentes traballos inmersos nos tempos protohistóricos

sobre os que pretendía versar a presente aproximación. Con tal, achegámonos a traballos como ó referido á

tentativa de catalogación de xacementos tipo `castro´ na Terra de Lobeira do inefable Florentino Cuevillas5,

así como tamén se nos presentaba a posibilidade de entrar en contacto coa documentación gráfica e co

material rexistrado nas intervencións dos anos oitenta do pasado século6 no xacemento da “Coroa de Santa

Cristina de Montelongo” (nº 0 no Inventario do presente traballo).

Por outra banda, as consideracións das variables transversais de índole socioeconómica e cultural

víanse tamén claramente reforzadas ó abeiro da atracción turística do campamento romano Aquis

Querquennis, atraendo ata 7.118 persoas no último ano 2008 segundo datos do Centro de Interpretación da

Via Nova, servindo de pulo dinamizador non só no eido da investigación arqueolóxica, senón que tamén no

desenvolvemento intrínseco e futuro da Comarca.

3 Eguileta Franco, X. M. 1999. A Baixa Limia galega na prehistoria recente: arqueoloxía dunha paisaxe da Galicia

interior. Deputación Provincial de Ourense, D.L. Ourense. 4 Por citar algúns: Rodríguez Colmenero, A.; Ferrer Sierra, S. (edits.). 2006. Excavaciones arqueológicas en Aquis Querquennis:

actuaciones en el campamento romano (1975-2005). Grupo arqueolóxico Larouco. Lugo. Xusto Rodríguez, M. 2000. A vila romana de Riocaldo: estado da cuestión. Brigantium, 12: 227-246. 5 Cuevillas, F. L.; Lorenzo, X. 1933. Catálogo dos castros galegos: Terra de Lobeira. Seminario de Estudos Galegos. Santiago de Compostela. 6 Rodríguez Colmenero, A. 2000. Breve Historia de las excavaciones sistemáticas en Aquis Querquennis. Brigantium, 12: 209-213.



Con todo, unha vez solventada a variable espacial, presentábase outro escollo á hora de analizar a

súa paisaxe prerromana. Así, pese ós numerosos traballos arqueolóxicos citados con anterioridade,

consideramos o baldeiro existente no referido á análise do poboamento protohistórico en xacementos na

zona de estudo como principal dificultade á hora de presentar un discurso coiuntural dos modelos de

poboamento na protohistoria e posterior romanización no val medio do Río Limia7. De tal xeito, era

necesario un estudo da situación previa ó indudable impacto que os novos condicionantes imperiais

provocaron no a priori “asentamento lineal” en torno á Via Nova. (Pérez Losada, 2002: 180-199).

Agora ben, tal limitación documental non eliminaba a necesidade dun encadramento cronolóxico

que actuaría de marco contenedor da análise a practicar. O problema residía non tanto na súa propia

amplitude senón na súa clasificación e definición. Así, tendo en conta as numerosas tentativas de

periodización (Fig. 4) da convencionalmente denominada “Cultura Castrexa”8, construídas ben sobre a

coiuntura propia do rexistro arqueolóxico (tipoloxía decorativa, arquitectónica...) ou sobre a consideración

de grandes fases limitadas por acontecementos concretos, optamos por seguir o modelo de equivalencia

(Pacero, Ayán, Fábrega, Teira en González García, 2008: 134 ) que sintetiza a fasificación convencional da

Cultura Castrexa co sistema das tres Idades europeo [Fase I=1ªIdade do Ferro, Fase II=2ªIdade do Ferro

prerromana, Fase III=2ªIdade do Ferro romana e Fase IV=período indíxeno-romano], solventando deste xeito

a inexistente división entre “mundo castrexo” e “mundo romano” (Xusto Rodríguez, 1993: 16) como

amosaban os numerosos elementos do rexistro material [numismas (Cavada Nieto, 1972), tégulas (Rodríguez

Colmenero, 2000)] consultados e atopados en diferentes xacementos tipo castro da comarca, aínda que a

súa funcionalidade social e económica, así como as pautas de distribución espacial, foran radicalmente

distintas para cada caso. (Grande Rodríguez, 2008: 114)

Así, con todo, a xestación do actual proxecto de investigación concluiría na escolla dun enfoque

teórico e metodolóxico a desenvolver sobre tal marco cronoespacial. Agora, a

limitación básica viría marcada polo noso rango de acción, reducido a unha interpretación hipotética

imposible de reafirmar no desenvolvemento dunha intervención directa no rexistro arqueolóxico. Con todo,

a prospección sistemática, tanto da bibliografía de referencia coma dos propio lugares in situ, era o único

medio de achegarse os xacementos obxecto de estudo. Limitación inicial xa comentada que potenciaría, nun

segundo momento, a posibilidade dun tratamento analítico con base en ferramentas de información

7 Análise que agardamos poder desenvolver en futuros traballos de investigación e que centrará unha parte esencial da nosa pretendida tese de doutoramento. 8 Denominación xenérica da cultura prerromana en base á caracterización formal do seu asentamento, a cal esta a ser cando menos que discutida na actualidade (González García, F.J., 2008: 132).



xeográfica9 (SIX) das pautas de distribución e localización dos propios xacementos en relación co medio

inmediato e con outros xacementos de igual tipoloxía10. Ferramentas que posibilitaban unha análise

hipotética de gabinete, aforrando en medios materiais e humáns necesarios nunha prospección intensiva

física e presencial.

Fig. 4 Tentativas de periodización e fasificación da Cultura Castrexa do NO. a partir de González Rubial, (2006-2007) (Fernández

Fernández, A., 2008)

9 Na liña dos recentes traballos do Laboratorio de Arqueoloxía e Formas Culturais (LAFC, anteriormente Grupo de Investigación en Arqueoloxía da Paisaxe), integrado en orixe no Departamento de Historia I e, máis recentemente, no Instituto de Investigacións tecnolóxicas da Universidad de Santiago de Compostela.

10 Sería interesante, e agardamos poder abordar tal proposta de estudo nun futuro, realizar unha análise da interacción de xacementos de tipoloxías e adscricións culturais diferenciadas na procura de fosilizacións materiais da funcionalidade práctica en determinados espacios, tales como a pervivencia das rutas de paso, camiños, lugares de culto…



I. 3-FORMULACIÓNS PREVIAS E OBXECTIVOS APLICADOS

A fíns dos anos oitenta do pasado século XX, e baixo os ventos dun proceso social de apertura

democrática moito máis amplo, chegaban ó panorama da arqueoloxía galega revolucións metodolóxicas en

novos traballos (Carballo Arceo, 1986; Agrafoxo Pérez, 1992) que sobre as bases das formulacións

procesualistas amosaban un novo enfoque que levantaba a vista do tradicional rexistro arqueolóxico e

procuraba mirar cara unha nova relación co medio que o rodeaba. Iniciábanse así os primeiros dunha serie

de traballos de investigación, xeralmente enmarcados dentro da definición xenérica de Arqueoloxía Espacial,

a escala macro (García Sanjuán, 2005: 202), que sentarían as bases do que actualmente coñecemos como

Arqueoloxía da Paisaxe. Así, nun proceso coiuntural de renovación metodolóxica, ós procesos

deconstructivos tildados de deterministas deste enfoque espacial procesual foron integrando novas

variables de interrelación home-medio. Variables de interacción cultural que amosaban diferentes esferas de

interpretación no campo espacial, como marco físico de continente, e territorial, nunha dimensionalidade

socio-económica, política ou simbólica. Completando así unha proposta posprocesual que entendía a paisaxe

non como espacio, senón como producto social. (Criado, 1991)

En suma, planteamentos teóricos todos eles pero que posibilitaron diferentes traballos prácticos

sobre asentamentos `tipo castro´ do Noroeste que, continuando cun enfoque rexional, amosaban a

posteriori unhas similitudes coiunturais básicas, aínda que tamén lixeiras diferencias que se vían reforzadas

dende o rexistro arqueolóxico (Fig. 5), que si ben non podemos asimilar con diferentes culturas, mor a ser

máis os elementos comúns da cultura material ou dos modelos de asentamento, sí amosan especificidades

rexionais e diferentes estratexias de ocupación do espacio físico. (Carballo e Fábregas, 2006) Así, na procura

da citada diferenciación estructural do NO como mecha inicial do presente traballo, o fundamento

metodolóxico previo pasaba pola comprensión do propio marco espacial escollido. É dicer, unha achega o

marco xeográfico da Baixa Limia ourensá actual, xenéricamente enmarcada no momento de “máximo

esplendor” ou Segunda Idade do Ferro dentro da Área Miñota, aínda que sen un rexistro material que o

confirme, aceptando de partida que si ben as súas características superficiais tales como a vexetación (a

espera de análises polínicos) ou a configuración hidrolóxica (superficial), puderon mudar dende época

protohistórica, a súa configuración de relevo e orográfica mantendría a súa caracterización formal de xeito

moi semellante á actual.



Fig. 5 Diverxencias rexionais da producción cerámica na Segunda Idade do Ferro no NO. (González Ruibal, 2007: 281)



Unha vez considerada a importancia do medio espacial e físico como continente analítico, tal

embalaxe amosaríase baldeiro de contido e carente de sentido histórico se non o interrelacionáramos co

rexistro arqueolóxico. Con tal, unha vez xestada a citada necesidade do estudo desta paisaxe, era necesaria

unha catalogación de todo o rexistro arqueolóxico desbotando ou verificando o modelo proposto,

configurándose éste xa como primeiro obxectivo aplicado. Un obxectivo que se vería limitado por varios

factores que se terán en conta no proceso análitico e sintético posterior. Factores caracterizados polo

caracter intrínseco do propio rexistro, dentro do que poderíamos facer de novo unha subdivisión de corte

cuantitativo e cualitativo. Así, no referido á cantidade da información que de intervencións directas

poderíamos extraer para a zona de estudo, remitíndonos de novo á diferenciación litoral-interior (Fig. 1), é

claramente deficiente, aínda máis potenciado dende a última década do século XX mor a dependencia

agónica á arqueoloxía de xestión, a cal avanza en función das infraestructuras e non das necesidades da

investigación (Delgado Borrajo, M. e Grande Rodríguez, M. 2009: 71), o que vencella o coñecemento, por

cómico que se presente, ó Plan de requilibrio territorial de Galicia. De tal xeito que para unha zona superior

ó medio milleiro de quilómetros cadrados cun inventario inicial sen filtrado, incluíndo xacementos dos

concellos veciños á comarca, de corenta castros ou poboados fortificados, tan só contábamos cunha

información superior á do Inventario oficial para oito. Namentres se procuramos na calidade de tales datos

observamos como máis do sesenta por cento de tal información remite ós estudos de Florentino Cuevillas

nos anos trinta do pasado século e tan só nun caso temos información directa de intervención arqueolóxica

nun xacemento (Rodríguez Colmenero, A. 2000). O resto da potencial información do rexistro arqueolóxico

ven marcada por achádegos singulares, caso do “guerreiro” atopado no lugar de Rubiás (xacemento nº 8 no

Inventario do presente traballo), dentro da parroquia de Santiago de Cadós de Bande, ou coma na maior

porcentaxe dos casos estudados por localización directa en prospeccións, con diferentes intensidades e

incluíndo asimilacións por referencias toponímicas a maior parte das veces con difícil confirmación material.

É precisamente esta deficiencia no rexistro a que posibilita, en orixe, unha análise locacional

comparada considerando ó rexistro arqueolóxico existente, previo filtro de adscripción real á tipoloxía

`castro´, como unidades arqueolóxicas potencialmente analizables na procura dun modelado diferencial

propio da Baixa Limia ourensá durante a Idade de Ferro. Novo obxectivo aplicado éste que servirá como ente

comparable a modelos similares do interior e litoral, así a análise do espacio pretendida non é un obxectivo

en si mesma, aínda que a compilación de datos o pretenda, senón que é unha vía de acceso ó estudo das

relacións sociais que determinan tal territorio, entendido dun xeito dinámico e variable no tempo. (Sastre

Prats, I. 1998: 324)



I. 4-CONSIDERACIÓNS METODOLÓXICAS E PROCESO DE TRABALLO

Unha vez suliñadas as verbas mestras que pretende completar a presente aproximación é de

obrigado cumprimento a descripción do método aplicado, ben de xeito xeral e referente o proceso de

traballo en campo ou gabinete, ou ben no marco aplicado á construcción da información e o seu tratamento

analítico para, por último, presentar como tal proceso se estructura dentro da presente investigación.

En base a todo o comentado con anterioridade podemos diferenciar, sen consideracións xerárquicas

de correlación temporal, un doble proceso de labor á hora da xestación do actual proxecto de investigación:

• Traballo de gabinete:

Referido ó proceso previo de documentación e compilación de datos existentes nos seguintes

formatos:

� Compilación e revisión bibliográfica: recollendo calquer mención referida á Prehistoria,

Protohistoria e Historia Antiga da Baixa Limia ourensá, ben fora cun matiz etnográfico, arqueolóxico,

xeográfico, etc. Así como tamén, ó mesmo tempo, se procuraba un fondo teórico contextual sobre o

estado da cuestión no eido da denominada “Cultura Castrexa” e a súa posterior Romanización.

Por outra banda, e xa tendo en conta os condicionantes do proceso analítico necesario, a pesquisa

derivou, como se detallaba con anterioridade, cara a “praxis” de tipo locacional, procurando

enfoques teóricos reveladores, así como metodoloxías prácticas de traballo (SIX) que puxeron a miña

disposición a posibilidade de asistencia ó IV Curso de Postgrado: “La aplicación de los Sistemas de

Información Geográfica en arqueología” organizado polo Instituto de Arqueología de Mérida e o

Laboratorio de Patrimonio, Instituto Padre Sarmiento, ámbolos dous baixo administración do Centro

Superior de Investigaciones Científicas (CSIC). Postgrado no que a pesquisa bibliográfica aumentou

considerablemente grazas a colaboración con outros doutorandos e profesionais arqueólogos e

xeógrafos do territorio español, portugués11 e venezolano.

11 In memoriam de José Diogo H. Sêco Ribeiro, assessor (desde 2002 e, antes, técnico superior dende 1993), no Museu Monográfico de Conimbriga, compañeiro no citado curso e falecido en Maio de 2009. «Sit tibi terra levis».



� Revisión do material fotográfico da zona de estudo que, pese a consultarse parcialmente

diferentes modalidades de fotografía aérea tal como o denominado “voo americano” de mediados

do pasado século, resultando de gran interese debido á forte colonización de masa forestal dos

últimos cincuenta anos mor á alta migración da zona, que chegou a perder o 40% da súa

poboación12, a imposibilidade de xeorreferenciación en base a carencia de información adicional

sobre o plan de voo redirixiu a recopilación gráfica cara as ortofotos dos servizos de información

xeográfica en rede13. Así, tales recursos permiten a consulta e descarga de fotografía aérea a

diferentes escalas [1: 11.500 - 1: 1.000], en diferentes momentos cronolóxicos e en diferentes

perspectivas, dende a plena verticalidade ata a oblicuidade lateral. Medios gráficos éstos que

permitían unha leve prospección superficial, así como unha interpretación esquemática dos

xacementos rexistrados e a posibilidade da corrección de coordenadas xeográficas erradas no

Inventario de Xacementos Arqueolóxicos dos Concellos en cuestión.

� Compilación e tratamento da cartografía xeolóxica, edafolóxica, toponímica, hidrográfica…

utilizando a base topográfica para Galicia dos anos 2002 e 2003 (1: 50.000), pero centrando o noso

estudo nas follas 263, 264, 301 e 302 con escalas mínimas de 1:5000 facilitadas pola Sociedade para

o Desenvolvemento Comarcal de Galicia. Así, foi posible o manexo dunha completa información

cartográfica en formato dixital, aínda que tamén, e como necesidade básica no traballo de campo, a

compilación recolleu as follas en papel 263 (III, IV), 264 (III), 301 (I,II,III,IV), 302 (I,III) e 336 (I) do

Mapa Topográfico Nacional de España a escala 1:25000 do Instituto Geográfico Nacional.

� Creación da base de datos de xacementos arqueolóxicos en función dos datos aportados

mediante a revisión dos Inventarios, así como no seu caso os Plans Xerais de Ordenación Municipal,

dos concellos que conforman a comarca motivo de análise.

Unha vez en propidade de toda a documentación de estudo a nosa disposición, iniciamos

unha dobre fronte de traballo necesaria para a posterior análise de campo. Por unha banda,

perseguimos unha prospección superficial elaborando, ou no seu caso confirmando, bosquexos

esquemáticos dos xacementos sobre ortofotos, o que en determinadas ocasións obrigaba a

modificar as localizacións UTM erradas no Inventario, e por outra banda, un repaso toponímico

sobre a cartografía ó uso na procura dalgún novo rexistro.

12 INORDE: http://www.inorde.com/plan_estrategico/documento%20final/analise%20comarcal/baixa_limia.htm#_rrhh. 13/05/09. 13 Visor SixPac do Fondo Galego de Garantía Agraria: http://emediorural.xunta.es/visor5/

Visor SigPac do Ministerio de Medio Ambiente y Medio Rural y Marino: http://sigpac.mapa.es/fega/visor/ Google Earth 5.0



• Traballo de campo:

En base a compilación informativa previa desenvolvimos unha prospección directa dos

xacementos e a súa contorna na procura de diferentes obxectivos. Así, a evidente necesidade de

confirmación e rexistro fotográfico, procura de material de superficie, confirmación hipotética dos

bosquexos, etc., se lle sumaron outras tarefas como a recollida de información microtoponímica e

folclórica no entorno dos xacementos, análises de contexto dos “sitios”, estado de conservación, etc.

I. 5-CONSTRUÍNDO INFORMACIÓN

Unha vez compilada, confirmada ou desbotada toda a información necesaria, iniciamos o que dimos

en chamar como proceso analítico arqueo-espacial en gabinete, é dicer, o tratamento dos datos

anteriormente recopilados dentro dun SIX que nos permitiría por unha banda un estudo rápido, eficiente e

económico, imposible de desenvolver físicamente no traballo de campo, así como por outro lado

materializar e visualizar toda esa información, posibilitando a creación de datos comparativos e obxetivables

sobre os que teorizar nunhas posteriores conclusións hipotéticas.

Así, e o igual que se amosaba con anteriroridade a secuencia metodolóxica analítica que posibilitou a

presente aproximación teórica, é necesario mostrar a cadea de construcción que sobre tal información se

pon a vista nesta achega aproximativa. Deste xeito, e partindo de que toda construcción hipotética ten como

base a simulación ou recreación da información, consideramos a necesidade da elaboración dun modelo

potencialmente válido no que se introduzan tódalas variables necesarias para unha posterior análise

locacional sobre os xacementos arqueolóxicos que nos permita a identificación dos factores que

condicionaron a súa existencia. (Parcero e Fábrega, 2006: 72; en Grau Mira, I: 2006) Deste xeito, non se

procura unha reconstrucción íntegra, senón unha simplificación da complexidade da realidade espacial do

contexto analítico, neste caso a Baixa Limia ourensá.

Así, utilizando o modelo dixital de elevacións14 creado a partir das curvas de nivel da Base

Topográfica de Galicia 1:5000 (equidistancia 5 m.), no que se representan as cotas nunha superficie

determinada por un espacio xeorreferenciado, neste caso a orografía da comarca da Baixa Limia ourensá,

14 En adiante MDE.



introducimos novos elementos necesarios para o noso estudo, tal como os cursos de auga, os tipos de solos

ou os propios xacementos arqueolóxicos, permitindo unha análise estaística e interpretativa de diferentes

variables nestes últimos, tales como a súa relación coa altitude e prominencia, a visibilidade, accesilidade,

potencialidade productiva, entre outras.15

I. 6-ESTRUCTURACIÓN FORMAL

Superadas as consideracións metodolóxicas introductorias, que a posteriori se tratarán máis polo

miúdo no seu apartado correspondente, tanto a gama informativa amosada ata o momento como o seu

tratamento analítico, preséntanse aquí sempre en función das necesidades e obxectivos aplicados. Agora

ben, o presente discurso estructúrase en tres bloques diferenciados á par que complementários.

En función do anterior, partimos dun primeiro achegamento ó marco xeográfico da área de estudo

onde se presentan as súas principais características orográficas, hidrolóxicas, xeolóxicas, edafolóxicas ...

deixando ó marxe aquelas de difícil traslación temporal tales como a variable climática, ou aquelas

superfluas para o proceso arqueográfico como a vexetación actual. Procuramos con esto unha posterior

restitución espacial carente de interrelación antrópica, para deste xeito, e sobre tal base, introducir o

catálogo de xacementos con tipoloxía `castro´, así como a súa caracterización paradigmática entroncando

coa análise locacional realizada sobre os mesmos e a súa contorna. En suma, presentar o agrupamento da

rede de asentamentos analizados en función da condicionalidade do médio físico, tendo sempre presente o

reduccionismo ambiental do propio proceso (Orejas, A. 1998: 10), aínda que posibilitando unha malla de

datos reais e tanxíbeis para por fín proceder a unha interpretación e descripción comparativa tanto dos

propios xacementos analizados como cos modelos presentados por outros autores para outras zonas de

estudo.

15 Véxase o apartado Variables Analíticas dentro deste mesmo traballo.



II. O marco xeográfico

dos asentamentos tipo `castro´da Baixa Limia ourensá. 9

II. O marco xeográfico

Martín Xosé Vázquez Mato MARCO XEOGRÁFICO


II-O MARCO XEOGRÁFICO DA ZONA DE ESTUDO

A zona escollida para a análise, sita no sector máis suroccidental da Provincia de Ourense, refírese a

unha superficie superior ós 531,1 km² considerados pólos estudos do Instituto Ourensán de

Desenvolvemento Económico (INORDE) dentro da actual comarca da Baixa Limia (concellos de Bande,

Entrimo, Lobeira, Lobios e Muíños), mor a que o noso estudo abre as súas miras cara unha pequena franxa

do territorio inscrito tamén nos concellos de Verea, Porqueira, Calvos de Randín, Baltar e Os Blancos. Tal

consideración de aumentar a área de estudo reside, non tanto nos límites administrativos actuais, senón no

caracter diferencial de todo o conxunto con respecto ás veciñas comarcas de Celanova e Xinzo da Limia.

II. 1-CARACTERIZACIÓN OROGRÁFICA XERAL

A consideración diferencial da zona de estudo atópase claramente representada na súa

morfoloxía do relevo, o cal enmárcase dentro da xenéricamente definida na actualidade como Terra da

Limia, agora ben tal definición se ben é acertada considerando a importancia da reorganización orográfica da

cunca do río que lle da nome á contorna, sendo o máis meridional dos grandes vales fluviais independentes

da Galiza que desembocan directamente no Océano Atlántico en territorio de Viana do Castelo (Portugal),

MARCO XEOGRÁFICO Martín Xosé Vázquez Mato


amosa un matiz diferenciador entre a denominada Limia Alta e a Baixa Limia que centra o noso estudo. Tal

matiz ven marcado polo forte contraste orográfico entre os amplos horizontes que caracterizan a primeira

fronte o terreo montañoso de relevo moi accidentado e grande encaixonamento da rede fluvial da segunda.

(Fig. 6, Gráfica 1) Un terreo montañoso éste que individualiza claramente o espazo a analizar con accidentes

que ó norte preséntanse como os Montes de Bande, conformando unha barreira física que ronda os mil

metros (coto da Fonte Santa: 1088m.) e marca a divisoria de augas coa cunca hidrográfica do Río Miño, cos

afluentes ríos Deva e Arnoia nas súas barbas máis setentrionais.

Fig. 6 Mapa hipsométrico no que se resalta a diferencial orografía entre a Baixa Limia (cun espectro de altitudes que van dende a

franxa dos 200 m. ata a dos 1600 m.) fronte o predominio de altitudes entre 600 e 800 m na Limia Alta.

Gráfica 1 Cortes

topográficos da Terra da Limia expresados en metros, dirección Oeste – Leste (A-A´/ C-C´) e Sur – Norte (B-B´/ D-D´), onde podemos observar con claridade o montañoso e accidentado relevo da Baixa Limia (A-A´ e B-B´) salvando grandes desniveis altimétricos , fronte o caracter chairo e de amplos horizontes propios da Limia Alta.(C-C´, D-D´)



Do mesmo xeito, e seguindo a consideración de divisorias de primeira orde, (Eguileta Franco, 1999:

43-46) conformando unha curva de relevo dirección norte-noroeste preséntanse a imponente Serra do

Leboreiro, con altitudes superiores ós mil trescentos metros, que na actualidade marcan a liña fronteiriza

con Portugal (O Codesal: 1334m.); namentres no marco suroccidental da zona de estudo preséntase a Serra

do Quinxo que, dende unha altura máxima de 1169m. no Outeiro de Quintana, descende progresivamente

en dirección norte ata casar coas faldas máis surorientais da citada Serra do Leboreiro configurando unha

gran loma chaira en altura pola que descurre o Río Acebedo, o cal desembocará na cunca principal do Río

Limia.

Por último, serán as imponentes serras de Santa Eufemia ó suroeste e a do Xurés en dirección

sureste-noreste, con altitudes máximas de 1231m.(Cruz de Touro) e 1539m.(Pico da Nevosa)

respectivamente, as que pechen o val medio do Limia no seu interior configurando un espazo netamente

diferencial a súa contorna. (Fig. 7).

Fig. 7 Mapa de relevo da comarca da Baixa Limia ourensá no que podemos observar como as alturas máis elevadas se presentan

nos sectores Noroeste e Sureste, encaixonando no seu interior o curso medio do Río Limia.



II. 2-O ELEMENTO HIDROGRÁFICO

O outro elemento diferencial e individualizador, que reforza a particularidade

morfolóxica do relevo, é a paradigmática configuración da rede hidrográfica da zona de estudo. Así, deste

xeito, e considerando ás divisorias de augas de primeira orde anteriormente comentadas, amósase a

importancia esencial que o Río Limia ten na drenaxe e evacuación das augas considerando que tan só unha

pequena parte dos Montes de Bande drenan cara o Val do Río Miño. Así, baseándonos no anterior, as Terras

da Limia ourensá configúranse indiscutiblemente ó abeiro do val do río que lle da nome, pero, a

configuración do mesmo non é uniforme en toda a zona limiense polo que podemos falar dun curso alto do

Limia caracterizado pola horizontalidade (De Juana, J. 1996: 13) e a presencia de afluentes que non

conforman vales propios, fronte un curso medio onde o río queda encaixonado pola morfoloxía do relevo

citada, e por pequenos vales secundários, agora sí, escavados polos seus afluentes16. (Fig. 8)

Con tal, do mesmo xeito que se observa unha diferenciación clara na configuración da rede

hidrográfica entre a Baixa e a Alta Limia, claramente recollida na toponimia actual, obsérvase tamén unha

subdivisión dentro da primeira entre un val superior setentrional de horizonte máis amplo, onde a altura

media ronda os 500 m., dun val inferior ó mediodía marcadamente encaixonado onde o río ten que

solventar un desnivel altimétrico de máis de douscentos metros. Diferenciación espacial esta recollida na

Historia de Galicia (1980: 127) do atípico xeógrafo R. Otero Pedraio, quen chegou a considerar a Baixa Limia,

como tal, tan só ó espazo referido á contorna deste val inferior situado máis ó sur, entre a hoxe asulagada

Ponte Pedriña e as estribacións da serra de Santa Eufemia. Namentres a contorna norte de Bande

respondería, na súa opinión, a un modelo de paisaxe de montaña similar ó celanovense.

16 Optamos neste apartado por non dar o inventario actual da rede hidrográfica do Río Limia por varias razóns, comezando pola propia finalidade do presente traballo, no que se procura non unha análise xeomorfolóxica da contorna senón un potencial marco xeográfico onde situar o elemento arqueolóxico a analizar. E por outra banda, tal consideración baséase tamén na particularidade do rexistro toponímico de tal rede posto que nos atopamos con diferentes nomenclaturas segundo as fontes que consultemos, consecuencia directa da denominación específica dun mesmo río o seu paso por diferentes lugares (De Juana, J. 1996: 21) En base a todo o comentado no párrafo anterior, e na procura do citado marco analítico, así como dunha unidade na consideración das variables orográficas, optamos por aceptar a síntese proposta por J. M. Eguileta Franco (1999) presentada na figura 9 onde á división Baixa-Alta Limia se lle suma a subdivisión da primeira en dezaoito vales direnciados.



Fig. 8 Discorrer do Río Limia sobre un mapa de relevo onde se observa a diferencial orografía presente na toponimia.

Fig. 9 Mapa das divisorias de augas a partir de Eguileta Franco, J.Mª. (1999)



Por outra banda, do mesmo xeito que se presenta esta subdivisión entre os vales superior e inferior,

hoxe asulagados polos encoros das Conchas e do Lindoso respectivamente, amósase tamén unha clara

dualidade interna dentro da configuración hidrográfica da Baixa Limia. Así, pódese observar o claro contraste

entre o paradigmático17 caso do Río Salas (Fig. 10), cun longo recorrido e progresivo avance cara a cunca

principal, fronte a maioría de corgas, regatos e ríos curtos e de forte pendente que salvan en poucos

quilómetros grandes desniveis.

Fig. 10 Mapa hipsométrico sobre o que se presentan os principais recursos hídricos do Río Limia, amosando o paradigmático caso

do Río Salas, o cal configura un amplo e longo val con alturas superiores ós 800m.

17 Así como paradigmático e reseñable tamén para a consideración arqueolóxica é o caso dos importantes manantiais

termais paralelos á vía romana, concretamente no lugar de Baños e preto do toponímicamente revelador río Riocaldo.



II. 3-PROPOSTA DE SECTORIZACIÓN

Considerando a configuración xeomorfóloxica e hidrográfica anteriormente analizada, e cun fín

netamente contextual de cara a futura análise arqueoespacial, optamos por reagrupar tódalas

particularidades topográficas subrexionais en tres sectores diferenciados (Fig. 11) nos que se presenta unha

caracterización espacial interna con diferentes variables que condicionarán a posteiori de xeito desigual o

rexistro arqueolóxico.

Fig. 11 Proposta de sectorización da Baixa Limia.

Sector 1 (Fig. 12): Val setentrional do Limia con horizontes amplos, alturas comprendidas entre os

400-1000m. e regado polos vales de Sta.Cristina, Cadós e Carpazás (1, 2 e 3 Fig. 9) no seu lado noroccidental

e os ríos de Porqueirós e a Pousa na marxe suroriental (8, 9 e 10 Fig. 9).

Sector 2 (Fig. 13): Val máis ó mediodía do curso medio do río, fortemente encaixado polo relevo

circundante con altitudes inferiores ós catrocentos metros e superiores ós mil cincocentos. Destaca a gran

importancia dos vales secundarios, entre eles o do Grou, Illa-Casal-Acebedo-Montaña (4, 5 e 6 Fig. 9) na

beira oeste e os de Nau, o tramo final do Salas e o Caldo (15, 14 e 12 fig. 9), entre outros, na leste.

Sector 3 (Fig. 14): Val alto e medio do río Salas, que si ben presenta similares características co sector

2 na súa desembocadura, a súa paradigmática lonxitude e relativo desnivel, así como o singular espectro

altimétrico constante na franxa dos 800-1000m. o configuran como unha unidade contextual con

características diferenciais que condicionarán ó asentamento, e por conseguinte ó rexistro arqueolóxico.



N

O L

S

Fig. 12 Sector 1



N

O L

S

Fig. 13 Sector 2



N

O L

S

Fig. 14 Sector 3



II. 3.1-SECTORIZACIÓN_PENDENTES

Reforzando a sectorización proposta, tal realidade topográfica heteroxénea amósase claramente na

disposición das pendentes. Deste xeito, e a partir da clasificación de J.M. Eguileta Franco (1999: 57),

comprobamos como na disposición orográfica gradual entre a chaira e as cumes das serras, materializada

numéricamente nun tanto por cento e simbólicamente nunha gama cromática (Fig. 15), o sector 2 (Área

Meridional en Eguileta Franco; 1999: 58) fica definido baixo o predominio absoluto de pendentes superiores

ó 20%, salvo na excepcional e toponímicamente reveladora zona da Terrachá onde os valores baixan do 10%.

Tal predominio configura unha orografía propia das rexións de serranía con fortes desniveis e barrancos que

enmarcan a rede hidrográfica no seu interior.

Fig. 15 Mapa de pendentes da Baixa Limia ourensá, ó que se lle superpón a rede hidrográfica, con valores mínimos inferiores ó 2% para as zonas chairas, entre o 2 e 6 % para as lixeiramente inclinadas, entre 6 e 13 % para as inclinadas, entre 13 e 25% para as moderadamente escarpadas, superiores ó 25% para terreos escarpados e máis do 55% para as zonas de máxima pendente.



Namentres, por outra banda, os sectores 1 e 3 (ámbolos dous incluídos dentro da Área Central en

Eguileta Franco; 1999: 58) presentan un predominio dos valores inferiores ó 20% con zonas intermedias máis

chairas, agrupadas preferentemente ó carón dos ríos Limia e Salas, que configuran un accidentado relevo

que é suavizado tan só pola amplitude horizontal do mesmo. A diferenciación proposta entre ámbolos dous

sectores virá marcada precisamente polos reducidos valores, inferiores o 6%, na zona de Calvos de Randín e

no curso alto do río no sector 3, que sumado as características altimétricas anteriormente comentadas

configuran unha paisaxe propia de val aberto en altura diferenciada da consideración tradicional de val en

depresión propia do sector 1.

II. 3.2-SECTORIZACIÓN_CARACTERIZACIÓN LITOLÓXICA E EDAFOLÓXICA

Outro elemento a ter en conta dentro da caracterización espacial interna da zona de estudo é a

disposición do material xeolóxico, que a posteriori marcará en parte a potencialidade productiva dos solos

dos xacementos arqueolóxicos analizados, o cal, en consonancia coa presentación da orografía feita ata o

momento, ven a reforzar a caracterización diferencial da mesma.

En base a tal o citado elemento xeolóxico amosa unha preponderancia da serie granítica, así como

de rochas migmáticas nebulíticas que posibilitan a existencia, aínda que reducida, de xistos biotíticos. En

suma, amósase unha forte preponderancia do elemento rochoso fronte o reducido e delimitado grupo de

aluviais areosos sempre limitados ó marco dos vales fluviais, o que en cosecuencia conleva a diferenciación

(Guitián Ojea, 1974 & 1982), a grandes rasgos, de tres sectores edafolóxicos (Fig. 16).

a) Zonas máis elevadas con litosolos e protoranker, improductivos e pouco profundos.

b) Zonas intermedias en pendente a media ladeira con solos tipo ranker máis fondos.

c) Zonas de val con pendentes suaves e “terras pardas” con materia orgánica pouco elaborada e cunha

forte acidez.



Tal clasificación, aínda que xenérica, amosa de novo a diferencialidade proposta cun característico

sector 2 onde predominan claramente os solos ben drenados (Eguileta Franco, 1999: 60) de tipo

Protorránker e Ránker gris distrófico, característicos de orografías abruptas ou de cumes e ladeiras,

respectivamente. Namentres que tan só unha pequena parte central encaixada no val do Limia e coincidindo

coa zona de moderada pendente no lugar da Terrachá e o val secundario do río Grou amosan un tipo de solo

areoso (TPm e en menor medida TPo), actualmente cultivado en grandes extensións mor a boa drenaxe do

mesmo sen chegar a asulagarse.

Fig. 16 Mapa de solos da Baixa Limia ourensá a partir de Gutián Ojea & Carballas, 1982. (Eguileta Franco, J.M., 1999)

Do mesmo xeito, e incidindo en tal diferenciación, os sectores 1 e 3, val setentrional do Limia e curso

medio e alto do Salas, respectivamente, amosan tamén lixeiras pero reseñables diferencias. Así, aínda que

presenten un similar reparto areoso, cun marco central no entorno inmediato da cunca hidrográfica

principal no que predomina a Terra Parda Mesotrófica, que como vimos con anterioridade permite un



cultivo en grandes extensións, e unhas zonas periféricas, tanto no val secundario do Cadós no sector 1 como

no curso alto do Salas no sector 3 cun solo de Terra Parda Oligotrófica pouco profundo e excesivamente

drenado. Aínda con tal, e do mesmo xeito tamén, pese a un similar reparto das zonas intermedias, con solos

Ranker pouco profundos e de boa drenaxe, a diferencialidade esencial virá marcada pola tipoloxía

edafolóxica setentrional do sector 1, onde aparecen solos tremendamente influídos pola auga. Atopamos

así, un tipo de Turbeira con encharcamento permanente no Alto do Vieiro e un tipo de solo denominado

Anmoor Acido cunha forte saturación húmica, ámbolos dous sen paralelos en toda a zona de estudo.

Agora ben, aínda que das consideracións previas poderíamos extraer hipotéticas suxestións sobre a

potencialidade productiva dos solos como anteriormente mencionamos, tales afirmacións requerirían dunha

maior xustificación que a da propia composición litolóxica. En base a tal, amósanse como necesarios outros

factores tales como os réximes hídricos, potencial influencia climática, pendentes, afloramentos rochosos...

Así, con todo18, optamos por considerar a potencial productividade dos solos da Baixa Limia en base o

traballo de F. Diez-Fierros Viqueira e F. Gil Sotres (1984), quenes introducen numerosos criterios aplicabes a

un amplo espectro temporal nunha cartografía a escala 1: 200.000 onde dividen o terreo galego en función

da súa capacidade productiva dende unha visión netamente agropecuaria e forestal.

A división potencial amosada na figura (Fig. 17), dun xeito un tanto anárquico, establécena a partir

de catro grupos de información que se representan alfanuméricamente [EP84 por exemplo] con dous letras

iniciais ás que se lle engaden dous números. Así, no referido ó grupo alfabético, tal siglado indica no primeiro

díxito as cualidades difícilmente modificables dos solos tales como a profundidade, a pendente, posibilidade

de erosión, etc. Caracteres do A á G, dende terras potencialmente óptimas (A, B) , medias (C, D) e mínimas

(E) para o cúltivo, ata terras incultas por unha gran concentración rochosa ou fortes pendentes, entre outros

factores (F, G). Por outra banda o segundo díxito19 aporta unha información de matiz sobre o primeiro

introducindo o risco de xeadas e a súa posible temporalidade. Así, na zona motivo de estudo atopámonos

cunha clasificación reducida ós caracteres P-pataca (risco de seis a sete meses e medio) e T-trigo (de sete

meses e medio a nove).

18 En liña con outros traballos que parten da potencial validez da citada análise en función dos criterios utilizados para un amplo marco temporal. (Eguileta Franco, 1999; Pastor Fábregas, 2004; Punxín García, 2007, entre outros). 19 Con cinco caracteres: Clase L-limonero (risco de xeadas inferior ós tres meses), Clase M-millo (xeadas entre os tres e seis meses), Clase P-pataca (entre seis e sete e medio), Clase T-trigo (sete e medio e nove) e Clase N-nardus (nove meses).



Fig. 17 Mapa das capacidades productivas dos solos da Baixa Limia ourensá a partir de Díaz-Fierros-Viqueira & Gil Sotres, 1984.

(Eguileta Franco, J.M., 1999)

Namentres, e sumados a estes, os caracteres numéricos van facer mención primeiro ó réxime

hídrico, cunha gradación de maior a menor do 1 ó 9 dende o encharcamento ó drenaxe, introducindo o

déficit de precipitacións, e segundo á fertilidade potencial en base as consideracións totais graduando entre

o 1 e o 5 de óptima a moi mala, respectivamente.

Así, en base a tal clasificación, o reparto da potencial productividade dos solos da zona de estudo

amósase tremendamente desigual, reincidindo nas caracteríticas diferencias da sectorización proposta. (Fig.

1820) Con tal, constatamos un reducido grupo, de arredor dun seis por cento do total, de terras con óptimas

20 Para o cálculo porcentual da distribución da potencialidade productiva dos solos da Baixa Limia tan só foron considerados os Concellos de Bande, Lobeira, Entrimo, Lobios, Muíños e Calvos de Randín, posto que no traballo que sirve de base a clasificación e reparto dos mesmos físoxe sobre a premisa de tal división administrativa, así pois introducir valores dos concellos periféricos obrigaría a unha análise parcial da información presentada no traballo de Díaz-Fierros-Viqueira & Gil Sostres.



posibilidades de cultivo, conformado polas clases A-B e enmarcado maioritariamente no Sector 3, entorno ó

curso medio e alto do río Salas. Agora ben, a consideración última da fertilidade potencial de tales terras, en

base a drenaxe e posibilidade de xeadas, preséntase como mala, non superando en ningún caso tal caracter

(segundo díxito numérico= 4).

Un segundo grupo máis maioritario, entorno ó corenta e sete por cento do total, o conforman os

solos con potenciais posibilidades de cultivo medio e baixo, nos que se encadran os solos tipo C-D-E. Agora

ben, facendo unha subdivisión do mesmo podemos observar unha concentración dos solos tipo C no sector

1 (Val do Limia, Cadós...), cun mantemento potencial medio no sector 3 entorno ó Val do Salas, fronte os

mínimos valores no val meridional ou sector 2. Situación que muda por completo no referido caracterización

D-E, tipoloxías comparativamente máis abundantes que as anteriores, localizándose nas ladeiras e divisorias

de augas (Eguileta Franco, 1999: 65) case de xeito similar nos vales setentrional e meridional namentres que

case que anecdótico no sector 3 ou Val do Salas.

Por outra banda, e aínda que considerando tódala clasificación anteriormente comentada, a clase de

solo maioritaria da zona de estudo, alcanzando valores superiores ó 37 % do total, refírese a tipoloxía G (en

menor medida a tipoloxía F) que fai referencia ós sectores orográficamente máis accidentados localizados na

súa maioría na zona de serranía do sector 2, configurando un espazo practicamente improductivo.

En base ás consideracións anteriores a zona de estudo presenta unha maioría de terras, entorno ó

setenta por cento, con potencialidade agrícola mínima (E- 23´3 %) ou nula (F- 9´5 %, G- 37 %). Agora ben,

pese a que tales datos aporten unha información cuantitativa, cualitativamente observamos como o trinta

por cento restante presenta uns valores netamente superiores no sector 3 ou Val do Salas no referido ás

mellores terras (A, B), presentándose unha concentración das inferiores no Val Meridional do Limia.



CLASE DE SOLO

(a partir de Díaz-Fierros-Viqueira & Gil

Sotres)

SUPERFICIE

TOTAL EN HAS.

% TOTAL

COMARCA

LOCALIZACIÓN

Clase A 1.675´2 has. 2´6 % Sector 3 (+/- 90%)

Sector 1 e 2 (+/- 10%)

Clase B 2.007´8 has. 3´2 % Sector 3 (+/- 80%)

Sector 1 e 2 (+/- 20%)

Clase C 5.210´2 has. 8´3 % Sector 3 (+/- 31%)

Sector 2 (+/- 18%)

Sector 1 (+/- 51%)

Clase D 10.201´2 has. 16´3 % Sector 3 (+/- 3%)

Sector 2 (+/- 41%)

Sector 1 (+/- 56%)

Clase E 14.589´5 has. 23´3 % Sector 3 (+/- 11%)

Sector 2 (+/- 45%)

Sector 3 (+/- 44%)

Clase F 5.956´8 has. 9´5 % Sector 3 (+/- 12%)

Sector 2 (+/- 62%)

Sector 1 (+/- 26%)

Clase G 23.453´9 has. 37 % Sector 3 (+/- 10%)

Sector 2 (+/- 72%)

Sector 1 (+/- 18%)

Fig. 18 Cadro tipolóxico porcentual (arriba) e gráfico de porcentaxes (dereita) da potencialidade productiva dos solos da Baixa Limia ourensá a partir dos datos de Díaz-Fierros-Viqueira & Gil Sotres, 1984.



Tal consideración diferencial reiterativa sorprende ó analizar os resultados á hora da conversión21 da

citada potencialidade agrícola en información dos cultivos posibles. Así, observamos a reducida

potencialidade xeral que os solos da nosa zona de estudo amosan de cara ó cultivo de cereais en xeral, e en

particular do millo (Fig. 19) cun reducido cinco por cento de terras pouco aptas para tal fín fronte un

abafador noventa e cinco por cento restante consideradas non aptas permanentemente. Unha

consideración que enfrentada a potencialidade dos cultivos de prados e masa forestal (Fig. 20, 21), dun xeito

xenérico, amosan o reducido grupo de terras cun potencial aproveitamento intensivo similar ó actual.

A1 A2 A3 (5% has.) N1 N2 (95% has.)

- - BP64, CP64 - AT34, AT44,

AT64, AT74,

BT64, CT54, CT64,

DP64, DP74,

DT54, DT64,

DT74, EP74, EP84,

ET64, ET74, ET84,

FP84, FT74, FT84,

GP94, GT84, GT94

Fig. 19 Cadro tipolóxico porcentual e gráfico de porcentaxes dos solos da Baixa Limia ourensá con maiores posibilidades para o

cultivo do millo, a partir dos datos de Díaz-Fierros-Viqueira & Gil Sotres, 1984.

21 Conversión posible grazas os datos presentados no traballo de Díaz-Fierros e Gil Sotres para os cultivos de millo, prados e piñeiro, de maior a menor: A1(Moi apto), A2(Moderadamente apto), A3(Pouco apto), N1(Non apto condicionalmente), N2(Non apto permanentemente).

0

50

100

Gráfico de porcentaxes dos solos da Baixa Limia

ourensá con maiores posibilidades para o

cultivo do millo.

A1 A2 A3 N1 N2



A1 (10´2% has.) A2 (22´8% has.) A3 (31´4% has.) N1 (3´2% has.) N2 (32´4% has.)

BP64, CP64,

DP64

AT44, AT64,

BP64, BT64, CP64,

CT54, CT64,

DP64, DP74,

DT54, DT64, EP74

AT34, AT64,

AT74, CT64, CT74,

DP74, DT64,

DT74, EP84, ET64,

ET74, ET84, FT74

FP84 FT84, GP94,

GT84, GT94

Fig. 20 Cadro tipolóxico porcentual (arriba) e gráfico de porcentaxes (abaixo) dos solos da Baixa Limia ourensá con maior

potencialidade de adicación a prados e pastos, a partir dos datos de Díaz-Fierros-Viqueira & Gil Sotres, 1984.

A1 (9´7% has.) A2 (31% has.) A3 (34% has.) N1 (1´8% has.) N2 (23´4% has.)

BP64, CP64,

DP64

AT64, AT74,

BP64, BT64, CT54,

CT64, DP64,

DT54, DT64,

EP74, EP84, ET64,

FP84

EP74, ET64, ET74,

ET84, FT74, FT84,

GP94

AT34, AT44 GT84, GT94

Fig. 21 Cadro tipolóxico porcentual (arriba) e gráfico de porcentaxes (abaixo) dos solos da Baixa Limia ourensá con maior

potencialidade de albergar masa forestal “tipo piñeiro”, a partir dos datos de Díaz-Fierros-Viqueira & Gil Sotres, 1984.

0

20

40

Gráfico de porcentaxes dos solos da Baixa Limia

ourensá con maior potencialidade de adicación

a prados e pastos

A1 A2 A3 N1 N2

0

10

20

30

40

Gráfico de porcentaxes dos solos da

Baixa Limia ourensá con maior

potencialidade de albergar masa forestal

"tipo piñeiro"

A1 A2 A3

N1 N2



Agora ben, o sorprendente de tales datos non reside na consideración xeralista improductiva

anteriormente citada, senón na xerarquización e localización das poucas terras potencialmente aptas para

un cultivo do millo como exemplo paradigmático da labor do cereal. Con tal, despois de dixitalizar e

xeorreferenciar os datos de Díaz-Fierros e Gil Sotres, así como de superpoñelo a un mapa do relevo da

contorna, revelábase unha consideración inadvertida no estudo anterior. (Fig. 22) Tal apreciación facía

referencia a concentración absoluta do reducido cinco por cento potencialmente apto para tal cultivo nos

sectores 1 e 2, amosando a gran importancia do val setentrional con arredor de 2235´8 has. do primeiro

fronte ás 909´3 has. do segundo. Relación invertida na consideración das mellores terras para prados e

pastos, mor á inclusión da tipoloxía DP64, resultando 2558´4 has. e 3145´8 has., respectivamente.

Xerarquización esta que presenta, en consecuencia, a desvantaxe potencial e utilitarista do citado sector 3

ou Val do Salas respecto dos anteriores na análise de tales variables, sen dúbida claramente marcada polo

impacto nos cultivos da súa altitude nunca inferior ós oitocentos metros.

Fig. 22 Localización das categorías máis productivas dos solos da Baixa Limia ourensá sobre un mapa de relevo a partir de Díaz-Fierros-Viqueira & Gil Sotres, 1984. En vermello amósase a tipoloxía CP64, como as mellores terras para o cultivo do millo cunha maior concentración no sector 1, considerando a ausencia dentro da zona de estudo da categoría BP64 presente na zona caracterizada como Limia Alta. Namentres nunha cor máis ocre introdúcese a tipoloxía DP64 con maior presencia no sector 2, que xunto ás anteriores, conforman o grupo máis apto para prados e pastos.

III. Inventario e análise individualizado

III. Inventario e análise individualizadoIII. Inventario e análise individualizado

Martín Xosé Vázquez Mato INVENTARIO E ANÁLISE INDIVIDUALIZADA


III-INVENTARIO E CONSIDERACIÓNS PARTICULARES DOS XACEMENTOS TIPO CASTRO DA BAIXA LIMIA OURENSÁ

A continuación se presenta o catálogo de xacementos tipo `castro´ rexistrados como resultado

escrito da labor combinada de gabinete e de campo que partíu da consulta22 dos Inventarios Arqueolóxicos

dos Concellos de Verea, Bande, Lobeira, Entrimo, Lobios, Muíños, Calvos de Randín, Porqueira, Baltar e Os

Blancos, así como dos Plans Xerais de Ordenación Municipal (PXOM) 23 no caso da súa existencia, que

permitían unha primeira achega ós “sitios” así como a posibles intervencións de urxencia, achádegos

singulares, informes valorativos, etc. Documentación, en suma, que posibilitaba a creación dunha base de

datos inicial que, tal e como se comentaba no apartado oportuno, prendía a mecha da prospección

superficial en función da toponimia e da fotografía aérea, á par que permitía comprobar e nalgúns casos

corrixir as deficiencias informativas, tales como localizacións UTM, límites dos xacementos... Consideracións

todas elas que foron revisadas a posteriori unha vez confirmadas ou desbotadas no traballo de campo, con

prospección in situ dos lugares arqueolóxicos así como das fontes orais periféricas ós mesmos.

22 Facilitados pola Subdelegación de Cultura de Ourense e consultados durante os meses de Setembro, Outubro, Novembro e Decembro de 2008 e Xaneiro de 2009. 23 http://www.coag.es (última consulta en Marzo de 2009)

INVENTARIO E ANÁLISE INDIVIDUALIZADA Martín Xosé Vázquez Mato


Partindo de tal organigrama activo completamos o presente catálogo, que si ben na aproximación

motivo de comentario se reduce a caracterización tipolóxica `castro´ mor ós obxectivos plantexados na

investigación, na realidade foi elaborado a modo de compendio sintético do rexistro arqueolóxico pre e

protohistórico, así como recollendo tamén toda a información relativa a Romanización da zona de estudo na

procura da futura restitución total da paisaxe arqueolóxica da Baixa Limia ourensá, inabarcable para un

traballo de investigación académico como o actual. Agora ben, a información relativa ás variables espaciais

analizadas sobre tales xacementos, tal como a visibilidade, potencialidade productiva, accesibilidade, entre

outras, é o resultado do proceso analítico arqueoespacial de gabinate con base en ferramentas SIX posterior

á compilación informativa de prospección, ben sexa superficial ou in situ, que nos permitía completar os

baldeiros resultantes destas.

III. 1-A DISPOSICIÓN DO CATÁLOGO

Para a construcción do presente inventario, seguindo o fío argumental da aproximación que nos

ocupa, optamos por insertar a totalidade dos xacementos arqueolóxicos rexistrados, aínda que a súa

consideración real na análise fora desbotada mor o seu carácter periférico fora da zona de estudo ou a que a

súa adscripción tipolóxica e cultural non se atopara definida dentro da realidade arqueolóxica adscribible ó

concepto `castro´. Así mesmo, e en consonancia coa sectorización contextual proposta en apartados

anteriores, consideramos oportuno a presentación de tal rexistro dentro de cada unha das subrexións

comentadas (Val Setentrional ou Sector 1, Val Meridional ou Sector 2 e curso medio e alto do Val do río Salas

ou Sector 3). Agrupación que conlevaba a creación dunha categoría propia que enmarcara a totalidade dos

citados xacementos periféricos.

Con todo, vencellados ou non á citada sectorización ou ó marco periférico, a totalidade dos

xacementos rexistrados sen filtrado ascendía á cantidade de corenta castros ou poboados fortificados(Fig.

23), obviamente suxeitos a novas prospeccións intensivas, os cais se describen a continuación dun xeito

analítico singularizado, na procura de salvar posibles erros de consideración colectiva (Parcero e Fábrega.

2006: 75; en Grau Mira, I. 2006), seguindo un modelo básico en función das necesidades orixinais propostas

para tal fín.



Fig. 23 Plano de dispersión, sen filtrado, da

totalidade dos xacementos caracterizados baixo a

tipoloxía castro na Baixa Limia ourensá e periferia

sobre un mapa hipsométrico adaptado ás

necesidades da presentación.



No fío do apuntado no parágrafo anterior, optamos por presentar o inventario seguindo un patrón

básico que respondera a tódalas necesidades de análise individualizado e que conformara unha plantilla

potencialmente cuantificable e analizable comparativamente na posterior análise conxunta. Con tal,

optamos por un modelo de plantilla informativa como segue:

SECTOR, NÚMERO E TOPÓNIMO: onde se introduce o elemento arqueolóxico dentro da caracterización

xeográfica proposta con anterioridade e se presenta por unha banda o FID ou identificador numérico,

asignado a cada xacemento a posteriori da súa visita en base a consideracións análiticas e prácticas no

tratamento arqueoespacial, e por outra o topónimo co que se recolle a denominación dos xacementos nos

Inventarios Arqueolóxicos consultados, procurando sempre completalos coas posibles consideracións das

fontes orais.

� SITUACIÓN: apartado subdividido na consideración administrativa por unha banda, procurando

unha reconstrucción total da súa localización dende unha escala directa inferior, lugar e parroquia, ata o

marco municipal superior adscrito ó xacemento. Por outra banda tales consideracións foron completadas

coa información xeográfica oportuna, baixo as que pretendemos introducir tanto a súa localización na

cartografía de referencia coma no sistema de coordenadas X e Y en proxección UTM 24 (European Datum

1950, uso 29 N).

� MARCO DESCRITIVO: baixo tal epígrafe procuramos introducir unha serie de características

desiguais e definitorias de cada xacemento como son o emprazamento e o lugar (Carballo. 2002: 98-101).

Con tal, partimos dunha análise topográfica en función de cortes transversais restituídos dixitalmente que

van permitir a caracterización particular do xacemento en función á orografía circundante. Por outra banda,

tales consideracións vanse completar cunha descrición morfolóxica do xacemento sintetizando na medida

24 Desbotamos aquí a idea da consideración xeográfica en base á Latitude e a Lonxitude mor a unha simple consideración funcional na analítica actual, tanto no referido a consulta de ortofotografías ou no manexo dos propios datos a partir do MDE. Aínda con tal, pese á citada premisa de exclusión, e en base á necesidades de comprobación das localizacións UTM dos sitios arqueolóxicos, na base de datos orixinal tales consideracións foron elementos de confirmación necesarios.



do posible a información aportada nas fontes consultadas coa propia prospección, superficial e in situ,

levada a cabo mor ó presente traballo25.

� BIBLIOGRAFÍA: apartado no que presentamos tódala información referencial sobre cada

xacemento, ben sexan traballos de investigación concretos, informes valorativos, publicacións en artigos,

etc., así como calquer outra información paralela recollida por outras fontes tal como materiais recollidos en

superficie, microhistoria local...

� VARIABLES ANALÍTICAS: completada a caracterización xeográfica e referencial introducimos nas

fichas de inventariado unha información singular e de xestación propia, que si ben amosa un contexto

potencial e utilitarista de cada xacemento en singular, modela unha paisaxe arqueoespacial conxunta que

servirá de base á análise xeral e sintética posterior. En función a tal, optamos por implementar a análise

partindo da altitude, a visibilidade, a accesibilidade e a potencialidade productiva da contorna dos

xacementos (Parcero e Fábregas. 2006: 76-79; en Grau Mira, I. 2006), deixando ó marxe outro tipo de

consideracións vencelladas co movemento, presentes noutros traballos do grupo (Punxín. 2007: 49), mor á

pretensión futura dun traballo máis en profundidade sobre as dinámicas de movemento protohistórico na

zona de estudo, introducindo a potencial reocupación das rutas óptimas pola construcción viaria romana

(Caamaño Gesto, J.M. 1979).

A consideración de tales factores mensurables parte da necesidade dunha metodoloxía analítica

conxunta da que poder extraer información cuantitativa pero tamén cualitativa sobre os factores que

condicionan este tipo de asentamentos. Así con tal, optamos por seguir os raís abertos nos fundamentais

traballos de L. X. Carballo Arceo (1986, 2002), M. Xusto Rodríguez (1993) e C. Parcero Oubiña xunto con P.

Fábrega Álvarez máis recentemente (2000, 2004, 2005 e 2006), dende ópticas netamente procesualistas ata

os recentes postulados da Arqueoloxía da Paisaxe. En base a tales traballos e á a priori aceptación da validez

das variables analizadas, que poden ser consultadas na bibliografía de referencia, é necesario reseñar a

metodoloxía e consideracións propias adoptadas en cada unha das mesmas, mor as limitacións analíticas ou

a simple subxectividade metodolóxica adoptada. Con tal fín, e así como optamos por seguir unha

metodoloxía similar á proposta nos traballos adscritos tradicionalmente á Arqueoloxía Espacial para a

25 Por outra banda, e dentro do presente apartado, procuramos introducir outro tipo de consideracións que non podemos categorizar mor a diferencialidade de dispersión das mesmas nos propios xacementos arqueolóxicos, tales como consideracións de tipo conservacionista, usos actuais… así como calquer outra información considerada importante, que si ben non cumplen un papel esencial dentro da análise, sirven de fío ós obxectivos transversais orixinais que guiaron a presente investigación.



caracterización descritiva individual de cada xacemento, referíndonos ós cortes topográficos e a súa

inmersión dentro dun modelo tipolóxico de emprazamento, optamos aquí por seguir as consideracións,

tanto metodolóxicas como teóricas, propostas dende a perspectiva posprocesualista para analizar as citadas

variables da altitude, a visibilidade, a accesibilidade e a potencialidade productiva dos xacementos

analizados. Así, consideramos que todos e cada un dos citados condicionantes, en conxunto ou de maneira

individual, póden ser analizados dentro dun sistema de representación hipotético, neste caso a partir dun

modelo de restitución da realidade no que integrar os elementos a analizar utilizando ferramentas SIX. Así,

procúrase o traslado da información da realidade a datos potencialmente cuantificables comparativamente

cun mesmo marxe de error ou, en palabras de C. Parcero e P. Fábrega, en igualdade de incertidumes (2006:

76) que permite unha comparación válida entre eles. Tal consideración previa, necesaria en si mesma na

matización metodolóxica, vense a completar coa caracterización da necesidade teórica particular de cada un

dos datos representados analizados:

A VARIABLE ALTIMÉTRICA_ é considerada dende unha matización relativa de prominencia

entre os xacementos arqueolóxicos e a súa contorna directa. Así ben, pese a ser un condicionante analítico

dende os primeiros estudos que centraron a mirada na tipoloxía `castro´ (Cuevillas & Lorenzo. 1933: 30, para

a zona de estudo), sempre en relación co achegamento á fortificación natural, aceptamos a proposición

dunha consideración monumental como estratexia de construcción social da paisaxe fundamentada na orde

constructiva. (Criado Boado, F. 1993: 135)

Así, á hora de analizar tales contextos consideramos acertado eliminar a caracterización

reduccionista tradicional da identificación altimétrica do poboado fortificado en altura en sí para poñelo en

relación coa súa contorna. Tal hipótese daría lugar a formulación conceptual da denominada variable

altimétrica relativa, desenvolta por P. Fábrega (2004: 23), que partía da consideración básica de formulación

simple entre a altura máxima dos recintos fortificados fronte a altura media da contorna, o que obrigaría, a

posteriori, a suplir as deficiencias de tal variable (Fig. 24) co desenvolvemento de novas formulacións de

cálculo máis complexas tales como a altura media ponderada e a altura media tipificada, fusionadas

(Parcero & Fábrega 2006: 77-78) nas formulacións utilizadas no presente catálogo:



� Media simple de altitude relativa, a cal actúa de aproximación simple á diferenciación dos

xacementos castrexos fronte á contorna, ben sexa inmediata ou a media distancia26, partindo da resta da

cota do lugar arqueolóxico fronte a media altimétrica do espazo circundante.

AR (Altitude Relativa)= AC (Altitude Castro) – m (Altitude media do entorno analizado)

� Tendencia da altitude relativa, a cal ven de completar a deficiencia na prominencia do cálculo

anterior (Fig. 24) introducindo o concepto de desviación típica dos valores do intervalo analizado, é dicer,

dividir a consideración simple anterior por tal valor na procura de determinar a tendencia do xacemento a

localizarse por enriba ou por baixo do contexto analizado.

AR (Altitude Relativa)= AC (Altitude Castro) – m (Altitude media do entorno analizado)

DT (Desviación típica dos valores da contorna)

Fig. 24 Exemplos de cuantificación da variable altimétrica simple (gráfica 1), primando a importancia diferencial do xacemento coa

súa contorna aínda que o mesmo se atope acochado (valor superior figura a fronte as b e c), e da tendencia da altitude relativa

(gráfica 2), a cal ven a corrixir a citada distorsión considerando os factores de localización do xacemento (valores b e c superiores á

figura a), a partir de Parcero e Fábregas (2006: 77). (Grau Mira, I. (ed.). 2006)

26 Para tal análise, e seguindo os valores presentados polos autores da formulación, optamos por reiterar as cantidades aleatorias establecidas na distancia inmediata, en 800 m., e a media distancia, en 2000 m.



Procurase así dar unha resposta aplicada para a nosa zona de estudo a algunha das cuestións

presentadas noutros traballos con similares características analíticas, tales como ata qué punto o “dominio”

altimétrico é real na consideración tradicional dos asentamentos analizados ou cómo se presenta a

xerarquización espacial perimetral dos mesmos en función da súa prominencia nos contextos de cercanía e

media distancia.

A VARIABLE VISUAL_ introdúcese na análise vencellada á consideración anterior mor a dous

motivos esenciais e xustapostos no tempo. Así, ó tradicional axioma comúnmente aceptado citado con

anterioridade da localización dos xacementos tipo castro en lugares cunha boa fortificación natural en

altura, se lle engade o de un bo control do territorio, ben fora dun xeito radial circular, en abano, etc.;

consideracións todas elas relacionadas, dentro das teses de negación da actividade bélica da sociedade da

Idade do Ferro do Noroeste Penínsular, co control do territorio e dos recursos que nel se atopan (Xusto

Rodríguez. 1988-89, Bello e De La Peña, 1995). Por outra banda, o segundo motivo esencial, en liña cos

actuais traballos da Arqueoloxía da Paisaxe, reside na puntualización de tales consideracións, que se ben

manteñen unha importancia relativa na caracterización singular, permitindo a súa relación directa coa

potencialidade agrícola dos solos circundantes, son completadas pola citada concepción de prominencia,

considerando esta como a incidencia do ángulo de visión na percepción dos obxectos, é dicer, maior

prominencia a inferior posición altimétrica do visor. Así pois, seguindo as pautas básicas da reprocidade

visual, tódala amplitude visible dende un castro convírtese recíprocamente no visor do propio xacemento.

Así, e do mesmo xeito que a altitude, a visilidade foi amosada como unha análise reiterativamente

usada nas consideracións analíticas dende os enfoques netamente territoriais que a vencellan ó potencial

dominio dos recursos económico-estratéxicos (Xusto, 1988-89: 23) ata os citados enfoques da integración de

tal variante no eido da Arqueoloxía da Paisaxe (Criado, 1991, 1993A,1993B), posibilitando a atomización

posterior de estudos dos últimos anos, en diferentes marcos xeográficos e con diferentes perspectivas

(Parcero 2000, 2002; Fábrega, 2004; Parcero & Fábrega, 2006), pero onde a interrelación de tal variante

introduce novos elementos á conxunción en todos eles, claramente potenciados na actualidade polo uso de

ferramentas informáticas tipo SIX. Así, por exemplo, algúns destes trabllos refírense ó tratamento da

potencialidade productiva da contorna dos xacementos en base a varios factores, entre eles a visibilidade,

posibilitando incluso a teorización de hipotéticas cronoloxías para a Idade do Ferro do Noroeste (Fábrega,

2005), ou a caracterización de posibles “fronteiras” ou núcleos principais de agrupación de asentamentos en

base á suma total de áreas visibles (Fábrega, 2004: 29), entre outros estudos.



Con todo, o concepto de visibilidade que aplicamos nesta aproximación ó estudo dos xacementos

castrexos da contorna da Baixa Limia ourensá, na liña de investigación dos traballos realizados polo LAUV

(Punxín, 2007; Grande, 2008), baséase na concep

cuantificable do “dominio visual”, sexa cal fora a súa interpretación,

contorna inmediata. Así, en base a tal definición, e axudándonos cun programa SIX, que permite que

mediante un sinxelo algoritmo sobre un modelo dixital de elevacións

cada xacemento arqueolóxico adscrito a tipoloxía `castro´

dende ese punto ate o primeiro obstáculo ato

41-54; en Grau Mira, I. 2006). Así, o programa vai a asignar a cada celda do MDE

as zonas visibles e 0 para as non visibles.

Fig. 25 Estrucura do cálculo de visibilidade binario (Zamora Merchán, M. 2006)

Non é o noso obxectivo principal

discernir a precisión real dos SIX, ou aclarar, debatir e reclamar as posibilidades dos m

27 MDE das follas 263, 264, 301 e 302 adquiridos no SITGA [Sistema de Información Territorial de Galicia], creados a partir das

Topográfica de Galicia 1/5.000 (equidistancia 5m.).

28 Cada celda (píxel) do MDE utilizado para o cálculo ten unhas dimensións de 10x10 metros.

INVENTARIO E ANÁLISE INDIVIDUALIZADA


concepto de visibilidade que aplicamos nesta aproximación ó estudo dos xacementos


(Punxín, 2007; Grande, 2008), baséase na concepción da variable como un marco potencialmente

, sexa cal fora a súa interpretación, que exercen os xacementos sobre a súa


diante un sinxelo algoritmo sobre un modelo dixital de elevacións27 e dado un punto concreto, neste caso

co adscrito a tipoloxía `castro´ en singular, calcular liñas de visión imaxinarias

dende ese punto ate o primeiro obstáculo atopado na topografía circundante (Zamora Merchán, M.

). Así, o programa vai a asignar a cada celda do MDE28 un valor numérico 1 para

as zonas visibles e 0 para as non visibles.(Fig 25)

Estrucura do cálculo de visibilidade binario (Zamora Merchán, M. 2006)

Non é o noso obxectivo principal nesta análise, como xa comentamos en apartados anteriores,

discernir a precisión real dos SIX, ou aclarar, debatir e reclamar as posibilidades dos m

MDE das follas 263, 264, 301 e 302 adquiridos no SITGA [Sistema de Información Territorial de Galicia], creados a partir das

álculo ten unhas dimensións de 10x10 metros.


análise locacional dos asentamentos tipo `castro´da Baixa Limia ourensá. 51

concepto de visibilidade que aplicamos nesta aproximación ó estudo dos xacementos


ción da variable como un marco potencialmente

que exercen os xacementos sobre a súa


e dado un punto concreto, neste caso

en singular, calcular liñas de visión imaxinarias

Merchán, M. 2006:

un valor numérico 1 para

, como xa comentamos en apartados anteriores,

discernir a precisión real dos SIX, ou aclarar, debatir e reclamar as posibilidades dos mesmos no eido da

MDE das follas 263, 264, 301 e 302 adquiridos no SITGA [Sistema de Información Territorial de Galicia], creados a partir das curvas de nivel da Base



arqueoloxía29, de tal modo entendemos que o recurso informático non deixa de ser unha ferramenta para a

consideración arqueolóxica como o son os GPS ou calquer outro programa de uso analítico. Así, con todo,

non entraremos a analizar paso a paso tódalas accións levadas a cabo no cálculo visual, tratando de

reafirmar a validez do modelo e a súa aplicación práctica na realidade, como ningún traballo de investigación

recolle a metodoloxía da dixitalización de planos ou a toma de coordenadas UTM, por poñer dous exemplos,

senón que baseándonos na citada análise de condicións equivalentes consideramos a variable visual como

un factor cuantificable (superficie visible dende cada xacemento) que posibilita unha posterior análise

comparativa e cualitativa (disposición da superficie visible na realidade espacial dos “sitios arqueolóxicos”)

sobre ata qué punto é ésta un factor locacional de asentamento, ademáis de permitir a interrelación con

outras variables tales como a capacidade productiva dos solos, accesibilidade, etc.

Así, deste xeito, para tal análise tomamos como referencia diferentes distancias crono-espacias,

similares ás practicadas noutros estudos sobre diferentes localizacións xeográficas, procurando así uns

resultados baremables finais que amosen unha similitude ou diferenciación da paisaxe arqueolóxica da

Idade do Ferro do Noroeste. En base a tal, as distancias espaciais utilizadas no estudo (800m., 2000m. e

20000m.) responden a unha finalidade concreta: (Parcero e Fábrega, 2006: 76; en Grau Mira, I. 2006) as

áreas de 800m. sirven para analizar o dominio visual da contorna inmediata do xacemento, que a posteriori

poñeremos en relación coa potencialidade productiva da mesma; as de 2000m. na procura dunha amplitude

visual media, máis vencellada a outros xacementos, liñas de paso, redes hidrográficas...; e por último, as de

20000m.30 como resposta a unha comprobación sobre a veracidade da importancia tradicionalmente

aceptada dos xacementos castrexos en relación a grandes cuncas visuais.

Por outra banda, tamén, temos que destacar que o cálculo visual realizado non ten en conta posibles

condicionantes na actualidade dificilmente reproducibles, tal como a vexetación, as condicións atmosféricas

ou a simple altura do punto de observación. Aínda máis cando o MDE utilizado como base do cálculo toma

como referencia as alturas topográficas, motivo polo que adoptamos a opción de elevar tódolos cálculos

catro metros da cota base. Tal escolla obedece, seguindo a necesidade baremable de resultados, á

posibilidade do empleo dalgún tipo de estructuras artificiais (Fábrega, 2004: 23), como parapetos, torreóns

29 Para tal finalidade remitimos á escasa bibliografía publicada onde podemos atopar abundantes exemplos prácticos do uso de SIX en arqueoloxía en diferentes contextos culturais e xeográficos ou os debates surxidos por tal asociación. 30 Temos que reseñar que a análise visual de terceira orde (20.000 m.) non foi posible en tódolos casos estudados debido á limitación propia do MDE, polo que algunhas cuncas visuais máximas son inferiores a 20 km.



ou simplemente bolos graníticos, recurrentes nas terrazas superiores dos xacementos analizados, sumados á

propia altura do punto de observación.

A ACCESIBILIDADE_ vaise amosar no presente inventario como un dos elementos clave na

caracterización dos sitios analizados. Tal consideración non fai referencia a variable en sí mesma, entendida

como as condicións de movilidade entre un poboado e a súa contorna (Parcero e Fábrega. 2006: 76), senón

na caracterización correlativa da mesma xunto coas consideracións de potencialidade produtiva ou inclusive

coa propia consideración da fortificación e visibilidade. Así pois, damos como válidos os a priori acertados

axiomas de a maior proximidade dun espazo, maior acceso ós recursos inmediatos do mesmo, ou a maior

inaccesibilidade e maior superficie visible, mellor capacidade defensiva. (De la Peña, A. 2003: 126-129)

En base a tal, para a consideración da presente variable, optamos por seguir a formulación

presentada por C. Parcero e P. Fábrega (2006: 76-77), posto que non se procuraba neste traballo, como xa

citamos con anterioridade, posibles rutas óptimas senón datos mensurables sobre a posible accesibilidade

periférica dos “sitios”, considerando que os factores que a delimitan son aqueles que inciden directamente

sobre o movemento, conformando así o que se da en tildar como unha superficie de fricción. A cal amosa os

condicionantes orográficos ou hidrográficos31, netamente considerables na zona da Baixa Limia ourensá

como se presentaba nas primeiras páxinas da presente aproximación.

Con tal, e na procura da conversión destes datos en elementos singulares potencialmente

comparables consideramos oportuno aceptar a proposta de formulación isotrópica de Agustín Díaz baixo a

cal poder calcular a superficie de fricción dun terreo en base as súas propias pendentes. Co cal, e mediante o

uso de ferramentas SIX, obtíñamos unha representación gráfica, pero tamén porcentual, das zonas con

maior ou menor grado de dificultade para o movemento en función do relevo do lugar. (Fig. 26)

31 Consideramos necesario advertir tamén da potencial existencia doutros factores irreconstruíbles non considerados no presente traballo, tal como a vexetación ou os difícilmente reproducibles factores culturais.



Fig. 26 Mapa de fricción orográfico da terra da Limia ourensá calculado según a formulación de Agustín Díaz.

Namentres, por outra banda, era necesario tamén ter presente a consideración da rede hidrográfica

como limitador de tal concepto de accesibilidade. Así, amosábase oportuno a reclasificación da mesma en

función da súa potencial dificultade para ser atravesada. Tal reclasificación partía dun criterio de

equivalencia cos índices amosados no mapa de fricción anterior, elaborado a partir das pendentes (Parcero e

Fábrega. 2006: 77). Así, facíase necesaria unha xerarquización, considerada neste caso en cinco clases, da

citada rede hidrográfica dende valores mínimos para as posibles corgas e regatos estacionais, permanentes

ou estables con entidade propia (1, 2 e 3, respectivamente), ata pequenos ríos (4) e grandes cuncas fluviais

(932).

Obtíñamos así, de novo, unha representación sobre os lugares da rede hidrográfica cunha maior

facilidade ou dificultade de ser salvadas, polo tanto as áreas máis ou menos accesibles da mesma. (Fig. 27)

32 Valor máixmo de fricción que na zona de estudo tan só é representado no curso medio e baixo do río Limia.



Fig. 27 Mapa de fricción hidrográfico da terra da Limia ourensá calculado según as consideracións de Parcero e Fábrega.

Considerados tales condicionantes xeográficos sobre a potencial accesibilidade ós xacementos

arqueolóxicos analizados, facíase necesaria a conversión dos mesmos nunha linguaxe humana comprensible

e ponderable, é dicer, transformar os valores gráficos presentados con anterioridade en valores reais

aplicados á escala humana. Así, e seguindo a abundante literatura sobre tales consideracións de

interrelación analítica entre os SIX e a movilidade consultable na bibliografía, optamos por representar o que

se ven por denominar nesta como coste, entendendo por tal ó esforzo necesario para alcanzar un punto

xeográfico dende un lugar concreto, neste caso os lugares caracterizados no inventario como castros.

Así ben, tal factor humano introduce novos elementos analíticos ós xa presentados como mapas de

fricción do medio como son a distancia e o propio cansazo. Factores ámbolos dous representables nunha

linguaxe temporal que consideramos apropiada para a caracterización individual que presentamos. Por todo,



optamos por seguir estas consideracións e reducir tales valores a isocronas, de 15, 30 e 4533 minutos, como

liñas que unen puntos á mesma distancia e tempo dun lugar determinado, neste caso os xacementos

arqueolóxicos analizados. Por outra banda, a escolla dos marcos temporais parte da consideración dos

propios sítios a estudar e a súa dispersión espacial mínima que levaría a confusión dos factores locacionais

particulares de cada xacemento se optaramos por ampliar tales distancias á tradicional consideración para

sociedades campesiñas de 30 e 60 minutos, segundo os cálculos de Ruíz Zapatero e Burillo (1988), presentes

noutros traballos similares do grupo, A. Punxín (2007) para a Terra de Frieiras.

Con todo, e en base a isto último, a reducción de valores espacias a valores temporais

implementouse mediante a consideración tradicional da velocidade de movemento dunha persoa adulta sen

carga nunha superficie chaira de 5 km/h. Así, mediante un sinxelo cálculo de proporcionalidade matemático

consideramos en dar por válidas os seguintes resultados:

� 15 minutos = 1.250 metros



O problema posterior residía na consideración, case que nula para o presente estudo, da base do

relevo, é dicer, o establecer como patrón unha superficie netamente chaira. Con todo, foi posible,

interrelacionando tales consideracións coas anteriormente superficies de fricción, establecer un patrón

mensurable con respecto á accesibilidade na contorna dos xacementos presentados. Un patrón que podía,

agora sí, ser representado gráficamente (Fig. 28) e analizado comparativamente con outras variables.

33 Temos que reseñar que non foi posible establecer isocronas completas para a totalidade dos xacementos debido ó caracter limitado do MDE que sirve de base de cálculo, así o castro nº 0 que se atopaba máis preto do borde do MDE aparece seccionado nalgunha das súas isocronas, ó igual que acontece no caso dos cálculos de visibilidade.



Fig. 28 Representación temporal da accesibilida ó xacemento nº 0 no catálogo (Coroa de Santa Cristina) sobre un mapa de fricción

onde observamos a diferencial consideración nun cálculo radial circular e o proposto na presente investigación, ámbolos dous

partindo da consideración inicial da distancia de 3.750 m. (* Seccionado no sector norte en liña recta mor a limitación do MDE)

A POTENCIALIDADE PRODUCTIVA DOS SOLOS_amosada no presente inventario parte da

consideración previa da imposibilidade da reconstrucción ambiental dunha sociedade protohistórica como a

que nos ocupa, máis cando non dispoñemos doutro tipo de información esencial para tal fín como serían as

análises paleoambientais. Así pois, tal fín utilitarista limítase na presente análise a consideración de cercanía

das terras máis aptas con respecto ós xacementos tipo analizados, baremando ata qué punto tal asociación

se revela como un factor locacional dos asentamentos tipo `castro´ na Baixa Limia ourensá mediante o

cruzamento dos datos resultantes en todas e cada unha das variables analizadas.

Así pois, para tal consideración partimos da clasificación productiva amosada nas primeiras páxinas

do presente estudo extraídas do traballo de F. Díaz-Fierros e F. Gil (1984) que si ben amosan un carácter

netamente productivista e rentabilista na consideración agrícola, permite localizar as mellores terras para un



cultivo do millo34, o que a súa vez permite localizar as terras con maiores posibilidades de cultivo intensivo

fronte as de menor potencialidade35. Con tal, optamos por discernir, localizar e agrupar a totalidade da

mesma na contorna analizada, simplificando, como se propón noutros traballos similares, os resultados en

catro grupos hipotéticos36 (Fig. 29) que teñen o seu paralelo, obviamente con diferentes condicionantes, na

consideración da intensidade agrícola actual (Fig. 30):

1º) (verde oscuro na figura 29) Terreos susceptíbeis de cultivos “tipo millo”: en base ás consideracións da

base cerealista da sociedade castrexa (Vázquez. 1994, Ayán e Parcero. 2007). Considerándoas como as

mellores terras potenciais da zona de estudo, onde sería posible un cultivo intensivo de doble colleita anual.

(BP64, CP64 na clasificación de Días-Fierros e Gil. 1984) Así pois, iniciada a implementación de tal proceso de

agrupación, presentábase o problema da consideración temporal do aterrazamento37, motivo polo que do

relativo reducido grupo de terras potenciais para tal cultivo que presentábamos nas primeiras páxinas do

presente estudo, cunha total inexistencia do tipo BP64 e un pequeno grupo de terras tipo CP64 nos sectores

1 e 2, pasamos a unha total inexistencia destes últimos sen aterrazar. Convertíndose así, as potenciais terras

para tal cultivo en terras tipo DP64 (grupo 3 proposto), é dicer, potencialmente aptas para un cultivo de tipo

extensivo condicionadas por uns altos valores no risco de xeadas, así como do réxime hídrico, cunha maior

capacidade para adicación a prados e pastos.

2º) (verde fosforescente na figura 29) Solos cunha capacidade intermedia, susceptíbeis tamén dun certo

cultivo intensivo, pero cunha maior variabilidade nos factores condicionantes como a pendente e a

profundidade do terreo, e en menor medida consideracións de drenaxe. Neste apartado optamos por incluír

tódolos solos considerados dentro das categorías A, B e C, de Díaz-Fierros e Gil (1984: 42-3), os cais amosan

unha uniformidade na dispersión sectorial sen terrazas presentándose única e exclusivamente no Sector 3.

34 Seguindo o traballo de P. Fábrega (2004) quen utiliza tal consideración baseada na importancia demostrada do cereal na agricultura protohistórica (Vázquez. 1994; Parcero e Ayán. 2007: 5) 35 Cabe sinalar neste caso que o presente estudo é reiterativamente usado en estudos de potencialidade agrícola para o sector Noroeste da Península Ibérica mor a non facer mención a consideracións de tipo tecnolóxico, tendo en conta, como se desenvolveu en profundidade no apartado correspondente, factores de profundidade e risco de encharcamento, ademáis de factores de menor traslación temporal tal como a posibilidade de xeadas ou o potencial de fertilidade dos propios solos. En base a tal, o presente estudo é netamente trasladable, sempre cun matiz hipotético, cara a temporalidade que abarca o presente traballo. 36 A clasificación que se presenta, cun marcado carácter hipotético e potencial, non pretende restituir en modo algún a paisaxe agrícola da Baixa Limia en tempos protohistóricos, senón insertar un elemento de diferenciación espacial para poder asimilar na análise locacional dos asentamentos arqueolóxicos analizados. 37 No estudo motivo de referencia atopamos como un grupo de solos, remarcados cun guión baixo na presentación, son o resultado do aterrazamento antrópico. Motivo polo que, ante a imposibilidade de discernir o momento de tal remodelación, foi necesario a súa conversión de cara a solos de inferior categoría. Así pois, un solo CP64_ sería en realidade un DP64.



3º) (amarelo na figura 29) Terreos pouco productivos, maioritarios na comarca, que faría referencia as terras

aterrazadas tipo C_ e D_, que en realidade serían os orixinais tipos D e E.

4º) (gris na figura 29) Solos netemente improductivos (F e G) aptos para outros aproveitamentos non

agrícolas.

Fig. 29 Localización das categorías productivas dos solos da Baixa Limia ourensá a partir de Díaz-Fierros-Viqueira & Gil Sotres, 1984. En verde oscuro solos tipo CP64 aterrazados, namentres en verde claro agrúpanse todos aqueles cunha capacidade productiva hipotética intermedia moi condicionados polas variables das xeadas e o drenaxe no sector 3. Por último en amarelo, agrupación maioritaria para a zona de estudo, recóllense aqueles cun carácter extensivo e unha potencialidade agrícola máis reducida, ou no caso da cor gris nula.



Fig. 30 Representación cromática da intensidade do cultivo agrícola actual sobre un mapa de relevo, a partir dos datos aportados polo Sistema de Información Territorial de Galicia, no que podemos observar (considerando a censura de datos que supón o asulagamento das terras dos actuais encoros do Val das Conchas-Sector 1, do Lindoso-Sector 2 e do Salas-Sector 3) os paralelos existentes entre as zonas de potencial intensidade intermedia (en laranxa) e o caracter extensivo da maioría das terras cultivadas (en amarelo) coas clasificicacións propostas, 1-2 e 3 respectivamente.



III. 2-INVENTARIO DE XACEMENTOS `TIPO CASTRO´ DA BAIXA LIMIA OURENSÁ

III. 2.1-SECTOR 1_ XACEMENTOS CONFIRMADOS EN PROSPECCIÓN SUSCEPTÍBEIS DE ANÁLISE LOCACIONAL

SECTOR: 1 Nº 0 TOPÓNIMO "O CRASTO"/ "A COROA DE SANTA CRISTINA"

SITUACIÓN

LUGAR: NOGUEIRA DE SANTA CRISTINA

PARROQUIA: SANTA CRISTINA DE MONTELONGO

CONCELLO: LOBEIRA38

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 301 1: 5.000 – 1-5

COORDENADAS UTM

X – 583.690 Y – 4.649.550

MARCO DESCRIPTIVO

TOPOGRAFÍA: Sito nas abas meridionais da Serra do Leboreiro, nunha dorsal coñecida como Montelongo con dirección N-S, dende os pés da Pena Maior (Xacemento nº 7) e cara o val secundario do Carpazás, paralelo ó río Limia que discorre polo Leste, namentres polo Oeste abre as súas miras cara o Coto da Xulleira (Xacemento nº20).

DIMENSIÓNS: Presenta unhas medidas monumentais39 (450 m. N-S/ 200 m. L-O) rondando as 7 has.40

SISTEMA DEFENSIVO: Fosos localizables ó N, ó OE e ó L todos eles de grandes dimensións, perceptibles en fotografía aérea e escavados en rocha. No marco L presenta unha combinación de foso/parapeto/foso que da lugar ó terraplén previo de acceso ó castro, actuando a modo de cerca perimetral e natural aproveitando as curvas de nivel. Namentres vai a ser nos costados N e OE onde presente as maiores dimensións de profundidade, chegando ós 20 m. nalgúns sectores, fronte ó marco S-SL onde non parece rexistrarse sistema defensivo de creación antrópica máis aló que o propio desnivel do terreo que adquire nesta banda ó máximo de pendente cara o río Limia.

ESTRUCTURA: Presenta unha planta elipsoidal que parte da croa superior, lugar de máxima altitude (825 m.) conformado por varios bolos graníticos, da que caen varias terrazas en dirección S e N.

INTERVENCIÓNS/ MATERIAIS: O xacemento foi escavado por parte de Rodríguez Colmenero, A. entre os anos de 1982 e 1984, mediante varias sondaxes no foso N e nunha terraza ó mediodía na cal se observan diferentes construccións domésticas, así como numeroso buratos de poste, cunha variada tipoloxía de planta: circular, cadrada e ovalada, aparentemente sen estructuración algunha. Ámbalas dúas intervencións puxeron ó descuberto abundante material cerámico41, numismas, puñáis de antenas e un muíño circular seccionado.

REFERENCIAS ORAIS: Veciños de Nogueira de Santa Cristina42 tiñan coñecemento da existencia de casiñas na coroa onde no pasado vivían os mouros, pero tiñan que baixar por un camiño que pasa por

Lobosandaus a coller auga ós Baños.

Amando Rolán, N. o identifica co “Castro de Vemes” (Tumbo Celanova do século X)

38 O xacemento preséntase como elemento material do marco administrativo entre os Concellos de Lobeira e de Bande (no lugar de Lobosandaus, parroquia de San Xoán dos Baños) 39 Referencias extraídas do Inventario Arqueolóxico do Concello de Bande, realizado por N. Amando Rolán, e que contrasta coas cifras aportadas por F. Cuevillas (1933: 10) para o mesmo: 210 m. N-S/ 101 m. L-O. 40 Área tomada sobre plano mediante ferramenta aplicada do visor Sigpac (http://sigpac.mapa.es/fega/visor/) 41 Actualmente en proceso de estudo polo LAUV (Laboratorio de Arqueoloxía da Universidade de Vigo) 42 Agradecer a colaboración de X. García Rodríguez e señora pola súa axuda na prospección de campo.



BIBLIOGRAFÍA:

Cuevillas, F. L.; Lorenzo, X. 1933. Catálogo dos castros galegos: Terra de Lobeira. Seminario de Estudos Galegos. Santiago de Compostela. 9- 11. Cuevillas, F. L.; Lorenzo, X. 1938. Sobre arqueología do territorio dos Querquernos. Revista de Guimaraes, Vol XLVIII. 85-106. Rodríguez Colmenero, A. 2000. Breve Historia de las excavaciones sistemáticas en Aquis

Querquennis. Brigantium, 12: 209-213.

VARIABLES ANALÍTICAS

CONSIDERACIÓNS RESPECTO Á ALTIMETRÍA

Sector 1, nº0_ Cortes topográficos Norte-Sur e Oeste-Leste do xacemento tipo castro da “Coroa de Santa Cristina”

43 En adiante AC. 44 Altitude Relativa.

ALTITUDE DO CASTRO43: 825 m.

DISTANCIA INMEDIATA

MEDIA DA CONTORNA: 775 m.

MEDIA SIMPLE DA AR44: 50 m.

TENDENCIA DA AR: 0´119

MEDIA DISTANCIA


MEDIA SIMPLE DA AR: 100 m.


Prominencia postitiva con maior incidencia na media distancia.



CONSIDERACIÓNS RESPECTO Á VISIBILIDADE

CONSIDERACIÓNS RESPECTO Á ACCESIBILIDADE

Accesibilidade de tendencia concéntrica reducida nas isocronas de 15´ e 30´ salvo en dirección NO, con maior amplitude no tránsito á longa distancia.

SUPERFICIE ACCESIBLE EN 15`: N-690m. /S-475m. /L-530m. / O-590m.

SUPERFICIE ACCESIBLE EN 30`: N-1230m. /S-1074m. /L-1233m. /O-1366m.

SUPERFICIE ACCESIBLE EN 45`: N-45 /S-1970m. /L-1950m. /O-1976m.

CONSIDERACIÓNS RESPECTO Á POTENCIALIDADE PRODUCTIVA DA CONTORNA

Grupo 1 aterrazado e Grupo 3 maioritario nas iscronas de 15é 30´minutos. Grupo 3 na de 45´.

15´: CP64 aterrazado ó NO e solos maioritarios ET74 e DP74 de posibilidades productivas máis reducidas.

30´: Mantemento CP64 aterrazado ó NO e maior presencia do ET74 e DP74, aparecendo novos solos con capacidades productivas similares EP74 e ET84.

45´: Perdida de importancia do CP64 aterrazado adquirindo maior relevancia os solos tipo D máis E.

45 Fora límite MDE.

RADIO DE 800 m. Circular uniforme (33 %)

RADIO DE 2000 m. Semicircular limitada (28%)

RADIO DE 20000 m. Triangular aberta (10%)

Orientación preferente cara o L, cun dominio visual moi amplo pero pouco uniforme, cunha percepción directa circular no marco de 800 m. dentro do que se enmarcaría o hipotético xacemento nº 20, namentres na media distancia, 2000 m., a cunca visual adquire unha morfoloxía triangular limitada polo SO, mor as barbas meridionais do Serra do Leboreiro, que ensancha ata a longa distancia, 20000m., percibíndose a totalidade do Val das Conchas, onde presenta intervisibilidade cos xacementos nº 2 e 3. Asimesmo tal cunca visual alcanza na Serra do Xurés ó SL e no xacemento nº 26 ó L o seu máximo visible.

Fig 0. 1. Superficie visible dende o xacemento nun radio de 800 m., 2000 m. e 20000 m.


64 Na procura dunha paisaxe protohistórica:

Fig 0.2. Isocronas de superficie accesible en 15´,Viqueira & Gil Sotres, 1984.


Na procura dunha paisaxe protohistórica: análise locacional dos asentamentos tipo `castro´ da Baixa Limia ourensá.

accesible en 15´, 30é 45´minutos sobre o mapa de potencialidade agrícola a partir de Díaz

Sector 1, nº0_ Fotografía aérea a partir da base de ortofotos de SIXPAC (2002-2003), onde se rexistra con claridade o sistema defensivo en foso nos marcos Oeste, Norte e Leste.


análise locacional dos asentamentos tipo `castro´ da Baixa Limia ourensá.| LAUV

a partir de Díaz-Fierros-

Fotografía aérea a partir da base de 2003), onde se rexistra con

claridade o sistema defensivo en foso nos marcos Oeste,



SECTOR: 1 Nº 1 TOPÓNIMO "CRASTO DO FERREIRO"

SITUACIÓN

LUGAR: PARADA DE VENTOSA

PARROQUIA: SAN PEDRO DE PARADA DE VENTOSA

CONCELLO: MUÍÑOS

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 301 1: 5.000 – 3-4

COORDENADAS UTM

X – 579.580 Y – 4.644.360

MARCO DESCRIPTIVO

TOPOGRAFÍA: Outeiro sito nun esporón das barbas setentrionais e terminais da divisoria de augas entre os ríos Salas e Limia, na transición dos propostos sectores 1 e 2, presentando na súa contorna o revelador topónimo do Inferno de Parada mor as elevadas pendentes que rodean o xacemento L-N-O, namentres ó S presentaba unha suave ladeira hoxe seccionada pola construcción da estrada N-540.

DIMENSIÓNS: Imposibilidade de confirmar mor a alteración antrópica.

SISTEMA DEFENSIVO: Río Limia como foso natural en recorrido L-N-O, namentres polo S, zona de fácil acceso, a sección da estrada fai imposible confirmar a existencia de elementos defensivos.

ESTRUCTURA: Posibilidade dun recinto superior con aterrazamento concéntrico cara o N.

INTERVENCIÓNS/ MATERIAIS: O xacemento foi escavado mediante sondaxes por Eguileta Franco, X.M. nos anos noventa poñendo ó descuberto as características cerámicas tipo `Penha´ que poñen en dúbida a súa adscripción tipolóxica o termo `castro´ propio da Idade do Ferro.

BIBLIOGRAFÍA: Eguileta Franco, X. M. 1999. A Baixa Limia galega na prehistoria recente: arqueoloxía dunha paisaxe

da Galicia interior. Deputación Provincial de Ourense, D.L. Ourense.



AC: 558 m.

DISTANCIA INMEDIATA




MEDIA DISTANCIA


MEDIA SIMPLE DA AR: -2 m.

TENDENCIA DA AR: - 0´004

Amósase a relativa prominencia que presenta o xacemento nun perímetro cercano de 800 metros, namentres na media distancia o mesmo queda superado pola orografía circundante, quedando encaixado no Val do Limia con valores inferiores ós da media altimétrica da contorna.



Sector 1, nº1_ Cortes topográficos Norte-Sur (Alterado pola construcción da estrada N-540, círculo descontinuo) e Oeste-Leste do xacemento do “Castro do Ferreiro”.


Orientación preferente cara o NL cun dominio visual reducido e pouco uniforme, cunha percepción directa circular no marco de 800 m. dentro do que se enmarcaría o hipotético xacemento nº 18, namentres na media distancia, 2000 m., a cunca visual céntrase no Leste, no límite máis occidental do Val das Conchas percibindo o xacemento nº 14. Por outra banda, na longa distancia a percepción redúcese ós máximos altimétricos da contorna, o que propicia a intervisibilidade cos xacementos nº 9, 12 e 11 ó O e 2 ó L, cun valeiro na percepción N-S.

Fig 1.1. Superficie visible dende o xacemento nun radio de 800 m., 2000 m. e 20000 m.

RADIO DE 800 m. Circular relativa preferente ó NL (20%)

RADIO DE 2000 m. Triangular pechada cara o Val das Conchas (6%)

RADIO DE 20000 m. O-L Máximas altimétricas da contorna (2%)




Accesibilidade desigual, non concéntrica, como ruta de acceso natural.

SUPERFICIE ACCESIBLE EN 15`: N-320m. /S



CONSIDERACIÓNS RESPECTO Á POTENCIAL

15´: FP84 maioritario, residual presencia EP64

30´: Equiparación solos FP84 e EP64

45´: Grupo E maioritario, aparición solos netamente improductivos GP94 e FP84

Grupos 3 e 4, con terras potencialmente pouco apagrícola en tódalas isócronas, con mellores terras na longa distancia.

Sector 1, nº1_Vista do xacemento dende o SL onde se pode apreciar o corte sufrido no xacemento mor a construcción da estrada N-540.




Accesibilidade desigual, non concéntrica, con maiores dificultades de acceso ó NO presentándose o SL

320m. /S-670m. /L-430m. /O-338m.

840m. /S-1343m. /L-1440m./O-768m.

1500m. /S-2220m. /L-2402m./O-1345m.


FP84 maioritario, residual presencia EP64

parición solos netamente improductivos GP94 e FP84.

terras potencialmente pouco aptas para a labor ícola en tódalas isócronas, con mellores terras na longa

Fig 1.2. Isocronas de superficie accesible en 15´,30é 45´minutos sobre o mapa de potencialidade agrícola a partir de Díaz-Fierros-Viqueira & Gil Sotres, 1984.



con maiores dificultades de acceso ó NO presentándose o SL

Isocronas de superficie accesible en 15´,30é 45´minutos sobre o Viqueira & Gil Sotres, 1984.



SECTOR: 1 Nº 2 TOPÓNIMO "O CASTRO DE TABOADELA” / ”O PICOUTO"

SITUACIÓN

LUGAR: TABOADELA PARROQUIA: SANTA MARÍA DE BARXÉS

CONCELLO: MUÍÑOS

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 301 1: 5.000 – 2-6

COORDENADAS UTM

X – 588.100 Y – 4.646.180

MARCO DESCRIPTIVO

TOPOGRAFÍA: O xacemento localízase ó norte da divisoria de augas de segunda orde de A Pousa e Porqueirós caendo ate media ladeira cara o Val das Conchas.

DIMENSIÓNS: NO-SL �� 250 m. / SO-NL �� 130 m. 46

SISTEMA DEFENSIVO: Sistema de fosos complexo no marco Sur, deteriorado pola presencia dun cortalumes, que da acceso á croa superior onde se localiza un muro de difícil adscripción47. Por outra banda os propios aterrazamentos actúan como tal no resto do xacemento.

ESTRUCTURA: Croa superior á que se lle xustapoñen alomenos tres terrazas construídas aproveitando o desnivel do terreo cara o val en dirección SL-NO.

INTERVENCIÓNS/ MATERIAIS: O xacemento presenta unha intervención no recinto superior, da que non existen informes nin publicacións, que pon ó descuberto o citado muro.

BIBLIOGRAFÍA: Rodríguez Cao, C. Prospección arqueolóxica da Comarca de Bande (Ourense) en Dirección Xeral do Patrimonio Histórico e Documental, D.L. 1991 Campaña 1988. Santiago de Compostela. 237-240.



AC: 910´7 m.

DISTANCIA INMEDIATA

MEDIA DA CONTORNA: 815´5 m.

MEDIA SIMPLE DA AR: 95´2 m.


MEDIA DISTANCIA




Amósase a gran prominencia que presenta o xacemento nun perímetro cercano de 800 metros, aumentando na media distancia mor ó diferencial espectro altimétrico entre o Val das Conchas e o propio xacemento, namentres tales datos se igualan coa orografía máis meridional.

46 Mensuras tomadas do inventario de xacementos arqueolóxicos do Concello de Muíños e confirmadas mediante ortofotografía. 47 Ferrer Sierra, S., Herves Raigoso, F.M. e González Fernández, E. falan da posibilidade dunha torre medieval debido ó gran control visual da contorna.



Sector 1, nº2_ Cortes topográficos Norte-Sur e Oeste-Leste (Alterado pola construcción dun cortalumes, círculo descontinuo) do xacemento do “Picouto” ou “Castro de Taboadela”.


Gran dominio visual en tódalas direccións salvo nunha, mor á orientación preferente cara o Val das Conchas, que limita tal dominio cara o sector SL mor ó seu emplazamento. Así, presenta intervisibilidade coas principais localizacións arqueolóxicas sitas no Sector 1(0, 7, 8) e, por outra banda, na longa distancia a percepción redúcese ós maximos altimétricos da contorna, o que propicia a intervisibilidade cos xacementos nº 1, 9, 11, 18.


RADIO DE 800 m. Semicircular uniforme limitada ó SL por cotas superiores (30%)

RADIO DE 2000 m. Visibilidade en abano ampla cara o Val das Conchas (25%)

RADIO DE 20000 m. Dominio visual máximo en abano SO-N-NL (6%)




Accesibilidade desigual, concéntrica, cunha clara vía de acceso natural en dirección SL e dúas líñas de fuga con similares valores nos marcos NL e SO a media distancia, namentres a accesibilidade redúcese no marco NO mor ó gran desnivel altimétrico entre os valores do xacemento e o Val das Conchas.

SUPERFICIE ACCESIBLE EN 15`: NO-350m. /SL-700m. /NL-460m. /SO-470m.

SUPERFICIE ACCESIBLE EN 30`: NO-950m. /SL-1500m. /NL-1560m./SO-1450m.

SUPERFICIE ACCESIBLE EN 45`: NO-1750m. /SL-2350m. /NL-2340m./SO-2285m.


15´: Un único solo tipo ET84

30´: ET84 maioritario, presencia EP64 e DT64 residual.

45´: Introducción do tipo CP64 aterrazado ó NO do propio xacemento, manténdose os tipos anteriores como maioritarios.

Terras pouco aptas para a labor agrícola en tódalas isocronas, con preponderancia do grupo 3, salvo o marco NO onde na isocrona de 45´ aparecen terras tipo CP64 aterrazadas con mellor potencial agrícola.




Sector 1, nº2_Vista do xacemento dende o SO onde se observa

Val do Limia, así como a alteración provocada no sistema defensivo ó S

[Fotografía cedida por S. Ferrer Sierra, Novembro de 2005]



onde se observa, mor ó efecto das sombras, a xustaposición de terrazas á croa cara o

Val do Limia, así como a alteración provocada no sistema defensivo ó S pola construcción dun cortalumes ( círculo descontinuo

[Fotografía cedida por S. Ferrer Sierra, Novembro de 2005]



a xustaposición de terrazas á croa cara o

dun cortalumes ( círculo descontinuo).



SECTOR: 1 Nº 3 TOPÓNIMO "CORISCO”/ “O CRASTO"

SITUACIÓN

LUGAR: O AGRELO PARROQUIA: SAN PEDRO DE MUÍÑOS CONCELLO: MUÍÑOS

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 301 1: 5.000 – 3-5

COORDENADAS UTM

X – 584.550 Y – 4.644.720

MARCO DESCRIPTIVO

TOPOGRAFÍA: Pequeno outeiro orientado ó SO sito nas barbas setentrionais da Serra do Xurés, nunha dorsal que domina en altura o curso medio do Val de Porqueirós, polo que queda recortado nas bandas O e SL, namentres ó N mantén un pronunciado desnivel cara a conca principal do Limia.

DIMENSIÓNS: Imposibilidade de confirmar mor á densa vexetación.48

SISTEMA DEFENSIVO: O propio río condiciona a defensa, aproveitando a morfoloxía natural das bandas Oeste e Sur-Surleste, así como a acumulación de bolos graníticos neste último. Tan só rexistramos un profundo foso, visible en fotografía aérea, en combinación cun posible parapeto, así como un lienzo murario conformado en granito irregular cara a senda natural da dorsal ó NL.

ESTRUCTURA: Pontencial existencia dunha planta de morfoloxía oval asentada na ladeira e orientada cara o SO.

INTERVENCIÓNS/ MATERIAIS: Referencia a aparición aillada de obxectos adxetivados como prehistóricos, así como moedas.

BIBLIOGRAFÍA: Cruceiro Freijomil, A., 1937. Monumentos de la provincia de Ourense no B.C.M. Our, t.XI, Ourense. 243-244. Cavada Nieto, M., 1972. Hallazgos monetarios en castros de Galicia, B.S.A.A., vol XXXVIII, Valladolid.



AC: 677´6 m.

DISTANCIA INMEDIATA




MEDIA DISTANCIA


MEDIA SIMPLE DA AR: -31´9 m.

TENDENCIA DA AR: - 0´076

Amósase a valoración negativa do xacemento tanto no perímetro cercano como na media distancia quedando oculto pola orografía da contorna.

48 Mor a imposibilidade de confirmación in situ optamos por mensurar o xacemento mediante o recurso SIXPAC no que alcanzamos a identificar a inferioridade a 1 ha das mesmas, cun marco aproximado de 150 m. x 170 m., N-S e L-O respectivamente.



Sector 1, nº3_ Cortes topográficos Norte-Sur e Oeste-Leste do xacemento do `Corisco´.


Orientación preferente dirección SO-SL na corta distancia, cun reducido espectro visible na media e na longa distancia cara o Val das Conchas que o interrelaciona cos vales secundarios de Sta. Cristina e do Grou.


RADIO DE 800 m. Circular relativa cun dominio amplo salvo no flanco NL (23%)

RADIO DE 2000 m. Visibilidade mínima concentrada nunhas poucas terras ó carón do Limia (1%)

RADIO DE 20000 m. Visibilidade reducida ós máximos altimétricos do Val do Grou e de Santa Cristina, onde presenta intervisibilidade co xacemento nº 0. (0´8%)




Potencial accesibilidade semiconcéntrica15´ en tódolos frentes, namentres na media distancia preséntase unha senda natural con valores medios e altos cara o N.





15´: EP84

30´: EP84 maioritario, presencia N-S de

45´: Introducción de solos potencialmente aptos para cultívo agrícola dirección N, tipo CP64 aterrazado, e en dirección L, tipo CT64 aterrazado, mantendo aanterior en dirección S con solos DP64 aterrazado.

Grupo 3 con pouca potencialidade agrícola como solos maioritarios na corta e media distancia, namentres presenta CT64 aterrazado e grupo 2 con mellores condicións agrícolas nos marcos N e L no espectro dos 45´.

mapa de potencialidade agrícola

Sector 1, nº3_ Vista do xacemento dende o N, onde podemos apreciar a secuencia defensiva foso/parapeto que secciona o castro da dorsal ó NL.




Potencial accesibilidade semiconcéntrica reducida cunha gran dificultade de acceso na isocrona de 15´ en tódolos frentes, namentres na media distancia preséntase unha senda natural con valores

500m. /S-500m. /O-325m. /L-550m.

1432m. /S-1120m. /O-1050m. /L-1150m.

2600m. /S-2000m. /O-2000m. /L-2340m.


S de solos tipo DP64 aterrazado e DP74, respectivamente.

Introducción de solos potencialmente aptos para cultívo agrícola dirección N, tipo CP64 tipo CT64 aterrazado, mantendo a baixa potencialidade agrícola

cción S con solos DP64 aterrazado.

Grupo 3 con pouca potencialidade agrícola como solos na corta e media distancia, namentres

presenta CT64 aterrazado e grupo 2 con mellores condicións agrícolas nos marcos N e L no espectro dos 45´.

Fig 3.2. Isocronas de superficie accesible en 15´,30é 45´minutos sobre o de potencialidade agrícola a partir de Díaz-Fierros-Viqueira & Gil Sotres, 1984.



so na isocrona de 15´ en tódolos frentes, namentres na media distancia preséntase unha senda natural con valores

solos tipo DP64 aterrazado e DP74, respectivamente.

Introducción de solos potencialmente aptos para cultívo agrícola dirección N, tipo CP64 baixa potencialidade agrícola

Isocronas de superficie accesible en 15´,30é 45´minutos sobre o

Viqueira & Gil Sotres, 1984.



SECTOR: 1 Nº 4 TOPÓNIMO "O CRASTO"

SITUACIÓN

LUGAR: SEOANE PARROQUIA: SAN PEDRO DE BANDE CONCELLO: BANDE

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 263 1: 5.000 – 6-5/ 7-5

COORDENADAS UTM

X – 583.500 Y – 4.655.080

MARCO DESCRIPTIVO

TOPOGRAFÍA: Ó suroeste da dorsal do Alto do Vieiro, na confluencia coas abas máis ó L da Serras do Leboreiro, onde nace o Val secundario do Cadós o cal marca a súa pendente natural cara o NO enfrontado o terreo chairo do N-NL.

DIMENSIÓNS: Imposibilidade de confirmar mor a densa vexetación.49

SISTEMA DEFENSIVO: A propia morfoloxía do relevo configúrase como tal no marco SO-NO, namentres presenta un complexo sistema de fosos en V seguidos de parapeto, visible en fotografía aérea, no sector N-NL dirección SL.

ESTRUCTURA: Croa superior con posibilidade dunha planta concétrica exterior e terrazas caendo cara o SO aproveitando o desnivel do terreo.

INTERVENCIÓNS/ MATERIAIS: O sistema defensivo foi alterado mor a construcción dunha pista que o ronda pola banda N, que según Amado Rolán, N. puxo ó descuberto abundante cerámica tosca típicamente “castrexa”.

REFERENCIAS ORAIS: Veciños de Seoane falan da existencia de “mouros por eses montes”.




AC: 845´8 m.

DISTANCIA INMEDIATA


MEDIA SIMPLE DA AR: 30,3 m.


MEDIA DISTANCIA




Media positiva, aínda que reducida nun radio de 800 m., tende a medrar na media distancia mor ó diferencial espectro altimétrico propio do fondo do Val onde se empraza.

49 Mor a imposibilidade de confirmación in situ optamos por mensurar o xacemento mediante o recurso SIXPAC no que alcanzamos a identificar a inferioridade a 1 ha. das mesmas, cun marco aproximado de 150 m. x 160m., N-S e L-O respectivamente, considerando os elementos defensivos previos ó castro.



Sector 1, nº4_ Cortes topográficos Norte-Sur e Oeste-Leste do xacemento do “Crasto de Seoane”


Dominio visual reducido cunha orientación preferente dirección SL-N-NO-O na corta distancia, nametres gaña importancia o dominio visual NO na media cara o val, cunha residual visibilidade nos radios superiores.


RADIO DE 800 m. Tendencia circular non homoxénea. (17%)

RADIO DE 2000 m. Dominio en abano limitado polo N-NL, con intervisilidade co xacemento nº5, namentres gaña importancia cara a banda O do Val do Cadós. (14%)

RADIO DE 20000 m. Pouco espectro visible de cara os sectores máis meridionais, na confluencia dos vales Limia e Cadós, con potencial visibilidade do xacemento nº2. (0´5%)




Potencial accesibilidade media-alta concétrica con pequenas variantes preferentes na isocrona de 15á favor das direccións S-SL, namentres os valores se igualan na media e longa distancia, salvo en dirección O, mor ó claro desnivel propio de caída cara o val no que se asenta.

SUPERFICIE ACCESIBLE EN 15`: N-670m. /S-800m. /O-650m. /L-830m.




15´: DT64 aterrazado e DT74

30´: ET64 e residual presencia de solos tipo CP64 aterrazados.

45´: Introducción de solos con maior potencialidade agrícola dirección N, tipo CT74, e en dirección L, tipo CP64 aterrazado, mantendo a importancia maioritaria do grupo 3.

Grupo 3 como solos maioritarios na corta e media distancia, namentres presenta CP64 aterrazado e grupo 2 con mellores condicións agrícolas nos marcos N e L no espectro dos 45´.






Sector 1, nº4_ Fotografía aérea a partir da base de ortofotos de SIXPAC (2002-2003) do xacemento “Crasto de Seoane” onde se aprecia o foso escavado na rocha ó NL seccionado pola construcción dunha pista (círculo descontinuo).



Fotografía aérea a partir da base de 2003) do xacemento

“Crasto de Seoane” onde se aprecia o foso escavado na rocha ó NL seccionado pola construcción dunha




SITUACIÓN

LUGAR: FERVENZA PARROQUIA: SAN PEDRO FIZ DO RIBEIRO

CONCELLO: BANDE

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 263 1: 5.000 – 7-7/ 8-7

COORDENADAS UTM

X – 588.900 Y – 4.652.900

MARCO DESCRIPTIVO

TOPOGRAFÍA: Ó surleste da dorsal do Alto do Vieiro, nun esporón que se asoma en forte pendente nos marcos O-S-L sobre o Val do Limia no límite coa Limia Alta.

DIMENSIÓNS: Dificultade de afirmación categórica mor a ser seccionado pola estrada OR-301 que o rodea dende o O ata o L. Aínda con tal na terraza superior podemos falar de arredor de 190m. N-S e 145m. O-L.

SISTEMA DEFENSIVO: A propia morfoloxía do relevo configúrase como tal nos sectores O, S e L, namentres presenta un sistema de dous fosos en V intercalados cun parapeto paralelo, visible en fotografía aérea, no sector NO do xacemento.

ESTRUCTURA: Terraza superior con posibilidade dunha terrazada anexada ó SO seccionada pola construcción dunha estrada.

INTERVENCIÓNS/ MATERIAIS: A alteración sufrida polo sitio arqueolóxico mor á construcción dunha estrada que conectaba as vilas de Bande e Xinzo non destapou no seu momento restos materiais, nin amosa na actualidade material en superficie ou nos erosionados perfís laterais.




AC: 747 m.

DISTANCIA INMEDIATA




MEDIA DISTANCIA



TENDENCIA DA AR: - 0,112

Valores netamente positivos na contorna inmediata de 800 m. mor a súa localización precipitada cara o curso alto do río no Val das Conchas, namentres tales valores se presentan inferiores á media nunha distancia de 2000m.



Sector 1, nº5_ Cortes topográficos Norte-Sur e Oeste-Leste do xacemento do “Crasto” de A Fervenza.


Ampla superficie visible a media e longa distancia con orientación preferente dirección NL-SL-S cunha morfoloxía en abano centrada no val de transición entre a Alta e Baixa Limia.


RADIO DE 800 m. Circular homoxénea salvo cara o fondo de val. (63%)

RADIO DE 2000 m. Dominio en abano cara o val preferencia SL. (30%)

RADIO DE 20000 m. Espectro visible de cara ó curso alto do río na transición entre a Alta e a Baixa Limia, con intervisibilidade co xacemento nº 25. (2%)


Difícil accesibilidade de morfoloxía semiconcéntrica, con similares valores na corta e na media distancia, relativamente superiores no marco N por onde se atopa ligado ó Alto do Vieiro, namentres a superficie accesible en 45´ presenta unha maior facilidade de tránsito con especial preferencia pola banda S.







Grupos 3 e 4 con pouca ou nula potencialidade agrícola como solos maioritarios na corta e media distancia, namentres presenta CP64 aterrazado e grupo 2 con mellores condicións agrícolas no marco SL nun espectro de

15´: EP74 e GP94

30´: EP74 e GP94 maioritarios e residual aparición de solos tipo DT74 máis DP64 e CP64 aterrazados.

45´: Potenciación dos solos potencialmente aptos paterrazado, mantendo a baixa potencialidade agrícola anterior no resto da contorna.

Sector 1, nº5 Vista do xacemento dende o S onde se observa o sistema defensivo (foso301 ( círculo descontinuo). [Fotografía cedida por S. Ferrer Sierra, Novembro de 2005]




potencialidade agrícola como solos maioritarios na corta e media distancia, namentres presenta CP64 aterrazado e grupo 2 con mellores condicións

45´.

Fig 5.2. Isocronas de superficie accesible en 15´,30é 45´min mapa de potencialidade agrícola a partir de Díaz-Fierros-Viqueira & Gil Sotres, 1984.

P74 e GP94 maioritarios e residual aparición de solos tipo DT74 máis DP64 e CP64 aterrazados.

solos potencialmente aptos para cultívo agrícola dirección SLaterrazado, mantendo a baixa potencialidade agrícola anterior no resto da contorna.

Sector 1, nº5 Vista do xacemento dende o S onde se observa o sistema defensivo (foso-parapeto-foso) seccionado. [Fotografía cedida por S. Ferrer Sierra, Novembro de 2005]




P74 e GP94 maioritarios e residual aparición de solos tipo DT74 máis DP64 e CP64 aterrazados.

ara cultívo agrícola dirección SL, tipo CP64

seccionado pola estrada OR-



SECTOR: 1 Nº 6 TOPÓNIMO "O CASTRO"

SITUACIÓN

LUGAR: SARREAUS PARROQUIA: SAN PEDRO DE BANDE CONCELLO: BANDE

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 263 1: 5.000 – 6-6

COORDENADAS UTM

X – 584.828 Y – 4.656.232

MARCO DESCRIPTIVO

TOPOGRAFÍA: Emprazado ó O da dorsal do Alto do Vieiro nun outeiro rochoso que se levanta na divisoria dos afluentes máis setentrionais do río Cadós.

DIMENSIÓNS: Imposibilidade de confirmar mor a densa vexetación.50

SISTEMA DEFENSIVO: Dificil de rexistrar mor o alto deterioro do mesmo, aínda con tal amósase a presencia dun foso oval que rodea a totalidade do xacemento que implementa a súa función no sector NL do xacemento onde parece afirmarse a existencia dun antecastro.51

ESTRUCTURA: Croa superior rochosa de planta oval á que se lle engade a posibilidade dunha terrazada anexada ó NL a modo de antecastro.

BIBLIOGRAFÍA: Inédito.



AC: 908´71 m.

DISTANCIA INMEDIATA




MEDIA DISTANCIA



TENDENCIA DA AR: 0,263

Clara prominencia positiva con valores máximos a maior distancia do núcleo arqueolóxico.

50 Mor a tal limitación optamos por mensurar sobre ortofoto no recurso SIXPAC cunha estimación aproximada de 70m. x 70m. N-S e O-L. 51 Amado Rolán, N. e Ferrer Sierra, S.



Sector 1, nº6_ Cortes topográficos Norte-Sur e Oeste-Leste do xacemento do “Crasto” de Sarreaus.


Maior superficie visible na longa distancia con orientación preferente cara o Val do Cadós en primeiro termo e o das Conchas a posteriori.


RADIO DE 800 m. Circular homoxénea. (37 %)

RADIO DE 2000 m. Semicircular aberta concentrada no marco NL con perda de dominio visual cara o marco SO, onde amosa intervisibilidade co xacemento nº4. (40 %)

RADIO DE 20000 m. Amplo espectro visible en abano de cara ó Val do Cadós, no que intervisiona cos xacementos 8 e 7. (2%)




Boa accesibilidade de carácter circular concéntrico con semellantes valores de tránsito, pero cunha lixeira tendencia favorable á senda natural cara o N.





15´: DT74 no entorno inmediato máis CT74 e CP64 aterrazado ó N e S respectivamente.

30´: Aumento porcentual concéntrico das terras accesibles en 15´ e aparición dunha nova tipoloxía de solo: DT64 aterrazado.

45´: Reparto porcentual similar ó anterior e irrupción residual de terras tipo ET74 e GP94.

CP64 aterrazado e grupo 2 maioritario na corta e media distancia enfrentado ó grupo 3 e 4 con maior presencia na franxa dos 45´.

Fig 6.2. Isocronas de superficie accesible en 15´,30é 45´minutos sobre o

mapa de potencialidade agrícola a partir de Díaz-Fierros-Viqueira & Gil Sotres, 1984.



Sector 1, nº6_ Vista do xacemento dende o SO ( círculo descontinuo



Sector 1, nº6_ Vista do xacemento dende o SO ( círculo descontinuo). [Fotografía cedida por S. Ferrer Sierra, Novembro de 2005]



cedida por S. Ferrer Sierra, Novembro de 2005]



SECTOR: 1 Nº 7 TOPÓNIMO "PENA MAIOR"

SITUACIÓN

LUGAR: VILELA PARROQUIA: SAN XOAN DOS BAÑOS CONCELLO: BANDE

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 263/ 301 1: 5.000 – 8-5/ 1-5

COORDENADAS UTM

X – 584.190 Y – 4.650.540

MARCO DESCRIPTIVO

TOPOGRAFÍA: Sito nas barbas meridionais da Serra do Leboreiro, con dirección NO-SL onde medran as pendentes cara o río Limia, nun outeiro rochoso asentado sobre a divisoria de augas de segunda orde entre os vales do Cadós e de Santa Cristina, coñecido tamén como o Àlto de Vilela´ e a tan só 1 km. en dirección SO do xacemento nº 0.

DIMENSIÓNS: 200m. x 80m. NO-SL e NL-SO respectivamente.52

SISTEMA DEFENSIVO: Pese a asentarse nun outeiro rochoso con fortes pendentes cara o SL presenta unha cerca doble, a modo de parapeto concéntrico cun posible foso no interior.

ESTRUCTURA: Croa con grandes bolos graníticos a que se lle suma unha terraza inferior concéntrica, ámbalas dúas de forma oval.

REFERENCIAS ORAIS: Preguntados os veciños da contorna sobre o outeiro amosábase a nula tradición oral sobre a posibilidade de existencia dun castro.




AC: 922 m.

DISTANCIA INMEDIATA




MEDIA DISTANCIA




Clara prominencia na contorna inmediata de 800 m., relativizada polo terreo chairo ó NO namentres vai aumentando a medida que nos afastamos mor a súa localización precipitada cara o curso medio do río Limia no Val das Conchas, salvando en case dous quilómetros un diferencial altimétrico de arredor de catrocentos metros.

52 Amado Rolán, N. e Ferrer Sierra, S.



Sector 1, nº7_ Cortes topográficos Norleste-Suroeste e Noroeste-Surleste do xacemento da “Pena Maior”.


Orientación preferente cara o control de longas distancias dirección N-L-S, dende o alto do Val do Cadós ata o curso medio do río Limia.

Fig 7.1. Superficie visible dende o xacemento nun radio de 800 m., 2000 m. e 20000 m

RADIO DE 800 m. Reducido espectro visual, relativamente homoxénea N-S. (13%)

RADIO DE 2000 m. Dominio das terras circundantes ó Val do Cadós e Santa Cristina, con nula visibilidade dende o SO ó SL. (18´7%)

RADIO DE 20000 m. Máximo espectro visible concentrado nos cursos altos do río Cadós e do Val das Conchas amosando intervisibilidade cos xacementos 2, 3, 6 e 8. (13´37%)




Accesibilidade con tendencia concéntrica de reducidos valoresmaior superficie de tránsito na isocrona de 45 minutos, destacando chaira, divisoria de augas de segunda orde.





15´: DP74 e ET74

30´: DP74 e ET74 maioritarios e aparición residual DT74 e CP64 aterrazado.

45´: Aumento porcentual dos solos anterioresEP74.

Grupo 3 con reducida potencialidade agrícola comaioritarios na corta, media e longa presenta un reducido marco de terras tipo accesible a partir de 30´ e vencelladas á corta e media distancia do xacemento nº0.

mapa

Sector 1, nº7_ Vista xeral do xacemento da “Pena Maior” dene o N onde podemos apreciar o sistema defensivo de parapeto/ foso/ parapeto que rodea o xacemento ( círculo descontinuo).




Accesibilidade con tendencia concéntrica de reducidos valores na corta e media distancia cunha na isocrona de 45 minutos, destacando no NO mor á senda natura

isoria de augas de segunda orde.

515m. /S-500m. /O-600m. /L-446m.

1140m. /S-1010m. /O-1200m. /L-962m.

1796m. /S-1750m. /O-1930m. /L-1580m.


DP74 e ET74 maioritarios e aparición residual DT74 e CP64 aterrazado.

Aumento porcentual dos solos anteriores en relación á accesibilidade e aparición de solos tipo

potencialidade agrícola como solos e longa distancia, namentres

un reducido marco de terras tipo CP64 aterrazado de 30´ e vencelladas á corta e media distancia


ento da “Pena Maior” dene o N onde podemos apreciar o sistema defensivo de parapeto/ foso/ parapeto que rodea o



na corta e media distancia cunha á senda natural da

e aparición de solos tipo





SITUACIÓN

LUGAR: RUBIÁS PARROQUIA: SANTIAGO DE CADÓS CONCELLO: BANDE

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 263 1: 5.000 – 7-5/8-5

COORDENADAS UTM

X – 584.000 Y – 4.652.788

MARCO DESCRIPTIVO

TOPOGRAFÍA: Sito nas faldas meridionais da Serra do Leboreiro nun esporón en dirección SO-NL que domina o curso medio do Val, cun asentamento principal na parte superior dun outeiro ó que se lle suman diferentes terrazas aproveitando a pendente natural cara o río Cadós que o rodea dirección NO-N-NL.

DIMENSIÓNS: Xacemento de grandes dimensións e difícil mensuración, mor a estar solapado polo actual pobo de Rubiás, que abarcaría arredor duns 300 m. dirección NO-SL e uns 350 m. NL-SO.53

SISTEMA DEFENSIVO: Pese a alteración antrópica obsérvase unha única zona de reforzamento artificial polo oeste, onde se liga á dorsal da que forma parte, mediante un posible foso de grandes dimensións54, namentres as propias pendentes, N-L-S, e o río en dirección NO-N-NL, actúan como fortificación natural.

ESTRUCTURA: Grande dificultade de afirmar con seguridade mor o asentamento actual, aínda con tal diferenciamos unha zona de habitación superior, cunha planta máis ou menos circular á que se anexa outra inmediatamente despois ó NL, a modo de antecastro de morfoloxía semicircular ó que se lle poderían sumar diferentes terrazas en media lúa caendo cara o río.

INTERVENCIÓNS/ MATERIAIS: O xacemento non foi escavado cun método arqueolóxico nunca pero presenta numerosas referencias e materiais en superficie: - Castellá Ferrer, M. (1609) rexistra a existencia dunha escultura antropomorfa cunha inscripción no escudo: ADRONO/VEROTI.F. (Rodríguez Colmenero, A. 1997: 298) - O mesmo Castellá Ferrer rexistra a existencia dunha inscripción “a vinte pasos da igreja de Cadós” interpretada como funeraria: Medamus Arcisi f(ilius)/ h(ic) situs/ est/ caste[l]lo/ Meidunio/ monum/ entum/ feccerunt/ Ancondei/ amico caro.; Tal epígrafe deu en iniciar a problemática identificación do castro de Rubiás co Castellum Medidunium e a posible capitalidade dos Quarquerni (Cuevillas F. e Lorenzo, X. 1938: 93-95, Rodíguez Colmenero, A. 1997: 298-299) - A Comisión de Monumentos de Ourense faría unha inspección en Outubro de 1935 da contorna atopando, entre outros materiais tales como elementos arquitectónicos decorativos ou unha pequena aguia de bronce, unha cabeza traballada en pedra cun torques no colo identificada tradicionalmente coa citada por Castellá de ADRONO, pero que aínda hoxe segue a cuestionarse a posibilidade de diferentes estatuas. (Cuevillas F. e Lorenzo, X. 1938: 102-105, Veiga Romero, A. M. 2006) Asimesmo nesta mesma visita rexistraron a existencia dunha inscripción adicada a Traxano: [Imp(eratori)]caes(ari)/ N[er]vae Traia/ no augu(gusto) ger(manico)/ pont(ifici) max(imo) [tr(ibunicia) p(otestate) V]/ p(atria) p(atriae) co(n)s(uli) III... (Rodríguez Colmenero, A. 1997: 430); unha adicatoria tradicionalmente vencellada a autoría da Civitas Quarquernorum (Rodríguez Colmenero, A. 1972: 215-216; Rivas Fernandez, J.C. 1979; Rodríguez Colmenero, A. 1997: 418-426, 440)

53 Referencias tomadas a partir de Amado Rolán, N. enfrentada a consideración de Cuevillas, F. e Lorenzo, X. que mensuraron o xacemento entorno ós 80 m. N-S e 95 O-L considerando tan só os dous conxuntos de habitación superior. 54 Segundo Cuevillas, F. e Lorenzo, X. arredor de 50 m. de longo por 16 m. de ancho e 20 m. de profundidade.



REFERENCIAS ORAIS: Son abundantes as lendas sobre mouros e figuras míticas tanto na propia vila de Rubiás como na contorna inmediata.

BIBLIOGRAFÍA: Cuevillas, F. L.; Lorenzo, X. 1938. Sobre arqueología do territorio dos Querquernos. Revista de Guimaraes, Vol XLVIII. 85-106. Calo Lourido, F.: Das orixes á romanización. 1990 en Galicia no tempo. Consellería de Cultura e Xuventude. Xunta de Galicia. Santiago de Compostela. 107. Rodríguez Cao, C. Prospección arqueolóxica da Comarca de Bande (Ourense) en Dirección Xeral do Patrimonio Histórico e Documental, D.L. 1991 Campaña 1988. Santiago de Compostela. 237-240.



AC: 720 m.

DISTANCIA INMEDIATA



TENDENCIA DA AR: -0´033

MEDIA DISTANCIA

MEDIA DA CONTORNA: 757´5m.

MEDIA SIMPLE DA AR: -37´5m.


A configuración propia do asentamento en esporón a media ladeira fai que presente uns valores negativos respecto á prominencia altimétrica quedando ocultado polas alturas medias da contorna no fondo do val.

Sector 1, nº8_ Cortes topográficos Norte-Sur e Oeste-Leste do xacemento do “castro” de Rubiás.




Dominio visual reducido con tendencia circular uniforme na corta distancia pero que perde amplitude a medida que aumentamos o radio de visibilidade, cunha clara tendencia cara o fondo do val.


RADIO DE 800 m. Circular uniforme cara as terras que rodean o outeiro. (33%)

RADIO DE 2000 m. Semicircular con preferencia cara o val e limitada ó O mor o esporón do que forma parte. (38´5%)

RADIO DE 20000 m. Dominio visual reducido as máximas altimétricas que permiten intervisibilidade cos xacementos nº 6, 7 e 2. (1 %)


Accesibilidade desigual de difícil acceso na corta distancia, salvo no maro O e mellor tránsito nas isocronas de 30 e 45 minutos.

SUPERFICIE ACCESIBLE EN 15`: N-507 m. /S-550 m. /O-730 m. /L-650 m.


SUPERFICIE ACCESIBLE EN 45`: N-1880 m. /S-1800 m. /O-2000m. /L-2120 m.


15´: DT74 aterrazado e ET74

30´: DT74 aterrazado e ET74 maioritarios con residual presencia de DT74 e CP64 aterrazado

45´: Aumento porcentual concéntrico dos solos anteriores coa aparición de novos solos EP74 e ET74.

Preponderancia do grupo 3 con solos pouco aptos para o cultivo con residual presencia de terrras potencialmente máis aptas.



Sector 1, nº8_ Vista do xacemento dende o S

Ferrer Sierra, Novembro de 2005]




onde se observa alteración antrópica sufrida no mesmo. [Fotografía cedida por S.




[Fotografía cedida por S.



III. 2.2-SECTOR 1_ LUGARES DE REFERENCIA NON CONFIRMADOS EN PROSPECCIÓN

SECTOR: 1 Nº 20 TOPÓNIMO "O COTO DA XULLEIRA"

SITUACIÓN

LUGAR: NOGUEIRA PARROQUIA: SANTA CRISTINA DE MONTELONGO

CONCELLO: LOBEIRA

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 301 1: 5.000 – 1-5

COORDENADAS UTM

X – 583.150 Y – 4.649.700

MARCO DESCRIPTIVO

TOPOGRAFÍA: Pequeno outeiro a 752´4 m. asentado sobre as faldas do esporón no que se atopa o xacemento nº 0, orientado cara occidente sobre o val de Santa Cristina e o río Trasentes.

DIMENSIÓNS: Imposibilidade de confirmar mor a alteración antrópica sufrida na contorna onde se asenta unha igrexa e unha granxa, ademáis de ser seccionado en recorrido Leste-Sur-Oeste pola estrada que comunica Bande con Lobeira e Entrimo.55

SISTEMA DEFENSIVO: Non se perciben en prospección, aínda que Cuevillas, F. e Lorenzo, X. falan dun foso que rodea a totalidade do xacemento hoxe converido en camiño no marco SO.

ESTRUCTURA: Alteración antrópica

INTERVENCIÓNS/ MATERIAIS: Pese a ser reiteradamente removidos os seus solos non temos referencias de ningún achádego.

REFERENCIAS ORAIS: O outeiro é considerado moi antigo polos veciños da contorna, con importantes lendas vencelladas a santos.

OBSERVACIÓNS: Pese a estar recollido por F. L. Cuevillas e X. Lorenzo no seu Catálogo dos castros

galegos: Terra de Lobeira (1933: 12-14), refutando a hipótese que Díaz Sanjurjo facía con respecto ó xacemento no Boletín da Comisión de Monumentos de Ourense asimilandó a un posto adiantado do xacemento da Coroa de Santa Cristina, mor a nula recollida de datos in situ, así como o feito de estar gravemente alterado, optamos por desbotar a súa inclusión na análise locacional.

SECTOR: transición 1/2 Nº 14 TOPÓNIMO “O COTO DO CASTRO”

SITUACIÓN

LUGAR: PAZÓ PARROQUIA: PARADA DE VENTOSA CONCELLO: MUÍÑOS

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 301 1: 5.000 – 4-4

COORDENADAS UTM

X – 580.460 Y – 4.642.750

MARCO DESCRIPTIVO

TOPOGRAFÍA: Outeiro a 721 m. con grandes bolos graníticos sito nas faldas setentrionais da Serra do Xurés na divisoria de augas de segunda orde que separa os vales do Salas ó S das Torrenteiras ó NO de Muíños.

OBSERVACIÓNS: Pese á pista dada na prospección superficial, toponímica e topográfica, así como unha vez completada a prospección in situ e analizada a fotografía aérea, optamos por non considerar o lugar como un xacemento adscribible tipolóxicamente ó xénero castro.

55 Aínda con todo Cuevillas, F. e Lorenzo, X. o mensuran en 83 m. N-S e 52 m. L-O.



SECTOR: transición 1/2 Nº 15 TOPÓNIMO “CASTROS DE PARADA”

SITUACIÓN

LUGAR: PARADA DE VENTOSA

PARROQUIA: PARADA DE VENTOSA CONCELLO: MUÍÑOS

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 301 1: 5.000 – 4-4

COORDENADAS UTM

X – 579.770 Y – 4.642.000

MARCO DESCRIPTIVO

TOPOGRAFÍA: Outeiro a 729 m. con grandes bolos graníticos sito a apenas 1 km do “Coto do Castro”, tamén nas faldas setentrionais da Serra do Xurés na divisoria de augas de segunda orde que separa os vales do Salas ó S das Torrenteiras ó NO de Muíños.

OBSERVACIÓNS: O mesmo que acontecía co caso anterior do “Coto do Castro” se repetía nesta ocasión, así previa aceptación sobre catálogo optamos por descartalo unha vez prospectado in situ.



III. 2.3-SECTOR 2_ XACEMENTOS CONFIRMADOS EN PROSPECCIÓN SUSCEPTÍBEIS DE ANÁLISE LOCACIONAL

SECTOR: 2 Nº 17 TOPÓNIMO “A COROA DE S.XÉS” /”O CRASTO”

SITUACIÓN

LUGAR: SABARIZ PARROQUIA: SAN XÉS DE VILARIÑO CONCELLO: LOBEIRA

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 301 1: 5.000 – 1-4

COORDENADAS UTM

X – 578.780 Y – 4.648.200

MARCO DESCRIPTIVO

TOPOGRAFÍA: Pequeno esporón orientado ó NL sito nas estribacións meridionais da Serra do Leboreiro na marxe dereita do río Avedela que inicia o Val do Grou.

DIMENSIÓNS: 67 m. x 65 m., N-S e O-L respectivamente.

SISTEMA DEFENSIVO: Rexístranse dúas liñas de fosos paralelas con parapetos intermedios polo N-NL e un pequeno foso ó SL, namentres as defensas máis relevantes detéctanse ó O por onde se suma á dorsal. Todo este sistema atópase rodeado por un forte terraplén perimetral de 15 a 30 m. no que se detecta un lienzo murario ó NO.

ESTRUCTURA: Plataforma circular ou croa chaira con potenciais terrazas semicirculares ó SL.

INTERVENCIÓNS/ MATERIAIS: Rexístranse anacos de tégulas e cerámica en superficie.

BIBLIOGRAFÍA: Cuevillas, F. L.; Lorenzo, X. 1933. Catálogo dos castros galegos: Terra de Lobeira. Seminario de Estudos Galegos. Santiago de Compostela. 19-20.



AC: 600 m.

DISTANCIA INMEDIATA




MEDIA DISTANCIA




Prominencia negativa mor a altitudes por debaixo da media tanto na corta como na media distancia, claramente marcadas pola tipoloxía de asentamento en fondo de val.



Sector 2, nº17_ Cortes topográficos Norte-Sur e Oeste-Leste do xacemento da “Coroa de S. Xés”.


Dominio visual medio na contorna inmediata e nulo ou residual nos radios de 2000 e 20000 metros.


RADIO DE 800 m. Superficie visible en semicírculo discontínuo cara o NO. (32´2%)

RADIO DE 2000 m. Mínima superficie visible porcentualmente. (2´5 %)

RADIO DE 20000 m. Residual dominio das paredes N e L do Val do Grou. (0`05%)


Difícil accesibilidade na corta e media distancia, con valores máis favorables ó tránsito na isocrona de 45 minutos.


SUPERFICIE ACCESIBLE EN 30`: N-980 m. /S- 975 m. /O-950 m. /L-1140 m.





15´: GT84 maioritario cun marxe ó SL de solos DP64 aterrazado

30´: Aumento maioritario de terras tipo DP64 aterrazadosolos tipo ET74

45´: Aumento porcentual en relación co

Grupo 3 maioritario na media e longa distancia, fronte os solos con nulas capacidades productivas da isocrona de 15´.

Sector 2, nº17_ Vista do xacemento dende o NL onde se observa a súa morfoloxía circular. [FotograNovembro de 2005]



POTENCIALIDADE PRODUCTIVA DA CONTORNA

GT84 maioritario cun marxe ó SL de solos DP64 aterrazado

Aumento maioritario de terras tipo DP64 aterrazado, fronte as testimoniais GT84, e

Aumento porcentual en relación coa accesibilidade mantendo o reparto da isocrona anterior.

Grupo 3 maioritario na media e longa distancia, fronte os solos con nulas capacidades productivas da isocrona de


Sector 2, nº17_ Vista do xacemento dende o NL onde se observa a súa morfoloxía circular. [Fotografía cedida por S. Ferrer Sierra,



fronte as testimoniais GT84, e aparición e

a accesibilidade mantendo o reparto da isocrona anterior.


fía cedida por S. Ferrer Sierra,



SECTOR: 2 Nº 23 TOPÓNIMO "OS CASTELOS"

SITUACIÓN

LUGAR: OLIN-ASPERELO PARROQUIA: GALEZ CONCELLO: ENTRIMO

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 301 1: 5.000 – 4-3

COORDENADAS UTM

X – 575.350 Y – 4.642.750

MARCO DESCRIPTIVO

TOPOGRAFÍA: Esporón con tres grandes áreas de penedío orientado ó SO e asentado sobre a divisoria dos ríos Montaña-Limia.

DIMENSIÓNS: Difícil de mensurar mor á densa vexetación que limita o acceso actual, aínda con todo sempre menor a unha hectárea.56

SISTEMA DEFENSIVO: A propia orografía do terreo marca a caracterización defensiva, aínda con tal se rexistra un posible parapeto ó L entre as dúas concentracións pétreas, así como tamén un lienzo de cachotería de posible adscripción medieval.

ESTRUCTURA: Potencial existencia dunha croa ou un recinto superior único no cavorco existente entre ámbalas dúas concentracións pétreas.

INTERVENCIÓNS/ MATERIAIS: No xacemento localízanse unha cabana circular de 1´45 de radio posiblemente a consecuencia das exploracións arqueolóxicas levadas a cabo nos anos 20 do pasado século.

BIBLIOGRAFÍA: García, H. 1922. Exploraciones arqueológicas en “Monte dos Castelos” no Boletín da Comisión Provincial de Monumentos Históricos y Artísticos de Orense. Tomo VI. 389-396.



AC: 656 m.

DISTANCIA INMEDIATA




MEDIA DISTANCIA




Clara prominencia do xacemento tanto na corta como na media distancia con valores 100 m. superiores á media.

56 Área calculada mediante ferramenta SIXPAC sobre ortofoto.



Sector 2, nº23_ Cortes topográficos Norte-Sur e Oeste-Leste do xacemento dos “Castelos”.


Dominio visual en abano concentrado na longa distancia.


RADIO DE 800 m. Residual (3%)

RADIO DE 2000 m. En abano cara o O á desembocadura dos ríos Illa, Casal Acebedo e Montaña no Limia. (17%)

RADIO DE 20000 m. Máxima superficie visible sobre o val do Sector 2. (6%)


Difícil accesibilidade de tendencia concéntrica preferente ó SO na corta e media distancia fronte as mellores condicións de tránsito da isocrona dos 45´.



SUPERFICIE ACCESIBLE EN 45`: N-.1872 m. /S-1790 m. /O-2000 m. /L-1700 m.




15´: CP64 aterrazado maioritario e residual existencia tipos EP84 e FP84.

30´: Aumento porcentual en relación á potencialidade co maioritario CP64 aterrazado ó SO, fronte os FP84 e EP84 ó O e L respectivamente. Irrupción residual solo GT84.

45´: Máximos porcentaxes para CP64 aterrazado e EP84 ó SO, mantendo o reparto porcentual anterior salvo pola aparición dun tipo DP64 aterrazado ó O.

Grupo CP64 aterrazado e grupo 3 maioritario en tódalas isocronas con residual presencia do grupo 4xacemento.

Sector 2, nº23_ Emprazamento topográfico do castro de Òs Castelos´ onde se amosa o cavorco entre os dous penedíos máis ó S. (SITGA-DGN 2002-2003)




residual existencia tipos EP84 e FP84.

Aumento porcentual en relación á potencialidade co maioritario CP64 aterrazado ó SO, fronte os FP84 e EP84 ó O e L respectivamente. Irrupción residual solo GT84.

64 aterrazado e EP84 ó SO, mantendo o reparto porcentual anterior salvo pola aparición dun tipo DP64 aterrazado ó O.

Grupo CP64 aterrazado e grupo 3 maioritario en tódalas isocronas con residual presencia do grupo 4 no propio

Fig 23.2. Isocronas de superficie accesible em 15´, 30é 45´minutos sobre o mapa de potencialidade agrícola a partir de Díaz-Fierros-viqueira & Gil Sotres, 1984.



Aumento porcentual en relación á potencialidade co maioritario CP64 aterrazado ó SO, fronte

64 aterrazado e EP84 ó SO, mantendo o reparto porcentual

30é 45´minutos sobre o viqueira & Gil Sotres, 1984.



SECTOR: 2 Nº 24 TOPÓNIMO "O CONVENTO"/ “TAPADA DO REI”

SITUACIÓN

LUGAR: ILLA PARROQUIA: ILLA CONCELLO: ENTRIMO

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 301 1: 5.000 – 4-1/4-2

COORDENADAS UTM

X – 570.950 Y – 4.641.660

MARCO DESCRIPTIVO

TOPOGRAFÍA: Asentado na marxe leste, os pés da Serra do Quinxo, nun cabezo de morfoloxía circular a media ladeira sobre a chaira. Presenta un forte relevo moi marcado polas pronunciadas pendentes cara o N, L e S, por onde se atopa cercado por corgas e regatos que conforman o afluente da Illa no Val común cos ríos Casal, Agro e Montaña. Namentres ó NO amosa a zona de mellor acceso unida a estribación rochosa da que forma parte.

DIMENSIÓNS: Difícil de mensurar mor á alteración antrópica sufrida no sector SO así como a densa vexetación que limita o acceso actual, aínda con todo sempre menor a unha hectárea.57

SISTEMA DEFENSIVO: Importancia do emprazamento con fortes terrapléns caendo cara as corgas e regatos circundantes que actuarían de fosos naturais. Aínda con todo, o difícil acceso non permitíu a confirmación doutros elementos potencialmente necesarios na corredoira do costado NO.

ESTRUCTURA: Potencial croa superior con posibles terrazas concéntricas con preferencia cara o O.

BIBLIOGRAFÍA: Eguileta Franco, X. M., Xusto Rodríguez, M. e Rodríguez Cao, C. 1991. Arqueoloxía na Baixa Limia. O

encoro de Lindoso e o seu entorno: Lobios (Ourense) en en Dirección Xeral do Patrimonio Histórico e Documental, D.L. 1991 Campaña 1988. Santiago de Compostela. 149.



AC: 490´89 m.

DISTANCIA INMEDIATA




MEDIA DISTANCIA


MEDIA SIMPLE DA AR: -94´11m.


Prominencia negativa mor a altitudes por debaixo da media tanto na corta como na media distancia, claramente marcadas pola tipoloxía do asentamento nun outeiro no fondo dun val secundario.

57 Área calculada mediante ferramenta SIXPAC sobre ortofoto.



Sector 2, nº24_ Cortes topográficos Norte-Sur e Oeste-Leste do xacemento da “Tapa do Rei”.


Dominio visual homóxeneo e concéntrico na corta e media distancia pero con reducidos valores en amplitude.


RADIO DE 800 m. Dominio visual circular amplo e homoxéneo con certa limitación polo espectro altimétrico no sector NL. (53%)

RADIO DE 2000 m. Perda de dominio visual, agora semicircular, con tendencia cara o val. (12%)

RADIO DE 20000 m. Reducido espectro visual marcado polos máximas altitudes da contorna: Serra de Santa Eufemia, Picos do Xurés. (4%)


Accesibilidade reducida na corta distancia, con tendencia a unha maior amplitude concéntrica relativa na media e longa distancia.







15´: GP94 maioritario cunha residual presencia ó SL de DP64 aterrazado.

30´: GP94 maioritario, pero cun aumento de terras potencialmente maior superficie accesible de terras DP64 aterrazado e unha reducida presencia de solos tipo EP84.

45´: Crecemento porcentual en función da accesibilidade cun mantemento maior da tipoloxía GP94 ó N, O e SO fronte un reducido grupo de solos tipo DP64 aterrazado e EP84 ó SL, limitando con solos tipo CP64 aterrazado fora do límite dos 45´.

Grupo 4 ó N-O maioritario en tódolas isocronas con maior presencia de solos do grupo 3 na media e longa distancia.

Sector 2, nº24_ Vista do xacemento dende o SL onde se observa a alteración antrópica descontínuo).




GP94 maioritario cunha residual presencia ó SL de DP64 aterrazado.

GP94 maioritario, pero cun aumento de terras potencialmente aptas para o cultivo ó SL con maior superficie accesible de terras DP64 aterrazado e unha reducida presencia de solos tipo EP84.

Crecemento porcentual en función da accesibilidade cun mantemento maior da tipoloxía GP94 grupo de solos tipo DP64 aterrazado e EP84 ó SL, limitando con solos

tipo CP64 aterrazado fora do límite dos 45´.

O maioritario en tódolas isocronas con maior presencia de solos do grupo 3 na media e longa distancia.


Sector 2, nº24_ Vista do xacemento dende o SL onde se observa a alteración antrópica nas faldas do xacemento (circulo



aptas para o cultivo ó SL con maior superficie accesible de terras DP64 aterrazado e unha reducida presencia de solos tipo EP84.

Crecemento porcentual en función da accesibilidade cun mantemento maior da tipoloxía GP94 grupo de solos tipo DP64 aterrazado e EP84 ó SL, limitando con solos

Fig 24.2. Isocronas de superficie accesible en 15´,30é 45´minutos sobre o Viqueira & Gil Sotres, 1984.

nas faldas do xacemento (circulo



III.2.4-SECTOR 2_ LUGARES DE REFERENCIA NON CONFIRMADOS EN PROSPECCIÓN

SECTOR: 2 Nº 9 TOPÓNIMO "O CASTRELO”/ “ O CRASTO"

SITUACIÓN

LUGAR: COLOÑO PARROQUIA: SAN MAMEDE DE GROU CONCELLO: LOBIOS

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 301 1: 5.000 – 3-3

COORDENADAS UTM

X – 577.650 Y – 4.644.200

MARCO DESCRIPTIVO

TOPOGRAFÍA: Pequeno outeiro rochoso sito a 506 m. nas estribacións meridionais da Serra do Leboreiro asentándose a media ladeira cun amplo dominio da desembocadura do río Grou cara o Limia.

OBSERVACIÓNS: Pese ó topónimo, a súa inclusión no catálogo de xacementos tipo castro do Concello de Lobios e o seu caracter oval observado na fotografía aérea na prospección superficial non observamos ningún elemento estructural ou material que o caracterice como tal.


SITUACIÓN

LUGAR: TORNEIROS PARROQUIA: RÍO CALDO CONCELLO: LOBIOS

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 301 b 1: 5.000 – 1-2

COORDENADAS UTM

X – 574.035 Y – 4.631.765

MARCO DESCRIPTIVO

TOPOGRAFÍA: Outeiro rochoso sito nunha dorsal en altura a 915 m. sobre o nivel do mar, ó noroeste da Serra do Xurés baixo o que se abre en forte pendente o val do río Caldo.

OBSERVACIÓNS: Pese ó topónimo e a estar incluído no catálogo de xacementos tipo castro do Concello de Lobios, non observamos ningún elemento estructural ou material que o caracterice como tal, motivo polo que apostamos por unha asimilación popular mor a morfoloxía natural do afloramento.

SECTOR: 2 Nº 11 TOPÓNIMO "O CASTRELO"

SITUACIÓN

LUGAR: TERRADAS PARROQUIA: SAN MAMEDE DE GROU CONCELLO: LOBIOS

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 301 1: 5.000 – 2-3

COORDENADAS UTM

X – 576.730 Y – 4.647.140

MARCO DESCRIPTIVO

TOPOGRAFÍA: Aséntase nun outeiro rochoso de morfoloxía oval a 888 m., orientado cara o SL e sito nunha dorsal ó mediodía da Serra do Leboreiro na divisoria entre os vales de Grou e Montaña.

DIMENSIÓNS: 49 x 75 de N-S e L-O respectivamente. (Cuevillas, F. e Lorenzo, X. 1933: 21)

SISTEMA DEFENSIVO: Lugar alterado por extracción mineira, pero aínda con tal obsérvase un terraplén oval que rodea a terraza salvo pola banda O.

REFERENCIAS ORAIS: F. Cuevillas e X. Lorenzo recollen o topónimo de as tapadas dos mouros.

OBSERVACIÓNS: Aínda a aparecer referenciado en diferentes traballos (Cuevillas, F. L. e Lorenzo, X. 1933: 20-21; Eguileta Franco, X. M., Xusto Rodríguez, M. e Rodríguez Cao, C. 1991: 150.) o baldeiro conseguinte á prospección superficial aconsella o seu descarte na análise locacional.



SECTOR: 2 Nº 12 TOPÓNIMO "O CASTRO"

SITUACIÓN

LUGAR: QUINTAS PARROQUIA: SAN MAMEDE DE GROU CONCELLO: LOBIOS

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 301 1: 5.000 – 3-3

COORDENADAS UTM

X – 577.700 Y – 4.645.070

MARCO DESCRIPTIVO

TOPOGRAFÍA: Pequeno outeiro sito a 540 m. sobre o nivel do mar nas estribacións meridionais da Serra do Leboreiro a apenas un quilómetro do lugar inventariado co nº9.

OBSERVACIÓNS: Pese a estar considerado como castro na obra de X. M. Eguileta, M. Xusto Rodríguez e C. Rodríguez Cao (1991: 150) o atoparse completamente alterado pola construcción dunha igrexa, un cemiterio e a casa rectoral desaconsellan a súa inclusión na análise locacional.

SECTOR: 2 Nº 13 TOPÓNIMO "CASTRO DE PADRENDO"

SITUACIÓN

LUGAR: PADRENDO PARROQUIA: SANTA MARÍA DE RÍO CALDO

CONCELLO: LOBIOS

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 301 1: 5.000 – 7-2

COORDENADAS UTM

X – 573.600 Y – 4.636.340

MARCO DESCRIPTIVO

TOPOGRAFÍA: Asentado sobre un pequeno esporón, ó NL das faldas máis setentrionais da Serra de Santa Eufemia, cunha altitude arredor de 470 metros sobre o nivel do mar.

OBSERVACIÓNS: Considerado como castro na obra de X. M. Eguileta, M. Xusto Rodríguez e C. Rodríguez Cao (1991: 149), pero gravemente alterado por construccións eclesiásticas (igrexa, cemiterio e casa rectoral).

SECTOR: 2 Nº 18 TOPÓNIMO "O CASTELO"/ “COTO DE S. ADRAO”

SITUACIÓN

LUGAR: A SANTA CRUZ PARROQUIA: SANTA CRUZ DE GROU CONCELLO: LOBEIRA

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 301 1: 5.000 – 3-4

COORDENADAS UTM

X – 579.090 Y – 4.644.650

MARCO DESCRIPTIVO

TOPOGRAFÍA: Sito a tan só medio quilómetro do xacemento catalogado co nº 1, a 561 metros sobre o nivel do mar e orientado cara a confluencia do Val do Grou co Limia, sobre o que se asenta rodeado por fortes pendentes salvo o NO por onde se suma a ós pes do Monte do Viso.

OBSERVACIÓNS: Considerado como castro nas obras de F. Cuevillas e X. Lorenzo (1933: 22-24) e X. M. Eguileta, M. Xusto Rodríguez e C. Rodríguez Cao (1991: 150), na actualidade Amado Rolán, N. aposta por unha torre ou castelo medieval recollido nas fontes58. Mor a tal problemática e non atopada ningunha información reveladora en superficie optamos por excluílo da análise locacional.

58 …En la rebelión los nobles de Galicia contra el rey Ramiro II en 979, a la que siguió la proclamación y consagración

de Bermudo II en la Catedral de Santiago al año siguiente, originaronse grandes revueltas en el país. Algunos de

aquellos señores se hicieron fuertes en los castillos de Sande, Castro Leboreiro y Santa Cruz, perteneciente este último

al coto de Grou, del monasterio de Celanova, y desde allí robaban las propiedades de los conventos y cometían toda

clase de desmanes…(a partir de Amado Rolán, N que o toma do libro de “Celanova Ilustrada”).




SITUACIÓN

LUGAR: A FRAGA PARROQUIA: SAN BARTOLOMÉ DA FRAGA

CONCELLO: LOBEIRA

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 263 1: 5.000 – 7-4/ 8-4

COORDENADAS UTM

X – 578.550 Y – 4.652.700

MARCO DESCRIPTIVO

TOPOGRAFÍA: Outeiro en altura, a 882 m., que se levanta a media ladeira na caída meridional da Serra do Leboreiro sobre o Val do Grou sobre que amosa un amplo dominio visual.

OBSERVACIÓNS: Pese ó topónimo e a aparecer referenciado no traballo de F. Cuevillas e X. Lorenzo (1933: 14-15), o baldeiro conseguinte á prospección superficial aconsella o seu descarte na análise locacional.

SECTOR: 2 Nº 21 TOPÓNIMO "COTO DA VILA"

SITUACIÓN

LUGAR: A VILA PARROQUIA: SAN VICENTE DE LOBEIRA

CONCELLO: LOBEIRA

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 301 1: 5.000 – 1-4

COORDENADAS UTM

X – 579.550 Y – 4.648.725

MARCO DESCRIPTIVO

TOPOGRAFÍA: Outeiro a 700m. de grandes dimensións orientado ó SO sito nas estribacións meridionais da Serra do Leboreiro a tan só 1 km do xacemento catalogado nº 17.

OBSERVACIÓNS: Considerando o topónimo, así como a catalogación como castro na obra de F. Cuevillas e X. Lorenzo (1933: 16-18), ou as numerosas referencias a achádegos romanos, poderíase considerar como castro, pero o feito de atoparse gravemente alterado polo pobo actual desaconsellaba a súa adscripción categórica.

SECTOR: 2 Nº 22 TOPÓNIMO “BOLOS DE TRAS DO CASTRO”/ “PÍA DA MOURA”

SITUACIÓN

LUGAR: BUSCALQUE PARROQUIA: SAN SALVADOR DE MANÍN

CONCELLO: ENTRIMO

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 301 1: 5.000 – 6-1

COORDENADAS UTM

X – 569.142 Y – 4.637.546

MARCO DESCRIPTIVO

TOPOGRAFÍA: Sito nas abas máis orientais dos Montes do Quinxo, nun esporón rochoso a 450 mestros sobre o nivel do mar, aberto ó SL cara o curso baixo do río Limia.

OBSERVACIÓNS: Pese ó topónimo o baldeiro conseguinte á prospección superficial aconsellaba o seu descarte na análise locacional.



III.2.5-SECTOR 3_ XACEMENTOS CONFIRMADOS EN PROSPECCIÓN SUSCEPTÍBEIS DE ANÁLISE LOCACIONAL

SECTOR: 3 Nº 26 TOPÓNIMO "OUTEIRO DA CERCA” / “OS CRASTOS"

SITUACIÓN

LUGAR: LOMEAR PARROQUIA: SAN MARIÑA DE RÍOSECO

CONCELLO: CALVOS DE RANDÍN

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 301 1: 5.000 – 3-8

COORDENADAS UTM

X – 594.830 Y – 4.645.600

MARCO DESCRIPTIVO

TOPOGRAFÍA: Pequeno outeiro asomado á chaira do Val do Salas na ladeira occidental do monte de O Fachado.

DIMENSIÓNS: Difícil de mensurar mor a alteración sufrida no trazado dunha pista forestal no sector O e N do mesmo, así como dun cortalumes que secciona o sistema defensivo. Aínda con todo consideramos apropiado a hectárea e media como límite máximo59.

SISTEMA DEFENSIVO: Gravemente alterado pero rexístrase un sistema complexo de foso en media lúa reforzado por diferentes liñas de parapetos mellor conservado no costado O.

ESTRUCTURA: Recinto superior ou croa a que se lle xutapón alomenos unha terraza inferior.

BIBLIOGRAFÍA: Inédito



AC: 1024 m.

DISTANCIA INMEDIATA




MEDIA DISTANCIA




Prominencia positiva nun radio de 800 e 2000 metros na contorna do xacemento, pero relativizada na media distancia mor ó espectro altimétrico da serranía da que forma parte ó L.

59 Consideración baseada nos bosquexos elaborados por S. Ferrer Sierra para o Inventario Arqueolóxico do Concello de Calvos de Randín (12/11/1996)



Sector 3, nº26_ Cortes topográficos Norte-Sur e Oeste-Leste do xacemento de “Outeiro da cerca”.


Dominio visual moi amplo, preferentemente na longa distancia, pero cunha concentración desigual en abano cara os vales do río Calvos primeiro e, en última instancia, do Salas.


RADIO DE 800 m. Dominio visual reducido e desigual centrado nas barbas occidentais do monte de O Fachado e unha residual porción de terras ó mediodía do xacemento. (11´9 %)

RADIO DE 2000 m. Dominio visual en abano reducido centrado no curso alto do río Calvos, afluente do Salas. (12´8 %)

RADIO DE 20000 m. Máximos valores de concentración visual en todo o curso do Val do Salas. (5 %)


Accesibilidade ampla e uniforme en tódalas direccións relativizada no marco L mor o diferencial altimétrico do monte de O Fachado.







15´: CT64 aterrazado maioritario cunha residual presencia de solos tipo BT64 e ET74.

30´: BT64 maioriario xunto cun similar reparto terras tipo CT64 aterrazado e ET74.

45´: BT64 maioriario, aumento porcentual á accesibilidade S e NO de solos tipo CT64 aterrazado e ET74, así como aparición do tipo AT64.

Grupo 2 maioritario na corta, media e longa distancia cunha presencia mínima da tipoloxía de Grupo 3.


Sector 2, nº26_ Ortofoto do xacemento do “Outeiro da cerca” e bosquexo do castro proposto por S. Ferrer Sierra a partir do Inventario Arqueolóxico do Concello de Calvos de Randín (12/11/1996).



SECTOR: 3 Nº 27 TOPÓNIMO "O CASTRO”/ “A TORRE"

SITUACIÓN

LUGAR: RUBIÁS, PARADELA

PARROQUIA: SANTIAGO DE RUBIÁS CONCELLO: CALVOS DE RANDÍN

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 302 1: 5.000 – 4-1/ 5-1

COORDENADAS UTM

X – 595.419 Y – 4.641.307

MARCO DESCRIPTIVO

TOPOGRAFÍA: Outeiro rochoso rodeado por fortes pendentes superiores ó 20% en tódalas súas bandas configurando unha posición central dentro do curso alto do río Salas.

DIMENSIÓNS: Arredor das 2 ha. considerando todo o entramado defensivo.60

SISTEMA DEFENSIVO: Ó propio emprazamento se lle engade un gran complexo defensivo cun foso en media lúa que corta a comunicación pola parte N-NL e NO. Por outra banda, a configuración estructural do asentamento en terrazas descontínuas, executadas por medio de muros de contención e construídas con grandes bloques de granito entremezclados con sillares perfectamente labrados, potencia a consideración de potencialidade defensiva, aínda que a mesma podería non corresponder ó mesmo momento constructivo mor a reocupación posterior como “Castelo Rocheiro”.

ESTRUCTURA: Plataforma superior ou croa á que se lle xustapoñen alomenos tres terrazas ó SO, e que cortan a morfoloxía oval de dúas plantas concéntricas á primeira. Agora ben tal consideración, visible en fotografía aérea, podería mudar en función das reformas sufridas no asentamento inicial.

INTERVENCIÓNS/ MATERIAIS: No recinto superior consérvanse muros superiores a 1 m. de altitude que optamos por considerar como posteriores ó momento de caracterización tipolóxica castro.61




AC: 981´4 m.

DISTANCIA INMEDIATA




MEDIA DISTANCIA




Prominencia positiva no radio de 800 m. perdendo valores na media e longa distancia.

60 Mensuras implementadas mediante ferramentas SIXPAC con difícil defensa categórica mor a posible reconstrucción aparato defensivo en época medieval. 61 A partir de S. Ferrer Sierra no Inventario Arqueolóxico do Concello de Calvos de Randín (14/11/1996) e Orero Grandal no Estudo de Impacto Cultural da concentración parcelaria de Rubiás dos Mixtos (2008).



Sector 3, nº27_ Cortes topográficos Norte-Sur e Oeste-Leste do xacemento da “Torre”.


Dominio visual amplo na media e longa distancia, pero pouco homoxéneo presentando unha morfoloxía semicircular.

Fig 27.1. Superficie visible dende o xacemento nun radio de 800 m., 2000 m. e longa distancia.

RADIO DE 800 m. Dominio visual en abano concentrado cara o SL. (33´7 %)

RADIO DE 2000 m. Mantemento da concentración de superficie visible ó SL, no curso alto do río Salas, cunha morfoloxía semicircular. (35%)

RADIO DE 20000 m. Máxima superficie perceptible claramente concentrada no curso medio e alto do río Salas. (3´4%)


Accesibilidade desigual, semiconcéntrica, con valores moi reducidos na isocrona dos 15´ fronte a alta superficie accesible na media e longa distancia, cunha clara preferencia seguindo o curso do río dirección L-O.







15´: Asentado nun solo tipo GT94 sobre terras AT44presencia importante de solos tipo CT64 aterrazado ó L

30´: Aumento porcentual en función da accesibilidade do reparto tipolóxico anterior adquirindo unha maioritaria importancia a tipoloxía BT64.

45´: Accesibilidade concentrada cara os flancos O e L onde se sitúan as terras con maior potencial productivo: CP64 aterrazado e BT64. Namentres a accesibilidade limita o tránsito cara o N, tipo GT94, e S, GT84.

Predominio de terras enmarcadas no Grupo 1 e presencia contextual do Grupo 4, onde se asenta o castro.

Sector 3, nº27_ Vista xeral do xacemento da “Torre” dende o NO.




Asentado nun solo tipo GT94 sobre terras AT44, maioritarias na isocrona, cara o SL cunha s tipo CT64 aterrazado ó L.

Aumento porcentual en función da accesibilidade do reparto tipolóxico anterior adquirindo unha maioritaria importancia a tipoloxía BT64.

Accesibilidade concentrada cara os flancos O e L onde se sitúan as terras con maior potencial productivo: CP64 aterrazado e BT64. Namentres a accesibilidade limita o tránsito cara o N, tipo

Predominio de terras enmarcadas no Grupo 1 e 2, cunha presencia contextual do Grupo 4, onde se asenta o castro.


3, nº27_ Vista xeral do xacemento da “Torre” dende o NO.



maioritarias na isocrona, cara o SL cunha

Aumento porcentual en función da accesibilidade do reparto tipolóxico anterior adquirindo

Accesibilidade concentrada cara os flancos O e L onde se sitúan as terras con maior potencial productivo: CP64 aterrazado e BT64. Namentres a accesibilidade limita o tránsito cara o N, tipo




III. 2.6-SECTOR 3_ LUGARES DE REFERENCIA NON CONFIRMADOS EN PROSPECCIÓN

SECTOR: 3 Nº 16 TOPÓNIMO “O CASTRO”

SITUACIÓN

LUGAR: GUNTUMIL PARROQUIA: SANTIAGO DE REQUIÁS CONCELLO: MUÍÑOS

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 301 1: 5.000 – 5-7

COORDENADAS UTM

X – 590.050 Y – 4.640.160

MARCO DESCRIPTIVO

TOPOGRAFÍA: Pequeno outeiro arredor de 960 metros de altitude, asentado sobre un esporón das estribacións setentrionais da Serra do Pisco.

OBSERVACIÓNS: Aínda considerando o topónimo e a grande tradición oral do lugar sobre achádegos de cerámica e obxectos “moi antigos”, a gran alteración sufrida na contorna, a cal na actualidade acolle unha pequena ermida, así como o resultado negativo da prospección superficial realizada na zona aconsellaban a non inclusión no catálogo de xacementos susceptíbeis de ser analizados.

SECTOR: 3 Nº 28 TOPÓNIMO “PENAS ALTAS”

SITUACIÓN

LUGAR: CALVOS DE RANDÍN

PARROQUIA: SANTIAGO DE CALVOS CONCELLO: CALVOS DE RANDÍN

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 301 1: 5.000 – 3-8

COORDENADAS UTM

X – 591.710 Y – 4.645.840

MARCO DESCRIPTIVO

TOPOGRAFÍA: Pequeno outeiro rochoso a 935 metros sobre o nivel do mar, asentado na divisoria de augas entre os afluente do río Firbeda cara a Alta Limia e os do río Salas e dominando as grandes penichairas que se desenrolan pola banda N e L.

OBSERVACIÓNS: Considerado como castro en orixe, rexeitando a omisión tipolóxica realizada por F. Cuevillas e X. Lourenzo (1930: 7-29), mor á consulta do Inventario Arqueolóxico do Concello de Calvos de Randín, a achega en prospección superficial, amosando a imposibilidade de localizar elementos característicos tales como sistemas defensivos ou terrazas, así como o deteriorado estado de conservación do xacemento, gravemente alterado por unha canteira, aconsellaba a súa exclusión da análise locacional proposto.

BIBLIOGRAFÍA: Cuevillas Fernández, F. e Lourenzo, X. 1930. Vila de Calvos de Rondín. Seminario de Estudos Galegos. Santiago de Compostela.



III. 2.7-XACEMENTOS REXISTRADOS FORA DA ÁREA DE ANÁLISE LOCACIONAL

SECTOR: FORA DA ÁREA DE ANÁLISE LOCACIONAL

Nº 25 TOPÓNIMO "A CIDADE"/"A CIDADE DE SAN VITORIO"/"O COTO"

SITUACIÓN

CONCELLO: CALVOS DE RANDÍN

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 264 1: 5.000 – 8-1

COORDENADAS UTM

X – 596.045 Y – 4.652.240


Nº 29 TOPÓNIMO "CASTRO DE A CIVIDÁ”/ “OS CASTROS"

SITUACIÓN

CONCELLO: VEREA

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 263 1: 5.000 – 3-6

COORDENADAS UTM

X – 587.720 Y – 4.662.280


Nº 30 TOPÓNIMO "CASTRO DE OURILLE”/ “CASTRO DE S.VICENTE"

SITUACIÓN

CONCELLO: VEREA

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 263 1: 5.000 – 3-7

COORDENADAS UTM

X – 588.140 Y – 4.662.440


Nº 31 TOPÓNIMO "CASTRO DO OUTEIRO"

SITUACIÓN

CONCELLO: VEREA

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 263 1: 5.000 – 5-7

COORDENADAS UTM

X – 589.540 Y – 4.659.620


Nº 32 TOPÓNIMO "CASTRO DO CAXO"

SITUACIÓN

CONCELLO: VEREA

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 263 1: 5.000 – 3-5

COORDENADAS UTM

X – 582.600 Y – 4.662.400




Nº 33 TOPÓNIMO "O CASTRO”/ “SANTIÑO"

SITUACIÓN

CONCELLO: OS BLANCOS

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 302 1: 5.000 – 1-2

COORDENADAS UTM

X – 600.500 Y – 4.650.140


Nº 34 TOPÓNIMO "O CASTRO”/ “CASTRO DE PARADA DE RIBEIRA"

SITUACIÓN


CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 264 1: 5.000 – 8-3

COORDENADAS UTM

X – 604.120 Y – 4.652.591


Nº 35 TOPÓNIMO "OUTEIRO DE ALMEIDA"

SITUACIÓN


CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 302 1: 5.000 – 1-4

COORDENADAS UTM

X – 607.450 Y – 4.650.550


Nº 36 TOPÓNIMO "CASTRO DE OUTEIRO”/ “CASTRO DE SANTANTUIÑO"

SITUACIÓN

CONCELLO: BALTAR

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 302 1: 5.000 – 3-3

COORDENADAS UTM

X – 604.820 Y – 4.644.351


Nº 37 TOPÓNIMO "OUTEIRO DO DEMO”/ “CASTRO DE A BOULLOSA"

SITUACIÓN

CONCELLO: BALTAR

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 302 1: 5.000 – 5-3

COORDENADAS UTM

X – 603.774 Y – 4.640.748




Nº 38 TOPÓNIMO "A COROA DO CASTRO DE SABUCEDO"

SITUACIÓN

CONCELLO: BALTAR

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 302 1: 5.000 – 5-2

COORDENADAS UTM

X – 600.651 Y – 4.639.720


Nº 39 TOPÓNIMO "CASTRO S. MARTIÑO"

SITUACIÓN

CONCELLO: BALTAR

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 302 1: 5.000 – 5-2

COORDENADAS UTM

X – 601.460 Y – 4.640.006


Nº 40 TOPÓNIMO "O CASTRIÑO"

SITUACIÓN

CONCELLO: BALTAR

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 302 1: 5.000 – 5-3

COORDENADAS UTM

X – 604.695 Y – 4.640.894


Nº 41 TOPÓNIMO "O CASTELO"

SITUACIÓN

CONCELLO: BALTAR

CARTOGRAFÍA

1: 50.000 – 302 1: 5.000 – 5-3

COORDENADAS UTM

X – 602.579 Y – 4.639.332

IV. Análise conxunta dos xacementos tipo castro da Baixa Limia ourensá

IV. Análise conxunta dos xacementos tipo castro da Baixa Limia ourensá

IV. Análise conxunta dos xacementos tipo

Martín Xosé Vázquez Mato ANÁLISE CONXUNTA


IV ANÁLISE CONXUNTA DOS XACEMENTOS TIPO CASTRO DA BAIXA LIMIA OURENSÁ

Unha vez practicada a análise locacional de cada xacemento por separado diferenciando as súas

características singulares, na procura de establecer unha dialéctica do espacio tentando unha aproximación

hipotética ás pautas de asentamento e ocupación do territorio na órbita da realidade arqueolóxica que

abrangue o concepto `castro´, e tendo sempre presente a imposibilidade de estudar outro tipo de rexistro

diferente ó citado62, é necesario interrelacionar tal exame único co marco espacial e xeográfico da súa

contorna dun xeito conxunto para posteriormente comprobar e aillar aqueles caracteres similares

susceptíbeis de conformar un modelo sobre o que teorizar probabilidades de adscripción cronolóxica,

posibilidades de coetaneidade ou, en última instancia, contemporizar os resultados acadados na zona de

estudo con outros similares para a totalidade do Noroeste Penínsular.

62 En canto que “…os habitantes dun asentamento non limitaban as súas actividades a zona de asentamento mesmo.

Saían del diariamente para enfrontarse coa naturaza, para voltar as súas casas con alimentos e para conqueri-las

ferramentas de traballo…” (Chang, 1976: 68) a partir de M. Xusto Rodríguez (1993: 113-114).

ANÁLISE CONXUNTA Martín Xosé Vázquez Mato


É por todo o comentado no apartado anterior que dos corenta xacementos rexistrados no pasado

inventario, e na procura dun resultado estatístico pero tamén definitorio do propio rexistro, incluíndo a

caracterización morfolóxica, toponímica e demáis caracteres “tipo”, tan só foron considerados para tal

análise conxunta un total de catorce63. Tal filtración reside nunhas consideracións clave baseadas

simplemente a quedar excluídos dos sectores propostos como contexto de estudo principal [25, 29 – 41] ou

a que a súa adscripción tipolóxica e cultural presenta serias dúbidas de definión dentro do termo `castro´,

ben sexa pola alteración sufrida na súa contorna [12, 13, 16, 20, 21, 28], ben pola propia consideración de

xacemento castrexo tan só en función a referencias toponímicas que non foron claramente respaldadas na

prospección [9, 10, 11, 14, 15, 19, 22] ou ben polas dúbidas existentes na súa adscripción cultural ó

momento a analizar [18]. (Fig. 31-32)

Aínda con todo, e baseándonos na imposibilidade de dispoñer dunha metodoloxía resolutiva de

confirmación sobre os xacementos que tan só sería posible nunha intervención directa sobre os mesmos,

consideramos necesario incluir, cando o estimamos xustificado e oportuno64, a totalidade dos xacementos

inventariados. Agora ben, tal consideración partiría sempre dunha análise previa e individualizada do grupo

confirmado en prospección, tentando evitar posibles interferencias nos resultados hipotéticos presentados.

63 Con grandes reservas no referido ó xacemento nº 1 ou “Castro do Ferreiro” mor a súa máis que probable adscripción a momentos anteriores ó analizado, así como mantendo a posibilidade de novos asentamentos non recollidos no presente traballo tal como o “Castro de Xordos” (Rodríguez Cao, C. 1991: 239; Pérez Losada, F. E. 2002: 194). 64 Tal como acontece na análise toponímica.



Fig. 31 Malla sen filtrado de xacementos “tipo castro” sobre un mapa de relevo recollidos no Inventario arqueolóxico dos concellos da Comarca da Baixa Limia ourensá, incluíndo os Concellos periféricos Calvos de Randín, Porqueira, Baltar, Os Blancos e Verea.



Fig. 32 Malla con filtrado de

xacementos “tipo castro” sobre un mapa de relevo unha vez confirmados en prospección e incluíndo tan só aqueles considerados dentro dos sectores 1, 2 e 3.



IV. 1-ANÁLISE TOPONÍMICO

Tendo en conta o anterior a primeira análise conxunta realizada centrábase no elemento

toponímico, que si ben non amosaba información netamente arqueolóxica en si mesma sí presentaba un

elemento descriptivo da posible materialidade do rexistro e a súa adscrición tipolóxica e cultural, así como

do seu emprazamento e localización concreta. Motivos todos eles polos que consideramos necesario

confirmar o topónimo popular vencellado a cada xacemento en singular para despois poder elaborar unha

táboa comparativa que nos permitiría unha primeira prospección superficial na cartografía manexada,

confirmando ou desbotando a súa potencial característica como indicador de sitios arqueolóxicos. Así, a

denominación popular dos xacementos analizados, considerando tan só os catorce anteriormente

mencionados (táboa TOP-1), amosa un resultado evidente e maioritario vencellado á denominación

“Castro”, ou a súa evolución por metátese sinxela “Crasto”, cun revelador cincuenta e un por cento do total,

un resultado que se potencia aínda máis no caso de analizar toponímicamente a totalidade dos xacementos

catalogados (táboa TOP 2).

Táboa TOP-1 Cadro porcentual de representación cuantitativa das referencias toponímicas nos xacementos susceptíbeis de ser analizados no presente traballo.

TOPÓNIMO XACEMENTO TOTAL %

“Castro”/“Crasto” 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 17,

26, 27

11 55

“Castelo”/“Castrelo” 23 1 5

“Convento” 24 1 5

“Outeiro” 26 1 5

“Torre” 27 1 5

“Penas” 7 1 5

“Coroa” ou “Croa” 0, 17 2 10

Outros 2, 24 2 10



Táboa TOP-2 Cadro porcentual de representación cuantitativa das referencias toponímicas da totalidade dos xacementos catalogados baixo a tipoloxía `castro´ nos Concellos de Verea, Porqueira, Os Blancos, Baltar, Calvos de Randín, Lobios, Muíños, Entrimo, Lobeira e Bande.

Deste xeito amósase claramente a denominación de tales xacementos no imaxinario colectivo

precisamente co nome que tradicionalmente servíu de fío unificador e definitorio para calificar a

particularidade de tal cultura. (Calo Lourido, F. 1993: 13-16, Parcero, Ayán, Fábrega e Teira 2007: 132; en

González García F.J. 2007) Agora ben, o feito de que en ámbalas dúas táboas se amose unha clara tendencia

porcentual cara as definicións tipo “Castro” ou “Crasto” non indica que o axioma topónimo-xacemento sexa

real, tal é que das vinteunha calificacións tipo tan só consideramos once como posibles xacementos

arqueolóxicos confirmados, motivo polo que este tipo de ecuación equivalente debe ser sometida a un

filtrado posterior, como foi o caso, xa que entendíamos que unha mesma referencia toponímica podía facer

mención directa a elementos morfolóxicos concretos, así como a existencia de estructuras constructivas ben

sexan de habitación, ou de defensa neste caso, que poden ser adscribibles a diferentes momentos culturais.

TOPÓNIMO XACEMENTO TOTAL %

“Castro”/“Crasto” 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 17,

26, 27, 10, 12, 13, 15,

16, 19, 22, 37, 38, 39

21 48´78

“Castelo”/“Castrelo” 23, 9, 11 3 7´31

“Convento” 24 1 2´43

“Cidade” 25 1 2´43

“Coto” 25, 14, 18, 20, 21 5 12´19

“Outeiro” 26, 37 2 4´87

“Torre” 27 1 2´43

“Penas” 7, 28 2 4´87

“Coroa” ou “Croa” 0, 17, 38 3 7´31

Outros 2, 24, 22 3 7´31



Por outra banda chama a atención tamén, e reforzando as consideracións anteriores, a importancia

que gaña o toponimo “Coto” na segunda táboa onde se introduce a totalidade dos xacementos

inventariados. Así, dunha primeira onde non se rexistra o topónimo pasamos a unha segunda onde se

multiplica por cinco a súa presencia pero onde tan só un xacemento con tal denominación é confirmado

como tal en prospección, aínda que queda ó marxe da zona de estudo principal [25], amosando deste xeito

que a citada caracterización nominativa fai referencia a lugares cunha topografía prominente, cumes ou as

partes máis elevadas dun monte, que non podíamos asimilar á realidade perseguida como “a priori” se

presentaban no inventario arqueolóxico da Administración pública.

En relación ó resto de referencias toponímicas como: “Convento”, “Outeiro”, “Torre”, “Pena”… a súa

presencia residual non posibilita unha análise estaística pese as claras connotacións que deles se podan

extraer facendo un estudo toponímico e lingüístico individualizado. Aínda con todo é necesario reseñar o

baldeiro existente en función ó termo “Mouro”, con claras referencias ó folclore popular, estando presente

tan só nun xacemento de dubidosa catalogación [22], situación que contrasta con outras zonas analizadas no

Noroeste (Carballo, 1986), onde tal calificativo ven a ser utilizado como guía de xacementos arqueolóxicos

aquí presentes tan só noutras tipoloxías culturais máis vencelladas ó mundo megalítico (Eguileta Franco,

1999).



IV. 2-ANÁLISE DOS XACEMENTOS CO MEDIO AMBIENTE FÍSICO

Como xa se comentaba con anterioridade, un dos obxectivos básicos á hora de realizar o traballo

que nos ocupa era a análise dos xacementos castrexos catalogados da Baixa Limia ourensá en función a

diferentes variables na procura duns resultados específicos ou comúns que a vencellen ou a separen da

caracterización que do Noroeste se ven dando nos traballos de Carballo (1986), Xusto (1993) Parcero (2002)

e Fábrega (2004), entre outros. Deste xeito, e con tal fín, era necesario realizar unha análise teórica baseada

nas mesmas variables utilizadas polos primeiros para poder comparar os resultados e así consolidar ou

rexeitar as hipóteses aceptadas “a priori”.

IV. 2.1-CONSIDERACIÓNS RESPECTO Á ALTIMETRÍA E Á PENDENTE

Deste modo, un elemento común sobre o que traballar era a localización altimétrica e a súa relación

coas pendentes do terreo dos propios “sitios arqueolóxicos”, agrupando a aqueles que se enmarcaran

dentro do mesmo rango de valores na procura dunha posible hipótese de asentamento neste senso. Así

pois, unha vez implementada tal selección o resultado inicial amosábase pouco significactivo posto que máis

do oitenta por cento dos xacementos analizados situábanse en cifras comprendidas entre os seiscentos e os

mil metros de altitude, quedando fora deste marco tan só tres xacementos [1, 24, 26] en valores inferiores

ou superiores, dous a un respectivamente. Por outra banda, e dentro do propio marco maioritario

amosábase unha diferenciación preferencial cara altitudes superiores ós oitocentos metros, pero inferiores

ós mil65. (Fig. 33)

En base ós datos acadados o resultado podería parecer evidente reforzando o tradicional axioma de

castro e altura, consideración reafirmada se temos en conta tan só a altitude media da comarca [641 m.]

fronte a media dos xacementos [766 m.]66, agora ben, tal consideración non ten presente a matización

relativa á corta e media distancia comparando únicamente as altitudes en función da referencia ó nivel do

mar, é dicer, á cota 0 inexistente na zona de estudo.

65 En concreto, e facendo unha simple análise porcentual, podemos falar de cifras cercanas ó sesenta por cento para aqueles “sitios” enmarcados entre os 800 e 1000 m., namentres os referidos a altitudes entre os 600 e 800 m. supoñen tan só un corenta por cento do total analizado. 66 Dando lugar a unha media simple xenérica para a totalidade dos castros de 125 m. sobre a súa contorna inmediata.



s

Fig. 33 Malla con filtrado de xacementos “tipo castro”, xunto co seu cadro de reparto porcentual, sobre un mapa altimétrico

reclasificado en intevalos de douscentos metros.



Con todo, se introducimos tal puntualización na análise conxunta observamos elementos diferenciais

entre os propios xacementos que non obedecen ó citado axioma categórico de xeito uniforme, retractando

tal consideración en dúas tendencias antagónicas: prominencia negativa fronte á positiva, é dicer, a

localización do xacemento analizado por baixo ou enriba da media alitmétrica da súa contorna, nun radio de

800 e 2000 metros. (Fig. 34)

Fig. 34

Así, en base a tales consideracións optamos por reagrupar aqueles castros con valores semellantes

dentro de ámbalas dúas categorías na corta e media distancia. (Fig. 35) Agrupamento que permitía observar

dúas respostas diferentes á variable altimétrica, algo xa apuntado de xeito sumario por C. Rodríguez Cao

(1991: 239-240). Así, rexistramos un 28´6 % de castros [3, 8, 17 e 24] por debaixo da media da súa contorna

nun radio de 800 m., fronte a un maioritario 71´4 % por enriba. Unha situación alterada na media distancia

onde o espectro negativo e positivo se equiparaban, configurándose así unha dobre realidade diferencial á

consideración de asentamento en altura tradicional.



Fig. 35

Unha vez analizada tal variable optamos tamén

condicionante de asentamento como é a variable da

metodolóxico anterior optamos por agrupar os sitios analizados en función da mesma, obtendo un resultado

xenérico propio do modelo de asentamento tipo castro presente noutros traballos similares (Carballo, 1986:

58; Xusto, 1993: 116-9 e 153-4; Punxín, 2007: 107), que amosan unha clara preferencia por asentamentos

con pendentes medias e fortes, en concreto para a zona de estudo un 57´1 % entre 10 e 20 % de pendente e

un 35´7 % entre 20 e 35 %. Agora ben, tal clasificación maioritar

catalogado co nº 1 (“Castro do Ferreiro”) que senta a súa estructura nun terreo con pendentes cercanas ó 5

%, consideración que reformulaba a potencial posibilidade presentada no seu análise individual sobre o

afastamento á adscripción cultural tratada.

ANÁLISE CONXUNTA


Tendencia da AR. nun radio de 800 m.


analizada tal variable optamos tamén por completar os resultados vistos cun novo

condicionante de asentamento como é a variable da pendente (Fig. 36). Así, co mesmo proceder



4; Punxín, 2007: 107), que amosan unha clara preferencia por asentamentos


un 35´7 % entre 20 e 35 %. Agora ben, tal clasificación maioritaria presentaba un caso singular



astamento á adscripción cultural tratada. (Fig. 37)

-0,2

-0,1

0

0,1

0,2

0,3

-0,4

-0,2

0

0,2

0,4

0,6

ANÁLISE CONXUNTA

ourensá. 127



por completar os resultados vistos cun novo

). Así, co mesmo proceder



4; Punxín, 2007: 107), que amosan unha clara preferencia por asentamentos


singular no xacemento





Fig. 36 Malla con filtrado de xacementos “tipo castro” sobre un plano de pendentes reclasificado para amosar os valores preferentes de asentamento.

Fig. 37 Cadro porcentual de interrelación entre pendentes e xacementos arqueolóxicos analizados na Baixa Limia ourensá.



IV. 2.2-CONSIDERACIÓNS RESPECTO Á VISIBILIDADE, ACCESIBILIDADE E POTENCIALIDADE PRODUCTIVA

Unha vez esbozada a consideración netamente espacial de altitude e pendente, e continuando coa

análise dos xacementos en relación co medio ambiente físico que os rodea, do cal dependería a súa

subsistencia, optamos por presentar as variables da visibilidade, accesibilidade e potencialidade productiva

dentro da mesma defensa analítica, previo agrupamento categórico, mor a coidar da importancia das zonas

periféricas ós propios castros como contenedores de información. Así, asumindo a imposibilidade da

restitución total da paisaxe arqueográfica da zona estudada no tempo protohistórico que nos ocupa,

aceptamos tamén a potencialidade dunha racionalización do espacio circundante (Xusto, 1988-9: 23) no eido

cultural, ritual, etc.; consideracións aplicadas na presente investigación ó marco do traballo agrícola como

posible condicionante no criterio locacional de asentamento.67

En base a tal, e considerando á cultura vencellada á realidade arqueolóxica analizada como unha

sociedade indudablemente campesiña (Sastre Prats, I. 1998: 32968), superando os postulados tradicionais

que relativizaban tal actividade en detrimento da recolección ou a gandería por novos estudos e evidencias

no rexistro (Parcero Oubiña, C. 1998; Teira Brión, A.M. 2003; Parcero Oubiña, C. e Ayán Vila, X.M. 2007), a

definición das áreas de explotación principal mediante parámetros de proximidade e visibilidade (Parcero,

Ayán, Fábrega e Teira, 2007: 169) amósase como factible e lucrativa para a construcción de información

sobre os mecanismos de subsistencia durante a Idade do Ferro, afirmación xustificada nos numerosos

estudos realizados neste campo dende os anos 80 do pasado século para o NO peninsular e confirmados

polo rexistro arqueolóxico. (Parcero Oubiña, C. 1998: 9-25)

Considerando todo o anterior, o proceder metodolóxico obrigaba a un primeiro agrupamento

categórico dun xeito colectivo que presentara a cada xacemento dentro dun espectro de valores en función

de cada variable: visibilidade (Fig. 38), accesibilidade (Fig. 39) e potencialidade productiva (Fig. 40), na

procura dunha confirmación a posteriori dun modelado de asentamento hipotético.

67 Aceptando a a priori posibilidade hipotética de tal consideración, aínda que tendo en conta tamén que tal factor podería non ser un elemento determinante en beneficio doutros tales como o intercambio, control de territorios específicos…, moito máis difíciles de cuantificar. (Parcero, Ayán, Fábrega e Teira, 2007: 168) 68 A partir de Fernández-Posse e Sánchez-Palencia, 1998.



Fig. 38 Áreas visibles dende os sitios analizados (abaixo).

Porcentaxes de interrelación entre visibilidade potencial e xacementos arqueolóxicos analizados na Baixa Limia ourensá na corta, media e longa distancia. (enriba)

[superior: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6/ inferior: 7, 8, 23, 24, 26, 27]



Fig. 39 Representación gráfica da accesibilidade e

potencialidade agrícola dos xacementos (abaixo). Porcentaxes de interrelación entre accesibilidade potencial e xacementos arqueolóxicos analizados na Baixa Limia ourensá na corta, media e longa distancia. (enriba)

[superior: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6/ inferior: 7, 8, 23, 24, 26, 27]



Fig. 40 Cadro porcentual de interrelación entre a potencialidade agrícola e os xacementos arqueolóxicos analizados na Baixa Limia

ourensá na distancia inmediata. En verde oscuro os solos tipo CP64 aterrazados, namentres en verde claro agrúpanse todos aqueles

cunha capacidade productiva hipotética intermédia (tipos A, B e C) moi condicionados polas variables das xeadas e o drenaxe, caso

do sector 3. Por último en amarelo, agrupación maioritaria para a zona de estudo, recóllense aqueles cun carácter extensivo e unha

potencialidade agrícola moi reducida, non localizando ningún xacemento con solos onde esta sexa nula na súa totalidade.

Tendo presentes tódolos porcentaxes presentados observamos diferentes respostas ás mesmas

cuestións segundo cada xacemento. Así, no referido ó dominio visual comprobamos como unha serie de

castros [0, 2, 5, 6, 7, 23, 26] ofrecían uns valores paradigmáticos de acumulación de superficie visual

superiores á media, cunha preferencia cara os radios superiores69, namentres de xeito totalmente contrario

rexistrábamos, tamén, unha secuencia de xacementos [6, 8, 17, 24, 27] cunha clara preferencia visual cara a

corta e media distancia.70 Por outra banda, a mesma dualidade tomaba presencia na consideración da

accesibilidade ós e dende os sitios catalogados. Así, un grupo dos mesmos [2, 4, 6, 8, 26, 27] mostraban

unhas áreas de accesibilidade bastante amplas en alomenos dúas isocronas fronte ó resto, sempre con

valores inferiores á media total.

Sería na variable da potencialidade agrícola na que o agrupamento categórico resultara máis

problemático. Tal conflicto partía da homoxeneidade improductiva da zona de estudo a analizar, cunha

residual existencia do grupo 2 nos Vales do Limia, mor a prominencia de terras do proposto grupo 3, fronte ó

69 2000m. e 20000m. 70 Os xacementos catalogados 1, 3 e 4 foron descartados de tal presentación analítica mor a non presentar un espectro de valores susceptible de adscripción a ningunha das agrupacións propostas, amosando sempre valores inferiores á media.



maioritario rexistro no do Salas. En base a tal, tan só poderíamos agrupar aqueles xacementos con maior

superficie de terras máis aptas, o cal amosaba numerosas contradicións con respecto ás outras variables.

Situación á que se lle sumaba a presentada problemática da temporalidade do aterrazamento no referido ás

terras máis aptas para un cultivo intensivo71. Con todo, optamos por unha nova reclasificación

pormenorizada da tipoloxía dos solos maioritaria na contorna inmediata dos xacementos (Fig. 41),

procurando algún rastro sobre o seu potencial condicionamento na consideración de establecerse nun

terreo en concreto.

Fig. 41

Así, observamos un reducido grupo de xacementos [26, 27], ámbolos dous no proposto sector 3, con

solos (15%) con profundidade suficiente para calquer tipo de vexetación, sen risco de erosión e cunha boa

drenaxe, susceptíbeis dun potencial uso intensivo pero claramente dependentes da alta posibilidade de

xeadas. Por outra banda, fronte a eles, rexistramos un maioritario tipo de solos lixeiros e cun alto drenaxe,

potencialmente vencellados a un cultivo extensivo, nos que podemos diferenciar aqueles con profundidades

intermedias e risco de erosión moderado (35%), presentes en cinco xacementos [0, 4, 6, 7, 23], daqueles

cunha profundidade escasa e risco de erosión de nulo a grave (50%), presentes noutros sete [1, 2, 3, 5, 8, 17,

24]. En suma, consideracións a ter en conta pero que non se amosaban como un factor clave determinante

que influíra na diferenciación locacional dos asentamentos, motivo polo que coidamos unha reconsideración

xeral dos mesmos con respecto á sectorización topográfica.

71 As referidas CP64 aterrazado.



É por esto último que consideradas as variables anteriores e aceptando a premisa básica que ordena

a presente análise sobre a certeza da localización dos lugares de asentamento como consecuencia dunhas

decisións sociais e culturais determinadas, presentándose o contexto xeográfico dos xacementos tipo castro,

aínda potencialmente variable no tempo en determinados factores, como esencial á hora de coñecer a

caracterización histórica da propia cultura. Mor a isto, e seguindo a proposta sectorización dunha subdivisión

interna da zona de estudo que contextualizara o rexistro arqueolóxico en tres frontes diferenciados,

atopamos que no val de horizontes amplos, cunha superficie total rondando ás 15.000 ha., alturas

comprendidas entre os 400 e 1000 m., regado polos vales de Sta.Cristina, Cadós e Carpazás no seu lado

noroccidental e os ríos de Porqueirós e a Pousa na marxe suroriental. É dicer, no proposto Sector 1,

rexistramos un total de nove xacementos [0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8]. Namentres no val máis ó mediodía do

curso medio do Río Limia, fortemente encaixado polo relevo circundante con altitudes inferiores ós

catrocentos metros e superiores ós mil cincocentos, onde destaca a importancia dos vales secundarios,

entre eles o do Grou, Illa-Casal-Acebedo-Montaña na beira oeste e os de Nau, o tramo final do Salas e o

Caldo, entre outros, na leste. En suma, no Sector 2, tan só rexistramos tres xacementos [17, 23, 24]. Tal

consideración amosa un asentamento non aleatorio, mostrando alomenos un a priori reparto desigual na

densidade entre o Sector 1, o cal ven a representar en torno ó 26% do total da superficie analizada acollendo

o 65 % dos xacementos, fronte o Sector 2, cun 52% do terreo e un reducido 21 % dos mesmos.72 Así, se ben

tal consideración na densidade do asentamento podería verse modificada no caso dunha prospección máis

intensiva ou con campañas de intervención directa no rexistro de aqueles xacementos non confirmados na

presente achega, coidamos que tal realidade estaística amosa unha concluínte determinación contextual

referida ás variables presentadas con anterioridade, tales como a maior concentración no primeiro de terras

potencialmente aptas como consecuencia da súa configuración morfolóxica en val aberto73 (Fig. 42), algo

apuntado no seu día por Eguileta Franco (1999) para o horizonte cultural calcolítico, pero tamén na procura

dunha localización concreta dando resposta á variable altimétrica, coa citada preferencia por alturas non

superiores ós mil metros, ou á visibilidade, no caso dos xacementos con preferencial dominio a longa

distancia.

72 Por outra banda tal análise ven a equipararse no Sector 3 (cunha relación 22 % de superficie e un 14 % de castros), val alto e medio do río Salas, que si ben presenta similares características co sector 2 na súa desembocadura, a súa paradigmática lonxitude e relativo desnivel, así como o singular espectro altimétrico constante na franxa dos 800-1000m. o configuran como unha unidade contextual con características diferenciais que condicionaran ó asentamento, e por conseguinte ó rexistro arqueolóxico.cunha relación 22 % de superficie e un 14 % de castros. 73 Pese a tal consideración non desbotamos a importancia do monte como recurso de madeira, pasto ocasional, recolección de landras e castañas...(Grande Rodríguez, M. 2008: 97)



Fig. 42 Mapa de solos da Baixa Limia ourensá a partir de Gutián Ojea & Carballas, 1982. (Eguileta Franco, J.M., 1999) ó que se

sobrepón a malla de xacementos analizados amosando a clara desproporcionalidade potencial entre os solos dos propostos sectores

1 e 2



IV. 2.3-CONSIDERACIÓNS RESPECTO Á HIDROGRAFÍA

Outra reflexión esencial no presente análise locacional conxunto en relación co medio ambiente

físico circundante é aquel referido a universal evidencia da necesidade de auga do ser humano. Certeza

incontestable que posibilita a consideración da potencial accesibilidade a tal recurso dende os xacementos

analizados. Así, implementando un proceso comparativo sobre os mesmos, provocando á par unha perda de

valor da singularidade en prol do conxunto e a representación, detectamos que tal variable non se amosa

como un patrón básico de asentamento na totalidade do rexistro. Tal determinación parte da equivalencia

paritaria entre xacementos [1, 3, 4, 5, 8, 17, 24] que insertan na súa contorna inmediata74 o leito dalgún río

fronte aqueles distantes ó mesmo [0, 2, 6, 7, 23, 26, 27]. (Fig. 43)

Fig. 43 Mapa da rede hidrográfica da Baixa Limia ourensá, engrosando a rede principal de drenaxe, ó que se sobrepón a malla de castros susceptíbeis de análise locacional cun radio circular de 500 m.

74 Optamos por considerar esta a partir dun radio de 500 m. concéntrico a cada castro como acceso inmediato ó recurso, tomando tan só como elementos de referencia os cursos que configuran a rede principal de drenaxe e evitando a relación con pequenos regatos ou corgas cun marcado carácter máis estacional.



Por outra banda, unha lectura secundaria da citada relación, rede hidrográfica-xacemento, é a

confirmación da importancia dos afluentes do Limia como vertebradores da paisaxe arqueográfica agochada

detrás da singularidade de cada castro. Unha apreciación esta defendida por X. M. Eguileta Franco, C.

Rodríguez Cao e M. Xusto Rodríguez (1991: 149) como manifestación material da optimización no

aproveitamento do potencial agrícola e pecuario da zona, así como tamén se rexistra noutros sectores do

interior do NO (Grande Rodríguez, M. 2008: 97-98). Sexa como fora, tal importancia dos vales secundarios

tan só se rompe no xacemento nº1, o único rexistrado en relación directa co río principal, consideración que

de novo volve a poñer en evidencia a difícil adscripción do mesmo dentro da tipoloxía presentada no

colectivo analizado.

V. Modelos locacionais propostosV. Modelos locacionais propostosV. Modelos locacionais propostos

Martín Xosé Vázquez Mato MODELOS LOCACIONAIS PROPOSTOS


V MODELOS LOCACIONAIS PROPOSTOS

Unha vez presentada a análise individual e conxunta dos “sitios” en relación co marco xeográfico

contextual, presentamos a continuación os modelos rexistrados en base á asociación de respostas similares

ás variables presentadas. Así, en base á observación destes caracteres, nun exercicio netamente subxectivo

e hipotético, dilucidamos a probabilidade sempre potencial de diferentes estratexias de ocupación do

espacio dentro da zona de estudo respondendo a diferentes necesidades e desbotando á par a

homoxeneidade tradicional intrínseca dentro definición tipolóxica de castro.

Con todo, optamos por implementar un proceso de traballo dual centrado, por unha banda, nun

procedemento comparativo excluínte que posibilitara un posterior agrupamento da homoxeneidade.

Procurando, en suma, uns indicadores de polarización locacional que agrupados conformaran diferentes

categorías de representación teórica. Así, por outra banda, tal resultado permitiría cotexar a nosa proposta

cos modelos presentados para outras zonas do NO, propiciando en última instancia unha validación final

tanto do proceso analítico como da lectura interpretativa.

MODELOS LOCACIONAIS PROPOSTOS Martín Xosé Vázquez Mato


V.1-DINÁMICAS DE POBOAMENTO DIFERENCIAL

V. 1.1-MODELO DE FONDO DE VAL SECUNDARIO

Dentro do presente agrupamento categórico se insertan unha serie de xacementos75 tipo asentados

en lugares nítidamente vencellados coa morfoloxía de media ladeira virados cara o val, o que os relaciona

intrínsecamente coa rede hidrográfica secundaria, a cal aparece presente en todos eles nun radio de 500

metros76.

Asimesmo van presentar uns valores netamente negativos na consideración da Altitude Relativa na

corta distancia [3, 8, 17, 24]77, reducíndose aínda máis na longa [1], o que leva a desbotar o potencial interés

de prominencia ou apropiación visible do espacio circundante ós mesmos. Unha consideración reforzada no

campo óptico onde a súa atmósfera visible redúcese á homoxeneidade circular na contorna inmediata do

propio xacemento [17, 24] ou ó encaixonamento da percepción na media distancia [8], a cal se concentra

nun reducido espazo do val que os acolle, pero sempre con valores moi inferiores á media [1, 3, 4]

Por outra banda presentan unha accesibilidade de boa a regular78, maioritariamente concéntrica,

aínda que cuns valores obviamente superiores no sector 1, mor á característica horizontalidade deste fronte

o situado máis ó mediodía.

Por último, no referido á potencialidade agrícola dos solos localizados dentro da isocrona inferior de

15 minutos, ou o que é o mesmo na súa contorna inmediata, obsérvase unha tendencia cara as

denominadas Terras Pardas, propias das ladeiras próximas os vales con pendentes moi suaves, presentando

no interior da isocrona unhas cantidades superiores ou cercanas á media79 de terreos aptos para un cultivo

extensivo. Aínda con tal, e como comentamos con anterioridade, non se amosa nestes unha clara

preferencia cara as potenciais mellores terras mor a súa residual presencia na zona estudada. Así, a

diferencia do que acontece noutras zonas analizadas cunha metodoloxía semellante, a consideración da

75 Nº 3, 4, 8, 17, ós que se sumarían o nº 1 e 24 con numerosas dúbidas mor as características diferenciais dos mesmos. 76 Salvando a excepcional relación entre o xacemento nº1 e o río principal. 77 Chama a atención a resposta do xacemento nº 4, o cal mantén uns valores de prominencia elevados en ámbolos dous radios susceptíbeis de consideración. 78 Primando nos xacementos nº 4 e 8. 79 A excepción do paradigmático caso do xacemento nº17, xacemento que menor cantidade de terreo potencialmente apto para cultivo presenta na súa contorna inmediata, aumentando na distancia superior dos 30´.



estratexia de ocupación do proposto modelo parece relativizar a importancia da especialización e

intensidade agrícola como único factor condicionante na perda de altitude dos asentamentos tipo castro,

acrecentando outro tipo de hipóteses como a referida á optimización no aproveitamento do potencial

agropecuario, artellando unha paisaxe productiva dual que reclama a importancia do elemento gandeiro nos

sistemas de subsistencia protohistóricos do interior do NO, a diferencia do que acontece no litoral con terras

potencialmente máis aptas para intensos cultivos. (Eguileta Franco, Rodríguez Cao e Xusto Rodríguez. 1991:

149)

Por outra banda, vencellando as presentes consideracións co rexistro arqueolóxico estudado80

observamos o claro impacto da conquista imperial sobre tales xacementos, contando cun rexistro

típicamente de castro romanizado81 que propicia hipóteses de adscripción cronolóxica claramente

vencelladas a unha etapa final da tipoloxía de asentamento presentada. Con tal, a súa posible

contextualización podería asumirse na órbita da IIª Idade do Ferro romana, aínda que con manifestas

posibilidades de aumentar o espectro cronolóxico anterior e posterior cara a IIª Idade do Ferro prerromana

ou cara o período indíxeno-romano, unha vez superado ó cambio de era, respectivamente. Aínda con todo, e

xogando coa subxectividade inherente a calquer interpretación analítica, coidamos que a atracción exercida

pola capitalidade surxida a posteriori no corazón do sector 1 arredor do campamento militar, manifestada na

pervivencia material nos vestixios da Mansio, balneario e tabernae no entorno da desaparecida aldea de

Baños, causaría un despoboamento contínuo destes xacementos. Aínda con todo non desbotamos a

posibilidade dunha perduración dos mesmos en época indíxeno-romano cun caracter netamente residual na

paisaxe da zona, pervivindo de forma fosilizada nun contexto de transformación socioeconómica e

administrativa.

80 [xacemento-rexistro] 1 – cerámica tipo penha, 3 – moedas, 4 – cerámica “típicamente castrexa”, 8 – escultura antropomorfa de “guerreiro”, epígrafes, aguia de bronce... 17 – tégula e cerámica en superficie. 81 Claramente superior no caso do xacemento nº 8, tradicionalmente considerado como caput civitatis (Pérez Losada. 2002: 197, Rodríguez Colmenero e Ferrer Sierra. 2006: 141)



V.1.1.1.- “O CRASTO” DE RUBIÁS COMO PARADIGMA DO MODELO

Amosada a caracterización grupal das variables anteriores presentamos un xacemento arqueolóxico

de grandes dimensións82, sito baixo a actual aldea de Rubiás no Concello de Bande, como exemplo do

modelo proposto. Así, este aséntase nas barbas meridionais da Serra do Leboreiro nun esporón a media

ladeira en dirección SO-NL, a 720 metros sobre o nivel do mar pero cunha Altitude Relativa inferior á

contorna, como se observa no caracter negativo do diferencial altimétrico entre a súa cota e a mensurada

nun radio de 800 e 2000 metros (-10m. e -37´5m. respectivamente). Tales cifras negativas amosan

implícitamente unha renuncia á prominencia ou apropiación visible do espacio circundante, consideración

incrementada por un campo óptico con tendencia á concentración na media distancia cara ó curso medio do

val do Cadós que o acolle, perdendo amplitude a medida que aumentamos o radio de visibilidade.

Por outra banda, o presente asentamento caracterízase por presentar, de xeito xenérico, unhas boas

condicións de acceso entre o castro e o seu entorno, amosando unha morfoloxía parcialmente concéntrica,

con semellantes valores en tódalas direccións, aínda que cunha relativa maior superficie accesible ó nacente

e poñente mor a dinámica de movemento do propio val. (Fig. 44)

Fig. 44

82 Pese a non ser este un elemento común ó agrupamento teórico que representa.



Con todo, fusionando as anteriormente presentadas variables da accesibilidade e visibilidade,

ámbalas dúas cunha preferencia cara o L, coa potencialidade productiva dos solos a partir de Díaz-Fierros-

Viqueira e Gil Sotres (1984), cunha maioritaria presencia de terras do proposto grupo 3 xenéricamente

pouco productivos, observamos a potencial importancia que acadan os solos tipo CP64 aterrazado como

destino preferente tanto da cunca visual como do tránsito natural propio do xacemento, o cal podería estar

a amosar unha posible intensificación dos cultivos sobre construccións antrópicas en bancais ou socalcos,

confirmados noutros xacementos como o castro de Follente en Caldas de Reis, Pontevedra. (Parcero Oubiña

1998: 18) (Fig. 45)

Fig. 45 Superficie visible dende o xacemento (vermello) sobreposta ó mapa hipsométrico da Baixa Limia ourensá.



Por último, e como conclusión, aventuramos a análise locacional do castro de Rubiás como

paradigma dun modelo de asentamento potencialmente afastado da condicionalidade defensiva

homoxéneamente aceptada para tales lugares, mor a unha alta accesibilidade e unha reducida visibilidade,

entre outros factores. Así, coidamos vencellalo con outro tipo de acción social relacionada con actividades

de fondo de val, tradicionalmente vencelladas a agricultura intensiva pero que neste caso podería ser

relativizada mor a consideración dos solos maioritarios da súa contorna. Así, optamos por novas lecturas

como a proposta optimización dos recursos agropecuarios ou a tradicional asimilación do xacemento como

caput civitates (Rodríguez Colmenero e Ferrer Sierra. 2006: 141), a cal podería estar a indicar un posible

lugar central da rede de poboamento cercana83 mor a súa localización nuclear no trazado alternativo da vía

Lucus Augusti-Aquis Querquennis variante84 da VIA XVIII dende o xacemento nº 0 (Rodríguez Colmenero,

Ferrer Sierra e Alvarez Asorey. 2004: 700), con posibles paralelos protohistóricos. (Caamaño Gesto. 1979)

V. 1.1.2-BALANCE CONFRONTADO DO MODELO

Unha vez presentadas con anterioridade as liñas mestras identitarias do que consideramos como un

patrón de asentamento singularizado para un grupo de xacementos en concreto, a espaldas da

consideración tradicional de altitude e visibilidade a longa distancia, tal consideración potencial amosa claros

paralelos noutros análises locacionais feitos sobre as mesmas variables. Así, se cotexamos os presentes

resultados co traballo de Punxín García para a Terra de Frieiras podemos observar unha serie de símiles co

que da en denominar 2º Patrón de Asentamento (2007: 131-136), o cal amosa como resultado unha clara

perda de interese na localización dos xacementos en lugares estratéxicos en prol dunha maior actividade

agrícola85.

Con esto último, menor prominencia e dominio visual reducido, así como accesibilidade ampla e con

tendencia concéntrica son algunhas das pautas compartidas coa citada proposición, a cal establece paralelos

a súa vez cos emprazamentos Tipo B86 considerados por Carballo Arceo, L.X. nos estudos sobre a Comarca do

83 Tal hipótese levaría implicita a aceptación dunha empatía supralocal e comarcal difícilmente demostrable nunha achega analítica como a presentada. 84 Variante problemática non aceptada por completo mor a consideracións, en certa medida deterministas, sobre a configuración orográfica do Val do Cadós como ruta óptima. 85 Axioma non extrapolable ó presente traballo mor a repetida caracterización dos solos da Baixa Limia. A súa aceptación requeriría dun estudo máis pausado sobre a configuración edafolóxica. 86 En concreto propoñemos B-1 para os xacementos nº 4 e 8 e B-3 para os nº 3, 17.



Deza, (1990: 173-177; 2002: 101-121) presentando na presente análise tan só dous casos de distorsión nos

xacementos nº 1 e 24, os cais adscribimos a un Tipo D.

Por outra banda, a consideración cronolóxica proposta para a tipoloxía B87 vencellada á “plenitude

do fenómeno castrexo”, nas verbas de Carballo, ven a coincidir coa lectura dos modelos de ocupación

presentados para a IIª Idade de Ferro por Fábrega e Parcero (2006: 80-81) para as terras de Campo Lameiro,

Friol, A Coruña e Ortegal.

Por último, o modelo presentado amósase, tamén, como similar á tipoloxía B proposta por Grande

Rodríguez (2008: 93-94) referido ós xacementos tipo castro da terra de Monforte, quen pon un especial

énfase na relación destes coa variable da movilidade e a posible especialidade funcional dos mesmos,

definicións perfectamente asumibles para os xacementos presentados con anterioridade.

87 Non se coñece unha cronoloxía relativa ó emplazamento Tipo D. (Carballo Arceo. 1990: 175)



V. 1.2-MODELO EN ALTURA

Por outra banda, e claramente diferenciados dos anteriores, atopamos unha serie de xacementos88

cunhas características locacionais tendentes á prominencia sobre o espazo que os rodea na media e longa

distancia. Así, tal consideración implica o asentamento en grandes outeiros ou en lugares destacados sobre a

súa contorna, o que os distancia espacialmente da rede hidrográfica principal e secundaria, pese a

apropiación visual que exercen sobre a mesma.

En función de todo o comentado con anterioridade van a ocupar as cotas superiores da variable

altimétrica, así como a amosar tamén uns valores netamente positivos na consideración da Altitude Relativa,

tanto na corta como na media distancia. Mensuras que levan implícita a perda de concentración visual do

xacemento en prol da percepción en radios superiores ós 2 km. circulares ó mesmo.

Aínda con tal, no referido á accesibilidade rexistramos unha dualidade porcentual entre aqueles

xacementos89 cuns reducidos indicadores de superficie accesible con tendencia cara algunha dirección fronte

outros con valores medios e altos cun caracter máis concéntrico, que analizados de xeito individual90,

amosan caracteres diferenciais particulares, como a localización do xacemento nº 2 con difícil acceso en

tódalas direccións salvo cara o S-SL, ou a particularidade do asentamento no sector 3 para os nº 26 e 27,

onde a configuración chaira do val en altura fai que o tránsito sexa sinxelo en tódalas direccións, tan só

reducido na contorna inmediata dos mesmos mor o seu emplazamento.

Por outra banda, no referido á potencialidade agrícola dos solos localizados na contorna inmediata

destos xacementos, obsérvamos unha perda de importancia das Terras Pardas en prol dos Protoranker e

Ranker, cunha menor potencialidade agrícola que os amosados no apartado anterior. Aínda con tal,

presentan amplas superficies91 de solos aptos para un cultivo extensivo propias do grupo 3 proposto a partir

de Díaz-Fierros-Viqueira e Gil Sotres (1984). Consideración que de novo pon en evidencia a consideración da

variable agrícola como indicador locacional para a zona estudada.

88 Nº 0, 2, 5, 6, 7, 23, 27, xunto a dubidosa adscripción do nº 26. 89 Nº 0, 5, 7, 23 con pouca superficie accesible fronte os nº 2, 6, 26 e 27. 90 Proposta que agardamos cumplir no citado futuro estudo sobre as dinámicas de movemento, rutas óptimas e reutilización de camiños protohistóricos. 91 Caso das espectaculares cifras amosadas polos xacementos nº 2 e 7.



Do mesmo xeito que na presentación anterior, vencellando as presentes consideracións co rexistro

arqueolóxico estudado92, observamos que pese a reducida materialidade do mesmo, netamente

condicionado polo rexistro escavado na intervención dos anos 80 no xacemento nº 0 (Rodríguez Colmenero.

2000), a presencia de moedas e tégulas indican un proceso romanizador evidente, aínda que a existencia de

puñais de antenas de bronce e o propio estudo das reformas arquitectónicas nun sector escavado no caso

do xacemento apuntan a posibilidade dunha ocupación anterior 93. Matización potenciada se temos en conta

a consideración de sobreposición de plantas como indicador cronolóxico relativo, ou a complexidade de

sistemas defensivos antrópicos como guías de anterior-posterior. (Carballo Arceo, 1983)

É por isto, así como por outros elementos detectados na caracterización coiuntural do modelo, polo

que propoñemos unha subdivisión interna que presente as diferencias locacionais no emprazamento entre

os xacementos nº 6, 7, 23 e 27, que si ben comparten o espectro altimétrico e visual co modelo, localízanse

en outeiros rochosos marcando unha clara prominencia positiva na súa contorna en tódalas direccións,

fronte os nº 0, 2, 5 e 26 sitos en esporóns rochosos na liña de cotas máis altas das dorsais montañosas ou

inmediatamente anexadas aproveitando a morfoloxía natural do terreo.

92 [xacemento-rexistro] 0 – cerámica, puñais de antenas, muíño circular, moedas... 2 – lienzo murario, 23 – construcción circular. 93 Sen dúbida o futuro estudo do material cerámico do xacemento da “Coroa de Santa Cristina” aportará novos datos á proposta cronolóxica.



V. 1.2.1-“A PENA MAIOR” COMO PARADIGMA DA SUBDIVISIÓN (6, 7, 23, 27) DO MODELO EN ALTURA

O xacemento arqueolóxico da “Pena Maior” de grandes dimensións localízase nas barbas

meridionais da Serra do Leboreiro, asentado sobre a divisoria de augas de segunda orde entre os vales do

Cadós e de Santa Cristina e a tan só ún quilómetro en dirección SO do xacemento nº 0. Tal xacemento

preséntase aquí como paradigma da subdivisión dos xacementos en altura mor o xenérico da súa

localización, nun outeiro rochoso con fortes pendentes cara ó SL. Asímesmo, tal carácter exemplar o amosa

no reducido acondicionamento antrópico94 que sobre éstes se desenvolve, neste caso con dúas liñas ovais

concéntricas cun pequeno foso intermedio apenas perceptible no sector NL.

Por outra banda, e manténdose como prototipo do agrupamento proposto, presenta unha cota de

92295 metros sobre o nivel do mar claramente superior a súa contorna, tanto inmediata como a media

distancia (106 m. e 189 m., respectivamente), o cal lle da uns valores de prominencia sempre positivos sobre

o espacio que o rodea, lixeiramente relativizado cara a chaira do NO fronte a protuberancia alcanzada cara o

Val das Conchas. Aínda con todo, vaise a amosar sempre preponderante en tódalas direccións, o cal leva

implícito unha percepción visual centrada nas longas distancias e nos máximos altimétricos da contorna,

perdendo capacidade de percepción na corta e media distancia (Fig. 46).

No referido a consideración “isocrónica”, o presente asentamento como exemplo, caracterízase por

presentar, de xeito xenérico96, unhas malas condicións de acceso entre o castro e o seu entorno, amosando

unha morfoloxía non concéntrica con tendencia cara o NO con valores sempre inferiores ós 2000 m. (Fig. 47)

Por último, no referido á potencialidade agrícola dos solos coidamos en considerar, tanto neste

como no grupo ó que representa, as grandes cantidades de terra potencialmente apta para un cultivo

extensivo a partir de Díaz-Fierros-Viqueira e Gil Sotres (1984) sitas na contorna inmediata do xacemento97.

94 Salvo no xacemento nº 27 onde rexistramos unha plataforma superior ou croa á que se lle xustapoñen alomenos tres terrazas ó SO, e que cortan a morfoloxía de dúas plantas concéntricas á primeira. Sección que podería estar a amosar unha reocupación e reforma dunha orixinaria planta oval concéntrica. 95 Resulta significativo o caso do xacemento nº 23, que si ben non amosa unha cota alta (656 m.) en relación co resto de xacementos propostos dentro da presente subdivisión (6 � 908 m., 7 � 922m. , 27 � 981m.) os valores de prominencia (98 m. e 119 m. nun radio de 800 m. e 2000 m., respectivamente) en relación co entorno sí se presentan dentro da media dos anteriores. 96 Cabe sinalar, de novo, a particularidade da configuración chaira do val do sector 3 que exclúe o xacemento nº 27 de tal percepción xenérica.



Fig. 46 Superficie visible dende o xacemento (vermello) sobreposta ó mapa hipsométrico da Baixa Limia ourensá.

Fig. 47

97 É necesario destacar a singularidade deste xacemento mor a ser o único asentamento da subdivisón proposta sito nas denominadas terras pardas, cunha maioritaria presencia de ranker e protoranker no resto.



V. 1.2.2 “A COROA DE SANTA CRISTINA” COMO PARADIGMA DA SUBDIVISIÓN (0, 2, 5, 26) DO MODELO EN

ALTURA

A diferencia da localización dos castros incluídos na subdivisión anterior o xacemento arqueolóxico

coñecido como a “Coroa de Santa Cristina”98, de monumentais dimensións, sitúase nunha dorsal coñecida

como Montelongo con dirección N-S, dende os pés do comentado xacemento nº 7 cara ó val secundario do

Carpazás, e paralelo ó río Limia que discorre polo Leste. Localización ésta, nas franxas superiores das ladeiras

que lle sirven de base, ampliable de xeito exemplar ó resto de xacementos comprendidos na presente

subdivisión. Así, con tal emprazamento son necesarios grandes obras de acondicionamento antrópico, ben

sexa para aterrazar o terreo da ladeira ou ben na construcción de importantes elementos defensivos como

acontece cos fosos localizables ó N, ó O e ó L do citado xacemento nº 0. Ou como a combinación de

foso/parapeto/foso que da lugar ó terraplén previo de acceso ó castro, actuando a modo de cerca

perimetral e natural que aproveita as curvas de nivel.

Asimesmo, todos eles van presentar unhas cotas claramente superiores á media99, 825 m. neste

caso, o cal os caracteriza na prominencia do relevo pero cuns valores inferiores á subdivisión anterior (50 m.

e 100 m. na corta e media distancia respectivamente)100. Así, presentan unha percepción visual sempre

limitada por ún dos lados, gañando importancia as terras da corta e media distancia, mor a súa localización

en ladeira, aínda que cun dominio visual centrado no val principal, neste caso no das Conchas, sobre o que

exercen unha apropiación visual recíproca. (Fig. 48)

98 Ou o castro de Lobosandaos (Pérez Losada. 2002: 185; Rodríguez Colmenero, Ferrer Sierra e Álvarez Asorey. 2004: 700, entre outros) 99 Salvo o xacemento nº 5 que se atopa levemente por debaixo da mesma. 100 Ou no caso do xacemento nº 5 amosando unha prominencia postiva na corta distancia, namentres queda solapado a partir dos 2000 m. radiais ó xacemento mor a atoparse nunha cota inferior á media.



Fig. 48 Superficie visible (vermello) sobreposta sobre ó mapa hipsométrico da Baixa Limia ourensá.

Por último, no referido á accesibilidade, o xacemento analizado amosa unha morfoloxía desigual,

con diferentes valores mixtos entre regulares e medios con respecto á superficie potencialmente transitable

nas isocronas de 15´, 30´ e 45´ minutos, sen alcanzar os máximos 2200 m. no caso do castro de `Rubiás´

mantendo unha media concéntrica de 2000 m. superiores ós 1700 m. de media da `Pena Maior´.



Unha vez presentadas as principais diferencias dentro do modelo locacional en altura, e a modo de

conclusión sempre subxectiva, coidamos que o paradigma presentado polo castro da Pena Maior representa

o asentamento tradicionalmente vencellado á consideración de castro defensivo cunha reducida

accesibilidade e un dominio das longas distancias mor a unha visibilidade circular concentrada nos máximos

altimétricos, entre outros factores. Agora ben, tal consideración perde importancia no esforzo antrópico de

grandes construccións defensivas, quizáis vencelladas á simple localización do propio xacemento, o que

configuraría tal selección como un factor a ter en conta na escolla do propio asentamento. Namentres, por

outra banda, os xacementos representados pola Coroa de Santa Cristina amosan claras diferencias con

respecto a tal factor, así pese a situarse en lugares en altura cunha apropiación da prominencia da contorna,

o emprazamento en ladeira leva implícito a perda de dominio visual circular centrándose nunha morfoloxía

en abano sectorizada nos vales, así como unha maior accesibilidade que provocaría unha necesidade de

maior esforzo antrópico nas construcción defensivas.

V.1.2.3-BALANCE CONFRONTADO DO MODELO

Unha vez presentadas con anterioridade as liñas mestras identitarias do que consideramos dúas

respostas diferenciadas a un mesmo patrón de asentamento como é a altitude, coidamos necesario, ó igual

que facíamos co modelo en fondo de val xa cotexado, comparar os resultados aportados coa Terra de

Frieiras, onde podemos observar unha serie de símiles co proposto 1º Patrón de Asentamento (Punxín

García, A. J. 2007: 126-131), amosando a importancia das variables de visibilidade e inaccesibilidade como

condicionantes no mesmo. Aínda con tal, ó igual que acontece na análise proposta, estes manteñen unha

relación directa coas terras normales e moderadas maioritarias nas zonas estudadas para un potencial

cultivo extensivo. Consideración que diferencia a posible coiuntura na evolución do asentamento tipo castro

do interior co litoral proposto para a transición da Primeira á Segunda Idade do Ferro (Fábrega Álvarez, P.

2005). Aínda con todo, e en base a esto último, as consideracións presentadas no modelo proposto

presentan tamén claros paralelos cos xacementos enmarcados na citada Primeira Idade do Ferro (Fábrega

Álvarez, P. 2005: 137- 140).

Namentres se nos centramos na consideración dos emprazamentos propostos para a Comarca do

Deza, observamos un característico Tipo A para aqueles xacementos en altura representados polo castro da

“Pena Maior” (6, 7, 23, 27) fronte unha variante similar ó Tipo B-3 ou C para os da “Coroa de Santa Cristina”

(0, 2, 5, 24) considerados por Carballo Arceo, L.X. (1990: 173-177; 2002: 101-121). Aínda que tal clasificación

entraría en conflicto coa adscripción cronolóxica anteriormente proposta.



Por último, o modelo presentado amósase tamén como similar á tipoloxía A101 e a variante B1102

propostos por Grande Rodríguez (2008: 93-94) para a terra de Monforte, quen os vencella cun interés

netamente defensivo e de apropiación do espacio, así como cun mellor control dos recursos,

respectivamente.

101 Para os xacementos nº 6, 7, 23 e 27. 102 Para os xacementos nº 0, 2, 5 e 24.

VI. Avaliación e perspectivasVI. Avaliación e perspectivas

Martín Xosé Vázquez Mato AVALIACIÓN E PERSPECTIVAS


VI AVALIACIÓN E PERSPECTIVAS

Unha vez presentadas tódalas carencias no rexistro arqueolóxico manexado, así como completada á

análise locacional individual posteriormente relacionada dun xeito colectivo co medio ambiente físico da

zona escollida como contexto interpretativo. Asimesmo, unha vez implementado un agrupamento excluínte

na formulación de modelos que poder cotexar con outros estudos con similar metodoloxía sobre os castros

do NO peninsular, preséntase como necesaria unha reflexión dual tanto da metodoloxía e os resultados

acadados como das posibles suxestións para novas análises futuras.

En base a tal, partir da consideración da validez e o adecuamento dunha análise locacional baseada

en comparacións equivalentes como o presente, cunha carencia informativa e documental no eido da

reconstrucción paleoambiental, amosando a necesidade dunha investigación interdisciplinar, así como

cronolóxica mor a un baldeiro rexistro de intervención e investigación sobre os xacementos arqueolóxicos

tipo castro da Baixa Limia ourensá, supón a aceptación a priori de numerosos planteamentos previos. Así,

unha primeira consideración esencial parte da aceptación teórica, e extrapolable ó I milenio antes de Cristo,

de que toda comunidade humana procura unha organización do seu espacio vital. Con tal, o castro como

único xacemento de habitación coñecido para o tempo analizado preséntase como resposta material ás

AVALIACIÓN E PERSPECTIVAS Martín Xosé Vázquez Mato


relacións de producción, económicas, políticas e culturais da sociedade que os habitaba. (103Cañada

González, T. 1998: 655-656) En base a esto, a elaboración dun proceso deconstructivo da totalidade de

decisións implicadas na selección da localización de cada xacemento, aportará información sobre a coiuntura

propia das citadas relacións en función co medio escollido, o cal no presente estudo queda reducido á

consideración estratéxica ou productiva dos mesmos, pero que poderíamos poñer en relación con outros

factores locacionais tales como os factores climáticos, a relación dos castros coas rutas óptimas e coa

posterior vía romana transversal á comarca ou, incluso, a súa fosilización no poboamento en tempos

históricos ó fío dos estudos de Sánchez Pardo, J.C. (2008) para a Terra de Celanova.

Asimesmo, reincidindo nos citados caracteres analizados na presente investigación, a selección das

variables potencialmente susceptíbeis de reconstrucción e interpretación parten de axiomas teóricos

aceptados tamén a priori, como poden ser a consideración universal da necesidade de recursos nunha escala

productiva, cuantificable nunha maior ou menor accesibilidade ós mesmos, fronte un marco máis estratéxico

baremable na consideración visual recíproca xacemento-contorna, entre outros factores. (Fábrega Álvarez,

Parcero Oubiña e Méndez Santiago en Ayán Vila, X. M. (coord.) 2005: 247-287) En suma, unha procura de

axentes interpretativos que suplan a carencia do rexistro ó tempo que posibilitan unha análise cuantitativa e

cualitativa posterior. Agora ben, tales consideracións parten da admisión previa dunha racionalización da

contorna habitada, é dicer, unha cosmovisión, sexa cal fora, do territorio que rodea o castro. A cal

evolucionaría no tempo, segundo mudan as relacións co mesmo, manifestándose materialmente na

transformación do hábitat das comunidades indíxenas do NO penínsular. (Cañada González, T. 1998: 660)

Son precisamente os comentados principios os que xustifican tanto a documentación arqueolóxica

escollida como o esquema metodolóxico derivado. É dicer, a consideración prioritaria de rasgos formais,

morfolóxicos ou espaciais dos xacementos fronte un estudo comparativo detallado, aínda que considerado,

dos sistemas de defensa ou da estructuración interna, entre outros elementos tradicionais (Carballo Arceo,

L. X. 1986), que non aportarían maior información que a simple presencia, ou noutras palabras, ruídos no

discurso analítico pretendido. Así, a interese en determinadas variables cara unha praxis e interpretación

conxunta da modelización da paisaxe protohistórica dun xeito colectivo, non invalida a análise individual de

cada xacemento. Con tal, o estudo individualizado existe aínda que non exista o grupo proposto. (Fábrega

Álvarez. 2004: 50)

103 Cañada González, T. 1998 Mentalidad indígena y proceso de urbanización en el noroeste hispánico entre el cambio de era y la tercera centuria en Rodríguez Colmenero, A. (cor.) 1998 Los orígenes de la ciudad en el Noroeste Hispánico. Actas del Congreso Internacional de Lugo 15-18 de Mayo de 1996. Servicio de Publicacións Deputación Provincial de Lugo.

Martín Xosé Vázquez Mato AVALIACIÓN E PERSPECTIVAS


Por último, tódala suxestión metodolóxica comentada implementa unha análise que remata na

elaboración de hipóteses difícilmente confirmables, pero evocadoras para futuras intervencións e

interpretacións do rexistro tipo contextualizado. Así, unha primeira lectura deducida parte dunha dualidade

na paisaxe castrexa presente na Baixa Limia ourensá, entre aqueles xacementos sitos en altura fronte ós que

dimos en chamar a media ladeira relacionados co fondo de val secundario. (Rodríguez Cao, C. 1991: 239-

240) Un carácter selectivo dual que non se ve acompañado na caracterización do asentamento en relación

coas pendentes, mor a un preferencial e xenérico interés por lugares con pendentes medias e altas. Con tal,

e en base a ámbalas dúas consideracións, coidamos ó fín en descartar o xacemento catalogado co nº 1 (o

“Crastro do Ferreiro”) dentro deste modelado tipolóxico para a Idade do Ferro, sen desbotar un posible

mantemento do hábitat dende contextos anteriores (Eguileta Franco, X. M. 1999), aínda que tal afirmación

tan só podería ser confirmada en novas intervencións.

Asimesmo, dentro da presentación hipotética, destaca tamén a relación directa de apropiación

visual entre aqueles xacementos enmarcados dentro do grupo en altura coa rede principal de drenaxe, aínda

que fora da distancia inmediata dos mesmos, fronte aqueles outros maioritariamente vencellados ós vales

secundarios e coa rede hidrográfica inserta nun radio de 500 m., actuando ás veces de foso perimetral. Unha

realidade claramente incrementada na descomposición sectorial deste tipo de asentamento na zona

estudada, cunha preferencial localización no Sector 1, ou actual Val das Conchas, fronte ó Sector 2, ou o

actual Val do Lindoso, así como presentada tamén de xeito desigual no Sector 3, ou Val do Salas, amosando

ámbolos dous últimos unha realidade diferencial mor a propia configuración do terreo que condicionaría o

asentamento. Así, tal consideración amosa a conexión coas poucas terras potencialmente aptas para o

desenvolvemento agrícola, elemento común a ámbolos dous modelos, aínda que cunha matización

optimizadora no caso de aqueles asentados a media ladeira e con relación directa co fondo do val. (Eguileta

Franco, Rodríguez Cao e Xusto Fernández. 1991: 149)

En base a consideración enfrontada dun modelo productivo fronte outro cun maior interés

estratéxico recurrente noutros estudos con similar metodoloxía analítica xa citados, pero cun maior rexistro

de intervencións que lles permite unha proposición cronolóxica para cada ún. Por isto último e partindo

deste baldeiro contextual na zona analizada, coidamos necesario unha proposición de equivalencia

cronolóxica entre os modelos, a cal presenta un resultado coiuntural que parte da adscripción hipotética do

proposto modelo en altura coa subdivisión paradigmática do xacemento da “Pena Maior” ó modelo de

ocupación e explotación do medio dunha Iª Idade do Ferro. Tal oferta cronolóxica completaríase cunha

asimilación do modelo en altura representado polo xacemento da “Coroa de Santa Cristina” e o modelo a

AVALIACIÓN E PERSPECTIVAS Martín Xosé Vázquez Mato


media ladeira con relación do fondo de val con novas relacións co medio propias dunha IIª Idade do Ferro

prerromana e romana respectivamente.

En conclusión, podemos observar como a tradicional definición de castro esconde unha realidade

arqueohistórica coiuntural diferente segundo a súa localización que obriga a desbotar a consideración de

uniformidade tipolóxica tradicional. Así, partindo dunha dispersión sen un patrón regular coñecido na que

priman intereses estratéxicos se suceden novos modelos máis uniformes vencellados a unha relación directa

cos recursos. En base a esto, obsérvase tamén unha disparidade con respecto ós modelos estudados, que

presentan unha dualidade interior-litoral observada na restitución practicada no marcado caracter rural que

conleva a unha maior optimización dos recursos non só agrícolas, senón que tamén gandeiros. Conformando

así, na ruptura de modelo proposta para a IIª Idade do Ferro, unha paisaxe de subsistencia agropecuaria á

que se lle engadirían outro tipo de actividades como a recolección ou a pesca, nun poboamento concentrado

no Sector 1.

En síntese, si ben aceptamos a imposibilidade dunha atribución mecánica entre topografía,

emprazamento e cronoloxía (Grande Rodíguez, M. 2008: 117) a existencia indudable de diferentes

emprazamentos, con diferentes condicións e condicionantes, amosan desiguais relacións co medio e en

suma diferentes modus vivendi. Así, aínda que coidamos un potencial marxe de erro na interpretación, os

datos recollidos presentados amósan unha probada veracidade.

VII. Referencias bibliográficasVII. Referencias bibliográficas

Martín Xosé Vázquez Mato REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS

LAUV | Na procura dunha paisaxe protohistórica: análise locacional dos asentamentos tipo `castro´ da Baixa Limia ourensá. 159

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS

Arias Vilas, F. 1992 A Romanización de Galicia. A Nosa Terra. Vigo.

Arias Vilas, F. 1996 Poblamiento rural: la fase tardía de la cultura castreña en Fernández Ochoa, C.

(coord.) 1996 Los Finisterres atlánticos en la Antigüedad: época prerromana y romana. Electra D.L. Madrid.

Avelaira Vega, T. 1999 Aquae Querquennae: aspectos arqueolóxicos dun asentamento militar

romano na Baixa Limia.Lethes 1, Xinzo de Limia.

Ayán Vila, X. M. 2005 Arquitectura doméstica y construcción del espacio social en la Edad del Hierro

del NO en Bronce Final y Edad del Hierro en la Península Ibérica. Encuentro de Jóvenes Investigadores: 33-54.

Ediciones Universidad de Salamanca. Salamanca.

Baena Preysler, J. 2003 La Arqueología peninsular y los SIG: presente y futuro. Arqueoweb-Revista

sobre Arqueología en Internet.

Baena, J., Blasco, C. e Quesada, F. (eds.) Los SIG y el análisis espacial en Arqueología. UAM Ediciones.

Madrid.

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS Martín Xosé Vázquez Mato


Brañas, R. 1995 Indíxenas e romanos na Galicia Céltica. Ed. Follas Novas. Santiago de Compostela.

Bello Diéguez, J. Mª. e de la Peña Santos, A. 1995 Galicia na Prehistoria en Historia de Galicia, I. Vía

Láctea. A Coruña.

Bermejo Barrera, X. C. 1986 Mitología y mitos de la Hispania Prerromana. Akal. Madrid.

Brochado de Almeida, Carlos A. 2003 Alteraçôes no póvoamento indígena no início da Romanizaçâo.

Ponto da situaçao no Conventus Bracaraugustanus. Boletín Auriense, XXXIII: 77-93. Ourense.

Caamaño Gesto , X.M. 1979 Posible reutilización de caminos prerromanos en época romana.

Gallaecia III-IV. A Coruña.

Calo Lourido, F. 1993 A Cultura Castrexa. Edicións A Nosa Terra. Vigo.

Cañada González, T. 1996 Mentalidad indígena y proceso de urbanización en el NO Hispánico entre el

cambio de era y la tercera centuria en Rodríguez Colmenero, A.(coord.) 1996 Los orígenes de la ciudad en el

NO Hispánico. Actas del Congreso Internacional Lugo 15-18 de Maio de 1996. Servicio de Publicaciones

Deputación Provincial de Lugo. Lugo.

Carballo Arceo, L.X. 1983 Axustaposición de elementos defensivos nos castros como un factor de

cronoloxía relativa. Brigantium, IV: 205-208. A Coruña.

Carballo Arceo, L.X. 1986 Povoamento castrexo e romano da Terra de Trasdeza. Dirección Xeral do

Patrimonio Artístico e Monumental. Servicio de Arqueoloxía. Santiago de Compostela.

Carballo Arceo, L.X. 1990 Los castros de la cuenca media del Río Ulla y sus relaciones con el medio

físico. Trabajos de Prehistoria, 47: 161-199. Madrid.

Carballo Arceo, L.X. 1996 O espacio na Cultura Castrexa Galega en Hidalgo Cuñarro, J. M. (coord.) A

Cultura Castrexa a debate. Instituto de Estudios Tudenses. Tui.

Carballo Arceo, L.X. 2002 A Cultura Castrexa na Comarca do Deza. Colección Deza Básicos Nº 4.

Seminario de Estudios do Deza. Lalín.

Carballo Arceo, L.X. e González Ruibal, A. 2003 A Cultura Castrexa do NO da Península Ibérica en

Galicia. Boletín Auriense, XXXIII: 37-75. Ourense.



Carballo Arceo, L. X. e Fábregas Valcarce, R. 2006 Variacións rexionais nas sociedades pre e

protohistóricas galaicas en Álvarez, R., Dubert. F. e Sousa, X. (eds.) Língua e Territorio. 2006: 67-91. Santiago

de Compostela.

Cavada Nieto, M. 1972 Hallazgos monetarios en castros de Galicia. Universidad de Valladolid.

Seminario de Estudios de Arte y Arqueología. Valladolid.

Coelho Ferreira da Silva, A. 1986 A Cultura Castreja no Noroeste de Portugal. Museo Arqueológico da

Citânia de Sanfins. Paços de Ferreira.

Couceiro Freijomil, A. 1937 Monumentos de la Provincia de Orense no Boletín de la Comisión

Provincial de Monumentos Históricos y Artísticos de Orense, T XI: 241-245. Ourense.

Criado Boado, F. 1991 Construcción social del espacio y reconstrucción arqueológica del paisaje.

Boletín de Antropología Americana, 24.

Criado Boado, F. 1993 (A) Visibilidad e interpretación del registro arqueológico. Trabajos de

Prehistoria, 50: 39-56. Madrid.

Criado Boado, F. 1993 (B) Límites y posibilidades de la Arqueología del Paisaje. SPAL, 2: 9-55. Sevilla.

De la Peña Santos, A. e Vázquez Varela, J. M. 1996 Aspectos de la génesis y evolución de la Cultura

Castrexa de Galicia. Complutum Extra, VI: 255-262. Madrid.

De la Peña Santos, A. 2003 Galicia: Prehistoria, Castrexo e primeira Romanización. Edicións A Nosa

Terra. Vigo.

De Juana, J. (dir.) 1996 A Baixa Limia: A terra dos arraianos. Ir Indo. Vigo.

Delgado Borrajo, M. & Grande Rodríguez, M. 2009. La Gallaecia antigua: diversidad, paisaje rural,

estructura social y poblamiento, Herakleion, 2 (Revista Interdisciplinar de Historia y Arqueología del

Mediterráneo): 61-92.

Díaz-Fierros Viqueira, F. e Gil Sotres, F. 1984. Capacidad productiva de los suelos de Galicia. Mapa

1:200000. Universidad de Santiago de Compostela.



Díaz Sanjurjo, M. 1904 Los caminos antiguos y el itinerario nº18 de Antonino en la provincia de

Ourense. Boletín Arqueológico de la Comisión Provincial de Monumentos Históricos y Artísticos de Orense. T.

II-III. Ourense.

Eguileta Franco, X.M.; Rodríguez Cao, C. e Xusto Rodríguez, X.M. 1991 Arqueoloxía na Baixa Limia: O

encoró do Lindoso e o seu entorno en Arqueoloxía, Informes 2, 1988: 139-156. Santiago de Compostela.

Eguileta Franco, J. M. 1999 A Baixa LImia Galega na Prehistoria Recente. Arqueoloxía dunha Paisaxe

da Galicia Interior. Deputación Provincial de Ourense. Ourense.

Fábrega Álvarez, P. 2004. Poblamiento y territorio de la Cultura Castrexa en la comarca de Ortegal,

CAPA (Cadernos de Arqueoloxía e Patrimonio), 19. Laboratorio de Patrimonio, Paleoambiente e Paisaxe.

Santiago de Compostela.

Fábrega Álvarez, P. 2005 Poblamiento castreño en el norte de Galicia en Bronce Final y Edad del

Hierro en la Península Ibérica. Encuentro de Jóvenes Investigadores: 55-76. Ediciones Universidad de

Salamanca. Salamanca.

Fábrega Álvarez, P. 2005 Tiempo para el espacio. Poblamiento y território en la Edad del Hierro en la

Comarca de Ortegal (A Coruña, Galicia) Complutum, XVI: 125-148. Madrid

Fernández Fernández, A. 2008 Cerámicas del mundo castrexo del NO Peninsular. Problemática y

principales producciones en Bernal Casasola, D. e Ribera i Lacomba, A. (Eds.) Cerámicas Hispanorromanas:

um estado de la cuestión. Servicio de publicaciones Universidad de Cádiz. Cádiz.

Fernández Ochoa, C. (coord.) 1996 Los Finisterres atlánticos en la Antigüedad: época prerromana y

romana. Electra D.L. Madrid.

Ferrer Sierra, S e Seara, A. 2003 Novos epígrafes aparecidos na Limia e na Baixa limia Lethes V, Xinzo

de Limia

García Quintela, M. V. 1997 Las puertas del infierno y el Río del Olvido (un tema mítico céltico en la

etnografía ibérica de Estrabón). Gallaecia, XVI: 145-157. A Coruña.



García Sanjuán, L. 2003 Introducción al Reconocimiento y Análisis Arqueológico del Territorio. Ariel

Prehistoria. Barcelona.

González García, F. J. 2006 El Noroeste de la Península Ibérica en la Edad del Hierro: ¿una sociedad

pacífica?. Cuadernos de Estudios Galegos, LIII: 131-155. Santiago de Compostela.

González García, F. J. (coord.) 2007 Los pueblos de la Galicia céltica. Akal. Madrid.

González Pérez, C. A. 1998 GIS, Arqueología y Paisaje: Una crítica constructiva. Arqueología Espacial,

19-20: 71-77. Teruel.

Grande Rodríguez, M. 2004. A Civitas Lemavorum: estudio arqueohistórico do hábitat e ocupación do territorio lemavo en época romana Departamento de Historia, Arte e Xeografía da Universidade de Vigo. Ourense.

Grande Rodríguez, M. 2008. Los castros de la Gallaecia interior: arqueología, poblamiento y

sociedad, Herakleion, 1 (Revista Interdisciplinar de Historia y Arqueología del Mediterráneo): 85-119.

Grau Mira, I. (ed.) 2006 La aplicación de los SIG en la Arqueología del Paisaje. Publicaciones

Universidad de Alicante. Alicante.

H¡ginio García 1922 Exploraciones arqueológicas en el Monte dos Castelos no Boletín de la Comisión

de Monumentos de Orense, 143 T VI: 389-396. Ourense.

Leitâo da Silva Santos, P. J. 2006 Aplicaçoes de Sistemas de Informaçâo Geográfica em Arqueologia.

Dissetaçâo para obtençao do grau de Mestre em Ciências e Sistemas de Informaçô Geográfica. Instituto

Superior de Estadística e Gestâo de Informaçâo da Universidade Nova de Lisboa.

López Cuevillas, F. e Lourenzo, X. 1930 Vila de Calvos de Randín. Seminario de Estudos Galegos.

Santiago de Compostela.

López Cuevillas, F. e Lourenzo, X. 1933 Catálogo dos Castros Galegos. Terra de Lobeira. Seminario de

Estudos Galegos. Santiago de Compostela.

López Cuevillas, F. e Lourenzo, X. 1938 Sobre arqueología do território dos Querquernos. Revista de

Guimarâes Vol. XLVIII: 85-106.



López Cuevillas, F. 1989 La civilización céltica en Galicia. Ediciones Istmo, D.L. Madrid.

Méndez Ferández, F. 1994 La domesticación del paisaje durante la Edad del Bronce Gallego. Trabajos

de Prehistoria, 51 (1): 77-94. Madrid.

Naveiro López, J. L. 1991 El comercio antiguo en el NO peninsular. Monografías Urxentes do Museo

Arqueolóxico de A Coruña, V. A Coruña.

Orejas, A. 1998 El estudio del Paisaje: visiones desde la Arqueología. Arqueología Espacial, 19-20: 9-

19. Teruel.

Ortega Ortega, J. M. 1998 Da la arqueología espacial a la arqueología del paisaje: ¿es Annales la

solución? . Arqueología Espacial, 19-20: 33-51. Teruel.

Otero Pedraio (dir.) 1980 Historia de Galicia, I: 127-134. Akal. Madrid.

Parcero Oubiña, C. 1995 Elementos para el estudio de los paisajes castreños del Noroeste Peninsular.

Trabajos de Prehistoria, 52: 127-144. Madrid.

Parcero Oubiña, C. 1998 La Arqueología en la Gasificación de Galicia 7: Hacia una Arqueología

Agraria de la Cultura Castreña. Trabajos de Arqueología del Paisaje (TAPA 9). Santiago de Compostela.

Parcero Oubiña, C. 2005 Variaciones en la función y el sentido de la fortificación a lo largo de la Edad

del Hierro en el NO de la Península Ibérica en Bronce Final y Edad del Hierro en la Península Ibérica.

Encuentro de Jóvenes Investigadores: 11-33. Ediciones Universidad de Salamanca. Salamanca.

Parcero Oubiña, C e Ayán Vila, X. M. 2007 Almacenamiento, Unidades Domésticas y Comunidades en

el NO prerromano presentado no Congreso: Sistemas de almacenamiento y conservación de alimentos entre

los pueblos prerromanos peninsulares, Ciudad Real 20-21 de Novembro de 2007.

Pérez Losada, F. e Castro Pérez, L. (coords.) 1995 Arqueoloxía e arte na Galicia prehistórica e

romana: lectura arqueolóxica dos aspectos artísticos da cultura material galega desde a prehistoria ata a

romanización. Edicións do Museu Arqueolóxico e Histórico de A Coruña. A Coruña.

Pérez Losada, F. 1996 Hacia una definición de los asentamientos rurales en la Gallaecia: poblados

(vici) y casas de campo (villae) en Fernández Ochoa, C. (coord.) 1996 Los Finisterres atlánticos en la

Antigüedad: época prerromana y romana. Electra D.L. Madrid.



Pérez Losada, F. 2003 Entre a cidade e a aldea. Estudio arqueohistórico dos àglomerados

secundarios´romanos en Galicia. Brigantium 13. Vía Láctea. A Coruña.

Punjín García, A. J. 2007 Introducción ó poboamento castrexo e galaico-romano na Terra das Frieiras

(Ourense): análise espacial dos asentamentos tipo `castro´. Traballo de Terceiro Ciclo. Departamento de

Historia, Arte e Xeografía da Universidade de Vigo. Ourense.

Rivas Fernández, J.C. 1979 Un nuevo testimonio epigráfico de los Quarquerni y otras cuestiones en

torno a la civitas de este pueblo. Boletín Auriense, IX: 51-66. Ourense.

Rodríguez Cao, C. 1991 Prospección arqueolóxica da comarca de Bande en Arqueoloxía, Informes 2,

1988: 237-240. Santiago de Compostela.

Rodríguez Colmenero, A. 1972 Sobre los pueblos prerromanos del sur de Galicia.Boletín Auriense, II:

193-240. Ourense.

Rodríguez Colmenero, A. 1977 Galicia Meridional Romana. Publicaciones de la Universidad de

Deusto. Bilbao.

Rodríguez Colmenero, A. 1997 Aquae Flaviae IIª edición. Fontes epigráficas da Gallaecia Meridional

Interior. Cámara Municipal de Chaves.

Rodríguez Colmenero, A. 2000 Breve Historia de las excavaciones en Aquis Querquennis. Brigantium,

XII: 209-213. A Coruña.

Rodríguez Colmenero, A., Ferrer Sierra, S. e Álvarez Asorey, R. D. 2004 Miliarios e outras inscripcións

viarias romanas do NO Hispánico. (Conventos Bracarense, Lucense e Asturicense). Consello da Cultura

Galega, Sección de Patrimonio Histórico. Lugo.

Rodríguez Colmenero, A. e Ferrer Sierra, S. 2006 Excavaciones arqueológicas en Aquis Querquennis.

Actuaciones en el campamento romano (1975-2005). Anejos de Larouco 4. Lugo.

Romero Masia, A. 1976 El Habitat castreño: asentamientos y arquitectura de los castros del N.O.

peninsular. Colegio de Arquitectos de Galicia. Santiago de Compostela.

Sánchez Pardo, J. C. 2007 Una propuesta de análisis geohistórico de las aldeas tradicionales gallegas.

Cuadernos de Estudios Gallegos, LIV: 103-134.



Santos Preciado, J. M. e Borderías Uribeondo, Mª. P. 2002 Introducción al análisis medioambiental

del territorio. Universidad Nacional de Educación a Distancia.Madrid.

Sastre Prats, I. 1998 Arqueología del Paisaje y formas de explotación social: El caso del NO

penínsular. Arqueología Espacial, 19-20: 323-333. Teruel.

Teira Brión, A. M. 2003 Os traballos agrarios e as ferramentas empregadas na cultura castrexa.

Gallaecia, XXII: 157-192. A Coruña.

Vázquez Varela, J. M. 1996 A Guerra e mailas súas imaxes na Idade do Bronce de Galicia. Larouco, II:

33-45.

Xusto Rodríguez, M. 1988-9 Área de visión, topografía e territorialidade: o mundo dos castros.

Boletín Auriense, XVIII-XIX: 23-30. Ourense.

Xusto Rodríguez, M. 1993 Territorialidade Castrexa e Galaico-Romana na Galicia Suroriental: A Terra

de Viana do Bolo. Boletín Auriense, Anexo XVIII. Ourense.

DEPARTAMENTO DE HISTORIA, ARTE E XEOGRAFÍA

Análise locacional dos asentamentos tipo castro da Baixa Limia ourensá.

Documents