ÇANAKKALE ARAŞTIRMALARI TÜRK YILLIĞI 93 Yıl 13 Güz 2015 Sayı 19 ss. 93-122 Çanakkale’deki Osmanlı Kaleleri Yusuf ACIOĞLU* Özet Çanakkale’de, Osmanlı döneminde Yıldırım Bayezıd’dan itibaren bölgeyi, özellikle boğazı korumak ve İstanbul’a Akdeniz’den gelecek saldırılara engel olmak amacıyla kaleler yapılmıştır. Yıldırım Bayezıd’dan sonra kale inşasına XIX. yüzyılın ilk yarısına kadar devam edilmiştir. Mevcut bazı kaleler onarılmış ve bunlara yenileri eklenmiştir. Kaleler, dönemin koşullarına ve teknolojik gelişmelere uygun bir biçimde şekillenmiştir. Çanakkale’de, Osmanlı döneminde yapılan ve onarılarak büyük ölçüde yenilenen toplam on üç kalenin varlığı tespit edilebilmiştir. Bunlardan biri, tamamen yok olmuştur. Geriye kalan on iki kale ise günümüze mevcut halleri ile ulaşabilmiştir. Anahtar Kelimeler: Çanakkale, Osmanlı, Kale Ottoman Forts in Çanakkale Abstract The Ottomans started to build forts in the city of Çanakkale during the reign of Bayezıd I for protecting the Dardanelles and preventing attacks on Istanbul that would come from the Mediterranean. After the reign of Bayezıd I, the Ottomans continued to build forts until the first half of the Nineteenth century. Some of the old forts were renovated and new ones were built. The forts were shaped in parallel to the conditions and technological developments of the period. The records show that there were thirteen forts in Çanakkale which were built, renovated and mainly restored by the Ottoman Empire. One of them has been entirely destroyed, while the remaining twelve forts have managed to survive until today. Keywords: Çanakkale, Ottoman, Fort * Yrd. Doç. Dr., Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, [email protected].
30
Embed
Çanakkale’deki Osmanlı Kaleleri · Y 93 Yıl 13 Güz 2015 Sayı 19 ss. 93-122 Çanakkale’deki Osmanlı Kaleleri Yusuf ACIOĞLU* Özet Çanakkale’de, Osmanlı döneminde Yıldırım
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Ç A N A K K A L E A R A Ş T I R M A L A R I T Ü R K Y I L L I Ğ I
93
Yıl 13 Güz 2015 Sayı 19 ss. 93-122
Çanakkale’deki Osmanlı KaleleriYusuf ACIOĞLU*
Özet
Çanakkale’de, Osmanlı döneminde Yıldırım Bayezıd’dan itibaren bölgeyi, özellikle boğazı korumak ve İstanbul’a Akdeniz’den gelecek saldırılara engel olmak amacıyla kaleler yapılmıştır. Yıldırım Bayezıd’dan sonra kale inşasına XIX. yüzyılın ilk yarısına kadar devam edilmiştir. Mevcut bazı kaleler onarılmış ve bunlara yenileri eklenmiştir. Kaleler, dönemin koşullarına ve teknolojik gelişmelere uygun bir biçimde şekillenmiştir. Çanakkale’de, Osmanlı döneminde yapılan ve onarılarak büyük ölçüde yenilenen toplam on üç kalenin varlığı tespit edilebilmiştir. Bunlardan biri, tamamen yok olmuştur. Geriye kalan on iki kale ise günümüze mevcut halleri ile ulaşabilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Çanakkale, Osmanlı, Kale
Ottoman Forts in Çanakkale
Abstract
The Ottomans started to build forts in the city of Çanakkale during the reign of Bayezıd I for protecting the Dardanelles and preventing attacks on Istanbul that would come from the Mediterranean. After the reign of Bayezıd I, the Ottomans continued to build forts until the first half of the Nineteenth century. Some of the old forts were renovated and new ones were built. The forts were shaped in parallel to the conditions and technological developments of the period. The records show that there were thirteen forts in Çanakkale which were built, renovated and mainly restored by the Ottoman Empire. One of them has been entirely destroyed, while the remaining twelve forts have managed to survive until today.
Boğazgibibir suyolunukorumanınenetkiliyolukarşılıklıkaleler inşaettir-mektir.Böyleceboğazı izinsizgeçmeyeçalışangemiler çaprazateş altınaalınarakbertaraf edilebilecektir. Bayezid tarafından uygulanan karşılıklı kale yapımı, FatihSultanMehmetdöneminden,XIX.yüzyılınilkyarısınakadardevametmiştir.
Gelibolukentmerkezindeyeralmaktadır.ErkenBizansDönemi’ndenitibarenvar olduğu anlaşılan4 kale,Gelibolu’nunTürkler tarafından fethinden sonraYıldı-rımBayezidtarafındanyenibirlimanlabirlikteyenidenyaptırılır5.Kaleninyenideninşası Saruca Paşa tarafındanM. 1390 yılında yapılmıştır. İnşa sırasında, dış kale
1 AyşeÇ.Türker,“AtikHisarKalesi”,V. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve Araştırmaları Sempozyumu (19-21 Nisan 2001),Ankara2001,s.196-197;AyşeÇ.Türker,“TheGallipoliCastleintheByzantinePeriod”,Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi,C.23,Ankara2006,s.185;AyşeÇ.Türker,“ÇanakkaleBoğazındaBizansDönemineAitTarihiveArkeolojikVeriler”,Çanakkale I: Savaşı ve Tarihi,İstanbul2006,s.517-518,520-521,536-537;AyşeÇ.Türker,“EarlyChristianandByzantineArchaeologyontheValleysaroundMadytos”,Anadolu ve Çevresinde Ortaçağ 3,AKVAD,Ankara2009,s.51-52,59-60.
yıkılarak bir tepe üzerinde yer alan, şehre ve limana hâkimkonumdaolan iç kaleonarılmıştır(Çizim1).Gemilerifırtınavedüşmandankorumakamacıylaiçiçeikibü-yükhavuzdanoluşanliman,temizlenerek,limanağzınaikikuleinşaedilmiştir.BurasıOsmanlı’nınilkdüzenlitersanesiolmuştur6.Kale’dengünümüzesadeceNamıkKe-malİlköğretimOkulubahçesindekalanbirkısımsurilelimanağzındakikulelerdenbiriulaşabilmiştir(Resim1).
BugünPîrîReisMüzesi olarak kullanılan kule, kare planlı olup, iki katlıdır.Kuleyeasılgirişgüneycephedeyeralankapıdansağlanır.Bukapınındışındabatıdalimanaaçılanbirkapıdahavardır.Kuleninbirincikatındadaireselbiçimlibirsarnıçyeralmaktadır. İkincikata“L”biçimlibirmerdivenleçıkılır. İkincikattankulenindışınaaçılanbirkapı ile terasaçıkılanbirmerdivenbulunmaktadır.Her ikikatdapandantiflerlegeçilenkubbeyesahiptir.
Bozcaada’nınkuzeydoğusundakiburundayeralmaktadır.Kesinolarakneza-maninşaedildiğibilinmeyenkale,birçokonarımgeçirmiştir.BugünküşekliileFatihSultanMehmettarafındaninşaettirildiğidüşünülmektedir9.FatihSultanMehmet’tensonra yapıH. 1115/M. 1703-04,H. 1118/M. 1706-07,H. 1126/M. 1714-15 veH.1138/M.1725-26yıllarındatamiredilmiştir.Güneybatıdakigirişkapısıvegüneydo-ğusundakiDenizKapısıüzerindeyeralankitabelerden,H.1231/M.1815-16tarihin-deII.Mahmuttarafındantekraresaslıbirşekildeonarıldığıanlaşılmaktadır.Ensononarım ise 1965-1970 yılları arasında yapılmıştır10. Bugünmüze olarak kullanılankalede,mezartaşları,kitabeler,silahlar,topmermileri,seramiktabaklarveamforalarsergilenmektedir.
6 İ.HakkıUzunçarşılı,Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilatı,TTK.,Ankara1948,s.395.;Dukas,a.g.e.,s.9.;M.C.ŞihabeddinTekindağ,a.g.e.,s.343.
7 M.C.ŞihabeddinTekindağ,a.g.e., s.343. ;MetinTuncel,“Çanakkale”, İslam Ansiklopedisi,C.8,DİA.,İstanbul1993,s.201.
8 M.C.ŞihabeddinTekindağ,a.g.e.,s.343.9 RamazanEren,Çanakkale ve Yöresi Türk Devri Eserleri,Çanakkale1990,s.37.10 MehmetSaadettinAygen,Bütün Yönleriyle Bozcaada,TürkeliYayınları,Afyon1985,s.80.11 MehmetSaadettinAygen,a.g.e.,s.80.
Yusuf Acıoğlu
96
ana giriş; hendek üzerindeki taş bir köprü ile güneybatıdaki kapıdan sağlanmıştır.Bunundışında,DenizKapısı veMendirekKapısı olmaküzere iki kapısı dahabu-lunmaktadır.MendirekKapısı,kalenindoğuyauzananburnunun tamortasındayeralmaktadır.Dışsurunkuzeytarafıtamamıylayüksekkayalarüzerindeyeraldığındanfazlatahkimedilmemiştir;batı,güneybatıvedoğukısmıisekuvvetlibirşekildetah-kimedilmiştir.İçsuriledışsurarasındabazıyapılaraaittemelizlerigörülmektedir.BualandaXIX.yüzyıldayapıldığıdüşünülenbirtabyayeralmaktadır.İçsurundoğutarafındayeralanbirincikısmın,doğuvebatıolmaküzererampayaaçılanikikapı-sıbulunmaktadır.Birincibölümde,günümüzdeharapbirvaziyetteolancami,revir,zindanvekışla bölümleri yer almaktadır.Asıl iç sur olan ikinci kısım ise biri başkuleolmaküzeresekizkuledenoluşur.Ortadalevazımdeposu,kuzeydoğuköşedeisecephanelikkısmıyeralır.İçsurdayeralancami,kaleilebirlikteFatihSultanMehmettarafındaninşaettirilmiştir.Cami,KanuniSultanSüleymanveIV.Mehmetdönemle-rindeonarımgörmüştür12.Günümüzeharapbirhaldeulaşabilmiştir.
ları,İstanbul1953,s.171-172.;FranzBabinger,Mehmed der Eroberer und Seine Zeit Welten Stürmer Einer Zeitenwende,München1953,s.224.
14 Kuledekapıüzerindeyeralankitabemurçlakazındığı içinEkremHakkıAyverdikitabenintarihiniH.978/M.1570-71olarakokumuştur.SonyıllardaÖmerÇakırtarafındanyapılanbirçalışmadaku-leninasıltarihininH.948/M.1541-42olduğuanlaşılmıştır.YanibukuleKilidü’l-BahrKalesi’ndekiKanuniKulesiileaynızamandayapılmıştır.ZatenherikikuledeAyverdi’ninyayınındadabelirttiğigibi tıpatıpaynıdır.Bukonudaayrıntılıbilgi içinbkz.EkremHakkıAyverdi,a.g.e.,s.184. ;ÖmerÇakır,“ÇimenlikKalesi’ninTamirKitâbesiHakkındaBirVesikaveBirTashih”Çanakkale Merkezi Değerleri Sempozyumu(25-26 Ağustos 2008),ÇanakkaleOnsekizMartÜniversitesiYayınları,No:76,Çanakkale2008,s.837-845.
15 II.AbdülhamidArşivi’ndeki fotoğraflardakalenindenizebakansurlarıayaktadır.Bunedenle tabyaII.Abdülhamid döneminden önce yapılmış olamaz. II.AbdülhamidArşivi’ndeki fotoğraflarda;H. 1305/M. 1887-88 tarihinde inşa edilen Orhaniye Tabyası görülürken, H.22Rebi’ülevvel1307/M.16Kasım1889 tarihinde inşa edilen Rumeli Hamidiye Tabyası’nın bulunduğu mevkide bir inşa faaliyeti gözükmektedir. Yani henüz Rumeli Hamidiye Tabyası’nın inşası bitmemiştir. Bu da bize, II.AbdülhamidArşivi’ndeki Çanakkale İstihkâmlarına ait fotoğrafların M. 1887-88 ile M. 1889 tarihleri arasında çekildiğini göstermektedir. Bkz. Çanakkale Boğazı’ndaki İstihkâmlar ve Tabyaları (II. Abdülhamid Ar-şivi), İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, 779-72/1-26.Dahaöncekibazıyayınlardave
Kale,planitibariyletopografyayauygunbirbiçimdeyerleştirilmişveklasikdik-dörtgenyadakarebiçimliOsmanlıkalelerindenfarklıözellikteinşaedilmiştir(Resim4). Üç yapraklı yonca planı ile Osmanlı kaleleri içinde farklı bir yere sahiptir.Yapı, bir dış sur, bunun çevrelediği iç sur ve ana kule olmak üzere üç kısımdanoluşmaktadır(Çizim4).KaleningüneyyönündeKanunidönemineaitikincibiravluveenuçtasilindirikbirkulebulunmaktadır.Biryamaçüzerinekurulankale,denizedoğrutopatışınaelverişlibirşekildeyapılmış,mazgallarıdabunagöreyerleştirilmiş-tir.Kale,aşamalıolarakdüzenlenmişolup,hisarpeçedüzeneğinesahiptir.Surundışıbirhendekleçevrelenerekkuvvetlendirilmiştir.Kaleyegiriş,surlarınkuzeyvegüneytarafındakikapılardansağlanmaktadır.Üçyapraklıyoncaplanlıiçkaleninortasındakianakulededuvarkalınlığı4m.olup,7katlıve30m.yüksekliğesahiptir.Kuleninherkatındaahşapdöşemeleribugünmevcutolmayıp sadecehatıllarınbirkısmıgörül-mektedir.İçsurunavlusundabirmescitvehamamolduğusöylenen,ancakişlevleritamolarakanlaşılamayanikiyapıbulunmaktadır.
Kumkale Kalesi
ÇanakkaleBoğazı’nıngirişindeAnadolukıyısındaEgeDenizi’nebakanyerdebulunmaktadır.Osmanlıdonanması,M.1656yılındaÇanakkaleBoğazıönlerindeVe-nedikdonanmasıilemücadeleetmişvemağlupolmuştur22.Bumağlubiyet,Boğaz’ıntahkimiiçinyenitedbirlerimecburîkılmıştır.BundandolayıÇanakkaleBoğazı’nınEgeDenizi’neaçılankısmındakarşılıklıolarakikikaleinşaedilmiştir.İnşamasraf-ları, IV.Mehmet’in annesi Hatice Turhan Sultan tarafından karşılanmıştır23. Kale,sadrazamKöprülüMehmetPaşakontrolündeM.1658-59yıllarındainşaettirilmiştir.AnadoluyakasındakikaleyeKumkale,AvrupayakasındakikaleyeiseSeddü’l-Bahr(Seddülbahir)Kalesidenilmiştir24.EvliyaÇelebi,bukalelerinkareyeyakınölçülerdeolduğundanveKöprülüMehmetPaşa’nınkaleleregüçlütoplaryerleştirdiğindensözetmektedir25.Depremlergibidoğalafetlerinyanı sıraBirinciDünyaSavaşı’ndadaağırtahribatauğrayankale,birçokkezonarılmıştır26.Bugünaskerîbirliktarafındankullanılmaktadır(Resim5).
Kale,yaklaşıkolarakkareplanlıolupçokgenkulelerletakviyeedilmiştir(Çizim5).KaleningüneysurunabitişikXIX.yüzyıldaeklenildiğidüşündüğümüzküçükha-mamilegüneydesurdışındakaleilebirlikteyapılançiftehamamniteliğindebüyükhamamyer almaktadır.Kale, surlarının dışında güneydoğu yönünde de birmescit
22 MustafaCezar,Mufassal Osmanlı Tarihi,C.IV,TTK.,Ankara2011,s.2039-2040.23 LucienneThysŞenocak,“KumkaleveSeddülbahirOsmanlıKaleleri”,Cogito,S.28,YapıKrediYa-
yınları,İstanbul2001,s.274.24 LucienneThysŞenocak,Hadice Turhan Sultan (Osmanlı İmparatorluğu’nda Kadın Baniler),Çev.
AylaOrtaç,KitapYayınevi,İstanbul2009,s.131-133.25 EvliyaÇelebi,Evliya Çelebi Seyahatnamesi,Haz.Y.Dağlıvd.,5.Kitap,YapıKrediYayınları,İstanbul
GeliboluYarımadası’nın güney ucunda, Ertuğrul veMorto Koyları arasındakalan bir burun üzerinde yer almaktadır. Kumkale Kalesi ile karşılıklı olarak, IV.Mehmet’inannesiHaticeTurhanSultantarafındanM.1658-59yıllarındainşaettiril-miştir27.“TheIllustratedWarNews”adlı29Eylül1915tarihlidergide,Seddü’l-BahrKalesi’ndensökülerekİngiltere’yegötürülmüşolanbirkitabeninfotoğrafıbulunmak-tadır.Bukitabedenanlaşıldığıkadarıylakale,H.1303/M.1885-86yılındaII.Abdül-hamidtarafındanonarılmıştır28.Buaynızamandabugünkaleiçindebulunantabyanındabutarihlerdeyapıldığınıdüşündürtmektedir.ÇanakkaleSavaşlarındadakullanılankale,1997yılınakadaraskerîbirliktarafındankullanılmıştır.Bugün,kaleniniçerisin-deXIX.yüzyıldayapılantabyalarındışındamevcutbiryapıyoktur.BirinciDünyaSavaşı’ndabüyükölçüdezarargörenkale,haraphaldedir(Resim6).
Kale,dikdörtgenbirplanasahiptir(Çizim6).Denizebakansurortadakırılmayapmaktadır.Kaleninkuzey,güney,doğu,batıvekuzeybatıtarafındabirerkulebu-lunmaktadır.Kuleler,çokgenvedaireselplanlıdır.Kalede,güneydoğudankuzeyba-tıyadoğruüçkademelisur ilehisarpeçeoluşturulmuştur.Surun tamamıgünümüzeulaşmamıştır.Surungüneydoğuyüzündeyüksekçe tutulmuş toplamonbiradetnişbulunmaktadır. İki ucunda birer adet seğirdim merdiveni mevcuttur. Kaleye girişkuzeydoğuduvarındabugünmevcutolmayan“Bâb-ıKebir” adıyla anılankapıdansağlanmaktaydı29.Bunların dışında kalenin kuzeybatısında kale ile birlikte yapılanbirçiftehamamileXIX.yüzyıldayapılanyenihamamvekuzeyindebirmescitbu-lunmaktadır.
Çanakkale ilmerkezine5km.uzaklıktaNaraBurnu’ndayer almaktadır.Bo-ğazınsavunmasıXIX.yüzyılınbaşlarındanitibarengelişenaskerî teknoloji ilebir-likteyetersizkalmıştır.Bununsonucunda, III.Selim,Fransızmühendisi JochereaudeSaintDenys’iboğazın savunmasını iyileştirmekveburadakiyapıları incelemeküzere görevlendirmiştir. Jochereau de Saint Denys, yaptığı çalışmalar sonucunda,NaraBurnu’nabirkaleyapılmasınıönermiştir32.İngilizdonanması,M.1807’dekuv-vetli bir lodostan istifade ederekÇanakkaleBoğazı’nıgeçmişve İstanbulönlerine
30 KitabedeyeralantarihdahaönceÇiğdemTürkertarafındanH.1139olarakokunmuştur.Bkz.Çiğ-demTürker,“AnadoluYarımadası’nınEnBatıUcundaYerAlanTipikBirOsmanlıKöyü:Babakale”,Türk Etnografya Dergisi,S.XVIII,Ankara1988,s.140.AncakdahasonraProf.Dr.AliOsmanUysaltarafındanyapılançalışmada tarihinyanlışokunduğuvedoğrusununH.1135-H.1141olduğuortayakonmuştur.Bkz.AliOsmanUysal,“KaymakMustafaPaşa’nınHâtırası:Babakale”,Ayvacık Değerleri Sempozyumu(25-26 Ağustos 2008),ÇanakkaleOnsekizMartÜniversitesiYayınları,No:87,Çanakka-le2008,s.121-122.
31 AliOsmanUysal,a.g.e.,s.122.32 EdwardRaczynski,1814’de İstanbul ve Çanakkale’ye Seyahat,Çev.KemalTuran,Tercüman 1001
kadar ilerlemiştir33.Busırada,NaraBurnu’ndaveboğazınmuhtelifyerlerindeale-laceletabyalarinşaedilmektedir34.İngilizdonanması,geriçekilirkenboğazayapılanbuistihkâmlardanaçılanateşsonucuağırkayıplarvermiştir35.NaraBurnu’nayapı-lacakbir istihkâmınönemiböylecekavranmış, daha sonraki yıllardada tahkiminedevam edilmiştir. II.Mahmut dönemindeM. 1815 tarihindeNaraBurnu ve karşı-sındakiBigalımevkiinebirerkaleinşasıbaşlamıştır36.Kalekapısıüzerindeyeralankitabevebir arşivbelgesinegöreyapıH.1234/M.1819yılında tamamlanmıştır37. NaraKalesi,1983-1985yıllarıarasındarestoreedilmiştir38.HalenÇanakkaleBoğazKomutanlığı’nabağlıbirliklertarafındankullanılmaktadır.
Kale, yaklaşık olarak dikdörtgen planlı olup, dört köşede çokgen ve daireselplanlıkulelerledesteklenmiştir(Çizim9).Kaleiçindeharaphaldebirmescit,birçeş-mevecephanelikbulunmaktadır(Resim9).Yapıyagiriş,doğuvebatıdaistikametindeaynıaksüzerindeyeralanyarımdairekemerliveüçgenalınlıklıikikapıdansağlan-maktadır.Kalenindenizebakangüneyduvarıönündeyerdenyüksekçebirplatformbulunmaktadır.Buplatformunilerisinde,hemdaireselplanlıikikuledehemdeduvarüzerinde topatışınauygundışadoğrugenişleyenmazgallaryeralır.Kalenindoğu,batıvekuzeyyönündekiduvarlarındaisetüfekatışınauygundışadoğrudaralankü-çükmazgalpencerelerbulunmaktadır.Kuzeydeikiköşedeyeralançokgenkulelerdede top atışınauygundörtmazgal açıklıkbulunur.Kale içindekimescit kareplanlıolupörtü sistemiyokolmuş,güneydoğuduvarınındışındabüyükölçüdeyıkılmış-tır.Dikdörtgenplanlıçeşmekısmendahasağlamolmaklabirlikteakansuyuyoktur.Cephanelikolduğudüşünülendikdörtgenplanlıbinagünümüzekısmensağlambirşekildeulaşmıştır.Yapıyagiriş,doğuyönündekibirönmekândansonragüneydeyeralanyarımdairekemerlikapıdansağlanmaktadır.Yapı,tonozörtüsisteminesahiptir.
Köseburnu Kalesi
ÇanakkaleilmerkezindeNarayoluüzerindeKöseburnumevkiiolarakanılanyerdeBahriyeKabristanı’nınönünde,kıyıdayeralmaktadır.Bugünsadecebirku-lesikalanyapınınkitabesinedeulaşılamamıştır.Ancakarşivbelgeleri arasındaM.15Mart 1820 tarihli belgede burada inşa edilen “HacıÖmerburnuTabyası” isim-liyapıdanbahsedildiğigörülmektedir42.YineM.12Temmuz1828tarihliKumkaleveSeddülbahir’denMuarız(Saroz)Körfezi’nekadarolansahillerigösterenkrokide,“Köseburnu”denilenmevkide“HacıÖmerburnuTabyası”gösterilmektedir43.M.27Ocak1829tarihlibelgedeisedahaönce,HacıÖmerburnudenilenmahaldetabyaya-pılmasıgerekirkenyanlışlıkla“Köseburnu”denilenmevkidebirtabyayapıldığındanbahsedilmektedir44.Bubelgeleregöreyanlışlıklayapılanyapı“KöseburnuKalesi”dir.BöyleceM.1820yılındaKöseburnuKalesi’ninbulunduğuancakburanınuzunbir
41 2008yılında,ÇanakkaleArkeolojiMüzesi’ndemezartaşıvekitabelerüzerineyapmışolduğumuzça-lışmalar sırasında yapıya ait olan doğu kitabesinin bir yarısı tespit edilmiştir.Daha sonra,GülgûnErişenYazıcıtarafındanyayınlanan“GeliboluMevlevîhanesiveGelibolu’daMevlevilik”isimlikitap-tankitabenindiğeryarısınındaGeliboluMevlevihanesi’ndeolduğuanlaşılmıştır.Bkz.GülgûnErişenYazıcı,Gelibolu Mevlevîhanesi ve Gelibolu’da Mevlevilik, ÇanakkaleKitaplığıYayınları,Çanakkale2009,s.80-81.
süre “Hacı Ömerburnu Tabyası” olarak anıldığı anlaşılmaktadır. Hacı ÖmerburnuTabyası iseM. 21Kasım 1832 tarihli belgeye göre 1832 yılında yapılmıştır45. Butarihtensonraarşivbelgelerindeherikiyapınındaisimlerinerastlanmaktadır.Yapı,M. 1887-88 ileM. 1889yılları arasına tarihlenen II.AbdülhamidArşivi’ndeki fo-toğrafındasapasağlamgörülmektedir.Kaleduvarlarıgünümüzeulaşmayanyapının,sadeceBahriyeKabristanı’nınönündekialandabirkulesimevcuttur.Duvarlarınaaittemelizleriisezemindegörülebilmektedir.Temelizlerindenkalenin3m.kalınlığındaduvarlarasahipolduğuanlaşılmaktadır.
tutulmasıdır.Bunedenlekalelerherzamankarşılıklıolarakyapılmakzorundadır.Tekbaşınayapılanbirkaleherhangibiranlamifadeetmemektedir.Buyüzden,ÇamburnuKalesi’dekarşısındayeralanKöseburnuKalesi ilebirlikteaynı tarihlerdeyapılmışolmalıdır.Kitabesiolmayanyapı ile ilgilibirarşivbelgesi,yapınınH.1237/M.1822tarihindevarolduğunugöstermektedir.BudaKöseburnuileaynıtarihteyapılmışolmaihtimalinigüçlendirmektedir.Belgeiçinbkz.BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,C.AS.Dosya51/Gömlek2394.
Yusuf Acıoğlu
104
Kale,yaklaşıkolarak55x70m.ölçülerinde,dikdörtgenplanlıdır(Çizim11).De-nizebakanduvarıhafifyaybiçimindeolup,mazgalaçıklıklarasahiptir(Resim12).Deniztarafında,üzerinetoplarınyerleştirildiğibirplatformmevcuttur.Kaleyegiriş,kuzeybatıcephesinden,bugünsadecekapısöveboşluklarıkalankapıdansağlanmak-tadır. Bigalı Kalesi’nde olduğu gibi Çamburnu Kalesi’nde de kuzeybatı kapısınınaksındagüneydoğudabirkapıdahaolduğudüşünülmektedir.Ancakyapınıngüney-doğuduvarıbugünmevcutolmadığıiçinbukonuhakkındakesinbirşeysöylemekmümkündeğildir.Yapınınmevcutkuzeybatıvegüneybatıduvarında,içteyarımdairekemerli,dışadoğrudaralanmazgalpencerelerkullanılmıştır.Kaleiçindegünümüzegelentekyapı,cephanelikolduğudüşünülenbinadır.Cephanelik,dikdörtgenplanlıoluptonozörtüsisteminesahiptir.
Bozcaada Yeni Kale
Çanakkale ili, Bozcaada ilçesinde, Bozcaada Kalesi’nin gerisindeYeni KaleTepesi denenmevkide adaya ve deniz yoluna hâkim bir konumda yer almaktadır.Kalenin kitabesi yerindeolmayıp, bugünBozcaadaKalesi’nin içinde sergilenmek-tedir.Çoktahripolankitabe, ikisütunhalindesekizersatırdanmeydanagelmekte-dir47.Kitabedenanlaşıldığınagörekale,BoğazMuhafızıHafızAliPaşatarafındanH.1243/M.1827-28tarihindeyapılmıştır.Bugünkaleharaphaldedir(Resim13).
Düzgünolmayanbirplanasahipkale,beşkollubiryıldızıandırmaktadır(Çizim12).Yapıyagiriş,güneydoğucephedeyeralankapıdansağlanmaktadır.Kapıharaphalde olmasına rağmen bir tarafında kemer başlangıcı izlenebilmektedir. 1915 ta-rihli“TheIllustıratedWarNews”daişgalsırasındaçekilenresimdekapınetolarakgörülmektedir48(Resim14).Buradananlaşıldığıkadarıylakapı,yarımdairekemerli-dir.Kapıüzerineseğirdimdenmerdivenleçıkılmaktadır.Buradabarbataikiyanında-kileregörebirazyükseltilerekgözetlemeyapmakiçinikipencereaçılmıştır.Bugünkısmenayaktakalankaleduvarlarında,seğirdimyerlerindentüfekleatışyapabilmekiçinbarbatayadışadoğrudaralanmazgallarpencereleryerleştirilmiştir.Kapınınhe-menbatıkısmındayeralanplatformundaisetopatışınauygundahabüyükdışadoğrugenişleyenmazgallaryapılmıştır.Kaleniniçindebatıköşesindedikdörtgenplanlıbe-şiktonozörtülücephanelikolduğudüşünülenodayeralır.Odanınüstüaynızamandatopplatformuolarakdüzenlenmiştir.
XV.yüzyıldanitibareninşaedilenbukalelerdedikkatiçekenenönemliözellikduvarkalınlıklarıveyükseklikleriolmuştur.Ateşlisilahlarıngelişimiilebirliktehergeçenyüzyıldaduvaryükseklikleri tehlikeoluşturduğu,kalınlıkları ise tahripgücüyükseksilahlardandolayıöneminikaybettiğiiçingiderekazalmıştır.
Malzemeolarak;genellikleduvarlarda taş,kemer, tonozvekubbelerde tuğla,çok katlı binalarda döşemevemerdivenlerde ise ahşap kullanıldığı görülmektedir.Kalelersavunmaamaçlıyapılarolduğuiçininşaedilirkensüslemeyeönemverilme-miştir.
Yayınları,İstanbul1953.Babinger,Franz,Mehmed der Eroberer und Seine Zeit Welten Stürmer Einer Zeitenwende,München1953.BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,C.AS.Dosya141/Gömlek6259.BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,C.AS.Dosya174/Gömlek7584.BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,C.AS.Dosya287/Gömlek11911.BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,C.AS.Dosya51/Gömlek2394.BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,C.AS.Dosya614/Gömlek25915.BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,C.AS.Dosya681/Gömlek28604.BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,HAT.Dosya1029/Gömlek42842.BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,HAT.Dosya1254/Gömlek48497.BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,HAT.Dosya1287/Gömlek49914.BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,HAT.Dosya40/Gömlek2007A.BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,HAT.Dosya595/Gömlek29210.BaşbakanlıkOsmanlıArşivi,HAT.Dosya599/Gömlek29335A.Cezar,Mustafa,Mufassal Osmanlı Tarihi,C.IV,TürkTarihKurumuYayınları,Ankara2011.Çakır,Ömer,“ÇimenlikKalesi’ninTamirKitâbesiHakkındaBirVesikaveBirTashih”Çanakkale Merkezi
Değerleri Sempozyumu (25-26 Ağustos 2008),ÇanakkaleOnsekizMartÜniversitesiYayınları,No:76,Çanakkale2008,ss.846-854.
Çanakkale Boğazı’ndaki İstihkâmlar ve Tabyaları (II.AbdülhamidArşivi), İstanbul Üniversitesi NadirEserlerKütüphanesi,779-72/1-26.
Dukas,Bizans Tarihi,Çev.VL.Mirmiroğlu,İstanbulMatbaası,İstanbul1956.Emecen,Feridun,“Gelibolu”,İslam Ansiklopedisi,C.14,DİA.,İstanbul1993,ss.1-6.Eren,Ramazan,Çanakkale ve Yöresi Türk Devri Eserleri,Çanakkale1990.EvliyaÇelebi,Evliya Çelebi Seyahatnamesi,Haz.Y.Dağlı vd., 5.Kitap,YapıKrediYayınları, İstanbul
2001.http://www.gallipoli-1915.org/warillustrated.ing.htm(23.04.2013)Kuniholm,Peter,Dendrochronologically Dated Otoman Monuments,PlenumPublishers,NewYork2000.Raczynski,Edward,1814’de İstanbul ve Çanakkale’ye Seyahat,Çev.KemalTuran,Tercüman1001Temel
Eser,İstanbul1980.Sertoğlu,Midhat,Mufassal Osmanlı Tarihi,C.V,TürkTarihKurumuYayınları,Ankara2011.Şenocak, Lucienne Thys, “Bir Valide Sultan’ın Himayesinde Seddülbahir ve Kumkale”, Osmanlı
Mimarlığının 7 yy.ı (Uluslarüstü Bir Miras),YemYayınları,İstanbul1999,ss.112-117.Şenocak,LucienneThys,“KumkaleveSeddülahirOsmanlıKaleleri”,Cogito,S.28,YapıKrediYayınları,
İstanbul2001,ss.274-282.Şenocak,LucienneThys,Hadice Turhan Sultan (Osmanlı İmparatorluğu’nda Kadın Baniler),Çev.Ayla
Yazıcı,Gülgün;İmranŞahin;MesutYazıcı,“Bozcaada’daOsmanlıMedeniyetininTanıkları:Kitabeler”Bozcaada Değerleri Sempozyumu, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Yayınları, No: 77,Çanakkale2008,ss.101-102.
Yazıcı,GülgûnErişen,Gelibolu Mevlevîhanesi ve Gelibolu’da Mevlevilik, ÇanakkaleKitaplığıYayınları,Çanakkale2009.
Çanakkale’deki Osmanlı Kaleleri
109
Ekler
Harita 1.Çanakkale’dekiOsmanlıkalelerininkonumları.