Çanakkale Savaşları’nı Anma ve Kutlama Etkinlikleri …...Çanakkale Savaşları’nı Anma ve Kutlama Etknlkler (1916-1938) 175 mutluluğu gazete sayfalarına yansıtmıştır.

Ç A N A K K A L E A R A Ş T I R M A L A R I T Ü R K Y I L L I Ğ I

173

Yıl 13 Güz 2015 Sayı 19 ss. 173-195

Çanakkale Savaşları’nı Anma ve Kutlama Etkinlikleri (1916-1938)

Cahide SINMAZ SÖNMEZ*

Özet

Türk ve dünya tarihi açısından büyük bir öneme sahip olan Çanakkale Savaşları, gerek akademik, gerekse popüler alanda pek çok araştırmaya konu olmuştur. Dolayısıyla Çanakkale Savaşları hakkında ulusal ve uluslararası alanda önemli bir literatür bulunmaktadır. Ancak yerli ve yabancı birçok araştırmacının çeşitli yönleriyle incelediği Çanakkale Savaşları’nın kamuoyundaki algısı üzerine ayrıntılı bir çalışma bulunmamaktadır.

Bu çalışmanın amacı, Çanakkale Zaferi’nin Osmanlı kamuoyundaki yansımasını ve Cumhuriyet döneminde toplumdaki Çanakkale algısını ortaya koymaktır. Bu çerçevede Çanakkale şehitlerini anma törenleri ve zaferi kutlama etkinliklerinin nitelikleri, arşiv belgeleri ve dönemin basını aracılığıyla incelenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Çanakkale Savaşları, Çanakkale Zaferi, Mehmet Çavuş Anıtı, Anma Törenleri

Commemoration and Celebration Events of the Gallipoli Campaign (1916-1938)

Abstract

The Gallipoli Campaign, which has great importance for Turkish and world history, has been the subject of numerous researches both in the academic and popular fields. Thus, there is an important amount of publications in the national and international fields regarding the Gallipoli Campaign. However, even though the Gallipoli Campaign has been previously studied from various aspects by many native and foreign researchers, no detailed study on the public perception of this campaign exists.

The aim of this study is to put forth the reflection of the Çanakkale victory on Ottoman public opinion and the perception of Çanakkale among the society during the Republican period. Within this frame, characteristics of the victory celebrations and memorial services for the martyrs of Çanakkale have been tried to be studied through archive documents and the press of the period.

Key Words: Dardanelles and Gallipoli Campaign, Çanakkale Victory, Mehmet Çavuş Monument, Commemoration

* Yrd.Doç.Dr.ÇanakkaleOnsekizMartÜniversitesi,Fen-EdebiyatFakültesi,TarihBölümü.

Cahide Sınmaz Sönmez

174

Giriş

Çanakkalecephesi,BirinciDünyaSavaşı’nınönemlicephelerindenbirisiolarak,savaşınkaderineetkietmiştir.ÇanakkaleSavaşları’nınzaferlesonuçlanması,savaşınsüresininuzamasınaveRusya’daÇarlıkrejimininyıkılarakyerineBolşevikrejimininkurulmasınanedenolmuştur.Yenilmezolarakgörülenİngiltereordusuisesavaştaal-dığımağlubiyetkarşısındaprestij kaybınauğramış, İtilafDevletleriyanında savaşanYeniZelandaveAvustralyalıaskerlerinburadaverdiklerimücadelebuülkelerdeulusalbilincinuyanmasınaveulusalkimliğingelişmesinevesileolmuştur.Çanakkalecephe-sindekazanılanzaferaynızamandaTürkmilletininkendineolangüveniniyükselterekKurtuluşSavaşınaörnekteşkiletmiş,Çanakkale’dekazandığıbaşarıMustafaKemal(Atatürk)’ünöncelikle“Anafartalar Kahramanı”,1ardındanMilliMücadele’ninönderiveCumhuriyetinkurucusuolarakTürktoplumununsevgi,saygıvebağlılığınıkazan-masınındabaşlangıçnoktasınıoluşturmuştur.BunedenleÇanakkaleSavaşları,aske-rivesiyasisonuçlarınınyanısıraharbekatılanülkelerinçeşitliliği,savaştauygulananstratejiveaskerlikbilimiaçısındanolduğukadar,yolaçtığıbeşerîsermayekayıplarıvetarihinulusalkimlikinşasındakifonksiyonunedeniyledeulusalveuluslararasıalandailgi duyulanbir çalışmaalanıolmaözelliği taşımaktadır.2ÇanakkaleSavaşları, yerliveyabancıaraştırmacılartarafındançeşitliyönleriyleincelenmişisedebilhassaerkenCumhuriyet döneminde Çanakkale Zaferi’nin kutlanması ve Çanakkale şehitlerininanılmasıfaaliyetlerinedairdoyurucubirçalışmanınyapılmadığıgörülmektedir.Araş-tırmamızdaOsmanlı’danCumhuriyetegeçişsürecindetoplumdakiÇanakkalealgısınıortayakoyabilmekamacıyla,konuylailgiliarşivbelgelerivedönemingazetelerindenhareketle,çeşitlianmavekutlamaetkinliklerini,ÇanakkaleSavaşları’nınortakhafıza-dakiyerinivebıraktığıtoplumsalizlerigöstermeyeçalışacağız.

1. Çanakkale Zaferi’nin Osmanlı Kamuoyuna Yansıması

TürkvedünyatarihiaçısındanbirdönümnoktasıolarakkabuledilenÇanakkaleSavaşları’nınzaferlesonuçlanmasınınyankılarıkısasüredeetkisiniyurtvedünyaka-muoyundagöstermeyebaşlamıştır.OsmanlıordusununÇanakkale’dekazandığızaferbütündünyanıngözünübucepheyeçevirirken,Osmanlıbasınıdazaferdenduyulan

1 MustafaKemalAtatürk’ünÇanakkaleSavaşları’ndagösterdiğikahramanlıkdöneminşairveyazar-larınıdaetkilemişvepekçokedebimetindeMustafaKemaladıgeçmeyebaşlamıştır.BuanlamdaMustafaKemalAtatürk’ün bu başarısından dolayı adının geçtiği ilkmanzum eser,MehmedEmin(Yurdakul)’un15Eylül1915’deyayınlanan“Çanakkale Gazileri“isimli144beyitlikşiiridir.Buşiir1915sonlarındayayınlanan“Ordunun Destanı”adlıeserdedeyeralmıştır.ÖmerÇakır,“TürkEdebi-yatındaMustafaKemal(Atatürk)İsmininYerAldığıİlk“Manzum”ve“Mensur”EsereDair”,Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi,Cilt17,Sayı49,Mart2001,ss.120-125;AşkınKoyuncu-ÖzkanKeskin-CahideSınmazSönmez,Çanakkale Savaşları Bibliyografyası 1915-2010,AtatürkAraştırmaMerkeziYayını,Ankara,2010,s.469.MustafaKemalAtatürk’ünÇanakkaleSavaşlarıbağlamındaadınıngeçti-ğiilkmensureseriseUryanizâdeAliVahid’in“Çanakkale Cephesi’nde Duyup Düşündüklerim”isimlieseridir.Çakır,“TürkEdebiyatındaMustafaKemal(Atatürk)…”.,ss.125-128.

2 ÇanakkaleSavaşları hakkında1915-2010yıllarına ait ulusalveuluslararası literatürhakkındabkz.Koyuncu,Keskin,Sönmez,a.g.e..


175

mutluluğugazetesayfalarınayansıtmıştır.Nitekimzaferinhemenarkasındankomutakademesinegönderilenkutlamamesajlarınınyanısıraordununbaşarısındaroloyna-yanaskerleredairövgülervebumücadeledeşehitdüşenaskerlereduyulanminnetvesaygıifadelerigazetelerinsütunlarındayeralmayabaşlamıştır.

ÇanakkaleSavaşları’ndakazanılanbaşarılarınülkenindörtbirtarafındayarattı-ğımutlulukuzunsüregündemioluşturmuş,yurtiçiveyurtdışındantebriktelgraflarıyağmıştır.3NitekimÇanakkale cephesinde elde edilen başarılar nedeniyle “Gazilik Unvanı”verilmişolanPadişahV.MehmedReşad’a,4AlmanKaptanlarveSubaylarCemiyeti tarafından 19 Mart 1915 tarihinde gönderilen telgrafta cemiyet başkanıSchildenbach,“Ticari Filo’ya ait Alman Kaptanlar ve Subaylar Cemiyeti, Majestele-ri müsaade buyururlarsa, parlak başarıları sonucu Fransız Bouvet zırhlısını denizin dibine yollamalarından dolayı, Majestelerinin donanmalarını ve ordularını tebrik et-mek istediklerini en derin saygıyla arz ederler”5ifadeleriyle,özellikleFransızgemi-sininbatırılışınadairmutluluklarınımüttefikiOsmanlıDevleti’nebildirmiştir.BenzerşekildeAlmanPrensiAdalbertileGenelKurmayBaşkanıVonFalkenheimdaErkan-ıHarbiyeVekiliEnverPaşa’yaçektikleritelgraflarlaÇanakkalezaferinitebriketmiş-lerdir.6ZaferinhemenardındanAlmanİmparatoruWilhelmdeBaşkumandanVekiliEnverPaşa’yagönderdiğikutlamatelgrafında,Çanakkale’dekazanılanzaferdendo-layı tebriklerini iletmiş ve bu kutlama telgrafının savaştaki cesur davranışlarındandolayıCevatPaşa’yaulaştırılmasınıkendisiadınaricaetmiştir.7

Çanakkalecephesindekazanılanzaferinyaşattığıheyecanvesevinçdöneminbasınında da büyük yankı bulmuştur. Savaş sebebiyle uygulanan sansürden dolayıbudönemdebasındaçıkanhaberlergenellikleresmidevlettebliğlerinedayanmaklabirlikte,cephedekimuhabirlerdenalınanbilgilerileyabancıbasındaTürkgörüşünüdestekleyenyorumvehaberlerinseçilmesiylekalemealınanyazılarıngazetesayfala-rınataşındığıgörülmektedir.ZaferdenduyulanmutlulukkimizamanyazılanşiirlerdekendinigösterirkenkimizamandayüreklerehitapedenveOsmanlıordusununbüyükbaşarısınıyücelterek, şehitlikmertebesineerişenaskerlereduyulan şükranvemin-netduygularınıgösterenhaberlerşeklindeköşeyazılarınayansımıştır.Örneğindö-neminönemligazetelerindenİkdamGazetesi,muzafferOsmanlıaskerlerini“…çelik zırhlı gemilere karşı vatanı düşmana çiğnetmemek için göğsünü ateşe açan Osmanlı kahramanları…”8olaraknitelendirmiş,Tasvir-iEfkârGazeteside“Sahne-i Zafer”9

3 “ÇanakkaleZaferi’niTebrikTelgrafları”,Askeri Tarih Dergisi, 100. Yıl Özel Sayısı,Yıl64,Sayı135,Mart2015.

4 Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi,Devre3,Cilt1,28Eylül1915,s.484.5 ÜnalKarancalı,“AlmanKaptanlarDerneği,OsmanlıSultanı’nı18MartZaferindenSonra,BirTelg-

raflaKutlamışlardı...”,Çanakkale 1915,Yıl4,Sayı9,Ağustos2011,s.19.6 Tasvir-i Efkâr,22Mart1915;Tanin,22Mart1915.7 İkdam,24Mart1915.8 İkdam,20Mart1915.9 Tasvir-i Efkâr,29Nisan1915.Adıgeçenharitaiçinbkz.Ek.1


176

manşetiyleMartveNisanaylarındaalınanbaşarılarıönplanaçıkararak,durumugös-terirbirharitayıokuyucularınaogününhatırasıolarakvermiştir.

İkdamGazetesi11Temmuz1915tarihindeyayınladığı“Çanakkale Kahraman-lığını Yaşatmak İçin” başlıklı haberde iseÇanakkaleZaferi’nden duyulan heyecanvemutluluğuifadeetmiştir.Haberdeayrıca,BaşkumandanVekiliveHarbiyeNazırıEnverPaşa’nıngençşairveediplerilesanatkârlarısavaşalanınadavetederek,bu-radasavaşıtasviredereserlervermeleriniistediğiniveilgiliheyetinbirhaftakadarbölgedekalarakşairlerinşiirini,ediplerinhissiyatlarınıyazarken,bestekârlarındabukahramancamücadelenin ilhamıylaçeşitli eserlervücudagetirecekleri, ressamlarındasavaşalanlarınıtasviredenresimleryapacaklarıaktarılyordu.10Nitekim“İstanbul Heyet-i Edebiyesi” olarak isimlendirilen bugrup, 28Haziran 1915’te İstanbul’danyola çıkmış,Çanakkale cephesine yaptıkları 10 günlükkısa ziyaretin ardından za-feredairduyguvedüşünceleriniiçereneserlerortayakoymuşlardır.11BuçerçevedeÇanakkale’ye gelen bir başka heyet ise dönemin basınında “Suriye Heyet-i İlmiye ve Edebiyesi”olarakadlandırılan,çoğunudinadamlarıilebölgedeçıkangazetelerinsahibiveyazarlarınınoluşturduğu“Arap İlmî Heyeti”dir12.

Çanakkale Savaşları’nın kazanılmasına dair basında yer alan haberlerin yanısıra zaferi betimleyecek çeşitli fotoğraflar da kamuoyuyla paylaşılmıştır. Dikka-ti çeken fotoğraflar arasında iseAnafartalar Grup Kumandanı olarak savaşa işti-rak eden, askeri taktik ve kararlılıklaTürk tarihine adını yazdıranMustafaKemal(Atatürk)’e ait olan ilk sıradagelmektedir.Tasvir-iEfkârGazetesi 11Kasım1915tarihli nüshasında Mustafa Kemal (Atatürk)’ün Çanakkale Savaşları’nda tespitedilen ilk fotoğrafını “Çanakkale muharebat-ı berriyesinde fevkalade yararlıkla-rı görülen ve emr-i müdafaadaki iktidar ve mahareti ile bihakkın ihraz-ı şan u şe-ref eyleyerek boğazları ve makam-ı hilafeti kurtaran kumandanlarımızda celadet-i fıtriye ve havarık-ı hamaset ile mümtaz Miralay Mustafa Kemal Beyefendi”13 alt-yazısı ile yayınlamıştır.HarpMecmuası14 ile dönemin önemli süreli yayınlarından

10 İkdam,11Temmuz1915.11 Ayrıntılıbilgiiçinbkz.ÖmerÇakır,“BirinciDünyaHarbiSırasındaHarbiyeNezareti’nceBaşlatılan

“HarpEdebiyatı”KampanyasıveBuÇerçevede“İstanbulEdebiyatHeyeti”ninÇanakkaleCephesineGönderilmesi”,Yedinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri,GenelkurmayBasımevi,Ankara,2000,ss.273-286.

12 Çakır,“TürkEdebiyatındaMustafaKemal(Atatürk)…”,s.125.“Arap İlmî Heyeti”hakkındaayrıntılıbilgi içinayrıcabkz.SerpilSürmeli, “ÇanakkaleCephesi’ndeArap İlmîHeyetiveUryanizâdeAliVahidEfendininAnıları”,Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi,C.18,S.53,Temmuz2002,s.373-404.

13 Tasvir-i Efkâr,11Kasım1915.14 HarpMecmuası’nın ikinci sayısında“AnafartalarGrubuKumandanıMiralayMustafaKemalBey”

altyazısı ileMustafaKemalAtatürk’ünbir fotoğrafı neşredilmiştir.Harp Mecmuası,Yıl 1,Sayı 2,Kanunuevvel1331/1915,s.22;AhmetEsenkaya, “ÇanakkaleSavaşlarıSürecindeTürkBasını”,Ça-nakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, S.1,Çanakkale,2003,s.55.Ayrıca,derginindördüncüsayısınınkapağındadaKireçTepe’dekiküçükanıtınönündebirfotoğrafıyayınlanmıştırHarp Mecmuası,S.4,Kanunusani1331/1915;Esenkaya,a.g.m.,s.55.Adıgeçenfotoğrafiçinbkz.Ek2.


177

Servet-i Fünûn15 daMustafaKemal (Atatürk)’ün fotoğraflarını yayınlayarak,Ana-fartalarGrubuKumandanıolarakkazandığıbaşarıyısayfalarınataşımıştır.Böylece,dahaÇanakkaleSavaşlarıdevamederkenkamuoyundatanınmayabaşlayanMustafaKemal(Atatürk)’ekarşı,toplumsalhafızadaoluşansaygı,hayranlık,şükranveminnetduyguları,MilliMücadeleiletaçlanmışveCumhuriyetdönemindekianmatörenlerivekutlamaetkinliklerinde,MustafaKemalAtatürkvurgusunuvazgeçilmezkılmıştır.

2. Çanakkale Şehitlerini Anma Törenleri

ÇanakkaleZaferi’ninkamuoyundayarattığıbüyükcoşku,daha ilkyıldanza-ferin çeşitli şekillerde kutlamasını bir gelenek haline getirmiştir. Bilinen ilk resmikutlama,18Martzaferininbirinciyıldönümüarifesinde12Mart1916tarihindeGenelKurmayBaşkanlığıtarafındanÇanakkaleMüstahkemMevkiKomutanıNihatPaşa’yagönderilenbiryazıilegündemegelmiştir.İlgiliyazıda,18Mart1915tarihlidenizsa-vaşımünasebetiyle,butarihteşehitolanaskerlerinhatırasınıyaşatmakveyâdetmekamacıylayapılacakdinitöreninhemenarkasındanaskeribirtörenveresmigeçitya-pılacağıbildirilmişvebunedenleenyakınveuygunbirliklerintörenekatılmasınınsağlanmasıistenmiştir.Ayrıca,Almanaskerleriiçindesaat10.30’damezarlıktadinibir tören yapılacağı belirtilmiştir.16ÇanakkaleMüstahkemMevkiKomutanlığı, 15Mart1916tarihlibirdiğeryazıiledetöreninneşekildeyapılacağınadairbilgivermişve“…18 Mart 1915 Deniz Savaşı’nda hakkın rahmetine kavuşan şehitlerimizin ve di-ğer askeri şehitlerimizin aziz hatıralarını yâd etmek için bu Mart’ın on sekizinci günü askeri bir tören yapılacak ve şehitlerimizin ruhuna dua okunacaktır…”denilmiştir.17 Törenprogramınınayrıntılarıylaaçıklandığıbuyazıyagöre,ÇanakkaleMüstahkemMevkiKomutanındahazırbulunacağıbirgrupsaat9.30’daHastaneBirliğiarkasın-dakişehitliktetoplanacakveburadaşehitleriçinduaokunacaktır.Dardanoscivarın-dakibirliklerdenoluşacakdiğerbirgrupdabölgedetoplanarakazizşehitleriçinduaedecektir.Birkaç farklıalandayapılacak törenleresubaylar,nişanvemadalyalarınıtakarak,resmikıyafetvekalpaklageleceklerdir.Resmîgeçit tüfekliyapılacaktır.17Mart’tasaat10.00’daHamidiyeTabyası’ndadonanmanınresmîgeçidiyapılacak,18Mart’takiresmîgeçittebulunacakolanaskerler,butörendedehazırolacaktır.181916yılındayapılanbuilktöreninardındanbundansonrakiyıllardaÇanakkalesavaşalan-larınıziyaretetmekveburadaçeşitlitörenlerdüzenleyerekşehitleriyâdetmekadetabirgelenekhalinegelmişvegünümüzekadarartarakdevamedenbuziyaretlerÇa-nakkaleSavaşları’nınöneminihergeçengündahadaarttırmıştır.

15 Fotoğraf derginin kapağında “Anafartalar Kumandanı Miralay Mustafa Kemal Bey ve Maiyyeti” altyazısıylayayınlanmıştır.Servet-i Fünûn,No.1281,24Kânûnıevvel1331/1915;Çakır,“TürkEdebi-yatındaMustafaKemal(Atatürk)…”,s.120;Esenkaya,a.g.m.,s.55.

16 BurhanSayılır, “18Mart1915DenizSavaşı’ndaŞehitOlanAskerleriAnmaAmacıylaYapılan İlkTören veBuTörenin “ŞehitleriAnmaGünüOlarak” İlanEdilmesi”,Akademi Günlüğü Toplumsal Araştırmalar Dergisi,Cilt1,Sayı,1,Güz2005,s.101.

17 Sayılır,a.g.m.,s.102.18 Sayılır,a.g.m.,s.102-103.


178

BirinciDünyaSavaşısonrasındayapılantörenlerinmerkeziiseAnzakkuvvet-lerinekarşıbölgeyisavunanMehmetÇavuşve25askerinanısına1919yılındainşaedilen“Mehmetçik Anı tı”,dahasonrakiismiyleise“Mehmet Çavuş Anıtı”olmuştur.19 MehmetÇavuşvearkadaşlarınınverdiğimücadeleneticesinde“Cesaret Tepe”ismiyleanılanyerdeinşaedilenanıtınüzeri1934yılındamermerlekaplanarak“Mehmetçik” kabartmayazısıeklenmişve1960senesinekadarda20ÇanakkaleSavaşları’ndaşehitolanaskerlerianmaetkinlikleriiçinyapılanresmitörenlerMehmetÇavuşAnıtı’ndagerçekleştirilmiştir.21

ÇanakkaleSavaşlarıkapsamındayapılanvekarasavaşlarınıngeçtiğisahalardayoğunlaşanziyaretlererağmendenizmerasimiyapılmasıdaihmaledilmemiştir.Buamaçla1932yılındaGenelKurmayBaşkanlığıtarafından“Akdeniz Boğazı giriş ve çıkışında Çanakkale Şehitleri hakkında yapılacak askeri merasime dair”talimatnameyayınlanmıştır.ButalimatnameyegöreGeliboluYarımadasıüzerindekiTürkmüda-faasınınmihrakısayılan“Çimentepe”ile“Alçıtepe”yekarşışehitlerianmakiçinharpgemilerinin,yadaaskerikıtaveyaordumensuplarınıtaşıyanticaretgemilerininya-pacağıtörenşuşekildeolacaktır:

Boğalı’dan Kilye Tepe’ye; Domuzdere’den Tengerdere’ye kadar olan sahamerasim alanı olarak belirlenmiştir. Bu sahalardan geçilirken harp gemilerindenöbetçi askerlerindışındabütünpersonel ileyolcugemilerindeki askerîpersonelgünlükelbiseleriile“hazırol”vaziyetindebirdakikaselamduracaklardır.BoğalıileDomuzderebordalandığıandamerasimbaşlamışolup,bunoktayayaklaşmadanöncegemideki emirkomutazinciri içerisindeyapılangörevlendirme ile subaylartarafındanÇanakkaleSavaşlarıhakkındakısabirkonuşmayapılacakvemerasimsahasıgeçilinceyekadarsancakyarıyaindirilecektir.Merasimgündüzlerigerçek-leştirilecek,filohalindebulunanharpgemilerindekumandangemisindentekselamtopuatışı,tekgemigeçişlerindeboruçalınması,ticaretgemilerininüçuzundüdükçalmasıveborazanıbulunmayanharpgemilerinindebataryadüdüğüçalmasışek-lindeolacaktır.Bunagöre,Boğazagirişlerde“Alçıtepe”ye,“iskele”yesoladoğru;Boğazdançıkıştaise“Çimentepe”ye“sancak”asağadoğruselamdurulacaktır.Bumerasim,boğazlarbölgesindegörevliolarakseyirhalindebulunanharpgemilerin-

19 MehmetÇavuş,1891yılındaKırşehir ilinebağlıÇiçekdağı ilçesininSafalıköyündedoğmuştur.28Mart1913günüaskerealınanMehmetÇavuş,ÇanakkaleCephesi’ndegösterdiğiüstünhizmetlerne-deniyle1Ağustos1915tarihindeteğmenrütbesineterfiettirilmiştir.MehmetÇavuş,İstiklalSavaşı’nadakatılmışvekendisineİstiklalMadalyasıverilmiştir.1934yılındasoyadıkanununkabulüyle“Can-polat”soyadınıalmıştır.25Ocak1972tarihindevefatetmiştir.Harp Tarihi Gezileri-II (Çanakkale-Gelibolu),GenelkurmayAskeriTarihveStratejikEtütBaşkanlığıYayınları,Ankara2010,s.129.

20 1960’tan sonra Eskihisarlık Tepesi’ne yapılan bugünkü Şehitler Abidesi, resmi tören yeri olarakkullanılmayabaşlanmıştır.Temeli19Nisan1954tarihindeatılmışve21Ağustos1960tarihindeziya-reteaçılmıştır.http://canakkaledestani.milliparklar.gov.tr/dosya/GELIBOLU.pdf

21 GürselAkıngüç,Tarihi Süreç İçinde Çanakkale Muharebeleri ve Muharebe Alanları,Ajans2023,İs-tanbul,2010,s.361-363;Harp Tarihi Gezileri-II (Çanakkale-Gelibolu),GenelkurmayAskeriTarihveStratejikEtütBaşkanlığıYayınları,Ankara2010,s.129.


179

deyalnızgörevebaşladıklarıilkvegörevleribitipdemerasimalanındanayrılacak-larısongeçişteyapılacaktır.22

Boğazdangeçişteyapılanbutöreniçin1938yılındayenibirdüzenlemeya-pılmış,ÇanakkaleBoğazınagelenyabancıgemilerinkendiliğindenselamtopuat-malarıdurumundaTürkbataryalarınındabuselamakarşılıkvermelerikararlaştı-rılmıştır.23

3. Cumhuriyet Döneminde Çanakkale Savaşları’nı Anma Etkinlikleri (1923-1938)

Çanakkale’dekazanılanzafer,MilliMücadeledönemindedeTürkmilletininenönemlimoralkaynağı,zaferegidenyoldabüyükbiriticigüçolmuştur.NitekimÇa-nakkaleCephesi’ndedöneminenbüyükgüçlerinekarşıkazanılanbaşarı,TürkiyeBü-yükMilletMeclisi’ndekigörüşmelerdesıksıkdilegetirilmiş,döneminmilletvekilleriÇanakkaleZaferi’nivurgulayankonuşmalaryapmışlardır.Örneğin,AntalyamebusuRasihEfendi22Mayıs1920’deSevrAntlaşmasımüzakerelerihakkındakibir telg-rafüzerinedüşüncelerini,“evet arkadaşlar; bu milletin hiç bir şeyi olmasa, yaşamak için ve atiyen yaşaması için Çanakkale müdafaası bu millet için bir tarihi şehamet, tarihi hayattır. Çanakkale müdafaası bu milleti yeniden diriltmiştir, orada verdiğimiz milyonlarca şehit bu milletin hakkı hayatını tarihe bihakkın yazmış ve ilelebet bu mil-let yaşayacaktır. Bunu düşmanlarımız bilsinler, yaşamak isteyen bu milleti kaldırmak ellerinde ise gelsinler kaldırsınlar”24 şeklinde ifade ederken;KonyamebusuRefikBeyise9Ağustos1920tarihlikonuşmasındadünyanınenmuntazamkuvvetlerinasılÇanakkale’deerimiş,mahvolmuşbirhaledüştülerseverilenMilliMücadele ilebuseferÇanakkale’dendahafenavedahaberbatbirvaziyetedüşeceklerinibelirtmiştir.25 YunanişgalininhızlailerlediğigünlerdebütçeyasasıgörüşmelerindesözalanMaliyeVekiliFeritBeyde3Ocak1921’deMilliMücadele’ninzaferlesonuçlanacağınaolaninancını“Çanakkale’yi yaşayan millet ne ölür ne esir olur”26sözleriylevurgulamış,TürkiyeBüyükMilletMeclisiBaşkanıMustafaKemalPaşa’yaBaşkomutanlıkYetki-siverenkanununTBMM’dekabuledilmesiüzerinesözalanBursaMebusuMuhiddinBahaBeyise5Ağustos1921’deMustafaKemalPaşa’yahitaben“Siz Çanakkale’de

22 Akdeniz Boğazı Giriş ve Çıkışında Çanakkale Şehitleri Hakkında Yapılacak Askerî Merasime Dair Ta-limat,T.C.BüyükErkânıharbiyeReisliğiIX.DenizŞubesi,DenizMatbaası,İstanbul,1932.ÇanakkaleBoğazGeçişindeYapılacakTöreneDairHaritaiçinbkz.Ek.3.

23 Ulus,18Aralık1938,s.2.AskerigemilerinÇanakkaleBoğazındangeçişlerindetörenyapmauygu-lamasıgünümüzdedesürmektedir.Bugünyapılan törenlerdeÇanakkaleAbidesineyaklaşıldığındageminingenelanonsdevresindenMehmetAkifErsoy’un“Çanakkale Şehitlerine”isimlişiiriokun-maktadır.Gemiabideninönünegeldiğindeisebataryadüdüğüileabideselamlanmayabaşlanmakta,buesnadatümpersonelgüverteyeçıkarakabideyiselamlamaktadır.Abidegeçildiğindeiserahatko-mutuylaselamlamavetörensonaermektedir.

24 Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi,Devre1,Cilt2,22Mayıs1920,s.16.25 TBMMZC,D.1,C.3,9Ağustos1920,s.151.26 TBMMZC,D.1,C.7,3Ocak1921,s.146.


180

bir Kemal Yeri meydana getirdiniz şimdi de Anadoluda bir Kemal yeri vücuda geti-receksiniz ve onun karşısında başkaları için bir zeval yeri olacaktır”27sözlerinidilegetirmiştir.

MilliMücadeleiçinönemlibirilhamkaynağıolanÇanakkalealgısı,Cumhu-riyetdönemindedetoplumdakiyerinikaybetmemiştir.Nitekimsavaşalanlarıveşe-hitlikler,gerekTürk,gerekseyabancıziyaretçileriçinanmaetkinliklerininmerkezihalinegelmişveÇanakkalesavaşalanlarıheryılyerliveyabancıyüzlerceziyaretçiyeevsahipliğiyapmıştır.

3.1. Şehitlikleri İmar Cemiyeti Öncülüğünde Çanakkale Savaşlarını Anma Etkinlikleri

CumhuriyetinilanıylabirlikteyeniTürkiyeCumhuriyetiDevletipekçokalandadüzenlemelere girişirken, art arda gelen savaşların ülkede yarattığı tahribatı gider-meyeveyenidenyapılanmayaçalışmıştır.Bukapsamdavatanınkurtuluşuiçinşehitdüşenaskerlerinazizhatırasınıyaşatmaküzereşehitliklerin imarı ileyeni şehitlik-leryapılması içindegirişimlerdebulunulmuştur.MustafaKemalPaşa’nınönderli-ğindeilkdefaÜçüncüKolorduKomutanlığı’nıngirişimiile30Ekim1924’de“Şe-hitlikleri İmar Komisyonu” adında bir komisyon oluşturulmuştur. İstanbulMerkezKomutanlığı’nınbaşkanlığıaltındaçalışmalarınabaşlayankomisyon,giderekartanişyükümlülüğükarşısındasalahiyetininamacıtemindenuzakbulunduğunudüşünerekMerkezKomutanıŞakirGüleç’ingirişimleriyle9Temmuz1926tarihinde“cemiyet” halineçevrilmiştir.Böylecekuruluşutamamlanan“Şehitlikleri İmar Cemiyeti”,şehit-liklerinyapımıvebakımınınyanısırasavaşalanlarınayönelikziyaretlerdüzenleye-rek,buçerçevedeçeşitlitörenleryapılmasınadaöncülüketmiştir.Asılamacıyurtiçiveyurtdışındakibütünşehitliklerionarmakolancemiyet,ÇanakkaleValiliği, Jan-darmaOkuluveİkinciKolorduKomutanlığı’nındayardımlarıylailketaptaMehmetÇavuşAbidesi’ninbakımınıveçevredüzenlemesinigerçekleştirmiştir.Abideninba-kımınaekolarakGülcemalVapuruileherseneÇanakkaleŞehitliklerinegezilerdü-zenlemekdeŞehitleriİmarCemiyeti’ninartıkbirgelenekhalinialangeziprogramınadönüşmüştür.İlkolarak26Eylül1926tarihindeikiyüzüaşkınbirziyaretçigrubu,Çanakkale’yedoğruyolaçıkmışveertesigünÇanakkale’yeulaşmıştır.Seyahatece-miyetinüyeleridışında,AfyonmebusuRuşenEşref,MusaKazımveGelibolume-busuCelalNuriBeydeiştiraketmiştir.28Birsonrakiyıldüzenlenenorganizasyondaziyaretçisayısıdahadaartmışve300kişilikbirziyaretçigrubu15Eylül1927tarihin-deİstanbul’danayrılarakGelibolu’yahareketetmiştir.GeziyeGiresunmebusuHakkıTarıkBeyileKastamonumebusuHasanFehmiBeydeiştiraketmişve17Eylülgünü

27 TBMMZC,D.1,C.12,5Ağustos1921,s.20.28 Mustafa Kemal’in Himayelerinde Şehitlikleri İmar Cemiyeti, Nasıl Kuruldu?, Nasıl Gelişti?, Cemiy-

etin İlk Çalışmaları ve Karar Defteri,Derleyen:MithatAtabay,TürkŞehitlikleriİmarVakfıYayınları,İstanbul,2012,s.23.


181

İstanbul’adönülmüştür.29Cemiyetinbirsonrakiziyaretiise2Ağustos1928tarihindegerçekleşmişveİstanbulmebusuZiyaeddinBeytarafındanbirkonuşmayapıldıktansonrabirhafıztarafındanşehitlerinruhunaYasin-iŞerifokunmuştur.30

ŞehitlikleriİmarCemiyeti’ninfaaliyetlerisadecegezilerlesınırlıkalmamış,ce-miyetzamanzamanÇanakkale’dekiTürkşehitliklerineyakışırbirabideyapılmasıiçindegirişimlerdebulunmuştur.Ancakmaddiimkânlarınınyetersizliğindendolayıbugirişimlerindensonuçalamayancemiyet,14Ağustos1930tarihligeziprogramınaekolarakÇanakkaleŞehitlerianısınaboğazdandagörülebilecekbirnoktayagösteriş-libirabidenindikilmesiiçinbiryarışmayapılmasınıkararlaştırmıştır.31ArzuedilenabideyiengüzelvecanlışekildeyapabilecekolanTürksanatkârınacemiyettarafın-dan500liraödülverileceğiduyurulurken,GüzelSanatlarAkademisi’ninbununiçinbiri500.000,diğeri1.000.000lirayainşaedilebilecekikiprojehazırladığıaçıklanmış-tır.32Cemiyetin8-10Eylül1933tarihleriarasındadüzenlediğigeziyekatılanTayyarepiyangosumüdüriyetimüfettişlerindenFeridunBeyde“…bugün buraya gelmekten maksadımız vatanları için hayatlarını feda eden ve bu suretle Avrupa tarihinde yeni bir safha açan aziz şehitlerimize bütün Türk milletinin minnet ve şükranlarını göster-mek ve hem de ruhumuzda yaşayan bir zafer abidesinin, Çanakkale’nin deniz ve kara harplerine şahit olmuş olan Alçıtepe üzerinde düşmanlarımızınkinden daha muazzam surette yapılmasını temin etmektir”33sözleriyle,bölgeyegösterişlibirabideninyapıl-masıarzusununkendileriiçindebüyükönemtaşıdığınıifadeederekİmarCemiyetiy-leaynıhisleripaylaştıklarınıvurgulamıştır.

MilliTürkTalebeBirliğideÇanakkale’deşehitlerimiz içinbirabideyapmaküzere yardım kampanyası başlatarak, ihtiyaç duyulan paranın bir sene içerisinde

29 Mustafa Kemal’in Himayelerinde..., s. 41-42. Hüseyin Nihal Atsız, Şehitlikleri İmar CemiyetitarafındanÇanakkaleSavaşalanlarınadenizyoluylayapılanbuziyaretleri, vapurdamüzikdilenip,sadece uzaktan nutuklar söylendiği şeklinde eleştirerek, gezinin savaş alanlarını ziyaret etmedensonuçlanmasınıyetersizbulmuştur.Bunedenlekendisi3Ağustos1933tarihindeÇanakkalesavaşınakatılmışveikidefayaralanmışolanemeklibiryüzbaşıve13yaşındakioğlu,Darülfünun’danbirtarih,biredebiyatvebircoğrafyatalebesi,birliseli,birmühendis,birlisevebirdeortaokulöğretmenindenoluşan bir kafile ile İstanbul’dan Çanakkale’ye doğru vapurla hareket etmiştir. Aslında trenleMuratlı’yakadargiderekoradanötesinideaskeriyürüyüşleyayanyürümekamacındaolankafile,dersyılıbaşlayacağından,sınırlıbirzamanolmasınedeniylevapurlagitmekdurumundakalmıştır.HüseyinNihalAtsz,Çanakkale’ye Yürüyüş,Türkçülüğe Karşı Haçlı Seferleri,İrfanYayımcılık,İstanbul,2009,s.8-9.KafileÇanakkale’yeulaştıktansonrasırtçantalarındabattaniyeleri,boyunlarındamataraları,dürbünvefotoğrafmakineleriyleönceKilidilbahir’eoradandayayaolarakSeddülbahir’egitmiştir.Buradagüneydenkuzeyedoğrubütünsavaşyerlerinidolaşmış,enkuzeyevarıncaoradandaMaydos(Ecebat)’aMaydos’tandaKilidilbahir’egelerekmotorlaÇanakkale’yegeçmişvevapurlaİstanbul’adönmüştür.Seyahatinayrıntılarıiçinbkz.Atsız,a.g.e.,s.5-40.

30 Mustafa Kemal’in Himayelerinde...,s.63;Milliyet,4Ağustos1928.31 Cumhuriyet,15Haziran1930,s.2.32 Vakit, 15Haziran1930,s.1.33 Cumhuriyet,8Eylül1933,s.2;10Eylül1933,s.1,3.


182

toplanacağınıplanlamış34ve İstanbulValiliği’nden izin istenmiştir.AncakDâhiliyeVekâleti,bugibiişlerinTürkTalebeBirliği’ninkuruluşesaslarınaaykırıdüşeceğivememleketmeselesiolanböylebirgirişiminözelbirkuruluştanziyadeMilliMüda-faaVekâleti’ninhimayevekontrolüaltındayapılmasınındahauygunolacağınakararvererek,MilliTürkTalebeBirliği’ninbuamaçlaparatoplamasınamüsaadeedileme-yeceğini Başbakanlığa bildirmiştir.35 Şehitlikleri İmarCemiyeti’nin de bu yöndekigirişimlerimaddiyetersizliklernedeniylehayatageçirilememiş,1960yılındaŞehitlerAbidesi’nintamamlanmasınakadarMehmetçik Abidesitörenalanıolmayadevamet-miştir.36

İmarCemiyeti’nindüzenlediğigezilerdeşehitlerinazizhatırasınaduyulansay-gınınyanısıraMustafaKemalPaşa’nınAnafartalarKahramanıveBaşkomutanolarakTürkmilletininbağımsızlığınıkazanmasındaüstlendiğibüyüksorumlulukvebaşarı-sınınaltıçizilerek,kendisinekarşıduyulanminnettörenlerdeyapılankonuşmalarıntemelinioluşturmuştur.NitekimİmarCemiyetinceCumhurbaşkanıMustafaKemalAtatürk’eçekilentelgraflardabuduyguvedüşüncelerdilegetirilmiştir.Örneğin,29Ağustos1931tarihliziyaretteçekilentelgrafta,“Türk’ün büyük müdafaa kapılarının en mühimlerinden biri önünde, Çanakkale’de aziz Türk şehitlerinin ruhlarını takdis ederken burada o yarattığınız tarihin hatıraları içinde yüzümüz Dumlupınar’a müte-veccih olarak büyük tarihimizin en büyük milli kahramanının önünde bir kere daha eğiliyor, Türk milletine iman ve irade bahşeden zatı devletlerini minnetle selamlıyo-ruz”ifadelerikullanılmıştır.37CumhurbaşkanıMustafaKemalAtatürkdeheyetlerinilgisinekayıtsızkalmayarak,kendisinegönderilentelgrafı“Muhterem heyetin hakkım-daki asil hissiyatına teşekkürler eder, aziz şehitlerimizin ebedi hatıralarını hürmetle yâd ederim”38sözleriylecevaplamıştır.8-10Eylül1933tarihleriarasındadüzenlenengezidâhilindeçekilenbirdiğer telgrafta ise“18 Mart kahramanlarının ünü dünya durdukça mavi dalgaların içinde çalkalandıracak olan Çanakkale Boğazından geç-tik. Şimdi Conkbayır karşısında ve Anafartalar önündeyiz. Dünya kavgasında dünya

34 Cumhuriyet,15Eylül1933,s.2.35 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi,30..10.0.0.213.446..3,8Aralık1934.36 1933 yılında Çanakkale Savaş alanlarını ziyaret eden Nihal Atsız, Çanakkale Savaş alanlarının

bakımsız bir halde bulunmasını eleştirmiş ve savaş alanlarında bulunan yabancı anıtların yanında,etkidenuzakanıtlarınTürkmilletineyakışmadığınıifadeetmiştir.Atsız,a.g.e.,s.26-27.27Haziran2002 tarihindekabuledilen“18 Mart Gününün Şehitler Günü Ve 19 Eylül Gününün Gaziler Günü İlân Edilmesi Hakkında Kanun”ismiyleçıkarılanyasayakadarşehitlerleilgilibirtakımgünler,resmiolarak,farklıkurumlarcaayrıgünlerdevedeğişikşekillerde,kutlanmıştır. TBMMZC,Dönem21,Cilt99,27Haziran2002, s.565-595;Resmi Gazete,27Haziran2002,Sayı24804.Ancak,24Ağustos2003 tarihli “18 Mart Şehitler Günü ve 19 Eylül Gaziler Gününde Yapılacak Törenler Hakkında Yönetmelik”inyayınlanmasıyla,Çanakkaleilindeyapılacakolananmatörenlerinin,ÇanakkaleValiliğitarafındanŞehitleriAnmaGünüveDenizZaferiGünüolaraktekbirprogramdahilindeicraedilmesiveMehmetçikAbidesi ve şehitlikte düzenlenecek törenlerin 2’nciKolorduKomutanlığı tarafındanyapılmasıkararlaştırılmıştır. Resmi Gazete,24Ağustos2003,Sayı25209.

37 Cumhuriyet,29Ağustos1931,s.3;30Ağustos1931,s.3;Vakit,30Ağustos1931,s.3.38 Cumhuriyet,30Ağustos1931,s.3.


183

tarihinin gidişini değiştiren Çanakkale zaferini kurarken emriniz altında can veren yi-ğit şehitlerimizin manevi huzurundayız. Sayısız minnetlerimizi, sonsuz şükranlarımızı sunarız”ifadeleriyleMustafaKemalAtatürk’ünÇanakkaleSavaşları’ndagösterdiğiüstünbaşarıbirkezdahavurgulanmıştır.39AbidinDaverde1934senesindeCumhuri-yetGazetesi’nde“Tarihin Seyrini Değiştiren Zafer: 18 Mart”,başlığıylayayınladığımakalesindeÇanakkalezaferini“şanlı bir günün yıldönümü, Tarihin seyrini değişti-ren zafer: 18 Mart, Silahlar arasındaki nispetsiz farka rağmen Türkün imanı düşman donanmalarını yenmiş ve yıldırmıştı”40sözleriyleifadeetmiştir.AkşamGazetesiisezaferinyıldönümünü“Milli tarihimizde daima şerefli bir mevki işgal edecek olan o günde hayatlarını seve seve feda eden Türk kahramanlarının aziz hatırasını hürmetle anarız”41 başlığıyla gazete sayfasına taşımıştır.Aynı yıl Şehitlikleri İmarCemiyetiüyeleri her senemutatolduğuüzerekalabalıkbir ziyaretçi grubuylaÇanakkale’yegelmişlerdir.42 1935 yılında yapılamayan gezi programı bir yıl sonraya ertelenmiş,Temmuz1936tarihindeyapılmasıplanlananşehitlikgezisininiseMontröBoğazlarSözleşmesi’ninimzalanmasındandolayıdahaparlakgeçeceğiifadeedilerek,töreneÇanakkale’desavaşmışolangazilerindekatılacağıbelirtilmiştir.43

3.2. Devlet Erkânı ve Kuruluşların Çanakkale Savaş Alanlarına Yaptığı Ziyaretler

Çanakkalezaferininkutlanmasıdolayısıylaherseneşehitlikleredüzenlenenge-zileredevleterkânıileCumhuriyetHalkFırkasımilletvekilleridebüyükilgigöster-mişlerdir.Örneğin,15Ağustos1929tarihindeÇanakkaleŞehitlikleriniziyaretetmekisteyenkalabalıkbirgrupReşitPaşavapuruileÇanakkale’yedoğruyolaçıkmıştır.BugeziyekatılanlararasındaİstanbulmebusuveCumhuriyetHalkFırkasımüfetti-şiHakkıŞinasiPaşa,TevfikKamil,MaarifCemiyetitemsilcisiCevdetKerim,DiniMüesseselerMüdürüEsatBeygibibazıyöneticilerdeyeralıyordu.Vapurdaayrıcaşehirbandosuilesaztakımınınyanısıraresmibirdinitörenyapılmasıiçinde8hafızbulunuyordu.ZiyareteGelibolu’dan200,Çanakkale’den50kişininkatılımıylagrupdahadakalabalıklaşmıştır.44

KutlamaprogramlarınaKadınBirliklerideyoğunilgigöstermiş,1930yılındayapılantörenlereTürkkadınlarıadınakatılanTürkKadınlarBirliğiüyelerindenİf-fetHalimHanım,birkonuşmayapmıştır.45KadınlarBirliğininşehitlikziyaretlerinekatılımıilerleyenyıllardadadevametmiştir.Örneğin1931senesi30AğustosZaferBayramıkutlamaprogramıdâhilinde200’üaşkınkişiGülcemalVapuruileÇanakkale

39 Cumhuriyet,10Eylül1933,s.1,3.40 AbidinDaver,“TarihinSeyriniDeğiştirenZafer:18Mart”,Cumhuriyet,18Mart1934,s.1,3.41 Akşam,18Mart1934,s.2.42 Cumhuriyet,27Temmuz1934,s.2.43 Cumhuriyet,14Mayıs1936,s.3.44 Cumhuriyet,16Ağustos1929,s.1.Bkz.Ek4.45 Cumhuriyet,15Ağustos1930,s.2;Vakit,15Ağustos1930,s.1;17Ağustos1930,s.1,7.


184

Şehitlikleriniziyaretegitmiştir.MerasimdeCHFSinopmebusuCevdetKerimBey’inÇanakkaleSavaşları’nıanlatanayrıntılıkonuşmasınınardından,TürkKadınlarBir-liğiadınaİffetHanımbiröncekiseneolduğugibiyinekalabalığahitabenetkilibirkonuşmayapmıştır.46TürkKadınlarBirliği’ninyanısıraTürkTalebeBirliği,47BursaİdmanYurdu48 gençleri gibi pek çok grup daÇanakkale şehitleri için özel gezilertertipetmişlerdir.

1933yılındayapılanziyareteisealışılageldiğigibiHalkFırkasımilletvekillerin-denbirgrup,ŞükrüNailiPaşa,ŞehitlikleriİmarveTayyareCemiyetiüyeleriileka-labalıkbirziyaretçigrubukatılmış,kafilesahileçıkarakşehitlikleriziyaretetmiştir.49

Çanakkale savaş alanlarına ilmi heyetler de zaman zaman ziyaretler gerçek-leştirmiştir. Bu ziyaretlerde heyetlerMehmetçikAbidesi’ne kadar giderek, buradadaha önceden hazırlanan program dâhilinde merasim yapmışlardır. Örneğin TürkTarihKurumutarafından14Eylül1935tarihindeTrakyaUmumiMüfettişiGeneralKazımDirik refakatindeveAfet İnan’ınbaşkanlığındaKemalYeri,ConkbayırıveAnafartalar’abirziyaretgerçekleştirilmiştir.50

3.3. Halkevleri Tarafından Düzenlenen Çanakkale Savaşları ve Şehitleri Anma Programları

ÇanakkaleZaferisadeceÇanakkale’dedeğildiğerillerdedekutlanmış,bukut-lamalaraözellikleHalkevleriöncülüketmiştir.1932yılındaaçılanilk14Halkeviara-sındaolanÇanakkaleHalkevikuruluşununbirinciyılındanitibarenÇanakkaleZaferikutlamalarınıbizzatyönetmiş,bukapsamdagününanlamveöneminibelirtenkonuş-malarınyanısıraçeşitlitörenveetkinliklerlezaferincoşkulubirşekildekutlanmasınaöncülüketmiştir.51BuamaçlaçalışmalaryürütendiğerbirHalkevideBalıkesirHal-kevidir.9-12Ağustos1933tarihleriarasında“Çanakkale ve Gelibolu Harp sahaları-nı ve Şehitliklerini ziyaret gezintisi”ismiylebirgeziprogramıdüzenleyenBalıkesirHalkevi,ayrıntılıbirgezitalimatnamesiyayınlayarak,geziyeiştirakedeceklereprog-ramıduyurmuştur.52Benzerbirfaaliyet1934yılındaAdanaHalkevibünyesindeha-zırlanmışvegenişkatılımlıbirzaferkutlamasıyapılmıştır.531935yılında,ÇanakkaleşehitleriniziyaretetmeküzereKayseriHalkeviadınadüzenlenenprograma,üçüuçakfabrikası işçisi, üçü demiryolumemurları ve biri öğrenci olmak üzere yedi kişilik

46 Vakit,28Ağustos1931,s.1;Akşam,28Ağustos1931,s.1.47 Cumhuriyet,18Ağustos1935,s.2.48 Akşam,13Eylül1929,s.1,6.49 Cumhuriyet,8Eylül1933,s.2.50 BCA.,180.09.4.25,14Eylül1935;Cumhuriyet,14Eylül1935,s.3;Akşam,14Eylül1935,s.2;Kurun,

14Eylül1935,s.2.51 MuratKarataş,Çanakkale Halkevi (1932-1951),GrafikerYayınları,Ankara,2014,s.71-73.52 Çanakkale ve Gelibolu Harp Sahalarını ve Şehitliklerini Ziyaret Gezintisi Programı,BalıkesirHalkevi,

BalıkesirVilayetMatbaası, 9Ağustos1933.53 Vakit,23Mart1934,s.6.


185

birkafilekatılmıştır.Bugrup,Kayseri’denhareketedereköncetrenleİzmir’eulaş-mış,9Eylülbayramınıİzmir’dekutladıktansonradaBalıkesirüzerindenotomobilleÇanakkale’yegelmiştir.12-13Eylülgünübütünmuharebesahalarınıyayaolarakge-zengrup,ayrıcaMehmetÇavuşAnıtı’nıdaziyaretederekçelenkkoymuştur.54

BenzerşekildeİstanbulEminönüHalkevi,ÇanakkaleZaferikutlamalarınıherseneyaygınlaştırmayaçalışmışve1937yılında“Çanakkale Gecesi”düzenlemiştir.ButoplantıdaGazeteciAbidinDaverÇanakkaleSavaşı’nınsafhalarıhakkındabilgiverdiği,gibiharbekatılanlardahatıralarınıanlatmışlardır.55BeşiktaşHalkevinin1938Martayıprogramındaise18Mart1915anısınaEnverZiyaKaraltarafındanbirkonfe-ransverileceği,ayrıcaUlusal Kahramanpiyesininoynanacağıduyurulmuştur.56AynıtarihteEminönüHalkevideayrıbiranmaprogramıdüzenlemiştir.ProgramaAbidinDaverÇanakkale Zaferiisimlikonuşmasıylakatılmış,57SevimLevendveNakiTezelÇanakkaleşiirleriokurken,KemalEminiseÇanakkalehatıralarınıprogramagelen-lerlepaylaşmıştır.58

4. Çanakkale Savaşları’nı Anma Etkinlikleri Çerçevesinde Gelibolu Yarımadası’na Gelen Yabancı Ziyaretçiler (1923-1938)

ÇanakkaleSavaş alanları ve şehitliklerine ilgi gösteren sadeceTürk halkı veyöneticileriolmamış,Çanakkalecephesindeçokağırkayıplarverenİngiltere,Fransadışında,millibilincinuyanmasındaveulusalkimliklerininoluşmasındaÇanakkaleSavaşları’nın çok önemli bir yeri olanAvustralya veYeni Zelanda halkı ve yöne-ticileri de zaman zaman şehitliklere düzenledikleri ziyaretlerle, çeşitli merasimleryapmışlardır. İngiltere hükümeti 1918 yılında harp mezarlarını tescil etmek üzereMezarTescilBirimi’niÇanakkale’yegöndermişveheyet10Kasım1918tarihindeÇanakkale’yeulaşmıştır.MezarTescilBirimiÇanakkale’debulunanyabancımezar-ların bir bölümünü tespit ve tescil ettikten sonraKasım1919’da görevini İmpara-torlukHarpMezarlıkları Komisyonu’na devretmiştir. İngiliz veAvustralyalılardanoluşanİmparatorlukHarpMezarlıklarıKomisyonu,biryandansavaşyıllarındainşaedilenmezarlıklarıdüzenlerken,biryandandayenimezarlıkveanıtlarinşaetmiştir.59 Buinşaçalışmalarıdevamederkenaskervesivillerdenoluşanbirgrupmezarlıklarınbulunduğualanıziyaretetmekistemişvebudönemdebölgeyiişgalaltındatutanİn-

54 Cumhuriyet,29Eylül1935,s.4.55 Akşam,19Mart1937,s.5;Kurun,19Mart1937,s.3.56 Cumhuriyet,16Mart1938,s.2.57 Abidin Daver 9Ağustos 1938 tarihli Cumhuriyet Gazetesi’nde “Şanlı Bir Günün Tarihi” başlıklı

yazısında,AnafartalarveConkbayırızaferlerininbizzatAtatürktarafındankazanıldığınıvurgulamıştır.Cumhuriyet,18Mart1938,s.4.

58 Cumhuriyet,18Mart1938,s.4.59 AbdurrahmanBozkurt,“GeliboluYarımadası’ndaİtilafBlokunaAitHarpMezarlıklarınınİnşasıve

Statüsü”,Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi,C.28,S.84,Kasım2012.s.65-71.


186

gilizlerinonayıylailkbüyükziyaretçikafileside1920yılının24/25Nisangecesini“Anzak Günü”kabulederekbiranmatörenigerçekleştirmiştir.60

HemenaynıtarihlerdebenzerbirgirişimdeFransızlartarafındangerçekleşti-rilmiştir.1919yılındasavaşalanınagelenFransızveSenegalliişçiler,savaşzamanıyapılan 8 ayrımezarlığı bir araya toplayarakbir anıtmezar yapmışlardır. Fransız-larınGeliboluYarımadası içindeki tekmezarlığıolanbuanıtmezar1926ve1930yıllarıarasındarestoreedilmiş,1930Haziranındaiseresmiaçılışıyapılmıştır.AçılıştöreninekatılmakamacıylabaşvurudabulunanFransızMuharipleriCemiyeti,törene“fedakâr Türk ordusunun”dakatılmasınıistemiştir.AncakTürkordusununböylebirtörenekatılmasıemsalteşkiledebileceğiendişesiileteklifreddedilmiş,ayrıcaFransızheyetininÇanakkale’yegelişindeaskerigemikullanmaması istenerekheyeteyolcuvapurlarıtahsisedileceğibelirtilmiştir.61Fransızheyetibununüzerine8Haziran1930günüsaat18.00’deMarmaraveAdnanvapurlarıileİstanbul’danÇanakkale’yehare-ketetmiştir.HeyetinhareketiöncesindeFransızGeneralHenriJosephEtienneGou-raudgazetecilere“Memleketinizde çok takdir ettiğim mert Türkleri ve Türkiye’deki terakkiyatı görmeye geldim. Gördüğüm hüsnü kabulden çok memnunum” şeklindeaçıklama yapmıştır. Fransız heyeti taşıyan vapurlar 10Haziran 1930 sabaha karşıMortoKoyu’na ulaştığında, ÇanakkaleBelediyeBaşkanı ile Polismüdürü, heyetikarşılamaküzerehazırbulunmuştur.FransızAmiraliÉmilePaulAmableGuépratte,FransızGeneraliAlbertd’Amade,FransızyazarClaudeFarrère,MuhariplerCemi-yetiBaşkanı,İngilizAteşeMiliterive700Fransız,MortoKoyu’ndabuluşmuşlardır.FransızŞarkMuhariplerBaşkanı,“Türkler gibi kahraman bir milletle burada harp ettiğimiz için ne kadar iftihar etsek yeridir”sözleriyleTürkkahramanlığınıvurgula-yanbirkonuşmayapmıştır.FransızmezarlığındakitörendensonraGeneralGouraudbaşkalığındakiheyetAdnanVapuru ileBouvetzırhlısınınbattığıKaranlıkLiman’ahareket etmişveburadagerçekleştirilen törendedenize çelenkbırakılmıştır.HeyetdahasonraiseotomobillerleArıburnu’ndabulunanTürkmezarlığınagiderekburayadabirçelenkkoymuştur.HeyetikarşılayanErkan-ıHarpkaymakamıHalilZekiBeyabideyeçelenkkoyanGeneralGouraud’yagösterdiğiyüksekalakadandolayıteşek-küretmişveheyetÇanakkale’dekitörenlerinardındanİstanbul’ageridönmüştür.62

Çanakkale’deyapılananmaetkinliklerindenbirdiğeri iseAnzaklarıngerçek-leştirdiği törenlerdir.KumkaleveGeliboluYarımadası’nınmuhtelifnoktalarınaçı-karmaharekâtının25Nisan1915tarihindebaşlamasısebebiyleAvustralyaveYeniZelandalılarbugünü“Anzak Günü”olarakanmaktaveheryıl24/25NisangecesindeArıburnu’ndabulunanAnzaktörenalanında“Şafak Ayini”adıverilenbirtörendüzen-lemektedirler.Türktarafınındakatıldığıbutörenlerde,GeliboluYarımadasındayaşa-

60 Bozkurt,a.g.m.,s.91.61 General Henri Joseph Etienne Gouraud, 14 Mayıs-30 Haziran 1915 tarihleri arasında Gelibolu

yarımadasındagörevyapmıştır.BarışBorlat,”GeneralHenriGouraud,BirkoluvegönlüTürkiye’dekaldı...”,Çanakkale 1915,Yıl4,Sayı15,Mart2013,s.59.

62 Borlat,a.g.m.,s.60-61.


187

nanacıvekayıplarhatırlanırken,aynızamandadostluk,cesaret,şefkat,sadakatgibideğerlerinönplanaçıktığıeşsizmücadeleyâdedilmektevebuuğurdacanlarınıverenbütün ülke askerleri büyük bir saygı ile anılmaktadır. LozanBarışAntlaşması’nınimzalanmasından sonrabölgeyi ziyaret etmek isteyenlerinTürkiye’den izin almasıkuralıçerçevesinde63ilkziyaretçigrubu,25Mayıs1925tarihindeÇanakkale’yeulaş-mıştır.İngilizbandıralıolanvebirdireğindeYeniZelanda,diğerdireğindeTürkbay-rağıbulunanOrmondismindekivapur,kadınveerkeklerdenoluşan402kişilikseya-hatkafilesiileKilyelimanınagelmiştir.LonePinevediğermezarlıklarıziyaretedengrup,dahasonraConkbayırAbidesi’neulaşmışveabideninresmiaçılıştörenineka-tılmıştır.TörenYeniZelandaveAvustralyaTümenKomutanıGeneralSirAlexanderGodley,YeniZelanda’nınBritanyaYüksekKomiseriSir JamesAllen,Gelibolu’daYeniZelandaSüvariTugayıKomutanıTümgeneralSirAndrewRussellileGeliboluveÇanakkaleValileriMacitBeyveİsmailHakkıBey’inkatılımlarıylagerçekleştiril-miştir.TörensonundatoplantınıngerçekleşmesineimkânsağlayanTürkiyehükümetimemurlarına,ÇanakkaleveGeliboluvalilerineveabidenininşasınahizmetlerigeçenkomisyonazalarına teşekküredenmisafirler,çeşitliziyaretlerinardından28Mayıs1925tarihindebölgedenayrılmışlardır.64

1926yılındaİngilizDonanmaKomutanınınyapacağıziyaretiçindeLozanBa-rışAntlaşmasıhükümleriçerçevesindeTürkiyeCumhuriyetiDevleti’ndenözel izinalınmıştır.Bu iznegöreİngilizlerinziyaretçisayısı150kişi ilesınırlandırılmıştır.65 İngilizDonanmaKomutanıAmiral Piti ileDenizKuvvetleriYüzbaşısıBorbdel’inaileleriylekatıldıklarıgezide,ArıburnuveConkbayırıziyaretedilmiştir.66

Çanakkale1934yılındaiseAvustralyalıziyaretçileriağırlamıştır.25Nisan’daGeliboluyarımadasındayapılanbüyüktörenesadeceAvustralyalılardeğilTürkhal-kındandaonbinlercekişi iştiraketmiş,AtatürkdeAvustralyagazetelerineverdiğidemeçte, “Gelibolu yarımadasında yapılan ihraç hareketi ve muharebeler burada kanlarını dökenlerin kahramanlığını bütün dünyaya ispat etmiştir. Bu harbe iştirak eden milletler için bu savaşın sebep olduğu zayiat ne kadar içler acısıdır”67ifadelerinikullanmıştır.NitekimAtatürk’ünbukonudaçokhassasolduğunubelirtenİçişleriBa-kanıŞükrüKayaAtatürk’ünkendisinden,1934Trakyaolaylarınedeniylebubölgeyeyaptığı geziden sonraÇanakkale’ye de uğramasını istediğini ve şehitlikleri ziyaretederek,“Burada yatan aziz şehitlerimiz! Sizi hürmetle, saygı ile anıyoruz, diyeceksin. Mehmetçik Abidesi’nin başında, dilinin bütün talakatıyla konuşacaksın. Burada rahat ve huzur içinde yatınız, diyeceksin. Siz olmasaydınız, siz göğüslerinizi çelik kalelere siper etmeseydiniz, bu boğaz aşılır, İstanbul işgal edilir, vatan toprakları istilaya uğ-rardı. diyeceksin… Dünyaya hitap edercesine konuşacaksın. Orada, Çanakkale’de

63 Bozkurt,a.g.m.,s.91.64 BCA,30.10.0.0.101.654..5,21Haziran1925.BelgeiçinBkz.Ek5.65 BCA.,30.10.0.0.193.321.2,24Ağustos1925.66 BCA,030.10.200.366.5,22Ağustos1926.67 Cumhuriyet,30Nisan1934,s.1.


188

yalnız bizim şehitlerimizi değil, bu toprak üstünde kanlarını döken insanları da o kahraman muharipleri de hürmetle, saygıyla anacaksın”şeklindekonuşmasınıiste-diğini belirtmektedir. 11Temmuz1934 tarihindeÇanakkale’ye gelenŞükrüKaya,Atatürk’ünÇanakkale’dehayatınıkaybedenyabancıaskerleriçinkendisineverdiğişutarihinutkusöylemiştir:“Bu memleketin toprakları üzerinde kanlarını döken kah-ramanlar! Burada bir dost vatanın toprağındasınız. Huzur ve sükûn içinde uyuyunuz. Sizler, Mehmetçikle yan yana koyun koyunasınız. Uzak diyarlardan evlatlarını harbe gönderen analar! Gözyaşlarının dindiriniz. Evlatlarınız bizim bağrımızdadır. Huzur içindedirler ve huzur içinde rahat uyuyacaklardır. Onlar, bu toprakta canlarını ver-dikten sonra, artık bizim evlatlarımız olmuşlardır”.68

Avustralyalıeskimuhariplerinziyaretindenbiraysonrabudefadaİngilizmu-hariplerindenoluşan700kişilikbirseyyahkafilesiİngilizbandıralıbirgemiilesavaşalanlarınıziyaretegelmişlerdir.İngilizheyetini,ValiBey’inbaşkanlığındaBelediyereisvekiliilevilayethalkından10kişidenoluşanbirheyetkarşılamıştır.Aralarındagenerallerindebulunduğukafile,Kilyelimanındanhareketleharpmezarlıklarınızi-yaretetmiştir.69

Buziyaretlerilerleyenyıllardadadevametmiş,1935yılındasavaştaölenAvust-ralyalılarınyakınlarıÇanakkale’yegelerekmezarlıklarıgezmişlerveçelenkkoymuş-lardır.7010Mayıs1936tarihindearalarındaMareşalSirWilliamRiddellBirdwood71 veAmiralRogerJohnKeyes’in72debulunduğu400İngilizmuharip,Çanakkale’yegelereksavaşalanlarınıgezmişlerdir.73

Çanakkale’ninönemliziyaretçileriarasındaİngilterekralıVIII.Edwarddavar-dır.İngilterekralı,LondraBüyükelçiliğiaracılığıylaTürkiye’yiziyaretetmekistedi-

68 “Atatürk’ünBütünCihanaHitabenSöylenmesiniİstediğiNutuk”,Anlatan:ŞükrüKaya,Dünya Gaze-tesi,10Kasım1953, s.5;Uluğ İğdemir,Atatürk ve Anzaklar,TürkTarihKurumuYayını,Ankara,1978,s.5-6.

69 Cumhuriyet,1Mayıs1934,s.1.70 Ulus,2Mayıs1935,s.2.71 ÇanakkalesavaşlarısırasındaKabatepe-ArıburnubölgesineçıkarmayapanAvustralyaveYeniZelanda

Ordusu (ANZAK)komutanıolanMareşalBirdwood,buradakikara savaşlarınıyönetmiştir.Ayrıca,1915ve1916’daGeliboluyarımadasınınboşaltılmasındaÇanakkaleordusunakomutaetmiştir.Anzakkuvvetlerininkendisinebeslediklerigüven,batıcephesindeeldeedilenzaferinbaşlıcasebebiolarakadlandırılmışveBirdwood’a,“Anzaklar’ın Ruhu”(SoulofAnzac)unvanıverilmiştir.Kasım1938’de,Atatürk’üncenazetörenineİngilterehükümetininbaştemsilcisiolarakkatılanveayağıincindiğiiçintöreniHalkevibinasıbalkonundan izleyenBirdwood,Atatürk’ünnaaşını,birmiktar toprakgetirtipüzerinebasarak,TürktoprağıüzerindenselamlamışveböyleceÇanakkale’dekarşılaşmışolduğubirkahramanasonhürmetinidegöstermiştir.CemalettinTaşkıran,“ÇanakkaleSavaşları’ndakiTanınmışYabancıKomutanlar”,Çanakkale Muharebeleri’nin İdaresi Komutanlar ve Stratejiler,Editörler:Lok-manErdemir-KürşatSolak,ÇanakkaleValiliğiYayınları,Ankara,2015,s.28.

72 BirinciDünyaSavaşı’ndaBirleşikFiloKurmayBaşkanı.FigenAtabey,“İngilizSavaşKonseyi’ninÇanakkaleStratejisi”,Çanakkale Muharebeleri’nin İdaresi Komutanlar ve Stratejiler,Editörler:Lok-manErdemir-KürşatSolak,ÇanakkaleValiliğiYayınları,Ankara,2015s.55.

73 Ulus,11Mayıs1936,s.2;Cumhuriyet,11Mayıs1936,s.4.


189

ğinibildirmiş,ancak,İstanbul’agelmedenönceGeliboluYarımadası’ndakimezarveanıtlarıgörmeyiarzuladığınıbelirtmiştir.2Eylül1936tarihindeÇanakkale’yeulaşanVIII.Edwardveyanındakiheyetsavaşalanlarınıbüyükbirilgiilegezmiş,anıtlarınyanısırakendisiniselamlamayagelenyörehalkınadabüyükbiralakagöstermiştir.MustafaKemalAtatürk,ÇanakkalegezisiiçinVIII.Edward’aikiotomobiltahsiset-miş,ÇanakkaleBelediyesideSeddülbahir’dekiİngilizmezarlığınakonulmaküzere,kırmızıçiçeklerleoluşturulmuşbirzeminüzerinebeyazçiçeklerle“Eski Düşmanla-rın Kahraman Ölüleri”yazılıbüyükbirçelenkhazırlatmıştır. İngiltereKralınınbuziyaretidöneminbasınındadagenişyankıbulmuşveUlusGazetesi,KralınİngilizAbidesiönündeveOrgeneralFahreddinAltay ileberaberSeddülbahir’deçekilmişfotoğraflarınıyayınlamıştır.74

DiğertaraftanÇanakkalesavaşalanlarınasadecesavaşakatılanülkelerindeğil,buradagerçekleşenverilenmücadeleyiörnekalanülkelerdeilgigöstermiştir.Nitekim14Temmuz1936tarihindeÇanakkaleLimanınagelenMısırÜniversitesiprofesörle-riveöğrencilerini taşıyanvapurukarşılamaküzere,Başvekâletinemriyle,EmniyetMüdürüveBelediyebaşkanıgörevlendirilmiştir.MisafirlerlevapurdagörüşenheyetikiMısırprofesörününTürk-Mısırdostluğunugösterenbirkonuşmayaptıklarınıvekonuşmalarını“yaşasın Mustafa Kemal Atatürk, yaşasın hür ve müstakil Türkiye” ar-zularıylabitirdikleriniaktarmışlardır.TörençerçevesindedenizeçelenkbırakılmışvebiradetçelenkdeMehmetÇavuşanıtınakonulmasıdüşüncesiyleheyeteverilmiştir.DâhiliyeVekiliŞükrüKayadaBaşvekâletegönderdiğiyazıda;16Temmuz1936günüRomenDaçyavapuruileMehmetZekiOmaradınakayıtlıkolektifMısırpasaportuilegelen94yabancınınİstanbulÜniversitesi’ndemisafiredilerekgerekenkolaylığıngösterildiğinibelirtmiştir.75

Özelliklesavaşıntaraflarıolarakİngiltere,Fransa,AvustralyaileYeniZelandayöneticilerivehalkınınsavaşalanlarınıziyaretleriilerleyenyıllardadadevamedecek,AnzakGünüdolayısıyla24/25NisangecesiyapılanŞafakAyinipekçokyabancızi-yaretçiyiGeliboluYarımadası’naçekecektir.Milletlerinortakhafızasındaönemlibiryeriolanbusavaş,sonrasındadünyabarışınahizmetetmeanlayışınındatemelçıkışnoktasıhalinegelecektir.

Sonuç

Türk ordusu, Birinci Dünya Savaşı’nın önemli cephelerinden biri olanÇanakkale’deİngiltereveFransaordularınınyanısıraÇanakkale’yesavaşmakiçingetirilmiş,AvustralyaveYeniZelandalıaskerlerekarşıdabüyükbirmücadelever-miştir.ÇanakkaleSavaşları’ndaherikitarafdaağırkayıplarvermişveTürkordusu-nunzaferi,BirinciDünyaSavaşı’nınseyrinideğiştirmiştir.BirinciDünyaSavaşı’nın

74 Hikmet Özdemir, Atatürk ve İngiltere, “Bir Barışmanın Diplomatik Tarihi”, Atatürk AraştırmaMerkezi,Ankara,2004,s.103-128;MuratKarataş,“Çanakkale’denBirKralGeçmişti…”,Çanakkale 1915,Yıl1,Sayı1,Mart2008,s.50-56;Ulus,5Eylül1936,s.8.

75 BCA,30.10.200.367.10,29Temmuz1936.


190

akıbetini değiştirememekle birlikte Çanakkale Savaşları, Milli Mücadele’de Türkmilletine ilhamkaynağıolmuştur.Busebeple,ÇanakkaleZaferihafızalardansilin-mekyerinegiderekartanbirilgiyemazharolmuşvesavaştaşehitolanaskerleriçin1916’danitibarenanmatörenleridüzenlenmeyebaşlanmıştır.

1916-1938yıllarıarasında,ÇanakkaleSavaşları’nıanmavezaferikutlamaet-kinlikleri çoğunlukla resmi kurumlar, çeşitli cemiyetler ile sivil toplum kuruluşla-rının organizasyonunda, dönemin yöneticileri, milletvekilleri ve halkın katılımıylagerçekleştirilmiştir.Buetkinlikler,ÇanakkaleZaferininTürktoplumununhafızasındabıraktığıetkiningiderekgüçlenmesinesebepolmuştur.Cumhuriyetin ilkyıllarındaulusdevletininşasısürecindeulusunkökenlerihernekadaruzakgeçmiştearanmışveAnadolu’nunkadimzamanlardanberibirTürkyurduolduğuispatınagirişilmişisedeÇanakkaleSavaşlarıveMilliMücadelebutopraklardakiTürkhakimiyetinimeş-rulaştıranhadiselerolaraktesciledilmiştir.Busüreçtetarihbilincininoluşturulması,millibirlikveberaberliğinsağlanmasınoktasındaÇanakkaleSavaşları’nabüyükbirönematfedilmiştir.Bunda“Anafartalar Kahramanı”MustafaKemalAtatürk’ünaynızamandaCumhuriyetinkurucusuolmasınındapayıbüyüktür.NitekimÇanakkaleZa-feriulusalkimliğingüçlendirilmesindevekahramanlıkduygusununpekiştirilmesindegiderekbirsembolhalinegelmiştir.


191

KaynakçaArşivlerBaşbakanlıkCumhuriyetArşivi

Resmi YayınlarAkdeniz Boğazı Giriş ve Çıkışında Çanakkale Şehitleri Hakkında Yapılacak Askerî Merasime Dair Talimat,

T.C.BüyükErkânıharbiyeReisliğiIX.DenizŞubesi,DenizMatbaası,İstanbul,1932.Meclis-i Mebusan Zabıt CeridesiResmi GazeteTürkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi

Süreli YayınlarAkşamCumhuriyetDünyaHarpMecmuasıİkdamKurunMilliyetTaninTasvir-iEfkârUlusVakit

Araştırma EserlerAKINGÜÇ, Gürsel, Tarihi Süreç İçinde Çanakkale Muharebeleri ve Muharebe Alanları,Ajans 2023,

İstanbul,2010,“Atatürk’ünBütünCihanaHitabenSöylenmesiniİstediğiNutuk”,Anlatan:ŞükrüKaya,Dünya Gazetesi,

10Kasım1953.ATSIZ, Hüseyin Nihal, Çanakkale’ye Yürüyüş, Türkçülüğe Karşı Haçlı Seferleri, İrfan Yayımcılık,

İstanbul,2009.BORLAT,Barış,“GeneralHenriGouraud,BirkoluvegönlüTürkiye’dekaldı...”,Çanakkale 1915,Yıl4,

Sayı15,Mart2013,ss.57-61.BOZKURT,Abdurrahman, “GeliboluYarımadası’nda İtilafBlokunaAitHarpMezarlıklarının İnşasıve

Statüsü”,Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi,C.28,S.84,Kasım2012.ss.57-101.ÇAKIR, Ömer, “Birinci Dünya Harbi Sırasında Harbiye Nezareti’nce Başlatılan “Harp Edebiyatı”

KampanyasıveBuÇerçevede“İstanbulEdebiyatHeyeti”ninÇanakkaleCephesineGönderilmesi”,Yedinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri,GenelkurmayBasımevi,Ankara,2000,ss.273-286.

Çanakkale ve Gelibolu Harp Sahalarını ve Şehitliklerini Ziyaret Gezintisi Programı,BalıkesirHalkevi,BalıkesirVilayetMatbaası,9Ağustos1933.

DAVER,Abidin,“TarihinSeyriniDeğiştirenZafer:18Mart”,Cumhuriyet,18Mart1934.ESENKAYA,Ahmet, “ÇanakkaleSavaşlarıSürecindeTürkBasını”,ÇanakkaleOnsekizMartÜniversitesi,

Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, S.1,Çanakkale,2003,ss.36-63.


192

Harp Tarihi Gezileri-II (Çanakkale-Gelibolu), GenelkurmayAskeri Tarih ve Stratejik Etüt BaşkanlığıYayınları,Ankara2010.

İĞDEMİR,Uluğ,Atatürk ve Anzaklar,TürkTarihKurumuYayını,Ankara,1978.KARANCALI, Ünal, “Alman Kaptanlar Derneği, Osmanlı Sultanı’nı 18 Mart Zaferinden Sonra, Bir

TelgraflaKutlamışlardı...”,Çanakkale 1915,Yıl4,Sayı9,Ağustos2011,ss.18-21.KARATAŞ,Murat,“Çanakkale’denBirKralGeçmişti…”,Çanakkale 1915,Yıl1,Sayı1,Mart2008,s.

50-56.KARATAŞ,Murat,Çanakkale Halkevi (1932-1951),GrafikerYayınları,Ankara,2014.KOYUNCU, Aşkın-ÖzkanKeskin-CahideSınmazSönmez,Çanakkale Savaşları Bibliyografyası 1915-

2010,AtatürkAraştırmaMerkeziYayını,Ankara,2010.Mustafa Kemal’in Himayelerinde Şehitlikleri İmar Cemiyeti, Nasıl Kuruldu?, Nasıl Gelişti?, Cemiyetin

İlk Çalışmaları ve Karar Defteri,Derleyen:MithatAtabay,TürkŞehitlikleriİmarVakfıYayınları,İstanbul,2012.

ÖZDEMİR,Hikmet,Atatürk ve İngiltere, “Bir Barışmanın Diplomatik Tarihi”,AtatürkAraştırmaMerkeziYayını,Ankara,2004.

SAYILIR,Burhan, “18Mart 1915Deniz Savaşı’nda ŞehitOlanAskerleriAnmaAmacıylaYapılan İlkTörenveBuTörenin“ŞehitleriAnmaGünüOlarak”İlanEdilmesi”,Akademi Günlüğü Toplumsal Araştırmalar Dergisi,Cilt1,Sayı,1,Güz2005,ss.99-104.

SINMAZ SÖNMEZ, Cahide, “TürkTarihYazıcılığında Çanakkale Savaşları (1915-2010)”,Çanakkale Muharebeleri’nin İdaresi,Komutanlar ve Stratejiler, Editörler: Lokman Erdemir, Kürşat Solak,ÇanakkaleValiliğiYayınları,Ankara,2015,ss.275-281.

TAŞKIRAN, Cemalettin, “Çanakkale Savaşları’ndaki Tanınmış Yabancı Komutanlar”, Çanakkale Muharebeleri’nin İdaresi, Komutanlar ve Stratejiler, Editörler: Lokman Erdemir, Kürşat Solak,ÇanakkaleValiliğiYayınları,Ankara,2015,ss.21-33.


193

Ekler

Ek-1

Tasvir-iEfkarGazetesindeÇanakkaleSavaşları’naDairHarita29Nisan1915

Ek-2

HarpMecmuasıYıl:1Sayı:4Kanunusani1331.


194

Ek-3

ÇanakkaleBoğazGeçişindeYapılacakTöreneDairHarita

Ek-4

ÇanakkaleŞehitleriniZiyaret(Cumhuriyet,16Ağustos1929)


195

Ek-5

Gelibolu’dakiİngilizmezarlıklarınınziyaretçiadedi150’yigeçmemekşartıylaziyaretedilmesineizinverildiği

Çanakkale Savaşları’nı Anma ve Kutlama Etkinlikleri …...Çanakkale Savaşları’nı Anma ve Kutlama Etknlkler (1916-1938) 175 mutluluğu gazete sayfalarına yansıtmıştır.

Documents