Anadolu ve Bağdat Demiryolu Çerçevesinde Osmanlı-Alman Yakınlaşması [The Ottoman-German Convergence in the Cases of Anatolian and Baghdad Railway]

Ocak-Şubat 2000 Yıl 6 Sayı31 CiltFiyatı7.100.000Tt. ]SSN 1300-4174

Bu dergi Yeni Türhiye Medya Hizmetleri tarafından yayınlanmaktadır.

yerıi Türkiveıa-/

Ocak Şubat 2000Yıl 6 Sayı 31

Fiyatl 7.500.000.- TL2 Ayda Bir Yayünlanır

SabibiMurat Ocak

Genel Yayn YönetrneniGüler Eren

YaynKuruluLevent Akkoyurdu / Coşkun Can Aktan / Beşir Atalay / B. Zakir Avşar / Ali Birinci /

M. Naci Bostancı / ZtJhaJ Cafoğlu / Emin Çankçı / Şenol Demköz /Metin Eriş / Kezban Hatemi / Y. Ziya irbeç / 'tavuz Kır /

İsmail Köksal ,/ İlber Ortaylı / Lütfli Şehsuvaroğu /Mümtaz'er Türköne / Aytçkin Yılmaz

Danşma KuruluŞakir Akça / Nabi Avcı / KXzım Berzeg / Ahmet Rüşni Çelebi / D. Mehmet Doğan /

Burhan Erdem / iahsin Erdinç / Abdurrahman Eren / Hüseyin Ergün /AMullah Gül / Uluç Gükan / Yılmaz Kaıakoyunlu / Şaban Kanıaş /

Orhan Kavuncu / Ercüment Kııran / Enis Öksüz /Cihan Paçacı / D. Fikıi Sağ,laı / O|gay Sinanoğlu /

Orhan Türköz / Turan Yazgan

Yan İşleri MüdüiiMurat Ocak

Rekldrn Dağıtım ae Abone MüdüıüElnur Ağaoğlu

Dizgi ııe BaskıGökçen Teknik / Semih Ofset

Yayn KoduIssN-1300-4174

AdresAbdullah Cevdet Sokak 33/7 - Ça*aya (066aO) AnkaraTe|: (312) 442 62 42 - 440 15 76 Fıx: (312) 442 62 52

e-mail: [email protected]İweb:wwwyeniturkiye.com.tr

Abone ŞartlanYurtiçi: 6 Ayldr 25.000.000.-TL, 1 Ydlık 40.000.000.-TL

Yurtdşı: 1 Yıtllk 150 $ (300 DM)Kurum Aboneliği: 60.000.000.-TL

Derglmtzda larlnıonafı J/azıhnfı bı2tün sorumluluğu Jüazarlara 0iıtır.Kaytıah 4östefiıııefun arrrıü Jüapıl.dıraz.

II. Meşrutiyet ve Yıkılışa Doğru

Ali Btflncl Osmanlr İttihat ve Terakki Cemiyeü, Kuruluşu ve İlkNaarıınamesi / 269

Abrneı Türan Alkaa Oıdu-Siyaset İlişkisinin Tarihine Derkenar: 31 ManVakası ve Sonıç|an / 279

BaJ/ram Bayraktar II. Meşruüyet Dönemi'nde Subaylann Siyaset Yapmasına

Engel Oknak Amacıyla Yapılan Uygulama Hakkında BirDeğerlendirme / 290

Kemal Turan II. Abdülhamid Döneminden 1918'e Türk-Alman Askeıi Eğitimilhkilen / D7

H, BlJürotn SoJ, Anadolu ve Bağ&t Demiryolu Çerçevesinde Osmanlı-AlmanYakuılaşması / 309

Neuzat Cündoğ )(Dt Yüzyrl Sonundan )O( Yüzyıl Başlanna Ka&r ŞarkMeselesi Işığında Balkanla/da Siyasi Gelişmeler / 317

AIi Fuat Örenç Türk Hakimiyeünde Ege Ada|an Tarihi / 327

A. Nühbet Adr}Efu Doğu Sorununun Bir Aynası: Girit Sorunu / 337

Selabattln Önder 1913 Türk-Bulgar Mijbade|esi / 342

Ali Rafet Özkan Osmanllnın Düşüşü ve Hrisüyanlann Klyamet

Serıaryolan / 347

Sifran Auc, Birinci Dünya Savaşinda Cihad Nasıl İlnn Edildl? / 35O

StıleJrrnan Hntipoğlu Bifinci Dünya Savaşlrun Sonunda Ortadoğu'da İngiliz-Fransız Rekabeü / 354

Nasub Uslu Osmanlı Devleti Yıkılırken İngilizlerin Takrndıklan Tavtr / ü7Cemal Fedayi Hilafetin İlgası Sürecinde Son Aşamaı Mektup Hadisesi / 373

OSMANLI,DA TEŞKILAT

Osmarı]ı İdari Teşkilntı

Recep Ab§bah Divanı Hümnyün Teşkilntı / 383

İ. Metin Kunt Devlet, Padişah Kapısı ve Şehzade KapıIan / 393

Ayban Ceylan Bir Danrşma Kurumu Olarak Divanı Hümiyün, İslimda Şürnve Divanı Hümlyin'un "Şura Meclisi" Niteliği /400

ŞüMı Karatepe osmanlr'da Din-Devlet iıişikisi / 4ı8N4ai cayaıç osmanlr Devleü'nde Taşra TeşkilAtı (Taılzimat'a KAd^t> / 43o

Anadolu ve BağdatDemiryolu ÇerçevesindeOsmanlı-AlmanYakınlaşması

H. Bayram Soy'

I. Osmanlı-Alman Siyasi ve TicariMünasebetlerinin Gelişimi(1879 ve Sonrası)

Almanlann 1871 ylnda Plusya lidertiğiıdeFransızlan mağlup ederek 'Alman Birliği'ni §ağla-masndan sonra izlediği politika Ffanszlann kendi-lerinden intikam almalannı önlemek olmuştuı Buamaçla herhangi problem çıkması durumundaFransızlan yalnız buakma politikası izlediği gibi,muhtemeı biİ Fransız-Rus yakınlaşnıaslna da müm-kün olduğunca fıısat vermemeye çalışmıştıı Bu sFrada büyük devleder "Şaık Meselesi'' olafak adlan-dırılan osmanlı topraklan üzetindeki ihtiras ve çı-kaİları konu§unda mücadeıe etmekteydileı FakatBi§marck öndeİliğindeki Almanya, söz konusu çtkaı gtşmasını daha da aıevlenditmek ve mevcutdengeyi bozmamak amacıyla bu mücadeleye gir-mek taraftan değildi.(l)

Bu doğrutuda müttefikler sistemi kurmaya

çalışan Almanyz,O özellikle Ru§ya ve Awsturya'yıaynı ittifak içinde futamaFcağtnı anlayrıca kendi-sine her açıdan daha yakın olan Al,u§turya ile ifti-

fak tazelemiştiı işte bu taıihten itibaren, .doğu top-raklannr Pomeıanyal bir askeİin kemiğinden dahaaz değefli'o) gören Bismarck osmanh Devletihekarşı daha esnek bir poliika izlemeye başlam§-İı(4) }fulbuki Anadolu'nun Atmanya için bir hayatalanı olabileceğl düşüncesi ük olarak, Almanya'nınbirliğinin kurulmasuıdan dahi önce, Hale Üniveısi-!ğ§i ProfesörleIinden h]dat{ Ross fAIaf:fiıdart oft^yaaulnıışsa da uzun zlman iltıfat görmemiştir.(r)

Almanya'nln o§manıı'ya karşı kayıtsz pol!tikası 1888 yünda ıI. Mlhelm'in imparalor olma-sıyla değişmiştiı II. wilhelm Bi§marck'm den8elefibozmamak için dikkadice §ttfdüldüğü Politikayüfazla ihtiyadı bulduğundan bundan vazgeçerek sa-nayileşmesini tamamlamış bir devlet olarak emper-

1zlist anıaçlarla "weıwlttıh'' olarak özetlenen ya-ydmact politika izlemeye başlam§tır.(O Aürıca Rus-ya? 8ücendirmemek için osmanll Devleü'ne kar-

şı ihtiladı davranma politikasından da vazgeçilmiş-İı Alrİıanlaı hem Ruslaıa hem de slav ülkelerinedenge olmasl açısndan giiçlü bir osmanlı Devletiazularken, bu politikası Rusya, İngiltere ve Fran-§a'nm politika§ıyla çelişiyordu. ingiltere ve Rusyaİranl paylaşıklan gibi daha §onra Fransa'nın katdı-mlyla I. Dijnya Savaşı sırasırıda yapt*lan gizti an-laşmalafla Osmanlı Devleti'ni de paylaşağaklafdı.Bu dönemde İngilteıe, Ba§ra Köffezi'ni güvenliğealarak Hindistan1 korumak istiyordu, Rusya'nnAnadolu'da geleneksel emelleri vardı, Fran§a i§esuriye ile yetinmişti.o)

"§reltpolitik' §iyasetini izlemeye başıayan II.

Vilheln]'in o§manlı Devle ti ile ilişkilerini gelişti!-mesinde şunlar etlrili olmuşfuİ: ''1. Osmanlı toprak-lan A.lnıan ihraç sanayi ünınleri için geniş bir pazar() Haceıı4x ÜnıüElsıı6ü MAbwı 1|atınıı6l Aüşllmıa G6r tt t.

309

(1) E. zya_rİanl, oİ,,raıh Tarlhl,\4Jl, Al*rrı, TTK Yay.. ı995.s.l67-r68 xx yüzyll sonlannda osmanlı loPnk bütünlüğü-nü }*ınz}e yönelik 'Şafk M€s.lcsl'n. ono von Blsm.rc}'uıkaytsü k lmasl, osmınlt loPnklan tl2€rlndc h.k iddia €trn€-m€si. Ir.

^bdülhamid'in AlEnya'ya }onelmesind. ön..rıli et_

k.nlerd€ndİ. Yall.ız Öz8üldür, Tılrh Aılrıan lıLrkle,1, 1923-ı9l' Ankrra. cen.lklrmay Bşk. Yay.. 193, s, 7i Alan PaI-mei üırğrltl lnpmıo,tuEu. Blf Çokarnn yenü Tadhı,tgAn-bul, Ycni Yüzyıl Tarih Dizisi, ı995, s. 26s.

(2) Bu konuda .}aıntılı bilgi içln b}z. F.hir H. Arrrıoğlu, srJr§7'4rlb, 17E9I96o, Ankzr., ,dÜ. si}asa! Bil8[€f Fak, i.y.,1973, 3.784-212.

o) sıenograPhis€h. Bcrichle, lg16, s. '845,dcn

neklcdcn J. B.vblf, 71re Diplornaıt HLrror! or ıbe Bagdad Ralhaad Na!)roİ4 The o(iagon Book,l973, s. 7.

(4) Mufar Özyi]ksel, ülrıaıl, Aln aı ll§hıledntn G:ettşlm süre-cınde Afiadolü ıe wda' Den lialıon, ınanbul, AJb1 Yay.,1988, 3. 34.

€) K.n|, s.ı70.(6) ö28üldüİ, s, 8,o) vblf, s, 5657.

şEE,i)

E

niteliğindeydi; 2. Anadolu, bir yandan Alman do-

kuııa sanayiinin en öne!ıJi hanıııraddesi olan pa-

muğa, diğer yandan glda maddelerine ve tahıla

olan ihtiyaclnı karşııayacak kapa§itedeydi; 3, İnrpa-

ratorluk toprak]annın bahı kfom, kurşun ve petrol

8ibi n]aden yataklan Alman endı,i§tfisinin ihtiyaçla-

nİıı karşda}acak kaPasitedeydi; 4. stratejik bir ko-

numda olan o§manlü topfaklan ile Almanya aİasın-

da karayolu bağlantısı kurulmasıyla, hem İngilte-

re'nin deniz abluka§ı ortadan kaldınlıyor, henı de

Almanya'nn Rusya ve İngilz sönıürgelerini kolay-

ca,!,utnaslnl sağhyordu; 5. Türkiye'ye göndefilen

Alnıan askeri uzmanlan sayesinde Alüı]an sanayici-

leri, deniryolları ve §ilah bağlanttlanna dayanarak,

Türkiye'deki öneıı]li noktaları deneİın altında bu-

lundurabilirlerdi; 6. Zayıf ve yıkılmaka olan bir iüı]-

paraıoıluk konumunda olan Osmanlı İıırparatorlu-

ğu, AJman yardmr ve etkisi §ayesinde kı§a §ürede

ele geçi lebilirdi."(8)

Bu sırada Osmanlı Devleti i§e 1877-78 os-tanlr-Rı,.s SauLŞtnda kaybetmenin verdiği nıaddi

ve manevi kayıpları telafi etme §ıktnt§ı içindeydi.

Daha önce dlş politikada osmanll Devleti'nin da-

yanağı olan ingiltere'nin 1878 Berlin Konferan-310 slr,da aakındtğı Osnıanll aleyhtarı tavu ve bunun

akabinde Kıbnsl anlaşmaya göre geçici olarak iş-

8al etrnesi osmanlı Devleti'ni dış siyasette yalnız

brakıığl 8ibi, 1881 yılında kululan Du},ı.ın-u Umu-

miye ile de Osmanlı ekonomik kayrıaklaıı tanıa-

men alacakh dış ülkeler ve bankerlerin kontroIüne

blÜtıımştı. Aynca lI. AHülhamid, 1877-78 o§-manlı-Rus savaşlnü ileri sürerek meşruti idareyi ve

anayasayı geçici olafak rafa kaldırnıış ve mutlakiyetçi reiime yeniden dönmüştiir.(9)

Bu ortamda It, AMülhamid'in büyük dev-

ledere kaışı lriç güveni kalnıanııştı. İngilizler hak-

kındaki düşünceleri şöyle idi: "ingilizlef, bütün

Müslümanların hanıisi rolünü takındıklan ve elle-

rindeki topraklarda pek çok Müslünıan bulunduğu

için, osmanlı hanedanrnı ve halifelerini §evtnezleıbize karşı ıakındıklafı taı,ırlaİıfida kendi ınenfaatle-

rinden başka bir şey düşünmezleı(lo) Rusya ile iyiilişkileİe sahiP olnıamlzın kuzeydeki uzun Rus sı-

nıİlarümızrn enıniyet altırıda olınası anlamına geli-

yordu ki, Abdülhanlid sürekli Ruslafl kışkırııranıa-

nın ve aleyl]inizde kamr verıııeye zorlayacak tavır-

laıdan kaçınnıanın gerekliliğini vurgulanıışü,.(ll)

Osııranlı Devleti'nin Alıııanya'dan ordusunu

eğitırıek aınacıyla subay talep etnıesi de bu döne-

lıre rasılaıraktadır. Alnranya'ya tahsi] ve staj için su-

Mylar gönderilııriş, karşıIığnda ise o§nlanlı ordu-

lannl eğitrııek ve düzene koyııak için çeşidi heyet-

ler gelmiştir, Gelen heyetleı arastnda en öneınlile-

rinden biıi de uorı deı Goltz1883-1895) ve berab€-

rindeki grupfuı(I2)

Ashnda bu dönenrde osnıanlı-Alıııan yakın-

laşması lıala Rusya'yl gücendirıııeıIe politikasına

dayanıyordu ve Al!ı]anya, Rusya ile ilişkilerini ze-

deleyecek olan bif Türk ittifakü isten]iyordu. Hatta

Altııan Genelkunııayl'nda osırıanlı ordusuna ve or-

du bünye§inde 1zpılan refoınılara itibar edilnıedi-

ğine dair enıarelef dah' vardı,(]3) Rusya'yı kıııııa-ıııak için osn)anlı Devleti ile yakınlaşına isıennıi-

yordu aıııa genel kanaat Osnıanl ardan çok kıy-medi askeri ve ticari in]tiyazlaİ alnabileceği idi. Ay-

rıca Aln]anya'nın Fransız-Rus inifakünda Osnanlıla-ra ihtiyacl olabilirdi.

Bu siyasi oftaıııda Alnıanlann ekononıik ge-

lişini de 8öz kamaşİrıcı oln,ıuştur. A.lınanya, xx.yüzyılın sonlanna doğru hlra orta AwuPa'nln atöl-

yesi haline gelıı,üiş ve ürenikleri için pazara, üreünr

için hammaddeye ve işçisini besleyecegi gıdaya ilı-ti}?ç duyuyoldu. 1880'lerde koloniyal bi-r inıpara-

rorluk kurnıuş ve 1890'larda Alnıan yatflmlaIı latinArnerika, ABD, Afrika, Asya ve Anadolu'ya yayül-

ınıştl. Aln]anya'nın Türkiye ile olan ticareti de göz-

le görünür şekilde ann]a}? başlam§rır.(la)

xx. yüzyll sonunda bazı Alııan şirketleriOsn]anlı Devleıi'nde yaıırına teşebbüs etmiştir. Fa-

kat, ıııadencilik ve ulaştırıııa alanında vaıolan iıı,ı-

kanlar zaten ingiliz ve Fransüz şirkederi uıafindanpaylaştlo]ıştı. Almanların bunlardan artakalan in]-

kanlan değerlendim]eleri gerekiyo.du. Anadolu ve(8) tothar Raüman,'Alman EmP€ryaıizminin Türkiye yc Gİrişi",

!a

5F2

isıaobul, 1982, s. 7r'den nakıedcn Öz8üldür, ,. 9.

<9> Ae,e ., s.6,(ı0) samih Nifiz Tan$, rr'rlaborr, 7ird, ısİanbul, Gü. Kiğbc-

vi, rr0, s. 9.(ıı) /a.e., s.ıo,(t2) Kaİa|.3.u4.(13) o,nanİ b iHenni eğİ€n von der Golğ diyor ki: '^.lman,

F'daki 8encl kanaat ^bdülhamid'in

ordusunu modcmleşrir-mek islediğidiı Htlbuki bu doğfu değndia o Almınlan, na,stl Abdülaziz'in kendini eğlendirmesi için nasıI i.slanlarl,kaplan]aı ve ümsahlan vardry§a, eğ]enm€k için §ağıİdı. Bi.zaman .ğeodikıen sonİa kenan bfaklla.aklı. valde.s€€,Derrh!üldigheiıe\ l, s. 232'den nıldeden volf, s.10.

(14) Alman}a'ntn osmanl, D.vled'nc ihncatl r880'd€ 5 milyonmark, 1893'dc 40 milyon Mfk, ı910'de 230 mil}on mafkaulaşmışüı Almanya r866'da ostnanh'ya yaPılin iüalıtğ lr,s|rad.yken ı910'da 2. slriyı yükselmiştir, lvoıi s, &9.

özellikle MezoPotarnya nın zen8inlikleri Alıı]anla-rın il8isini çekırıekteydi. Ancak buraya kadat ıza-nabilnrek için tenel bf yatrnnıın yapdnrasü gereki-yordu. İşte enadolu-Bağdat-Basla denıiryolu proje_si böylece taıih §ahnesine gknııştır.(15)

II. Anadolu'daki İlk Dem§olları

A. İngilizl-erin İlk Projetei

Anadolu'daki ilk denıiryolu 18561866 yılla-n arasında bif ingiliz şirketi tarafindan inşa edilıniş-tİ. ilk denıiryolu inşa nkIini ise 183o'lu yllarda y!ne biİ in8iliz o|an Frarıcis cbesnqy onz.ya atmıştr.Böyle bir demiryolunun inşaatınm e§a§ fikri bu dö-nenıde, ingilizlerin Hindistan'a ücaıi mallann ulaşı-mıntn Ünıit Bumu'ndan yapılmasınr pahalı bulma-slyla, alternatif yolların afaştıfllmasl sonucu doğur-nuştur. Bu arn^çIa ofi^ya atılan bif diğer proje dePaııe adlı tır ingiliz'in Calais'den başlayıp İstanbulve Basra üzerinden Hindistzn'a ulaşılnıası Projesiolmuştu. Fakat bu proje o 8ün için uygulanmasıimkan§z bir pİojeydi. che§ney'in projesi ise Fıratve Dicle nehirlerinin taşımacıhk ve ulaşrı.ıa elvefiş-li olmasınm anlaşıln]a§ından sonIa önemini yitirmişgibi gönınse de Chesney, 1857 yılında osnıanlıDeyleti'nden Frat vadisinde bir demiryolu ağı inşaetrı,ıek üzefe intiyaz aldlysa da gerek osünanlıDevleti'nin verdiği garanünin yetersiz oluşu, geİek-se ingiliz hüktimet ve özel seİınayesinin kendisinide§teklememe§i sonucu projesini hayata geçirıneimkanı bulanıamıştıı(l6)

B. İzınir-Aydın ııe İzmir-KasabaDemiryollan

İngilizler, İzmir-Aydm demiıyolunu döşe-melefini Hindi§tan yolunu kısaltma gerekçesine da-yandırsalaı da, bu inşadaki esas anıaç bölgeninhammadde kaynağı ve değerlendirilecek manıulı]ıadde potanŞiyeline sahip olması idi. zaten bub'olgeye denıiryolu döşenmesinden önce de, özel-likle İzmir'de, oldukça fazla in8iliz şirketi faaliyetgö§tefmekteydi. Eylül 1856'da Anadolu'nun en es-ki ve en önen i demiryolu olan İzııir-Ayduı hatıİngilizlere ihale edilmiş ve 1866'da ramamlanmıştır.Uzunluğu 270 knı.'dir. izn,ıir-Kasaba hattı i§e Fran-

§zlara aittif ve 16;8 k!ı].'dir.(17) Bu deıııiryollarınıninşaaundaki hedef ve gaye de bölgedeki ı.]ıuhten]el

karışıkhklara (Runı, Yahudi, Eıneni aop]uluklannnyannda, Zey6ek, Yönik ve Çelkez çeteleri ,5ık sıkproblen,ı çıkmasına sebep oluyorlardı) anında mü-dahale edebilmek ve bölgenin refahmr art[arakekonomiyi canlaidu,makt!.(18)

III. Anadolu Demiryolu İmıyazlarıII. AMülhanıid döneminde demiryolu inşa-

atında §raı edilmesi ve hız verilııe§inin iki öneıılisebebi vardı. Bunlardan ilki osmanlı hiikümedninn,ıerkezileştirüı]e politika§l, diğeri ise demiryollansayesinde kolay a§ker §evkiyatnın yap,labilnesiyleetkili bir saı,ıırırüıa si§teminin oluşfu.rul_rnak .isten_

ıııesiydi.(l9) Aynca 1897 OsmanltY,ıınan savaşindaözellikle asker sevkiyaundaki öneııinin anlaşılma-sı üzerine demiryolu ağının genişletilmesi çal§ma-lanna hız veriln,ıiştiı(20) Aslnda ilk defa planlarınıAHülaziz'e takdim ederek Haydarpaşa'dan Bağ-dat'a bir deiniryolu hattınn inşaatı konusunda tek-lif veren ve bunun 91 km.'sioin tamanılanma§ınlsağlayan Avı]§turrzlı mühendis witbelnn Presse\Ql>

II. AMülhamid'i de böyle biı demiryolunun bölge-deki elzletleri başkente baglayacağı gibi §ultannotorite§ini de arİracağl konu§unda ikna etmiştir.(2D(l» llber onzyl|, ihl.rıcı AMlilba,riı Dörcrırirıde oşııaırt, lırrp-

raıonııırıda Alır4rı NlıIuzu, Ankarr, A.Ü. siy.sıl Biı8ilcrFak. Yay., 1981, s, 73.

(16) Öz8üIdüa s. 7_9.(r7) E. lvlğd Ea.ıe, Tlıfh.r,'Ibe G.@ı IbılE s, aü ıbe Bagdad

RaıIüMr, A Sıüdy ın larİüertad6D, N€w Ydk, The Mı.millançDnP.,|92j, s. 2r3o.

08) Özyükel, 5. 912.(ı9) ıwoll s. r2. Ayncı demiryollannın 8eçfiği b.jl8elerd€ halkD

reiJh seviyesinin sürade yükel«eği,e, zi aı unjnlerininkolaycı ve ucız: l4llnarak mem]ekelin bazt böl8€leİiodesür.neke olan hıyat pahalıl|ğının hafifl€tilcceğine v€ göç-menleri. (18z_78 osİrEnlı_RDs hiöinden dolav, Balk nlave lüIkasla.dan 8elen 8oçmen]er) dah. fa}tah ;hbilecekle.ri ye.le.e yeİleşıirilmeleline imkan sağlan|lacaktı, rüİ.l, 5.

(2o) cre8or schiju8en, hrümü.lır'.,Lİ uRd Cteichge fubı, De-llıscbland bglolıd ınd die orl\aflıaliscbe hage, !871-1941,München, R. oıdenbolr8 v€rlas, 1984, s. 12q Dmald Qu-ü^en, osn a|* IxL,leıi'ıde ALr1,.İ,d ilıııİadi y.yhmı ıe Dte-§, 1881- ı9(B, AnkA.a, Y\Jn Yay., |96/, s. @.

(2l) Midhaı Paşa Ba6deı vilisi iken Bağdal.ıiazmiye ı6l,lda 12km,'lik bir lnmv.y hağ| döşeımiştif. Midhat Paşa isı]n-bul'ün Bağdaaa kada. demiryolu ha , döşennıesini sawn-muştuf- Bu hattın }aP abiliıliğiini inc€lemek a.nacüyla18-/1'de ç,kan bt hade ile lslanbiul-Bağdat afasmdaki hatiçin proie haz|r]lğı başlalllm§ılr Bu amaçla |872'd€ Tirollerve riuzey lklya'daki hadann &rşenmesiyle ıanman AGruFyal| mühendi, vilhelm Presrel çağıınm§tt. Bu dön€mde2000 kJ.n.'nin üzerinde bir demiryolu dö§enmesi sö2 konusuo]unca bu inşaa!ı osmanlı maliyesi kaldıEmayıcağ,ndan işyabancı selmayeye bığkllmştır on.y]l,5 75.

(22) vblı s. 12.

311

t8

=F2

372

Bu dönemde osm^^\ Devlet].'oe Mauset

t\ifeklerini pazarlayan ve sfuttgart menşe|i vürteffi-

hrgtscbe ueretnsba,?ldn elemant olan Dr, AlfredKaulla osman\ Dcvleti'nde demiryolu inşaatına da

ilgi göstermiştiı. YaPıtan değerlendirme çalışnıala-nndan sonra Deutscbe Banltn mrjdijrij Dr, George

uon Sleme?Ls i|e işbirtiği ı.aParak İzmit-Ankara hat-

tında derniryolu inşaaü ıçin imtiyaz talebinde bu-

lunmuşlardf. Bu konuda yapılan fizibilite çal§ma-lan sonunda 24 Eylül 1888'de ç|l<a^ bi lrade i|e

Deutsche Bank'a, Haydarpaşa-İzmit arasındaki de-

miryolu mülkiyeti satıldığı gibi (4 Ekim 1888), İz-

mit-Ankaİa arasında da demiryolu inşa yetki§i ve-

rilmiştir. Bu hafln inşaatı İzmit, Erfuğrul (Bilecik),

Küt2hya ve Ankara öşürleriyle 8aranti altına alın-

mıştıı I«n. garanti§i olarak 15.000 frank tesPit edil,

miştiıo3) Böylece bu imtiyazla Alman senııayesi ilkolarak osmanll Devleti'ne giİmiştir. Fakat şu nokta

göz aldı edilnemelidi! ki, bu imtiyaz Alman dışiş-

leri Ve}a hükümetinin değil, Alman kapitzlisderinin

gayrederiyle elde edilmiştii(2{) Bu projede diğeİ

teklif sahipleri Be|çlkal\ NAgelmacher ve İngiliz

Staniİonb idi, Fakat, AMülhamid'in zaten ingilizle-

re güveni yokfu, Belçikaldan ise Franstlann maşa-

sı olarak göıüyordu.Q5)

İmtiyaan almmasında sonra, daha önce hiç-

bir Atman demiryolu şirketinin Anadolu'da demiı,

yolu inşa t€criibe§i olmadığırıdan Frankfuİt menşe-

|i Nman Holzeffian Şilneri ile bu konuda tec!übe-

si olan Kont vitalİ^in Franslz firması §öz konusu

demiryolunu inşa etınek için birleşerek Societe du

Cbefiin de Fer d'arıatolto (Anadol\] Demiryolu Şir-

keti) adında bir şirket kurmuşlardır,(26)

İzmit-Ankara hattının hızlı bir şekilde ta-

mamlanmasıyla bundan çok memnun kalan II. Ab.

dülhamid(D 15 Şubat 1893 yl,ında 444 kn].'lik Es-

kişehir-Konya hattınl da yine a}.nı şirkete ihale

edilmıştif. Bu hatln kn]. garantisi de 15.000 frank

olarak beliılenmÇtir ve bu miktarn ödenmesi Du-

}ı.ın-u Umumiye'nin gözetimi altna alımıştır.(28) Bu

haün ihale ediımesine en büyük tepki istanbul'da-

ki İngiiiz elçisinden gelrniştir. Çünkü bu hat İzmif'e

çatlşan iki İngiliz hattlnln hinterlandnl oluşruruyor-

du. Bu üi hattııı da alınmasıyla Anadolu Demiryo-

lu Şirketi o§manll Devleti'nin A§ya toprakları-rıda

en önenrli imtiyaz sahibi denıiryolu şiİketi konu-

muna 8elmiştir. Almanlaıa veıilen imtiyaz karşılı-

ğlnda Fransızlara da mevcut İzmir-Ka§aba hattınl

Afyonkarahisar'a kadar ızatma, suriye'de de Şam-

Humus-Halep hanını inşa imüyazl ve!iln,ıiştir,@)

Eskişehir-Konya hattı 444 krn. ray döşene-

rek 1896'da bitirilmiş, fakat bankerleİ (Deut§che

Bank) dur8unlaşan, hatta 1893'ten itibaren kize gi-

fen dünya ve Osmanlı pala piya§alan netlik kazan-

madan daha iıeİi projelere gifişmemişleldif. Hatta

müteşebbisleİ bu darboğazın atlatdması için os-

manlı ve A,lman hükümederinin inisiyatifı ele alma-

sını beklemişleıdir.(30) Bu k z §onrasında şiİket yet,

kililerinin inşaata yabancl sermayef dahil edip

ğdemeyecekleri konusundaki §orulanna 4 Mayı§

1899'da Dışişleri Bakanı Bülow'dan Marschall'a

Fransız veya Belçika sermayesinin Alman teşebbü-

sünde kullanılmasınn biİ ınahzuru olmadığna da-

ir cevap gelmiştir.Gl)

Osmanlı topraklannda demiryolu inşa imti-

yazlannın peş peşe alınnıasıyla Alman taciıler de

Osnıanlı Devleti'nde yatlrım yapmak için teşebbü-

se geçm§lerdiı Bir gıup t{amburglu müteşebbis

Deutscbe Ieuante Liırr?yi kuİmuşlardf. Bu şirket,

Hambufg, Bremen ve Antwerp'den İstanbul'a de-

nizyoluyla taşımacılık yapmaya başlamlştıı. Bu dö-

nemden itibaren ticaret hacminde de muazzam bir

art§ 8önilmüştiıı 1888'de Almanya'nn osmanll

Devleti'ne ihİacatr 1]..7oo.ooo Mark iken 1893'de

(Aıkan hatt umamlandğında) 40.900.000 Mark'a

çıkmışu (% 350 artış). Aynı dönemde, Osnıanlı

Devleü'nin Almanya'ya ihracatı i§e 2,300.000 Mark-

tan 16,500.00 Mark'a çıknlştlİ (% 70o aft§),o2)

IV. Bağdat Demiryolu İmtiyazlıarı

izmit-Ankala ve EskişehiI-Konya hadarının

bu denli hızlı bitmesi ve Alnıanlann taahhüderini

akşamıaksızın yefine getirmeleIi ll. AMülhamid'lE l",l., s;-İ6;}ı,,

".sr_(2o volf, s. 14.(25) onaylı, s. 82.(2o Eade. s. 32t voll s.ı4.(21> 2 H^ziİan :€go'd^ 40 km.'ıik lzmit-Mapazan hatb işl€tmey.

açılm§nı oğk ı893'de ise 485 km ray döşenerck Ankaİa'yaulaş m§tı. ortaylt, s, 83.

(28) Eadc, s.

'6, Av.uPal, rc.mayedaflar uygulayacıkıan Projeleİ

için s€rekll güvenccyi Du}un-u umumiy€ ile sağlamışl.rdf.Du}un{ Umumiy. karşılık gösterilen 8elirleri düzgtin ve ,t-kin bir biçimd€ toplayabiı...kti. onaylı, s, 76,

(29) ona},lı, s. 83,G0) onaylı, s-ı8.oD G. P. 14/|I, 3986'dzn nald€den schöllgen, s.ı22,

G2) E..l., s. 36. Bi. başka istatistiğe 8öre de 1a97'de Alman-ya'dan yaptlın ithal.t tüm tthalatın % 6'5ı ik€n, 19ıO'da% 2l'€ ytikselmiştir. Aradaki kaytp lngiltere v€ Fansa'nınkaybt ollnuştur.

e

mernnun eniği 8ibi hanın Bağdat'a kadar uzaulma-sl arzu ve ümidini de artırmıştır, Bunun üzerinehattın Bağdat'a kadar uzatılmaslnı, Almanya'nın ts-

bnbul Büyükclçisi aa rofl Marschalı uolı Bierb6te-

'rı'a iletmesi üzerine Bieberstein da projef, AJıado-

lu Demiryolu Şirketi yönetici§i Dr, zander ile 8ö-rüşmüştiiıO3) Zander ise, Deutsche Bank'ın ekono-mik olarak syle bil projenin üstesinden geleme-yeceğini düşündüğü için,64) bu projeye Fransız veİn8iliz semıaye§inin de dahil edilme§ini istiyordu.Böylece hem hanln inşaatında ortaya çıkabileceksiyasi açnıazlar aşılabilecek, henı de demiryolununtahvilleri dalıa geniş pazar bulabilnıe inrkanına sa-

hip olabüecckti. II. \yilhelm ise Anadolu ve orta-dofu'ya banşçıl yollaıla girilmesini yani Anadoludemiryolunun Bağdat'a kadar uzatılnıasına ilgi du-

Pyordu. Çünkü bu proje onun dünya siyasetineu}uyordu.(J')

25 Kaslm 1899'd^ Konya-Bağdat-Ba§ra hat-

trnın inşaatı Heyet-i vükeh arafından kabul edil-mesine fağn,ıen onaya çıkan inşaat zorluğu, ktı,ı.

8aİantisinin tenrini 8ibi problen,ıler dolaysıyla Na-

fia Naarı zihni Paşa'nın hazırladığı kesin iıııtiyazanlaşması padişah taraftndan 16 ocak 1902'de im-zalann,ııştııOo Alman Dtşişleri Bakanı Baron scho-en, Bağdat demiryolu anlaşma§ünın Alnıanya veosmanlı Devleü arasında bir anlaşma değil, os-manlı hükiimeti ile Anadolu Den,ıiryolu Şirketi ara_

sında biı mukavele olduğunu wrgulaınüştır.(37)

Konya-Bağdat-Ba§ra hattırun geçeceği noktalar

şöyleydi: I(araman, Eİeğli, Kardeş-Beli, Adana, Ha-midiye, o§maniye, Bahçe, Kazanali, Kilis, Tel-Ha-beş, Harran, Ras el-Ayn, Helil Nusaybin, Avniyat,Mardin, Mu§ul, Tikrit, sadice, Bağdad, Kerbela, Ne-cef, Zübelr ve Basra. Tali yollar da; Tel-Habeş'tenHalep'e (Hicaz hattı), Hanan'dan U!fa'ya, sadi-ce'den Hanikin'e ve Zübeyr'den Kuveyt'e.G8)

İmtiyazn elde edilmesinden sonra bu inşa-

atı gerçekleştirmek üzere 5 Mafi 1903'de 15 nrilyonfrank sernıayeli "Bağdat Demiryolu Şiıketi" kurul-muşfur, Yeni şirketin 0/o 10 hissesi Anadolu Demir-yolu Şirketi'ne aini ve genel müdürü de D,ı NarlHeıİİericb idi. Şirkete demiryolu inşaatının yanında,

ny hartınn her iki tarafından da yirıı,ıişer km,'lika|aıda ağaç kesme, maden ç&arma gibi inltiyazla-rın verilmesinin yannda, inşaatta kullanılacak tünımalzemeyle birlikte araç ve gereçlerin dahi ülkeyegümniksüz sokulmasına izin verilniştir. Ay!ıcaBağdat ve Basra'da da linıan yapn]a imtiyazı tanın-mıştt. Tüm bu imtiyazlann süresi 99 yıldı.6r)

Aşlında bu hattı isteyenler sadece askerler

ve politikacıIardı. İş adanılaıı, teknisyenleı vc üca-

ri düşünenler bu hattın Fpılmasına taraftar değildi-

le!. Çünkü bu hat, lıatta sivas'tan sonrasl da dahil

olmak üzere çok pahalıya mil oluyoıdu ve kesin-

likle devlet desteği gerekliydi. Bu dev projeyi 8e!-

çekleştirmek için Alnıan sernıayesi de yeterli değiı-

di. isunbul'daki Brit2nya Bünikelçi§i si,, N. -R.

o'Coıırroıi 29 Haziran 1889'da lord salisbury'ye

yazdığı bir raporda, Dı G. siemens'le olan bir gö-

f üşn]e§ini şöyle naklediyor:

"Sıemerls, ü!ıesiDe deu btr gıriŞirni yühlen-

neh içirı pk lstehli değlai. Hlıkilmdaflııı?ı bı,ı ho-

lıudaki hırslannı bllbprdu ama meselqül dtlşihıiıparkadaş laryıla taıştığıııda, Bıltorıla setmalesiııi

§e ofiqh eımeııiıı haçuıılmaz olduğu karanııa uar-

mş. 16 ılıllroıı sterliıı tutarıııdahi gerehli serüaw-,ıirı, Lar.clra'do ber J/erde olduğuııdaıı daba holay

buluııAbileceğhıt o d4 biliJDx'«q)

Fakat her şeye rağmen Alnan Dışişleri sienens'in Bağdat demiryolu inşaaıına yabanct §er-

nıayenin de dalıil edilmesi fikrine katılınanuşır

Fransa'ya 8elince, Fransız l-ıükünıeti bu denıiryolu-

nu desteklenıemişse de, projeye en önemli nıaddi

destek Fransa'dan 8elüniştiı(4l) Şirketin kurulıııasın-

dan sonra ıespit edilen bazı noktalar öneınlidir Me-

sela ştket ve Osmanlı hükii{ııeti, şirket ve kişiler

arasında çıkacak anlaşnrazlıklaı Osnıanlı nlahkenıe-

lerinde giderilecekİ. Aynca posta öEütii devletin

elinde olduğun&n bu lıatta özel Posta örgütiı ku-

rulamayacaktı. Şiİketin re§ııri dili Türkçe olacaktı ve

nıeırıurlar fes ve belli kıyafeder giyeceklerdi.({2)

313

o3) II. Abdülhamid'in Bağdar dcmiİYolu inaat,nı ıs.irla Alman-lara \erm.k istemesinin s.bebi in8ilizı.r. ka§ı olan 8ıiven-sizliğ' idi. Abdülhamid, }lezoPotamra d€mıyollarına ln8ilte-re'nin sahiP o]ması durumundai Mısır-suriye,tfak-Hi,di§taf,üzc.inden bir çiz8i çekjlip bu bölgenin impacitodukıan koPanlİnas, anlamna 8e]cccğini biliyoİdu. Frıns.'}a da LüEnan'daki .m€lleri dolayısıyla şüpheyl€ baktyordu. Bu sebePl€ söz konusu imtiyazt Almanlan vermcye dünd.n razıydı.oftıylı, s. 79,

G4) Çünhi böl8. coğrafi olank d€rniryolu inşaalt için masafllolduğu 8ibi Toros dağlar|n|n tiin.ll.rl. işıl@sı mecburiyetimaliy.ti oldukç. an|nyoıdu. schöll8€n, s. 211,

(35) lwblf s.19.O6) onay]ü, s. 86t Palnea s. 3M.GD Earle, s.120.(38) An8us Hımikon, Pfuuer,ıs or ıbe }riddle lbsı, Lo^do^, E!e,

ıei8h Nash,1909, s,162-ı63 39 Hamillon, s.176i oneylı, s, g/.(39) HAmilton, s.ı76i otaylı s.87,(40) PRo-Fo, 7&150 2. Nl, 62 corıfldaıılaı, J!^e 27-189, From

sh N, R, o'connor to sılisbury'den nakleden o.ğyh, s. 89.(4ı) Hamihon,5.ı73.(42) onaylı, !. 89.

|l,

P2

Alıııanların, özellikle Bağdat deıııiryolu bo-

}4ınca, söz konusu yerleri kolonizasyon anıacıyla

kullanacağı heıı,ı içerde lıenı de dışarda anışırıakonusu olınuştur. Halbuki A]nıanların bu lıat üze_

rinde kolonizasyon ve iş8al gibi lıedefleri yoktu.

Bunun da ötesinde II. AMülhaıııid'in bu konudakihassasiyetini bildiklerinden Alırran kolonizasyonu

teşvik edilnemiştir. Aynca anavatanı terk ettuek i§-

teyen ve yeni biİ 8elecek arayan Alınanlar için Me-

zopotamya, Suriye ve Anadolu'nun, özellikle ikli-n,ıi, ıvişconsin, Minnessota ve Dakota kadar cazipdeğildi.k3)

AJıııanlar deıııiryolunun inşaatrnın yanında

hattrı etrafindaki bölgelerden de ıııünıkün oldu-

ğunca faydalarunaya çalışıyorlardı. Mesela bir teklifüzerine Konya Ovası'nı sulanra ve bataldıklan ku-

rum]a işi Frankfurt üenşeli Pb ip HolzrrıLıı Şirl?e-

'jhe verilınişti. Bunun üzerine "Konya ovasını su-

lama Şirketi" kurulnıuşru1(44) osı]]anlı l]üküı]]eti

yapılan işleılılerden iyi netice elde edildiğini görün-

ce Adana ovaslndaki aynı işleri Dİesden nıenşeli

Ahnan Şark Şirheılrıe vemıişti. Yap an bu işleıııler-den sonra Çukurova'nın Paıİuk üretiıııindeki bu

hızJı anışla Rusya'nın paııruk üretitı) ı)ıerkezi olanJ'n Türk'.rn'" rakip olacağı açtku,(a5) A}Tıca Suriye,

lrak ve Anadolu bölgesi Ruşa kadar tal] üretebi-

lecek bir depoydu. Kerkük'ün Bakii'den on kat faz-

la petfol elde edilebilecek bir bölge olduğu dalıa o

zlI].!a.üd^^ tahnıin ediliyondu. l9ol'de G.oskopf-Bergingen raponında Kerkük'ün 15 kn], kuzeyinde

zengin petrol kaynakları olduğu beliniliyordu, Bu-

nun üzerine petrol işine de el at dü ve DeusclıeBank bölgede peırol arama ve çtkanrıa iiırtiyazını

elde etti. Aynca Mezopotaıııya, Panıuk tanlırı ve taş-

kömürü yataklan yönünden zengin bir Inlgeydi,(a6)

Bağdat denıiryolunun inşaatı bölüıı,ılere ay_

ıılarak ilıale ve inşa edilnıeye başlanmışl. İlk lıö-lün] olan ve iIralesi 1903'de yapülan Konya-Ereğli

hattı, inşaaıı kolay olduğundan 1904 sonbal]arında

bitirilebilıııişti. Bundan sonraki kısünl Tofos dağları-

nt aşnrak duruntunda olduğunda dalra palıalı ve

Q daha zahmetli olacaktı. Herşeye ragınen inşaat baş-

§ lanışt, aııra deıriryolunun önüne konu|an siyasi

9 dış en8elleı(a7) ve o§ıııanlt Devleti'nin içinde bu-

ğ lunduğu ekonoırıik inrkansızlıklar, 19O4'den

İ ı908'deki ilııilale kadar başka del]liryolu inşaallnın2§ yapılırıasınaengelolııluştur.(48)

Alırranlar söz konusu inşaatı finanse edenıe-yecek]eri, osmanL da kıı. 8aranti geliİlerini teininedeıı,ıeyeceklerine göfe mul,ıakkak yabancl §erma-

yenin yarduııı gerekliydi. Bu an]açla DeutscheBank yetkilileri ilk önce ingiliz serııayedarlarınabaşrıırmuşlardn İngilizleı, Deutsche Bankln ıeklif-lerine kulak vermeyince Alnıanlar da en azından

n,ıeseleye pratik bir çözütıı bulana kadar projenin

devam ettirilıııesi konusunda o§manlı Devleti'nezorluk çlkarnıak üzerine yogunlaşnıışlardıı(i9)

19O5 yılına gelindiğinde Alınanlaı bu nıese-

lenin sermayedarlar arasında anlaşnrayla çözüle-nıeyeceğini anlaünışIardır. Çünkü, Bağdat demiryo-

lunun inşaatı taııaıııen bir siyasi nıesele haline gel-

üııişti. Fakat her şye rağınen Deutsche Bank, de-

ı))iryolunu kendi öz kaynaklarlnl sonuna kadarzorlayafak inşa etnıeyi düşünüyordu, bunun içinde osnıanlı Devleti gafanti tahvilleri için para bul-ıııalıydı. osnıanIl Devıeti'nin bu paray bulabillııesiiçin teklif edilen çözüıırler arasında en kayda değe-

ri osmanlı güınrük vergilerinin aıtınlmasıydı ki, butanan]en bir uluslararası neseleydi ve bunun içinher şeyden önce İngiltere ve Rusya'nın onayı ge-

rekliydi, İngiltere'nin böyle bir şeye yanaşaıııayaca-

ğı açıktı, çünkü herl]an8i bi, güııırük artın!ı]ında

ekonoıı,ıisine ek bir yük getireceğinden, en fazla

zarar görecek ülke İngiltere idi, ingiltere'nin ise Al-ırlanlar deıl]iryolu inşa etsin diye kendilerini verg!lendirn,üeye I,ıiç niyeü yoktu.(5o)

II. Abdülhanıid'in 1908 yılında tahnan indi-ri|ıı,ıesiyle, heıır Osıııanlı-Alıııan ilişkileri l,ıenr de

Bağdat denriryolu pro'esi süRincen,ıeye girİriştir. lI.

AMüllıaııid'in idaresi sırasında §ürgün hayatlarınıveya rejin aleyhtarü faaliyetlefini Fransa veya ingil-tere'de sürdüren insanlar şiıııdi iktidarı ellerine al-

nıışla.dı. Dolayüsüyla bunlar yeni kurdukları ğinr-lerini devanı etürebilıııek için tabii olarak daha ön-ce kendilerine destek olan ülkelerden, yani Fransa«1' E^Ar, ,Irj-nt.(44) Hamikon.5.r85,(45) oftayh, s. 92.«6' Ac-e-, s- 9j.({7) Bağdaı demiryolu hanünln on.doğl'da ı,e Basm körfezindc-

ki çıkafla.ınl zed€leneceğini düşün€n inğilı..e, bu Projeyene maddi deslek veriyordu ne de bişkalanntn, tizel]ik|e deA]manlan. demiryolunu inşa etmesini kabul ediyodu, aukonudıkİ çlkar çıl,şmalad o kıdar yoğln olmuş$r kii savı_ş!n diPlomitik ta.ihini anta.nak isı€yen biri 'sıde. Bağdatdemiryolu mocadcl.sini i.c.lem6i yelenidia bıı konuda la-bomfu.ı doıusu z.n8in malzemeleı bü)lacaklıf". ErEr Ja-eckl,, Dre ddıscb-ıli,üische wallb,ıbrüde,seball (slnlla^I1,l9ı5), s. l7-la'den nakleden EeA.. s.2o+2o5-

(48) woıf s. 48.«9) A-q,c,, s, 4960 ./12,e., s, 50.

ve ingiltere'den yardıın isreyeceklerdi, Bu ortao]da

AlDanlar gözden düşınüş ve etkileri azaltnıştı. on-ların gözünde Karzeı sadece Aln,üanya'daki reforüıı

harekederini engellemekle kalı]]aınış, Abdüllranıidrejimini destekleyerek Osnranlı Devleti'nde liberalharekederin de bastırılırıasına yardını etrnişür.6])

Buna ek olarak bif de 1908 yılında Alırıanya'nınmünefiki A}.ıısturya-Macaristanln Bosna_Her§ek'i

ilhak ettne§i duİumu iyice geBinleştirmiştir. Bu sFrada osı)ıanlı Devleti'nin idaresi de neredeyse in-giltere'nin İstanbul büyükelçisi ve yaşlı Kaınil Paşa

tarafından onaklaşa yürütülür hale gelıııiştir. Bu gi-

dişattan hiç nıet,ı]nun olırıayan ve zaten A.lınan yan-

hsı olan İnihat ve Terakki'nin asker kanadı kısa sü-rede üst ınevkileri ele geçirerek in8iliz elçisi ve Ka-mil Paşa'nın 'ortak idaresine' son vernişlerdir. Böy-lece in8iliz elçi§i bertaraf edildiği gibi, ordulıı dü-zenleınek amacıyla da wıı der Golız Paşa oŞfia^-lı Devleti'ne davet edilmiştif.('2)

Ülke idaresini tanıalııen kont ollefine geçi-

fen İnil,ıat ve Terakki, 1909 baha.ında osmanh Dev-

leü'nin yllardır süren hastalığlyla yüz yiize gehniştir;

her an gerçkleşbilecek olan Osınanlı ekononıisi-nin iflast... Bunu aşn]ak için güüırdik vergileıinin Yo

ll'den % 15'e çıkanııayı teklif ertiklerinde, ingilte-re'nin Bağdat deıııiryolu düşınanlığına çarpı,ıışlar-dlı63)

Bu sıEda Ffansa ise Almanlann den,ıiryolu

haünnı Bağdat'a kadar uzatıı]alarına nispet olarakTripoli'yi (Lübnan) Bağdaı'a bağlayacak den)iryoluimüyazı istiyordu. Eğer bu bölgede osmanlı DevletiAlman ver? ingilizlere lıerhangi bir denriryolu inıti-yazı verecek olurlarsa Fransa'nın İstanbul büyükelçi-

§i bu konuda ışrar edeceki. İngilizler is€, bolgedesulama planlan ve kün. garantisi olırrakstln Ku-ve},t'ten Bağdafa deıniryolu inşa iıı,ıü}zzı için baş-

wrmuşlardu. İngiltere'nin bu b.5I8eye }akrn il8isininyanında İngiltere, Rusya ve Fransa'nın süreldi os-manlı Devleti'nin iç işlerine n]üdalıale etnesi, ayncabu ülkelerin zayıf bir Osınanlı Devleti'nden yana ol-

ınalaıına kaşııı Alınanlann 8üçlü bir osnunh Dev-leti'ne araf olmalan, si},asi iradenin Aln]anlann lelıine dönnesine ve inihatçllarm Bağdat denriryolu

Projesini tekrar değerlendirmeye alırıalaıırıa sebepolm§tur. Böıgede deınğolu inşarının buradakieyalederi kontjol etııenin tek yolu olduğunu gören

inihatçılar, II. AMülhanrid'in bu projesini ta§vip ede-

rek inşaatı neye ıııil olursa olsun tek.ar Aİr,üanlara

havale etıııişlerdi.,(''

Deıııiryolu inşaatında çalüşanlann %o 90'ınıno§ıııanlı uyruğu olmasına rağnıen, en üst dtizeyde-

ki ve bol kazançlı göfevlef AtTupal ara, özellik]e de

Alnıanlara aini. orta kademe görevlerdeki Avrupalı-

Iarrn sayısı aynı seviyedeki osırıanlt tlristiyanlannınsayısırıa hen,ıen henren eşini. En alt kategoİideki gö-

revlerin çoğunda Müslüman Türkler çalışıyordu.61)

Aln,ıanlann projesi kabul edihDişti, fakat İngi-

lizleri de taünin edecek bir yol bulunınalıydı. Os-

!ı]anh Devleti, bölgede ingilidere doğnıdan onlann

kontrolünde olacak bir denriryolu inşa imti}?zı ver-

n]ek isteıııediğinden, Bağdat-Körfez hattıfifi bizzat

Osıııanlı Devled arafından kendi kaynaklanyla inşa

edilİıesi fikini ileri sürıııüştiir. İngiltere bu teklifi ka-

bul em,ıekle biılikte bu inşaatğ yabancü sem]aye

kullanılıııası durumunda kendisinin ırrulıakkak söz

lıakkı oltı]ası gefektiği şanlnı ile.i sünııüştiiı İngiliz-ler nıenınun edildikıen sonra Bağdat den]iryolununönündeki siyasi engelleri de kaldınbilınek için Al-ıııanlaıa bir uzlaşına teklifinde bulunulmuşnıı Bunagöre, A]nünlafın Bağdat-Körfez lıatından vazgeç-

ıııeleri kaşılığında Bulgurlu-Bağdat l,ıartınn ğınıaın-lannrası için para §ağlanacağı ve Almanlara İskende-

run'da bir liman imtiyazı verileceği söylennı§tiı Bu-

nun üzerine Deutsclıe Bank böyle b teklifi kabul

eıı,ıeye hazır olduğunu bildirniştir.(J6) 315

osoıanlı hükün]eü bu proie için Maliye Ba-kanı Cavid Bey'i Fransa'ya borç bullııak için 8ön-dernriş fakat ne Pari§'te, dalıa sonra ne de tpnd-ra'da bu konuda hiç yüz verilnrediği 8ibi küçük dü-(5]) Eade. 5. 2u.(5a wolı s, 54-55.6' Aa.e., s. 57. RaEdAl de,niryo]u pıoj€si ln8iliz v€ Fnnsız de-

mi.yollan nüfuz sah6ına 8i.mcm.si şanıyla Anadolu il. sünırl| kel$ydı bir Problem gkmazdı- Eakat Basn kö.fennekadır Planlanma9yla in8iherc'nin lrl§lr vc Basn kir,fezind€-ki, Fransa'ntn isc suıİye'deki siyasi ve ikisadi emell€rini t h-dn ed.c.k boyud.E uıaştyoıdu. Rus}2 da DoğD A.ado]u v€ian'daki emelleri dolı}asıyla bu P@ieyi ıchlik li buluyo.du.Aynca osman]| ıanm üünlefindeki an|ş Rusyı'nın İhricatınloıunsuz yijnde etkilıyoldu. lsıanbul, Rusya'dan ynda 65.000ron un alıyoİdu. Demnyolu dahı

^nkarı v. Konya'ya u]aş-

madan bu licarfıin kesildjği 8orulmuşrür. ortayh. s. 94. ln-aik.re'nin Bağdnt d€rniryoIunun kii(fezd. bilmeine iıif:zıhıkkmda aynn0h bil8i için bk. schöll8€n, s,ır2-163.

(54) Eade, s. '6.(r5) Quataen, s. 73. 15n8 Iında bu işçilerin çaİşma 9rtlinntn

iyileşıirilmesi amaoyla biİ s€ndika kurulmuştllr. iık ıoPlanı!-lannda 37 yönetici s.çilmiştir. aunl.rd2n sadcce beşi Tii*,rii; 8€ri kalanlar Balkan, Rum v.y. Ermeni kökenliydi. Bus€ndik nın çal§malınyla l9o8 yılında 8İ€ve 8itmiş, h.m hü-hiımt hem de şirk€ı yöneri.ilerinin çalışmalanyla % l0 an§verilerck 8@ sona .rdifiımişıiı Bu konudı ı}İıntıı bilgi içinbk. 7,8ı.

(56) Bethman-Holweg'd.n Ma.schall'i, 2l Ey]ül ı910, Di€ cıos-t Polnik de. EuroPa.i*hen ıübinen€ 1g11-1914, samm,lun8 d.r DiPdomatishen Aİlen d€5 Aus§'a.niaen Amtes(GP), ]o§4ü, €d. Johandes LePsius,A. nlendelsohn-Bin-holdy-F.'nıi!n!ne, Deuısch. V.rlaasgesel§chafi

^jr Pohik

und c€schi.hte, 1922-1927, |@|A-den n^uJed€n vdl s. 6ı.

a

,da5Fz

3|6

şürticü fiiliyana da bulunmuşlaİdıf. Bunu öğrenen

Kaiser II.'§trilhelm özellikle Fransızlann iaı,İı için|

"Bu katıksız bfu şantajdır! Fransızlaf Tllrklefe birzenci devleü gibi muamele ediyorlar!' denıişüı(sz)

cavit Bey'in bu konudaki fikiıleri ise şöyledir:

"Btz hı{lhere ile iıi§kilerimızı düzehneh iS-

tedtk, onlar bize Bağdaı delııhrolurıdan dem ı,ur-

dular! osrnaııh Deılettlıde tktlsadt ın ınaıt reİonn-

lar yapffiak isted,ih, önünılzde Bağdaı defltrrolu-ııu buauk! Her ne zatııarı bir badlse çıba Franıa,Bağdat demtr?oll^r, ıııpselesirıi harştırdı! Rusrgdbbi Potsdam Anlaşması'nd'8) rağrneıı daiüa el|-

ni Bağd^ı sllabrna uzatıJnrdu. "(59)

Bununla şu açığa çıklyoıdu ki, Bağdat de-

miryoluna karşı olanlaı "Hasta Adam"m öleceğine

inanlp da mirasına konmayı hedefleyenlerdi.

Bu sırada 20 Mart 1911'de Bab-l Ali Alman-lar'dan Bağdat demiryolu hattmn Bağdat Körfezbolümünden vazgeçtikleİini bildiren İesmi yazıll

açıklamayı almıştlı. Bunun üzerine yeni anlaşmalaıyaP mlştf. İlk anlaşma Bulgurlu-Bağdat hattınıninşasnl ve karşlllğnda osmanlı Devleti'nin km. 8a-ranti§ini kaPsar nitelike olİnuştuı Böylece bu an-

laşma Alnıanlara Küçük Asya'da 2.700 kn.'lik birdemiryolu sisteninin kontfolünü sağlan,xştır. Buhat neıedeyse Beflin-Paris-Madrid hattının uzunlu-

ğuna eşitti. İkinci anlaşma ise osmaniye-İskende-fun tali hanyla ilgili idi. Bu demiryolu da Halep'ten

denize ulaşan Fransız demiryoluna alternatif birhath ve daha aYantajtı idi. Üçıincü anlaşma ise Bağ-

dat Demi.ryolu Şirketi'ne İskenderun'da H^yd^fpa-

şa'daki gibi büyiik bir linıan inşaa etrİıe hakkını ve-

riyordu. Bu anlaşmalar Almanlan demiryollannln§ağladığl avantajlar yanında Suriye'nin en iyi lima-

nına §ahiP olma imkanlnl da sağlayacakn,(6o) Bun-

dan sonra çeşitli pürüzler nedenMe inşaat ağlr ak-

sak ilerlemeye başlamıştır.

I. Dünya savaşinn henıen arifesinde, çokilginçtir ki Bağdat demiryolunun önündeki üm en-

geller aşılmıştl. Bu arada hattın farklı yerleıinde ol-

mak üzere 887 km.'lik slümü de tamamlaflııştrı

15 Hazııan 1914'de t^faf7aİ aft],J( her konuda anlaş-

mış gibi görünüıken, savaşın padak vernıesi şimdi-ye kadar harcanan çabaları biı anda boşa çıkaım4-tlr. Saı?ş §faslnda ise inşa edilmiş bölümler düşü-

nüldüğü gibi faydalı olmamıştır.

L Dünya savaşı'nln bitiminde Mondros Mü-tarekesi ve Sevr Anlaşrnası'yla, Almanla.a ait üm

demiryolları İtilaf Devlcderi'ne te§lim edilmiştir.

Kurtuluş sa şfndan sonra ise, osmanll Devle-

ti'nden kalan hatlarııı devledeştirilne§i §ürcci Ana-

dolu denriryollanyla başlamıştl. Bağdat demiryolla-

ının yapılanıayan bölümleri ise ancak 1940 yılında

tamarİüanabilmiştir.(61)

Sonuç

siyasi biİliğini diğef büyük devletlere göre

geç tamamlayan Almanya başlangıçk heı ne kadar

Fransa ve Rusya ile il§kilerini bozmamak için aza-

mi dikkat ve ihtiman] gösrcİmiş§e de, daha sonra

A!,u§turya ve Rusya'y aynı ittifak grubu içinde fu-

tamayacağnı anlayınca Osmanlı Devlğri'ne yanaş-

maya başlaDıştır.

Zaten büyük devleder tarafından büyük öl-

çüde hakim olunan Osmanlı ekonomisi ve ulaşrm

ağına Almanla'da bir yerden giİmeye karaf vefin-

ce, öncelikle Anadolu'da demiryollan inşaatr imti-yazı elde etmenin peşine düşnrüşüı IL Abdülha-mit'in de, osmanlı topraklaıında gözleri olmadğl-na inandığı Almanlaıa sıcak bakması dolayuıylasöz konusu imtiyaz anlaşmalarının yapılmasl zorolmamıştır. Fakat, Almanya'nın bir §iile sonra Bağ-

dat denığolu pİojesine de sonrnarak İngiliz çıkafalanüıa gimıesi, durumu çıkmaza sokıııuşNr. Yapı-lan tiinı görüşmeler ve müzakerelere rağınen bu

konuda mutabakat ancak l. Dünya Savaşinırı arife-

sinde sağlanmışsa da savaşın çıknıasıyla artık bu

çabalar tüm anlamnı yitimiştir. Aslında bu demir-yolu, üzerindeki sepkülasyonlar ve çıkat çatşn,ıala-rı dolayısıyla da savaşın çıknrasına katkıda bulun-

n]uştur.

savaş sonrasında ise, Almanla! ve bağlaşık-

lannı kaybetmeleriyle, o zamana kadar inşa edilen

bölürrıter İtilaf Devlederinin eline geçmiş, sonra da

bölgede bağnrsdıklarını kazanan devletlerin kont-

folüne bırakllnı§tıİ.67) GB )o§1I, ı0053'den nakledcn lvolf, s. 61-62.ca) Kasm 1910'un ilk 8ünlerinde ıI. \yilhelm Potldam s.nyında

ıL Nikoli'},ı ağtrla}arik 4 Kasım'da Bağdat demiryollan me-scıesindc inlaşm4lirdlr Bunı 8öre Almanya, Kuzğy lnn'daRus çJQflannı tanımışl,f. Rus}e is€ bunun ka§JĞında De-ütsch€ Bank ın Bağdat deİnityollan hakkındaki imtiyazını ta-ntm!ş v€ kendl taraftndan kaynakıenen türn diPlomatik en-

8cll€fi 8eri çekeceğini kabul emiştif, E3fle, s. 239240; or-laylı, s. 9a,

6» Aa.e., s.229.(60) Ma§ch.llto Forei8n offfce, 21 Maıt r9lı, GB )o§1I,

ıo037'den nakleden vbli s.62-63.(61) Eg8€lh8, v. J,-Rjoef, G., İnfiricqurıg und,zen ybe Aüı!-

se det 1lrrbırcben Blnnenlerbbüsneıze, Bochurn, rg'-l9,

s.8'den nildeden özyük!€l, s,2r8,

Q

şE,sF2