Anadolu Selçuklu Devleti’nin Ticaret Politikas›docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/Ansiklopedi/TÜRKLER... · Anadolu Selçuklu Devleti’nin Ticaret Politikas›

Anadolu Selçuklu Devleti’nin Ticaret Politikas›

TÜRKLER ORTAÇA⁄365

Giriflnadolu Selçuklu Devleti’nin kurulufluyla,Anadolu’nun siyasi, sosyal ve iktisadi çehre-sinde büyük de¤iflimler meydana gelmifltir.

Türk fethinden önce Anadolu, Bizans-Arap, Bizans-Sa-sani mücadelelerine sahne olurken, uzun yüzy›llar sürenbu mücadeleler, büyük nüfus kay›plar›na, neticesinde deiktisadi darl›¤a sebep olmufltur.1 Bizans merkezi otorite-sinin zay›flamas› sonucu, merkezi dinlemeyen adeta ba-¤›ms›z hareket eden Bizans’›n Anadolu valileri ve di¤eryöneticileri,halka büyük bask›lar yapm›fllard›r. Yönetici-lerin keyfi tutumlar›, Anadolu halk›n› idareden so¤ut-mufltur. Öte yandan yüzy›llardan beri süregelen mezhepkavgalar›, Bizans yönetiminin kendi halk›na bask› vefliddet uygulamas›na, sürgünler yapmas›na sebep olmufl-tur.2 Bunun yan› s›ra, Akdeniz ticaretinin Müslümanla-r›n elinde bulunmas›, Anadolu’yu dünya ticaret yollar›d›fl›nda b›rakm›fl ve bu ülke medeni sahada oldu¤u gibi,iktisadi alanda da bir sükût devrine girmifltir. Yaln›z ‹s-lam hudutlar› içinde bulunan Do¤u Anadolu, BizansAnadolusu’na nazaran daha iyi bir durum sergilemektey-di.3 ‹slam fetihleri neticesinde adeta bir ‹slam gölü hali-ne gelen Akdeniz ile Avrupa’n›n ba¤lant›s› kopmufltur.Bu kopufl Avrupa’n›n flehir hayat›n› veiktisadi imkanlar›n› felç etti¤i gibi,feodal toplumun oluflmas›na da sebepolmufltur. Bu suretle yaln›z Müslü-man tüccarlar›n›n faaliyet alan› olanAkdeniz ticaretinin istikameti, OrtaAsya’dan Ba¤dat’a, oradan da Suriyelimanlar› vas›tas›yla Afrika ve Endü-lüs limanlar›na yöneliyordu. Anadoluas›rlarca ‹slam memleketlerinde ara-nan kuzeyin kürklerinin ve devletleri-nin ordular›n› besleyen ve yüksek s›-n›flar›n saraylar›n› dolduran köle vecariyelerin ticaretinin yap›laca¤› enyak›n ve tabii bir yol olmas›na ra¤-

men, ‹slamiyet’in yay›l›fl› ve Bizans’›n kötü durumu ne-deniyle bu de¤erli ürünlerin da¤›t›m›n›n yap›ld›¤› mev-cut özelli¤ini kaybetmiflti. Böylece ‹slam ülkelerineAnadolu’dan de¤il de Harezm ve ‹ran üzerinden ürünlerulafl›r olmufltur.4 Yine XI. yy’a kadar ayn› flekilde kara-yollar› gibi deniz yollar›n›n ald›¤› istikamet de Anado-lu’yu ticari faaliyetlerin d›fl›nda b›rakm›flt›r. Bütün buolaylara bak›ld›¤›nda Selçuklu öncesi Anadolu’nun kötütablosu ortaya ç›kmaktad›r.

Böyle bir dönemde Anadolu’daki Türk fethi, Ana-dolu’nun iktisadi vaziyetinde beklenenin tersine olumlutesirler b›rakm›flt›r. Buradaki bafl› bozuklu¤u, otoriteyoklu¤unu ortadan kald›rm›flt›r. Bizansl› valilerininkeyfi idarelerine ve halk üzerindeki bask›lar›na son ver-mifltir. Din ve Mezhep ayr›l›klar› ve kavgalar› ortadankalk›p genel bir emniyet has›l olmufl, yap›lan yeni yer-leflmeler, yeni göçler ve Anadolu’nun harap olan k›rsalalan ve flehirleri Türk fethiyle yeniden flenlenmifltir.Anadolu, Müslüman ve H›ristiyan kavimler aras›ndamilletleraras› köprü vazifesi görerek, dünya ticaret yolla-r›na aç›lm›fl iktisadi ve kültürel alanda zengin bir halegelmifltir.5 Yaln›z flunu belirtmeliyiz ki, Anadoludaki bude¤iflim süreci gerek fetih hareketleri, gerekse Haçl› Se-ferleri6 ve iç mücadeleler yüzünden bir as›r gibi bir süre-

de ancak tamamlanabilmifltir. YaniAnadolu ve Türk Tarihi bak›m›ndandönüm noktalar› olarak kabul edilenMalazgirt Zaferi ile, ikinci dönümnoktas› olan Miryekefalon Zaferi ara-s›ndaki devre, büyük ölçüde milletle-raras› ticarete müsait de¤ildi. AncakII. K›l›çarslan zaman›nda d›fl ticaretiçin flartlar müsaid hale gelmiflti.7

Anadolu’nun Selçuklu idaresiylemakus talihini yenifli ve yeniden siya-si ve iktisadi istikrara kavuflmas›, hiçflüphesiz ki Selçuklu’nun izledi¤i si-yasi ve iktisadi politikan›n bir netice-sidir. Bu politikayla, Selçuklu haki-

A

YRD. DOÇ. DR. SEZG‹N GÜÇLÜAYF›rat Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi / Türkiye

Konya, Karatay Han, arslan figürlü çörten, (13. yy.)


miyeti alt›nda, Anadolu’da Türk birli¤ini kurmak; Dev-leti tabii s›n›r›na ulaflt›rmak ve siyasi bütünlü¤ünü sa¤-lamak; Selçuklu ekonomisini dünya ekonomisine açmakhedeflenmiflti.8 Selçuklu Devleti, bu noktalar üzerindeyo¤unlaflarak büyük oranda hedefine ulaflm›flt›r.

Biz bu çal›flmam›zda, Selçuklu’nun ekonomik poli-tikas›n›n en önemli parçalar›ndan biri olan, ticaret poli-tikas› üzerinde duraca¤›z. Selçuklu Devleti Anadolu’nunsahip oldu¤u üstün co¤rafyas›na uygun bir politika sür-dürmüfl ve bu co¤rafya, Selçuklu’nun takip etti¤i politi-ka neticesinde hak etti¤i üstünlü¤üne yeniden kavufl-mufltur. Selçuklu’nun ticaret politikas›n› üç aflamada elealabiliriz. Bunlardan ilk ad›m olarak, Anadolu’nun ku-zeyden güneye, do¤udan bat›ya do¤ru uzanan dünyatransit ticaretinin önemli merkezlerinin fethedilmesi,9ikinci ad›m olarak siyasi istikrar› sa¤lad›ktan sonra, tüc-car uluslar› yeniden Anadolu’ya çekmek için yap›lan ti-caret antlaflmalar›, üçüncü ad›m olarak da, Anadolu’nuniktisadi canl›l›¤›na uygun verilen alt yap› hizmetlerinin.fiimdi bunlar› s›ras›yla ele alal›m:

1.Ticari Hedeflere Yönelik FetihlerTarih boyunca bütün devlet-

ler iktisadi menfaatlerinin tahak-kuku u¤runa fetihler yapm›fllar,yay›lma hedeflerini fetih hareket-lerini bu mi¤fere oturtmufllard›r.Selçuklular da bu genel kaidedenfarkl› düflünmemifller, tabii olarakfetih hareketlerini hayat alanlar›olan iktisadi güç kaynaklar›na ve-ya bu kaynaklara giden stratejikyollara yöneltmifllerdir. Anadolu Selçuklu Devleti’ndebunun ilk örne¤ini veren sultan, Süleymanflah olmufltur.Süleymanflah, Akdeniz’in önemli ticaret ve kültür flehriolan Antakya’y› 12 Aral›k 1084 y›l›nda, kaleyi de 12Ocak 1084’de H›ristiyanlar›n elinden alarak, Türk haki-miyetine geçirmifltir.10

Selçuklu sultanlar›ndan G›yaseddin Keyhüsrev’in defetih politikas› bu do¤rultuda olmufltur. Asya’dan gelipKaradeniz ve Avrupa’ya ulaflan uluslararas› transit ticaretyolunun önemli flehirlerinden biri olan Samsun’u yeni-den Türk hakimiyetine geçirerek Asya-Avrupa transit ti-caret yolunu güvence alt›na alm›flt›r.11 Siyasi ve ticariaç›dan oldukça önemli olan bu fethi gerçeklefltirdiktensonra, bir grup tüccar gelerek, Avrupa ve M›s›r’dan gelenticaret gemilerinin u¤rak yeri olan Antalya’ya geldikle-rinde, Frenkler taraf›ndan mallar›na el konuldu¤unu vehakaret gördüklerini bildirerek bu duruma bir çözüm is-temifllerdir. Bu durum G›yaseddin Keyhüsrev’e Antal-ya’n›n Türk hakimiyetine geçmesinin zaruri oldu¤unugöstermifltir. Böylece fetih hareketine giriflilerek 1207’deflehir fethedilmifltir.12 Antalya’n›n fethiyle Anadolu’yaAkdeniz’de bir kap› aç›larak, ithalat ve ihracat emniyetalt›na al›nm›flt›r. Ticaretin ve siyasi hedeflerin bir tutul-

du¤unun göstergesi olarak da buras› ayn› zamanda Türkdonanmas›n›n üssü haline getirilmifltir. Böylece Antal-ya’n›n fethiyle Akdeniz’e aç›lan Selçuklular, M›s›r’dan veAkdeniz’in di¤er bölgelerinden gelen deniz yolununönemli bir liman›n› elde etmifl oluyorlard›.

Bu yollar Antalya’dan Konya-Kayseri-Erzincan üze-rinden Tebriz’e Konya-Ankara üzerinden Samsun ve Si-nop’a ulaflmak suretiyle Karadeniz’e ve Karadeniz ötesi-ne ulafl›yordu. Beyflehir, E¤ridir, Afyon üzerinden deBursa ve Bizans’a ulafl›yordu. Dolay›s›yla Antalya’n›nfethi Selçuklular’›n sadece iktisadi de¤il, ayn› zamandasiyasi bak›mdan da önemli bir konuma yükselmelerinevesile olmufltur. Bununla Selçuklular Akdeniz’de bir güçolduklar›n› da göstermifllerdir. Bilahare Ayas’›n fethiylebütün Anadolu’nun Akdeniz kesimi Selçuklu hakimiye-tine girmifl oluyordu.13

Selçuklular’›n Akdeniz’le temas› sa¤lan›rken, hiçflüphesiz ki özellikle Asya ticareti için can damarlar›ndanolan Karadeniz’de Selçuklu’nun hedefi olacakt›r. Buyöndeki fetihler ise Selçuklu sultanlar›ndan ‹zzeddinKeykavus Dönemi’nde gerçeklefltirilmifltir. ‹zzeddin

Keykavus, uluslararas› ticaret yo-luyla do¤rudan do¤ruya ilgili bu-lunan Sinop’un Selçuklu hakimi-yetine al›nmas› gerekti¤ine inan›-yordu. Zira buran›n, ‹znik veTrabzon Rum Devletleri aras›ndabölge hakimiyeti u¤runa sürdürü-len çekiflmeler yüzünden güvenli-¤i bozuluyor ve ticaret yolunun ifl-lerli¤i kayboluyordu. Bütün busebeplerden dolay› 3 Kas›m 1214tarihinde Sinop Selçuklu hakimi-

yetine geçerek, güvenli bir ticaret liman› haline getiril-mifltir.14 ‹zzeddin Keykavus flehrin ticari canl›l›¤›n› sür-dürebilmesi içinde H›ristiyan tacirlerle iyi iliflkiler kura-bilece¤ine inand›¤› Ermeni as›ll› Hetum’u vali tayin et-mifltir.15 ‹zzeddin Keykavus’un bu dönemde bütün Ka-radeniz fleridini ele geçirmeye gücü yetti¤i halde, Si-nop’un fethiyle yetinmifl ve yönünü Akdeniz’e çevirmifl-tir. Bunun sebebi ise, Akdeniz’in önemli ihracat ve itha-lat liman› olan Antalya’n›n yerli Rumlar taraf›ndan iflgaledilmesiydi.16 ‹zzeddin Keykavus Karadeniz’den hedefi-ni Akdeniz’e yönelterek Antalya’y› yeniden Selçuklu ha-kimiyetine geçirmifltir (1216). ‹zzeddin Keykavus’un buhareketi dahi, Selçuklu’nun fetih politikas›n›n daha zi-yade iktisadi güç kaynaklar›na yönelik oldu¤unu göster-mektedir.

Alaeddin Keykubat Dönemi ise, siyasi ve iktisadibaflar›lar›n zirveye ulaflt›¤› bir dönem idi. ‹ktisadi ve si-yasi baflar›ya, Ermenilere, Rumlara ve Haçl›lara ve özel-likle de Su¤dak’a (K›r›m) yapt›¤› seferlerle ulaflm›flt›r.17

Su¤dak Seferi, Anadolu tacirleri ile ‹skenderiye-Antalya-Sinop yolunu daha emniyetli bulan M›s›r tacirlerinin, Si-nop merkez olmak üzere Güney Rusya ülkeleriyle yap-t›klar› ticareti emniyet alt›na almak amac›yla yap›lm›fl-

Denizli, Akhan Genel Görünüm


t›r.18 Su¤dak’›n ele geçirilmesiyle Selçuklular›n Karade-niz hakimiyeti sa¤lanm›fl ve bu flehir Mo¤ollar›n iflgali-ne kadar (1239) Selçuklular›n elinde kalm›flt›r.19 YineAlaeddin Keykubat Akdeniz’in önemli limanlar›ndanbiri olan Alanya’y› 1223’te fethederek, Selçuklu tersane-sini de buraya infla ettirmifltir.20

Yukar›da bahsetti¤imiz bu fetih hareketleri bize Sel-çuklu sultanlar›n›n siyasi sahada olduklar› kadar iktisadialanda ve özellikle de ticaretteki uzak görüfllülüklerinigöstermektedir. Özellikle II. K›l›çarslan, G›yaseddinKeyhüsrev, I. ‹zzeddin Keykavus ve I. Alaeddin Keyku-bat bunlar aras›nda saymam›z mümkündür. Selçuklusultanlar›, yapt›klar› fetihlerle ticaret yollar›n› emniyetalt›na alarak Anadolu’nun, Ortado¤u, Avrupa ve GüneyRusya ile ticaretini yeniden canland›rd›ktan sonra, poli-tikalar›n›n ikinci aflamas› olarak da, fethedilen ticari fle-hir ve limanlara ticari al›flverifli kolaylaflt›rmak ve gelifl-tirmek için büyük sermayeli tüccarlar› yerlefltirmifltir.21

Ticari önem tafl›yan yerlerin fethedilmelerinin yan›s›ra ticaret yollar›n›n da kontrol alt›nda bulundurulmas›ve güvenli¤in sa¤lanmas› politikas›n› takip eden Selçuk-lular, Yak›n Do¤u ile Orta Asya, Hindistan limanlar› veDo¤u Avrupa aras›nda mevcut iliflkileri daha da art›rm›flve mali aç›dan önemli bir temel oluflturmufltur. Selçuk-lu Devleti izlemifl oldu¤u bu politika sayesinde siyasi veiktisadi alanda önemli bir denge oluflturmufltur.22

2. Bat›l› Devletlerle Yap›lan Ticaret Antlaflmalar›Selçuklu Devleti fetih politi-

kalar›yla Anadolu’yu yeniden tica-ri faaliyet sahas›na sokmufl, Ana-dolu’daki önemli ticaret yollar›n›güven alt›na alm›flt›. Bundan son-ra ise Anadolu’nun kavufltu¤u buyeni çehre ve canl›l›¤› korumakiçin diplomatik sahada giriflimler-de bulunacak ve bu sahada da ba-flar› gösterecektir.23 Selçuklu Dev-leti’nin ticari iliflki kurdu¤u dev-letler, bölge ticaretinde faal olandeniz afl›r› ülkeler idi. Bunlarla ticari iliflkilerin gelifltir-mesi kaç›n›lmaz olmufltu. Selçuklu Devleti’nin ticaretiteflvik ve gelifltirmek amac›yla yapt›¤› ilk antlaflma K›b-r›s Krall›¤›‘ylad›r.24 K›br›s ‹lkça¤lardan itibaren Do¤uAkdeniz’de egemenlik kurmak isteyen, kavimler içinönemli bir hedef noktas› idi. Zira buras› devletler ilerihareketi için bir üs olarak kulland›klar› gibi, tüccar ka-vimler de ayn› aday›, Akdeniz ve Karadeniz limanlar›n-dan Ortado¤u ülkelerine, Ortado¤u ülkelerinden de Ak-deniz ve Karadeniz limanlar›na gönderdikleri ticari mal-lar için bir da¤›t›m merkezi olarak kullanm›fllard›r.25

Selçuklular Anadolu ile Avrupa aras›nda bir ticaretköprüsü konumunda olan K›br›s’›n26 önemine binaenbir ticari dostlu¤u isterken, ayn› flekilde K›br›sl›lar dabu tür bir dostlu¤u istiyorlard›. Zira K›br›sl›lar da özel-

likle g›da maddelerini Anadolu sahillerinden almak iste-mekteydiler.27 Her iki taraf›n karfl›l›kl› olarak elde ede-cekleri kârlar göz önüne al›narak, Antalya’n›n fethindensonra, G›yaseddin Keyhüsrev K›br›s Krall›¤›’yla28 dost-luk antlaflmas› yapm›flt›r. Daha sonra Selçuklu taht›nageçen I. ‹zzeddin Keykavus da babas›n›n politikas›n› de-vam ettirmifl ve K›br›s Kral› Hugues’e bir mektup gön-dererek dostluk kurmay› teklif etmifltir. Bu mektuba ce-vaben K›br›s Kral› Ocak 1214’te Selçuklu Sultan›’na birmektup göndermifltir.29 Bu flekilde ilki Ocak 1214’te so-nuncusu ise Eylül 1216 tarihinde olmak üzere karfl›l›kl›olarak yaz›lan ve günümüze kadar gelen befl mektup lakarfl›l›kl› dostluk kurulmufltur.30

Bu mektuplarda Selçuklu-K›br›s aras›ndaki ticariiliflkiler flu hükümlere ba¤lanm›flt›r: Her iki taraf tüccar-lar› birbirlerinin ülkelerine serbestçe girip ç›kabilecek-lerdi. Yine K›br›s Krall›¤›’na ait yerler de karada ya dadenizde korsanlar taraf›ndan ele geçirilen mallarla gemi-ler Selçuklu ülkesine s›¤›nacak olurlarsa bunlar K›br›s’ageri verilecek, buna karfl›l›k Selçuklulara ait yerlerdekorsanlarca ele geçirilen insanlar ve mallar K›br›s’a gö-türülecek olursa bunu tafl›yan gemiler Sultan’a gönderil-meyip bat›r›lacak, yaln›zca içlerindeki insanlar ve mallarSelçuklulara geri verilecekti. Bununla beraber taraflar-dan birinin sahillerinde f›rt›naya tutulan ya da kazayau¤rayan taraflar›n gemileri ya¤ma edilmeyip, içindekiinsanlar ve mallar koruma alt›na al›narak geri verilecek-ti. Her iki taraf›n tebaas›ndan bir tüccar di¤erinin ülke-sinde ölecek olursa bu kiflinin mallar›na el konulmay›p,

varislerine teslim edilecektir. Buantlaflman›n önemli maddelerin-den birisi de ülkelerin gümrükoranlar›n›n belirlenmesidir. Bunagöre Selçuklu ve K›br›s tüccarla-r›n›n karfl›l›kl› ticaretlerinde %2veya %3 oran›nda gümrük ödeye-ceklerdi.31

Selçuklu-K›br›s antlaflmas›oldukça önem arz etmektedir. Zi-ra bu karfl›l›k esas›na dayan›yor-du, herhangi birinin di¤erine bir

üstünlü¤ü söz konusu de¤ildi. Bu antlaflmay› önemli k›-lan hususlardan birisi de bu antlaflmaya e¤er isterlerseK›br›s Kral›’n›n arac›l›¤›yla Ermeni Kral Antakya Pren-si veya herhangi bir H›ristiyan hükümdar›n da kat›labi-lece¤idir.32

Selçuklular›n sahneye ç›kt›klar› dönemde Avrupad›fl dünya ile çok dar münasebetler içinde bulunup, yal-n›z Do¤u Avrupa, Hazar ve Bulgar Türkleri vas›tas›yla‹slam dünyas›yla ticari münasebet kurabiliyordu. Sel-çuklular›n Anadolu hakimiyetinde ise bat›l›lar›n bu böl-geyle olan ticari faaliyetlerini engellemeyip, aksine ge-lifltirmifltir. Selçuklular Dönemi’nde Bölge ticaretindenen fazla, dönemin tüccar milletleri olan ‹talyan Cumhu-riyetleri faydalanm›fl, büyük kârlar elde etmifllerdir. ZiraHaçl› Seferleriyle birlikte Do¤u’yla en fazla ticari iliflki-

Aksaray-Nevflehir yolunda, A¤z›karahan (1239)


ler kuran milletler bunlar olmufllard›r.33 Çin ve Hintkervanlar›yla Suriye’ye getirilen ipek, baharat gibi ürün-leri bat›ya naklederek büyük bir sermaye birikimi eldeetmifllerdir.34

Yapt›¤› önemli fetihler ve izledi¤i ak›lc› politikalarsonucunda s›n›rlar›n› ve gücünü Bizans’›n aleyhine sü-rekli art›ran ve Anadolu’nun büyük bir bölümünü idare-si alt›na alan Selçuklu Devleti’yle, ‹talyan flehirleri ticaribir ifl birli¤i istemekteydiler. Art›k Bizans ‹mparatorlu-¤u’nun topraklar› ticaretin geliflmesi için uygun büyük-lükte de¤ildi. Bundan dolay›, daha önceden Bizansl›larlayapt›klar› antlaflmalarda, Akdeniz ve Karadeniz’de eldeettikleri imtiyazlar›, flimdi de Selçuklu Devleti’yle yapa-ca¤› antlaflmalardan elde etmek için adeta can at›yorlar-d›.35 Venedik, Cenova ve Piza Bizans’dan ticari imtiyaz-lar elde eden ‹talyan fiehirleri’ndendi. Bizans, verdi¤i ti-cari imtiyazlara karfl›l›k, siyasi sahada bunlar›n deste¤inialmaya çal›flm›flt›r (Özellikle Bizans-Norman mücadele-sinde).36 ‹talya’n›n en önemli ticaret flehirlerin-den biri olan Venedik37 Haçl› Seferleri’ndenönce Do¤u’nun de¤erli ürünlerini Bat›ya,Bat›n›n ürünlerini de Do¤u’ya tafl›maktay-d›.38 Nitekim Venedik Haçl› Seferleri’ne de,bu seferlere kat›lan milletlerin pekço¤u gi-bi, bölgeden maddi kazançlar temin etmekamac›yla ifltirak etmifltir. Neticede bu ama-c›na büyük oranda ulaflarak do¤u ile olan te-mas›n› daha art›rm›fl ve büyük kazançlar teminetmifltir.39 Venedikliler, ‹stanbul’daki podesta-lar› vas›tas›yla Selçuklu hükümdarlar› üzerindeiyi bir etki yapm›fl ve aralar›nda iyi iliflkiler ku-rulmufltu.40 Nitekim G›yaseddin Keyhüsrev,daha sonra o¤lu ve halefi ‹zzettin Keykavus za-man›nda birtak›m imtiyazlar içeren antlaflmalar yap›l-m›flt›r.41

Yaln›z Selçuklularla Venedikliler aras›nda yap›lan enkapsaml› ve elimizde belgeler olan antlaflma 1220’deAlaeddin Keykubad zaman›nda yap›lm›fl olan antlaflma-d›r.42 8 Mart 1220 tarihinde imzalanan bu antlaflma, kar-fl›l›kl›l›k esas›na dayan›yor ve taraflar›n tebaalar›na di¤e-rinin ülkesinde tam bir ticari serbestlik tan›n›yordu. Yal-n›z dikkati çeken husus, Venedikli tüccarlar›n sürekliSelçuklu topraklar›na gelip gittikleri ve orada yerlefltik-leri gözlemlenirken, Türk tüccarlar›n›n Venedik’e aityerlere gittikleri hakk›nda herhangi bir bilgi bulunma-maktad›r. Ayr›ca gümrük konusunda da bir eflitsizlik gö-ze çarpmaktad›r. Zira Selçuklulara ait yerlerde ticaret ya-pan Venedikliler %20 veya %10’luk bir vergi vermelerigerekirken43 bu oran %2 olarak belirlenmifltir. Buna kar-fl›l›k Selçuklu tüccarlar›n›n Venedik topraklar›nda öde-mesi gereken vergileri vermeleri öngörülüyordu.44 ‹talyaCumhuriyetlerinden Venedik ve Ceneviz, Bizans ‹mpa-ratorlu¤u, Haçl› Prenslikleri, K›br›s ve Ermeni Krall›k-lar›yla yapt›klar› antlaflmalarda hiç gümrük ödemedende ticaret yapabiliyorlard›.

Antlaflmada yer alan hükümlerden birisi de Vene-diklilerle tan›nan özel yarg› hakk› idi. Buna göre Selçuk-

lu topraklar›nda ticaret yapan Latinler aras›nda herhangibir antlaflmazl›k olursa bu davalara Venediklilerden seçi-len üyelerinden oluflan mahkeme bakacakt›r. Yaln›z h›r-s›zl›k ve cinayetle ilgili davalar› Selçuklu mahkemeleri-ne b›rak›lacakt›r. Ortaça¤’da “Kanunlar›n Kifliselli¤i”kiflinin her yerde kendi hükümdar›n›n kanununa tabi ol-mas› sistemi geçerli oldu¤undan Beylikler ve Osmanl›-lar Dönemi’nde de konsoloslar›n kendi yurttafllar›n›n da-valar›n› yürütmeleri do¤al say›lmaktad›r.45 Yaln›z bura-da Venediklilere verilen bu imtiyaz›n sadece Venedikli-lerin kendi aralar›ndaki hukuki davalara bakmay›p, Ve-nediklilerle baflka Latinler ile Pizal›lar ve baflka kavimle-rin kendi ve birbirleriyle olan anlaflmazl›klar›na bakacakolmas›d›r. Böylece Venedikliler Selçuklu ülkesindekibütün Latinlerin ve H›ristiyanlar’›n temsilcisi durumu-na gelmifllerdir. Venediklilere tan›nan bu hakk›n, Vene-diklilere ait yerlerde bulunan Selçuklulara tan›nmamas›,herhalde Selçuklunun deniz afl›r› ticarette henüz do¤ru-

dan bir görev üstlenmemifl ve Venedike ait yerlereulaflmam›fl olmas›n›n bir sonucu olsa gerekir.46

Bu antlaflman›n bir di¤er önemli madde-si ise Venediklilere ait yerlerde sald›r› sonu-cu zarara u¤rayacak olan Selçuklu tebaas›-n›n zararlar›n›n cumhuriyetçe ödenece¤ineiliflkin hükmüdür. Venedik’e ait yerlerde

mallar›na el konulan Selçuklu tüccarlar›n›nmallar›n›n iade edilece¤i belirtilmekte ve

e¤er suçlunun “mala ve mal›n büyük bir k›s-m›na sahip oldu¤u” bilinirse o zaman haks›zolarak al›nan mal tazmin edilmesi gerekecek-tir. Tek tarafl› olan bu hüküm, Selçuklu top-raklar›nda ziyana u¤rayan Venedikli tacirlerleilgili herhangi bir hüküm bulunmamaktad›r.47

Venediklilerin denizlerde Selçuklulara nazaran dahakuvvetli oldu¤u biliniyor, ancak bu madde yaln›z deniz-lerde meydana gelecek bir korsanl›k veya tecavüz de¤il,karada da muhtemel bir eflkiya hareketini de içine al›-yordu. Buna karfl›n Selçuklu topraklar›nda meydana ge-lecek bu tür olay karfl›s›nda Selçuklu’nun izleyece¤i po-litika belirtilmemifltir.

Antlaflmada bu tür bir flart olmamas› Selçuklu’nunticareti teflvik ve himaye maksad›yla bu tür tedbirler al-d›¤›n›n aç›k delilleri bulunmaktad›r.48 Zaten selçuklutopraklar›nda Venedik tüccarlar› güvence alt›nda bulu-nuyordu. Zira G›yaseddin Keyhüsrev Antalya’y› fethe-dince buraya M›s›r’dan gelen ve Frenkler taraf›ndan so-yularak emtia ve kumafllar ya¤malanan tüccarlar›n zara-r›n›, yap›lan listeye göre al›nan ganimetten ve hazinedentazmin etmifltir.49 Bir tür devlet sigortas› diyebilece¤i-miz bu uygulama Alaeddin Keykubad zaman›nda da gö-rülmektedir. Meselâ, Su¤dak, Küçük Ermenistan ve Ak-deniz sahillerinde kazand›¤› zaferlere müteakip tecavüzeve ya¤maya u¤rayan kervanlar›n sahiplerine ald›¤› gani-metlerden ve devlet hazinesinden bütün zararlar› tazminedilmifltir.50 K›sacas› devlet sigortas› diyebilece¤imiz ti-cari rizikolar› tazmin, sigorta eden bu uygulama dahasonra hukuki bir mahiyet alarak devam etmifltir.51

Dirhem, I. AlaeddinKeykubad ad›na

Kayseri’de kesilendirhem, (1220-1)

arka yüz


Bu antlaflmada yer alan hükümlerden birisi de Vene-dik limanlar›na giren Selçuklular›n selamlanmas› mad-desiydi. Burada selamlama siyasal bir tabiiyet veya ba¤-l›l›k anlam›na gelmeyip, daha ziyade Türkler onore edi-lerek, kendilerine birçok ayr›cal›k ve kolayl›klar sa¤la-mas› amac› güdülmüfltür.52

Selçuklu’nun iktisadi ve ticari politikas›n› bize eniyi bir flekilde gösteren bu antlaflma, iki y›l süre için ya-p›lm›flt›r. Daha sonradan yeni bir antlaflman›n yap›l›pyap›lmad›¤› bilinmiyorsa da Venediklilerin bu antlafl-mada elde ettikleri imtiyazlar› Selçuklunun sonuna ka-dar kullanm›flt›r.53 ‹talyanlara verilen bu imtiyazlar Sel-çuklulardan sonra Anadolu’da hüküm süren beylikler veOsmanl›lar dönemine kadar hatta bu dönemlerde de de-vam etmifltir. Nitekim Osmanl› Devleti’nde daha sonra-dan kapitülasyon denilen bu tür imtiyazlar› yabanc› tüc-carlara tan›nm›flt›r.54

Selçuklular›n Venediklilerin yan› s›ra Pizal›lar, Pro-vensl›lar ve Cenoval›lar gibi di¤er Latinlerle de ticariiliflkiler kurmay› ihmal etmemifllerdir. Nitekim 1236’daProvansl›lar›n, 1237’de de Cenoval›lar›n Antalya’da bu-lundu¤u anlafl›lmaktad›r. Böylece Selçuklu ülkesi bütünLatinlere aç›k tutmaktan çekinmemifltir.55

Selçuklu Devleti’nin izlemifl oldu¤u ticaret politika-s›n›n bir di¤er boyutu ise hiçflüphesiz ki siyasi sonuçlar› ol-mufltur. Yabanc› milletlerle ya-p›lan ticari antlaflmalar› yoluy-la, siyas› bir ifl birli¤i de olufl-turulmaya çal›fl›lmas›d›r. Bu-nun en aç›k örne¤ini Venidik-le yap›lan ticaret antlaflmas›ortaya koymaktad›r. Türk ve‹slam dünyas›na karfl› aç›lanHaçl› Seferleri’nin dördüncü-sünde farkl› bir boyut kazanarak, Bizans’a yönelmifl ve‹stanbul’da Latin Devleti kurulmufltur.

Venedik, bu seferlerde Haçl› kuvvetlerine verdi¤idestek ve Latin Devleti’nin kuruluflundaki büyük etkisinedeniyle, gerek Do¤u’da, gerekse Bizans topraklar›ndaönemli ayr›cal›klar elde etmiflti. Bunu f›rsat bilen Sel-çuklu Devleti ise, ‹stanbul Latin Devleti’nde önemli birgüce sahip olan Venediklilerle iktisadi ifl birli¤ine yöne-lerek, Bizans’a karfl› bir yerde siyasi bir ittifak olufltur-maya çal›flm›flt›r. Çünkü ‹ktisadi ifl birli¤i içinde bulun-du¤unuz bir devletle, siyasi cephede karfl› karfl›ya gelme-niz oldukça güçtür. Bu antlaflma, yukar›da bahsetti¤imizgibi Anadolu’ya ekonomik canl›l›k getirdi¤i gibi, siyasialanda da Selçuklu’yu Bizans karfl›s›nda daha güçlü k›l-m›flt›r.

Gerek yukarda bahsetti¤imiz fetihler ve gerekse buantlaflmalar bize Selçuklular›n ticari faaliyetlere verdi¤iönemi ve Anadolu’ya kazand›rd›¤› yeni çehreyi göster-mektedir. Anadolu’nun kazand›¤› bu yeni çehre hiç flüp-hesiz ki, Ortado¤u ve Avrupa ticaretine de yans›m›fl veburalara da canl›l›k kazand›rm›flt›r.

3. Alt Yap› HizmetleriSelçuklu Devleti, Anadolu co¤rafyas›n› yeniden

dünya ticaretine aç›fl›yla birlikte, ticari canl›l›¤›n alt ya-p›s›n› da haz›rlam›flt›r. Bu faaliyetlere yön verecek, tüc-carlar›n ihtiyaçlar›n› karfl›layacak, can ve mal güvenlik-lerini temin edecek, k›sacas› ticaret hayat›na kolayl›k ge-tirecek her türlü alt yap› hizmetlerini göz ard› etmemifl-tir. Selçuklu’nun oluflturdu¤u bafll›ca alt yap› hizmetle-rinden olan yollar ve kervansaraylardan bahsedecek olur-sak Selçuklu’nun ticaret politikas› daha net bir flekildeortaya ç›kacakt›r. Bunlardan öncelikle yollara bakacakolursak; yollar›n ekonominin hatta bütün iliflkilerin ha-yat damar› oldu¤u bir gerçektir. Bölgeler aras› iktisadi,sosyal ve siyasi iliflkiler yollar vas›tas›yla sa¤lanmaktad›r.Selçuklular ticari faaliyetlerin, ülkenin geliflimine do¤-rudan sa¤layaca¤› katk›y› bildiklerinden, ticareti teflvikederken, iyi bir yol a¤›n›n oluflturulmas› gerekti¤ini debiliyorlard›. Selçuklular Anadolu’da hüküm sürmeyebafllay›nca, kendilerinden önce mevcut olan yol siste-minde herhangi bir de¤ifliklik yapmam›fllard›r.56 Selçuk-lular Dönemi’ndeki kara ve deniz yollar›, Eskiça¤lardanberi uzay›p gelen yollard›r. Ancak baflkent Konya istika-metindeki yollarda baz› düzenlemeler yap›lm›fl veya ye-

ni flube yollar ilave edilmifltir. Yine Anadolu’daki yollar-

da bir canlanma meydana gel-mifltir. Selçuklular Döne-mi’nde, Bat›, Güney ya da Ku-zey Anadolu’dan bafllayarak,‹ran üzerinden Orta Asya’yagiden ayn› zamanda Akdenizlimanlar›n› oldu¤u kadar,Arap Yar›madas›’n› da Karade-niz’e ba¤layan bir kara yolu

meydana gelmifltir.57 Bu yol a¤›n› meydana getirirken,Sinop, Antalya ve K›r›m’›n Fethi ile Karadeniz ve Akde-niz istikamatindeki ticari faaliyetler daha yo¤unlaflm›flve daha güvenli bir hale gelmifltir. Yine dönemin en bü-yük ticaret yollar›ndan ‹pek Yolu58 Anadolu yol flebeke-sine ba¤lanarak, Asya-Avrupa ticaretinin büyük bir k›s-m›n›n Anadolu üzerinden gerçekleflmesi sa¤lanm›flt›r.59

Anadolu’nun Do¤u-Bat› ticaretinde, Anadolu üze-rinden Tebriz’e uzanan kervan yollar›, Akdeniz ve Antal-ya limanlar›ndan, Karadeniz’de ise Trabzon limanlar›n-dan bafll›yordu. Antalya ve Alanya limanlar›ndan gelenbir anayol Konya üzerinden, Aksaray, Kayseri-Sivas-Er-zincan-Erzurum yoluyla Tebriz’e ve Gürcistan’a ulafl›r-ken; bu yolun Sivas’tan Güneydo¤u’ya ayr›lan bir koluMalatya, Diyarbak›r, Mardin, Musul üzerinden Ba¤datve Basra’ya ulafl›yordu. Anadolu’nun bir di¤er yolu da ‹s-tanbul’dan bafllayarak, ‹zmit, ‹znik, Eskiflehir, Akflehir,Konya, Uluk›flla, Adana, Halep, fiam üzerinden M›s›r’aulaflan yol idi. Halep’ten ayr›lan bir kol Kilis-Nuseybin-Musul, Ba¤dat ve Basra’ya ulafl›yordu.60 Yine Antalya veAlanya’dan gelip Konya üzerinden Kuzey’e ç›kan bir yol

Aksaray-Nevflehir yolunda, Öresun Han


Ankara-Çank›r›-Kastamonu-Sinop üzerinden denizdenK›r›m’a ulafl›yordu.61 Ayafl’tan bafllay›p Kayseri üzerin-den Sivas’a ulaflan yol, burada ikiye ayr›l›yordu. Birinci-si, Erzincan-Erzurum üzerinden Tebriz’e; ikincisi ise,kuzey bat›ya yönelerek, Tokat, Amasya üzerinden Sam-sun’a ulafl›yordu. Sivas’tan ikiye ayr›l›p, Erzincan-Erzu-rum’dan Tebriz’e ulaflan yol da özellikle XIII .yy.’dan iti-baren daha s›k kullan›lan kervan yoluydu.62 Sivas’tankuzey-Bat›ya yönelen öteki kol, Tokat-Turhal-Amasya-Ladik’ten geçerek, Samsun’a var›yordu. Böylece Anado-lu’nun Karadeniz sahillerini hem do¤uya hem de güne-ye ba¤lam›fl oluyordu. Yine XIII. yy. bafllar›nda TrabzonRum ‹mparatorlu¤u’nun baflkenti Trabzon’dan bafllay›pGümüflhane-Bayburt-Aflkale’yi izleyen Erzurum’da arayolla birleflen yol da önemliydi.63 Bu dönemde Kral Yo-lu’nun64 da önemini korumas›yla, Anadolu’nun ne kadarönemli bir yol a¤a sahip oldu¤u ortaya ç›kmaktad›r.Anadolu’nun deniz ve kara ticaret yollar›na, tafl›mac›l›k-ta k›smen kullan›lmalar›na ra¤men, Dicle ve F›rat nehiryollar›65 eklenince Anado-lu’nun önemini ve alt yap›s›-n›n yeterlili¤i ortaya koymak-tad›r.

Ticaretin önemli alt yap›-lar›ndan birisi de Selçuklukervansaraylar›d›r. Zira bir ül-kenin iktisadi durumunu, ti-cari faaliyetlerini ve devletle-rin bu alanda izledikleri poli-tikay› gösteren önemli eser-lerdir. Selçuklu kervansarayla-r› Anadolu’da, sosyal ve siyasiaç›dan büyük roller üstlendikleri gibi, as›l büyük flöhre-tini iktisadi alanda vermifl oldu¤u hizmetlerle kazanm›fl-t›r. Selçuklu Sultanlar› ticaret yollar› üzerinde çok say›-da kervansaraylar yapt›rm›fllard›r.

Nitekim ticaretin önemli alt yap›lar›ndan biri olankervansaraylar›n bu dönemdeki çoklu¤u, Anadolu’dakiticari canl›l›¤› gösterdi¤i gibi, Anadolu’nun siyasi ve ik-tisadi istikrara kavufltu¤unun da en önemli delillerin-dendir. Selçuklu hükümdar ve devlet adamlar› taraf›n-dan iki önemli gaye için kervansaraylar yapt›r›l›rd›.Bunlardan biri, kervanlar› her türlü sald›r›dan korumakve onlara emniyetli bir konak temin etmekti. ‹flte bununiçin önemli yol üzerinde kurulan kervansaraylar müstah-kem surlarla çevrilmifl, surlar üzerinde kule ve burçlarinfla edilmifl, kap›lar demirden yap›lm›fl ve bu suretle hertürlü tehlikelere karfl› koyabilecek müdâfaa tertibat›yladonat›lm›flt›r.66 Kervansaraylar›n yap›m›nda hedeflenenbir di¤er gaye ise yolcular›n konaklad›klar› veya gecele-dikleri yerlerde her türlü ihtiyaçlar›n› temin etmek idi.Nitekim kervansaraylara bak›ld›¤›nda, yatakhaneler, afl-haneler, erzak depolar›, ticari eflyalar› koyacak depolar,yolcular›n hayvanlar›n›n bar›naca¤› ah›rlar, samanl›klar,mescitler, hamam, flad›rvan, hastahane, ayakkab› tamiriiçin ayakkab›c›lar gibi yolcular›n tüm ihtiyaçlar›n› te-

min edecek flekilde kurulmufllard›. Selçuklu kervansa-raylar›n›n pek ço¤u vak›f olup,67 yolculara her türlü hiz-met paras›z verilmekteydi. Selçuklu kervansaraylar›n›nkurulduklar› istikametlere bak›ld›¤›nda ise, Anadolu’yuDo¤u-Bat›68, Kuzey-Güney69 yönünde kesen uluslarara-s› karayollar› üzerinde ve takriben 30-40 km. mesafeler-de kurulduklar› görülmektedir.70

Selçuklu kervansaraylar›na bakt›¤›m›zda dikkatimi-zi çeken bir husus, kervansaraylar›n ço¤unun XIII. yüz-y›lda infla edildikleridir. Bu durum Anadolu’nun istikra-ra kavufltu¤unun ve ticari faaliyetlerin yo¤unlaflt›¤›n›nbir göstergesidir. Böylece Selçuklu’nun sunmufl oldu¤ubu hizmetlerden, Anadolu’ya gelen tüccarlar istifadeederek can ve mal güvenli¤i içinde ticari faaliyetlerinisürdürebilmifllerdir.

SonuçSonuç olarak ticaret, ekonomik bir olay olman›n ya-

n› s›ra sebep ve sonuçlar› itibar›yla ayn› zamanda siyasive sosyal bir olayd›r. Bununen aç›k örne¤ini sergileyendevletlerden birisi de Selçuk-lu Devleti’dir. Zira, Selçuklu-lar ticari önem arz eden flehir-ler ve limanlar fethederken,ticaret antlaflmalar› yaparken,karfl›l›kl› ticari faaliyetleringelifltirilmesine ve ticaretledevletin zenginleflmesinin he-deflenmesinden ziyade, iç pi-yasan›n ihtiyac› olan emtian›nsa¤lan›lmas›na yönelmifltir.

Selçuklu’nun yapt›¤› ticaret antlaflmalar›na bak›ld›¤›n-da, ihracattan çok ithalata yönelik oldu¤u aç›kça görül-mektedir.

Selçuklu’nun izlemifl oldu¤u bu politikan›n ayn›s›n›,Selçuklulardan sonraki dönemde, Osmanl› Devleti’ndede görüyoruz. Gerek Selçuklu’nun, gerekse Osmanl›’n›nyabanc› tüccarlara ticari imtiyazlar vermeleri, bu tüccar-lar› bölgeye çekmeye çal›flmalar›, bu devletlerin bir za-af›ndan veya güçsüzlü¤ünden dolay› de¤ildi. Çünkü engüçlü olduklar› dönemlerde bu tür antlaflmalar yapm›fl-lard›r. Bu politikan›n alt›nda yatan etkenler, ülkede zen-gin ve aristokrat bir tabakan›n oluflumuna engel olman›nyan› s›ra, halk›n ihtiyac› olan her türlü emtian›n iç piya-sada bulunmas›n› sa¤lamakt›. Çünkü gerek klasik, gerekmodern devletlerin en önemli hedefi ve görevi, halk›n ih-tiyac› olan her türlü emtian›n iç piyasada bulunmas›n›sa¤lamakt›r. Aksi taktirde içeride kaçakç›l›k yoluyla spe-külatif kazançlarla sivrilen zümreler ortaya ç›kabilir, içsosyal dengeler bozulabilir ve merkezi hükümeti-saltana-t› tehdit edebilirdi.Onun için iç üretimin yan›nda, iç pi-yasadaki zaruri tüketim maddelerini sa¤laman›n en etkinyolu ticaret ile d›flar›dan mal giriflinin teflvik edilmesi ya-ni ithalat›n teflvik edilmesi idi. Bu usül hem Selçuklu,hem de Osmanl› Devleti’nin iktisat politikas›n›n temeli-

Kayseri, Tekgöz Köprüsü (1202)


ni teflkil etmifltir. Bu politika, devletin sosyal, siyasi veiktisadi yap›s›n›n flekillenmesinde önemli rol oynarken,di¤er yandan da, bölge ve dünya ticaretini de büyükoranda etkilenmifltir. Zira bat›n›n do¤u ile yenidenticari faaliyetlere giriflmesinde, Selçuklu’nunyabanc› ticareti teflvikinin ve izledi¤i politi-kan›n büyük etkisi vard›r. Bat› dünyas›,Selçuklular›n Anadolu hakimiyetindenönce, ‹slam fetihleri sebebiyle, kendiiçine kapanmak zorunda kalm›fl, neti-cesinde de bo¤ulma sürecine girmifltir.Öyleki ‹bn-i Haldun’un dedi¤i gibi,Avrupal›lar Akdeniz’de bir tahta parça-s› dahi yüzdüremez hale gelmifllerdir. Budurum Avrupa’y› iktisaden çökertti¤i gibi,siyaseten de feodalitenin ortaya ç›k›fl›na se-bep olmufltur.

Bat› dünyas›, bu iktisadi ve siyasi dar-l›ktan kurtulabilmek için kesinlikle do-¤u’ya yönelmek zorunda idi. Özellikle Ana-dolu ve Ortado¤u, Bat› dünyas› için vazgeçilemez iktisa-di kaynak alanlar›yd›. Çünkü buralar Avrupa için önem-li ticari emtia kaynaklar› oldu¤u gibi, yine Avrupa’n›nUzak Do¤u ve Asya’ya uzanabilmesi için önemli geçiflnoktalar› idi. Bat›, do¤u kaynaklar›na ulaflmak ve içindebulundu¤u iktisadi ve siyasi bo¤ulma sürecinden kurtu-

labilmek için, yeni politikalar gelifltirmek zorunda kal-m›flt›r. Bu yeni politikalardan en önemlisi ise, Avrupa’dakütlesel uyan›fl› sa¤layacak olan, Haçl› seferlerinin dü-

zenlenmesidir. Haçl› Seferleri’nin ortaya ç›k›fl›ndadini sebepler ileri sürülerek, Hz.‹sa’n›n meza-

r›n› Müslümanlar›n elinden kurtarmak slo-gan›yla yola ç›k›lm›flsa da as›l hedef yuka-r›da belirti¤imiz gibi Avrupa’n›n iktisadikaynak aray›fl›yd›. Haçl› Seferleri’nin so-nucu da bunu aç›kça ortaya koymufltur.Zira bat› dünyas›, Anadolu, Ortado¤u,Asya ve Uzakdo¤u’yla yeniden yo¤un ti-

cari iliflkiler kurmufl, do¤udan Avrupa’yaemtia ak›fl› sa¤lanm›flt›r.

Bat›n›n do¤u ile yeniden iktisadi temasageçmesinde ve iktisadi ve siyasi bo¤ulma sü-recinden kurtuluflunda, Haçl› Seferleri’ninyan› s›ra, Anadolu’da Selçuklu hakimiyeti-nin de büyük etkisi olmufltur. Selçuklular›nAnadolu’da sa¤lad›klar› siyasi istikrar ve iz-

ledikleri ticaret politikas› sayesinde, ‹talyan flehirleribaflta olmak üzere, Avrupa tüccarlar›, do¤u ile ticari ilifl-kilerini yeniden yo¤unlaflt›rm›fllard›r. K›sacas› Anado-lu’da Selçuklu hakimiyeti ve izlemifl oldu¤u iktisadi po-litika, bölge ve Avrupa iktisad›na canl›l›k getirmifl veyeni bir çehre kazand›rm›flt›r.

1 Bölgenin bu dönemdeki siyasi yap›s› hakk›nda daha genifl bilgi içinbkz., Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk ‹slam Medeniyeti,Ankara, 1965; ayn› müellifin Selçuklular Zaman›nda Türkiye; M.Altay Köymen, Büyük Selçuklu ‹mparatorlu¤u Tarihi I, KurtuluflDevri, Ankara, 1979; yine ayn› müellif, Selçuklular Devri Türk Ta-rihi, Ankara, 1961; Claude Cahen, Osmanl›lardan Önce Anado-lu’da Türkler (Çev: Y›ld›z Moran), ‹stanbul, 1984; Bosworth, ‹slamDevletleri Tarihi (Çev: E. Merçil - M. ‹pflirli), ‹stanbul, 1980; C. Di-elh, Bizans ‹mparatorlu¤u Tarihi (Çev: Tevfik B›y›kl›o¤lu), ‹stan-bul, 1937, Mustafa Akda¤, Türkiye’nin ‹ktisadi ve ‹çtimai Tarihi I,(1243-1453), ‹stanbul, 1995, s. 9-24.

2 Bizans’›n mezhep kavgalar›, halk›na karfl› takip etti¤i siyaset için bkz.,Mehmet Çelik, Bizans Deleti’nin Antakya ve Yöresinde Giriflti¤iKitle Katliamlar› (IV-VII. yy), Antakya, 1994; ayr›ca ayn› yazar›n,Süryani Kilisesi Tarihi I, ‹stanbul, 1987; Siyasal Sistem Aç›s›ndanBizans ‹mparatorlu¤u’nda Din-Devlet ‹liflkileri I (Kuruluflun-dan X. yy’a kadar), Elaz›¤, 1996.

3 Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk ‹slam Medeniyeti, An-kara, 1965, s. 261.

4 Osman Turan, Selçuklular ve ‹slamiyet, ‹stanbul, 1971, s. 94.

5 Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk ‹slam Medeniyeti, An-kara, 1965, s. 262.

6 Haçl› Seferleri hakk›nda genifl bilgi için bkz. Steven Runc›man, Haç-l› Seferleri Tarihi, TTKY, C. I, II, III,

(çev. Fikret Ifl›ltan), 2. Bask›, Ankara, 1992.

7 Osman Turan, Türkiye Selçuklular› Hakk›nda Resmi Vesikalar(Metin, Tercüme ve Araflt›rmalar), 2. Bask›.

TTKY, Ankara, 1988, s. 121; Osman Turan, “K›l›ç Arslan II”, ‹. A.,C. VII., s. 701.

8 Salim Koca, Sultan I. ‹zzeddin Keykavus (1211-1220), TTKY, An-kara, 1997, s. 8.

9 Salim Koca, a.g.e., s. 10.

10 Urfal› Mateos, Urfal› Mateos Vekayinâmesi (952-1136) ve PapazGrigor’un Zeyli (1136-1162) (Türkçe Çev:. Hrant D. Adreasyan), 2.Bask›, Ankara, 1987, s. 161; Semavi Eyice, “Bertrandan de la Broqu-iere ve Seyahatnamesi (1432-1433) ”, ‹slam Tetkikleri EnstitüsüDergisi, C. VI, Cüz 1-2, ‹stanbul 1975, s. 94. 46-48; Ali Sevim, Ana-dolu Fatihi Kutalm›flo¤lu Süleymanflah, T. T. K. Y., Ankara,1990, s. 32; ‹bn’ül-Esir, El. Kamil Fi’t-Tarih Tercümesi, ‹slam Ta-rihi (Çev. Abdülkerim Özayd›n), ‹stanbul, 1987, s. 128; Ernst Honig-mann, Bizans Devleti’nin Do¤u S›n›r› (Çev. Fikret Ifl›ltan), ‹stan-bul, 1970, s. 122.

11 Ali Sevim, Anadolu’nun Fethi, (Selçuklular Dönemi), Ankara, 1993,s. 163.

12 ‹bn-i Bibi, Anadolu’da Selçuklu Devleti Tarihi (Çev: M. Nuri Gen-çosman, Notlar ilave eden F. N. Uzluk), Ankara, 1941, s. 44-45; M.Fuad Köprülü, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Kuruluflu, 2. Bask›,‹stanbul, 1986, s. 104; Osman Turan, Ortaça¤ Türk-K›br›s Müna-sebeti, s. 215.

13 Osman Turan, “Ortaça¤’da Türkiye-K›br›s Münasebetleri”, Belleten,C. XXVIII., S. 110, (Nisan 1964)’den ayr› bas›m, Ankara, 1964, s.214; A. Sevim, Anadolu’nun Fethi, s. 170.

14 Ali Sevim, Anadolu’nun Fethi, s. 164; ‹bn Bibi, Anadolu Selçuk-lu Devleti Tarihi, s. 60-64; Ahmet Tabako¤lu, Türk ‹ktisat Tarihi,‹stanbul, 1994, s. 116.



17 Ahmet Tabako¤lu, a.g.e., s. 117; ‹smail Hakk› Uzunçarfl›l›, Osmanl›Tarihi, C. I, Ankara, 1983.

18 Fuad Köprülü, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Kuruluflu, 2. Bask›,‹stanbul, 1986, s. 104; ‹bn Bibi, a.g.e., s. 124-127; ‹. Hakk› Uzun-çarfl›l›, Osmanl› Tarihi, C. I, Ankara, 1983, s. 6.

19 Claude Cahen, Osmanl›lardan Önce Anadolu’daki Türkler (Çev:Y. Moran), ‹stanbul, 1979, s. 170; Claude Cahen, “Le Commerce Ana-

Dipnotlar

IV. K›l›ç Arslan ad›naGümüflpazar’da kesilen

dirhem, ön yüz (1263-4) (Yap› Kredi Koleksiyonu)


tolien au Debut du XIII. Siecle”, Turcobszontine et Oriens Chris-tianus, London, 1974, s. 95.

20 Turhan Atan, Türk Gümrük Tarihi, C. I, Ankara, 1990, s. 101.

21 Osman Turan, Selçuklular ve ‹slamiyet, s. 95.

22 ‹brahim Kafeso¤lu, Selçuklu Tarihi, ‹stanbul, 1972, s. 153.

23 Melek Delilbafl, “Ortaça¤’da Türk Hükümdarlar› Taraf›ndan Bat›l›la-ra Ahidnâmelerle Verilen ‹mtiyazlara Genel Bir Bak›fl”, Belleten, C.XVII, S. 184, Ankara, s. 95.

24 fierafettin Turan, Türkiye-‹talya ‹liflkileri, I, Selçuklulardan Bi-zans’›n Sona Erifline, ‹stanbul, 1990, s. 117.


26 Ali Sevim, Anadolu’nun Fethi, Ankara, 1993, s. 164.

27 Turan Atan, Gümrük Tarihi, C. II, Ankara, 1990, s. 109.

28 Selçuklu Devleti kuruldu¤u dönemde, Bizans ‹mparatorlu¤u’nunelinde bulunan K›br›s, III. Haçl› Seferi’nde ‹ngiliz ordular›n›n bafl›n-da bulunan Arslan Yürekli Richard aday› 1191 y›l›nda ele geçirmifl,daha sonra M›s›r Türk hükümdar› taraf›ndan Kudüs’den at›lan Frank-lara satm›flt›r. Böylece üçbuçuk as›rdan fazla sürecek olan K›br›s frankhanedan› hakimiyeti bafllam›flt›r. (1192-1571). (Salim Koca, a. g. e. s.65-66).

29 Claude Cahen, “Le Commerce Anatolien Au Debut Du XIII’e Siecle”,Turcobyzantine et Oriens Christionus, London, 1974, s. 93; Os-man Turan, “Ortaça¤larda Türkiye-K›br›s Münasebetleri”, Belleten,C. XXVIII, 1964, S. 11, s. 215.

30 Bu mektuplar için bkz., Osman Turan, Türkiye Selçuklular› Hak-k›nda Resmi Vesikalar, s. 139-143.

31 fierafettin Turan, a.g.e., s. 118; Ali Sevim, Anadolu’nun Fethi, s.164; Claude Cahen, “Le Commerce Anatolien Au Debut Du XIII’e Si-ecle”, s. 93; Claude Cahen, Osmanl›lar’dan Önce Anadolu’daTürkler, s. 168-169; M. Delilbafl, a.g.e., s. 96.

32 fierafettin Turan, a.g.e., s. 118.

33 Haçl› Seferleri’nin ticarete olan etkileri için bkz. Sezgin Güçlüay, Sel-çuklular Dönemi Ortado¤u Ticareti (XI-XIII. Yüzy›llar), F. Ü.Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elaz›¤, 1999.

34 Claude Cahen, “Le Commerce Anatolien au debut Du XIII’e Siécle”,s. 91; Henri Pirenne, Ortaça¤ Avrupas›’n›n Ekonomik ve SosyalTarihi (Çev: Uygur Kocabaflo¤lu), ‹stanbul, 1983, s. 31; Henri Seé,Modern Kapitalizmin Do¤uflu (Çev: T. Erim), ‹stanbul, 1970, s. 10.

35. Claude Cahen, Osmanl›lardan Önce Anadolu’da Türkler, ‹stanbul,1984, s. 169.

36 G. I. Brationu, Recherches sur le Commerce Genois dans la MerNoire au XIII e Siecle, Paris, 1929, s. 33;.

G Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi (Çev. Fikret Ifl›ltan), TTKY., 4.Bask›, Ankara, 1995., s. 339.

37 Georgi Legaret, H›sto›re Du Development Du commerece, Paris,1931, s. 72.

38 Venedikliler Bizansla 992 y›l›nda, 1082 ve 1148 y›llar›nda ticaret ant-laflmas› yaparak, Bizans topraklar›nda imtiyazl› ticaret yapma hakk›n›elde etmifltir. Stefenos Yerasimos, Azgeliflmifllik Sürecinde Türkiye,(çev. Babür Kuzucu), ‹stanbul, 1986, s. 46-47; Georg Ostrogorsky,Bizans Devleti Tarihi (çev. Fikret Ifl›ltan), TTKY., 4. Bask›, Ankara,s. 331; A. Schoube, Handelsgeschichte Der Romanischan VölkerDes Mittelmeargebiets B›s Zumende Der Krewzzüge, Münchenund Berlin, 1906, s. 19, 20, 23.; W. Heyd, Yak›n-Do¤u Ticaret Ta-rihi (çev. Fikret Ifl›ltan), Ankara, 1975, s. 217.

39 Venedikliler Haçl› Seferleri’ne ancak 1100 y›llar›nda ifltirak etmifltir.Bu da Venedikliler’in, Haçl› Seferlerinin yap›lmas›na sebep olarakgösterilen dini etkenlere, ne kadar ilgisiz oldu¤unu gösermektedir.Charles Moraze, H›stoire Economique et Sociale, Paris, 1956-57, s.11; fierafettin Turan, a.g.e., s. 80; F. Th›r›et, Histoire du Venise, Pa-ris, 1961, s24.

40 W. Heyd, a.g.e., s. 333; Stefanos Yerasimos, Azgeliflmifllik Sürecin-de Türkiye, s. 136.

41 Osman Turan, Anadolu Selçuklular› Hakk›nda Resmi Vesikalar,Ankara, 1988, s. 122; Fuad Köprülü; Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun

Kuruluflu, 2. Bask›, ‹stanbul, 1986, s. 104.

42 Claude Cahen, “Le Commerce Anatolien Au Debut Du XIII’e Siecle”,Turcobyzantine et Oriens Christionus, London, 1974, s. 96.

43 Mesela, M›s›r’da ‹talyan tüccarlar›n›n ödeyecekleri gümrük mal›n›ncinsine göre de¤iflmekte olup, % 16’ya kadar yükseliyordu. Pizal›-lar’›n 1215’te elde ettikleri bir beratla alt›n ve gümüflte gümrük res-mi % 10, di¤er bütün mallarda % 16 olarak saptanm›flt›r. Cenevizli-ler’in 1290’da Memluk Sultanl›¤› ile yapt›klar› antlaflmada ise güm-rük vergisi tart›lmas› gereken mallardan % 12 kumafl ve kereste için% 10, çubuk halindeki külçe alt›n için % 6 ve alt›n ya da gümüfl pa-ralar için % 4 olarak belirlenmiflti. Piza % 2 oran›nda gümrük ödemeolana¤›na K›br›s’ta 1291’de Küçük Ermenistan’da ise ancak 1355’tekavuflabilmifltir (fierafettinTuran, a.g.e., s. 122).

44 fierafettin Turan, a.g.e., s. 122; Claude Cahen, “Le Commerce Anato-lien au Debut du XIII’e Siecle”, s. 96; Claude Cahen, Osmanl›lar’danÖnce Anadolu’da Türkler, ‹stanbul, 1984, s. 169.

45 Claude Cahen, “Le Commerce Anatolien au Debut du XIII’e Siecle”,s. 96; M. Delilbafl, a. g. m., s. 97.

46 fierafettin Turan, a.g.e., s. 123-124; M. Delilbafl, a. g. e., s. 97.

47 fierafettinTuran, a.g.e., s. 124.

48 Osman Turan, Türkiye Selçuklular› Hakk›nda Resmi Vesikalar,s. 127.

49 ‹bn Bibi, a.g.e., s. 99; O. Turan, a.g.e., s. 127; Mehmet Altay Köy-men, “Türkiye Selçuklu Devleti’nde Ekonomik Hayat”, Türk Dün-yas› Tarih Dergisi, May›s 1992, S. 65, s. 20.

50 ‹bn Bibi, a.g.e., s. 303.

51 Osman Turan, Selçuklular Hakk›nda Resmi Vesikalar, s. 128; M.Fuat Köprülü, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Kuruluflu, s. 104.


53 fierafettin Turan, a.g.e., s. 125-126.

54 Bu konuyla ilgili bilgi için bkz., Mahmud Esad, Du Regime des Ca-p›tulation Ottomonas, ‹stanbul, 1928.

55 Claude Cahen, Osmanl›lardan Önce Anadolu’da Türkler, s. 169;W. Heyd, a.g.e., s. 334.

56 W. Ramsey, Anadolu’nun Tarihi Co¤rafyas› (Çev: Mihri pektafl), ‹s-tanbul, 1960, s. 78.


58 ‹pek Yolu, Çin baflkenti Ch’Ang An ya da Kan Chou’dan bafllay›p,Çin’i Türkistan’a birlefltirir. Kaflgar, Semerkant, Buhara, Niflapur,Rey, Hemedan, Ba¤dat’dan geçerek, ‹stanbul, Akdeniz ve Bat› ülkele-rine ulaflan büyük bir yol a¤›d›r. Ali Mazahari, Ortaça¤ Müslümün-lar›n›n Yaflay›fllar› (Çev: Bahriye Üçok), ‹stanbul, 1972, s. 342; G. I.Brationu, a. g. e. s. 111; Moraze, a, g. e., s. 9.


60 Ahmet Tabako¤lu, ‹ktisat Tarihi, s. 114.

61 Mustafa Akda¤, a.g.e., s. 34-35.

62 G. I. Brationu, a.g.e., s. 158.


64 Eskiça¤’da en önemli karayolu a¤›n› oluflturan devletlerden biri olanPersler, ” Kral Yolu” deilen, Sus’tan Sard’a kadar uzanan bir karayolua¤›n› meydana getirmifllerdir. Donald J. Wilber, ‹ran Post and Pre-sent, Princeton, 1950, s. 22; fiemseddin Günaltay, ‹ran Tarihi, c. I.,TTKY, Ankara, 1948, s. 281-285.

65 F›rat Nehri Birecik’ten itibaren, Dicle ise Musul’dan itibaren tafl›ma-c›l›¤a elverifllidir. F›rat üzerinde tafl›nan mallar ço¤u kez Ermenis-tan’dan gelen odun ve inflaat tahtas› ile Suriye’den gelen zeytinya¤›n-dan olufluyordu. Dicle nehri ise, F›rat’a göre tafl›mac›l›¤a daha elverifl-li olup, Ba¤dat’›n beslenmesi için gerekli olan sebze ve meyvelerin Do-¤u Anadolu’dan getirilmesinde kullan›lan önemli bir yoldu. A. Maza-hari, a.g.e., 357; R. Hartmann, “Dicle”, ‹. A., C. III, ‹stanbul, 1993,s. 584; Besim Darkot, ”F›rat”, ‹. A., c. IV, ‹stanbul, 1993, s. 624.

66 Osman Turan, ”Selçuklu Kervansaraylar›”, 39 Say›l› Belleten’den ay-r› bas›m, Ankara, 1946, s. 477; M. Fuad Köprülü, Bizans Müessese-lerinin Osmanl› Müesseselerine Tesiri, ‹stanbul, 1986, s. 195.


67 Vak›f, bir kiflinin kendi mülkiyeti olan bir fleyi ammenin menfaatineebedi olarak tahsis etmesi ve bunun Allah’›n mülkü olarak de¤erlen-dirilmesi esas›na denmektedir. Mehmet Zeki Pakal›n, “Vak›f Madde-si”, Osmanl› Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü¤ü, C. III, MEBY,‹stanbul, 1993, s. 577. Vak›flar›n Türk tarihindeki yeri ve önemi, ifl-leyifli hakk›nda daha genifl bilgi için bkz., Fuad Köprülü, “Vak›f Mü-essesesinin Tarihi Tekamülü”, Vak›flar Dergisi, C. II, Ankara, 1970,s. 37; Ömer Lütfü Barkan, “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Bir ‹skân veKolonizasyon Metodu Olarak Vak›flar ve Temlikler”, Vak›flar Dergi-si, C. II, Ankara, 1970, s. 279-285; Ya¤mur Tunal›, “Vak›f Müessesi-ne Bir Bak›fl”, Milli Kültür, S. 46, Ankara, 1984, s. 65-66; ‹smet Ka-yao¤lu, “Vak›f›n Türk Toplumundaki Yeri”, Milli Kültür, S. 58, An-kara, 1987, s. 26-27.

68 Do¤u-Bat› istikametinde uzanan yollar, Antalya ve Alanya’dan baflla-yarak, Konya, Aksaray, Kayseri, Sivas, Erzincan ve Erzurum gibi bü-yük merkezlerden geçerek ‹ran ve Türkistan’a var›r. Mo¤ollar zama-n›nda, Küçük Ermenistan’›n ticari ehemmiyet kazanmas›yla, Yumur-tal›k (Ayes-Lajozza) liman› inkisaf ederek Antalya’ya rakip olmufltur.Buradan Türkiye’ye giren bat› emtias›, Küçük Ermenistan içinden ge-

çerek Konya veya Kayseri istikametlerinden Türkiye’ye gelir ve anayol ‹stanbul’a ve Bat› Anadolu vadilerine ulafl›rd›. O. Turan, Selçuk-lular ve ‹slamiyet, s. 96.

69 Kuzey-Güney istikametindeki yol; Türkiye’ye M›s›r, Suriye veya Av-rupa limanlar›ndan deniz vas›tas›yla geldi¤ine göre Antalya, Alanyaveya Yumurtal›k vas›tas› da dahil olmak üzere, Kayseri’den Sivas’a ka-dar birinci yolla birleflir veya Suriye-Irak karayolu Elbistan-Kayseri is-tikametinde devam ederek Sivas’dan Tokat vas›tas›yla Sinop, Samsunlimanlar›na, oradan da deniz yoluyla kuzeyin K›r›m sahilinde enönemli liman› olan Su¤dak’a ulafl›rd›. Bu yol, Elbistan, Malatya, Di-yarbak›r vas›tas›yla Do¤u Anadolu ve Irak’a ikinci bir kol verir. O. Tu-ran, Selçuklular ve ‹slamiyet, s. 97.

70 Bu kervansaraylar için bkz. Halil Edhem, ”Die Seldschukischen Hanin Anatolien”, 1917’de verilmifl olan bir konferans›n hülasas›; KarlMüller, Die Karwanserai Im Vondernen Orient, Berlin, 1920; M.Kemal Özergin, “Anadolu Selçuklu Kervansaraylar›”, ‹st. Ünv. Edb.Fak. Tarih Dergisi, C. XV, S. 20, Mart, 1965, ‹stanbul; Rudolf M. R›-efstohl, Turkhish Architecture In Southwestern Anatolia, Camb-ridge Harvard University Press, 1931.

AKDA⁄, Mustafa; Türkiye’nin ‹ktisadi ve ‹çtimai Tarihi I, (1243-1453), ‹stanbul, 1995.

ATAN, Turhan; Türk Gümrük Tarihi, C. I, Ankara, 1990.

BARKAN, Ömer Lütfü; “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Bir ‹skân ve Kolo-nizasyon Metodu Olarak Vak›flar ve Temlikler”, Vak›flar Dergisi, C.II, Ankara, 1970, s. 279-285.

BRAT‹ONU, G. I; Recherches sur le Commerce Genois Dans la Mer No-ire Au XIIIe Siécle, Paris, 1929.

CAHEN, Claude; “Le Commerce Anatolien Au Debut Du XIII. Siecle”,Turcobszontine et Oriens Christianus, London, 1974, s. 91-101.

CAHEN, Claude; Osmanl›lar’dan Önce Anadolu’da Türkler (Çev: Y›l-d›z Maran), ‹stanbul, 1984.

ÇEL‹K, Mehmet; Bizans Deleti’nin Antakya ve Yöresinde Giriflti¤iKitle Katliamlar› (IV-VII. yy), Antakya, 1994.

ÇEL‹K, Mehmet; Siyasal Sistem Aç›s›ndan Bizans ‹mparatorlu¤u’ndaDin-Devlet ‹liflkileri I (Kuruluflundan X. yy’a kadar), Elaz›¤,1996.

ÇEL‹K, Mehmet; Süryani Kilisesi Tarihi I, ‹stanbul, 1987.

DEL‹LBAfi, Melek; “Ortaça¤’da Türk Hükümdarlar› Taraf›ndan Bat›l›la-ra Ahidnâmelerle Verilen ‹mtiyazlara Genel Bir Bak›fl”, Belleten, C.XVII, S. 184, Ankara.

DARKOT, B.; “F›rat”, C. IV., ‹stanbul, 1993, s. 622-626.

D‹ELH, C.; Bizans ‹mparatorlu¤u Tarihi (Çev: Tevfik B›y›kl›o¤lu), ‹s-tanbul, 1937.

EY‹CE, Semavi; Bertrandan de la Broquiere ve Seyahatnamesi (1432-1433), ‹slam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, C. VI, Cüz 1-2, ‹stanbul1975.

GÜÇLÜAY, Sezgin; Selçuklular Dönemi Ortado¤u Ticareti (XI-XIII.Yüzy›llar), F. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bas›lmam›fl Doktora Te-zi, Elaz›¤, 1999.

GÜNALTAY, fi.; ‹ran Tarihi, C. I., TTKY, Ankara, 1948.

HAL‹L Edhem, “Die Seldschukischen Han ‹n Anatolien”, 1917’de Veril-mifl Bir Konferans’›n Hülasas›.

HARTMANN, R.; “ Dicle”, C., ‹. A. ‹stanbul, 1993, s. 582-585.

HEYD, W.,; Yak›n-Do¤u Ticaret Tarihi (çev. Fikret Ifl›ltan), Ankara,1975.

HON‹GMANN, Ernst; Bizans Devleti’nin Do¤u S›n›r› (Çev. FikretIfl›ltan), ‹stanbul, 1970.

‹BN-‹ B‹B‹, Anadolu’da Selçuklu Devleti Tarihi (Çev: M. Nuri Gen-çosman, Notlar ilave eden F. N. Uzluk), Ankara, 1941.

‹BN’ÜL-ES‹R, El-Kamil Fi’t-Tarih Tercümesi, ‹slam Tarihi (Çev. Ab-dülkerim Özayd›n), ‹stanbul, 1987.

J. W‹LBER, D.; ‹ran Post and Present, Princeton, 1950.

KAFESO⁄LU, ‹brahim; Selçuklu Tarihi, ‹stanbul, 1972.

KAYAO⁄LU, ‹smet; “Vak›f›n Türk Toplumundaki Yeri”, Milli Kültür,S. 58, Ankara, 1987, s. 26-27.

KOCA, Salim; Sultan I. ‹zzeddin Keykavus (1211-1220), TTK, Anka-ra, 1997.

KÖPRÜLÜ, Fuad; “Vak›f Müessesesinin Tarihi Tekamülü”, Vak›flarDergisi, C. II, Ankara, 1970.

KÖPRÜLÜ, M. Fuad; Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Kuruluflu, 2. Bas-k›, ‹stanbul, 1986.

KÖPRÜLÜ, M. Fuad; Bizans Müesseselerinin Osmanl› Müesseseleri-ne Tesiri, ‹stanbul, 1986.

KÖYMEN, M. Altay; Büyük Selçuklu ‹mparatorlu¤u Tarihi I, Kur-tulufl Devri, Ankara, 1979.

KÖYMEN, Mehmet Altay; “Türkiye Selçuklu Devleti’nde Ekonomik Ha-yat”, Türk Dünyas› Tarih Dergisi, May›s 1992, S. 65, May›s 1992,s. 16-27.

LEGARET, Georg; Histoire du Development du commerece, Paris, 1931.

MAZAHAR‹, Ali; Ortaça¤ Müslümanlar›n›n Yaflay›fllar›, (çev: BahriyeÜçok), ‹stanbul, 1972.

MAHMUD ESAD; Du Regime des Cap›tulation Ottomonas, ‹stanbul,1928.

MORAZE, Charles; Histoire Economique et Sociale, Paris, 1956-57.

MÜLLER, K., Die Karwanserai Im Vondernen Orient, Berlin, 1920.

OSTROGORSKY, Georg; Bizans Devleti Tarihi (çev. Fikret Ifl›ltan),TTKY, 4. Bask›, Ankara, 1995.

ÖZERG‹N, M. K., “Anadolu Selçuklu Kervansaraylar›”, ‹st. Ünv. Edb.Fak. Tarih Dergisi, C. XV, S. 20, Mart, 1965, s. 141-180.

PAKALIN, Mehmet Zeki; “Vak›f Maddesi”, Osmanl› Tarih Deyimlerive Terimleri Sözlü¤ü, C. III, M. E. B. Y., ‹stanbul, 1993, s. 577.

P‹RENNE, Henri; Ortaça¤ Avrupas›’n›n Ekonomik ve Sosyal Tarihi(Çev: Uygur Kocabaflo¤lu), ‹stanbul, 1983.

RAMSEY, W.; Anadolu’nun Tarihi Co¤rafyas›, (çev: Mihri Pektafl), ‹s-tanbul, 1960.

RUNCIMAN, Steven;. Haçl› Seferleri Tarihi, TTKY., C. I, II, III, (çev.Fikret Ifl›ltan), 2. Bask›, Ankara, 1992.

RIEFSTOHL, R. M., Turkh›sh Architecture In Southwestern Anato-lia, Cambridge Horvard University Press, 1931.

SCHOUBE, A.; Handelsgeschichte Der Romanischan Völker DesMittelmeargebiets B›s Zumende Der Krewzzüge, München undBerlin, 1906.

Kaynaklar


SEÉ, Henri; Modern Kapitalizmin Do¤uflu, (Çev: T. Erim), ‹stanbul,1970.

SEV‹M, Ali; Anadolu’nun Fethi, (Selçuklular Dönemi), Ankara, 1993.

SEV‹M, Ali; Anadolu Fatihi Kutalm›flo¤lu Süleymanflah, TTKY., An-kara, 1990.

TABAKO⁄LU, Ahmet; Türk ‹ktisat Tarihi, ‹stanbul, 1994, s. 116.

THIRIET, F.; Histoire du Venise, Paris, 1961.

TURAN, fierafettin; Türkiye-‹talya ‹liflkileri I, Selçuklular’dan Bi-zans’›n Sona Erifline, ‹stanbul, 1990.

TURAN, Osman; “K›l›ç Arslan II”, ‹. A., C. VII., ‹stanbul, 1993, s. 688-703.

TURAN, Osman; Selçuklular Tarihi ve Türk ‹slam Medeniyeti, An-kara, 1965.

TURAN, Osman, “ Selçuklu Kervansaraylar›”, 39 Say›l› Belleten’denAyr› Bas›m, Ankara, 1946.

TURAN, Osman,; Türkiye Selçuklular› Hakk›nda Resmi Vesikalar(Metin, Tercüme ve Araflt›rmalar), 2. Bask› T. T. K. Y., Ankara,1988.

TURAN, Osman; Selçuklular ve ‹slamiyet, ‹stanbul, 1971.

TURAN, Osman; Selçuklular Zaman›nda Türkiye; Ankara, 1961.

TURAN, Osman, “Ortaça¤’da Türkiye-K›br›s Münasebetleri”, Belleten,C. XXVIII., S. 110, (Nisan 1964)’den ayr› bas›m, Ankara, 1964, s.209-225.

URFALI MATEOS, Urfal› Mateos Vekayinâmesi (952-1136) ve PapazGrigor’un Zeyli (1136-1162), (Türkçe Çev: Hrant D. Adreasyan), 2.Bask›, Ankara, 1987.

UZUNÇARfiILI, ‹smail Hakk›; Osmanl› Tarihi, C. I, Ankara, 1983.

YERAS‹MOS, Stefenos; Azgeliflmifllik Sürecinde Türkiye, (Çev. BabürKuzucu), ‹stanbul, 1986.

Anadolu Selçuklu Devleti’nin Ticaret Politikas›docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/Ansiklopedi/TÜRKLER... · Anadolu Selçuklu Devleti’nin Ticaret Politikas›

Documents