AMERİKAN BASININDA İZMİR YANGINI VE YANGIN SONRASI …

ÇTTAD, XII/24, (2012/Bahar), s.s.123-147

123

* ATAUMÖğretimGörevlisi;DoğuAkdenizÜniversitesi(KKTC), ([email protected]).

AMERİKAN BASININDA İZMİR YANGINIVE YANGIN SONRASI DURUM

(EYLÜL-ARALIK 1922)

Turgay Bülent GÖKTÜRK*

Özet9 Eylül 1922 tarihi; özgürlüğü ve bağımsızlığı için yola çıkan Türk Ulusu’nun,

Mustafa Kemal’in gösterdiği hedef doğrultusunda, zaferle taçlandırdığı bir gün olmasınedeniyle,TürkUlusalBağımsızlıkSavaşı’ndaözelbiryeresahiptir.İştebuönemliolayın,TürkOrdusu’nun İzmir’i yeniden ele geçirişinin hemendört gün sonrasında, 13 Eylül’demeydanagelenveyabancıkaynaklardaBüyükİzmirYangını(GreatFireofSmyrna)olarakadlandırılanfelaket,İzmir’intümekonomik,sosyolojikvefizikselgörüntüsünüdeğiştirmiştir.İzmir’in Türk ve Yahudi mahalleleri dışındaki üçte ikisinin yanması ile sonuçlanan buolayın ne şekilde başladığı, günümüzde bile tartışılan, üzerinde incelemeler yapılan birkonudur.Bukonuda,Amerikanarşivbelgeleri,FransızkaynaklarıveBasınıileİngilizBasınıaraştırmacılar tarafından incelenerek, soru işaretlerine yanıt aranmıştır. Bu çalışmada dadöneminAmerikanBasını,özellikledeodönemkonuyaözelilgigösterdiğigörülenTheNewYorkTimesgazetesi temelalınarak incelenmişve İzmirYangını ilebirlikteyangınsonrasıİzmir’invemültecilerindurumununAmerikanBasınıtarafındanneşekildegözlemlendiğineışıktutulmayaçalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler: İzmir, Yangın, Amerikan Basını, New York Times, Göçmen.

FIREOFSMYRNAATAMERICANPRESSANDSITUATIONAFTERFIRE

AbstractOnSeptember9,1922hasaspecialplace inTurkishNational IndependenceWar,

becausetheTurkishNationwhichissetoutforfreedomandindependenceinlinewiththeobjectivespointedbyMustafaKemalandcrownedwithvictory.Thisimportantevent;justfourdaysaftertheTurkishArmyrecaptureIzmir,occuredonSeptember13whichforeignsources called it as theGreatFire (GreatFireofSmyrna), changedall of Izmir, economic,sociologicalandalsochangedthephysicalappearance.Eventodaypeopediscusshowthis

Turgay Bülent GÖKTÜRK

124

ÇTTAD, XII/24, (2012/Bahar)

incidentbegunwhichresulting inheartburnof the two-thirdsof İzmirexcept theTurkishandJewishneighbourhoods.Inthisregard,theAmericanarchivedocuments,theFrenchandtheBritishPressbyresearchersexaminingthesourcesandthepress,questionmarkshavebeeninvestigated.Inthisstudy,especiallytheAmericanPress,inparticularexamined,whichespeciallybasedonNewYorkTimes, that theyshowedspecial interest in thatperiodandtriedtoshedsomelightinchronologicalorder.howthestatusofrefugeeshavebeenobservedandinterpretedbytheU.S.mediabothduringandafterfireinIzmir.

Key Words: Smyrna, Fire, American Press, New York Times, Refugee.

Giriş

13 Eylül 1922’de, yabancı kaynaklar tarafından Büyük İzmir Yangını(GreatFireofSmyrna)olarakadlandırılanveİzmir’intümfiziksel,ekonomikvesosyolojikyapısınıdeğiştirenbirfelaketmeydanagelmiştir.Ermenimahallesindebirdenfazlayerde,aynıandabaşlayanyangınyaklaşıkdörtgündevamederek,o dönemin şehirmerkezi olan bugünkü FuarAlanı’nın bulunduğu bölgenintamamentahripolması,birbaşkaifadeyleİzmir’inTürkveYahudimahalleleridışındakiüçteikisininyanmasıilesonuçlanmıştır.AvrupaBasınındaolduğugibi,AmerikanBasınıdakonuyabüyükilgigöstermiştir.OdönemdeeyaletveulusaldüzeydeyayınyapançoksayıdagazeteninmevcutolduğuAmerikanbasınında“TheHartfordCourant”,”ExchangeTelegraph”,”TheArizonaRepublic”,”TheBaltimoreSun”, ”TheBostonGlobe”, ”BostonHerald”gibigazetelerin eyaletdüzeyinde,“ChicagoTribune”,“TheNewYorkTimes”,“LosAngelesTimes”,“NewYorkDailyNews”,“NewYorkTribune”,“TheWallStreet Journal”ve“TheWashingtonPost”gibigazetelerindeulusaldüzeydeyüksektirajlarıylaön plana çıktıklarını görüyoruz. Bu gazetelerden “TheNewYork Times” ve“LosAngelesTimes”ınözellikleyangınınkimlertarafındançıkarıldığıkonusuileİzmir’inTürklertarafındanyenidenelegeçirilmesininakabindeortayaçıkanmültecilerintahliyesikonularınaağırlıkverdikleridikkatiçekmektedir.

Amerikan Basınında Yangın Öncesi

TürkUlusalKurtuluşMücadelesinidiğerbatıülkelerindeolduğugibi,Amerikanbasınıdayakındantakipetmekteidi.YunanordusunuAnadolu’danatarak9Eylül’de İzmir’egirenTürkOrdusunuvebuOrdununBaşkomutanıMustafaKemal’in10Eylül’deİzmir’egirişini,“İzmir,KemalPaşa’nınGirişiniKarşıladı”1 başlığıyla okuyucularına duyuran TheNewYork Times gazetesi,haberine “Milliyetçilerin lideri Mustafa Kemal Paşa dün İzmir’e girdi. Şehirmükemmeldekoreedildiveyüzbinlerceinsantarafındanzaferinşefiilanedildi”ifadeleriyledevamediyorveMustafaKemal’in resimlerini taşıyanbüyükbirkalabalığın ve kırmızı bayraklarla süslenmiş dükkan vitrinleri ile arabaların

1 The New York Times,12Eylül1922(11Eylül1922,İzmirkaynaklıhaber).

ÇTTAD, XII/24, (2012/Bahar)Amerikan Basınında İzmir Yangını ve Yangın Sonrası Durum

125

bulunduğubirortamda,birçokkişininyaşamıboyuncaunutamayacağıbirgeçittörenininyapıldığınıyazıyordu.

ŞimdiTürkOrdusununzaferinden söz edengazete, oysayaklaşık ikiyılönce5Temmuz1920tarihindekiyayınında,“22Haziran’daMustafaKemalPaşa’nın Ulusal Güçlerine (Kuvva-i-Milliye) karşı başlatılan Yunan saldırısı,güneyden gelen Yunan birlikleriyle Cuma günü Marmara’da Bandırma’yaçıkan birliklerin 2 Temmuz’daBalıkesirÖmerköy’de birleşmesiyle sona erdi.On beş gün süreceği öngörülen bu harekat ulusal güçlerin ezilmesiyle onbir gün içinde başarıyla tamamlandı”2 ve “Yunanlılar İzmir’in yaklaşık 100mil kuzey doğusunda bulunan Balıkesir’in işgal edilmesinden önce yapılansavaşta Türklerin zayiatının 2,500 ve esir sayısının da 1,600 olduğunu,halkın kendilerini Balıkesir’de hoş karşıladığını iddia etmektedirler. TürkUlusalcılarının Yunanlıların hızlı ilerleyişi karşısında cesaretlerinin kırıldığıgörülmektedir”3şeklindeki haberleriyle San Remo’da hazırlanan ve Paris’teOsmanlıtemsilcisiTevfikPaşa’yaimzalatılanSevrtaslağınınkabuledilmesinisağlamaküzereİtilafDevletleri’nceilerisürülenYunanordusunun22Haziran1920’de başlattığı harekatın başarısını duyuruyordu. Gazetenin bildirdiğiYunanileriharekatısonunda,direnmegücükalmayanOsmanlıDevleti,Sevr’ikabul ediyor, ancak gazetenin yukarıda “Yunanlıları hoş karşıladığını” iddiaettiğihalkile“cesaretlerininkırıldığını”belirttikleriulusalgüçlerbuanlaşmayıreddederek, oluşturdukları düzenli ordu ile Ulusal Kurtuluş Mücadelesinisürdürüyor ve Başkomutan M. Kemal’in önderliğinde Anadolu’yu karşıtkuvvetlerdentemizliyordu.İşteşimdiaynıgazete,Anadolu’dadoğanbuyenigücünzaferinianlatıyordu.

TheNewYorkTimesgazetesinin12Eylül1922 tarihlinüshasındaM.Kemal’inİzmir’egirişinibildirdiğihaberindevurgulanan,M.Kemal’inİzmir’egirdikten sonrakalabalığahitabenyaptığıkonuşmada,“yurttaşlarındanTürkMilletinin sahip olduğu iyi tanınan şanını ellerinde tutmaları için aşırılıktankaçınmalarını istedi” cümlesi,Türkaskerininveyurttaşlarınınözelliklegayrimüslümlerekarşıyanlışdavranışlardabulunmamalarıyolundaenyetkilikişitarafından yapılmış bir uyarının veTürk yöneticilerin olaylara bakış açısınınbelgelenmesinedeniyleönemtaşıyordu.Gazetehaberindeayrıca,eskiKonyaValisi Mustafa Abdul Halik’in İzmir valiliğine, Nurettin Paşanın da ordukomutanlığına atandığını duyuruyordu. Türk milliyetçi piyadesinin güçlükuvvetlerininİzmir’detümstratejiknoktalarıgüvenlikaltınaaldığınıbildirenThe New York Times, mültecilerin durumlarının zorluğunu da “Günlerdireşeklerinüzerindevearabalarıniçindeayaktaizsüren,bazılarıaçlıktandeliyedönmüşolan150.000mülteciburada.Sadecepara ile sağlanan İyonvediğerYunanadalarınafahişfiyatlarlageçmekmümkünolmuştur…Şehirde,dışarıdaateşsesiduyulduğunda,insanlaryağmakorkusuylaheyecanlandıvebirşekilde

2 The New York Times,5Temmuz1920(4Temmuz1920Atinakaynaklıhaber).3 The New York Times,5Temmuz1920(3Temmuz1920İstanbulkaynaklıhaber).


126


taşımaumuduylabütüneşyalarını iskeleleretaşıdılar.Limandaküçükkomşuadaların kıyısına insanları taşıyan küçük gemi çok iyi iş yaptı.” ifadeleriyleanlatıyordu.Ayrıca,Yunanordusununtahliyesinededünbaşlandığını,YunanBaşkomutanınınkarargahınıMidilli‘yetaşıdığınıve100.000insanıntahliyesiniburadanyönettiğinibildiriyordu.Gazeteaynıgünayrıca,AssociatedPresshaberajansını kaynak olarak gösterdiği haberinde, Yunanlıların İzmir’e girmedenönce bir çok köyü yaktıklarının ve iç bölgelerde her gün büyük yangınlarmeydana geldiğinin rapor edildiğini, Roma kaynaklı bir başka haberde de4 eski Türk Başkenti olan Bursa’nın Yunanlılar tarafından tahrip edildiği veateşe verildiğinin, aynı gün İzmir’den gelen bir İtalyan gazeteci tarafındanbildirildiğini yazıyordu. Yine adı geçen İtalyan gazetecinin ifadelerine görebildirilen haberde “Yunanlılar geri çekilirken ülkeyi vahşice harap ettiler.Bursa, Soghia (Sokia,Aydın’ıngüneybatısında)veScalanova (İzmir’ingüneykıyısında) kundaklandı. İlk ikisi tamamen, sonuncusu kısmen yıkıldı, YananevlerdeYunanlılartarafındankilitlenensayısızMüslüman,İtalyangemicilerinmüdahalesiylekurtarıldı”deniliyordu.BuhaberdeayrıcaM.Kemal’in“herkimbircanyadabirHıristiyan’ınmalınıalırisehemenvurulacaktır”şeklindebiremiryayınladığıbildiriliyordu.

BunlarakarşınAtinakaynaklıhaberlerdeİzmir’egirenTürklerinErmeniveYunanlılaradavranışınıninsaniolmadığıiddiaedilmekteydi.15Eylül1922tarihliTheNewYorkTimesgazetesi,Atina’yageldiğibildirilenvedoğruluğukanıtlanmamış söylentiler olduğunu özellikle belirttiği bilgileri, “Burayasürekligelen,ancakdoğrulanmamışsöylentileregöre,İzmirbüyükbirkargaşaiçerisinde.Kemalistler,insanlarıpaniğesokançeşitlipatlamalarlabirlikteşehregirdiler. Şehrin iyi bilinen ve bugün buraya ulaşan bir sakininin söylediğinegöre,Kemalistordu,Cumartesisabahı,şehregirdiğindesüvarilerarasındabirelbombasıpatladıvebirsubayyaralandı.Türkler,bupatlamaylaçılgınadöndülervetalanabaşladılar.İzmirsakinininanlattığınagöre,akşamdaolaylarErmenimahallesindeşiddetledevametti”5ifadeleriylehaberyapıyordu.

Fransızlara İngiliz Uyarısı

TheNewYork Times gazetesi, 12 Eylül 1922 tarihindeki nüshasında,Londra kaynaklı “İngilizlerin Fransızları Uyarması” başlıklı ilginç bir haberide okuyucularına duyuruyordu. Türk ordusunun İzmir’e girmesiyle birlikte,FransızgazetelerininAnkaraHükümetiileMüttefiklerarasındagerçekleşmesiöngörülenateşkes şartlarınıhaberyapanyayınlarıüzerine6Fransa’yıuyarmagereği duyan İngiltere bu habere7 göre, “Eğer Türkiye bize karşı savaşmışolmasaydı,savaşenazikiyıldahaerkensonaerecekti…EğerTürkiyeyeniden

4 The New York Times,12Eylül1922(11Eylül,Romakaynaklıhaber).5 The New York Times,15Eylül1922(14Eylül,Atinakaynaklıhaber).6 Kırışman,a.g.m.,ss.80-81.7 The New York Times,12Eylül1922(12Eylül,Londrakaynaklıhaber).


127

Yakın Doğu’da bir galip askeri güç olursa, Gelibolu’da, Filistin’de ya daMezopotamya’daölenherİngilizboşunaölmüşolacak…Türkiyeilehalasavaşiçersindeolduğumuzunutulmuşgibigörünüyor.Türkiyeilebarışanlaşmasıhiçonaylanmadı…Sadıkmüttefikleri,YunanistanveTürkiyearasındakibirmeselenasıletkileyebilir?Hıristiyan’larıYakınDoğu’nunzulmündenvekatliamındansadeceAvrupakoruyabilir…ParisbasınınınbüyükbirbölümüTürkzaferlerihakkındayazıyor,sankizaferleronlariçindi.EğeronlarresmiFransızpolitikasınıtemsil ettiklerini söyleselerdi, itilafın sonu olacaktı” ifadeleriyle Fransa’yıuyarıyorve“İngilizdostluğu”ile“militaristvesaldırgan”olarakniteledikleriTürkiyearasındaseçimyapmasıisteniyordu.

12 Eylül 1922 tarihli The New York Times gazetesi ayrıca, AnkaraHükümeti’nin Paris temsilcisi Ferid Bey’e, Hindistan’daki MüslümanlarınAnadolu’dakizaferinikutlamakiçinDelhi’dengönderdikleritelgrafınhaberiniokuyucularına duyuruyordu. “Bugün burada yapılan toplantıda bütünMüslümannüfus,YunanordusuüzerindekesinbirzaferkazananAnadolu’dakiTürk savaşçılarına en içten tebriklerini göndermeye karar verdi” ifadelerininyazılı olduğu telgrafta, İngilizlerin anti-Türk politikalarına devam etmelerihalinde,Hindistan’dakikonumlarındavahimsonuçlaranedenolacakdurumlaroluşacağıtehdidinindeyeraldığı,haberdekonuediliyordu.8

Yangınla İlgili Haberler ve İddialar

Amerikan basınında İzmir yangını ile ilgili ilk haberlerin genellikleAtinaveLondrakaynaklıolduğunuvebukaynaklardangelenhaberlerdedeönyargılı bir şekilde yangının sorumlusu olarak Türklerin işaret edildiğinigörüyoruz.TheNewYorkTimes’ınilkolarak15Eylül1922tarihinde,“İzmirYanıyor, 14Amerikalı Kayıp, Türkler Şehri Yaktığı İçin 1000Kişi Katloldu”9 başlığıyla duyurduğu yangın haberinde, ciddi boyuttaki bir yangının İzmir’ikasıp kavurduğu, Yunan ve Ermeni mahallelerinde başlayan yangının hızladiğerbölgelereyayıldığı,yangındaYunanveErmenimahallelerinintamamentahripolduğuvehattayangınınbirTürkmisillemesiolduğuiddiaediliyordu.

Aynı gazeteChicagoTribunegazetesinden alıntı yaparak ilettiği “60Bin Kişi Evsiz Kaldı”10 başlıklı haberinde yangının ayrıntılarını, “Yangın,İzmir’de dün öğleden sonra, saat dörtte, Amerikan koleji yakınında, Ermenimahallesininmerkezindebaşladı. 60 binErmeni veYunan evsiz kaldı...Düngecebiz limandanayrıldığımızzaman,yangın tamolarakkontroldışındaydıve İngiliz ve Amerikan konsolosları geliyorlardı. Yabancı konsoloslarıntamamımuhtemelenölmüşlerdi”şeklindeaktarıyorveaynıhaberdeyangınınkaynağıylailgiliolarakbazıiddialarıdagündeminetaşıyordu.Buiddialardan

8 The New York Times,12Eylül1922(11Eylül,Parisve10Eylül,Delhikaynaklıhaber).9 The New York Times,15Eylül1922(14Eylülİzmir,Associated Presshaberajansıkaynaklıhaber).10 The New York Times,15Eylül1922(14EylülAtinakaynaklıhaber).


128


enönemlisivebirçokyayınorganındadayeralanAmerikanKolejiMüdürününanlattıklarıidi.BuhaberdeTheNewYorkTimesgazetesi,anılaniddiaları,“...Yangınınkaynağıylailgilibirkaçhikayeanlatıldı.Engüvenilirolanı,AmerikanKolejiMüdürüMinnieM.Mills’inanlattıklarıidi.Mills,ilkalevleringörüldüğüyerinyakınındakibirbinanıngirişindebirTürkçavuşuveyasubayıgördüğünüsöylüyordu. O, açıkça benzin içeren teneke kutular taşıyordu. O, evdenayrıldıktanhemensonraalevlerçıkmayabaşladı.Kısabirzamansonradadiğerküçük yangınlar başladı” şeklinde haber yapıyordu. Bu haberin devamında,Türklerinİzmir’egirişlerindenberiilkkezçıkanGüneyBatırüzgarınınalevlerişehrinMüslümanbölgesiyerine,Batıbölgesinedoğruyönlendirdiği,bundandolayıTürkmahallesininyangındanetkilenmediği,İzmiryakınındakiErmeniveYunanköyleri ileyabancıyerleşimvaroşlarıolanBornovaveBuca’nındayandığıbelirtiliyordu.

Amerikan Koleji Müdürü Mills’in yangının çıkışıyla ilgili iddiaları,TheNewYorkTimes’ın27Eylültarihlibaskısındaki“BayanMillsYangınİçinTürkleriSuçluyor”11başlıklıhaberdebirkezdahayineleniyordu.

TheNewYorkTimes15Eylül1922’dekibirbaşkahaberindeyangınlailgiliolarak,“İzmiryanıyor.İnsanlarpanikiçerisinde.BütünyerliAmerikalılarıneşleri ve çocuklarıAtina’ya götürüldü.AmerikanKonsolosluğunuda içeren,ŞehrinAvrupalıkısmındakibinalarınçoğuyokoldu.Amerikalıdenizcilervemüttefikaskerler,biryangıntugayıkurdular.Fakatbüyükyangın,onlarındakontrolleri dışında kalıyor. Ticari zarar milyonlarla tahmin ediliyor. YangınErmenimahallesindebaşladıvehızlayayıldı”12şeklindebilgiveriyordu.Gazeteaynıgünİstanbul’dakiAmerikanYüksekKomiseriAmiralBristol’ungönderdiğitelgrafa dayanarak verdiği yangınla ilgili haberinde13, Türk milliyetçileriningirmesinden sonra İzmir’i kasıp kavuran yangında, on dört Amerikalınınkaybolduğunu, dün öğleden sonra başlayan ve bugün de ilerlemeye devameden büyük yangının, İzmir’in Avrupa mahallesinin girişini yok ettiğini veyangınınErmenimahallesindebaşladığınıbildiriyordu.

16 Eylül 1922 tarihli gazeteler artık İzmir’in bir enkaz yığını halinegeldiğini anlatıyorlardı. Yangının çıkışıyla ilgili iddialar dadevam ediyordu.TheNewYorkTimes,“ŞehirBirEnkazYığını”14başlıklıhaberindehemYunanve hem de Türk görüşlerine yer vererek “İzmir, iki gündür devam edenbüyükyangınsonucuharabeyedönmüşdurumda.Binlerceinsanınöldüğüneinanılıyor.SadeceTürkmahallesiayakta.Yunanlılartarafındanortayaçıkartılanteorileregöre,Kemalistlerkasıtlıolarakşehriyaktılar,böylecebütünHıristiyan

11 The New York Times,27Eylül1922(14EylülAtinakaynaklıhaber).12 The New York Times,15Eylül1922(14Eylülİstanbul,Associated Presshaberajansıkaynaklı

haber).13 The New York Times,15Eylül1922(14EylülWashingtonkaynaklıhaber).14 The New York Times,16Eylül1922(15Eylülİstanbul,Associated Presshaberajansıkaynaklı

haber).


129

nüfusunşehriterkedeceğiniveAnadolu’dakiazınlıksorununundabuşekildeçözüleceğiniumdular.Diğertaraftan,Kemalistresmimakamlarise,yangının,hücumedenTürkkuvvetleriileYunanveErmenilerarasındaçıkançatışmanınve kendilerine açılan ateşin sonucunda oluştuğunu iddia etmektedirler”ifadelerinikullanıyordu.

The New York Times, 16 Eylül’de Atina’dan gelen Londra kaynaklıhaberindeyangınınTürklertarafındançıkarıldığışeklindekiYunaniddialarınayerveriyordu.Haberegöre;“Londra’dangelensonraporlargöstermektedirki,YunanveErmenimahalleleri tümüyleyokolmuştur.FakatTürkmahalleleri,Güneybatıdan esen rüzgar nedeniyle yangının etkisi altında kalmamıştır.Atina’danaçıklananraporlaragöre,mahalleler,Türklertarafındangalibiyetlerinikutlamakiçinyakılmışveinsanlarbuyüzdenkatledilmiştir”15.

The Hartford Courant gazetesi de İzmir’deki yangının şiddetini, 17Eylül1922’dekihaberinde,“YangınTarafındanYokEdilenBüyükLiman’danGeriyeSadeceTürkMahallesiKaldı”16başlığıileokuyucularınabildiriyordu.

TheNewYork Times 17 Eylül’de, “İzmir’de SadeceHarabeler Kaldı.Yangın Şehri TamamenKasıpKavurdu ve Banliyölerde Şiddetle Yayılıyor”17 başlıklıhaberiyle,üçgündürdevamedenyangınınşehrikasıpkavurduğunuveartıkİzmir’inmevcutolmadığını,geridesadeceTürkmahallesindenküçükbirkalıntıvekarartılmışduvarlarınkaldığınıbildiriyordu.

Yunanlılar’ın Gözüyle İzmir’de Trajedi

The New York Times gazetesi, 17 Eylül 1922 tarihinde yaptığı birhaberde18 ise, Amerika’da yayınlanan Greek Daily adlı gazetenin AtlantiseditörüAdamantiosTh.Polyzoides’inanlatımıyla,Yunanlılarınİzmiryangınıve hatta Türk Ulusal Kurtuluş Mücadelesi hakkındaki önyargılı görüşleriniyansıtıyordu.“YunanlılarınGözüyleİzmir’deTrajedi”başlığınıtaşıyanhaberdeeditör Polyzoides, İzmir’de kendilerince “felaket” olarak değerlendirilensonucun ortaya çıkmasında öncelikle Fransızların, daha sonrada “İstanbul’uOnaylamaYeteneksizliği ile”Amerika’nınkatkıdabulunduğunusöylüyordu.Polyzoides’egöre,Anadolu’nunYunan işgali altındayaşadığı süre içerisindeher şey çok güzeldi. “Üç yıl üç aydır İzmir,KüçükAsya ile birlikte, 116.000kilometrekareve3.000.000ruhYunanişgaliveyönetimialtındaydı.Busüreçboyunca, Türk milliyetçilerine karşı büyük bir savaş devam ederken, yinede belirli dalgalanmalar cephedeki ve hatta saltanattaki süreci etkiliyordu.

15 The New York Times,16Eylül1922(15EylülLondrakaynaklıhaber).16 The Hartford Courant,17Eylül1922(16Eylülİstanbul,Associated Presshaberajansıkaynaklı

haber).17 The New York Times,17Eylül1922(16Eylülİzmir,Associated Presshaberajansıkaynaklı

haber).18 The New York Times,17Eylül1922.


130


Kibirvemilliyetçilikledoluolaraksaygısızsivilnüfus,yüzyıllarınkötüTürkyönetiminineksikliklerindenkurtulmayaçalışıyordu.Cephelerde,dükkanlardavefabrikalardaişlerdevamediyorduveYunanlılarınparatakviyesivebölgedeyaptıkları gelişimlerle Küçük Asya meşgul ve mutluydu. İzmir’in kendisi,İyonya başkentine yeni bir yaşam ve iş imkanları veren Yunan ordusununbölgeye getirdiği gelişmenin resmiydi. İzmir, üç yıllık Yunan işgali boyuncatümYakınDoğu’nunencanlışehriydi.YazaylarındadinlenmekiçinadalardanveyaeskiYunanistan’danvediğerülkelerdeninsanlargelir,eğlenirvemutludönerlerdi.Yunanordusukendihattınıgenişletip,Eskişehir,AfyonKarahisar,Kütahya, Bursa ve Aydın’ı alıp, neredeyse Ankara kapılarına yaklaştığında,halvedurumbuşekildeydi”.BumutlulukYunanlıeditöregöreTürkleringeridönüşüylesonbulmuştu.GeridönenTürklerberaberindebelkidebirordununüzerineçökebilecekenbüyükfelaketigetirip,Yunanordusunuşehriterketmekzorunda bırakmışlardı. Polyzoides Türklerin şehre girişini şöyle anlatıyor;“Türklerİzmir’ePazargünügirdilervePerşembegünüartıkİzmirşehriyoktu.Çünkü işgalcilerin yangını İyonya başkentini bir kül yığınına çevirmişti”.Polyzoides, anlatımında işgalci olarak nitelediği insanların, kendi ülkelerini,kenditopraklarını,kendinamuslarınıemperyalizminişgalinekarşısavunmayaçalıştıklarını göz ardı ediyorduve yangını da bu insanların çıkardığını iddiaediyordu.O’nagöre;İzmir’deYunanlılarınüçyıldırkoruduğubarışçılvedüzenlihuzurluhayat,Türklertarafından3gündebozulmuştu.Türkiye’ninasladevrimyapamayacağınıdabelirterekdevamedenhaberde;“MustafaKemal’inkendiegemenlikleri altındakiHıristiyan nüfusamedeni şekildemuamele yapacağı,medenibir fatihgibidavranacağıaçıklamalarıveonunteğmenleri tarafındanverilen sözler (Bekir Sami, Fethi ve Yusuf Kemal Beyler) ve onun amacınahizmetedendiğerbütünpropagandalar,yaniyenimilliyetçiTürkiye’ninkendiegemenliği altındakiMüslümanolmayannüfusa saygıduyacağı, aslında tambiryalanlarsilsilesiymiş.Türkiyehiçbirzamandevrimyapamadı,asladevrimyapamayacak.Türkiyedevrimyapamaz.MustafaKemalyadaHalideHanımnekadarmoderngözükürlersegözüksünler,dışarıyakendilerininaslındahala500 yıl önceki kadın ve çocukları acımasızca öldüren, Avrupa’da kaldıklarısüre boyunca savunmasızların katili aynı Türkler olduklarını kanıtladılar”şeklinde ithamlarve iftiralar yer alıyordu.Editör, Fransızları da İngilizler veYunanlılara karşı Türklerle işbirliği yapmakla suçluyor ve “Ölüm ve korkuşehrinden detaylar geldikçe boyutları genişlemekte olan İzmir’in yağması,Türkler için, bugünlerde Fransız politikasının en iyi savunucuları olarakkabul edilenM. Pierre Loti, Claude Farrere, BertheGeorgeGaulis, Franklin-BouillonvediğerFransızyazarların,gezginlerin,dinalimlerininvememurlarınanlattıklarınıyalanlamaktadır.Buisimlerdenbahsettik,çünküFransızpolitikasıbugünKemalistZaferisağlayabilmiştir,çünküFransızkıskançlığı,İngilizlerinpolitik zaferini gölgelemek istemiştir ve böylece İslam ışığını YakınDoğu’dauyandırmış ve başımıza bugünkü felaketi açmıştır ve bugün geldiğimiz yer,sonunukimseningöremediğibirnoktadır.


131

Fransız parası, Fransız danışmanları, Fransız diplomasisi, FransızsilahlarıveFransızgazeteleri,Ekim1918’denberiMustafaKemal’inarkasındadurmuştur. İngiliz amiralCarden, Türklerlemasaya oturduğunda, arkasındaFransızMakedonyaCephesigeneraliFranchetDespreyvardıveTürk-Fransızortaklığınınzirvenoktasıydıveİngilizlerekarşıortakhareketederekİngiltere’yive dolayısıyla Yunanistan’ı köşeye sıkıştırdılar” şeklinde suçlamalarınısürdürüyordu.Polyzoides’egöreTürklereyardımedensadeceFransadeğildi.İtalyadabüyükYunanistanfikrinesıcakbakmıyordu.VeSovyetRusyadavardıki,YunanistanO’nundüşmanlığını,Ukrayna’daGeneralDenikin’inyıkıcıseferisonundakazanmıştı.Aynı zamanda İngilizlerin,Yunanistan cephesine soğukbakması ve Türkler’e karşı eğilimleri, özellikle Hindistan Genel Valisi LordReading,eskiHindistanValisiMontagu,BaşbakanLloydGeorge’unenkoyumuhalifi, eski ekolun diğer emperyalistlerinin sözcüsü Lord Northcliffe gibiinsanların Türk eğilimleri de bugün karşılaşılan felaketin oluşmasında etkiliolmuştu. Hatta tarafsız Amerika’nın da tercihi, anayasal ve popüler rejimesahipYunanistandeğil,AmerikadahilpekçokkişinindostolmadığıMustafaKemalolmuştu.

The New York Times’ın haberinde konu ettiği Greek Daily adlıgazeteninAtlantis editörüAdamantiosTh.Polyzoides’ingörüşleri şu şekildesonuçlanıyordu; “Yunanistan sonuç olarak, ne olursa olsun üç yıldır KüçükAsya’da görev yapmaktaydı. Finansal ve diplomatik olarak bloke edilmiş,fakatTürklerinFransız, İtalyaveRusya’nınmallarına serbest erişimivarken,Yunanistan,müttefikgemibayraklarıaltındaTürklerekaçaksilahgönderilmesinigörmezden gelerek müsamaha gösterdi; Yunanistan ordusu, Türk başkentiİstanbul’u işgaletmekistediğindeaynımüttefiklercedurduruldu;Yunanistankendi içinde bir devrim yaşanıyor olmasına rağmen çabalamıştı; Yunanistansonunda,bütünAvrupaadınaveonun içinsonsuzakadarsavaşamayacağınıanlayarak,KüçükAsya’yıterketti.

Bu 1914’den beri, çok korkutucu bir şekilde ilk defa Yakın Doğu’dahortlayan büyük bir savaştır. Avrupa, anlaşmazlılarla boğuşurken,Türklere verdiği cesaret ve pohpohlama, sadece Yunanistan’a bir trajedi ilesonuçlanmamıştırki,eğerbütünherşeyburadanoktalansaydıbuufakbirolaydı.Fakatİslamdaeninanılmazrüyalarıgerçekleştirmektedir…EğerAmerikaarayagüzelbirşekildegirebilseydi,günbelkihalakurtarılabilirdi,fakatbusadecebirkezdiveşimdibuyenisavaşıdurdurabilmekudretiAmerika’yaaittir”.

Bir Şehrin Yok Oluşunun Hikayesi

İzmir’dekiYakınDoğuYardımKuruluşuÖzelTemsilcisiMarkO.Prentissile17Eylül’deİstanbul’dayapılansöyleşiyi18Eylül1922tarihindeözelhaberolarakyayınlayanTheNewYorkTimesgazetesi,Prentiss’in“Buhikaye,Yunanbirlikleri ayrılırken benim ulaştığım gün ile ayrılmak zorunda bırakıldığım


132


gün arasındaki İzmir’in yok oluşunun hikayesidir.” ifadelerini başlık halinegetirerek okuyucularının dikkatine sunmuştur. Prentiss anlatımında henüzTürkordusuİzmir’egirmedenönce,Yunanlılarınşehriboşaltmayabaşladıkları8 Eylül günü İzmir’e geldiğini, Yunan ordusunun kara ve deniz yoluylakaçışınaşahitolduğunu,Yunandoktorlarvehemşirelerinhastaneleriterkedipkaçtıklarını ifade ediyordu.Türkordusunun9Eylül’de İzmir’egirişinide şuşekildeanlatıyordu;“CumartesiöğlenvaktiTürk süvarileri,Türknüfusununçılgıncaalkışlarıarasında,diğerlerininsessizkaldığıbirortamda,mükemmelbirdisiplinleşehregirdi.Onlar,AmerikanKonsolosluğuyakınındabircaddedengeçerken,tanınmışbiroteldenfırlatılanbirbomba,ikincikomutanolanbirTürksubayına geldi, fakat patlamayı başaramadı. Aynı yerden fırlatılan ikinci birbombapatladıvebirkaçTürksubayıciddişekildeyaralandı.Askerler,yaylımateşiaçtılarvedahasonraotelegirerekbombaatanlarıtutukladılar,dahasonrabunlarresmiolarakyargılandıvecezalarıinfazedildi.

Yönetim, Hükümet Binası’nda devralındı. Binaya girdim ve yaralısubaylaröportajyaptımveosubayınaskerlerineşuşekildehitapedişiniduydum:‘Birkatiltarafındanbanasaldırılırkenbenimdavranışımıgördünüz.Siz,benimaskerlerimde aynı şekilde yapmalısınız.Yunanlılar buülkeyimahvettiler veDünyadaduyulmamışiğrençlikleryaptılar.Fakatbizfarklıolmalıyız.Yasaveemirmuhafazaedilmelidir’”.

ÖzelTemsilcisiMarkO.Prentiss,beraberindekibirKızılhaçTemsilcisi,YakınDoğuYardımKuruluşu’ndanbirbaşkagörevlivebiryüzbaşıylabirlikte,Askeri Vali’yi ziyaret ederek Kızılhaç ile Yakın Doğu YardımKuruluşu’nunhizmetlerinianlattıklarını,sivillerinvemültecilerinkorunmasıveokul,kamp,hastanegibiyerleriTürkaskerininkorumasıkonusundagaranti istediklerini,heristeklerininmükemmelbirişbirliğiilegarantiedildiğinibelirtiyordu.Aynıgün İzmir’e beş-onbin askeringirdiğini, gecedebaşıbozuklarve çeşitli ülkevatandaşları tarafındanyapılanhatırısayılırbiryağmalamaolduğunu,bütüngece silah atışlarıduyulduğunuanlatanPrentiss, ertesi sabah şehirdeyaptığıincelemede esaslı ipuçları bulduğunu ve Ermeni mahallesindeki geniş biryağmalama hareketi gördüğünü, otuz beş ölü erkek ve iki kadın saydığını,ilerleyengünvegecededeyağmalamanınçoğaldığınısöylüyordu.Çarşambasabahıdurumunsakinleştiğini,TürkmemurlarınınzamanındageldiklerinivedurumunbaşarılışekildeidareedileceğinisöylediklerinianlatanÖzelTemsilci,Türklerin öncelikle insani davranışlar içinde olduklarını ifade ederek şöyledevamediyordu;“Benşahsen,Türksubaylarınınyaralıyaşlıbirkadınahastaneiçineşlikettiklerinigördüm.ÖlmeküzereolanErmeniveYunanlılarayiyecekvesuverenTürkaskerlerinigördüm.Mahkumlaravahşicedavranışınedeniylegenç subayları tutuklayan yöneticiler gördüm. O’nun mahkumlara vahşicedavranışınedeniylebazı subayları şahsen tutukladığıyerde,benKazımPaşailegörüşmeyapıyordum.Bundandolayıherkes,Türklerinkatliamolmaksızınaskeriharekatınyenibirörneğinitesisetmeyitasarladığınıanladı”.


133

MarkO. Prentiss, TheNew York Times’ın özel haberinde İzmir’dekiyangını ve akabindekimülteci hareketlerini de şu ifadelerle dile getiriyordu;“Yangınınpatlakverişi,Çarşambaöğlen,kıyıya ikimilmesafedegerçekleşti.Bütünöğledensonraboyuncahalk,limanaaktıvegecedeköpürmüş,çabalamışvekorkmuşbirşekilderıhtımıngirişindeyığıldı,karanlıkbirşeritboyuncaikimillikbirbölgede,tahminen250bininsantoplandı.AmerikalıYüzbaşıHepburn,zırhlıların mültecileri götürmesiyle, bütün Amerikalıların şehri boşalttığınıbelirtti. Bu işlem öğleden sonra saat üçte, büyük zorluklar altında, kusursuzbirdüzendeyapıldı.Dahasonrayangın,birbuçukmillikbiralanıkapladıvedenizin kenarına doğru direk olarak esen, bu ülkede bilinen yaz ortasındakiengüçlürüzgarileyelpazelendi.Bütündenizciler,kıyıdançekildilervebütünAmerikalısiviller,yaklaşıkgeceyarısınakadargemilerealındılar.Tamolaraksavunmasız durumdakilere daha fazla yardım yapabilmek için, tarihteki enbüyükfelaketlerdenbirinin600yardamesafesindebulunduk…Tamolarak250bininsanyanarak,boğularak,dahadakötüsüdahasonraaçlıktanöldü.Birçoğudenizeatmayazorlandıveyakendisiatladı.Bazılarıbotlarayüzebildi.İtalyan,Fransız, İngiliz, Hollanda ve Amerika bandıralı bütün gemiler, kurtarmaoperasyonuyapmayabaşladı.Küçükbazıbotlarda,kurtarmaoperasyonuna,ellerinden geleni yaparak katıldı. Pek çok insan, kendini, suya batırılmış velimanadağıtılmışkilimlerikullanarakkurtardı”…

Prentiss,yangınınşehrinYunanbölgesineulaştığındasestenanlaşıldığıüzere, sekiz saat boyunca pek çok cephane patlamaları meydana geldiğini,sürekliaralıklarladevamedeniriliufaklıpatlamalarveufaksilahseslerivekimibölgelerdekibüyükbombapatlamalarının,Yunansivilhalkın,tümaskerisilahve mühimmatları kendi evlerinde depoladıklarını gösterdiğini belirtiyordu.TheNewYorkTimes’dakiözel söyleşiPrentiss’in sonbirdeğerlendirmesiyletamamlanıyordu; “Mevcut durumuve budurumaneden olan tüm sebepleritartıştıktansonra,benimfikrimceYunanlılarveErmeniler,Türkiye’dentahliyeedilenekadarbarış asla sağlanamaz.TümyüksekdereceliTürk subaylarıdabugörüşümdehemfikirlervebiranöncebununsağlanması içinuğraşıyorlar.İzmir’deproblem500.000 insanınbeslenmesiki şuanbilinenhali ile 100milçevresinde hiçbir yiyecekmaddesi yok ve tüm tren yolu irtibatı yok edilmişdurumda.200.000mültecinindurumuiseenüstseviyedeacınacakhalde.Eğerdeniz yolu ile yiyecek gelmezse hepsinin 3 hafta içinde ölmesi kesin. KemalPaşa,ordusunun8gün içindeİstanbul’aulaşacağınıduyurdu.GörüşbelirtentümTürksubayveaskerleriİngilizlereulaşmayasabırsızlandıklarınıbelirttiler”.

Mültecilerle İlgili Haberler ve İddialar

İstanbul’daki Amerikan Yüksek Komiseri Amiral Bristol tarafından14EylülgecesiEyaletDepartmanı’nagönderilen telgrafı15Eylül1922 tarihlisayısında The New York Times haber konusu yapıyordu. Amiral Bristol’un


134


telgrafına göre,19 Ermeni mahallesinde başlayan yangında AmerikanKonsolosluğu yıkılmıştı ve İzmir Limanındaki bütün yabancı savaş gemilerimültecilerledoluydu.AmiralBristol,kendisinebilgilerin,İzmir’dekiAmerikanDestroyer Filosundan, Yüzbaşı Arthur J. Hepburn’den geldiğini söylüyorduve Amiral Bristol’un ifadesine göre, Yunan yenilgisinin bir sonucu olarakaçlıklayüzyüzeolanmültecilerin,gittikçeartankalabalığıileyeterliciddiyetesahip olan durum, büyük yangın nedeniyle fazlasıyla zorlaşıyordu. Haber,mültecilerin durumunun zorluğuyla ilgili olarak EyaletDepartmanı’na gelenbirbaşkarapordansözediyorveşubilgileriaktarıyordu;“İzmir’de,gerçekteyiyeceği olmayan ve herhangi bir şeyi taşıma olasılığı çok az olan 300.000mülteci vardı. Daha erken gelen bu rapor, durumu “dehşet verici” olaraktanımlıyordu.Bugeceninraporunda,limandakisavaşgemilerinintamamının,Kemalistlerinilerlemesindeşehirdenkaçanaçinsankalabalıklarınaherhangibiryardımyapabilmeksizin,mültecilere bakmak içinhizmete zorlandıkları ifadeediliyordu. Mültecilerin, yardım kuruluşları tarafından ulaştırılabilen diğernoktalaragönderilmesi iledurumurahatlatmakiçin, limandakiyabancısavaşgemileritarafındançabaharcanıyordu.BugeceikisiPire’ye,birisideSelanik’eolmaküzere,mültecidoluüçgemininİzmir’dengönderildiğini,Amiralbugecerapor etti.Aralarında diğer uluslardan da olmakla birliktemültecilerin çoğuYunanidi.Bugemiler,diğermültecileriçingeridönüpseferyapacak”.

The New York Times gazetesi Chicago Tribune gazetesinden alıntıyaparakilettiği15Eylül1922tarihlihaberinde20ise,İzmirrıhtımınınmültecilerledolu olduğunu, tehlikede olan Amerikalının bulunmadığını, Amerikanzırhlısı Simpson’un yangın başladığı zaman mülteci statüsündeki Amerikanvatandaşlarını aldığını ve İzmir’deki diğer bütün Amerikalıların da gemiyeyerleştirildiklerini bildiriyordu. Habere göre; “Mültecilere destek olan YakınDoğuYardımKuruluşu’nunarazisindekiuniçerenbüyükyiyecekdükkanlarıyokoldu.Yiyecekdurumu,kritikbirseviyedebulunmaktaydı”.

Romakaynaklıbirbaşkahaberdedeİtalyanlarıkurtarmakiçinyapılanfaaliyetlerhaberkonusuyapılıyordu. TheNewYorkTimesgazetesi15Eylülsayısındaverdiği haberde21, İtalyangemilerinin, şehirdeki yangının şiddetinerağmen, İzmir’deki İtalyanları almaya çalıştığını ve Roma’ya ulaşan en sonraporlara göre yangının, ırksal nefrete atfedildiği iddiasına yer veriyordu.Ayrıca haberde, İzmir halkının yardımına koşmaları ve ülkelerine dönmekarzusundaolanİtalyanlarıgetirmeleriiçin,YakınDoğu,Mısır,Tripoli,Güneyİtalya ve Sicilya’daki bütün İtalyan gemilerine İtalyan Hükümeti tarafındantelsizmesajı gönderildiği ve İtalyanHükümeti’nin, ilaçveyiyecekle ilgili birgemigönderdiğidebildiriliyordu.

19 The New York Times,15Eylül1922(14EylülWashingtonkaynaklıhaber).20 The New York Times,15Eylül1922(14EylülAtinakaynaklıhaber).21 The New York Times,15Eylül1922(14EylülRoma,Associated Presshaberajansıkaynaklı

haber).


135

16Eylül1922tarihliTheNewYorkTimesgazetesi,“Washingtonİzmir’eYardım İçin Harekete Geçiyor”22 başlıklı haberiyle, Amerika’nın İzmir’dekimültecilereyardımiçinAmiralBristol’ugörevlendirdiğinivebumaksatlaAmiralBristol’ailkyardımsağlamakadınabirplanınşekillendirilmesindeMüttefiklerekatılmasıiçintelgrafgönderildiğinibildiriyordu.Haberindevamında,“HardingHükümetitarafındanbugünİzmir’dekimültecilereveAsya’dakidiğerbölgelereyardımiçinresmiadımatıldı.İstanbul’dakiAmiralBristolİlgiliDevletBakanıPhillips tarafından gönderilen bir telgraf ile diğer müttefik mevkidaşlarınınve onların İstanbul’daki askeri ve donanma temsilciliklerinin de görüşlerinialarakacilbirşekilde‘İzmir’ebiryardımhazırlanmasıveulaştırılmasıiçinortakkapsamlıbirplan’hazırlanmasıtalimatıverildi…

BirleşikDevletlerHükümeti,buişinçalışmayükününolaylarınolduğubölgededonanmasıveaskerleribulunanmüttefikdevletleredüştüğüneinanıyor.Bu yüzden deAmiral Bristol’ü sevk etti ve de onuABD adına herhangi birtaahhüttebulunmamasıiçinuyardı.BakanlığavekaletedenPhilips,hükümetinmültecilereyardımınındevamettirilebilmesiveyardımınuzatılmasıiçingücüyetebileceğiherşeyiyapmakadına,ortakçalışmayahevesliolduğunubelirtti”şeklindeayrıntılarveriliyorvetelgrafıntamamıdahaberdeyeralıyor.

16Eylül 1922 tarihli TheNewYorkTimesgazetesi, Londrakaynaklı,“Yangın Şiddetlenirken Öldüler”23 başlıklı haberinde, “Atina’ya ulaşanmültecilere göre; Mustafa Kemal, herhangi bir İngiliz’in can kaybındankendisinin sorumlu olacağını söylemeyi planlayan İngiliz Amiralin görüşmeisteğinireddetmişvedahasonraAmiraldeM.Kemal’enotgöndererek,olaylarındevamıhalindeTürkmahallelerinibombalayacağınısöylemişti”.Aynıhaberde,Amerikalı görgü tanıklarının tahminine göre, Amerikan, İngiliz ve Fransızdükkanvekuruluşlarınıiçerenikimiluzunluğundavebirmilgenişliğindebiralan yanmıştı ve 12milyon sterlinlik bir hasarmeydana gelmişti. Fransız veİngilizgemileriçoğukendimilliyetindenolanbirkısımmülteciyialmışlardı.

The New York Times gazetesi, 16 Eylül 1922 tarihli baskısındaki“YüzlerceİnsanYangınaYakalandı”24başlıklıhaberinde,“Ermenimahallesindeönceki gün öğlen başlayan yangın, tüm Avrupa kısmını yaktı, küller içindebıraktı, sayısız insan evsiz kaldı. Yüzlerce kayıp verildi, içlerinde yangınınhızla yayıldığı yerlerde yaşayan insanlar da var. Amerikan Elçiliği yangınınbulunduğu yerdeydi. Başkonsolos George Horton ve O’nun ekibi, ateşleryüzündenbinayıterketmekzorundakaldı.YanınaresmievrakveparalarıdaalanGeorge,yangındanöncebinayıterketti.BirAmerikandestroyeriSelanik’egitmeküzere600mülteciileayrıldı,dahasonrabirdiğeriise,ElçilikveAmerikanYardımOrganizasyonüyeleriveişadamlarınındadahilolduğu,400mülteciilePire’yegitti”ifadeleriyleokuyucuyubilgilendiriyordu.

22 The New York Times,16Eylül1922(15EylülWashingtonkaynaklıhaber).23 The New York Times,16Eylül1922(15EylülLondrakaynaklıhaber).24 The New York Times,16Eylül1922(15Eylülİzmir,Associated Presshaberajansıkaynaklıhaber).


136


Aynı haberde, “Türk askerleri, yağmalamaları engellemek için vargücüyle çalışıyor” alt başlığıyla, Kemalist kuvvetlerin İzmir’deki KomutanıGeneralNurettinPaşa’nın,YakınDoğu’dakiAmerikanYardımKuruluşları’nıntemsilcilerinden, mümkün olduğunca çok Yunanlının gönderilmesi içindüzenlemeyapmalarını istediği veYunanordusununAnadolu’dankaçarkenköylereverdiklerizararamisillemeolarak,şehregeridönüşlerininkesinölümanlamınageldiğiniaçıkladığıifadeediliyordu.

London Times’ın Atina muhabirinin, Amerikan Yardım Kuruluşuyetkilisi John Manola’dan aldığı bilgilere dayanılarak The New York Timestarafından yapılan bir başka haberde25, “İzmir’deki kurbanlar, Salı sabahınakadar,enaz120000’ibuldu.HaberegöreManolamesajında;İzmir,artıksanalolarak var olmaktadır, diyor. Bütün şehir, Tren İstasyonu ve Türkmahallesidışında tamamen yandı ve yağmalanmaya devam ediyor” şeklinde bilgiaktarılıyordu.Haberdekorkunçtrajedininboyutlarınınancaksabah,Amerikanbuharlı gemisi Winona’nın, çoğunluğu Amerikalı ve Yunanlı olan 1800mülteci ilePire’yeulaştığı zamananlaşılabildiğibelirtiliyor. “Winona, İzmir’iPerşembeöğledensonrasaat5’teterketmiştir.Amerikalıkaptan,‘İzmir’insongörüntüsünün,çığlıklariçindebağıranHıristiyan’larıncanlarınıkurtarmakiçinkoştururken,alevlerdenharapolmuşşehirdeyaşananbircanpazarı’olduğunubelirtmiştir…Liman şeridi, halakurtarılmayı bekleyen,her sınıftankalabalıkgruplarladoluydu.Şehriniçindepatlamalarhaladevamediyordu”.

ExchangeTelegraphgazetesininAtina’dangönderdiğihaberedayanarakve“Bunlar,bugünAtina’dangönderilenyarıresmivediğerYunanmesajlarındakiiddialardır”26şeklindevurgulubiraçıklamayaparakhaberoluşturanTheNewYork Times gazetesi, İzmir’deki İngiliz Filo Komutanı Amiral’in, Şehir’dekiTürkotoritelerini,eğerkatliamdevamederseTürkmahallelerinibombalayacağıkonusundauyarıdabulunduğunuve1000 ila2000Hıristiyan’ın,KüçükAsyalimanındakiErmenivediğermahallelerisilipsüpürenyangınbaşlamadanönce,Türklertarafındanİzmir’dekatledildiğiniiddiaediyorveYunanlıların,yangınınkendiyanlışiddialarınınkanıtlarınıortadankaldırmakiçinTürklertarafındançıkarıldığınainandıklarınıdabelirtiyordu.

Haberin devamında İzmir’deki mültecilere daha fazla yardımedebilmek için Yakın Doğu Yardım Kuruluşu’nun giriştiği organizasyondansöz ediliyor.Habere göre, YakınDoğuYardımKuruluşu, İzmirAcil YardımFonu’nabirbaşvurudabulunarak,İzmir’deevsizkalan500.000kadarmülteciiçingönderebilecekleriherdolarıtelgrafyoluyladerhaliletmeleriniistemişti.Buçalışmaiçintahminleregöreyaklaşık2milyonile8milyondolararasıbirrakamaihtiyaç duyulacaktı. İzmir’in yanması ve Türklerin şehri ele geçirmeleriylemeydana gelen 350.000 mültecinin 200.000 evsiz halde kalmıştı. Haberde,konuylailgiliolarakaşağıdakitelgrafın,YakınDoğuYardımKuruluşu’nuntüm

25 The New York Times,16Eylül1922(15EylülLondrakaynaklıhaber).26 NYT,a.g.e.


137

devletlerdeki yöneticilerine gönderildiği bildiriliyordu; “İzmir’deki durumunciddiyeti geçen her saatte daha da artıyor, şehrin Hıristiyan bölümününyanmasıileilgilibugüngönderilentelgrafdabunukanıtlıyor.Masumveevsizmültecilerindurumugerçektenacınasıhaldedir.YakınDoğuYardımKuruluşu,erzaklar ile felaket bölgesinde. Umutsuz durumun gereklilikleri, sadeceYunanlararasındaözelbirkampanyadeğil,aynızamandaİzmir’eacilyardımedilmesi içinuluslaragenişbir çağrıdır.Bizsizedevletlerinizdenacilennakitakışıiçinbaşvuruyapmanızıöneriyoruz,özelikleİzmirAcilYardımKuruluşuiçin. Bu kritik durum ertelemeye gelemez. Bir an önce harekete geçmek içinkritikbusorumlulukhepimizedüşüyor.Sizegüveniyoruz”.

Hartford Courant gazetesi de, 17 Eylül tarihinde mültecilerle ilgiliolarak “Mudanya’daki Binlerce Mülteci’nin Kaderi Bilinmiyor”27 başlıklı birhaberyayınlamıştı.Buhaberde,MudanyaLimanı’ndakiAmerikanDenizBirliğiKomutanı Yüzbaşı Adams’dan alınan bilgiye göre,Mudanya’da son üç güniçinde60binkişidengeriyesadece5binkadınveçocuğunkaldığıbildiriliyordu.

17 Eylül 1922 tarihli The New York Times gazetesi, “AmerikalılarYeganeYardımıVerdiler”28başlığıylayaptığıhaberde,Amerikalıdenizcilerinmültecileri kurtarmada gösterdikleri kahramanlıkları anlatıyordu. Deniz veYardımKuvvetleri’nin,200.000Hıristiyan’ayardımileuğraştığıbildirilenhaberşuşekildedevamediyordu;“Ölümvetarifedilemezacı,ıstırapyaklaşık200.000nüfusuetkiledi.AltıAmerikanyardımgörevlisiölülerigömmekiçininsanüstüçalışıyor ve yaşayanlara yardım ediyor. Henüz hiçbir ülke sıkıntı çekenlereyardımetmeyegelmedi.Hastanelerdebulunanvesayılarıbindenazolmayanhastalarıntamamıölümcülşekildeyanmışlardı.

Amerikan YardımOrganizasyonu tarafından İstanbul’dan gönderilenbütün yardım gereçleri, yangında harap oldu. Amerikan Kızılhaç Teşkilatı( American Red Cross)’ndan binbaşı Claflin Davis ve Yakın Doğu YardımKuruluşu ( Near East Relief)’ndan H. C. Jaquith, onların koruyucusu gibi,Hıristiyan’larıkurtarmakiçinbüyükçabagösteriyorlar,fakatgemilerineksikliğiengeloluyor…

Felaket öyle büyüktüki, onunla sadecemüttefikdevletlerin ortaklaşaçabaları ile baş edilebiliyordu. Yangının en kötü zamanında, Amerikandestroyerleri Lawrence ve Litcfield, gecenin karanlığında suya atlayan vegemilerindışındasuyunyüzündedurarakkurtarılmakiçinyürekleracısışekildeyalvaran çıldırmış kurbanların binlercesi tarafından zorlanıyordu. Amerikandenizcileriyüzlercesiniboğulmaktankurtardılar.

27 The Hartford Courant,17Eylül1922(16Eylülİstanbul,Associated Presshaberajansıkaynaklıhaber).

28 The New York Times,17Eylül1922(16Eylülİzmir, Associated Presshaberajansıkaynaklıhaber).


138


KıyıdakiAmerikandenizcileri,büyükkalabalıklarızayıfdestroyerlerdenuzak tutmak maksadıyla, süngü mesafesinde yaklaştırmamakta zorlandılar.Amerikanbayrağı,rıhtımdayukarıçekildivedenizcilerAmerikanvatandaşlıkbelgesiyle ayrılmış olan paniklemiş halkın arasına gitti. Bayrak, Amerikalıolduğunuilerisüren,ancakçokazsayıdaİngilizcekonuşabilenveAmerikalıolduğuhakkındayeterlikanıtıolamayanyüzlercesiiçinbirumutfenerigibiydi.Diğerleri, onların New York, Chicago, San Fransisco ve diğer Amerikanşehirlerinde akrabaları olduklarını söylediler. Amerikalılar, bu çağrılaraaldırmamaktazorlandılar.Büyükgönüllüdenizciler,acıklıgörüntününüzerinegittiler ve şiddet kullanılarak yıldırılan kadın ve çocukların rahatı için negerekiyorsayaptılar,hattakendiyataklarını,giysileriniveyiyeceklerinionlaraverdiler.KomutanMerill,mültecitoplamabölgesindengeçerkenbirkahramangibikarşılanıyor,erkek,kadınveçocuklardizlerinekapanıyorvekıyafetleriniöpüyorlar”.

İzmir’denTheSundayExpress’eMaltaüzerindengönderilenbirtelgrafhaberini konu alan 17 Eylül 1922 tarihli TheNewYork Times gazetesindekihabere göre, İzmir’de rıhtımda yığılmış olan Kemalist kuvvetler, CumartesisabahıMüttefikDenizKuvvetlerimüfrezelerininkarayaçıkmagirişimineengeloldular. Telgrafa göre, Yunan savaş gemisi Kilkos, İzmir’in Türk bölgesinibombalamıştı29.

“Alevler bütün rıhtımı kapladı”, “Yangında ölen veya denize ölümiçinatlayanbinlerceinsanınacıklıgösterisi”,“Diğerlerininkötüsonu,açlıktanölmek”,“100.000mülteciyiİzmir’denkurtarmakgerekmektedir”ve“YakındoğuYardımKuruluşuOnlarınhayatlarınıkurtarmayaçalışıyor”başlıklarıylaverilenmülteciler veOnları kurtarmak için yapılan faaliyetlerle ilgili haberde30, tümyardımkuruluşukaynaklarınınİzmiryangınındayokedildiğiveYakınDoğuYardımKuruluşuvediğer örgütlerin çabalarınınmültecileri nakliye etmeninengüvenliyololduğukanısındabirleştiği, İstanbul’dakiYakınDoğuYardımKuruluşu’nun, bu işe 20.000 dolar harcadığı ve durumu uygun olan bütüngemilerin 100.000mülteciyi alıp kurtarmaları için yardım etmelerini istediği,insanlarındurumununiçleracısıolduğu,açvesusuzolduklarıveçoğunundahastaolduğuanlatılıyordu.Haber,“Bininsanyangındaöldü.Türkcaddesininbir kısmı hariç, tüm şehir yandı… Mültecilerin telaşlarından limanlardakikargaşayı önlemek için Amerikan bayrağı dikildi ve Lichfield ve Lawrencedestroyerlerinden gelen Amerikalı denizciler Onları koruyor. Yakın DoğuYardımKuruluşu,PandermaveBursa’dangelen30.000mülteci içinHoustongemisini gerekli malzemeler ile Mudanya’ya, yardım malzemeleri ile DafnigemisinideRodos’agönderdi”şeklindedevamediyordu.

29 The New York Times,17Eylül1922(16EylülLondra,Associated Presshaberajansıkaynaklıhaber)

30 The New York Times,17Eylül1922(16Eylülİstanbulkaynaklıhaber)


139

18Eylül1922tarihliTheNewYorkTimesgazetesi,binlercemültecininPire’ye varışının, Yunan hükümetine büyük problem yarattığı haberiniveriyordu.Özelyardımsağlanmadıkça,muhtaçdurumdakiinsanlarındurumukötüye gidebileceği ve Yunan Hükümeti’nin mültecilere gerekli bakımısağlayamadığı,haberindevamındayeralıyordu31.

“İzmir’de200.000KişiKurtarılmaktanÜmitsiz-ÜçDestroyerLimanda,FakatMürettebatlarıKarayaÇıkıpKorumaGöreviYapmakZorunda”başlığıyla19 Eylül 1922 tarihli The New York Times gazetesinde verilen haberde,mültecilerindurumu,“İzmir’denİstanbul’adönenpekçokAmerikalı,İzmir’dekidurumuniçleracısıolduğunubelirtiyor.Yaklaşık200.000dağınıkvekorkmuşmülteci, şehrin içinde ve çevresinde mahsur kalmış durumda, kurtarılmayıbekliyor. Ağlamaları duyulmuyor, çünkü onları kurtaracak bir gemi yok…Amerikan destroyeri Edsall, Lawrence ve Simpson limanda duruyor, fakatkomutanları ağlamaları ve kurtarma çığlıklarını duymazdan geliyor, çünküonlarınmürettebatınakaradaihtiyaçduyulmaktadır”32şeklindeveriliyordu.

20Eylül 1922 tarihliTheNewYorkTimesgazetesinde“HıristiyanlığıYok Etmek” başlığıyla yayınlanan bir yazıda, konuya dinsel bir önyargıylayaklaşıldığınıgörüyoruz;“Yangın,Türklerinkılıçileyapamadıklarınıbaşardı.HıristiyanlığınbeşiğiKüçükAsya’da,yakındaHıristiyannüfusbitmişolacak.İzmir’de, Amerikalılar tarafından ölmeleri engellenenler ve kurtarılan diğerHıristiyan’larınçoğu,bazılarıgönüllüolarak,bazılarızorlatepelerinarkasındakayboldular. Diğerleri yorgunluk, korku veya kararmış şehrin parçalanmışkayalık sahilinde açıkta bırakılmış halde yok oluyorlar. Ancak ağlayanAmerikalı muhabirler şöyle bir ses duyuyorlar: ‘Amerika gelmeyecek mive bizi kurtarmayacak mı?’ Mustafa Kemal’in emri, mültecilerin ve yardımçalışanlarının acısını ferahlatmak için, kurbanların götürülmesini sağlayacakAmerikanvemüttefikgemilerininlimanagirmesineizinverdi.Fakatgemileringelişihergünerteleniyordu,budaçoğununölümüanlamınageliyordu.Gerçekte250 bin olan Hıristiyan’dan, rıhtımda veya toplama kamplarında birbirinesokulmuşhalde50bindenazHıristiyankalmıştıveenkötükorku,içbölgelerezorla gönderilenlerin ağırlanmasıydı. Türk emri ileri gitmişti: ‘Hıristiyanlık,Asya’dayokedilmelidir’”33.

Aynı tarihte yayınlanan bir başka haberde de, Y.M.C.A.’nın İzmirYöneticisiolanMr.Fisher’inAssociatedPressajansı’nayapmışolduğuyorumyer alıyordu. EdwardM. Fisher’in değerlendirmesine göre, yangın ve denizarasında sıkışmış bir kıyı olarak belirlenen bölgede,mücadele eden, ümitsiz,savunmasıznüfusuileİzmirşehri,yananbiramfitiyatroydu.34

31 The New York Times,18Eylül1922(17EylülAtina,Associated Presshaberajansıkaynaklıhaber)32 The New York Times,19Eylül1922(18Eylülİstanbul,Associated Presshaberajansıkaynaklıhaber)33 The New York Times,20Eylül1922(19Eylülİzmir,Associated Presshaberajansıkaynaklıhaber)34 The New York Times,20Eylül1922(19Eylülİstanbulkaynaklıhaber)


140


“İzmir’de Kurtarma Çalışmaları” ana başlığıyla, İzmir’de oluşancehennemde,Amerikankolonisiüyelerikadınveerkekler,yardımçalışanları,öğretmenler,hemşireler, tüccarlarveelçilikçalışanlarınınkendidurumlarınıntehlikelerinidüşünmeden,kendilerinidiğerinsanlarıkurtarmayaadadıklarınıkonualanbirhaber22Eylül1922tarihliTheNewYorkTimesgazetesindeyerbuluyordu.35Amerikalılarınİzmir’dekiyardımçalışmalarındakietkinliğiniövenbirbaşkahaberindeaynıgazetenin17Aralıktarihlinüshasında,“Amerikalılar,İzmir’deki Büyük Yangında Kahramanlıklarını Gösterdiler”36 başlığıylayayınlandığınıgörüyoruz.

LosAngelesTimesgazetesi, 26Eylül’de, “MültecilerinTaşınması İçinZaman Limiti Koyuldu- Kemal Paşa Hıristiyan’lara Ayrılmaları İçin Ekim’eKadar Zaman Verecek” başlığıyla bir haber yayınlıyor ve Kemal Paşa’nın,geriyekalan50binveyadahafazlamültecinintaşınmasıiçin30Eylül’ekadarizinverdiğiniveeğergemiler,bu tarihekadargönderemezlerse,mültecileriniç bölgelere götürüleceklerini bildiriyordu.37 The New York Times da 28Eylül’de “Yunan Buharlı Gemisi Propontis, Amerikan Yardım Komitesi İleBirlikte İzmir Körfezinde” başlığıyla, 17 buharlı geminin, 140 000 kişinintahliyesini,Türklerinverdiğisongünolan30Eylül’ekadarsağlayabilmekiçinYunan otoriteleri tarafından Amerikan Yardım Komitesine teslim edildiğiniduyuruyordu.38Aynıgazete30Eylül’dekihaberinde,TürklerinHıristiyan’larıçıkarmak için verdiği sürenin dolduğunu ve Amerikalıların 2 günde 74 binkişiyitahliyeettiğinibildiriyordu.39Aynıkonuylailgiliolarak1Ekim1922’deözelbirhaberyayınlayanTheNewYorkTimes,“İçişleriBakanlığı’ndanAmiralMarkL.Bristol’ünbildirdiğinegöre,74.000kadarmülteci,PerşembeveCumagünü İzmir’den tahliye edildi. Bu başarı, Yunan gemilerinin İzmir limanınagirişine izin verilmesi ve Amerikan gemilerinin Yunan gemileri ile birlikteçalışmasısayesindeoldu”bilgisiniveriyorveYakınDoğuYardımKomitesi’ninİstanbul YöneticiDirektörüHC Jaquith’in çektiği telgrafta 260.000’den fazlamültecinin yemek ihtiyacı olduğunu, 400.000mülteciden sadece 140.000’i ileilgilenilebilindiğinive50.000mültecininde İzmir’dekaldığını, söylediğiniveİzmir’deki trajediden daha büyüğünün şimdi mültecilerin taşındığı YunanAdalarındayaşandığınıbelirtiyordu.40

Yakın Doğu’daki Amerikan kiliselerinin misyonerlik ve yardımfaaliyetlerininreferansıileYakınDoğu’dakidurumunbirincieldenincelemesiniyapan kilise ve yardım temsilcisi Güney Methodist Episcopal Kilisesi’ninpiskoposuDr.JamesCannon’unizlenimleriveözellikleolayıdinselbirönyargı

35 The New York Times,22Eylül1922(Kaynakbelirtilmemiş)36 The New York Times,17Aralık1922(Kaynakbelirtilmemiş)37 Los Angeles Times,26Eylül1922(25Eylülİzmirkaynaklıhaber)38 The New York Times,28Eylül1922(Kaynakbelirtilmemiş)39 The New York Times,30Eylül1922(29Eylülİstanbul,Associated Presshaberajansıkaynaklı

haber)40 The New York Times,1Ekim1922(30EylülWashington,The New York Times’aözel)


141

ileelealarakyapmışolduğudeğerlendirmelerideTheNewYorkTimes’ınbazınüshalarındahaberolarakyerbuluyordu.Cannon’un“YüceTanrıhükümetimizihiçbir müdahalede bulunmadığımız için sorumlu tutacak”41 şeklindekiaçıklamaları 1 Ekim’de, “Amerikalıların Çabaları Türkler Tarafından YokEdildi”şeklindekiaçıklamaları“PiskoposCannon,Milyonların60.000HıristiyanYetiminYardımınaHarcandığını Söyledi”42 başlığıyla 2 Ekim’de, “TürklerinKontrolEttiğiCaddelerdenTümHıristiyan’larıUzaklaştırın”ifadeleriniiçerenaçıklamalarıda“PiskoposCannonSınırdışıEdilenHıristiyan’larıUyarıyor”43 başlığıyla5Ekim’dehaberolarakyayınlanıyordu.

“İzmir’deMezaliminDevamEttiğiİleriSürülüyor”44başlığıyla,YıkılmışŞehir’dekibirhaftalık incelemesindensonrageridönenNewYorkAmerikanKadınlarHastanesiBaşkanıDr.EstherLovejoy’un izlenimleri,haberolarak3Ekim1922tarihliTheNewYorkTimes’daokuyucularındikkatinesunuluyordu.“İzmir’deki Hıristiyan mültecilerin su ve yiyecek krizi, Türklerin sertliğiile karşılanıyor” iddiasında bulunan Dr. Lovejoy, “Halen, İzmir’de binlerceHıristiyan’ınbulunduğunuveonlarınşehirdenayrılmalarıiçintanınanzamanlimitidolduğuiçinyaşamlarınıntehlikedeolduğunu”söylüyorduve“SadeceTanrı,onlarınkaderininneolacağınıbilir.Limandakikalabalıklarokadarbüyükidi ki, bazıları denize düştüler. Kadınlar, onları boğulmaktan korumak içinbebeklerininkollarındanyukarıyakaldırarak,suyundibindeayaktadurdular”şeklindeaçıklamadabulunuyordu. Dr.Lovejoy’unizlenimleri,9EkimtarihliTheNewYorkTimes’dada,“İzmirDehşetiniBirKadınResmediyor -GörgüTanığıDr.EstherLovejoy,RıhtımdaGördüğüKorkunçManzaralarıAnlatıyor”45 başlığıylakendineyerbuluyordu.

“İzmir’denKaçanlar,BuradaKaçakYolcuGibiler-AmerikanDenizcileriTarafından Kurtarılan Yunanlı, Ailesinin Türkler Tarafından Öldürülüşünüİzledi”46 ifadeleri, Amerikan destroyeri Litchfield’deki denizciler tarafındankurtarılan21yaşındakiYunanlıbirmülteciConstandinosSkatziris’in,başındangeçenleri mülteci araştırmacılarına anlatışının aktarıldığı haberin başlığınıoluşturuyordu.15Ekim1922’deTheNewYorkTimes’dayayınlananhaberdeanlatıldığına göre, Skatziris, İzmir’deki Yunan mahallesinde ufak bir bakkaldükkanı işletiyormuş. 16 Ekim’de, yangından üç gün sonra, savaştan öncegüreşçiolanvelimangümrüğündehamalolarakçalışandevgibibirTürk,serseriarkadaşları ile birlikte İzmir’e gelmiş ve yanmamış tüm evleri ateşe vererek,evleri yağmalayıp içindekileri öldürmüşler. Haberin devamında Skatziris,yaşadığınıiddiaettiğiolaylarıayrıntılışekildeanlatmayısürdürüyordu.

41 The New York Times,1Ekim1922(30EylülPariskaynaklıhaber)42 The New York Times,2Ekim1922(1EkimPariskaynaklıhaber)43 The New York Times,5Ekim1922(4EkimLondrakaynaklıhaber)44 The New York Times,3Ekim1922(2Ekimİstanbul,Associated Presshaberajansıkaynaklı

haber)45 The New York Times,9Ekim1922(8EkimPariskaynaklıhaber)46 The New York Times,15Ekim1922


142


Yangının Sorumluluğunun Türklerde Olmadığı Görüşü

“YunanOrdusunudaSuçluyor-İngilizTüccar,Onların(Yunanordusu)AşırılıklarınınTürkleriKışkırttığınıÖneSürüyor”başlığıaltındaTheNewYorkTimes’da 18 Eylül 1922’de yayınlanan haberde47, Daily Teleraph gazetesininMaltamuhabirinin,YunanlılarınMaineadlıgemisi ilebirlikteMalta’yagelen400İzmirlimülteciyleyaptığıröportajileilgilibilgilereyerveriliyordu.Buğdayve tohum tüccarı ve İzmir’de birkaç çiftlik sahibi bir işadamı olan DonaldWhittalröportajdaşunlarısöylüyordu;“30Ağustosvesonrasında,KemalPaşaönderliğindeki Türklerin, İzmir’in atmışmil uzaklığında olduğudedikodusuyayılmayabaşladı.Fakattüccarlarveişadamlarıolarak,bizkonuyaçokönemvermedik. 4Eylülgibi, İngilizBüyükelçisi, İngilizvatandaşlarının, limandaki4hastanegemisindenbirisinegitmesigerektiği,açıklamasındabulundu.Fakataynızamandabunuyapıpmallarınıveevlerinibırakanlarındayinekendilerineriskaldıklarını,sorumlulukkabuletmeyeceğinideaçıkladı.100’eyakınİngilizvatandaşıKıbrıs’agidenMinary’ebindi.BirkısmıdaAntioch’agittiveoradandaMaine’egeçti.İzmir’in100mililerisindeyaşayanmüdürüm,BayParker,bizlere,geri çekilen Yunan ordusunun çok ağır suçlar işlediğini, kadın ve çocuklarıöldürdüğünüvegeriçekilirkengenellikleevleriyokettiklerinisöyledi.Aslında,İzmir’deki İngilizler arasındaki genel kanı, 100 binden fazla sivilin, Yunanaskerleri tarafından katledilmiş olduğu idi… Benim evim, İzmir’in yaklaşık5 mil kadar dışındaydı. Biz diğer İngiliz arkadaşlarımızla bir devriye ekibikurduk, silahlarımızla nöbetleşemalımızı ve canımızı, düzensizYunanlılarınbarbarlıklarındankorumakiçindevriyegöreviyaptık.Bizimbunlarıyapmayabaşlamamızdan kısa süre sonra, Türk Ordusu’nun öncüleri gözüktü, çok iyisilahlı vedisiplinlilerdi.Daha sonra, arabalarıhazırlayıp 5mil ötedeki sahilegitmekiçinkoşuşturmayabaşladık.Aslında,benveailem,diğerarkadşlar ilebirlikte,oradanbizeateşaçılırkenateşaltındakaçtık.Buolay9EylülCumartesigünüoldu.DahasonrailerleyenPerşembegününekadarlimandakaldık,Mainegemisi,limandanogünkalktı”.

Haberde, Londra’daki Maple and Co.’nun İzmir Temsilcisi A.B.Stephenson’unröportajında;“BenTürkleriilkkez9Eylül’degördüm.Yunanordusu genelde organize değildi, düzensiz besleniyorlar, düzensiz şekildedolanıyorlar, disiplin altında değiller ve pek çoğu silahlarını bile bırakıpordudan kaçıyordu. Ana karargahları ise, neredeyse terk edilmiş ve birlikkarargahlarınaherhangibirdurumraporubileiletilmemişti.Sonuçisetambirkaostu. BirCumartesi günü, karargah’a gelen telgrafta, 500 kişilik birYunanordusununkomutanınınemirbeklediğibilgisigeldi.OsıradaYunankarargahı,MustafaKemalkomutasındaydıvekısasüresonraesiralınacakbirliğecevapverdi.BaşkabirYunanbirliğide, şehringüney sahilkesiminedoğruhareketetmişvegeridönüşiçingemibeklemekteidiler. TürklertarafındanOnlarda

47 The New York Times,18Eylül1922


143

esiralındılar.LimanagelenilkTürkgrubunuCumartesigünügördüm.Geneldehepsi,aşırıbirşekildeçalışkandıvegeldiklerigibi,kamuhizmetlerinisağladılar.Sonradananlaşıldıki,bütünmültecilerinpasaportlarınaTürkvizesivurulduvehepsidüzenlibirşekildegönderildivegönderileceğiaçılamasıyapıldı,alarmageçmeye,endişeetmeyegerekolmadığıanlaşıldı”.

19Eylül1922tarihliTheNewYorkTimes’da“Paris,YangınıTürklerinÇıkardığı İddiasına Kuşkuyla Bakıyor” başlığı taşıyan haberde, Fransızyetkililerin Türklerin İzmir’de yangın çıkarması ile ilgili raporlara şüphe ileyaklaştıklarını belirterek şöyle devam ediyordu; “Türklerin İzmir’i yaktıklarıile ilgili yabancı gazetelerde haberler görmekteyiz. Görülmektedir ki çok iyiderecedebilgilendirilmişresmiçevrelerdebilebuiddialarıkanıtlayacakbirdelilbulunmamaktadır, hatta tam tersi, böyle bir şeyin olabilmesi dahi ihtimallerdahilindedeğildir.SavaşıngalibiTürklerinkendişehirleriniyakmaklaellerinenegeçeceğişüphelidirkiİzmir,ençokdeğerverdiklerienkıymetlişehirlerindenbirisidir.İzmir’dekiyangınileilgiliolarak,TürklerisuçlayanbütünhaberlerinLondra’yaAtinaüzerindenulaştığıdaaçıktır”48.

Aynı konuyla ilgili olarak 27 Eylül’de “Fransızlar Türkleri Akladı -Dışişleri,İzmir’dekiYangınaTürklerinNedenOlduğunuReddetti”49başlığıylabirbaşkahaberyayınlayanTheNewYorkTimeshaberinayrıntılarınışuşekildeaçıklıyordu; “Fransız Dışişleri Ofisi’nin bugün İstanbul’dan doğrulanmışhaberleredayanarakyayımladığıresmiaçıklamayagöre,İstanbul’dakiFransızYüksek Komiseri General Pelle ve Yakın Doğu Fransız Deniz KuvvetleriKomutanıAmiralDumesnil,İzmir’dekiyangınınsorumluluğununTürklereaitolduğunu doğrulayan hiçbir şeyin bulunmadığı konusunda kendilerini iknaettiler.

Amiral Dumesnil aynı zamanda, Türklerin evlere ve caddeleregazyağıdöktüğü suçlamalarınıdaaraştırdıveonların sahte,yalanolduğunutespit etti. Amiral ve General, İzmir’deki Yunan ve Ermeni mahallelerindeçok fazla heyecan olduğunu ve Türk subaylarının ve erkeklerin çoğununevlerden atılan patlayıcılar ve el bombaları ile yaralandıklarını tespit ettiler.İki komutan, yangınların, şehrin yabancı mahallelerinde, birbirinden ayrınoktalarda başladığını tespit etti. Onlar, yangınla mücadele eden Fransızdenizcilerden yangının ani şekilde geliştiğini öğrendiler. Türk makamları,yangını söndürmeye çalıştılar, ancak rüzgar, alevlere yelpaze görevi gördü”.Haberde, Fransız Hükümeti’nin açıklamasında ‘Eğer, yangınla ilgili Türksorumluluğunugösterenhiçbirşeybulunamadıysa,otakdirde,Yunanordususuçludurvebusuç,yaptıklarıkötülüklerinkanıtlarınazararvermek içingeriçekilmeesnasında işlenmiştir’dediğibelirtildi.Haber,“Açıklamadeklareetti

48 The New York Times, 19Eylül 1922(18EylülParis,Associated Press haber ajansıkaynaklıhaber)

49 The New York Times, 27Eylül 1922(26EylülParis,Associated Press haber ajansıkaynaklıhaber)


144


ki,Eskişehir’eTürkleringeriçekilmesiesnasındaherhangibirzararverilmedi.AmaYunanlılarınilerlemegüzergahındaykenyakıldı.YakmakiçinhedeflenmişolanBursa,yakmaemriniiptaletmesiiçinYunanGeneralSomilas’ıiknaedenFransızKonsolosuveikiİtalyansubaytarafındankurtarılmıştır.DışişleriOfisi,birçok yakın köy, Yunanlı askerler tarafından yakılmış ve yağma edilmiştir”şeklindesonbuluyordu.

16 Eylül 1922 tarihli The New York Times gazetesinin, “Washingtonİzmir’eYardımİçinHareketeGeçiyor”50başlıklıhaberiyle,Amerika’nınİzmir’dekimültecilereyardımiçinAmiralBristol’ugörevlendirdiğinivebumaksatlaAmiralBristol’ailkyardımsağlamakadınabirplanınşekillendirilmesindeMüttefiklerekatılması için telgraf gönderildiğinin bildirildiği, yukarıdaki bölümlerdeaçıklanmıştı. Bu haberde önem arz eden konu, Amerikan Hükümeti’ninAmiralBristol’ayardım içinverdiğigörevlerinayrıntılarınıbelirttiği telgrafındevamında,TürkHarekatıveİzmiryangınıileilgiliresmiAmerikangörüşlerinedeyerverilmişolmasıdır.Haberdebukonu,“AmiralBristol’eiletilenmesajlardaveverilenyetkide,Türklerinİzmir’ielegeçirmesindevedeTürkmilliyetçilerinİstanbul’aolanyürüyüşüileilgilisonzamandaortayaçıkan,buolayınpolitikyönüileilgiliherhangibirdurumolmadığıvebuolayınpolitikkısmındayeralmak istemedikleri belirtildi. Türk yetkililerin İzmir yangınında sorumluolabileceğineilişkinraporlararağmen,bazıresmiyetkililerbunabirihtimalvedeğervermiyor.Bölgedeyaşayanherhangibirmillikesiminbuyangınıbaşlatmışolabileceğini kabul ederek Türk otoritelerinin İzmir’i yakmasının bir insanınkendieviniyakmasınabenzeyeceğinibelirtiyorlar.İzmir,tartışıldığıüzereAsyabölgesindekiönemli limanlardanbirisidirvedeonunYunanlılarakaybı, tümTürklertarafındanulusalbirfelaketolarakkabuledildi.BuşehrinrestorasyonuvedeTürkiye’ninrestorasyonu,TürkUlusalPartisiiçinbaştagelenenönemliamaçlardan/görevlerden birisidir. Tüm bu gerçekler göz önüne alındığındaTürkiye’ninşehrielegeçirirgeçirmezyaktığıfikrinekatılmakzorgörünüyor”şeklindeki ifadelerle yangının Türkler tarafından çıkarılmasınınmantıksızlığıanlatılıyordu.

Ticari Kayıplar

İzmir’den The Sunday Express’e Malta üzerinden, gönderilen birtelgrafhaberinikonualan17Eylül1922tarihliTheNewYorkTimesgazetesihaberde, yangın sırasındaki ekonomikkayıplarla ilgili olarak çeşitli rakamlarvermekteydi. Habere göre, büyük yangının sonucu olarak, İzmir’deki ticarikayıp,bütünraporlardakabuledildiğigibimuazzamdıveyabancılarıbüyükboyuttaetkiledi.Görünüşegöre,bütünticaribölge,kocamaneşyamağazalarıylabirlikte yanıp yok oldu.Haber şöyle devam ediyordu; “Levantenlerle ticaretyapanİngilizfirmalarınınüyeleri,zenginYunanveErmenitüccarlarınınçoğu

50 The New York Times,16Eylül1922(15EylülWashingtonkaynaklıhaber)


145

iflasla yüz yüzeyken, sonuçların kendileri için vahim olacağını söylediler.Kurutulmuş meyve, halı, tütün ve pamuk eşya tüccarları, en zor durumdaolanlar arasındalar. İzmir İngiliz TicaretOdası SekreteriM.C.Vittie’ninTheDaily Express’e anlattığına göre; İngiliz sermayesinin 40.000.000’den fazlasıİzmir ve çevresinde battı. Kurutulmuş meyve ürününün kaybı daha ağırolacak.Mevsiminihracatıhenüzbaşlamıştı.Ürün,ortalamalarınüzerindeydiveyaklaşık100.000tonürün,ihraçedilmeyibekliyordu.Eğeryangınilekaplananbölgeninhesabıdoğruise,bunlarınhepsiyandı”51.

20 Eylül tarihli The New York Times, “İzmir Yangını’nın ZararıYaklaşık150.000.000dolar”,“AmerikanveİngilizUzmanlaraGöreBuZararınSadece 60.000.000 Doları Sigorta Kapsamında” başlıklarıyla duyurduğuekonomik kayıplarla ilgili haberinde, bu ticari zarar rakamlarınınAmerikanve İngiliz sigorta uzmanlarının tahminlerine göre belirlendiğini, İngilizsigorta şirketlerininyangınınkaybınınenağırbölümünüyüklenecekleriniveAmerika’nınticarikaybınınsigortalanmışenbüyükkısımolarak12milyondolarcivarındaolduğununtahminedildiğibildiriliyordu.Haberdeödemelerleilgiliolarakortayabirsorunçıktığıbelirtiliyorvedevamediyor;“Kayıplara,yangınnedeniyleveyasavaşriskiileyokolmatemelindeödemeyapılıpyapılmayacağıgibiçokönemlibirsoruortayaçıktı.Bazımalsahipleri,sigortapoliçeleriniherikidurumagöreyaptırmışlardı,bazımalsahipleriisesadecebirdurumagörepoliçeyesahiplerdi.MüttefiklerveAmerikalıotoriteler,yangınbaşladığızamanTürkkuvvetlerininşehri tamolarakelegeçiripgeçirmediklerinivesivilTürkYönetimi’nin faaliyete geçip geçmediğini veya büyük yangının Kemalistlertarafından bir savaş eyleminin direkt sonucu olup olmadığını tespit etmeyeçalışıyorlar”.

Geri Dönüş

“1400 İtalyan İzmir’e Geri Döndü” 52 başlıklı haberde de İzmir’deyaşananlardan sonra, artık Türk yönetiminde yaşamın normale dönmeyebaşladığınıgösterenbirgelişme,27Aralık1922tarihliTheNewYorkTimes’dayer alıyordu. Bu haberde, yangından sonra İzmir’den ayrılan 1400 İtalyanmültecinin, İzmir’deki evlerine tekrar yerleşmek üzere, Brindidi limanındangemiyleİzmir’eyolaçıktıklarıbildiriliyordu.

51 The New York Times,17Eylül1922(16EylülLondra,Associated Presshaberajansıkaynaklıhaber)

52 The New York Times,27Aralık1922(26AralıkBrindidi,İtalyakaynaklıhaber)


146


Sonuç

Büyük İzmir Yangını ile ilgili olarak dönemin Amerikan Basınındaçıkanhaberler,görüldüğügibitekkaynağadayanmayan,muhtelifkaynaklarkullanılarakhazırlanmışhaberlerdir.Budayayımlananhaberlerinobjektifliğikonusunda olumlu bir göstergedir. Bundan dolayı, yangının kim tarafından,ne maksatla çıkarıldığı, yangının söndürülmesi faaliyetleri, Türklerin şehriele geçirdikten sonra mültecilere davranış tarzı ve mültecilerin limandantahliyesi sırasında diğer ülkelerin faaliyetleri ve yaklaşımları gibi konulardabirbiriyle çelişen haberler olduğu görülmektedir. Yangının ilk günlerinde,özellikleTürkUlusalKurtuluşMücadelesi’ndenolumsuzetkilenenYunanveİngilizlertarafındanyayımlananAtinaveLondrakaynaklıhaberlerinönyargıiçerdiğiveyangınınTürklertarafındançıkarıldığıiddialarınaağırlıkverildiği,ancak ilerleyen zaman içerisinde durum netleştikçe özellikle Fransız veAmerikankaynaklarıncabuiddialarındayanaksızvemantıksızolduğuhaberve yorumlarının arttığı gözlemlenmektedir. Burada gözden kaçırılmamasıgereken önemli nokta, haberin doğruluk derecesini tespit edebilmek için,haberkaynağınıngüvenilirliğiniortayakoymakgerekliliğidir.Nitekimburadakullanılan Türklerle ilgili önyargılı haberlerin kaynakları irdelendiğinde,bu kaynakların güvenilirliği konusunda şüphe yaratacak konular olduğugörülmektedir. Bir başka araştırmanın temel konusunu teşkil edecek olanböylebirçalışmadadasözkonusuçelişkilerveönyargılarlailgilisorularayanıtaranacaktır.


147

KAYNAKÇA

I. Gazeteler

TheNewYorkTimes

TheHartfordCourant

LosAngelesTimes

ChicagoTribune

ExchangeTelegraph

II. Makaleler ve Kitaplar

ERDAL, İbrahim, “AmerikanArşivBelgelerineGöre İzmir’inBoşaltılması veRum Göçmenlere Yardım Konusu”, Karadeniz Araştırmaları, C.VI,S.21,Bahar2009,

GÖKDEMİR, Oktay, “Fransız Kaynaklarının Işığında 1922 İzmir Yangını” ,ÇTTAD,VI/15,(2007/Güz),ss.19-38.

KIRIŞMAN, Mustafa, “Fransız Basınında İzmir Yangını Üzerine BazıDeğerlendirmeler”,ÇTTAD,X/22,(2011/Bahar),ss.77-93.

YILDIRIM,VehbiEmre,“İngilizBasınınaGöreİzmirYangınıveGöçmenlerinDurumu”,DoktoraÇalışması,DönemÖdevi,2010.

AMERİKAN BASININDA İZMİR YANGINI VE YANGIN SONRASI …

Documents