Altıntepe Urartu Kalesi Kazı ve Onarım Çalışmaları 2003-2013

Mehmet Ali

Typewritten text

AYRIBASIM / OFFPRINT

Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi

Arkeoloji Bölümü 40. Kuruluş Yılı ArmağanıANADOLU’NUN ZİRVESİNDE TÜRK ARKEOLOJİSİNİN 40 YILI

ISBN 978-605-85730-7-92014 Ankara

Her hakkı saklıdır. / All rights reserved.

HazırlayanlarHasan Kasapoğlu

Mehmet Ali Yılmaz

Grafik-TasarımMustafa Horuş

Kapak TasarımUfuk Çetinkaya

Bilgin Kültür Sanat YayınlarıSertifika No. 20193

Selanik 2 Cd. No: 68/10 06640 Kızılay/ANKARATelefon: 0 (312) 419 85 67 - Faks: 0 (312) 419 85 68

[email protected]

Baskı ve CiltANKARAOFSET

BASIN MATBAACILIKBüyük San. 1. Cad. Necatibey İşhanı No.93/43-44 İskitler-Ankara

Tel. 384 50 63 (Pbx) 384 50 64 Fax. 384 50 56

III

ANADOLU’NUN ZİRVESİNDE TÜRK ARKEOLOJİSİNİN 40 YILI

İçindekiler

Önsözler

Hikmet Koçak (Atatürk Üniversitesi Rektörü) ...........................................................................................VII

Dilaver Düzgün (Edebiyat Fakültesi Dekanı) ..............................................................................................IX

Mehmet Karaosmanoğlu (Arkeoloji Bölümü Başkanı) ...............................................................................XI

Sunuş

Hasan Kasapoğlu & Mehmet Ali Yılmaz ..................................................................................................XIII

Kazı Çalışmaları

Tomris BakırKaleköy Kazıları 1978-1981 ...........................................................................................................................1

Abdullah Yaylalı – Vecihi Özkaya – Nurettin ÖztürkKyzikos İlk Dönem Kazıları ..........................................................................................................................13

Nurettin Koçhan Sos Höyük 1987 Yılı Kazı Çalışmaları .........................................................................................................31

Hamza GündoğduDoğubayazıt İshak Paşa Sarayı Kazıları 1994-1996 ...................................................................................45

Cevat Başaran – Büşra Elif Kasapoğlu1995 Yılı Skepsis Aşağı Kent ve Nekropolisi Kurtarma Kazısı Üzerine Yeni Değerlendirmeler ................51

Mehmet Işıklı – Mustafa Erkmen – Gülşah Altunkaynak2002 Yılı Pulur Sondajı .................................................................................................................................63

Mehmet Karaosmanoğlu – Halim Korucu – Mehmet Ali YılmazAltıntepe Urartu Kalesi Kazı ve Onarım Çalışmaları 2003-2013 ..............................................................77

Cevat Başaran Parion Kazı ve Sondaj Çalışmaları 2005-2013 ...........................................................................................97

Cevat Başaran – Büşra Elif KasapoğluParion Güney Nekropolisi 2005-2013 ........................................................................................................117

Ertuğ Ergürer – Mustafa YıldızlıParion Roma Tiyatrosu 2006-2013 ............................................................................................................139

Vedat Keleş – Alper YılmazParion Roma Hamamı 2006-2013 .............................................................................................................159

Vedat Keleş – Ersin ÇelikbaşParion Yamaç Yapısı 2008-2013 .................................................................................................................175

IV


Cevat Başaran – Hasan KasapoğluParion Odeionu 2010-2013 ........................................................................................................................193

Nurettin Öztürk – Berna Kavaz – Gencay Güloğlu – M. Kayhan MuratZeytinliada Meryemana Manastırı ............................................................................................................209

Nurettin Koçhan – Korkmaz Meral İkinci Dönem Kyzikos Kazıları 2006-2013 ................................................................................................229

Korkmaz Meral – Ahmet Cüneydi HasKyzikos Kenti Sur Duvarları ve Limanları .................................................................................................255

Vedat Keleş – Ersin Çelikbaş – Alper YılmazPaphlagonia Hadrianaupolis’i ....................................................................................................................271

Hüseyin Yurttaş – Haldun Özkan – Zerrin Köşklü-Muhammet Lütfü KındığılıKemah Kalesi Kazıları 2011-2012 ..............................................................................................................291

Altan A. Çilingiroğlu – Mehmet Işıklı25. Yılında Ayanis Kalesi Kazıları-Dün, Bugün ve Gelecek ......................................................................309

Lorenzo D’alfonzo – Hatice ErgürerGüney Kapadokya’da Demir Çağı’na Işık Tutacak Bir Arkeolojik Yerleşimin Keşfi: Kınık Höyük ..........325

Rainer M. Czichon – Mehmet Ali YılmazVezirköprü/Oymaağaç (Nerik?) Projesi .....................................................................................................339

Birol Can – Nihat ErdoğanDara, Bizans-Sasani Sınırında Bir Garnizon Kenti ve Kazıları ..............................................................347

Birol Can – Michael HoffAntıochia Ad Cragum, Batı Dağlık Kilikya’da Bir Roma Kenti ve Kazıları .............................................373

Yüzey AraştırmalarıNurettin KoçhanKyzikos 1989-1996 Kazı Dönemi Yüzey Araştırmaları .............................................................................393

Vecihi ÖzkayaErzurum/Horasan Aliçeyrek Köyü Arkeolojik Kalıntıları ........................................................................403

Cevat Başaran1997, 1999 ve 2002 Yılları Kuzey Troas Bölgesi Yüzey Araştırmaları ......................................................419

Mehmet Karaosmanoğlu – Mehmet Işıklı – Rabia AkarsuErzurum ve Pasinler Ovaları Yüzey Araştırması Çalışmaları ..................................................................431

Ali Yalçın Tavukçu – Zerrin Aydın TavukçuBozcaada – Tenedos Araştırmaları: Sonuç ................................................................................................441

Ahmet Ali BayhanYüzey Araştırmaları (2000-2004) Işığında Ortaçağ ve Sonrasında Adıyaman’ın Mimari Mirasının Genel Bir Değerlendirmesi .....................................................................465

Mehmet Karaosmanoğlu – Mehmet Işıklı – Eyüp CanerErzincan-Altıntepe ve Çevresi Yüzey Araştırmaları ..................................................................................505

Süleyman Çiğdem – Hüseyin Yurttaş – Haldun ÖzkanGümüşhane – Bayburt illeri Yüzey Araştırmaları .....................................................................................515

V


Nurettin Öztürk – Ayhan Girgin – Gencay Güloğlu – Abdullah LeygaraMyrina – Gryneion Antik Kentlerinin Yüzey Araştırmaları .....................................................................531

Ali Yalçın Tavukçu - Zerrin Aydın TavukçuAlaşehir – Philedelphia Yüzey Araştırmaları: İlk Sezon ............................................................................547

Mehmet Yavuz – Ali Yalçın Tavukçu – Tekin DoğanDoğukapı – Akyaka – Kars – Sarıkamış – Erzurum - Tercan Eski Rus Demir Yolu Hattı ve Mimari Yapılanması ..................................................................................569

Christine Chataigner – Ayşegül Akın – Oğuz ArasKuzey Doğu Anadolu Obsidyen Kaynaklarının Tespitine Yönelik Yüzey Araştırmaları .........................589

Kitap TanıtımlarıMustafa YıldızlıCevat Başaran, Anadolu Mimari Bezemeleri-Roma Çağı Lotus Palmet Örgesi ......................................607

Ahmet TercanlıoğluNurettin Koçhan, Hellenistik Çağ Anadolu Mimarisinde Lotus-Palmet ve Yumurta Bezekleri .............609

Fevziye EkerMehmet Karaosmanoğlu, Anadolu Mimari Bezemeleri- Roma Çağı Yumurta Dizisi ............................610

Mustafa YıldızlıCevat Başaran, Arkeolojiye Giriş................................................................................................................611

İsmail AkkaşCevat Başaran, Anadolu Kompozit Başlıkları ...........................................................................................613

Ahmet YukaHüseyin Yurttaş, Erzurum Hacı Ali Ağa Medresesi Vakfiyesi ..................................................................614

Ahmet YukaHüseyin Yurttaş, XVIII. Yüzyıl Vakfiyelerinde Erzurum ve Bir Vakfiye Örneği .....................................615

İsmail AkkaşCevat Başaran, Geçmişten Günümüze Bayramiç Tarihi, Coğrafyası ve Arkeolojisi ...............................616

Ahmet YukaHüseyin Yurttaş-Haldun Özkan, Tarihi Erzurum Çeşmeleri ve Su yolları ......................................................................................................................................................618

Fevziye EkerMehmet Karaosmanoğlu, Mitoloji ve Ege’nin Tanrıları ............................................................................619

Ceyda CanMehmet Işıklı-Birol Can (Ed.) Doğudan Yükselen Işık Anadolu Arkeolojisine Katkılar-Atatürk Üniversitesi 50. Yıl Armağanı ..................................................620

Ahmet YukaHüseyin Yurttaş-Haldun Özkan- Zerrin Köşklü- Şerife Tali- Demet Okuyucu- Gül Geyik- Muhammet Kındığılı, Yolların, Suların ve Sanatın Buluştuğu Şehir Erzurum ....................621

Ahmet YukaHüseyin Yurttaş, Bektaş ve Derviş Ağaların Hayratı Erzurum ve Civarında Yaptırdığı Eserler ............622

VI


Ahmet YukaHaldun Özkan, Öşkvank Manastırı (Öşk/Çamlıyamaç Manastırı) .........................................................623

Mehmet Ali ÖzdemirMehmet Işıklı-Erhan Mutlugün-Mine Artu (ed.), Geçmişten Geleceğe Armağan ...................................624

Ahmet TercanlıoğluNurettin Koçhan, Kyzikos Tarihi ve Mimari Kalıntıları............................................................................626

Umut ParlıtıMehmet Işıklı, Doğu Anadolu Erken Transkafkasya Kültürü-Çok Bileşenli Gelişkin Bir Kültürün Analizi .............................................................................................628

Ahmet YukaSüleyman Çiğdem, Tarih, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Araştırmaları I- Eski Çağ’dan Orta Çağ’a Gümüşhane .....................................................................................................630

Ahmet YukaHüseyin Yurttaş-Haldun Özkan, Tarih, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Araştırmaları II- Orta Çağ’dan Günümüze Gümüşhane .................................................................................................631

Özgür MarangozNurettin Öztürk, Erdek Zeytinliada Meryemana Manastırı ....................................................................632

Mustafa YıldızlıCevat Başaran, Antik Troas’ın Parlayan Kenti Parion ..............................................................................633

Ahmet YukaHaldun Özkan, Haho Manastırı ................................................................................................................635

Özgür MarangozNurettin Öztürk, Erzurum Müzesi Cam Eserleri ......................................................................................636

Özgür MarangozNurettin Öztürk, Kars Müzesi Cam Eserleri..............................................................................................638

VII


ÖNSÖZ

Ülkemizin eğitim ve akademik anlamda ilklerine imza atan, bilimin ve kültürün Anadolu’ya yayılma-sında önemli bir görev üstlenen üniversitemizin bu misyonu, hemen her alanda olduğu gibi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bilimleri için de geçerlidir. Üniversite kuran Üniversite unvanına sahip üniversitemiz birçok üniversitede Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümleri’nin kurulmasında da her zaman çok etkin bir rol oynamıştır. Öyle ki bugün ülke sınırları içerisindeki hemen her müzede Atatürk Üniversitesi mezunu bir Arkeolog ya da Sanat Tarihçiye, hemen her Üniversitedeki Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümlerinde de Atatürk Üniversitesi kökenli bir akademisyene rastlamanız mümkündür.

Tam 40 yıl önce temelleri atılan bu köklü bilim dalları bugün arkeoloji dünyasında benimsenmiş bir “Erzurum Arkeoloji Ekolü”nün var olmasının haklı gururunu taşımakla beraber Türk Arkeolojisi’nin kurumsallaşması ve Arkeoloji camiasında Türk Arkeolojisi’nin önemli bir noktaya taşınmasında büyük bir pay sahibidir.

Arkeoloji biliminin bölgemizde gelişmesine kuruluş aşamasından itibaren destek veren üniversite-miz, henüz Arkeoloji bölümü dahi kurulmadan önce, bölgemizdeki ilk arkeolojik kazılar olan Anadolu ve Doğu Anadolu Prehistoryasının şekillenmesinde birer kilometre taşı niteliğindeki Güzelova, Karaz ve Pulur kazılarını hem maddi, hem de manevi olarak desteklemiştir. Arkeoloji ve Sanat Tarihi bilimlerine olan bu olumlu bakış süreci devamında 1973 yılında Arkeoloji Bölümü, 1977 yılında ise Sanat Tarihi Bö-lümü kurulmuştur. 1982-1983 eğitim ve öğretim yılında, “Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü” adı altında birleştirilen bu iki bölümün 1999 yılında tekrar Arkeoloji Bölümü ve Sanat Tarihi Bölümü olarak başlıkta ayrı ancak dayanışma ve beraberlikte bir olarak faaliyetlerini devam ettirmişlerdir.

Bugün ülkemizin doğusundan batısına, kuzeyinden güneyine birçok merkezde gerçekleştirilen kazı ve yüzey araştırmalarıyla ülke arkeolojisinde bölgesellikten ziyade ulusal bir rol üstlenen üniversitemiz Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümleri akademisyenleri Türk Arkeolojisine olan 40 yıllık katkı ve emekleri-ni bu yayında özetleyerek bilim dünyasının hizmetine sunmuşlardır. Bu iki bölümün kuruluşlarının 40. yılına ithaf edilen “Armağan Kitabı” aslında hem üniversitemizin, hem de bu bölümlerin zengin geçmiş ve birikimin küçük bir göstergesi niteliğindedir.

Prof.Dr. Hikmet KOÇAKAtatürk Üniversitesi Rektörü

IX


ÖNSÖZ

Arkeoloji, antik çağlardan kalan maddi kalıntıları inceleyerek insanlığın kültürel gelişimi ve değişimi-ni araştıran bir bilim dalıdır. Bulunan her şeyin geçmişi aydınlatacak bir ipucu değerinde olduğunu bilen arkeolog bir kuyumcu titizliğiyle çalışır. Bu da sabır ve emek demektir.

Türkiye’nin sahip olduğu arkeolojik potansiyel dünya ülkelerini kıskandıracak seviyededir. Doğal bir laboratuvar olan ülkemizdeki zengin malzeme, kurumsal ve akademik seviyede yapılacak çalışmalarla hak ettiği değeri bulacaktır.

1973 yılında Fakültemiz bünyesinde kurulan Arkeoloji bölümü, ilk günden bu yana çalışmalarını titiz bir şekilde yürütmektedir. Doktoralarını yurt dışında tamamlayıp Arkeoloji bölümünün kurucu misyonunu üstlenen o dönemin genç ve heyecanlı bilim insanları günümüzde Türkiye arkeolojisinin önde gelen isimleri konumundadırlar. İlk yıllarda başlayan Anadolu’nun ve bölgenin arkeolojik geçmi-şini araştırmaya yönelik çalışmalar bugün Türkiye’nin dört bir yanında devam etmektedir. Kuşaktan kuşağa aktarılarak devam eden bu heyecanlı ve hummalı çalışmalar birçok platformda üniversitemizi onurlandırmaktadır. Edebiyat Fakültesi bünyesinde Arkeoloji bölümüyle kardeş bölüm olarak faaliyetle-rini yürüten Sanat Tarihi Bölümü de bu başarıda pay sahibidir.

Edebiyat Fakültesi olarak her yıl desteklemekten kıvanç duyduğumuz “Arkeoloji ve Sanat Tarihi Gün-leri” adlı paneller ve genç araştırmacıların gerçekleştirdikleri çalıştaylar, bu iki bölümün ortak çalışmala-rının en güzel örnekleridir. Arkeoloji Bölümünün 40. yılına armağan olarak hazırlanan bu çalışma da bu ortaklığın ve köklü birikimin meyvesidir. Anadolu Arkeolojisine katkı sağlayacak nice kırk yıllar diler, çalışmada emeği geçen herkesi tebrik ederim.

Prof.Dr. Dilaver DÜZGÜNEdebiyat Fakültesi Dekanı

XI


ÖNSÖZ

Geçmişi binlerce yıl öncesine giden Anadolu toprakları insanlık tarihinin gelişimine önemli katkı-larda bulunmuş, insanlar ilk kez burada dağ kutsal alanlarını kurmuşlar, ilk anıtsal yapılarını inşa etmiş-lerdir. Birbirinin devamı niteliğindeki bu birikim zamanımıza dek yeniliklerle sürdürülmüştür. Farklı coğrafi yapıdaki Anadolu toprakları yeni kültürlerin oluşmasını sağlamış ve sürekli yenilenerek bugüne kadar gelmişlerdir.

Yeryüzünde binlerce yılın birikimi olan kültür varlıklarına ilgi Avrupa’da Aydınlanma çağıyla baş-lamış ve Osmanlı İmparatorluğu topraklarındaki kültür varlıklarının yağmalanması sonucu Avrupa ve Amerika’daki Müzelerin temeli oluşmuştur. Bunun ardından Avrupa’da Arkeoloji bir bilim olarak gelişir. Osmanlı İmparatorluğu’nda ilk koruma ve kazılar ise 19. yüzyılın sonlarına doğru gerçekleştirilmiştir. Cumhuriyetin ilanından sonra, 1931 yılında, Atatürk’ün önerisiyle Türk Tarih Kurumu’nun kurulma-sının ardından, 1935 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi bünyesinde ilk Arkeoloji Bölümü, 1936 yılında da Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Arkeoloji Bölümü açılmıştır. Bun-ların ardından Erzurum Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi bünyesindeki Arkeoloji Bölümünün te-melleri, 1973 yılında Almanya’da Klasik Arkeoloji alanında doktoralarını tamamlayarak yurda dönen, Dr. Fahri IŞIK, Dr. Tomris BAKIR, Dr. Güven BAKIR, Dr. Abdullah YAYLALI ile Protohistorya ve Önas-ya Arkeolojisi alanında Dr. Hayat ERKANAL’ın görev almasıyla atılır. Bölümün başında Fransa’da Sanat Tarihi alanında doktorasını tamamlayan Doç. Dr. Rahmi Hüseyin ÜNAL bulunmaktadır. Dr. Hayat Er-kanal 1975-1976 eğitim öğretim dönemi sonunda Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi-ne döner. Bölüme daha sonra İngiltere’de Protohistorya ve Ön Asya alanında doktorasını tamamlayan Dr. Altan ÇİLİNGİROĞLU ve Avusturya’da Klasik Arkeoloji alanında doktorasını tamamlayan Dr. Erol ATALAY katılır. 1975-1976 eğitim-öğretim yılında ilk öğrencilerini ön kayıtla alan Arkeoloji Bölümü, Klasik Arkeoloji konularının yanı sıra Anadolu Arkeolojisi ağırlıklı ve Türk-İslam Sanatları konularını içeren bir program uygular. 1977 de Doç.Dr. Fahri IŞIK Bölüm Başkanı olur. Prof.Dr. Fahri IŞIK’ın Akde-niz Üniversitesine geçmesinin ardından 1991 yılında bölüm başkanı Prof.Dr. Zafer BAYBURTLUOĞLU olur. 1977-1978 eğitim öğretim yılında ilk öğrencilerini alan Sanat Tarihi Bölümünde Bölüm Başkanı Prof.Dr. Rahmi Hüseyin ÜNAL’ın yanı sıra Dr. Zafer BAYBURTLUOĞLU, Dr. Hamza GÜNDOĞDU ve Asistan Selçuk MÜLAYİM ile ardından Asistan Abdüsselam ULUÇAM bulunmuştur. Bu iki bölüm, 1982-1983 eğitim öğretim yılında YÖK kararıyla Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü olarak birleştirilir. Bu birliktelik 1999 yılına kadar sürer.

İlk mezunlarını 1978 - 1979 yılında veren Arkeoloji Bölümü, şu an iki profesör, dört doçent, dört yardımcı doçent ve sekiz araştırma görevlisiyle hizmet verirken, Sanat Tarihi Bölümünde iki Profesör üç yardımcı doçent ve bir araştırma görevlisi bulunmaktadır. Atatürk Üniversitesi Arkeoloji Bölümü ve Sanat Tarihi Bölümünde lisans eğitiminin yanı sıra yüksek lisans ve doktora eğitimi de verilmektedir.

XII


Bölümlerimiz bünyesindeki öğretim üyelerinin başkanlığında, 1978 yılında, Doç.Dr. Tomris BAKIR Başkanlığında ve Dr. Altan ÇİLİNGİROĞLU’nun yardımcılığında Elazığ-Kaleköy’de ilki gerçekleştirilen kazılar ve araştırmalar, çeşitli zamanlarda ve Türkiye’nin dört bir köşesinde başarıyla uygulanmıştır. Bu-gün halen devam eden kazılar ve araştırmalar ise; 2002 yılında Bakanlar Kurulu Kararıyla Prof.Dr. Meh-met KARAOSMANOĞLU’na başkanlığı verilen Erzincan-Altıntepe kazısı, 2005 yılında başlayan Prof.Dr. Cevat BAŞARAN başkanlığındaki Çanakkale-Parion kazısı, 2006 yılından beri devam eden Doç.Dr. Nurettin KOÇHAN başkanlığındaki Balıkesir-Kyzikos kazısı ve 2013’te başlayan Doç.Dr. Mehmet IŞIKLI başkanlığındaki Van-Ayanis kazıları ile Doç.Dr. Nurettin ÖZTÜRK başkanlığındaki Antalya-M-yra-Andriake kazılarıdır. Ayrıca Doç.Dr. Birol CAN Antalya-Antiochia ad Cragum kazısının başkan yardımcılığını sürdürürken, Yrd.Doç.Dr. Ali Yalçın TAVUKÇU başkanlığında Manisa-Alaşehir’de yüzey araştırmaları yapılmaktadır. Öte yandan Sanat Tarihi Bölümü öğretim üyesi Prof.Dr. Hüseyin YURTTAŞ da Erzincan-Kemah Kalesi kazılarına başkanlık etmektedir.

Arkeoloji Bölümü olarak, kuruluşumuzun 40. yılını, uzun yıllar birlikte çalıştığımız Sanat Tarihi Bö-lümü’nün katılımıyla gerçekleşen bu kitapla ölümsüzleştirmek istedik. Bu kitabın basılmasında, maddi ve manevi desteklerini esirmeyen Üniversitemiz Rektörü Sayın Prof.Dr. Hikmet KOÇAK’a ve Edebiyat Fakültesi Dekanı Sayın Prof.Dr. Dilaver DÜZGÜN’e teşekkür ederiz. Ayrıca kitabın oluşmasında emeği geçen mesai arkadaşlarımıza ve Bölümümüzden ayrılarak başka Üniversitelerde görevlerini sürdüren akademisyenlere ve emekli olan hocalarımıza katkılarından dolayı teşekkürü borç biliriz.

Prof.Dr. Mehmet KARAOSMANOĞLU

Arkeoloji Bölümü Başkanı

XIII


SUNUŞ

Atatürk Üniversitesi; Atatürk’ün 1937’de dile getirdiği

ancak 20 yıl sonra gerçekleşen bir rüya…

Üç büyük ilimiz dışında, Anadolu’da kurulan ilk üniversitelerden biri, ülkemizin 7. üniversitesi ve Cumhuriyetin en büyük eğitim kurumlarından biri olma ayrıcalığını taşıyan Atatürk Üniversitesi 1957 yılında kurulmuştur. Yaklaşık 60 yıllık eğitim-öğretim misyonunun yanı sıra bölge üniversitesi olarak hizmet vermiş olan Atatürk Üniversitesi, bilimsel ve sosyal projeleriyle her platformda adını taçlandır-maya devam etmektedir.

Ülkemizdeki üniversitelere bakıldığında Fen bilimleri üniversitelerin vitrini gibi görülmektedir. An-cak Atatürk Üniversitesi için bu durumun biraz farklı olduğunu söylemek mümkündür. Üniversitemiz Bünyesinde Temmuz 1973’te kurulan Arkeoloji Bölümü, öncülük ettiği kazı ve araştırmalar ile birbi-rinden değerli akademisyenleriyle adını duyurmayı başarmıştır. Arkeoloji camiasında halen “Erzurum Ekolü” olarak anılmaya devam eden Atatürk Üniversitesi Arkeoloji Bölümünün kurucu hocalarından Emekli Prof. Dr. Tomris BAKIR kuruluş sürecinin heyecanını şu ifadelerle anlatmaktadır:

“1973 Haziran sonlarında altı yıl süren doktora eğitimimi tamamlayıp Heidelberg’den Ankara’ya dön-dükten sonra, mecburi hizmetimden dolayı tayinim için baş vurduğum Milli Eğitim Bakanlığı, “..Üniver-sitelerde boş kadro yok sizi Bodrum Arkeoloji Müzesine uzman olarak atayalım..” demişti. Bu teklifi kabul etmedim ve yeni kurulan Üniversitelerin araştırılmasını önerdim. Bir hafta sonra Bakanlıktan beni çağır-dılar ve Erzurum Atatürk Üniversitesi sizi kabul ediyor dediler. 3 Temmuz 1973 günü Ankara’dan otobüse binerek, 14 saatlik yolculuktan sonra Erzurum’a geldim. Fen-Edebiyat Fakültesi Dekanı Profesör Hüseyin Sesli ile görüşmek için odasına gittim. Fakültede henüz Arkeoloji Bölümü olmadığını ve benim tayinimle birlikte bu bölümü kurabileceklerini söyledi. Erzurum’da ilk günüm böyle başladı. Bana misafirhanede yer gösterdiler, “yarın göreve başlayın” dediler. Ertesi gün Fakülteye geldiğimde, Fakülte binasının alt katında bir oda gösterdiler ve işte burası Arkeoloji Bölümünün odası dediler. Odaya girdim. Bir masa, bir koltuk ve masanın üzerinde yuvarlak, plastik, şeffaf bir kutuda toplu iğneler vardı. Masaya oturdum. Perdesiz pence-reye baktım ve düşünmeye başladım:

Nasıl bir program yapmalıydım?

Arkeoloji Bölümünü kurmak için nelere gereksinim vardı?

Çantamdan not defterimi ve kalemimi çıkarıp yazmaya başladım:

Acilen kitap siparişi…

XIV


Derslerde kullanılacak slaytları oluşturmak için donanımlı bir fotoğraf laboratuvarı…

Tek başıma yürütemeyeceğim için Dekanlıktan ve Rektörlükten Bölüm için kadro talebi…

İlk iki gereksinim o zamanki rektör Profesör Kemal Bıyıkoğlu’nun desteği ile hemen işleme girdi.

Almanya’da Wassmuth Yayınevi ile anlaşıp, yüzlerce kitap siparişlerini verdik. Kısa süre sonra 91 adet periyodik yayın (çoğu ilk sayıdan itibaren) ve çok sayıda kitap kolilerle geldi. Fotoğraf laboratuvarını da oluşturduk. Kadro talebi zaten kabul edilmişti ve askerlik görevlerini tamamlayan Fahri Işık, Abdullah Yaylalı, Güven Bakır, Erol Atalay (kendisini 1988 yılında kaybettik), Hayat Erkanal ve Altan Çilingiroğlu birbiri ardı sıra bölüme katıldılar. Hepimizin kadrosu Dr. Asistan olduğu için, Bölüm Başkanı olarak Sanat Tarihi Profesörü Rahmi Hüseyin Ünal atanmıştı.

Aramızdan Fahri Işık kısa sürede doçent olup Bölüm Başkanlığını üstlendi. 1975/1976 ders yılında, rektörlük sürpriz bir kararla size öğrenci alacağız dedi. Ders programlarını oluşturduk. Ne de olsa genç, dinamik ve heyecanlı bir kadromuz vardı.

Gece-gündüz ve hafta sonları fotoğraf laboratuvarında bizzat çalışıp, dersler için zengin bir slayt arşivi oluşturduk. Kasım 1975 tarihinde Üniversite eğitime başladığında bize de 65 öğrenci kayıt yaptırmıştı. Bu öğrenciler kurmuş olduğumuz zengin kütüphanemizin de desteği ile başarılı bir şekilde eğitimlerini tamam-ladılar ve sonradan çoğu Müzeler Teşkilatında kariyer yaptı.”

Artık lokomotif hareket etmişti…

1977-1978 eğitim öğretim yılında Sanat Tarihi Bölümü kurulmuştu. Aynı doğrultuda çalışmalarını sürdüren iki bölüm, YÖK kararıyla 1982-1983 eğitim öğretim yılında Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü olarak aynı çatı altında birleşmiştir. 1999 yılına kadar devam eden bu birlikteliğin ardından iki bölüm ye-niden ayrılarak akademik çalışmalarına devam etmiştir. “Birimsel” olarak ayrılsalar da “Bilimsel” olarak faaliyetlerine devam eden bölümlerimiz günümüze değin bu birlikteliği her yıl düzenledikleri “Arkeoloji ve Sanat Tarihi Günleri” organizasyonuyla göstermektedirler.

İlk dönem ve onu izleyen süreç mezunlarının bir çoğu akademisyenliği tercih ederek bugün ülkemiz üniversitelerindeki arkeoloji bölümlerinin bir çoğunda kurucu misyon üstlenmiştir. Bu nedenle Atatürk Üniversitesi Arkeoloji Bölümü “bölümler kuran bölüm” sıfatıyla anılmaya değerdir.

1978 yılında başlayan Kaleköy kurtarma kazılarının akabinde Sos Höyük, Patara ve Kyzikos bölümü-müzün ilk kazıları olmasının yanında, Türk Arkeolojisi için önemli kazı projeleridir. Aynı süreçte bölüm öğretim üyeleri tarafından gerçekleştirilen yüzey araştırmaları bölgenin arkeolojik ve kültürel varlıkları-nın belirlenmesine de öncülük etmiştir.

Erzurum Arkeoloji Ekolünün ikinci ve üçüncü kuşak akademisyenleri Atatürk Üniversitesi’nin yanı sıra bugün ülkemizin birçok üniversitesinde çalışmalarına devam etmektedir. Bu hocalar doğudan ba-tıya birçok bölgede devam eden arkeolojik kazı ve yüzey araştırmaları ile arkeoloji camiasında önemli işlere imza atmaya devam etmektedirler. Anadolu Arkeolojisinde 40 yıllık bir sürece tanıklık eden ve gelişiminde önemli bir yere sahip olan bölümümüz, bu potansiyelini, çeşitli tarihlerde çatısı altında görev yapmış ve hala Anadolu Arkeolojisi için önemli isimler olan bilim insanlarına borçludur.

Bu düşünceden hareketle, Üniversitemiz Arkeoloji Bölümü bünyesinde başlayan veya devam eden kazı ve araştırma projelerinin yer aldığı bu çalışma sadece bölümümüzün prestiji açısından değil, Arke-oloji biliminin her kesimini ilgilendiren bir kaynak olması açısından da önemlidir. Çalışma içerisinde kuruluş döneminden itibaren Arkeoloji ve Sanat Tarihi bölümleri bünyesinde başlayan veya devam eden kazı çalışmaları birinci bölümü oluştururken, ikinci bölümde yüzey araştırmalarına, üçün bölümde ise bölümler bünyesinde çıkarılan yayınlara yer verilmiştir. Bölümlerde yer alan yazılar kendi içerisinde ça-lışmanın başladığı tarihe göre sıralanmıştır. Kitabın içeriği gereği, katılımcıların çalışmaları, herhangi bir

XV


hakem kurulu değerlendirmesine tabi tutulmamıştır. Bu yüzden makalelerdeki tüm tanımlama, örnekle-me, karşılaştırma, yorum, yargı, değerlendirme, görsel seçimi vb. bilimsel ve teknik içerikten doğrudan yazarlar sorumludur.

Bu çalışmanın hayata geçmesinde öncelikle Atatürk Üniversitesi Rektörü Prof.Dr. Hikmet KOÇAK, Edebiyat Fakültesi Dekanı Prof.Dr. Dilaver DÜZGÜN, Arkeoloji Bölümü Başkanı Prof.Dr. Mehmet KA-RAOSMANOĞLU’na maddi ve manevi destekleri, sundukları fırsatlar ve Arkeoloji bilimine olan olumlu ve gelişimci bakış açılarından dolayı sonsuz minnettarlığımızı sunarız. Bununla birlikte bölümümüzün 40 yıllık serüvenine şahitlik eden ve yayınlarıyla bu çalışmaya katkıda bulunan değerli akademisyenlere ve çalışma arkadaşlarımıza da bölümüz adına teşekkür ederiz. Ayrıca tüm çalışmaların yayın standardı-na uygun hale getirilmesi aşamasında yardımlarını esirgemeyen yüksek lisans öğrencileri Hüseyin DÜL-GER, Mustafa YILDIZLI, Gülşah ÖZTÜRK, İsmail AKKAŞ ile lisans öğrencisi Halil ÖZKAN’a emekle-rinden dolayı teşekkür ederiz.

Bu çalışma, Atatürk Üniversitesi’ne ve onun bünyesinde 40 yıllık saygınlığıyla Arkeoloji Bölümü’ne hizmet edenlere “Saygı Duruşu”dur.

Hasan KASAPOĞLU & Mehmet Ali YILMAZ

Erzurum 2014

77

ALTINTEPE URARTU KALESİ KAZI VE ONARIM ÇALIŞMALARI

2003-2013

Mehmet KARAOSMANOĞLU*

Halim KORUCU**

Mehmet Ali YILMAZ***

Abstract

The Castle of Altıntepe, Erzincan, was firstly excavated by T. Ozguc, between 1959-1968. During the excavations, small objects and ruins of Urartian Culture were uncovered and those objects and ruins have contributed greatly since the utilized items and ruins are considered the unique representative of Urartian Culture. East Romanian Wall, inside and outside wall of Urartian Period, door to the inner castle, temple-palace, apadana was discovered on the top of the hill. Right outside of the inside wall, a storehouse and an open air sanctuary which founded of southern slope of the hill and an underground stone wall grave with three rooms were uncovered. The problem of dating ruins in the castle could be solved with new excavations. Based on the proposal that new excavations would shed a light to the current dating problem and help to preserve the ruins from treasure hunters, the new excavations since 2003 yielded a wealth of information.

Türkiye’nin doğusunda, yüksek dağlarla çevrili, verimli Erzincan ovasının kuzey doğu bölümünde yer alan volkan konilerinden, manzaralı konumuyla, en ilgi çekicisi Altıntepe’dir (Resim 1). Kent merke-zine 16 km uzaklıkta ve ova seviyesinden 60 m yükseklikteki bu doğal tepe ilk kez 1959-1968 yılları arasında Prof. Dr. Tahsin Özgüç tarafından kazılmıştır. Bu kazılarda Urartu Dönemine ait önemli mi-mari kalıntılar ve küçük eserler ortaya çıkarılmıştır. Kazılardan ele geçen malzeme yayınlanan birçok makalede1 ve iki cilt kitapta değerlendirilmiştir2. Ortaya çıkarılan Urartu Dönemi yapıları Anadolu arkeolojisine önemli katkılar sağlamış ve temsil ettiği kültürün tek örnekleri olarak değerlendirilmiştir.

* Prof. Dr., Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü 25240, Erzurum/TÜRKİYE, [email protected] ** Yrd. Doç. Dr., Kafkas Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü 36100, Kars/TÜRKİYE, [email protected] *** Arş. Gör., Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü 25240, Erzurum/TÜRKİYE, [email protected] Özgüç 1961, 253-269; Özgüç 1963, 43-57; Özgüç 1964, 43-44; Çiner 1965, 225-245; Özgüç 1965, 93; Emre 1969, 279-301;

Özgüç 1969a, 256-263; Klein 1974, 77-94; Özgüç 1974, 847-860; Özgüç-Saatçi 1983, 1191-1205.2 Özgüç 1966; Özgüç 1969b.

78

ALTINTEPE URARTU KALESİ KAZI VE ONARIM ÇALIŞMALARI 2003-2013

Yaklaşık 200 m çapındaki tepenin üst kısmında; Doğu Roma Surları, Urartu Dönemi’ne ait iç ve dış surlar, iç kale kapısı, mabet-saray, apadana, iç surların hemen dışında depo binası ile tepenin güney ya-macında açılan terasa yerleştirilen açık hava tapınağı ile yeraltına yapılan 3 taş örme oda mezar ortaya çıkarılmıştı (Resim 2). Kazının ardından bazı yapıların tarihlendirilmesinde tartışmalar başlamıştır. Diğer yandan ilk kazılardan sonra korumasız kalan kale defineciler tarafından yağma edilmiştir. Bu sorunların giderilmesi için Kalede 2003 yılında Prof.Dr. Mehmet Karaosmanoğlu başkanlığında kazı-lara ve onarım çalışmalarına başlanmıştır. Devam eden ikinci Dönem kazı ve onarım çalışmalarında birçok sorun giderilmiş ve önemli sonuçlara ulaşılmıştır3.

Tunç Çağları ve Erken Demir Çağ

Tepede ilk yerleşme Tunç Çağlarına aittir. İlk dönem ve ikinci dönem kazılarında ortaya çıkarılan se-ramikler bunu kanıtlamaktadır. İlk dönem kazılarıyla ilgili yayınlarda verilen bilgi de oldukça kısıtlı-dır4. İkinci dönem kazılarında Apadana içinde açılan sondajda yangın tabakası içinde, mimarisi belli olmayan taşların arasında kazıma çizgili, siyah ve açkılı “Karaz” türü seramik parçaları bulunmuştur5.

Diğer yandan elle veya çarkta yapılmış Erken Demir Çağ’a ait seramikler ele geçmiştir6. Dönem özelliği olarak kahverengi ve genellikle gri rengin yanısıra siyah ve kırmızı da kullanılmıştır. Tek renkliliğin hâkim olduğu seramiklerin bazılarında pişirilmeden dolayı dış ve iç yüzde renk ve ton farklılıkları da görülür. Yiv, çentik, kazıma çizgi ve baskı nokta bezeme kullanılmıştır.

Her iki Dönemin bugüne dek mimarisi konusunda kazılarda bir veriye rastlanmaması7, Urartu döne-mindeki tepenin güneyden kuzeye doğru tıraşlanması sırasında alttaki tabakaların tahrip edilmesin-den kaynaklanmış olmalıdır8.

Urartu Dönemi Yapıları

Altıntepe’deki Urartu Dönemi yapıları, T. Özgüç’ün de belirttiği gibi9, ilk kat MÖ 8. yüzyıla, ikinci katta MÖ 7. yüzyılın ikinci yarısına tarihlendirilir.

Tapınak Kompleksi

Kalenin önemli kalıntılarından Tapınak, Urartu mimarisinin en iyi korunmuş ve özenli yapıların-dandır. 27.20 x 30 m ölçülerinde dikdörtgen, etrafı revaklarla çevrili bir avlunun içinde yer alan yapı kare planlıdır (Resim 3). 4 köşedeki temel taşının üstüne açılan 1 cm derinliğinde ve 8.5 cm çapındaki oyuklara, tunçtan 8 cm çapında, 0.8 cm kalınlığında birer disk yerleştirilmiştir10. Bu disklerin ölçüm noktaları olarak dört köşeye yerleştirildiklerini ve temel atma törenleri sırasında bunların üzerine sunu yapılarak kutsandığını düşünüyoruz. Dıştan ölçüleri 13.80 x 13.80 m kare tapınağın, bu disklerin mer-kezlerinden uzaklıkları da 13.25 x 13.25 m’dir. Köşeleri, 50 cm derinliğindeki, rizalitli tapınağın kalın

3 Karaosmanoğlu ve diğ. 2005, 127-138 Karaosmanoğlu ve diğ. 2006, 183-190; Karaosmanoğlu ve diğ. 2007, 259-270; Işıklı 2008a, 253-260; Işıklı 2008b, 503-506; Karaosmanoğlu 2008, 69-85; Karaosmanoğlu ve diğ. 2008, 497-514; Karaosmanoğlu 2009a, 119-138; Karaosmanoğlu 2009b, 353-360; Karaosmanoğlu 2009c, 72-80; Toprak 2009; Yılmaz 2009; Işıklı 2010, 265-278; Karaosmanoğlu 2010a, 17-35; Karaosmanoğlu 2010b, 209-220; Karaosmanoğlu-Korucu 2012, 131-149; Karaos-manoğlu ve diğ. 2010; Karaosmanoğlu 2011, 366-375; Karaosmanoğlu ve diğ. 2012, 303-318; Korucu 2012; Karaosmanoğ-lu-Korucu 2013, 233-238; Karaosmanoğlu ve diğ. 2013, 137-146.

4 Özgüç 1961, 2675 Karaosmanoğlu-Korucu 2012, 137; Korucu 2012, 65 vd.6 Korucu 2012, 86 vd.7 Batıdan tepeye doğru bakıldığında güneyden kuzeye doğru eğimli bir şekilde tıraşlandığı gözükmektedir. 8 Özgüç 1961, 267; Özgüç 1966, 9.9 Özgüç 1966, 12; Nunn 2012, 331, Tabelle 22.02.10 Karaosmanoğlu 2010, 211.

79


duvarlarının kaliteli işçilikli üç taş sırasından sonrası kerpiçlerle yükseltilmişti (Resim 4). Kule tipli yapının yüksekliği, bir kenarıyla aynı, yaklaşık 14 m olmalıdır (Resim 5). Tapınak girişi güney doğu du-varının tam ortasına açılmıştır. Avludan cellaya çıkılan ikili basamağın her iki yanına mızrak dikmek için taş kaideler yerleştirilmiştir. Üç tarafı çerçeveli girişteki derin eşik taşının arkasında tek kanatlı bir kapıyla girilen cella /tanrı evi 5.20 x 5.20 m kare planlıdır11. Zemin sıkıştırılmış topraktır. Cellanın arka duvarı önünde bir podyum12 vardır. Tapınağın içinde tek sıra taş örgünün üstündeki sıvalı kerpiç duvarlar renkli resimlerle bezeliydi13.

Tapınağın güney köşesine 1 m uzaklıktan başlayan kanalizasyon sisteminin üstüne libasyon sunağı yerleştirilmiş olmalıydı14. Bir diğeri de ilk kazılarda ortaya çıkarılan tapınağın önündeki yuvarlak plan-lı kurban sunağıdır15.

Avluyu içerden çeviren, özenle işlenmiş 20 taş kaide üstüne basan 4.5 m uzunluğundaki ahşap direkler, revakların üst örtüsünü taşıyordu. Geniş tutulan ön avludaki sütun kaidelerinin kaba kısımları zemin altına gömülürken, doğu, kuzey ve batıdaki sütun kaidelerinin kaba kısımları zemin üzerinde bırakıl-mış ve revakların iç kısmına taş döşenerek tepenin güneyden kuzeye doğru olan eğimi giderilmiştir. Buradaki sütun kaidelerinin kaba kısımlarını gizlemek için ön yüzlerine düzgün taş dizilmiş olmalıydı. Cephe hariç, yaklaşık 2 m kalınlığındaki avlu duvarlarının temeli taş, üstü kerpiçtir. Avlu girişinin bulunduğu güney duvarı, T3 no.lu odanın güney duvarıyla birlikte, 0.45 m çıkıntı yapan, 5 adet riza-litle desteklenmiş ve kompleksin cephesi oluşturulmuştur. Avlunun batı revakından bir kapıyla girişin sağlandığı ortadaki büyük oda ile sağ ve sol tarafta daha küçük boyutlu, T1, T2, T3 olarak adlandırı-lan odalar tapınak işlevleri için kullanılmaktaydı16. Bu odaların duvarları da renkli duvar resimleriyle süslenmişti17. Urartu döneminde yaşanan büyük depremde tapınak kompleksi zarar görmüş, avlunun güney ve doğu revakları yıkılmıştır. Bu nedenle kalede yapılan tadilatta genişletilen apadananın kuzey duvarı, yıkılan tapınak avlusunun güney duvarının bir kısmı üstüne, yeni yapılan depo binası da tapı-nak avlusunun kısmen doğu duvarı üstüne oturtulmuştur.

Yamuk Planlı Avlu ve Saray

Tapınak kompleksine ait odaların batısında yamuk planlı bir avlu ile 6 oda daha yer alır. Yamuk planlı avluya ilk evrede tapınak kompleksinin önünden geçilmekteydi, burada “taş kurnalı18” ve “çağ taşlı” banyo odası ile alaturka taşlı bir tuvalet bulunuyordu19 (Resim 6). S1, S2, S3, S4, S5, S6 no.lu odalar yöneticinin ikamet ettiği odalardır. S3 no.lu odanın doğu duvarı apadana bitişiğindeki mutfağa kadar uzatılarak giriş çıkış için bir kapı açılmıştır. Böylece saray, tapınak kompleksinden soyutlanmıştır. Kapı önüne sağdaki ve soldaki odalara gidiş için zemine tek sıra sal taşı döşenmiştir. S1 no.lu odanın arka duvarında açılan niş içine bir lavabo/pisuar yerleştirilmiştir. Boyutlarıyla en büyük S2 no.lu odada bu-lunan sütun kaidesine, çatıyı taşıyan ahşap direk basıyordu.

11 Karaosmanoğlu 2010, 212.12 Özgüç bunu heykel kaidesi olarak yorumlar (Bknz Özgüç 1966, 4). Ayanis tapınağında cellanın arka duvarına bitişik pod-

yum üzerine kazıma figürler işlenmiş alabaster kaplama yerleştirilmiştir (Çilingiroğlu 2011, 346). 13 Özgüç 1966, 33.14 Yılmaz 2009, 23; Karaosmanoğlu 2011, 368; Karaosmanoğlu-Yılmaz 2012, 354; Yılmaz 2012, 234. Kanalete bağlı libasyon

sunakları Ayanis ve Toprakkale’deki tapınak avlularında ele geçmiştir (Ayanis için bknz. Çilingiroğlu 2011, 342; Toprakkale için bknz Erzen 1967, 55, res. 17; Erzen ve diğ. 1964, 19).

15 Özgüç 1966. 4.16 Özgüç tarafından (Özgüç 1966, 35) “kült seramonileriyle” ilgili kullanıldığı ifade edilen bu odalardan en az biri Ayanis’te

olduğu gibi tapınak malzemelerinin konulduğu depo odası olabilir (Çilingiroğlu 2011, 346). 17 Özgüç 1966, 33.18 Taş kurna ilk dönem kazılarında S7 no.lu odada bulunmuştur. Olasılıkla buradan taşınmıştır. Özgüç 1966, Lev. XV.1, 2.19 Karaosmanoğlu -Yılmaz 2012, 357.

80


Bölgede yaşanan büyük depremle kaledeki yıkımın ardından ilk dönem apadanasının batı ve kuzey kesimini çeviren odalar işlevini kaybettiği için bu kesimleri de içine alan “genişletilmiş apadana” ya-pılmıştır. Bu nedenle S6 no.lu oda iptal edilmiştir. İkamet odalarından S3 no.lu odanın güneyine S7 ve S8 no.lu odalar eklenmiştir. Tapınak kompleksinin güney cephesindeki batıdan ikinci rizalitiyle, yeni yapılan genişletilmiş apadana arasına bir duvar örülmüştür. Yamuk planlı avluya geçiş tapınak komp-leksinin batısındaki T2 no.lu odanın batı duvarından açılan bir kapıyla sağlanmıştır.

Havuz

S2 ve S3 no.lu odaların batısı ile iç sur duvarı arasında yer almaktadır20. 13.50x5.50 m boyutlarındaki havuzun, ortaya doğru eğimli zeminin altı 70 cm kalınlığında kille doldurulmuş, üstüne ve eğimli kenar duvarlarına, suyun sızmaması için, killi toprak ile tuz karışımından oluşturulan çamur içerisine yumruk büyüklüğündeki renkli çakıl taşları mozaik gibi döşenmiştir (Resim 7)21.

Batı- Su Kapısı

Havuzun güney bitişiğine, iç kaleyi çeviren surun batı kesimine basamaklarla geçilen bir kapı geçidi açılmıştır. Oldukça kaliteli işlenmiş taşlarla yapılmış, iki bastion tarafından korunan ve 2 m genişliğin-deki bu kapı, kalenin ve havuzun su ihtiyacı için tepenin batısından geçen ovadaki fay hattının yakın-larından çıkan kaynaklardan su almak (taşımak) için açılmış olmalıdır22. (Resim 8).

Mahzen ve Geç Urartu Dönemi Depo Binası

Tapınak kompleksinin doğu avlu duvarı dışındaki alana, yeraltına kesme taşlarla bir mahzen yapıl-mıştır23. Bazı duvarlarında özenle işlenmiş dört sıra taşın korunduğu 9 x 13 m ölçülerinde ve 2.5 m derinliğindeki yapının zemini de kesme taş döşelidir (Resim 9). Herhangi bir buluntunun ele geçme-mesi nedeniyle işlevini bilemediğimiz mahzen, kalenin sur duvarlarının ve birçok yapının tamamen yerle bir olduğu büyük depremden sonra işlevini kaybetmiştir. Bu yıkımın ardından kalenin sur du-varları gelişi güzel kırılmış devasa taşlarla yeniden yapılırken, mahzenin içi killi toprakla doldurul-duktan sonra bu alan omuzlarına dek gömülü pitosların sıralandığı dikdörtgen planlı dıştan 27 x 16.50 m ölçülerinde büyük bir depo binasına dönüştürülmüştür (Resim 10). Çapları ve boyları deği-şen pitosların en büyüğü 110 cm karın çapına ve 64 cm de ağız çapına sahiptir. Yükseklikleri 2 m’ye yaklaşan pitoslar; kırmızı, perdahlı, kalın cidarlı, kalın dışa dönük ağız kenarlı, yumurta gövdeli, düz diplidirler. Pitos gövdeleri üzerinde sıkça karşılaştığımız ve gövdeyi kuşak şeklinde saran plastik bantların genişlikleri gövdede bulundukları yere göre değişebilmektedir. Bunlardan genişliği 6.6 ile 9.4 cm arasında değişenler kabın orta kısmında, yaklaşık 3.4 ile 5.6 cm arasındakiler ise, omuz hi-zasına eklenmişlerdir. Plastik üçgen kuşaklar ise omuzun hemen altında yer alırlar. Üçgen bantların genişlikleri de 6.3-7 cm arasındadır. Kap kurumadan gövdeye sonradan eklenen kuşakların kalınlığı 0.5-1.2 cm arasındadır24.

Bazı pitosların üstünde kazıma çizgilerle hiyeroglifler ve kabartma hilal bezekler işlenmiştir. Urartu dönemi kalesinin istilası sırasında çıkan büyük bir yangın sonucu pitosların iç çeperlerinde kalın yanık katmanı oluşmuştur.

20 İlk dönem kazılarını içeren yayınlarda taş döşeli avlu olarak yorumlanmıştır bkz. Özgüç 1969b, 5. 21 Karaosmanoğlu 2011, 368; Karaosmanoğlu 2012, 122 vd. Bu gelenek zamanımıza kadar bölgede yaşatılmıştır. Kemah ya-

kınlarındaki tuzlalarda su toplanan havuzların zeminleri de aynı tarzda yapılmıştır.22 Karaosmanoğlu 2013, 1.23 Karaosmanoğlu ve diğ. 2012, 304.24 Korucu 2012, 142-152.

81


Kanalizasyon Sistemi

Kalenin kurulmadan önce planlandığını, yapıların altına yerleştirilen batıya ve doğuya yönlendirilmiş kanalizasyon sisteminden anlıyoruz. Tapınağın güney köşesine 1 m mesafeden başlayan, yağmur su-larını ve libasyon sunularını dışarı atan kanalizasyon sistemi batıdaki odaların altından geçerek iç sur dışına ulaşmaktadır25. Kuzeydeki S1 no.lu odanın arka duvarının temel taşları üzerine ve kerpiç duvara açılan bir niş içine yerleştirilen yalak biçimli lavabo/pisuar uzun çörteniyle duvar dışında yer altına yerleştirilen kanalete ulaşmaktadır. Yamuk planlı avluda, zemin altından güneye doğru devam eden kanaletin başlangıçta uzun andezit blokların “U” biçiminde oyulmasıyla oluşturulurken26, devamında taş örgü olarak devam ettiği anlaşılmıştır. Kanalet, S2 no.lu odanın doğu duvarı dış kenarında yer alan ve tarihte ilk örnek olarak bildiğimiz “alaturka taşlı” tuvaletin akıntısını da alarak tapınaktan gelen ka-nala bağlanır (Resim 11). Bu alanda kanalın üstüne yerleştirilen ve üzerinde banyo yapılan, benzerleri Erzincan’da hala kullanılan bir “çağ taşı” ortaya çıkarılmıştır27. S2 no.lu odanın ve bitişiğindeki zemini çakıl taşı döşeli havuzun altından geçerek sur dışına çıkan bu kanala, ilk dönem apadanasının kuze-yindeki mutfaktan gelen kanalette bağlanmıştır. Bir kanalda iç kalenin girişinin önündeki iç avlunun ortasından başlamakta ve kale kapısının altından geçerek doğuya doğru yönlendirilmiştir.

İlk Apadana

Tapınak kompleksinin girişinin yaklaşık 6 m önüne, biraz çaprazına, ana kayanın düzleştirilmesiyle oluşturulan ve çevresinden 2 m yükseklikteki alana Urartu dönemindeki ilk apadana yapılmıştır. 15 x 37 m boyutlarındaki yapının çatısını, içten kaliteli işlenmiş altı sütun kaidesine28 basan 2 x 3 sıralı 6 ah-şap direk taşımaktaydı29. Duvarların alt sırası kaliteli işlenmiş taşlardan örülmüş, üstü ise kerpiçle yük-seltilmiştir. Apadanaya giriş, doğu köşedeki kapıyla sağlanıyordu. Apadana zemini, çevresinden 2 m yüksekte olduğu için kapı eşiği önüne ahşap bir merdiven yerleştirilmiştir. Bu yapının kuzey duvarına bitişik, 2 m düşük seviyede dikdörtgen planlı bir oda ile içinde bir fırın, bir tandır, bir ocak, 4 pitos’un ve batı tarafında sertleştirilmiş kil zemine uçları gömülmüş ve taşıma görevi olmayan 15 cm çapında iki ahşap direğin dikildiği30, mutfak yer almaktadır (Resim 12). Mutfağın güney batı köşesindeki gider zemin altına taşlardan örülerek yapılan kanalizasyon sisteminin bir kolunu oluşturmaktadır ve iç sur dışına kadar devam ederek tapınaktan gelen ana kanalla birleşmektedir. Mutfağın güneyine, 65 cm kotta eğimli bir yolla çıkılan zemine yerleştirilmiş bir sütun kaidesi bulunan büyük bir oda ile güney bitişiğine içinde pitosların sıralandığı ve çatısını iki sütunun taşıdığı bir depo binası eklenmiştir. Bura-daki pitoslar ilk dönem depo binasındakilerle birebir benzerdirler. Bölgede yaşanan büyük depremde Apadana çevresiyle birlikte yıkılmış, mutfakta da büyük bir yangın çıkmıştır.

Genişletilmiş Apadana

İlk apadana ile kuzey ve güney batı bitişiğindeki yapılar büyük depremden zarar görmüştür. Bu yıkım-da tapınağın güney ve doğu revaklarının ve avlu duvarlarının da yıkıldığı izlenmektedir. Bu yıkımın ardından aceleyle kalede yeniden tadilata gidilmiştir. İlk apadananın yerine, kuzey ve güney batıya doğru yaklaşık 6 m genişletilerek kısmen tapınak avlu duvarı üstüne oturan, Anadolu’daki Urartu dö-neminin en büyük apadanası yapılmıştır. “Genişletilmiş Apadana” adını verdiğimiz yapı çevresindeki

25 Karaosmanoğlu-Yılmaz 2012, 354.26 Özgüç 1966, 9, fig,13 a,b.27 Karaosmanoğlu 2009a, 121; Yılmaz 2009, 39; Karaosmanoğlu ve diğ. 2010.28 Bu sütun kaidelerin 5 tanesi ilk dönem kazılarında ortaya çıkarılmış iç avluda köşede bulunmaktadır. (Özgüç 1966, 11, Lev.

XX.1). Bir tanesinin de ikinci dönem kazılarında genişletilmiş apadanada kullanıldığı saptanmıştır. 29 Karaosmanoğlu-Korucu 2012, 133.30 Anadolu’nun birçok köyünde bugün de aynı şekilde iki direk arasına gerilen ipe asılı yayıklar kullanılmaktadır. Ayrıca

Sarissa/Kuşaklı’dan ele geçen bir yayık kullanımı için benzer bir çizim yapılmıştır (Powroznik 2010, 182, Abb.119).

82


yapılardan 2 mlik kısmen doğal bir yükselti üzerine oturan zeminin genişletilen yönlerine 2 m lik bir dolgu yapılmıştır31. T. Özgüç’ün kazılarında ortaya çıkarılan 44 x 25.30 m dikdörtgen planlı yapının çatısını içindeki 110-120 cm çapındaki, 3 x 6 sıralı, 18 taş kaideye basan direkler taşımaktaydı (Resim 13). Yapının duvarları temelde aceleyle kırılmış taşlardan örülmüş dört sıra taş üstüne kerpiçle yük-seltilmiştir. Genişletilmiş Apadanaya giriş, ilk kapı geçidinin daraltılmasıyla, yine aynı yerden, doğu köşeden sağlanmıştır. Kapı önüne yine ahşap bir merdiven yerleştirilmiştir ve buraya iç kale kapısı önündeki iç avludan geçişi sağlayan iki oda eklenmiştir. Bu kapı odalarının ve apadananın içini secco32 tekniğinde yapılmış renkli resimler süslüyordu. Bu yapının güney duvarı bitişiğine, düşük seviyede, çatısı iki ahşap direk tarafından taşınan yamuk planlı bir mutfak yerleştirilmiştir. Genişletilmiş Apa-danada bir yangınla son bulmuştur.

K 1 ve K 2 Yapıları

Tapınak kompleksinin kuzeyine, iç sur duvarına bitişik, daha düşük kotta K 1 ve K 2 yapıları yerleştiril-miştir33. K 1 yapısının çatısını zeminindeki tek sıra 6 kaide üstüne basan ahşap direkler taşıyordu. İçin-de herhangi bir buluntu ele geçmeyen yapının işlevi tespit edilememiştir. K 2 yapısında sıkıştırılmış ze-minde farklı yerlerde ortaya çıkarılan 5 adet tandırdan dolayı “tandır odası” olarak isimlendirilmiştir34.

Depo Binası

Kuzey İç sur duvarlarının dışında yer alan iki odalı depo binası ilk dönem kazılarında ortaya çıkarıl-mıştır. Kuzeydeki oda 15.80 x 10 m ebatlarındadır. İçinde çatıyı taşıyan ağaç direklerin bastığı dört ka-ide, Urartu dönemi ilk evresine ait kaliteli taş işçiliğine sahiptir. Taş temel üstüne basan sıvalı duvarlar kerpiçtendir. Odada 6 x 10 sıralı 60 erzak küpü omuzlarına kadar gömülüdür. Ağız kenarları kalın ve dışa dönüktür. Silindir boyunlu, yumurta gövdeli, düz dipli pitosların omuzlarında ve gövde ortaların-da kalın kabartma destek kuşakları vardır. Küplerin hepsi kırmızı astarlı, kalın cidarlı ve perdahlıdır. Bazı pitosların üstünde kazıma ile hiyeroglifler çizilmiştir. Bazılarının üstünde de kabartma hilal mo-tifi yer almaktadır35.

Taş Yapı

İlk dönem kazılarında tepenin kuzey orta terasında tespit edilen, batı, doğu ve kuzey duvarı kısmen ortaya çıkarılan ancak plana işlenmeyen ve “Taş Yapı” olarak isimlendirdiğimiz mekânda, yapının işle-vini anlamaya, planını tespite yönelik çalışmalar ikinci dönem kazıları kapsamına alınmıştır36. Kuzey sur duvarından kot olarak yaklaşık 7-8 m aşağıdaki Taş Yapı’nın güney duvarı dışındaki duvarları ilk dönem kazılarında kısmen açığa çıkarılsa da hem ilk dönem kazıları öncesinde sur duvarının akın-tı toprağıyla hem de ilk dönem kazısı sonrasındaki süreçte yapının içi tamamen moloz taş ve toprak dolmuştu. Yüksek taş duvara sahip bu yapıdaki temizlik çalışmaları sırasında akıntı toprak içerisinde yoğun olarak Urartu, bunun yanında azda olsa geç dönem seramikleri bulunmuştur. 2013 yılındaki kazı çalışmalarıyla Taş Yapı’nın güneydoğu iç köşesi ortaya çıkarılmış, böylelikle yapının doğu kısa du-varının iç ölçüsünün 12.50 m olduğu anlaşılmıştır. Ayrıca yine aynı kazı sezonunda batı kısa duvarda yapılan çalışmalar sonucunda bu duvarın iç ölçüleri 9.20 m olarak tespit edilmesiyle batı kısa duvar ile doğu kısa duvarın paralel olmadığı görülmüştür37 (Resim 14).

31 Karaosmanoğlu-Korucu 2012, 134.32 Bu ifade T.Özgüç tarafından kullanılmıştır (Özgüç 1966, 14).33 Her iki yapı ilk dönem kazılarında açılmasına rağmen yayınlanmamış ve plana geçirilmemiştir.34 Karaosmanoğlu ve diğ 2011, 166; Karaosmanoğlu ve diğ. 2012, 306 vd.35 Özgüç 1969b, 34 vd.36 Karaosmanoğlu ve diğ. 2012, 308; Karaosmanoğlu ve diğ. 2013, 140.37 Karaosmanoğlu 2013, 1.

83


Açık Hava Tapınağı

Tepenin güney yamacındaki mezarlık terasında 1 no.lu mezarın doğusunda yer alan yapı 7.75 m ge-nişliğinde ve 11.70 m uzunluğunda alçak bir duvarla çevrilmiştir38. Kutsal alanda, dört kaide üstüne dikilmiş, tepeleri kavisli, 2.30 m yüksekliğinde 50 cm eninde yekpare taştan, kaliteli işçilikli dört stel bulunmaktadır. Bunların ön kısmında üstüne hayat ağacı yerleştirilen ve libasyon yapılan 50 cm ça-pında yuvarlak bir sunak yer almaktaydı39. Yanındaki mezarlardan dolayı ölü kültüyle ilgili olmalıdır. Urartu kültüründe tam teşekküllü ele geçen tek örnek olması nedeniyle önemli bir yapıdır.

Mezarlar

Altıntepe Kalesi’nin, Urartu Dönemi’ndeki yöneticileri, tepenin güney yamacına açılan terasta yeraltı-na düzgün işlenen taşlarla örülmüş mezar odalarına gömülmüşlerdir. Toplam üç mezarın ikisi kaçak kazılarda, üçüncüsü Özgüç’ün bilimsel kazılarında ortaya çıkarılmıştır40. Bu mezarlar, planları, taş iş-çilikleri ve mezar armağanlarıyla Urartu Kültürü’nde ölü gömme adetlerini yansıtan en güzel örnek-lerdir. Altın düğmeli elbiseler giydirilmiş cesetler mezarlardaki, taş lahitlere ya da ahşap sandukalara yatırılmışlardır. Diğer Urartu yerleşmelerinde bu taş lahitlerin bir benzeri bugüne dek ele geçmemiştir. Mezar armağanı olarak tunç kazanlar, altın bir kâse, gümüş ve tunç aksamlı mobilyalar, fildişi figürinli şamdanlar, at koşum takımları, tunç kaplar ele geçmiştir. Bu eserler bugün Ankara Anadolu Medeni-yetleri Müzesi’nde sergilenmektedir.

Urartu Kültürü içerisinde ünik örnekler olan bu mezarlar ilk dönem kazılarının ardında gerek doğal unsurlar gerekse de defineciler tarafından tahrip edilmiştir. Öncelikle tamamen yamaçtan akan top-rakla kapalı olan 1 no.lu mezarın girişi ile 1 no.lu mezarın girişinin güneybatısında, girişin tam karşı-sında yer alan 2 no.lu mezarda temizlik çalışmaları yapılmıştır (Resim 15). 2 no.lu mezar içinden çıkan ve bu mezara ait olan taşlar önümüzdeki yıllarda tekrar yerlerine konulmak üzere tasnifinin ardından 3 no.lu mezar içine yamaçtan akan toprak temizlenmiştir. Hazırlanan koruma ve restorasyon projesinin Kültür Varlıkları Koruma Bölge Kurulu’nda onaylanmasından sonra yukarıdan akan toprağın akın-tısını engellemek için teraslama ve daha sonra mezarlar içerisinde yapılacak restorasyon çalışmaları tamamlanarak buranında ziyarete açılması planlanmaktadır41.

Sur duvarlarıDoğu batı ticaret yolu üstünde Erzincan ovasındaki bir tepe üzerine kurulan Altıntepe Kalesi savun-ması zor olduğundan dolayı etrafı çift surla çevrilmiştir. İç sur tepenin düzleştirilmiş üst kesimindeki yapıları çevirmektedir. Surların Doğu kesimine tek geçişli bir kapı açılmıştır. Kapı ön avlusu yandaki kule çıkıntılarının uzantısıyla derindir. Dış surlardan batı taraftakiler kaliteli işlenmiş taşlarla yapılır-ken doğudakiler daha düzensiz kırılmış ve büyük depremden sonraki taş işçiliğini hatırlatmaktadırlar (Resim 16).

Kilise Çalışmaları ve Çevre Düzenlemesi

Altıntepe’nin doğu yamacındaki doğal bir teras üzerine inşa edilen Doğu Roma Dönemine tarihlenen kilise, 2003 yılında ikinci dönem kazlarının başlamasıyla öncelikli olarak ele alınmış ve ortaya çıkarıl-mıştır42. Doğu-batı doğrultusunda uzanan dikdörtgen planlı ve iç ölçüleri 19.60 x 11.30 m olan yapıyı 1 m kalınlığındaki duvarlar çevirir. 2 x 3 sütunlu bazilikal planlı yapının doğu duvarının iç kısmına

38 Özgüç 1969b, 28 vd. Yapı ilk dönem kazılarında ortaya çıkarılmıştır. Kazının ardından kutsal alan defineciler tarafından tahrip edilmiştir. Bugün kırık 1 stel ancak korunabilmiştir, kaideleri de kırılmıştır Karaosmanoğlu 2009a, 124.

39 Çevik 1999, 346.40 Özgüç 1969b, 10 vd.41 Karaosmanoğlu 2013, 3.42 Karaosmanoğlu ve diğ. 2005, 129.

84


yerleştirilen apsis platformu ile güneyinde küçük hücre/pastoforyon yer alır. Yapının tabanını kaplayan geometrik, bitkisel ve değişik hayvan figürlerinin işlendiği renkli mozaik döşeme bölgede benzersiz-dir43 (Resim 17). Duvarlarında azizlerin resmedildiği renkli taş ve altınsuyuna batırılmış camlardan oluşturulan mozaiklerden korunan tek parça bugün Erzincan Müzesi’ndedir. Kilisenin yıkılmasından sonra burası mezarlık olarak kullanılmıştır. İkinci dönem kazılarının ilk yılında kilisenin tamamen ortaya çıkarılmasından sonra duvarlardaki derz yenileme çalışmaları, taban mozaiğinin yenileme ve sağlamlaştırma çalışmaları ile koruma amaçlı etrafının ve üstünün kapatılmasına hız verildi. Akrilik cam malzeme ile etrafı kapatılan, içerisine yerleştirilen platform sayesinde yapıya zarar vermeden gezi-lip görülmesi sağlanan kilise de restorasyon çalışmaları ve çevre düzenlemesi tamamlanarak ziyaretçi-ler için hazır hale getirilmiştir44 (Resim 18) .

Kısaltmalar ve Kaynakça

Can 2010Can, B., “Erzincan Altıntepe Church With Mosaic”, Journal Of Mosaic Research, Vol. 3, İstanbul, 2010, 5-14.

Çevik 1999 Çevik, N., “Hayat Ağacının Urartu Kült Törenlerindeki Yeri ve Kullanım Biçimi”, Anadolu Araştırma-ları XV, İstanbul, 1999, 335-367.

Çilingiroğlu 2011Çilingiroğlu, A., “Ayanis Kalesi”, (Ed. K. Köroğlu - E. Konyar), Urartu-Doğuda Değişim, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2011, 338-363.

Çiner 1965Çiner, R., “Altıntepe (Urartu) İskeletlerine Ait Kalıntıların Tetkiki”, Belleten XXIX (114), Ankara, 1965, 225-245.

Emre 1969Emre, K., “Altıntepe’de Urartu Seramiği”, Belleten XXXIII (131), Ankara, 1969, 279-301.

Erzen 1967Erzen, A., “1959-1961 yılları arasında Toprakkale araştırmaları”, VI. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1967, 53-64.

Erzen ve diğ. 1964Erzen, A. - Bilgiç, E. - Boysal, Y. - Öğün, B., “Toprakkale ve Çavuştepe Kazıları Raporu”, Türk Arkeoloji Dergisi XII-I, Ankara 1964, 19-20.

Işıklı 2008aIşıklı, M., “Erzincan Altıntepe Kalesi Yüzey Araştırmaları, 2006-2007 Çalışmalarının Genel Bir Değer-lendirmesi”, 26. Araştırma Sonuçları Toplantısı 1, 2008, 253-260.

Işıklı 2008bIşıklı, M., “Altıntepe Civarı Yüzey Araştırması 2006 Yılı Çalışmaları”, 29. Kazı Sonuçları Toplantısı 1, 2008, 503-506.

Işıklı 2010Işıklı, M., “The Results of Surveys in The Environs of The Urartian Fortress of Altıntepe in Erzincan, Eastern Anatolia (Investigations of Public Settlement Areas and Observations on The Post Urartian

43 Karaosmanoğlu ve diğ. 2005, 129; Karaosmanoğlu ve diğ. 2010; Can 2010, 5 vd.44 Karaosmanoğlu ve diğ. 2010; Karaosmanoğlu ve diğ 2011, 166; Karaosmanoğlu ve diğ. 2012, 309 vd.; Karaosmanoğlu ve

diğ. 2013, 140. Karaosmanoğlu 2013, 4

85


Period)”, Proceedings of The 6th International Congress on The Archaeology of The Ancient Near East, Wiesbaden, 2010, 265-278.

Karaosmanoğlu 2008Karaosmanoğlu, M., “Altıntepe Kalesi İkinci Dönem Kazıları”, (Ed. B. Can-M. Işıklı), Atatürk Üniver-sitesi 50. Kuruluş Yıldönümü Arkeoloji Bölümü Armağanı: Doğudan Yükselen Işık/ Arkeoloji Yazıları, Zero Yayınları 2008, 69-85.

Karaosmanoğlu 2011Karaosmanoğlu, M., “Erzincan Altıntepe Kalesi”, (Ed. K. Köroğlu-E. Konyar), Urartu-Doğuda Değişim, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2011, 366-375.

Karaosmanoğlu 2009aKaraosmanoğlu, M., “Altıntepe Urartu Kalesi 2007 Yılı Kazı Ve Onarım Çalışmaları”, 30. Kazı Sonuç-ları Toplantısı 1, 2009, 119-138.

Karaosmanoğlu 2009bKaraosmanoğlu, M., “İkinci Dönem Kazıları Işığında Altıntepe Apadanası”, (Ed. Haluk Sağlamtimur ve diğ.), Altan Çilingiroğlu’na Armağan-Yukarı Deniz Kıyısında Urartu Krallığına Adanmış Bir Hayat, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2009, 353-360.

Karaosmanoğlu 2009cKaraosmanoğlu, M., “Anadolu Uygarlıkları/Altıntepe”, Aktüel Arkeoloji, 11, Nisan 2009, 72-80.

Karaosmanoğlu 2010aKaraosmanoğlu, M., “Altıntepe Urartu Kalesi 2008 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları”, 31. Kazı Sonuçları Toplantısı 2, 2010, 17-35.

Karaosmanoğlu 2010bKaraosmanoğlu, M., “Yeni Bulgular Işığında Altıntepe Urartu Tapınağı” XV. Türk Tarih Kongresi, 1, Ankara, 2010, 209-220.

Karaosmanoğlu 2011Karaosmanoğlu, M., “Erzincan Altıntepe Kalesi”, (Ed. K. Köroğlu - E. Konyar), Urartu, Doğuda Deği-şim, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2011, 366-375.

Karaosmanoğlu 2012Karaosmanoğlu, M. 2012: “Erzincan-Altıntepe Urartu Kalesinden Günümüze Yansımalar”, Aktüel Ar-keoloji Dergisi, Kasım-Aralık 2012, Sayı:30, 122-125

Karaosmanoğlu 2013Karaosmanoğlu, M., “Altıntepe Urartu Kalesi 2013 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları Sonuç Raporu” 2013, 1-4.

Karaosmanoğlu ve Korucu 2012Karaosmanoğlu, M. - Korucu, H., “The Apadana of Altıntepe” (Ed. A. Çilingiroğlu - A. Sagona), Ancient Near Eastern Studies, 39, Anatolian Iron Ages 7, The Proceedings of the Seventh Anatolian Iron Ages, Col-loquium Held at Edirne, 19-24 April 2010, Peeters, 2012, 131-149.

Karaosmanoğlu ve Korucu 2013Karaosmanoğlu, M. - Korucu, H., “Altıntepe’den Bir Frig Seramiği”, (Ed. O. Tekin - M. H. Sayar - E. Konyar), Tarhan Armağanı, Taner Tarhan’a Sunulan Makaleler, Ege Yayınları, 2013, 233-238.

Karaosmanoğlu-Yılmaz 2012Karaosmanoğlu, M. - Yılmaz, M. A., “Altıntepe Urartu Kalesi Kanalizasyon Sistemi”, (Ed. B. Söğüt), Stratonikeia’dan Lagina’ya From Stratonikeia to Lagina Ahmet Adil Tırpan Armağanı /Festschrift in Ho-nour of Ahmet Adil Tırpan, 2012, 353-366.

86


Karaosmanoğlu ve diğ. 2005Karaosmanoğlu, M. - Özkan, H. - Öztürk, N. - Can, B. - Korucu, H., “Altıntepe Kazısı 2003”, 26. Kazı Sonuçları Toplantısı 1, 2005, 127-138.

Karaosmanoğlu ve diğ. 2006Karaosmanoğlu, M. - Can, B. - Korucu, H., “Altıntepe Urartu Kalesi 2004 Yılı Kazı ve Onarım Çalışma-ları” 27. Kazı Sonuçları Toplantısı 1, 2006, 183-190.

Karaosmanoğlu ve diğ. 2007 Karaosmanoğlu, M. - Can, B. - Korucu, H., “Altıntepe Urartu Kalesi 2005 Yılı Kazı ve Onarım Çalışma-ları”, 28. Kazı Sonuçları Toplantısı 1, 2007, 259-270.

Karaosmanoğlu ve diğ. 2008Karaosmanoğlu, M. - Can, B. - Korucu, H., “Altıntepe Urartu Kalesi 2006 Yılı Kazı ve Onarım Çalışma-ları”, 29. Kazı Sonuçları Toplantısı 1, 2008, 497-514.

Karaosmanoğlu ve diğ. 2010Karaosmanoğlu, M. - Korucu, H. - Yılmaz, M. A., Altıntepe-Kazı ve Onarım Çalışmaları, Erzincan Va-liliği, İl Özel İdaresi Basımı, Erzincan 2010.

Karaosmanoğlu ve diğ. 2011Karaosmanoğlu, M. - Korucu, H. - Yılmaz, M. A., “Altıntepe Urartu Kalesi 2009 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları”, 32. Kazı Sonuçları Toplantısı 2, 2011, 164-177.

Karaosmanoğlu ve diğ. 2012Karaosmanoğlu, M. - Korucu, H. - Yılmaz, M. A., “Altıntepe Urartu Kalesi 2010 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları”, 33. Kazı Sonuçları Toplantısı 3, 2012, 303-318.

Karaosmanoğlu ve diğ. 2013Karaosmanoğlu, M. - Korucu, H. - Yılmaz, M. A., “Altıntepe Urartu Kalesi 2011 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları”, 34. Kazı Sonuçları Toplantısı 2, 2013,137-146.

Klein 1974 Klein, J. J., “Urartian Hieroglyphic İnscriptions From Altıntepe” Anatolian Studies, 24, 1974, 77-94.

Korucu 2012Korucu, H., Erzincan Altıntepe Urartu Kalesi ile Yakın Çevre Yerleşmeleri Tunç ve Demir Çağlar Sera-miği, (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi), Erzurum, 2012.

Nunn 2012Nunn, A., “Wandmalerei in Urartu”, (Ed. S. Kroll-C. Gruber- U. Hellwag-M. Roaf & P. Zimansky), Bia-inili-Urartu, The Proceedings of the Symposium held in Munich 12-14 October 2007, 2012, 321-337.

Özgüç 1974Özgüç, N., “The Decorated Bronze Strip and Plaques from Altıntepe” Mansel’e Armağan-Melanges Mansel, Cilt II, 1974, 847-860.

Özgüç 1961Özgüç, T., “Altıntepe Kazıları”, Belleten XXV, (97-100), Ankara, 1961, 253-269.

Özgüç 1963Özgüç, T., “Altıntepe’de Urartu Mimarlık Eserleri-The Urartian Architecture on The Summit of Altın-tepe”, Anatolia, VII, 1963, 43-57.

Özgüç 1964Özgüç, T., “Kültepe ve Altıntepe Kazıları Hakkında Yıllık Rapor (1962)” Türk Arkeoloji Dergisi, 12 (1), Ankara, 1964, 43-44.

87


Özgüç 1965Özgüç, T., “Altıntepe Kazıları” Türk Arkeoloji Dergisi, 13(2), 1965, 93.

Özgüç 1966Özgüç, T., Altıntepe-Mimarlık Anıtları ve Duvar Resimleri, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1966.

Özgüç 1969aÖzgüç, T., “Urartu And Altıntepe”, Archaeologie, 22 (4), West Broadway, 1969, 256-263.

Özgüç 1969bÖzgüç, T., Altıntepe II-Mezarlar, Depo Binası ve Fildişi Eserler, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1969.

Özgüç ve Saatçi 1983Özgüç, T. - Saatçi, T., “Altıntepe’de Bulunmuş Olan Emevi Sikkeleri (Altıntepe Definesi)” Belleten XL-VII1 (88), 1983, 1191-1205.

Powroznik 2010Powroznik, K. J., Die Eisenzeit in Kuşaklı, Kuşaklı-Sarissa Band 5. 2010.

Toprak 2009Toprak, H., Altıntepe Urartu Tapınağı, (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yaynlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum, 2009.

Yılmaz 2009Yılmaz, M. A., Urartu Kalelerinde Kanalizasyon Uygulamaları ve Altıntepe Kanalizasyon Sistemi, (Ata-türk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisan Tezi), Erzurum, 2009.

Yılmaz 2012Yılmaz, M. A., “Urartu Yerleşimlerindeki Kanalizasyon Sistemleri”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 16-1, Erzurum, 2012, 229-244.

88


Resim 1- Altıntepe Kuzeydoğudan Görünüm

Resim 2- Altıntepe Genel Plan

89


Resim 3- Tapınak Kompleksi Planı

Resim 4- Altıntepe Haldi Tapınağı

90


Resim 5- Altıntepe Haldi Tapınağı Yeniden Kurma Denemesi

Resim 6- Yamuk planlı avlu

91


Resim 7- Altıntepe Urartu Dönemine Ait Havuz

Resim 8- Altıntepe Batı Kapı

92


Resim 9- Zemini taş döşeli Mahzen

Resim 10- Tapınağın Doğusundaki Depo Binası

93


Resim 11- Altıntepe Kalesindeki Urartu Dönemine ait Tuvalet

Resim 12- İlk evre Apadana Mutfağı yeniden kurma denemesi

94


Resim 13- Apadana Genel Görünüm

Resim 14- Taş yapı

95


Resim 15- I ve II nolu Mezar

Resim 16- Altıntepe Dış Sur Duvarları

96

Resim 17- Altıntepe Kilise Mozaik Panoları

Resim 18- Altıntepe Mozaikli Kilise


Altıntepe Urartu Kalesi Kazı ve Onarım Çalışmaları 2003-2013

Documents