Uzm. Hem. Seçil BEYECE İNCAZLI Doç. Dr. Serap ÖZER Prof. Dr. Meral KAYIKÇIOĞLU Bu kitapçık, Ailevi Hiperkolesterolemi hastalarının ve ailelerinin bilgilendirilmesi amacıyla hazırlanmıştır. İZMİR-2017 AİLEVİ HİPERKOLESTEROLEMİ BİLGİLENDİRME KİTAPÇIĞI
Uzm. Hem. Seçil BEYECE İNCAZLI
Doç. Dr. Serap ÖZER
Prof. Dr. Meral KAYIKÇIOĞLU
Bu kitapçık, Ailevi Hiperkolesterolemi hastalarının ve ailelerinin
bilgilendirilmesi amacıyla hazırlanmıştır.
İZMİR-2017
AİLEVİ HİPERKOLESTEROLEMİ
BİLGİLENDİRME KİTAPÇIĞI
2
Kitapçığımız ile neler öğrenebileceksiniz?
Öncelikle, Ailevi Hiperkolesterolemi hastalığı, nedenleri, tanı ve
tedavisi ile ilgili güvenilir bilgi edinebileceksiniz.
Ayrıca, hastalığın aile üyeleriniz için anlamı, önemi ve sağlıklı yaşam
şekli için benimsenmesi gerekenler ile ilgili ayrıntılı bilgileri öğrenme
fırsatı bulacaksınız…
3
İÇİNDEKİLER
Sayfa No
Kolesterol ve LDL nedir? 4
Ailevi hiperkolesterolemi nedir? 5
Ailevi hiperkolesteroleminin nedenleri nelerdir? 5
Ailevi hiperkolesteroleminin tipleri ve sıklığı nedir? 6
x Homozigot ailevi hiperkolesterolemi 6
x Heterozigot ailevi hiperkolesterolemi 7
Ailevi hiperkolesterolemi belirtileri nelerdir? 8
Ailevi hiperkolesterolemi tanısı nasıl konur? 10
Ailevi hiperkolesterolemide tarama gerekli midir? 11
Ailevi hiperkolesteroleminin tedavisi nasıl yapılır? 12
x Yaşam şekli değişiklikleri 13
a. Beslenme şekli ve kilo kontrolü 13
b. Sigaranın bırakılması 16
c. Alkol tüketiminin sınırlandırılması 17
d. Egzersiz 17
x Kan Yağlarını Düşürücü İlaçlar 17
x Aferez Tedavisi 19
Ailevi hiperkolesteroleminin olası tehlikeleri nelerdir? 19
Özet
Kaynaklar
20
22
4
AİLEVİ HİPERKOLESTEROLEMİ
Kolesterol ve LDL nedir?
Kolesterol; hücre duvarının yapısında, sinir
hücrelerinin işlevlerinde, D vitamini ve
hormonların yapımında görevli olan bir yağdır.
Sıklıkla "kötü" kolesterol olarak anılan LDL ise,
düşük yoğunluklu lipoproteinin kısaltmasıdır (İngilizce
karşılığı olan Low Density Lipoprotein'den LDL olarak
kısaltılır) ve kanda kolesterol taşıyan bir maddedir. Başlıca
işlevi, kan yağlarını gereksinimi olan hücre ve dokulara
taşımaktır.
Kolesterol ve LDL’nin kan düzeylerinin artması vücuda ve
damarlara ciddi şekilde zarar verir. Özellikle de atar damar
duvarlarında biriken kolesterol erken yaşta damar sertliği ve
kalp krizine neden olabilir.
5
Ailevi hiperkolesterolemi nedir?
Ailevi hiperkolesterolemi (AH) yüksek total kolesterol ve
LDL-kolesterol düzeylerine neden olan ve genetik geçiş
gösteren bir hastalıktır.
Ailevi hiperkolesteroleminin nedenleri nelerdir?
Hastalık, LDL-kolesterolü kandan temizleyen LDL-R adı
verilen gendeki veya ilişkili bazı diğer genlerdeki değişimler
sonucu ortaya çıkar.
6
Ailevi hiperkolesteroleminin tipleri ve sıklığı nedir?
En yaygın kalıtsal hastalıklardan biri olan AH, aile içi
evlenmelerin fazla olduğu bölgelerde daha sık görülür.
Ailevi hiperkolesteroleminin homozigot ve heterozigot
olmak üzere iki türü vardır.
Homozigot AH
Hem anneden hem babadan gelen genlerin sorunlu olması
demektir. 1/160.000-1/300.000 sıklıkta görülen bir genetik
bozukluktur. Genellikle çocukluk çağından itibaren yüksek
kalp krizi riski oluşturur. Bu bireylerin çocuklarına genetik
geçiş farklı şekillerde olabilmektedir:
x %50 olasılıkla sorunlu gen geçişi sadece anne ya da babadan
olur ve doğan çocuk(lar) heterozigot AH hastası olur.
x %25 olasılıkla hem anne hem babadan sorunlu gen geçişi
olur ve çocuk(lar) homozigot AH hastası olur.
x %25 olasılıkla da anne ve babadan sorunlu değil sağlıklı gen
geçişi olur ve çocuk(lar) tamamen sağlıklı olur (Şekil-1).
7
Heterozigot AH
Anne ya da babadan sadece birinde aktarılan gen sorunludur.
1/200-1/250 oranında görülen bir genetik bozukluktur. Kalp-
damar hastalıklarının komplikasyonlarına %50 olasılıkla 30-40
yaşlarında rastlanır. Heterozigot AH hastaları da erken yaşta
kalp krizi geçirme riskine sahiptir. Bu bireylerin çocuklarına
genetik geçiş farklı şekillerde olabilmektedir:
x %30-35 olasılıkla sorunlu gene sahip anne ya da babadan geçiş
olur ve çocuk(lar) heterozigot AH hastası olur.
x %65-70 olasılıkla sorunlu gene sahip anne ya da babadan
sağlıklı gen geçişi olur ve çocuk(lar) tamamen sağlıklı olur
(Şekil-1).
Şekil-1: Ailevi Hiperkolesterolemi Türleri Soyağacı
8
Ailevi hiperkolesterolemi belirtileri nelerdir?
Kan kolesterolünün aşırı derecede yüksek olmasının yanı sıra
sıklıkla homozigot olan (yani hasta geni hem anne hem de
babadan alan) bireylerde bulgular daha belirgin olur ve çok
erken yaşlarda başlar. Bu bireylerde dirsek ve diz gibi
bölgelerde, deri üzerinde yağ birikimleri görülebilir (Resim-1).
Göz çevresinde görülen sarımtırak birikimler (tıp dilinde
ksantalezma) ya da göz bebeğinin içerisinde görülen beyaz
yay ya da daireler de diğer belirleyici bulgular arasında yer
alır.
Resim-1: Deri üzerinde, göz çevresinde ve göz bebeği içinde yay
şeklinde görülen yağ birikimleri
Homozigot AH’si olanlarda bu belirtiler 2-3 yaşından itibaren
görülebilir ve tedavi edilmeyen hastalarda erken yaşta (20 yaş
öncesi) kalp krizleri yaşanabilir.
9
Ailevi hiperkolesterolemide hastalığın ortaya çıkış yaşı,
doğrudan kandaki kolesterol ve LDL düzeyi ile paraleldir. Yani
LDL düzeyi ne kadar yüksekse, o kadar erken kalp krizleri
başlar. Homozigot hastalarda kolesterolün aort kapağında
birikmesi ile aort darlığı ve buna bağlı kalp yetersizliği
belirtileri de görülebilir.
Heterozigot tipinde (sadece anne veya babadan alınmış hatalı
geni tek olanlar) ise bulgular daha sinsi seyreder. Hiçbir bulgu
da olmayabilir. Bu hastalarda kalp krizi riski 30-40'lı yaşlarda
başlar.
TÜM OLASI RİSKLERİN VE İSTENMEYEN DURUMLARIN
ÖNLENMESİNDE ERKEN TANI VE TEDAVİ ÇOK
ÖNEMLİDİR.
10
Ailevi hiperkolesterolemide tanı nasıl konur?
Tanı için genetik testler şart değildir. Tanıda; LDL-kolesterol
düzeyinin homozigot tipinde 600 mg/dl’den fazla,
heterozigot tipinde 200-400 mg/dl, çocuklarda ise 160
mg/dl ve üzerinde olması, bireyin kendinde veya
akrabalarında erken kalp krizlerinin olması önem taşır.
Ailevi hiperkolesterolemi, homozigotlarda çok erken
yaşlarda yani 2-3 yaşından itibaren diz, dirsek, parmaklar ve
göz çevresinde beliren kolesterol birikimleri ile kolayca
tanınabilir. Bu birikimler/lezyonlar yüzeyel deride ise
sarımtırak veya turuncuya çalan renkte, çok değişken
büyüklükte ve yumuşak özellikte olur. Kas ve kemik doku
üzerinde birikim oluyorsa deride renk değişikliği olmayabilir.
Fakat yumuşak şişlikler dikkat çekicidir. Bunlara tıp dilinde
“ksantom” denir.
BİR ÇOCUĞUN KOLESTEROL DÜZEYİ YAŞINA GÖRE
NORMALSE DAHA SONRAKİ YILLARDA AH’NİN ORTAYA
ÇIKMASINDAN ENDİŞELENMEK GEREKSİZDİR.
11
Birinci dereceden bir akrabasında (kadınlarda 55, erkeklerde
65 yaşından önce) kalp krizi öyküsü olanlarda ve/veya yüksek
kolesterol aile öyküsü olan bireylerde AH’den
şüphelenilmelidir.
GENETİK HASTALIK RİSKİ TAŞIYAN BİREYLERİN TESPİT
EDİLMESİNDE “KADEMELİ AİLE TARAMASI”
YAPILMALIDIR.
Ailevi hiperkolesterolemide tarama gerekli midir?
Hastalık olasılığı, hastanın birinci derece yakınlarında %50,
ikinci derece yakınlarında %25 ve üçüncü derece
yakınlarında ise %12.5’tir. Bu nedenle bir hastada AH
saptanırsa aile ve akrabalarında AH taraması yapılmalıdır.
Tarama doğrudan kanda LDL-kolesterol ölçümüne dayalıdır.
Kademeli aile taramasında, AH tanısı konan bir hastanın
birinci derece yakınlarının tümünde kan yağları
değerlendirilmelidir. Kademeli taramada AH tanısı konan
12
her hastadan sonra, tespit edilen hastaların birinci derece
akrabalarında da tarama yapılması gerekmektedir.
Ailevi hiperkolesteroleminin tedavisi nasıl yapılır?
Ömür boyu tedavi ile kanda LDL düşüşü sağlanması çok
önemlidir. Tedavide hedef, LDL-kolesterol düzeyini
erişkinlerde 100 mg/dl, çocuklarda 135 mg/dl, kalp-damar
hastalığı gelişenlerde ise, 70 mg/dl'nin altına indirmektir. Bu
amaçla üç tedavi seçeneği vardır:
Yaşam şekli değişiklikleri
a. Beslenme şekli ve kilo kontrolü
b. Sigaranın bırakılması
c. Alkol tüketiminin sınırlandırılması
d. Egzersiz
Kan yağlarını düşürücü ilaçlar
Aferez tedavisi
13
Yaşam şekli değişiklikleri
a. Beslenme şekli ve kilo kontrolü
Beslenme şeklini değiştirme (Tablo-1) kan yağlarının düzeyini
düşürmenin ilk adımıdır. Beslenme şeklinde yapılan değişiklik
kan yağlarını %10-15’e varan oranda düşürebilir.
Gıdalardaki bütün yağlar doymuş ve doymamış yağların bir
karışımıdır. Doymuş yağlar hayvansal ürünlerde (süt ve et
ürünleri gibi), sert margarinlerde ve çoğu pastalarda,
bisküvilerde, “fast food” ve atıştırmalıklarda bulunur. Bu
doymuş yağlar kolesterolü arttırırken, bitkisel gıda ve
balıklardan alınan doymamış yağ kötü kolesterolü düşürür.
Dolayısıyla beslenmenin temelini diyette doymuş yağ alımını
azaltmak oluşturur.
TANININ GENÇ YAŞTA DOĞRULANMASI ÖNEMLİDİR.
BESLENME VE YEME ALIŞKANLIKLARINDAKİ DEĞİŞİKLİKLER
AH’NİN SONRAKİ YAŞLARDAKİ ETKİSİNİ AZALTABİLİR.
14
Diyetteki en önemli kolesterol kaynakları yumurta sarısı,
sakatat, et ve peynir, krema ve tereyağ şeklindeki yağlı süt
ürünleri gibi hayvansal kaynaklı gıdalardır.
Günde en az beş porsiyon sebze/meyve, haftada iki kez balık
(en az biri yağlı balık olmak üzere) tüketilmesi önerilir. Diyette
yağlı balık az ise günlük olarak balık yağı veya bir başka
omega-3 destekleyicisi alınmalıdır. Yapılan çalışmalarda
diyette lifli besinlerin (arpa, yulaf ya da kepekli besinler vb.)
tercih edilmesinin, soya proteini, berberin, omega yağ asitleri,
kırmızı maya pirinci gibi besin desteklerinin tüketilmesinin kan
yağlarını azaltıcı etkileri olduğu belirtilmektedir. Kilo vermek
kan yağlarının düşmesine, tersine iyi kolesterol olarak bilinen
HDL- kolesterolün yükselmesine yardımcı olur.
15
Tablo-1: Kan Yağlarını Düşürmeye Yönelik Beslenme Önerileri
Besin Grupları-Pişirme Yöntemi
Tercih Edilecek Besinler
Ilımlı Ölçüde Tercih
Edilebilecek Besinler
Sınırlı Miktar ve Zamanda Tercih
Edilebilecek Besinler
Tahıllar Tam tahıllar Rafine undan imal edilmiş ekmek, pirinç, bisküvi, mısır patlağı
Pastalar, kekler, börekler, hamur işleri
Sebzeler Çiğ ve pişmiş sebzeler
Patates Tereyağı veya kremayla hazırlanmış sebzeler
Baklagiller Mercimek, fasulye, fava, bezelye, Nohut, soya fasulyesi
Meyveler Taze veya dondurulmuş meyveler
Kurutulmuş meyve, jöle, reçel, konserve meyve, şerbet, meyve suyu
Şekerlemeler ve tatlandırıcılar
Kalori içermeyen tatlandırıcılar
Sükroz, bal, fruktoz, glikoz, çikolata, şekerlemeler
Kekler, dondurma, fruktoz, alkolsüz içecekler
Et ve balık Yağsız ve yağlı balıklar, derisi soyulmuş kümes hayvanları
Yağsız sığır, koyun, kuzu, domuz veya dana etleri, deniz ürünleri, kabuklu deniz hayvanları
Sucuk, salam, domuz eti, kaburga, sosis ve sakatat
16
Diyetle alınan tuz miktarı, kan basıncı ve tüm kalp-damar
hastalıkları için risk arttırıcı bir etki gösterdiğinden, tuz
tüketimini azaltmak önemlidir.
b. Sigaranın bırakılması
Sigara kullanımı, kalp hastalıkları için önemli bir risk
faktörüdür. Erkeklerde, kadınlara göre riski iki kat arttırır.
Sigarayı bırakma, en önemli yaşam şekli değişikliklerindendir.
Besin Grupları-Pişirme Yöntemi
Tercih Edilecek Besinler
Ilımlı Ölçüde Tercih
Edilebilecek Besinler
Sınırlı Miktar ve Zamanda Tercih
Edilebilecek Besinler
Günlük süt ürünleri ve yumurta
Kaymağı alınmış süt ve yoğurt
Düşük yağ içerikli süt, peynir ve diğer süt ürünleri, yumurta
Peynir, krema, tam yağlı süt ve yoğurt
Yemek pişirme yağları ve salata
Sirke, hardal, yağsız soslar
Bitkisel yağlar, yumuşak margarinler, salata sosları, mayonez, ketçap
Trans yağ ve katı margarinler (bu besinlerden kaçınılmalı), Palm ve Hindistan cevizi yağları, tereyağı, domuz yağı, pastırma yağı
Kabuklu yemişler/tohumlar
Hepsi (Hindistan cevizi hariç)
Hindistan cevizi
Pişirme Yöntemleri Izgara, haşlama, buğulama
Kızartma, kavurma
Kızartma
17
Kan yağlarını düşürücü ilaçlar
Statinler olarak adlandırılan kan
yağlarını düşürücü ilaçlar tedavinin
olmazsa olmazıdır.
c. Alkol tüketiminin sınırlandırılması
Alkol alımı kalp damar hastalıkları için bir risk faktörü
olduğundan, AH tanılı erkeklerde 2 kadeh/gün, kadınlarda 1
kadeh/gün olacak şekilde sınırlandırılmalıdır.
d. Egzersiz
Düzenli fiziksel aktivite yapmak kötü
kolesterolün düşmesini, iyi kolesterolün
ise yükselmesini sağlar. Haftada ortalama
150 dk, günde en az 30 dk orta derecede
fizik aktivite (hızlı yürümek, düşük tempolu koşmak, dans
etmek, ip atlamak, yüzmek, masa tenisi oynamak, yavaş
tempoda bisiklet sürmek gibi) önerilmektedir.
18
Bu ilaçlar, kandaki LDL-kolesterol düzeyini azaltır. Aynı
zamanda hücrelerdeki kolesterol üretimini düşürür. Hedef
kan yağları değerlerine ulaşmada doktorun verdiği ilaçların,
önerilen dozda alınması çok önemlidir.
Homozigotlarda bazen ilaç ya da beslenme değişiklikleri ile
kan yağlarının düzeylerini hedeflenen aralığa indirmek zor
olabilir. Bu nedenle de bu hastalarda LDL-kolesterolün kandan
diyaliz benzeri bir yöntemle (aferez) mekanik olarak
temizlenmesi gerekir. Bu yöntemle ilgili bilgi aşağıdadır.
Doktorun önerisine göre bu yöntemler dışında karaciğer nakli
gibi operasyonlar ile de tedavi yapılabilir.
Ayrıca AH’li hastada yüksek tansiyon, damar sertliği gibi
hastalıklar var ise, doktor tarafından verilen ilaçları düzenli
kullanmak gerekir. Hastalık nedeniyle artmış kalp krizi riski
olduğundan, diğer risk arttırıcı durumların da kontrolü
önemlidir.
19
Aferez tedavisi
Aferez tedavisi, kandan LDL’nin uzaklaştırılmasını sağlayan
diyaliz benzeri bir tedavi yöntemidir. Ancak bu tedavinin etkisi
kısa sürer ve düzenli olarak bu işlemin ömür boyu, en az
haftada bir sıklıkla uygulanması gerekir. Bu tedaviye 6-7 yaş
döneminde başlanması önerilir.
Yeni tedavi yöntemleri ile ilgili olarak da günümüzde
çalışmalar devam etmektedir.
Ailevi hiperkolesteroleminin olası tehlikeleri nelerdir?
Ailevi hiperkolesterolemi yönetiminin en önemli
basamaklarını, erken tanı ve tedavi oluşturur. Erken tanı
konmadığında ve/veya önerilere (ilaç, beslenme, fiziksel
aktivite, sigara ve alkol kullanımı gibi) uyulmadığında yüksek
kan kolesterol ve LDL düzeyleri nedeniyle, büyük olasılıkla
erken yaşlarda kalp krizi, ciddi düzeyde aort darlığı ve buna
bağlı kalp yetersizliği; beyin damarlarında meydana
gelebilecek tıkanmalar nedeniyle de felç yaşanabilir.
20
Özetle;
Hastalık erken yaşta kalp damar hastalığı olan ailelerde ve
yüksek kolesterol düzeyi olanlarda görülür. Eğer
akrabalarınızda 60 yaş öncesi kalp krizleri varsa mutlaka
çocuklarınızda ve kendinizde kan kolesterol düzeyini
ölçtürmelisiniz.
Kötü kolesterol düzeyi (LDL-K) çocuklarda 160,
erişkinlerde 190 mg/dl üzerinde ise mutlaka doktora
başvurmalısınız.
Eğitim ve aile taraması hastalığın yönetiminde ve ileri
dönem istenmeyen durumların önlenmesinde büyük
önem taşır.
Size önerilen şekilde uygun besinleri tüketmeye özen
göstermelisiniz. Doymuş yağdan zengin olan besinlerden
kaçınmalısınız.
Kilo kontrolü için size önerilen beslenme ve egzersiz
programlarına uyum sağlamalısınız.
Her gün, günde en az 30 dakika olmak üzere düzenli
fiziksel aktivite alışkanlığı kazanmaya çalışmalısınız.
21
Sağlık kontrollerinizi aksatmamanız ve tedaviniz için
doktorunuzun önerdiği ilaçları düzenli kullanmanız;
gelişebilecek istenmeyen durumların önlenmesinde çok
önemlidir. Bu nedenle doktorunuzun önerdiği tedavileri
ve kontrolleri aksatmamalısınız.
Tütün ürünlerinin kullanımından veya dumanına maruz
kalmaktan kaçınmalısınız.
Alkol kullanımını erkeklerde 2 kadeh/gün, kadınlarda 1
kadeh/gün olacak şekilde sınırlandırmalısınız.
Ailenizi ve birinci derece yakınlarınızı mutlaka tarama
yapılması için yönlendirmelisiniz.
UNUTMAYIN…
TEDAVİ VE SİZE ÖNERİLEN SAĞLIKLI YAŞAM ŞEKLİ
DEĞİŞİKLİKLERİNİ UYGULAMAYI BAŞARDIĞINIZDA,
ERKEN DÖNEMDE KALP HASTALIĞI RİSKİNİZİ BÜYÜK
ÖLÇÜDE AZALTMIŞ OLACAKSINIZ…
22
Kaynaklar
1. Catapano AL, Graham I, De Backer G, Wiklund O, et al. ESC/EAS
guidelines for the management of dyslipidaemias. European Heart
Journal 2016; 37: 2999-3058. Erişim tarihi: 01.12.2016.
2. http://journals.lww.com/jcnjournal/Documents/PCNA%20article,%20E
ducating%20Patients%20about%20FH,%2010-8-12.pdf. Erişim tarihi:
21.09.2016.
3. http://nlaresourcecenter.lipidjournal.com/Content/PDFs/FA-Patient-
Book-English.pdf. Erişim tarihi: 13.10.2016.
4. http://www.cdc.gov/cholesterol/docs/ConsumerEd_Cholesterol.pdf.
Erişim tarihi: 07.10.2016.
5. https://heartuk.org.uk/files/uploads/HeartUK_FH_LowResFINAL2015.p
df. Erişim tarihi: 16.08.2016.
6. Kayıkçıoğlu M, Kısmalı E, Can L, Payzın S. Homozigot ailevi
hiperkolesterolemili hastaların uzun dönem izlemi: bir üniversite
hastanesi lipit polikliniğinin 13 yıllık deneyimi. Türk Kardiyoloji Derneği
Arşivi 2014; 42(7): 599-611.
7. Soydan İ, Kayıkçıoğlu M. Kan yağları ve kalbimiz. Ege Üniversitesi Tıp
Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi (6) 2011.
8. Your Guide to Lowering Your Cholesterol with TLC. U.S. DEPARTMENT
OF HEALTH AND HUMAN SERVICES National Institutes of Health
National Heart, Lung, and Blood Institute, NIH Publication No. 06–5235
December 2005. Erişim tarihi: 01.12.2016.