Akil Okulu

Haki DEMR

AKIL OKULUAkl Gelitirmenin Yollar

D K K A T O K N E M L N O T :

Bu e-kitap Beyin Gc dergisinin Temmuz ay hediyesidir. Kitap her dergi iinsadece bir kez indirilebilir. Hibir ekilde bakalarna datlamaz ve hibirortamda baka kii ve kurumlarn kullanmna sunulamaz. Aksi ekilde kullananlarT.C. kanunlarna ve vicdani deerlere gre su ilemi saylr. nemle duyrulur.

Tm yayn haklar BEYN GC dergisine aittir. Kaynak gsterilerek tantm veiktibas yaplabilir. oaltlamaz, baslamaz, senaryolatrlamaz ve farklbiimlerde hazrlanp sata sunulamaz. Elektronik ortamlarda yaynlanamaz.

AKIL OKULUAAkkll GGeelliittiirrmmeenniinn YYoollllaarr

Haki Demir

Yayn Ynetmeni : Bilal zbayEditr : Zeynep zkanKapak Tasarm : Gkhan Ko Tasarm : Yeliz YldzGenel Yapm : Endljans erik Hizmetleri1. Bask : Temmuz 2009 stanbul

ISSN : 1308 - 1772

BEYN GGCKiisel Geliim - Zeka & Hafza Gelitirme - Snavlara Hazrlk veYabanc Dil renme Dergisi

Merkez Mah. Karaolanolu Cad.

Konut Sok. No:9 Mahmutbey - stanbul

Tel: 0212 445 00 45 pbx Fax: 0212 445 00 90www.beyingucudergisi.com

Beyin Gc Dergisi Temmuz Says e-kitab

AKIL OKULUAkl Gelitirmenin Yollar

NN DD EE KK LL EE RR

TAKDM ........................................................................ 7

GR............................................................................ 13

ZEK OLMAK, AKILLI OLMAK ................................... 13

UURLU OLMAK........................................................... 23

NSANIN KENDS LE KURDUU MNASEBET ... 30

KLTLENMELERN ZM .................................. 36

AKLIN KLTLENMESN ZME............................... 36

AKLIN ALAN KLTLENMESN ZME .................. 52

ZHN KLTLENMEY ZME .................................... 63

AKLI ATALETTEN KURTARMA................................. 75

AKLI GELTRME...................................................... 81

AKLIN SINIRLARINI TESPT ETMEK ........................ 81

ZEKAYA HRRYET....................................................... 89

DUYGUYA SERBESTLK ............................................... 92

HAYATA TOPTAN BAKI............................................ 98

HAYAT TARZINI DETRMEK .............................. 102

HAYAL KURMA............................................................ 105

HAKEMLK YAPMAK .................................................. 113

MANTII DETRME VE GELTRME ............... 118

ANLAILAMAYAN KONULAR LE LGLENME .... 123

ANLAM DETRME................................................. 126

AKLI DNLENDRME................................................... 133DNME FORMLARI ............................................... 137

AKIL TEST ............................................................... 142AKIL TEST ................................................................... 142

"Akln emrine girmeden,hayatn ktlklerine karbaar kazanlmaz."

A. Schopenhauer

7nsan hem fikri ve hem de bedeni bir organizma olduu iinyaad veya yaayaca her hadise organizmada bir takm etki-ler ve deiimler meydana getirebilir. nsandaki etkileni, maki-ne gibi lokal nitelikler tamaz. nsann d dnyadan ald biretki zeksndan aklna, uurundan vicdanna, hafzasndan duy-gusuna, idrakinden ahlakna, hayat tarzndan hayat alanna,dnyay kavrayndan insan anlayna kadar tm zihni ve ruhidnyasna ynelir. Her hangi bir i alem unsurunun veya meka-nizmasnn etkilenmesi ve dierlerinin etkilenmemesi sz konu-su olmaz. Farkl nispetlerde etkilenmeleri mmkndr ama etki-nin birinde emilip yok edilmesi mutlak anlamda imknszdr.

nsandaki etkilenmenin giriftlii (karmakl), insann idnyasnda bir deiime gitmesini tehlikeli hale getirebilir. Dei-imin gerekip gerekmedii, gerekiyorsa hangi istikamette ve nenispette yaplmas lzumu doru tespit edilmelidir. Hi deime-mek gerekebilir ve sadece gelimek kafi gelebilir. Deimeninkendisi tlsml bir forml deildir ve deimeyi kutsamak her za-man doru olmayabilir. Fakat deimek gerekiyorsa eer, mevcudumuhafaza etmeye almak ykm olabilir.

Deimek gerektii durumlarda dahi deiimin gelimeyle be-raber gerekletirilmesi en doru olandr. Zira deimenin lzu-mu mevcudun yanll tehisine dayanr ki, zaten mevcut ken-di malzemelerine, kaynaklarna ve mukavemet kuvvetine sahip-tir. Bunlara ramen gelimeden deimeye almak aslnda mev-cudun farkl bir versiyonunu meydana getirir ok zaman. Ziramevcudun yanll genellikle mevcut malzemenin eksikliinden

TTAAKKDDMM

8veya niteliksizliinden kaynaklanr ki, eksik veya bozuk malzemeile inaa edilen "yeni", eskisinden daha iyi olma imkanna sahipolamayacaktr genellikle.

Gelimenin tabii bir deiim olduu dorudur belki ama asladeiimin dier ad deildir. Mesela hayat alannn genilemesiile ortaya kacak yeni alanlar insana farkl ve yeni imkanlar ka-zandraca, bu imkanlarn ise insann hayat kavrayn deiti-recei dorudur. Fakat buradaki deime, bir adm ilerde meyda-na gelen imkanlarn hayat ile ilgili idrak malzemelerinin ilzamettii bir derinleme ve genilemeden ibaret olduudur. Dolaysy-la sadece gelime kendi muhtevasnda deimeyi tabi fonksiyonolarak muhafaza etse dahi deime deildir.

Gelierek deime, bir birimlik hayat alannda retilen insanbnyesinin yanl olmas halinde, hayat alan iki birime karld-nda ayn yanll tekrarlamamaktr. Zira hayat alannn geni-lemesi halinde yeni imkanlarla beraber yeni bir hayat kavrayoluacaktr. Bu oluumu eskinin tekrar eklinde gerekletirme-mek ve yeni imkanlarla beraber doru olan inaa etmek ihtimaliortaya kacaktr.

Deime ya da gelimenin en byk handikaplarndan birisi,taklittir. zellikle de deimede bu zafiyete daha fazla dlr.Dier insanlarn hayatlarnn daha doru veya iyi olduu ile il-gili kanaat, deime gerekliliini ortaya karr. ahsiyeti geli-memi (aslnda olumam) insanlarda kendini gsteren buproblem, deimenin tm gerekelerini imha eden bir kavrayzafiyetidir. "Kendi olamamann" ok saydaki grnlerindenbiridir.

*

Tm bunlarn (genel hkmlerin) gerekletirilebilmesi iininsann kendine dair zel hkmlerle veya bilgi ve tehislerleharmanlanmas gerekir. Kompozisyon genel dorular ile ferdidorularn telifi yaplabildiinde gerekleebilir. nsana ait do-rularn tamam ferde (kiiye) ait dorular deildir. nsana ait

9dorularn bir ksm kiiye ait dorular olabilirler ve bunlarn se-iminin de doru yaplabilmesi gerekir. nsana ait dorularn ta-mamnn bir kiiye ait olabilmesi iin szkonusu kiinin tm in-sani zellikleri ve kurallar bnyesinde tayabilmesi gerekir. Bummkn deildir. Bir insann tm insanlk llerini ahsndatemerkz ettirebilmesi insanst bir eydir.

nsanla ait olan (genel olan) ile insana ait olann (zel olan)birbiriyle elimemesi arttr. elimesi halinde problem vardr.Fakat insann (ferdin) insanla ait olan her eyi ahsnda ger-ekletirmeye almas da saysz tezat ortaya karabilecektir.Zira insanla ait olann iinde bir ok paradoksun mahedeedilebilecei bilinmelidir. Zira varlk ve hayat paradokslardanmteekkildir. nsan, insanla ait olan yekundan, ferdi varl-nn sistematiini kurmak iin gerekli olanlar almak durumunda-dr. Genel olandan alnan zellikler ile meydana getirilen "ahsi-yet" genel olan ile tezat tekil etmemeli ve ayn zamanda genelolann bir parasn oluturmaldr.

Ferdi hayatn erevesini bir taraftan "insani deerler" belir-lerken dier taraftan ferdi zellikler ve imkanlar belirler. Ferd,insanlk deerlerini nispet alarak kendi ruhi ve bedeni zellik veimkanlarnn "kiilik erevesini" oluturur. ahsiyet bunun ad-dr. ahsiyet hibir zaman insanlk deerlerinin toplamn kendibnyesinde toplamay gerektirmez. Byle bir hedefe ynelen kiibaarl olamad gibi, kendi varln da kaybeder.

Ykseklik korkusu olan birinin pilot olmaya almas mi-salinde olduu gibi... nsanln bu gn geldii seviye vebu seviyenin rettii hayat formu iinde pilotluk vardr veciddi bir ihtiyatr. Fakat bu ihtiya ykseklik korkusuolan birisi tarafndan karlanamaz.

Ferd ile cemiyet veya insan ile insanlk arasnda ok zamaneliki gibi grnen istikamet farkll (mesela menfaat eliki-si) genel olan ile zel olan arasdaki ilikinin doru kurulamama-sndan kaynaklanmaktadr. Bu ilikinin yanl kurulmasnn bir

10

tr, ferdin kendi deerlerini veya zelliklerini "insani deerler"olarak grmek gibi ahsiyet zafiyeti (aslnda zafiyet deil, ahsi-yetin olumamasdr) sergilemesinden kaynaklanmaktadr. "n-sanln", insandan farkl ve stn bir deer olduu unutulduuzaman ahsiyetin anlam kalmayacak ve dolaysyla gerekleti-rilmesi kabil olmayacaktr. Zira ahsiyetin nispeti "insanlktr".Nispet neseptir. Nesebini kaybetmi her ey gibi ahsiyette kendikaynana (bir anlamda nispetine) yani insanla saldracaktr.

*

nsan kendini tanmaldr. Tm zafiyet ve kuvvetiyle tanma-ldr. Menfi ve mspet ynleriyle tanmaldr. nsan ruhi hususi-yetlerinden biyolojik zelliklerine kadar kendini tanmaldr. Ak-lnn gelimilik durumunu, zekasnn kapasitesini, duygularnnkeskinliini tespit etmi olmaldr. Hayat tarzn gelitirmi, hayatalann kurmu ve tanm olmaldr. Mant nasl kullandnanlam, dile ne kadar nfuz ettiini fark etmi olmaldr.

nsan kendini para para tand gibi yekun olarak da tan-maldr. Ne olduu ve nasl biri olduu ile ilgili fikirleri ve kana-atleri olmaldr. Hayat kavray biiminin ne olduunu, hayatyaama tarznn nasl olduunu bilmelidir. Bir ferd olabilmenin"ahsiyet" sahibi olmakla ilgili ve kaim olduunu anlamam ol-mak, toplumun kemiyet (somut) ihtiyacn karlayan dolgu mal-zemesi olmaktan ileri geemeyecei anlamna gelir. Ferd olmak,toplumun kendini herhangi bir yerde dolgu malzemesi olarakkullanmasna msaade etmeyecek g ve retimi gerekletire-bilmek ve toplumda kendine ait bir alan aabilmek manasnihtiva eder.

ahsiyetini retebilmi insanlarn bu eserden faydalanmas iledierlerinin faydalanmas farkl ekillerde olur. ahsiyetini rete-bilmi insanlar kendini gerekletirebilmi insanlar olduklar iinbir btnlkleri vardr. Dier insanlarn btnlkleri vcut b-tnlklerinden ibarettir ve ruhi ve fikri bir btnlkleri sadeceinsandaki tabii akn toplu grnnden ibarettir.

11

Bir insann ahsiyetini retebildiini anlamasnn en kes-tirme yolu, "kendini tanmlayabilme" imkandr. nsannkendini tanmlayabilecek noktaya geldiinde bir ahsiyeti-nin olduu, dier insanlarn kendini tanmlayabildii saf-hada ise ahsiyetini izhar edebildii anlalr.

ahsiyetini retebilmi insanlarn, bu eserdeki tespitleri, idnyalarndaki denge ve btnlk erevesinde, d dnyada isehayat alannn genilii ve hayat tarz iinde deerlendirmesi ge-rekmektedir. Mesela her insan hayat tarzn deitirdiinde dahance anlamad veya fark etmedii birok olay fark edebilir. Fa-kat hayat tarz yanl olmayan bir insann yeni olaylar anlamakiin hayat tarzna kymas yanl bir adm olacaktr. Yeni hadise-ler ile ilgilenmek iin daha kk hamleler yaplabilecekkendoru olan hayat tarzn deitirmek byk bir kayp olacaktr.

ahsiyetini oluturamam insanlarn bu eserden faydalan-malar daha kolaydr. Her hangi bir konuyu anladktan sonra ih-tiyac olup olmadn tespit edip o istikamette almas halindefaydalanmas kabildir.

ahsiyetini retememi insanlar, dier insanlar "obje insan"olarak grdkleri gibi ok zaman kendilerini de "obje insan"olarak grmek temaylndedir. Bu durum ayn zamanda ahlakizafiyetin tescilidir.

ahsiyet, ferdi btnlk olduu iin, neyi nasl yapmak ge-rektiine dair bir ereve oluturur. Bu ereve, bazen insannhayatnda zorluklar oluturabilecektir. Fakat ahsiyetin anlamve deeri bu zorluklara katlanmay gerektirecek kadar fazladr.Bu sebeple ahsiyet sahibi insanlarn kendileri ile ilgili deerlen-dirmelerde bulunmadan, herhangi bir metodu uygulamaya al-mas, hasta olan kiinin hastaln tehis dahi etmeden buzdola-bnda bulunan ilac, "ila olduuna gre faydaldr" anlay ilekullanmas veya hasta olmayan bir insann "ila olduuna grezaten faydaldr" mant ile ilac kullanmaya kalkmas gibidir.

12

ahsiyeti olumam kiilere zararnn olmayacan sylemekkabil deildir mutlaka. Fakat ahsiyeti oturmu kiilerdeki etkisi gi-bi olmaz. Zira ahsiyet olumam ise sistematik bir bnye meydanagelmedii iin zarar verecek bir yap olmayacaktr.

ahsiyeti gelimemi kiilerin bu eserden daha fazla faydala-naca anlamn karmak doru deildir. ahsiyeti oturmu in-sanlarn eserden faydalanmalarnn usul ile ahsiyeti olumaminsanlarn faydalanma usulleri farkldr ve zerinde durulan nok-ta burasdr. ahsiyeti olumam kiiler hayatlarndaki en bykzarar grm olduklar iin kk zararlarn farkna dahi varma-yacaklardr. Fakat ahsiyeti gelimi kiiler zarar bnyelerindederhal fark ederler.

"nsan akln snrlarn zorlamad srece hibireye ulaamaz."

A. Einstein

13

GGRR

ZEK OLMAK, AKILLI OLMAK

Akll olmakla zeki olmak birbirine ok kartrlan ve doru-su kartrld da fark edilmeyen bir konudur. Akll olmakla"zeki olmak" kastedilebilmekte veya tersi szkonusu olabilmek-tedir. Hatta birisi ile her iki anlam ifade edilmektedir ok zaman.in vahim olan taraf bilim adamlarnn da bu karklktan kur-tulamamalardr. zellikle zeka konusunda yaplan aratrmalar-daki yanllklar, zekay paralanabilen ve dolaysyla geliebilenveya gelitirilebilen bir mahiyette grme temayln ortayakarmtr.

Akll olmak ile zeki olmak birbirinden ok farkl kavram vedurumlardr. Zira akl ile zeka birbirinden mahiyet ve fonksiyonolarak farkldr.

Akln bnyesinin paralanabilir olmas ve farkl alanlardakiyneli ve ilgisinin farkl derecelerde gerekleebilmesi, gelitiri-lebilmesini mmkn klar. Akln znn paralanamamas bn-yesinin paralanamayaca anlamna gelmedii iin gelitirilme-siyle beraber mesela glendirilmesi kabildir. Bnyesinin terkibimahiyet tamas akln oluturulmas gereini ilzam eder.

Zekann varl terkibi bir mahiyet tamaz. Tektir ve para-lanmas szkonusu olamaz. Btn olarak vardr. Birok fonksiyo-na sahip olmas varlnn paralanabilir bir mahiyet tadngstermez. Bnyesi ile znn ayn olmasndan kaynaklanan

14

teklik, ayn zamanda onun oluturulmasn imkansz klar. nsa-nn doutan sahip olduu bir kymettir ve gelitirilmesi ve ala-nnn geniletilmesi kabil deildir. Sadece kullanlabilmesi veimkanlarndan faydalanlabilmesi iin artlarnn oluturulmasgerekir.

*

Zeka ve akl ile ilgili deerlendirmelerden nce zeka ile ilgililiteratrn bu gn itibariyle geldii noktay tespit etmek gerek-mektedir. Ondan sonra zeka ve akl ile ilgili deerlendirmeleredevam edelim.

Zeka ile ilgili binlerce sayfalk metinlerde (kitap ve makale-lerde) genellikle aadaki yaklamlar grmek mmkndr.

ZZEEKKAAYYAA DDAARR EESSKK AANNLLAAYYII* Zekann doutan kazanld, bu sebeple sabit olduu

dolaysyla deitirilemeyecei

* Zekann tek olduu ve blnemeyecei

* Zekann kemmiyet (niceliksel) zelliinin llebildii vetek bir sayya indirgenebilecei...

* Zekann, gerek hayattan soyutlanarak llebilecei...

ZZEEKKAAYYAA DDAARR YYEENN AANNLLAAYYII* Zekann kaltmla geldii ve kapasitesinin iyiletirilebilir, ge-

litirilebilir, deitirilebilir olduu

* Zekann pratik iinde kendini gsterdii ve bu anlamdamesela problem zme srecinde sergilendiinden saysalolarak hesaplanamayaca

* Zekann oul olduu ve muhtelif yollarla sergilenebi-lirlii...

* Zekann, hayatn gereklerinden ve artlarndan soyutla-namayaca...

15

OOKKLLUU ZZEEKKAA TTEEOORRSSSSZZEELL ZZEEKKAA:: Kelimelerle dnme ve ifade etme, dildekianlamlar deerlendirme, kelimelerdeki anlamlar ve kelimelerarasndaki ilikileri ve dzeni kavrayabilme, iir, mizah ve hi-kaye ile ilgilenme, mecazi anlam ve anlatm, benzetme ve mu-kayese, mcerret ve sembolik ekilde dnebilme, kavram-latrabilme ve yazma gibi olaylar ieren dili retme ve etkilikullanma becerisidir.

MMAATTEEMMAATTKKSSEELL ZZEEKKAA:: Saylarla dnebilme, hesaplaryapabilme, sonu karma, mantk ilikileri kurabilme, teorilerretebilme, problemleri zebilme, tenkit yapabilme, cebir vegeometrik ekiller gibi sembolik malzemeleri kullanabilme, bil-giyi tahlil ve terkip edebilme ve bilgiler arasnda ilikiler kura-bilme maharetidir.

GGRRSSEELL ZZEEKKAA:: Varln grnr yn ile ilgili kavrama ka-biliyeti, Resimler, ekiller ve izgilerle dnebilme ve muhake-me etme becerisidir. Sembollerle ilgilenebilse dahi esas olanvarln grnen yndr ve soyutlama imkanna fazlaca sa-hip olmad iin sembolik dnebilme mahareti fazla yoktur.

BBEEDDEENNSSEELL-KKNNEESSTTEETTKK ZZEEKKAA:: Kavrayn merkezi hare-ketlere ynelmitir. Kendini ifade anlama ve anlatma biimiharekete ayarldr ve jest ve mimikleri kullanr. Beyin ve vcutkoordinasyonunu gerekletirebilir ve kullanabilir. Bir veya dahaok sporla urar. Hareketsiz oturma sresi ksadr.

MMZZKKSSEELL ZZEEKKAA:: Sese ayarl bir kavray vardr. Anlam-landrmay seslerle yapar. Bu sebeple sesin her eidine karhassastr. Dolaysyla ritmi fark eder ve yakalar. Mzie dnkbir mahareti vardr.

SSOOSSYYAALL ZZEEKKAA:: Da dnk ve yaygn bir kavray sahibidir.nsanlar ve onlar arasndaki ilikileri zmleme ve retmeimkanna sahiptir. nsanlar anlama ve iletiim kurma maha-reti vardr. nsanlar anlama ve aralarndaki ilikileri zmleme

16

imkan ayn zamanda onlar ikna edebilme gcn de kazan-drmaktadr.

KKSSEELL-SSEELL ZZEEKKAA:: e dnk ve derinliine bir kavrayvardr. Kendini tanma, tanmlama, insan i dnyasn kavra-ma imkanna sahiptir. nsan i dnyasndaki hadiseleri anla-ma, i dnyada cereyan eden hadiselerin srelerini kavrama,duygu ve dncelerini fark ve tahlil etme maharetine sahiptir.Kendini deerlendirebilir ve hedefler oluturabilir.

DDOOAACCII - VVAARROOLLUUUU ZZEEKKAA:: Varla dnk kavray-tr. Varl ve varlk eitlerini tanma ve anlama abas gzle-nir. Varln tabiatna ve mahiyetine dnk felsefi kavraylaraynelebilir. Varla olan ilgisi, varolu srecini anlama abasnortaya karr. Kavrayta Filozofik anlay biimleri kendinigsterir.

*

Zeka paralanabilir bir bnye olarak grlmeye balandn-da "oklu zeka alanlar" gibi yaklamlar ve aklamalar gereklihale geliyor. oklu zeka alanlarnda bahsedilen konular aslndazeka deil, akl, uur, istidat ve hafzadr. Burada yaplan temelyanl, zekay, akl, uur, istidat ve hafza ile birbirine kartr-maktan ibarettir.

Zekann mahiyetine ve muhtevasna o kadar ey ylm-tr ki, bunlar tek tek deerlendirildiinde akl, uur, istidat vehafzay grmek mmkndr. Baka bir ifadeyle zekann bn-yesi o kadar geniletilmitir ki, bu saydklarmza ayr bir alankalmamtr.

Aslnda problem "insan anlay"nn bulunmamasndankaynaklanmaktadr. Zekann gz kamatrc zelliine taklankavraylar, ne bulurlarsa zekann bnyesine yerletirmiler vezekay tek insan deeri haline getirmilerdir.

17

ZZEEKKAA VVEE SSTTDDAATT ((KKAABBLLYYEETT))stidat, insann bir konuda bilgilenmeden nceki temay-

ldr. Her hangi bir alanda bilgilenmeden nceki ilgilenme ih-tiyacdr. Kendini test etmeden kavrayabileceini anlamasdr.stidat, idrakin keskinlemesidir. nsann faaliyet ncesi (meselarenmeden nce) sahip olduu imkanlardr.

stidatlar ruhun varla alan koridorlardr. Bu koridorlarok rahat hareket imkan olutururlar. Teorik veya pratik faaliyet-lerde insan bu koridorlarn imkann baka hibir eyde bulamaz.

stidat insann kendi kendisinin ufkudur. nsann idrak etme-de ve hayat yaamada ulaabilecei en u nokta, istidatlar isti-kametinde veya alanndadr. nsann kendi normalini aabileceiimkan istidatlardr.

nsann, istidad olmad alanlarda elde edebilecei verimlerile istidat alanlarnda elde edebilecei verimler mukayesesiz fark-ldr. nsann istidad kendi "dehas"dr. Her insan istidad istika-metinde "deha"dr. Dehalar ise birok alanda deha olduklar iindehadrlar.

"Anlayabilmek" hayatn istikametini tayin eder. nsann anla-mayaca alana ynelmeyecei veya zor ve ksmen yneleceidnldnde, hayatn idrak istikametinde oluaca anlala-bilir. nsan idrak edebildii konulardan "hayat alann" retir. Busebeple idrak edebilmek insan hayatnn erevesini, derinliini,istikametini ve tarzn oluturur.

stidatlar, insann daha iyi anlayabilecei alanlardr. Busebeple fert hayatnn yn istidatlar istikametinde geliir vetemellenir.

Zekann en bariz zellii idrak faaliyetine katkda bulunmas-dr. Zekay en fazla idrak faaliyetinde mahede etmek kabil ola-bilmektedir. Bu zellik zekann salt idrak faaliyeti ile ilgili bir i

18

alem unsuru olduu zannn uyandrmaktadr. Vaka bu zan b-yk oranda dorudur da Zekann idrak faaliyeti ile ilgisininyounluu, idrak faaliyetine (srecine) katkda bulunan bir okdier faktrleri zekann bnyesi iinde grmek ve deerlendir-mek yanllna sebep olmutur.

stidat bunlarn en nemlilerindendir. Zeka ile istidat hem za-man olarak bulunduu iin (her ikisi de doutan varolduuiin) birbirine kartrlmas daha kolaydr.

stidat, insann doutan sahip olduu temayldr ki, kendialanlarndaki idrak faaliyetini mmkn ve keskin klan bir ruhimaharettir. Zekay idrak faaliyetinde fark ettiimiz iin, idrak fa-aliyetinin zirveye kt alanlarda belirlemek ve hatta tanmla-mak meylimiz bulunmaktadr. Zekann kendini abartl biimdegsterebildii alanlar ise istidat alanlardr. nsan istidat alanla-rnda deha gibidir.

Bir alanda zeki olmak eklinde aklanabilecek olan "okluzeka alanlar" teorisi, zekann istidat alanlarnda daha fazla parl-damasndan kaynaklanan bir yanl anlaytr. Zeka ayndr veartm veya eksilmi deildir aslnda Fakat idrak sreci sadecezeka ile gereklemez. drak sreci baka unsurlarn da katks-nn olduu bir sretir ve bu nokta anlalmadnda idrak sre-cini sadece zeka ile aklamak yoluna gidilmektedir.

stidat alanlarnn genel kategorisi belirlenmi ve bunlarnher biri "oklu zeka alan" olarak tespit edilmitir. stidat alanla-rn zeka alanlar veya zeka trleri olarak tespit etmek, temel in-san anlayndaki fiyaskoyu gsterir. Yksek zeka sahibi olmaklaistidat sahibi olmak ok farkl iki konu veya insan zelliidir.

Zeka aina olunan konuda deil aina olunmayan (bilinme-yen) konuda fonksiyonunu icra eder. Aina olunan konuda aklhkm srer. Zekann aina olunan konuda hkm srmesinintek istisnas istidatlardr. Zira istidat, renmeden nce aina ol-maktr. Bilmeden nce bilmek gibidir. nsann aina olduu alan-daki idrak faaliyetinin daha derin olmas tabidir. Bu noktada

19

zeka ile istidadn birbirine kartrlmamas ve istidat alanlarn-daki zeka keskinliinden istidadn katksnn dlerek zeka se-viyesinin (veya potansiyelinin) tespit edilmesi doru olacaktr.

AAKKIILL VVEE ZZEEKKAAZekann akl ile kartrld vakidir. Akl ile zekann kart-

rlmasn engelleyecek en nemli nokta aina olunan veya ainaolunmayan konular tefrikidir. Akl aina olunan konularda faali-yet gsterir, zeka ise aina olunmayan konularda kendini gste-rir. Dikkat edilmesi gereken husus zekann aina olunan konular-da faaliyet gstermemesi deildir. Zeka da aina olunan konular-da faaliyet gsterir fakat bu konularda akl da faaliyet gsterdiiiin idrak srecinde akln katks ile zekann katks birbirine ka-rtrlabilir. Zekann aina olunan konularda gsterdii faaliyet-lerde dahi, "bilinmeyen" cihetlerine yneldii vakadr. nsannbildiini zannettii her konu, mutlaka eksiktir. Hibir konubilimde son haliyle bilinebilir hale gelmemitir ki herhangi birinsann o konuyu son haliyle bilebildii iddia edilebilsin.

nemli olan nokta akln aina olunmayan (mehul) konular-da faaliyet gstermemesidir. Bu meyanda aina olunmayan ko-nulardaki idrak faaliyeti zekaya aittir ve saf haliyle zekann ese-ridir. Akl "bilinmeyene" ulaabilir ama bilinenden hareketle bu-nu yapar. Zeka ise "bilinmeyene" ulaabilir ama bunu bilinendenhareketle yapmak zorunda deildir. Zekay tespit edebileceimiznokta tam da burasdr. Zeka bilinmeyene ularken bilinendenhareket etmiyorsa ite tam bu noktada saf ve tam anlamyla ken-disi vardr. Zeka bilinenden hareketle bilinmeyene ulayorsatam anlamyla kendisi olma ihtimali vardr ama ayn zamandaaklnda bulunmas ihtimali vardr ve bu durumda ikisini birbirin-den ayrmak ok zor olduu iin tam anlamyla birbirinden tefriketmek zor olacaktr.

Akl "bilinenden" hareketle "bilinmeyene" doru faaliyet gs-terirken, idrak srecinin her hangi bir noktasnda tkanabilir ve

20

burada zekadan yardm alabilir. Zeka "bilinenden" hareketle "bilin-meyene" doru giderken, akldan hibir yardm almadan faaliyettebulunabilecei gibi, "bilinenlerle ilgili alanda" akldan faydalanma-s da mmkndr. Bilinenlerle ilgili olarak akln imkanlarndan fay-dalanmas hem kolay ve hem de daha salkl bir faaliyeti mmknklaca iin zekann akldan faydalanmas tabidir ve sreklidir.

drak faaliyetinin bir tarafnda "bilinenler" varsa eer oradamutlaka hem akl ve hem de zeka vardr. Byle bir idrak faaliye-tinde sadece akl veya sadece zekay bulma ihtimali fevkaladedktr. Akl testini yapmay zorlatran bu noktadr. Zira aklfaaliyetlerini zekadan tecrit etmek fevkalade zordur. Zeka testiniyapmann zorluu da buradadr ama saf zeka faaliyetlerini bul-mak mmkn olduu iin zeka testi daha kolaydr. Zira zeka ai-na olunmayan (bilinmeyen) alanlarda akldan faydalanmadanfaaliyette bulunabilir.

HHAAFFIIZZAA VVEE ZZEEKKAAHafza ile zekann birbirine kartrld nokta, hafzann ka-

set kayd gibi bilgi kaydettii ve muhafaza ettii noktasndakiyanllktr. Hafza, bilginin kaydedildii ve muhafaza edildii biryerdir ama bu ii yaparken kaset gibi sabit deil aksine hareketlibir yaps vardr. Hafzadaki bilgiler her nereye yerletirilmilerseorada sabit olarak durmazlar. Hafzann bnyesi hareketli olduugibi muhafaza ettii bilgileri de hareketli olarak bnyesindebarndrd bilinmelidir.

Hafza idrak merkezi (unsuru) deildir muhakkak. Fakat ha-fzada belli belirsiz bir idrak faaliyeti olduu dnlebilir. Bunaidrak demek kabil deilse de, bnyesinin hareketli oluundan vebuna bal olarak bilgileri de hareketli olarak muhafaza etmesin-den dolay, bilgileri hareket ettirirken bilgiler arasnda bir takmilikiler kurduu ve bilgileri ve bilgilerin yerini tanzim ettii va-kadr. Bu faaliyetler idrak srecinin tm safhalarn gerekletir-mese de baz zelliklerini gstermektedir.

21

Hafzas gl olan insanlarn baz alanlarda idrak faaliyetleri-nin daha keskin ve derin olmas hafzann imkanlarndan daha faz-la faydalandklar anlamna gelmesine ramen, hafzann mahiyetive bnyesi anlalmadndan dolay bu durumu zeka veya zekazellii olarak anlamak gibi bir yanla dmeye sebep olmaktadr.

AAKKIILLLLII OOLLMMAAKK,, ZZEEKK OOLLMMAAKK* Zeka, insann saf haliyle "kendine ait olan"dr. Akl ise insa-

nn hem kendine ait olan ve hem de iinde yaad toplumaait olann toplamdr. uur insann kendine ait olanla toplu-ma ait olann harmanlanmasndan (terkip edilmesindendeil) sonra szlp kendine ait hale getirilebilmi olandr.

* Zeka ntrdr ve bnyesinde hibir deer tamaz. Zirabnyesi terkibi bir btnlk deil saf bir yap arzeder. Ak-ln bnyesi terkibi bir btnle sahip olduu iin "deer-leri" vardr. Bu deerler retilmi veya kazanlmtr.

* Zeka aina olunmayan alanlarda insann nn aan birmaniveladr. Akl aina olunan konularda hayat yaamaymmkn klan bir merkezdir.

* Zeka, bilinmeyen konulara yneldii iin insann deime-ye ve gelimeye dnk yzdr ve sahibini bu istikametle-re zorlar. Akl bilinenlerle ilgili olduu iin intibak etmekve istikrarl kalmakla mehurdur.

* Zekay gelitirmek imkansz ama akl gelitirmek mm-kndr. nsan zeki olmayabilir ama akll olabilir.

* Zeka hadiseleri tecrbe eder, akl tecrbeyi tekrarlamaymeneder.

* Hata ve yanl yapmak zekaya aittir. nk zeka mmknolan gerekletirmenin peindedir ve doru olann kayg-sn yaamaz. Akl doru olann peindedir ve mmknolan fazla umursamaz.

* Zeka akln peine dtnde faydal olur, akl zekannpeine dtnde ne olaca belli olmaz.

22

* Akl zekay kontrol altna almaya alr, zeka akln kon-trolne girmedii zaman akl umursamaz ve kontrol altnaalmaya almaz.

* Zeka hrriyete ktr, akl dzene meftundur.

* Zeka lsz ve haindir, akl mfik ve munistir.

* Zeka benmerkezcidir, akl hem benmerkezci ve hem de di-erkamdr. Zeka sahibini kainatn merkezine yerletirir,akl toplumun iine yerletirir.

* Zeka aaaldr, akl mtevazdr. Zekann faaliyeti emsal-sizdir (kendini yle sunar), akln faaliyeti mukayeselidir.

* Zeki insan zaptedilmez, etkilenmez, eitilmez olandr,akll insan intibak eden, etkilenen ve eitilebilir olandr.

* Zeki insan ynetilemez ve ynetemez olandr, akll insanynetebilen ve ynetilebilendir. Ynetemeyen bir insanynetilebilir ama ynetilemeyen insan ynetemez. Yneti-lebilirlik zellii, ynetme zelliidir ama yalnz bana y-netebilme zelliine sahip olmak iin kafi deildir.

* Normal bir zeka gl ve gelimi bir akl iin kafidir amanormal bir akl yksek bir zeka iin faciadr.

* Zeki insanlar akll olmak zorundadr ama zeki olmayaninsanlar mutlaka akll olmak zorundadrlar.

* Zeki insan hayat ve varl anlayabilir, akll insan hayatve varl anlamlandrabilir.

* Zeka hayat alanlarn aabilir, akl hayat alanlarn tesviyeeder ve yaanlr hale getirir.

* Zeki insan hayattan azami zevk alabilir, akll insan hayattanzevk almasn bilir.

* Aslolan hayat zeka ve akl harmannda yaamaktr.

* En zeki insan ayn zamanda gl ve gelimi bir akla sahipolan insandr.

* En akll insan zekadan en iyi faydalanan insandr.

23

UURLU OLMAK

uurlu olmak, insann ruha en fazla yaklat halidir. drakkudretinin en yksek seviyesi uurdur.

uur ahsiyettir. ahsiyet, uur teekkl etmeden gelimez veolumaz. uuru bnyelemeyen ve yerlemeyen insanlarn ahsi-yetten bahsetmeleri, ahlakl olmalar halinde ancak mazur gr-lebilir. Ahlak ise ahsiyetin derinliini deil grnn ifadeeder. Ahlakl olmak, bir hayat erevesine ve tarzna sahip ol-mak bakmndan kabul edilebilir bir durumdur ve ahsiyetin dyzn tekil etmesi bakmndan nemlidir. ok az eyin d y-z bile deerlidir ve ahsiyet bunlardan biridir. Fakat ahsiyetinsadece ahlak olarak grn ancak kabul edilebilir olandr.

Akl, insann kendine ait olan (miza hususiyetleri) ile cemi-yete ait olann (bir manada hayata ait olann) harmanlanmasn-dan meydana gelir ve hem insan temsil ve hem de hayat (cemi-yeti) temsil edebilme zellii vardr. uur ise insann kendine aitolan temsil eder ve cemiyeti (hayat) kendi znde bulunankymetlerin "gerekleme" alan olarak kabul eder.

uur d dnyadan gelen etkilerin tamamn deerlendirir.Faydal olan ile zararl olan arasnda deerlendirme bakmndanbir ayrm yapmaz. Akl faydal olan etkileri dorudan bnyesinealrken, uur faydal olan etkileri dahi bnyesine almaz vemutlaka deerlendirir.

Etkinin d dnyadan gelmesi uur iin deerlendirmeye kafi-dir. Tamamen faydal bir etki olmas halinde dahi uur onu de-erlendirir ve "kendiletirirerek" hakimiyet alanna alr. uur iinfaydal veya zararl olmasndan nce, kendi bnyesi dndan

24

olmas nem arzeder. Kendi bnyesinden olmayan mutlakaszgeten geirir.

uurun bnyesi akl gibi kurallara ballkla tanmlanamaz.Kurallarn uur iin ehemmiyeti olduu dorudur fakat kurallar-dan daha ncelikli ve nemli olan manalardr. Manalar (z,muhteva) ekilsizdir. Manalarn ekillenebilecei vakadr amakendi varlklarna ait bir ekilleri yoktur. Hayatn iine girmekiin ekil (suret) kazanmalar arttr. Fakat manalarn farkl art-larda farkl ekillere nfuz edebilecei unutulmamaldr. Bunungibi her mana bir veya birok kurala kaynaklk edebilir ama esasolan kural deil onun muhtevasndaki manadr. Zira farkl art-larda baka kurallara kaynaklk edebilme imkanlar vardr.

uurun idrak faaliyetin eklin (suretin) tesinde ve derinlik-lerindedir. uur dorudan manalar idrak edebilir. Manalara e-kilsiz olarak ulaabilme kudreti, ayn zamanda onlar ekillendi-rebilme imkann da ierir.

Akl genellikle ekillere baldr ve onlarla snrldr. Manayidrak etme imkan ise ekil snr iindedir. ekilden tecrit edil-mi mana akln idrak snrlar stndedir. Bu sebeple akl, eklianlar ve eklin muhtevasndaki manay da o eklin imkanlar vesnrlar iinde anlar. Manann baka ekillerle zuhurunu teorik(mcerret) olarak idrak etme mahareti yoktur. Aklla bakldndagrlen ey, muhtevann ekle tabi olduu gereidir.

uur dorudan manay idrak edebildii iin, eklin manaytabi olduu hakikatini (gereklii deil, daha te bir ey) grr.Dolaysyla manann eklini oluturabilme kudreti uurda vardr.

Manann eklini oluturabilmek, hayat en orijinal haliyleretebilmektir. Manaya yeni ekiller, suretler, ereveler kazan-drabilmektir.

Manalarn ekil mecburiyeti zuhur edebilmeleri iindir ve e-kil saysnda snrlama yapmak akln zafiyetinden kaynaklanr.Hangi manann (fikir olarak anlalabilir burada) ka adet ve e-it ekille zuhur edebilecei sorusunun cevab yoktur. Zira her

25

uur manann farkl bir eklini retebilir ve insanlarn idrakinisnrlandrc yaklamlardan imtina etmekte fayda var.

Akln mntehas (ufku) uurun teekkl iin artlar olu-turmaktr. Dorusu bu vazife (aslnda akln bunu yapmak mec-buriyetinde olduu eklinde anlamamak gerekir) akl iin enasil itir.

uur konusu bu eserin muhtevasnn tayabilecei ar-lkta deildir. "uur" isimli mstakil eserimizde konu tefer-ruatyla incelenmitir. Burada uura ksaca temas etme se-bebimiz uurun insan kompozisyonunda unutulmasnaengel olmak iindir.

uurun hangi seviyede ve erevede incelendiine bir mi-sal olmas iin "uur" isimli eserimizden bir yazy aayaaldk. htiya duyanlar dorudan "uur" isimli eserimiziokuyabilirler.

*

uur, i alemin merkezi unsurudur. alemin kurucu unsururuhtur ama i alemin merkezi unsurunun uur olmasna manideildir.

Ruhtaki n bilgiler (faaliyet ncesi bilgiler) ekle ait bilgiler de-il ze ait bilgilerdir. Obje dnyasnda bu bilgilerin bir ksm-nn ekillerinin retilmi, bir ksmnn ekillerinin retilebilir ol-mas yannda hibir zaman ekli retilemeyecek olan ve objednyasndaki varlk tr ve mahiyeti ile ilgisi olmayan bilgilerde olduu vakadr. Obje dnyasnda ekli mmkn olmayanbilgilerin hibir zaman mefhum (kavram) haline getirilemeye-cei ve eer bu tr zihni faaliyete girilirse asla doru sonula-ra ulalamayaca da vakadr. ekli retilebilen veya bir ek-lin z olma mahiyetine sahip bilgilerin dahi aslnda mefhumhaline getirilemeyecei bilinmelidir ama bunlar terkibine katl-dklar veya tecelli edebilmek iin ekil sahibi olduklarnda,eklin zellikleriyle mefhum haline getirilmekte ve fakat budurumda dahi ze ait mefhumlardan ziyade her ne kadar

26

"mcerret" olsalar dahi araza ait mefhumlar halinde ifade edi-lebilmektedirler. Zira burada bahsettiimiz konunun derinlii okadardr ki, "mcerretler" dahi bu alanda "mahhas" kalr.

Mefhum haline getirilemeyince (kavramlatrlamaynca)"dil"e malzeme olamadklar iin bir bakma idrak konusu da ola-mazlar. uur dahil insandaki her hangi bir idrak merkezinin ko-nusu haline gelemedikleri ve anlalamadklar iin aslnda insa-nn ruhi DNA ifrelerini oluturmaktadrlar. Her insann sahipolduu ve dorusu her eye de bir bakma bu bilgilerle sahip ola-bildii "mahfuz kymet" kendini saklamakta olaanst mahirdir.

uurun, ruhtaki n bilgiler iinde d dnyada bir varla(ekle) nfuz edebilenleri ile ilgisi ve irtibat dorudan bulun-makta ve dier bilgilerle ise ilgisi dolayl olarak bulunmaktadr.D dnyada yansmas olabilecek manalar muhtevi olan bilgile-rin oluturduu aksiyonlar uura ularlar. Teekklnde de etki-si olan bu aksiyonlar uur, mana olarak bnyesine almak vebunlar anlamak imkanna sahiptir.

uur da ruhta bulunan bilgileri idrak etmek imkanndanmahrumdur ama ruhtaki bilgilerin meydana getirdikleri aksiyon-lar idrak etmek imkanna sahiptir. Ruhtaki bilgiler ile bu bilgile-rin oluturduu aksiyonlar ayn ey deildir ve bilgilerin anlala-mamas, bilgilerin meydana getirdii aksiyonlarn anlalmasnamani deildir.

Ruhtaki bilgilerin meydana getirdii aksiyonlar, insandakiikinci derecedeki mana dnyasn oluturur. Bu mana dnyasbir yansmadr, bir glgedir. Klasik tasnife gre mutlaka mcerretalandr ama daha derinlere gre aslnda bir grntden ibarettir.

Ruhtaki bilgilerin insanda dorudan tecelli edebildii, dolay-syla bu bilgilerin fonksiyonsuz olduu doru deildir. Ancak bubilgilerin tecelli edebildii yer insandaki kalptir ya da dier birtabirle gnldr. Bu bilgilerin fonksiyonsuz olmad dorudurama idrak edilemeyecei de dorudur. Tecelli edebildii kalpte bubilgilerin idrake konu olmas szkonusu deil fakat mahede edil-

27

mesi mmkndr. Ruhtaki bilgiler, tam anlamyla "mana"dr vetecellileri iin bir varlk gerekmedii gibi eklide yoktur. Byle ol-duu iin (saf mana) bilinebilirler ama idrak edilemezler. drakedilememeleri anlalmamas anlamna gelmez zira bu bilgilerinmahiyeti idrak iin elverili deildir ve mahede etmek ve bil-mek kafidir. drak etmek iin kemmiyet zelliklerinin bulunma-s gerekir ki, bilgide kemmiyet zellikleri bulunmas o bilgininderece derece "mana" olmad anlamna gelir.

Ruhtaki bilgilerin meydana getirdii ve uura gnderdii ak-siyonlarn uur tarafndan anlalabilmesi, yansmann kaynanayn olmamasndandr ve bu sebeple yansmann kemmiyet zel-liklerini tama imkan vardr.

Buradaki kemmiyet, cevher araz tasnifindeki araz anlamn-da deil, bilgiye muhatap olan idrak merkezinin seviyesi vebnyesi ile ilgili olarak bilginin d yzn anlatmak iindir.uurun idrak seviyesi veya bnyesi iin kemmiyet zellikleri,varln keyfiyet (cevher) zelliklerine denk gelebilir.

Ruhtaki bilgiler insann birinci derecedeki "mana dnyas"nretir. Ama bu mana dnyas insann uuruna ulamad ve-ya uuru bu mana dnyasna nfuz edemedii ve mahiyetinianlamad (ki bu dnya anlalmaz, bilinir) uur tesinde kalr.Ancak insanda meydana gelebilecek tm anlam dnyalarnninsandaki kayna budur.

Ruhtan uura gelen aksiyonlarn uur tarafndan bnyeleti-rilmesi veya bnyesine katlmas ile uur bir "mana dnyas" re-tir. uurun ve dolaysyla idrakin ulaabilecei ve retebileceien yksek veya en derin anlam dnyas budur.

uur bir taraftan ruhtaki bilgilere ulaamamakta ve fakatbunlarn birinci derecedeki yansmas olan ruhi aksiyonlar bn-yesine alabilmekle, ruhi anlam dnyasna en yakn idrak merke-zi ve i alem unsurudur. Ruhi anlam dnyasna ulaamamaklaberaber onun birinci derece yansmalarndan faydalanarakretebildii kendi anlam dnyasn onunla irtibatlandrmak

28

durumundadr. Ruhi anlam dnyasn idrak edememesi veyadaha doru ifade ile bilememesi, kendi anlam dnyasn besle-yen bir kaynan olduunu fark etmedii sonucunu karmaz.Bu fark edi, ruhi anlam dnyasn belli belirsiz ufukta grnt-leyen ama hibir zaman ulalamayan bir siluet gibidir.

uurun "anlam dnyas" kurabilme mahareti, manalar ekil-siz (varlktan bamsz) anlama imkann tespit eder. uur kendianlam dnyasnda objeye bal kalmakszn manalar idrak et-mek ve bu manalardan baka ve yeni manalara ulamak kudre-tindedir. Bu erevede akln objeden bamsz yaayamamasnamukabil uur, objeden bamsz ve balantsz varln devamettirebilir.

uur sahibi insanlar yalnzlk ihtiyacnn daha fazla olmas vezaman zaman kalabalklardan uzak yaama itiyaknn nk-setmesi bu imkan ile ilgilidir. uuru olumam ama akl geli-mi insanlarn kalabalklardan uzak kalamamas da akln ddnya ile irtibatnn fazla olmas ile ilgilidir.

uurun kurduu anlam dnyas, varlk (obje) tabanl deil bi-lakis suje (ruh) tabanldr. Varlk alemine dnk anlam dnyasakl tarafndan kurulur, ie (ruha) dnk anlam dnyas uur ta-rafndan kurulur. Aklda anlamlandrma vardr, uurda manayanlama vardr. Aklda varla murtabt bir bak vardr ve onunanlamn (genellikle faydasn) idrak etmeye dnk idrak faaliye-ti vardr, uurda manay tecelli ettirecek varlk arama veya retmeabas vardr.

Akln objeye ball bu anlamda muhafazakar (statkocu)bir bnye gelitirir, uurdaki manay tecelli ettirme abas, re-timi, deimeyi ve gelimeyi ortaya karr.

uurun ruhi aksiyonlara ak yn, varlktan (objeden) gelenaksiyonlara ak ynnden daha kuvvetlidir. Varlktan ziyademanaya mtemayildir. uurun varlktan gelen aksiyonlara dahafazla mesai vermesinin pratik gereklik olmas bu zelliini de-itirmez. Cephesinin daha ziyade manaya dnk olmas ve

29

manay varlktan bamsz olarak anlama kudreti, varlkla iliki-sinin mahiyetini tayin eder.

uura gelen ruhi aksiyonlar varlk alemine (obje dnyasna)gre "mana"drlar. Varlk dnyasna gre o kadar derinlerdekimanalardr ki, klasik cevher araz tasnifinde, varln cevherinibu manalar ile tespit etmek kabildir. Bu manalar anlamakla, ak-ln yapt varl anlamlandrma faaliyetini ok tesindeki idrakfaaliyeti, ilmin maluma tabi olmas lsn tersine evirir vemalumu ilme tabi hale getirir.

lmin maluma tabi olmas ls, bilginin varlkta elde edile-bilmesi ile ilgili bir ldr ve akln bnyesine ve faaliyet ala-nna aittir. Akln, varl anlamlandrma faaliyeti veya yetene-i ile ilgili olarak varla atfen anlamlar retmek ve bu anlam-lardan bilgiler karmak abas ilmin maluma tabii olduusonucunu ve lsn retir.

uur, varl anlamlandrmaz. Bilakis uur manalar anlar vebu manalara uygun varlklar arar veya retir ki, manalar varlkdnyasna kabilsinler. Bu erevede uur; malumu ilme tabi k-lan, zarf mazrufa balayan, arazn cevherini deil cevherin ara-zn arayan, eklin muhtevasn aramak yerine muhtevanneklini reten bir bnyedir.

"Akl da bir tarla gibi ekilmeye ve baklmayaihtiya duyar."

Cicero

30

NSANIN KENDS LE KURDUU MNASEBET

nsann kendisi ile iliki kurmas, literatrde tanmlanm de-ildir. Literatrde tanmlanamam olan efkar- umumide zatenbilinmez. nsann kendisi ile iliki kurmasnn nemi biraz d-nldnde fark edilebilecektir. Fakat byle bir konu insan zih-ninde almad iin nemi bilinmemekte ve neticeleri grle-memektedir.

nsann kendisi ile iliki kurmasn ift kiilik olarak anlaya-cak olanlar kabilir. Bunlarn idrak derinlii karncann dahi bo-yunu amayacak slkta olduu iin nemsenmesi gerekmez. Fa-kat nemsenmesi gereken nokta, insann kendisi ile iliki kurma-ya alanlarn ift kiiliklilie meyletmesi problemidir. Bu prob-lemin yaanmamas iin konunun akla kavuturulmasndafayda var.

nsann kendisi ile kurduu iliki toplam olarak ifade edilirse,ahsiyetini kesintisiz olarak takip etmesidir. ahsiyetini olutur-mu insanlarn hayatn her safhasnda ve her hadisede ahsiyet-lerini kontrol etmesi ve ona uygun davranlar sergilemesidir.ahsiyetini oluturmam insanlarn ise ilk yapmalar gerekeniin ahsiyetlerini oluturmak ve bu istikamette almak olduutespit edilmelidir.

nsanlar herhangi bir ii, yapmadan nce deerlendirirken,sadece "yaplabilirlik" asndan incelemektedirler. in yaplabi-lirliinden nce her nedense "ben bu ii yapmal mym?" diye birsoruyu kendilerine sormamaktadrlar. "Ben bu ii yapmal mym?"sorusu, ahsiyetin olutuu ve hayatn iinde takip edildii

31

manasna gelir. in yaplp yaplmamas gerektii konusu sadecemenfaat veya yaplabilirlik noktasnda deerlendirilmeye balan-dnda ahsiyetin olumad ve hayatn hayvani erevede veseviyede yaandn gsterir.

nsann bedeni varln korumaktaki hassasiyetinin ok az-n ruhi ve zihni varln (bir manada ahsiyetini) korumaktagstermediini mahede etmek ne byk straptr.

** KKeennddiinnee kkaarr ddaavvrraannnsann kendine kar davran birok eyin ipucunu verir.

Kendini, varl ve hayat nasl anlamlandrdnn ipular bataolmak zere, hayat alann, hayat yaama tarzn ve ahlak anla-yn gsteren ipulardr ayn zamanda.

nsann kendine kar davran suje-obje ilikisi olmad gi-bi iki suje arasndaki iliki de deildir. liki kuran ile iliki kuru-lann ayn kii olmasnn ortaya kard ereve, eser ile mes-siri (eser sahibini) bir arada bulundurduu iin sorumluluu or-tadan kaldrr. Eserin (kuraln), eser sahibine (faile-sujeye) tabiolduundaki sorumsuzluk ile sujenin (eser sahibinin), esere (ku-rala) tabi olmasndaki sorumluluk halinin birbirine kart tekmnasebet eklidir bu.

Sorumluluk ile sorumsuzluk halinin birbirine kart bu m-nasebet hali, insann turnusol kad gibidir. nsann kendini testedebilecei veya insann kendini ele verebilecei tek mnasebethali denilse, dorudur.

nsann kendine meyyide uygulayabilmesi kainatn en il-gin ve en harikulade hadisesidir. Kainatn en kuvvetli veen asil varl kendi kendine meyyide uygulayabileninsandr.

nsann kendine kar davranlar, insan davranlarnn enorijinalidir. zel olarak ve mutlaka incelenmelidir. nsanlarn in-celenen davranlarnn genellikle dier insanlara veya varlklara

32

kar olanlarda younlam olan bilim dnyas, insan skala-maktadr. nsann dmleri bu noktada atlmtr ve zm dekeza bu noktada aranmaldr.

nsann kendine kar meyyide uygulamasndaki zorluk, in-sann yalnz bana kaldnda yaad hayatn mahiyeti (niteli-i) savrulabilmektedir. nsan yalnz bana kaldnda ahsiyetinimuhafaza edebiliyor ve ona uygun bir hayat yaayabiliyorsa, g-l ve itibarl bir insandr. Zira bu durumda sadece kendi z kay-naklarndan enerji retebilme imkan vardr ve kafi enerjiyi re-tebiliyorsa eer gldr. Cemiyetin iinde yaarken hukuki veitimai (sosyal) meyyide tehdidi altnda kurallara uyan insan,yalnz kaldnda bu meyyide tehditlerinin zerinden kalkmas-na ramen kurallara (ahsiyetine) uygun yaayabiliyorsa asaletsahibidir.

** KKeennddiinnii aannllaammllaannddrrmmaass vvee ttaannmmllaammaassnsann kendini anlamlandrmas ve tanmlamas kainat (tm

varlk) ile kurduu ilikinin muhtevasn tayin eder. Kainat ilekurulan iliki, hem kainat (varl) ve hem de kendini konum-landrmaktr. Bu meyanda hem kainat ve hem de kendinianlamlandrmaktadr.

Kendini tanmlamam ve anlamlandrmam insan kainattaancak gkta gibidir ve ne istikameti bellidir ne de fonksiyonubellidir.

Kendini tanmlamak hayat alann tayin etmektir, anlamlan-drmak ise hayattaki yerini tayin etmektir. Anlamlandrmak vetanmlamak ayn zamanda bir "hayat sahibi olmak" demektir.Kendini anlamlandrmayan ve tanmlamayan insann bir hayatyoktur ve genel hayat kompozisyonu (toplumun ve hatta gn-mzde dnyann rettii toplam hayat) iinde dolgu malzemesidir.Hem kendini obje olarak grr ve hem de kendini obje olarakgrrler.

33

nsann kendini anlamlandrmas, kendisi ile kurduu en asilmnasebettir. nsan asaletini bakasndan almaz. Bakasndanalnan asalet, esarettir. Asaletin lleri baka yerden alnabilir(kazanlabilir) belki ama asaletin kendisi asla baka yerden aln-maz. Asaletin kayna insann ta kendisidir. Asalet hazr bir elbi-se de deildir alnp giyilebilecek Nakli de imkanszdr ve te-varsen intikal etmez. Asalet retilir ve ancak retene ait olanbir deerdir.

Asalet zafiyetle bir arada bulunmaz. Zafiyet ya da kuvvet, in-sann dnda bulunan imkanlarla/imkanszlklarla ilgili bir eydeildir, insann z enerjisinin miktar ile ilgilidir ve bunu kul-lanabilme maharetidir. En yksek z enerji retimi, kendinemeyyide uygulayabilen insanlarda vardr.

nsann kendini anlamlandrmas asaletin bidayeti ise kendinemeyyide uygulayabilmesi ise asaletin zirvesidir.

** KKeennddiinnee ssaayyggssKendini anlamlandrmayan ve tanmlamayan bir insann,

anlamsz olana deer vermesi ve sayg gstermesi kabil deildir.Daha da kts kendini anlamlandrmayan bir insann kendinesayg duymasdr zira anlamsz olana sayg duyma alkanl"saygszlktan" daha vahimdir. Byle bir durumda "sayg", saygduyulacak bir deer olmaktan kar.

nsann kendine sayg duyabilmesinin birinci art, kendinemeyyide uygulayabilmesidir. Zira yanl yapan insan, bu yanlncezasn bakalarnn verme imkan olmad durumda, cezalan-drlmamak gibi bir imtiyaz sahibi olurlar ki, byle bir imtiyaz,asaletin kaybdr. Yanl yapmamak kabil olmadna gre asalethata yapmamak deil, cezasn kabul ve ona katlanmaktr. nsanbirok hatasn sadece kendisi bilir ve ancak kendisinin cezalan-drmas kabildir. Meyyide uygulanmayan her hata bir "kir"dir ki,her kir asaletin perdesidir.

34

** HHaayyaattnn aannllaammllaannddrrmmaassnsann kendini anlamlandrmas, hayat anlamlandrmasdr.

Veya hayat anlamlandrmas, toplam anlamdan kendi anlamnretmesi veya elde etmesi demektir. Hangisini nce anlamlan-drdndan daha nemli olan anlamlandrmay gerekletirmiolmasdr.

nsann nce kendini anlamlandrmas, hayat kendi anlammerkezinde anlamlandrmas neticesini dourur. Kendine ykle-dii manann ayn zamanda hayat tayabilecek kadar gl ol-mas halinde hayat da anlamlandrmas kabildir. Aksi takdirdehayat ayrca anlamlandrmaldr ki bu durumda kendini anlam-landrmas ile hayat anlamlandrmas arasnda tezat bulunmasihtimali mevcuttur.

nce hayat anlamlandrmas ve bu toplam anlamdan kendianlamn retmesi daha salkl gibi grnyor. Zira nce kendi-ni anlamlandrdnda bu anlam hayata ykleme abas (bunungenellikle ok zor olduu unutulmamaldr) shhatsiz gelimeleritetikleyebilir. Kendi merkezinde younlaan bir ahsiyet yaps-n gelitirebilir ve yerletirebilir ki, hayatn tabiatna aykr birdurumdur ve mesela diktatrler byle bir i dnyaya sahiptirler.Yani soysuz bir ahsiyet!!!

nsan, kendini ve hayat anlamlandrmad durumda asaletanlamn bulamayacak ve varolamayacaktr. nsanlarn kendi d-nda asalet aramalar, kendini ve hayat anlamlandramamak-tan dolay asaleti tanmlayamama zafiyetinden kaynaklanmakta-dr. Asalet bir defa kazanldnda sregidecek bir deer olmad- ve her an yeniden retilmesi gereken bir deer olduu anlal-mad iin hazr marka asalet arama abas yaygn ekilde ken-dini gstermektedir.. Asalet mahiyeti gerei ucuz ve kolay deil-dir ve mtemadi bir emek ve hassasiyet ister. yle ki bir saniyence dnyann en asil insan, bir saniye sonra dnyann en alakinsan olabilir. Bu meyanda asaleti ambalajlanm markalar

35

halinde alp satanlar asaleti istismar eden en soysuz insanlardrki, asaleti bir insani deer olmaktan karmlar ve sosyal stathaline getirmilerdir.

Hayat anlamlandrmak, "yaanabilir hayat" veya "yaanmasgereken hayat" erevesi ve kavray oluturmaktr. Dier ifa-deyle insann, kendine bir hayat sunmasdr. Bunu yapmadndakendi hayatn retemeyecek ve kendi hayatn yaayamayacak-tr. Ya dier insanlarn hayatn yaayacak veya dier insanlarnhayatlarnn malzemesi olacaktr. Toplam hayatn (cemiyet haya-tnn) terkibi btnlnn bir paras olmak ve orada bir bo-luk doldurmak baka eydir, dier insanlarn (baz insanlarn) ha-yatlarnn bir paras veya malzemesi olmak baka eydir. nsan-larn hayatlarnn malzemesi olmak "obje insan" olmak demektir.Toplam hayatn bir paras olmak ise kendi hayat ile toplamhayata katkda bulunmaktr.

nsann kendine bir hayat sunabilmesi "fert" olabilmesidir.Fert olmadan asalet sahibi olmak kabil olmayacana gre,kendine hayat sunmayan insann asil olmas imkanszdr.

"Doru olan yalnzakll insanlar yakalar."

Goethe

36

AKLIN KLTLENMESN ZME

** AAkkllnn kkiilliittlleennmmeessiiAkl kilitlenmesi uurun teekkl ettii insanlarda meydana

gelmez. Bu sebeple akln kilitlenmesi akll insanlarda mmknama uurlu insanlarda imkanszdr.

Akln kilitlenmesi birka yolla gerekleebilir. Akln bir ko-nuda (veya alanda) kesiflemesinden veya bir noktaya hedeflen-mesinden kaynaklanabilir. Akln bir konuda younlamas ilehedeflenmesinin ayn grntleri oluturduu durumlar fazladr.Pratikte bunlar birbirinden ayrmak kolay olmayabilir.

** KKeessiifflleemmeeddeenn ((yyoouunnllaammaaddaann)) kkaayynnaakkllaannaannkkiilliittlleennmmee

Akln kilitlenmesinin birka ihtimali bulunmaktadr. Bunlar-dan birincisi, bir konudaki kesiflemesi ve fakat o konuyu idrakedememesi ve aamamasndan kaynaklanr. Akln kilitlenmesiiin kesiflemesi kafi gelmedii gibi idrak edemedii ve aamad- bir konuyla karlamas da kafi deildir. Akln en nemli ma-haretlerinden birisi de zemedii problemleri nemsememe vegndeminden karma ve hatta ret etme tavrdr. Bu maharet

KKLLTTLLEENNMMEELLEERRNN ZZMM

37

kendini koruma refleksinin zuhur biimlerinden biridir ve doru-su yaygn bir ekilde de kullanmaktadr. Zira hayatta karlatolaylarn iinde zemedii oktur ve srekli bu tr olaylarlakarlamaktan da kurtulamaz.

Akln younlat konunun ayn zamanda problem olmasgerekmektedir. Akl kendi sahibi (insan) iin problem olmayanbir konuyu teorik olarak zemese veya aamasa da o konudayounlamasn bir dereceden ileriye tamaz ve kilitlenmez.Bu sebeple problem olmas da kafi deildir.

Problem bnyesinde bir ihtiyac da ihtiva etmelidir. Dorusuher problem bir ihtiyac muhtevidir fakat burada gerekli olan ih-tiya zaruri ihtiyalardan olmaldr. Zaruri ihtiyalarn da cinsiy-le sabitlenmi olmas gerekir, zira ikame yoluyla karlanacak ih-tiyata alternatif imkan olduu iin younlama gereklemeye-bilir. Temin edilmesi veya karlanmas art olan bir ihtiya prob-lemi arlatrr ve zorlatrr. Akl ihtiyac temin zarureti ileproblemden uzaklaamaz ve probleme ynelik kesafeti artar.

Akln muhatap olduu konu (problem) ile ilgili zelliklerbunlardr. Fakat akln kilitlenmesi iin problemin nitelii de kafideildir. Akln bnyesinde ve gereklik zemininde baz ihtimal-lerin meydana gelmesi gerekir ki akl kilitlensin.

** AAkkllnn bbnnyyeessiinnddeekkii zzeelllliikklleerr Akln bnyesinde muhatap olunan problemi zme imkan ve

kabiliyetinin bulunmamas gerekir. Akl her problemi zme im-kanna zaten sahip deildir. Bu sebeple problemi zme imkan vekabiliyetine sahip olmamas kafi deildir. Problemi zebilecei-ne dair kanaat sahibi olmas gerekir. Zira problemi zme imkanve maharetine sahip olmadn anladnda problemin z-mnde srar etmeyecek ve dolaysyla younlamayacaktr.

Problemi zebililecei kanaatiyle o istikamette faaliyetinedevam eden akl, kendinde bulunmayan yeni imkanlar elde et-me abasna girer. Problemlerin akl gelitirme etkisi vardr.

38

Akl problemin etrafnda srekli dnerken bir taraftan onu te-his eder ve bir taraftan da tehise paralel olarak gerekli malzemeve kavray formlar retmeye veya elde etmeye alr.

Akl yeni malzeme ve imkanlar elde etmeye almaz ve bukonuda aratrma yapmazsa kilitlenme ihtimali kendini gsterir.Akl neden yeni malzemeler ve imkanlar aramaz? Bu sorununcevab, akl kilitlenmesi ihtimallerinden birinin aklamasdr.

Akln teekklnde bnyesine yerleen baz esaslarn faaliye-tini snrlandrmas szkonusu olabilmektedir. Fikri sabitin bir t-r olan bu durum, akln bnyesinde bulunduu iin akl tarafn-dan tehis edilemeyebilir ve deerlendirilmesi imkansz olabilir.Akl mevcut hacmi ve yapsyla problemin zlebileceine veyazlmesi gerektiine kanaat getirerek faaliyetine devam edebilir.

Yeni malzeme ve imkanlar aratrmamas farkl alanlardakimalzeme ve imkanlara kar olmasn gerektiren bnye zellikle-rini tamasyla da mmkndr. Hakikaten akl teekkl srecin-de kendini baz alanlara veya konulara kapatm olabilir. Proble-min zm iin gereken malzemelerin kendini kapatt alan-larda olmas halinde bunlar elde etmek iin almayacak aksineonlar uzaklatrmak iin aba gsterecektir.

*

Akl yeni malzeme ve imkan arayna girerse, problemin te-hisine gre gerekli olan malzeme ve imkanlar nce gereklik ze-mininde arar. Gereklik zemini akla ne kadar malzeme sunarsasunsun ayn zamanda akl "tek yne" mecbur ederse, bu durum-da akln kilitlenme ihtimallerinden birisi gerekleir. Gereklikzemini akl tek yne nasl mecbur brakr? Bu sorunun cevabaada verilmitir.

*

Akl gereklik zemininde gerekli olan veya benzerini bula-maz ve gereklik zemini tek yn mecburiyetini gstermezse, ddnyaya dner ve problemin nasl zldne dair tecrbeleriaratrr. Akl bu noktaya kadar gelirse eer kilitlenme ihtimalinden

39

azami derecede uzaklam demektir. Fakat bu durumda bile azdaolsa kilitlenme ihtimali vardr. Fakat ok nadir grld iin buihtimal zerinde durulmayacaktr.

** GGeerreekklliikk zzeemmiinniinniinn zzeelllliikklleerriiGereklik zemini akla tek yol gsterirse akln kilitlenmesi

szkonusu olabilir. Gereklik zemininin zengin ve derin olmama-s akln kilitlenmesinde dorudan etkilidir. Akl gereklik zemi-ninde tek yol (bak as) deil de alternatifler bulabilirse kilit-lenmez. Gereklik zemininin tek yn gstermesi yalnz banakafi deildir. Tek yn akla ayn zamanda gl bir ekilde em-poze etmesi ve akln d dnyaya kn engellemesi gerekir.Akl d dnyaya kabilirse kilitlenmeden byk oranda kurtulur.

Akl ile gereklik zemini arasndaki irtibatn kesafeti ve vaz-geilmezlii dikkate alnrsa gereklik zemininin akl tek ynemahkum etme kudreti vardr. Gereklik zemininin hayat alannkuatacak kadar geni olmas ihtiyalar temin noktasnda aklakafi geldii anlamna gelir. Zira insann ve dolaysyla akln ihti-yalar hayat alan ile ilgili ve snrldr. Gereklik zemininin budurumda bulunmas akla baka yol olmad noktasndaki empozeedii kolaylatrr.

Gereklik zemininin kat bir yapya kavumas halinde bu du-rum meydana gelebilir. Hayat alannn ahlak zemini ve mana ze-mini ile irtibatnn fazla olmamas (baka bir ifadeyle ahlak vemana zeminlerinin etkili olmamas) durumunda gereklik zemi-ni hayat alann ihata edebilir. Hayat alann yalnz bana ihataedebilecek kadar kuvvetli bir yapya kavuan gereklik zemini,bnyesini tahkim eder ve salam snrlar ile evirir. Bu durumakl gereklik zemininin bir fonksiyonu haline getirecek noktala-ra kadar varr. Akl gereklik zemini ile irtibatnn younluunaramen mstakil bir bnyeye sahiptir. Fakat gereklik zeminininbu kadar glendii hallerde ona bal ve baml pozisyona gelmeihtimali vardr.

40

Gereklik zemininin akl zerinde bu kadar ar basklar olu-turabildii ihtimallerde akla tek yn sunma ve bunda srar etmeimkan olduu dorudur. Akl gereklik zemini karsndakipozisyonu gerei d dnyaya kamayabilir. (Gereklik zemini,"insandaki zeminler" isimli eserimizde incelenmitir).

** AAkkll vvee ggeerreekklliikk zzeemmiinnii ddnnddaakkii aarrttllaarr Akln bnyesi ve gereklik zemininin mahiyeti akln kilitlen-

mesi iin gerekli artlar tamayabilir. Bu durumda akln kilitlen-me ihtimali tamamen ortadan kalkm olmaz. Akl ve gerek-lik zemini dndaki artlardan kaynaklanan akln kilitlenmeihtimalleri de bulunmaktadr.

Duygu bunlarn en nemlisidir. Duygunun akln kilitlenmesi-ni gerekletirebilecek kudreti olduu vakadr. Akl kilitlenmele-rinin ounluunun duygunun mdahalesi ile olduu mahedeedilebilmektedir.

Gl duygularn akl peinde srkleme imkan var. Akl pe-inden srkleyen duygular akln kilitlenmesini gerekletirmez.Duygunun akln faaliyetlerini iptal etmesi (akln iptali deil,faaliyetlerin iptali) ile akln kilitlenmesine katkda bulunmasfarkl vakalardr. Duygu akln faaliyetlerini iptal edip peindensrklemeye baladnda akl kilitlenmez. Duygunun etkisigetiinde normal faaliyetlerine balar.

Akln faaliyetlerini iptal etmeyecek gte bulunan duygula-rn akln faaliyetlerini etkilemesi ve ynlendirmesi szkonusuolabilir. Akln kilitlenmesine vesile olan duygular bu gteolanlardr.

Duygularn akl bir istikamete sevketmesi ve o istikameti akliin tek yn (tek mecra) haline getirmesi, akln kilitlenmesinimmkn klar. Akl hem faaliyetlerine devam etme imkanna sa-hip olduu fakat hem de tek istikamet zere faaliyette bulunmakmecburiyetinde kald iin kilitlenmenin artlarnn ounluuolumu demektir. Ne var ki kilitlenmenin artlarnn tamam

41

bundan ibaret deildir. Tek istikamet zere faaliyet gstermekzorunda kalan akln o istikamette zemedii problem olmadtakdirde kilitlenmesini gerektirecek bir sebep yoktur.

Faaliyet gstermek mecburiyetinde kald istikamette nem-li ve vazgeemeyecei bir problemle karlat takdirde akl oproblemi farkl alanlara tama imkanna sahip olmad iin ki-litlenmek ihtimali ile kar karya gelir. Tek istikamet mecburi-yeti, farkl istikametlerde ve alanlardaki imkan ve malzemeler-den faydalanmasna frsat vermeyecektir. (Duygu konusu "insan"isimli eserimizde teferruatl ekilde incelenmitir).

** AAkkllnn pprroobblleemmii zzmm eekklliinnddee ssrraarr eettmmeessiivvee tteekkrraarraa ddmmeessii

Problem sadece insann kendisi ile ilgili olmayabilir. Sosyaltaraflar olan problemlerin zm halinde dahi akln kilitlenmetehlikesi bulunmaktadr. zm sadece kii ile ilgili deil veayn zamanda sosyal bir ciheti de muhtevi ise, zmn ilgililertarafndan anlalmas ve kabul edilmesi gerekmektedir.

Akl kendi zmn sosyal alana arzettiinde kabul gr-mezse, ya zmden vazgeer ve yeni zmlere ynelir veyazmnde srar eder. zmnde srar etmesi halinde kilitlenmeihtimali vardr.

Akln kendi zmnde srar etmesinin altyapsnn incelen-mesi gerekir. Kural olarak her akl kendi zmnde srar eder vekendi zmn beenir. Fakat buradaki srar daha youn birsrardr. yle ki, zmnden (ve ayn zamanda kararndan)asla vazgemeyecek kadar srarl olmas gerekir. Aksi takdirdekilitlenme gereklemez.

Kararllk ile kilitlenmenin birbirine kart noktalardanbirisi burasdr. Hakikaten srar hem kararllkta ve hem dekilitlenmede mevcuttur ve sadece srara bakarak kilitlen-meden bahsetmek doru olmaz.

42

Kilitlenmeden kaynaklanan srar, alternatifleri dikkate al-maz. Kararllktan kaynaklanan srar alternatifleri dikkatealr ve onlar deerlendirir. Hala srar ediyorsa kendi z-mnn doru olduunu mukayeseli olarak grm olmaktankaynaklanyor demektir.

Akln zmnde srar etmesinin sebepleri; gl veya ka-pal olmasdr. Gl veya kapal akln zmnde srar etmesikilitlenmesine sebep olabilmektedir.

** GGll aakkll Gl akl gelimi akl deildir. Fakat geri kalm (zafiyet ha-

linde olan) akl da deildir. Nispeten gelimi bir akldr ama te-barz ettii nokta gelimilikten ziyade gllktr. Gelimiakl, zmnde srar etmekten ziyade farkl zmlerinde olabi-leceini anlar ve yeni zmlere ynelebilir.

Gl akl, mevcut haliyle salam temelleri olan akldr. Dahagelimi akllara nispetle salam esaslara sahip olmayabilir ama ken-di hacmi ve seviyesinde salam llere sahip olan akl gldr.Kendi hacmine paralel olarak oluturduu hayat alannda, hayattayabilen akl, gl akldr. Zayf akl, kendi hacmi ve seviyesineparalel oluan hayat alannda, hayatn ykn tayamayan akldr.

Gl akl, herhangi problemi zd takdirde gc ile m-tenasip ekilde srarc olur. Kendi zmnde srar edecek kadargldr de Fakat zayf akl bir problemi zm olsa dahi,zafiyeti zmnde srar etmesine imkan vermez.

zmnde srar eden akln, gcn aan bir etki ile karla-mad takdirde srarna devam edecei vakadr. Israrda istikrarkilitlenmeyi icbar edecektir.

** KKaappaall aakkllKapal akl hem zayf akldr ve hem de hacimsiz akldr.

Fakat kapallk zellii, zayf akln en gl halidir. Kapal akl,

43

zafiyetinden g retir. Ne var ki bu g, sadece savunma gc-dr. Savunma alannda byk bir g ortaya kar fakat bu gkorkunun gcdr. Ne kadar gl grnyorsa o derecedekorkmaktadr.

Kapal akl, kendine yeterli olduu zann ile bir noktada ge-limesini durduran ve farkl alanlara kendini kapatan akldr.Akln bnyesindeki zafiyet, hayata dair bir takm korkular, kay-glar ve endieler retir. retilen korku, kayg ve endielerin herbiri kendini evreleyen bir snrdr. Snrlarn iine ekilerek oalanda rettii hayat yaamakta srar eder.

Kapal akln bir problemi zm olmas halinde o zmdesrar etmesi anlalabilir bir durumdur. Zira kapal akl zaten al-ternatifleri deerlendirmez. Bir problemin bir tane zm an-cak vardr ve ok zaman bir zm dahi yoktur. Bnyesindekizafiyet, birok zm ihtimalini kabul etmez ve o kadar geni biralanda faaliyet gstermeyi gze alamaz. Korkular gldr ve busebeple srar da gldr. (Akln zellikleri (kapal olmas, akolmas, gl olmas, zayf olmas v.s.) "akl" isimli eserimizdeincelenmitir).

** AAkkllnn hheeddeefflleennmmeessiinnddeenn kkaayynnaakkllaannaannkkiilliittlleennmmee

Akln kilitlenmesinin dier bir ihtimali, akln bir maksadahedeflenmesi halinde meydana gelebilmektedir. Hemen belirte-lim ki akln bir maksada hedeflenmesi ve hatta o hedefe kilitlen-mesi "akl kilitlenmesi" deildir. Akl kilitlenmesinin gereklee-bilmesi iin hedeflenmenin baz zellikler tamas gerekir.

Akln genel manada hedeflenmesi veya bir istikametedoru ynelmesi salkl ve lzumludur. zellikle hayataparalel bir istikamet edinmemi akl problemlidir. stika-met kazanmam akln insan ihtiyalarn karlamas vehayata mdahale etmesi zordur.

44

Hayatn genel bir istikameti olduu gibi bununla beraber ve ge-nellikle paralel birok istikameti daha olur. Genel istikamete zt yn-lerde tali (ikincil) istikametlerin olabilecei ihtimali de gzden raktutulmamaldr. Her hayat alannn kendine ait bir isitikameti oldu-u ve bunlarn toplamndan genel istikametin kt mahede edi-lebilmektedir. Ayn ekilde akl da birok istikamete sahip olabil-mekte ve bunlarn toplamndan bir genel istikamet karabilmekte-dir. Hayat Sabit deil, srekli bir ak iindedir. Akn gerekleebil-mesi iin bir istikametin olmas gerei anlalabilir bir durumdur.

Alan kilitlenmelerinde olduu gibi baz durumlarda akln sz-konusu istikametlerden birine fazla nem vermesi mmkndr.Belli bir istikamette younlaan akl dier istikametleri ihmaletmeye baladnda problem kendini gstermeye balar.

Akln younlat istikametin yalnz bana hayatn ykntayamayacak gte olmas gerekir. Baka bir ifadeyle aklnyounlat istikamet "genel istikamet" mahiyetini kazanmayamsait olmamaldr. Genel istikametlerde (hayatn istikameti)gerekleen younlama akln kilitlenmesine sebep olmaz.

Younlalan istikametin hayat tama gcnn olmamasnaramen akln hayat o istikamete doru srklemeye almasgerekir. Hayatn tamamn o istikamete doru tama abasolmad takdirde akl kilitlenmez.

Hayat younlalan istikamette yaamak konusunda srar et-mek ve tm problemleri o istikamette zmeye almak, aklnkilitlenmesi iin gerekli artlarn olutuu manasna gelir.

*

** AAkkllnn kkiilliittlleennmmee mmeekkaanniizzmmaassKilitlenme iki ekilde gerekleir. Birincisi ve az olan "ani

kilitlenme"dir. Dieri ise daha yaygndr ve bir sre sonundameydan gelir. Ani kilitlenmede younlamadan ziyade zorlanmavardr, sre sonunda kilitlenmede ise younlama ve zorlanmaberaber bulunur.

45

** AAnnii kkiilliittlleennmmeeAni kilitlenme istisnadr. ok az gerekleir ve dorusu ger-

ekletiinde ise akl kilitlenmesinden baka durumlara benzer.Psikolojik veya psikiyatrik vaka olarak deerlendirilir.

Ani kilitlenme "ok edici etkiler" karsnda meydana gelir.ok etkiler insan i dnyasn vurduunda ruhi ve zihni dnyanormal alkanlklar ve refleksleriyle mukavemet edemez. oketkiler karsnda akl faaliyetlerini askya alarak kendini muha-faza eder. ok etkiler karsnda faaliyetlerini askya alan aklkendini etkiye kapatr. Etkiye ak halde bulunmad iin etkiningc ne olursa olsun dorudan bir zarar grmez.

Akl ok etkiler karsnda faaliyetlerini askya aldndaproblem yaamaz. Bu tavr akln mahirane gerekletirdii ma-nevralarndan biridir. Etkinin arl geene kadar faaliyet gs-termez veya etkiye kar mukavemet edecek tarzda faaliyette bu-lunmaz. Etki getikten sonra faaliyetlerine devam eder. ok et-kilerin akl zerinde neticeleri olmayacan sylemek kabil de-ildir. Fakat akl faaliyetlerini askya almakla kendini bykoranda korumu olur.

stisna durumlarda akl ok etkiler karsnda faaliyetlerini as-kya almaz. Etkiye kar mukavemet etmek ister ve faaliyetlerinegc nispetinde devam etmeye alr. Ani kilitlenmenin gerek-letii nokta tam burasdr.

ok etkilerin bazlar akln mukavemet etmek zorunda ol-duu etkilerdir. Bazen de iinde bulunulan artlar ok etkilerekar mukavemet etmek iin akl zorlar. Tm bunlar akl oketkilere kar mukavemet etmek zorunda brakabilecek gceulaamayabilir. Zira akl ok etkilere kar mukavemet etme-mek konusunda srarldr. Ne var ki her insann hayatnda bir-kadefa ok etkilere kar akln mukavemet etme abasna girmesimmkndr.

46

Akl ok etkilere kar mukavemet etme abasna girdii vefaaliyetlerini devam ettirmeye alt durumda etkiye kar akhale gelir. ok etki dorudan akln bnyesine intikal eder vebnyesine zarar verir. Akln bnyesinin dorudan zarar grmesinormal artlarda szkonusu olmaz. Fakat ok etkiler akln bn-yesine dorudan zarar verecek kadar gl etkilerdir.

ok etki akln bnyesine ulatnda netice ne olur? Bu soru-nun sorulmas gereken bir noktadr buras. Zira ok etki aklnbnyesini vurduunda aklda sadece kilitlenme meydana gelmez.Baka ihtimallerin meydana gelmesi de szkonusudur.

Bu durumda akln bnyesinin ar zararlar grmesi mmkn-dr. Bnyenin ar zararlar grmesi halinde psikiyatrik vakalarmeydana gelebilir. Bu durumlarn akln kilitlenmesiyle ilgisi yoktur.

Akln kilitlenmesini gerekletirecek ok etkilerin hangi zel-lie sahip olmas gerektiini tespit etmeliyiz. ok etkilerin baz-lar insan bir faaliyete sevketmez. Mesela yakn len insannkarlat ok etki o insan herhangi bir i yapmaya sevketmez.Kiiyi faaliyete sevketmeyen ok etkiler akln kilitlenmesini ger-ekletirmez. Zira bu durumda akln faaliyet gstermesi ihtimaliyok denecek kadar azdr.

Baz ok etkiler insan faaliyete sevkeder. Akln kilitlenmesi-ne sebep olanlar bunlardr. Bir ii yapmay gerektiren ok etkiler,akln faaliyetlerini o istikamete doru sevkeder. Etki gl oldu-u iin akln faaliyetleri o istikamete doru savrulurken ayn za-manda tek faaliyet istikameti haline gelir. Bu ekilde oluan ha-reket (faaliyet) mecras akln faaliyetini o istikamete kilitler.

Etkinin gc meydana gelen faaliyet mecrasnn dnda ka-lan tm alanlar (faaliyet ve hayat alanlarn) karanla gmer.Akl dier alanlar gremez hale gelir. Zaten faaliyet mecrasn-dan dar kma imkan ve kudreti kalmamtr.

Tek faaliyet mecras akln bnyesini ok hzl ekilde deitirir.Bnye o mecraya ayarl faaliyet gerekletirmek istikametindedeiir. Kilitlenme gereklemitir.

47

** SSrree ssoonnuunnddaa kkiilliittlleennmmeeSre sonunda kilitlenme ihtimali uzun bir zamana yayld

iin kilitlenmenin balangcnda fark edilmez. Akln bnyesi dik-katlice tetkik edilmedii takdirde devamnda da fark edilemeye-cei unutulmamaldr.

Sre sonunda kilitlenme ihtimalleri yukarda anlatld. Anikilitlenme ihtimalinin dndaki tm kilitlenmeler belli veya be-lirsiz bir sre neticesinde kilitlenmedir. Yukarda anlatlanlarntamam sre neticesinde kilitlenmedir.

** AAkkllnn kkiilliittlleennmmeessiinnii zzmmeeAkln kilitlenmesini zmek iin ncelikle kilitlendiini

kabul etmek ve nasl bir kilitlenme iinde bulunduunu tehisetmek arttr. En zor taraf akln, kilitlendiini kabul etmesidir.Hakikaten akln kendi bnyesinin kilitlendiini kabul etmesifevkalade zordur.

Akln kilitlenmesinin alametleri unlardr. Akln kilitlenme-sini zmek iin yaplmas gerekenler; akl dinlendirmek, zekayahrriyetini vermek, hayat alann deitirmek, dnce altr-malar yapmaktr.

** AAkkll ddiinnlleennddiirrmmeensan zihni faaliyetlerinin ounu aklyla yapar. Akl faaliyet-

lerinin durdurmak, zihni faaliyetleri tatil etmektir. Bunun pratik-te mmkn olmayaca ayr bir konudur. Fakat mmkn olduutakdirde de yaplmamas gerekir. yleyse akl dinlendirmektenkastmz nedir?

Akln faaliyetlerini kilitlendii alanda durdurmak veya ask-ya almak veya azaltmakla akl dinlendirilebilir. Akln kilitlenme-sinin en nemli zellii ilgili alanda (veya konuda) younlama-sdr. Younlama, hem dikkat itibariyle hem de faaliyet itibariy-ledir. Akln ilgili konudaki faaliyetleri azaltldka grlecektir ki

48

dikkat ve akl baka konulara ynelecektir. Dikkat ve akln faali-yetleri baka konulara yneldii nispette akln ilgili alandaki yo-unlamas azalacak ve kilitlenme zaman iinde zlmeye ba-lanacaktr. Akln kilitlenmesini zmek bu kadar kolaydr asln-da fakat akl kilitlendii alandan uzaklatrmak fevkalade zordur.Forml basit fakat tatbikat zordur.

Akl kilitlendiinde bnyesindeki unsurlar kilitlendii konu-ya ayarl hale gelmi olur. Akln bnyesinin batan sona deiti-ini sylemek kabil deildir ama faaliyet organizasyonunun de-itii vakadr. Akln bnyesindeki organize olu ile faaliyetleriiin organize oluu birbiriyle yakndan irtibatldr mutlaka. Fakatayn bnye organizasyonuyla (burada sistem de denilebilir) farklsayda ve eitte faaliyet organizasyonunu gerekletirebilir.

Akln faaliyet organizasyonu, faaliyet tarzdr. Faaliyet tarz,akl oluturan unsurlarn ve malzemelerin kullanlabilirlik duru-mu ile ilgilidir. Akln bnyesini tekil eden baz unsurlar oknemli olmalarna ramen faaliyette kullanlmazlar bazlar iseok az kullanlrlar. Buna karlk akln bnyesinde ok nemliolmasa dahi faaliyetlerde sklkla kullanlanlar bulunur. Meselamantk formlar akln bnyesinin tekilinde ok nemli deildirama faaliyetlerinde mutlaka bulunurlar.

Akl kilitlendiinde, kilitlendii konunun zelliklerini vemalzemelerini faaliyetlerinde kullanmaya balar. Kilitlenme uzunbir mddet srerse, ilgili konunun zelliklerini ve malzemelerini,faaliyetlerinde vazgeilmez malzemeler halinde kullanmaya ba-lar. Mesela o konunun mantk formlarn faaliyetlerinde sreklikullanmaya baladnda baka mantk formlar kullanmaktanuzaklamaya balar. Bir alann mantk formlar hayatn tamam-n tayacak gce sahip deildir. Akl kilitlendii alann mantkformlarn dier alanlarda da kullanmaya alr. Kilitlendiialandan uzaklamasnn zorluundan birisi budur. Kilitlendiialann malzemelerini ve zelliklerini gittii yere (alana) gtreceiiin aslnda alan deitirmi olmaz.

49

Akln faaliyet organizasyonunun kilitlendii konuya ayarlhale gelmesi, akln faaliyetlerinin o alandan uzaklamasn zor-latracaktr. Akln faaliyet organizasyonunu deitirmeden ilgilikonudan uzaklatrmaya almak netice vermez. Faaliyet orga-nizasyonunu (tarzn) deitirmeden baka bir alana yneldiitakdirde dahi kilitlendii alann zelliklerini oraya gtreceiiin kilitlenme devam edecektir.

** ZZeekkaayyaa hhrrrriiyyeettKilitlenen akln nemli bir faaliyet zellii ise zekay bask al-

tna almasdr. Kilitlenen akl bir alanda younlat iin zekanno alan dnda faaliyet gstermesine msaade etmez. Baka birifadeyle zekann ayn alanda faaliyet gstermeye balamasylaakln kilitlenmesi tamamlanm olur.

Akl zekay her zaman bask altnda tutma gcne sahip de-ildir. Hakikaten akln zekay bask altnda tutabilmesi iin zeka-nn belli bir seviyenin stne kmamas gerekir. Yksek zekala-rn akl tarafndan bask altna alnabilmesi imkanszdr. Aklnzekay bask altna alabilmesi iin zekann seviyesinin ls(standard) yoktur. Zekann seviyesinin akln gelimilik seviye-si ve gc ile mukayeseli olarak tespit edilmesi gerektii unutul-mamaldr.

Yksek zekalarn akl tarafndan bask altna alnamamasgerei, yksek zekalarda akln kilitlenmeyecei manasna mgelir? Hayr. Yksek zeka sahibi insanlarda da akl kilitlenmesiyaanabilir. Zapt altna alnamayan zekann akln kilitlenmesininleme imkan var mdr? Evet. Bu durumda akl kilitlenmesinasl gereklemektedir?

Akl zekay bask altna alamad takdirde kendini zekaya(zekann faaliyetlerine) kapatr. Zekann faaliyetlerinden eldeettii verimleri deerlendirmeye almaz ve umursamaz. Zekafaaliyetlerinden elde edilen verimlerin deerlendirilmediini

50

grdnde bir mddet sonra faaliyetlerini yavalatr. Zeka nekadar yksek seviyeye sahip olursa olsun (dehalar hari) aklnkilitlenmesini engelleyemez.

Akl zekann faaliyetlerine kendini kapatmad takdirde bel-li bir seviyenin stndeki zekalar akln kilitlenmesini engeller.Zekadaki bu g ayn zamanda kilitlenmi akln zlmesi iinde ie yarar.

Akln kilitlenmesini zmek iin zekay hrriyetine kavutur-mak ve zekann faaliyetlerinden elde ettii verimleri deerlen-dirmeye almak nemlidir. Zekann elde ettii yeni verimleri de-erlendirmeye alan akl, kilitlenmenin dnda faaliyet gster-mek durumunda kalacaktr. Zeka kilitlenmesi szkonusu olmad- iin zeka farkl alanlarda faaliyet gsterecek ve verimler eldeedecektir. Akl bu verimleri deerlendirmek durumunda kald-nda faaliyet organizasyonunu deitirmek sorunda kalr.

** HHaayyaatt aallaannnn ddeeiittiirrmmeeAkl kilitlenmesi durumunda hayat alanlarnn say ve eit

olarak artmayaca, aksine hayat alanlarnda daralmalar yaana-ca vakadr. Akln younlat (kilitlendii) alana doru akanhayat, dier alanlar zayflataca gibi yeni hayat alanlar amakiin aba gstermeyecektir. Hangi alanda younlama gereklemiise hayat o alanda mutatlamaya balayacaktr.

Birok hayat alannn bulunmas, hayat alanlarndan birininmerkezi hviyete sahip olmasna engel tekil etmez. Akl kilit-lenmese dahi insann hayatnda younlat veya nem verdiibir alan vardr ve hayatn o alan zerinden yaar. Merkezi hayatalannn mahiyeti, hayat tarzn da oluturmaktadr. Bu alannzelliklerinin akl zerindeki (bnyesindeki) etkisi daha fazladr.

Merkezi hayat alann deitirmek ar bir klfet getirmeyecek-se onun deitirilmesi akln kilitlenmesinin zm iin fevkaladebir yoldur. Akl kilitlenmesi halinde zaten merkezi hayat alanakln kilitlendii alandr. Merkezi hayat alannn deitirilmesi

51

halinde akln faaliyetlerini kilitlendii alandan uzaklatrmaimkan bulunur.

Hayat alannn deitirilmesi halinde akln kilitlenmesininzlmesi daha kolay olur. Zira hayatn iinden gelen etkiler, zih-ni erevede retilen etkilerden daha kuvvetli olabilmektedir.nsann dnce gcyle bir ie karar vermesi ve o kararn sa-brla uygulamas, hayatn zorlamasyla alnm bir karardan dahazayf kalabilmektedir. Hayat insan belli bir mecraya doru itek-lemeye baladnda o mecraya ynelmek kolay olacaktr.

** DDnnccee aallttrrmmaallaarrDnce altrmalar, akln kilitlenmesini zmede faydal

bir yoldur. Akln faaliyet organizasyonunu ve alkanlklarn de-itirmekte katks olur. zellikle de farkl alanlardaki dncealtrmalar akln kilitlendii alandan uzaklamasna yardmcolacaktr.

"Akln kuvvetine hibirengel kar duramaz."

M. Aurelius

52

AKLIN ALAN KLTLENMESN ZME

AAkkllnn aallaann kkiilliittlleennmmeessii nneeddiirr??Hayat alan bir ok alt alandan meydana gelir. Hayat alann

oluturan alt alanlar hem eit (mahiyet) olarak farkl ve okturve hem de say olarak oktur. Hayat alannn yaanabilir bir alanolmasnn sebebi ve belki de srr hem mahiyet olarak ve hem desay olarak birok alt alandan meydana gelmesidir. Alt alanlar-dan herhangi biri (ne kadar nemli olursa olsun) yalnz banahayat alan haline gelirse hayatn arln tayamaz ve ciddiproblemler kar.

Hayat alann oluturan alt alanlarn lzumu, ncelikle haya-tn arln tayabilmek bakmndan gereklidir. Hayatn birokboyutu vardr ve her boyutu bir alt alan karlar. Dolaysyla alan-larn fonksiyonlar farkldr. Bu anlamda bir alan, hayatn kendiile uyumlu boyutunu tama gcne sahiptir. Hayatn bir boyutuyanl bir alana yklenirse, o alan ne kadar gl olursa olsuntayamaz. Alt alanlarn gc, fonksiyonlarnda gizlidir nk.

Mesleki hayat alannn en bariz zellii, para kazanlmas-dr. Paradan baka zelliklerinin de olduu dorudur amagenellikle para kadar nem arzetmez. Mesleki hayat alan-nn iine mesela duygu lzumundan fazla yklendiinde(ak ie kartrmak gibi) ayn hayat alanna birden fazlahayat alannn fonksiyonu ve arl yklendii iin ta-yamayacak ve problem kacaktr.

53

Alan kilitlenmesi gerekletiinde hayatn anlam o alanla il-gili ve snrl hale geldii gibi idrak faaliyetleri de o alanda skr.Hayatn tamamna ait konularn bir alanda tezahr etmesinibeklemek veya bunu temin etmeye almak idrak kvrlmalarnave krlmalarna sebep olur.

Hayattaki alanlarn birbiriyle ayniletirilmesi gibi tek alanaynelmenin de szkonusu olabileceini unutmamak gerekiyor.Bu durum hayat tarz ile ilgilidir. Hayat tarz, hayat alanlarndan(alt alanlardan) birinin mahiyeti ile snrl olarak gelitirilmiolabilir. Bu durumda tm alanlarda hayat ayn tarzda yaanacaiin alanlar arasndaki farkllklar ortadan kalkar ve her alannfarkl verimleri elde edilemez hale gelir.

Alanlarn aynilemesinde alan kilitlenmesi ihtimali zayftr.Fakat alan kilitlenmesi ile neticeleri aa yukar ayndr. Burada-ki farkllk akln alan kilitlenmesi yaamas halinde bnyesindemeydana gelecek tahribatlar olumaz.

** HHaayyaatt aallaannnnnn ookk ddaarr ssnnrrllaarr iiiinnddee ggeerreekklleemmeessii

Hayat alannn dar snrlar iinde olumas halinde, akln ki-litlenmesi veya akln alan kilitlenmesi birbirine karr. Bu du-rumda daha nemlisi akln kk hacimde olmasndan dolayakldaki kilitlenmeler ile akln hacimsizlii de birbirine karr.

Akln hacimsizlii birok konu ile kartrlabilecek grnt-ler retir. Akln hacmini tespit etmeden dier konulara ynel-mek yanl tehislere sebep olabilir. Akln hacimsizlii ise buradailenecek bir konu olmad iin ksaca temas ettik. (aklnhacimsizlii konusu "akl" isimli eserimizde incelenmitir.)

** FFiikkrrii ssaabbiittlleerr vvee ppeeiinn ffiikkiirrlleerrFikri sabitler iki ekilde oluabilmektedir. Birisi inantan kay-

naklanr dieri akldan kaynaklanr. nantan kaynaklanan fikri

54

sabitler akl ile ruh (iman) arasndaki ilikinin konusudur ve bu-rada o konuya girmek faydaszdr. Bu eserin ap o konuyu tamaz.Akldan kaynaklanan fikri sabitler ise akln alan kilitlenmesinesebep olabilmektedir.

Akln fikri sabitlere sahip olmas iki ekilde meydana gelir.Birincisi, akln teekkl srecinde bnyesine yerleen fikri sabitler,dieri ise akln bir konu hakknda gsterecei idrak faaliyetininsonuna ulamas ile gerekleir.

Akln teekkl srecinde bnyesine yerleen fikri sabitler, ak-ln faaliyete gemesinden nce meydana geldii iin akln derin-liklerinde oluacaktr. Bunlar ayn zamanda akln teekklndensonra akli faaliyetlerin malzemesini tekil edecei iin akl tara-fndan deerlendirmeye tabi tutulmayacaktr. Aslnda ise aklbunlar deerlendirmesi lzumunu fark dahi etmeyecektir.

Akl, bnyesinde bulunan ve temel kurallar halinde kendinigsteren fikri sabitlerden idrak faaliyeti ile kurtulamaz. Zira id-rak faaliyetini bunlarla gerekletirir ve bunlar olmad takdir-de idrak faaliyetinde bulunamaz. Yokluklar akln idrak faaliyeti-ni akamete uratan fikri sabitler, akln kendilerini deerlendir-mesine geit vermez.

Bu durum insan zihninin (dar manada aklnn) en ciddihandikaplarndan biridir. nsann idrak faaliyetinde kul-land malzemelerin birounu idrak etmedii ilgin birvakadr. drak edilmemi fikirler (fikri sabitler) ile idrakfaaliyetini gerekletiren insanlarn aslnda idrak faaliyeti-ni gerekletirmedikleri ve sadece dndkleri anlal-maktadr. drak faaliyeti ile dnce faaliyetinin temelfarkllklarndan birisi budur.

Akln bnyesinde bulunan fikri sabitleri ortadan kaldrmas, ak-ln kendini inkar etmek gibi grnr. Hakikaten akl, bnyesindebulunan fikri sabitleri kendine ramen ortadan kaldrmaya alt-nda ve bunu baardnda dehetengiz bir sarsntya maruz kalr.

55

Akln bir konuda (veya alanda) fikri sabitlere sahip olmasani deil sre neticesinde meydana gelir. Akl herhangi birkonuda gerekletirdii idrak faaliyetleri neticesinde o konuyuanladna kanaat getirir. Bir konuyu "anlam olmak" o konudaidrak faaliyetinin durmasna sebep olur. drak faaliyetinin dur-mas, o konudaki idrak faaliyetinin ulat en son noktann sa-bitlenmesine sebep olur. Akln sabitlendii safha ve o safhadaulat fikir, artk idrak faaliyetinin temel malzemelerini tekiletmeye balar. Pein fikir, idrak faaliyetine konu olan deil, idrakfaaliyetinde kullanlan fikirdir.

Akln kendi faaliyetiyle ulat pein fikirler salam olur.Bunlarn sarslmas veya deimesi fevkalade zordur. Zira insannkendi zihni faaliyetinin (zellikle de akli idrak faaliyetinin) neti-cesinde meydana geldii iin insann bundan vazgemesi kendi-ni hakir grmesine yol aar. Kendini hakir grmek insann katla-nabilecei son durumlardan biridir.

** AAkkllnn bbiirr aallaannddaa yyoouunnllaammaassAkln alan kilitlenmesinin en ok gerekleme biimi bir

alanda younlamasdr. Akl kendi bnyesinden veya bnyesidndan kaynaklanan sebeplerle bir alanda younlaabilir. Ken-di bnyesinden kaynaklanan sebepler teorik veya pratik olabilir.

Akln bnyesi dndan kaynaklanan sebepler akl bir alanaynlendirirler. hayatnda younlama, uzmanlk alanlarndayounlama akl bir alana ynlendirebilir. Akln srekli ayn ko-nu ile ilgilenmesi younlamasn gerektirmeyebilirse de, aklntm imkanlarnn bir alanda kullanlmas younlama ihtimalinikuvvetlendirir. Akl dndaki sebeplerle akln bir alana ynel-mesi halinde younlama meydana gelirse ve bu durum uzun sredevam ederse alan kilitlenmesine sebep olabilir.

Akln bnyesinden kaynaklanan teorik sebepler genellikleidrak faaliyeti ile ilgilidir. Akl bir konuyu anlama noktasndakisrarn srdrr ve konu ise girift bir mahiyet arzeder de uzunzamann alrsa, o konu ile ilgili idrak faaliyeti younlar ve zaman

56

iinde alan kilitlenmesine kadar uzanabilir. Akln alan kilitlen-mesinin gerekleme ihtimali en fazla olan durum budur.

Bir alandaki hadiselerin younlamas ile akln faaliyetleri ta-bii olarak o alana ynelir. Bu durum tabii olduu iin akln alankilitlenmesine sebep olmaz. Zira akl srekli faaliyet younlu-unu hayatn akna gre farkl alanlarda gsterebilmektedir.Fakat bir alanda cereyan eden hadiselerdeki eitlilik ve saysalolarak okluk akln faaliyetlerini srekli kendine ekiyor ve fa-aliyetlerini de younlatryor ise bu durumun uzun srmemesigerekir. Uzun srd takdirde akln o alanda younlamasihtimali kendini gsterir.

Bir alandaki hadiselerin younluundan dolay akln faaliyetyounluu kazanmasnn tabilii, her ne kadar akln alan kilit-lenmesine sebep olmuyorsa da, kilitlenmeye sebep olduunda daar bir kilitlenmenin meydana geldiini tespit etmek gerekiyor.Zira kilitlenmenin temelinde suni bir zemin olmad iin aklnkilitlendiini fark etmek mmkn olmad gibi zaman iindederinlemesini de nlemek kabil olmayacaktr. ok sk gerek-lemeyen bu durum meydana geldiinde ise zm zordur.

** AAkkllnn hhaayyaatt bbiirr aallaannaa ttaammaassAkl birok sebeple tek bir alana ynelebilir. Sebeplerin bir

ksm kendi bnyesinden kaynaklanabilecei gibi kendi dndanda kaynaklanabilir. zellikle duygulardan kaynakland skgrlen durumdur.

Akln bir alana gereinden fazla ynelmesi halinde dieralanlar ihtiya (daha doru ifade ile lzumlu) olmaktan kma-yaca iin akln o alanlarla da ilgilenmesi gerekecektir. Fakatakl bir alana yneldiinden dolay o alanlarla ilgilenemeyecek-tir. lgilenebilmesi iin dier alanlar da yneldii alana tamakdurumunda kalacaktr. Bu nokta akln bir alanda younlamasile hayat bir alana tamas arasndaki farkll ortaya karr.Bir alanda younlama halinde dier alanlar umursamaz.

57

Hayatn dier alanlar ile ilgilenmekten imtina etmeyecekolan akl yneldii alandan da vazgemedii iin dier alanlaryneldii alana tamak gibi bir zm retir. Bylece dier alan-larla da ilgilenirken yneldii alandan dar kmas gerekmediiiin problem etmez.

Hayatn bir alana tanmas younlamas ve skmas de-mektir. Bu durum akln alan kilitlenmesini meydana getireceigibi akln kilitlenmesini de meydana getirebilir.

** BBiirr aallaannnn ookk gglleennmmeessiiHayatn bir alannn ok glenmesi girift problemler oluturur.

Glenen alan kendi merkezinde bir girdap oluturarak hayat alan-n kendi etrafnda evirmeye balar ve vakumlar. Hayatn anlamn-dan boyutuna, mahiyetinden eitliliine, sebeplerinden hedeflerinekadar tamamn etkileyecek cinsten bir kme meydana gelebilir.

Bir alann ar glenmesi halinde akln alan kilitlenmesin-den baka neticeler de dourur. Bu durum da zihni kilitlenme degerekleir. Bu konu zihni kilitlenmede akland iin buradaksaca temas edilmitir.

** MMeennffii aallaann kkiilliittlleennmmeessiiMenfi alan kilitlenmesi bir alann glenmesi ile meydana ge-

len durumun tersidir. Bir alann glenmesi ile meydana gelengirdap tm hayat kendine doru ekerken, bir alann ar zayf-lamas veya o alandan uzaklalmas (nefret, korku, alerji gibi se-beplerle) halinde o alan hayat iter. Burada alan kilitlenmesindeolduu gibi dar bir alana skma szkonusu deildir. Bir alannzihne ve akla kapanmas anlamna gelir ki, o alandan kazanlabi-lecek verimler elde edilemez.

Menfi alan kilitlenmesi ok riskli ve nemli deildir ve herinsann hayatnda mutlaka menfi alan kilitlenmesi vardr. Bunoktadaki problem, hayat iin ok nemli bir alanda szkonusuolmasdr. Gerekten baz alanlar vardr ki, bu alanlarda menfialan kilitlenmesi, mspet alan kilitlenmesi kadar nemlidir.

58

** AAkkllnn aallaann kkiilliittlleennmmeessiinnii zzmmeeAlan kilitlenmesinin tehisi zordur. zellikle insann kendi

kendine aklnn alan kilitlenmesi yaadn tehis etmesi dahada zordur. Bu kilitlenmenin zlebilmesi iin teferruatl bir tes-pit yaplmas gerei aktr. Fakat bunun zorluu karsnda kilit-lenmenin zlmesi daha da zor bir hal almaktadr.

nsann kendi aklnn alan kilitlenmesini tehis etmesi iinok ciddi bir zeletiri yapmas gerekir. Buradaki zeletiri hemakln bnyesine dnktr ve hem de hayat alann batan sonataramay gerektirir.

Her insann hayat alan dierlerinden farkl olduu iin hayatalann taramak mukayeseli bir yol ile kabil deildir. Hayat alan-n taramak iin mukayeseli bir yol kullanmak faydadan daha okzarar getirebilir. Oysa ki mukayese genellikle faydal bir metottur.Hayat alannn taranmasnda bu metodun kullanlamamas iidaha da zorlatrr.

Hayat alannn shhatli bir ekilde taranabilmesi iin hayatnanlamndan balamak gerekir. Zira hayat alannn teorik mer-kezi "hayatn anlam"dr. Hayatnn anlamn bilen veya bunudoru tespit edebilen insann hayat alann taramas kolaylar.Hayatn anlamn merkeze aldnda hayat alannn koordinatsistemini kurmak kabil hale gelir ve bu durumda alan taramasyaplabilir.

Akln bnyesine dnk zeletiri de hayatn anlam ile ilgi-lidir. Akl, hayatn anlamna dnk faaliyetlerde bulunmakdurumundadr ve bu istikametini normal zamanlarda (bnyesishhatliyken) yapar. Akln bnyesini kontrol etmede yine aklnkendisi kullanlaca iin iin daha da zor olduu aktr.Bu sebeple hayatn anlam akln bnyesini kontrol iin de ciddibir ldr.

in srr hayatn anlamndadr. nsan hayat nasl anlyor veanlamlandryorsa bu istikamette kendine bir hayat alan olu-

59

turmu demektir. Hayat alan bu erevede gzden geirildiin-de grlecektir ki bir alan veya baz alanlar gereinden fazla ar-lk ve fonksiyon kazanmlardr. te tehisin balang noktasburasdr. Geriye kalan konu, arlk kazanana alan ile aklnilgilenme durumunun tespit edilmesidir.

Aslnda alan kilitlenmesinin tehisi zordur, zlmesi deil.Fakat tehisteki zorluk zme de yansmaktadr. Doru ve de-rinliine yaplabilen tehis ayn zamanda zmn yzde doksa-nn oluturur. Fakat yanl tehis (zira bir ok sebeple kilitlenmeyaanabiliyor) halinde zm zorlar.

** AAkkllnn bbiirr aallaannddaa yyoouunnllaammaassAkln bir alanda younlamas ile meydana gelen alan kilit-

lenmesini zlmesi, bu durumun ortaya kma biimine grefarkllklar gsterir.

* Akln bnyesi dndan kaynaklanan sebeplerle meydanagelen kilitlenme halinde zm kolaydr. Zira bu durumda kilit-lenme akln bnyesinden kaynaklanmad iin akln baka alan-lara ynelme imkan daha fazladr.

Bu durumda akln dier hayat alanlarna ynelmesi veyaynlendirilmesi zm retecektir. Fakat baka alanlara y-nelmenin balangta zor olaca aktr. Gerekirse akl bu nok-tada mecbur tutmak ve zerinde bask uygulamaktan imtinaedilmemelidir.

Balangta hayatn tadnn kaaca ve bir bakma anlamnkaybedecei grnts ortaya kabilir. Bu geici bir durumdurve aldanlmamaldr.

Akln kilitlendii alandan kabilmesi iin kullanlan g, oalandan tamamen kmak gibi bir riski beraberinde getirebilir.Bu durum nemlidir ve menfi alan kilitlenmesine sebep olabilir.Bu sebeple alan kilitlenmesini zmek iin mesela hislerden

60

faydalanlmas halinde szkonusu alandan tiksinti duyacak kadaruzaklamay gerektirecek duygu yklenmesi doru deildir.

* drak faaliyetinin younlamasndan meydana gelen kilit-lenme hali en ciddi alan kilitlenmesidir. Zira bu tr alan kilitlen-mesi ayn zamanda akl kilitlenmesine de dnebilir. Akl kilit-lenmesi, akln alan kilitlenmesinden ok daha ar bir durumdur.

Akln bir alandaki idrak faaliyetindeki srar, alann hayatta-ki nemine paralel olarak glenir. Alann zellikle de hayatnanlam ile ilgisinin olmas durumunda akln idrak faaliyetlerinibu alandan uzakla