AKADEMIA MARYNARKI WOJENNEJ WYDZIAŁ DOWODZENIA I OPERACJI MORSKICH 1
A K A D E M I A M A R Y N A R K I W O J E N N E J
W Y D Z I A Ł D O W O D Z E N I A I O P E R A C J I M O R S K I C H
1
A K A D E M I A M A R Y N A R K I W O J E N N E J
W Y D Z I A Ł D O W O D Z E N I A I O P E R A C J I M O R S K I C H
2
OBRONNOŚĆ
BEZPIECZEŃSTWO
ROCZNIK
AMW
PL
Zasadniczym celem „Studiów nad Obronnością i Bezpieczeństwem” jest możliwość
zaprezentowania szerokiemu gronu czytelników wyników badań i dociekań naukowych
osób wywodzących się z różnych środowisk, reprezentujących często odmienne
stanowiska, których łączy świadomość wagi tematyki naszej publikacji.
Na łamach naszego czasopisma pragniemy stworzyć możliwość prowadzenia
formalnej dyskusji oraz wymiany doświadczeń i poglądów dla przedstawicieli wielu
dyscyplin, zarówno teoretyków, jak i praktyków.
Szczególnie istotna jest dla nas teraźniejszość i przyszłość, nowoczesne
i zaawansowane technologie, współczesne strategie i organizacje, zagrożenia bieżące
i perspektywiczne, jednak z wielkim szacunkiem, pokorą i powagą odnosimy się
do przeszłości.
W ujęciu przestrzennym nie ograniczamy się do województwa, kraju,
czy kontynentu. Źródła potencjalnych zagrożeń, ale także inspiracje do podejmowania
określonych działań mogą pochodzić z całego świata.
Jest jeden wspólny mianownik naszych wspólnych działań – Polska – Ojczyzna.
ROK 2017 CZĘŚĆ I
Redaktor naczelny
kmdr dr hab. Krzysztof LIGĘZA
Sekretariat redakcji
kmdr ppor. dr Rafał MIĘTKIEWICZ
kmdr ppor. mgr inż. Krzysztof GAWRYSIAK
Adres redakcji
Redakcja Studia nad Obronnością i Bezpieczeństwem
Wydział Dowodzenia i Operacji Morskich
Akademia Marynarki Wojennej
ul. inż. J. Śmidowicza 69
81-127 Gdynia
Projekt okładki
mgr Paulina HRYNASZKIWICZ-OŁÓW Okładkę opracowano na podstawie: www.polska-zbrojna.pl/home/galleryshow; www.newsweek.pl/swiat/leopardy2a5wpolskiejarmii;
www.polska-zbrojna.pl/home/articleshow/Torpedawokretpodwodny; www.airplanespotting.pl/?p=769 dostęp 28.06.2017
W związku z równoległym publikowaniem „Studiów nad Obronnością
i Bezpieczeństwem” w wersji papierowej, jak i elektronicznej, redakcja informuje,
iż wersją pierwotną jest wersja elektroniczna.
ISBN 978-83-947841-1-9
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
3
W skład Rady Naukowej „Studiów nad Obronnością i Bezpieczeństwem”
wchodzą:
- dr hab. Jan ASMUSSEN (Universität Kiel);
- prof. dr hab. Jerzy BĘDŹMIROWSKI (AMW);
- kmdr dr hab. Dariusz BUGAJSKI (AMW);
- dr hab. Andrzej BURSZTYŃSKI (AMW);
- prof. dr hab. Leopold CIBOROWSKI (AMW);
- prof. dr hab. Czesław JARECKI (AMW);
- prof. dr hab. inż. Marian KOPCZEWSKI (AWL);
- kmdr dr hab. Krzysztof LIGĘZA (AMW);
- ppłk dr Andrzej LIS (UMK);
- prof. dr hab. Andrzej MAKOWSKI (AMW);
- mjr lng. Milan MARCINEK PhD (Akadémia Policajného zboru v Bratislave);
- prof. dr hab. Piotr MICKIEWICZ (AMW);
- kmdr ppor. dr Rafał MIĘTKIEWICZ (AMW);
- płk. dr hab. Szymon MITKOW (WAT);
- prof. dr hab. Krzysztof ROKICIŃSKI (AMW);
- kmdr prof. dr hab. Tomasz SZUBRYCHT (AMW);
- dr hab. Zbigniew ŚLIWA (BALTDEFCOL, Tartu)
- dr hab. Katarzyna WARDIN (AMW);
- kadm. dr hab. Stanisław ZARYCHTA (COM-DKM);
- prof. dr hab. Mariusz ZIELIŃSKI (AMW);
- dr inż. Jarosław ZUBRZYCKI (Politechnika Lubelska).
A K A D E M I A M A R Y N A R K I W O J E N N E J
W Y D Z I A Ł D O W O D Z E N I A I O P E R A C J I M O R S K I C H
4
SPIS TREŚCI
mj r d r Ol ga TO KA R Z PROFILAKTYKA BEZPIECZEŃSTWA LOTÓW ............................................................. 7 SAFE FLIGHT PREVENTION
mjr Jaros ław MISIURA ROZWÓJ ZDOLNOŚCI OPERACYJNYCH POPRZEZ NOWE
TECHNOLOGIE .................................................................................................................. 19 NEW TECHNOLOGIES FOR THE DEVELOPMENT OF OPERATIONAL
CAPABILIETIES
mjr Andrzej LISOWSKI TENDENCJE ROZWOJOWE SIŁ ZBROJNYCH W ASPEKCIE
PRZECIWDZIAŁANIA DZIAŁANIOM HYBRYDOWYM ............................................. 31
MILITARY FORCES DEVELOPMENT IN CONTEXT OF COUNTER-HYBRID
ACTIVITIES
mjr dr R obert RECZKOWSKI
FRAMEWORK FOR FUTURE ALLIANCE OPERATIONS (FFAO) JAKO
JEDEN Z DETERMINANTÓW BUDOWY I DOSKONALENIA
ZDOLNOŚCI PRZEZ SZ RP ............................................................................................. 39 FRAMEWORK FOR FUTURE ALLIANCE OPERATIONS AS AN ONE OF
DETERMINATS TO BUILD AND REFINE CAPABILITIES BY POLISH
ARMED FORCES
mj r D a ri us z BR ZEŻA W S KI WOJSKA OBRONY TERYTORIALNEJ – WYZWANIA STOJĄCE PRZED
SIŁAMI ZBROJNYMI RP .................................................................................................. 55
TERRITORIAL DEFENSE FORCES. CHALLENGES FACING POLISH
ARMED FORCES
mj r Ma c ie j KWI AT KOWS KI PROCES TWORZENIA WOJSK OBRONY TERYTORIALNEJ – GENEZA,
HISTORIA I ROLA ORGANIZACJI PROOBRONNYCH W SYSTEMIE
BEZPIECZEŃSTWA PAŃSTWA. UTWORZENIE PIĄTEGO RODZAJU SIŁ
ZBROJNYCH RP. ............................................................................................................... 67
mjr Paw eł WÓJCIK OBOWIĄZKOWA CZY OCHOTNICZA SŁUŻBA WOJSKOWA? WPŁYW
NA BEZPIECZEŃSTWO POLSKI. .................................................................................... 89 MANDATORY OR VOLUNTARY MILITARY SERVICE? THE IMPACT ON
THE SECURITY OF POLISH
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
5
k md r ppo r . Ada m SO ŁO PA KONCEPCJE ROZWOJU LOTNICTWA SAR MW JAKO ELEMENTU SIŁ
MORSKICH. CHARAKTERYSTYKA ORAZ ZAKRES ZADAŃ ................................ 107 SAR DEVELOPEMENT
kmdr ppor . Marek BARANOWSKI ROLA, MIEJSCE ORAZ ZADANIA MOSG W ZABEZPIECZENIU
OCHRONY MORSKIEJ GRANICY RP ORAZ WSPÓŁPRACA Z
MARYNARKĄ WOJENNĄ W DZIAŁALNOŚCI BIEŻĄCEJ,
ĆWICZENIACH ORAZ SYTUACJACH KRYZYSOWYCH ....................................... 119 MARITIME DEPARTMENT OF POLISH BORDER GUARD ORGANISATION
AND TASKS IN PROTECTION POLISH MARITIME AREA REPUBLIC OF
POLAND AND COOPERATION WITH POLISH NAVY IN CURRENT
ACTIVITIES, EXERCISES AND CRISIS
kmdr ppor . Rober t BIERNACZYK PRZYWÓDZTWO WOJSKOWE - NIEZBĘDNY WYMIAR SKUTECZNEGO
DOWODZENIA WE WSPÓŁCZESNEJ MARYNARCE WOJENNEJ ........................ 133 THE MILITARY LEADERSHIP- THE ESSENTIAL DIMENSION OF AN
EFFECTIVE COMMAND IN PRESENT POLISH NAVY
kmdr ppor . Paw eł MAZIARCZYK TENDENCJE ROZWOJOWE SIŁ MORSKICH W ASPEKCIE
ZABEZPIECZENIA DZIAŁAŃ WOJSK SPECJALNYCH ............................................ 147
TRENDS OF THE DEVELOPMENT OF MARINE FORCES IN TERMS OF
SUPPORT SPECIAL OPERATION FORCES
kmdr ppor . Krzysz tof R EGLIŃSKI TENDENCJE ROZWOJOWE MORSKICH OPERACJI SPECJALNYCH
WOBEC WSPÓŁCZESNYCH ZAGROŻEŃ .................................................................. 159 TRENDS AND DEVELOPMENT OF MARITIME SPECIAL OPERATIONS TO
MODERN THREATS
kmdr ppor . Adr ian DZIÓBEK STANDARYZACJA OPERACYJNA NA RZECZ ROZWOJU MARYNARKI
WOJENNEJ ....................................................................................................................... 169
OPERATIONAL STANDARDIZATION FOR POLISH NAVY DEVELOPMENT
kmdr ppor . Tomasz P IEKARSKI ZNACZENIE INFORMACJI JAKO NARZĘDZIA ODDZIAŁYWANIA
W SIŁACH ZBROJNYCH ............................................................................................... 179
kmdr ppor . Krzysz tof GAWRYSIAK PRZYKŁADY I CHARAKTERYSTYKA BEZZAŁOGOWYCH POJAZDÓW
LĄDOWYCH EKSPLOATOWANYCH NA ŚWIECIE.................................................. 191 EXAMPLES AND DESCRIPTION OF UNMANNED GROUND VEHICLES
USED IN THE WORLD
A K A D E M I A M A R Y N A R K I W O J E N N E J
W Y D Z I A Ł D O W O D Z E N I A I O P E R A C J I M O R S K I C H
6
Profilaktyka bezpieczeństwa lotów
7
mjr dr Olga TOKARZ
2 . Skrz yło Lo tn ic twa Takt ycznego
PROFILAKTYKA BEZPIECZEŃSTWA LOTÓW
STRESZCZENIE
Artykuł ma na celu przybliżenie definicji pojęcia bezpieczeństwa lotów oraz czynników niezbędnych do jego utrzymania. Wraz z rozwojem lotnictwa ewaluowało podejście do potencjalnych zagrożeń bezpiecznego wykonywania zadań lotniczych od czynników technicznych w lotnictwie do szeroko rozumianego czynnika ludzkiego, co zostanie przedstawione w poniższej pracy. Dodatkowo zaprezentowane również zostaną teoretyczne i normatywne założenia dotyczące profilaktyki bezpieczeństwa lotów lotnictwa Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej oraz jej znaczenia dla wykonywania zadań lotniczych. Następnie przedstawiony zostanie przegląd koncepcji bezpieczeństwa lotów z uwzględnieniem podejścia systemowego ze szczególnym uwypukleniem występującego w nich czynnika ludzkiego oraz wypracowanej profilaktyki. Poruszone również zostanie zagadnienie skuteczności profilaktyki bezpieczeństwa lotów.
Słowa kluczowe:
bezpieczeństwo lotów, profilaktyka, czynnik ludzki, systemowa koncepcja bezpieczeństwa
lotów, skuteczność
WSTĘP
Pojęcie bezpieczeństwa w lotnictwie może być rozumiane jako np. brak wypadków
i poważnych incydentów, zagrożeń, czynników, które mogą powodować szkody, a także
unikanie błędów1. Od początku eksploatacji statków powietrznych podejmowane są liczne
działania zmierzające do zapewnienia bezpiecznego wykonywania zadań lotniczych.
Jednak pomimo podejmowanych starań, błędy, pomyłki oraz niebezpieczeństwa
zewnętrzne występują i będą występować w lotnictwie. Na podstawie dotychczasowych
doświadczeń można jednoznacznie stwierdzić, że opanowanie wszystkich elementów,
które w lotniczej rzeczywistości operacyjnej, podlegającej dynamicznym zmianom, mogą
prowadzić do negatywnych skutków, jest co prawda pożądane, ale praktycznie
nieosiągalne.
Tak długo jak istnieje ryzyko i możliwość wystąpienia błędów, istotne jest
opracowywanie i wdrażanie zaleceń mających na celu utrzymanie pożądanego stanu
bezpieczeństwa lotów. Podejmowane działania mają na celu usunięcie lub zmniejszenie
występujących potencjalnie zagrożeń bezpieczeństwa lotów. Właściwa profilaktyka musi
zatem uwzględniać: wykrywanie zagrożeń bezpieczeństwa, analizę i ocenę wskaźników
bezpieczeństwa, opracowanie propozycji w zakresie likwidacji bądź zminimalizowania
możliwości wystąpienia zagrożenia, wdrożenie opracowanych zaleceń profilaktycznych,
kontrolę ich poprawności oraz ocenę rezultatów w postaci skuteczności podjętych działań
i również propagowanie bezpieczeństwa lotów. W poniższym artykule przedstawione
zostanie pojęcie bezpieczeństwa lotów oraz profilaktyki bezpieczeństwa lotów.
1 Podręcznik zarządzania bezpieczeństwem, wyd. 2, Doc 9859 AN 474, Urząd Lotnictwa Cywilnego, 2009, s. 2-1.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
8
BEZPIECZEŃSTWO LOTÓW W UJĘCIU TEORETYCZNYM
Pojęcie bezpieczeństwo lotów należy postrzegać w kontekście szerszego
definiowania bezpieczeństwa, które wywodzi się z języka łacińskiego od słów sine cura
oraz securitas, i oznacza stan spokoju, pewności, zabezpieczenia, braku zagrożenia oraz
ochronę przed potencjalnym niebezpieczeństwem2. Paweł Żurek i Robert Konieczka
twierdzą, że bezpieczeństwo lotów nie jest ani celem, ani zadaniem lotnictwa, jest
natomiast stanem, w którym realizowane są wszystkie założone cele. Podczas realizacji
zadań lotniczych konieczne zatem jest jednoczesne kontrolowanie potencjalnych zagrożeń,
mogących zakłócić przebieg realizacji zamierzonych celów3.
Jerzy Jaźwiński i Krystyna Ważyńska-Fiok twierdzą, że bezpieczeństwo lotów ma
bezpośredni związek z eksploatacją statków powietrznych, wywodząc się w prosty sposób
z teorii niezawodności. W ich rozumieniu teoria bezpieczeństwa posługuje się takimi
pojęciami jak zawodność bezpieczeństwa i zawodność sprawności oraz poczucie
zagrożenia bezpieczeństwa, a także ryzyko4. W opinii wspomnianych autorów
bezpieczeństwo organizacji lotniczej to stan związany z takimi czynnikami, jak stabilność
finansowa, odporność na zakłócenia wewnętrzne, zdolność do elastycznego reagowania na
zmiany, poziom oceny jakości oraz polityka i filozofia kierownictwa w zakresie
bezpieczeństwa. Klich bezpieczeństwo lotów rozpatruje natomiast przez pryzmat
praktycznych działań realizowanych w lotnictwie i definiuje je jako całokształt
właściwości zapobiegających powstawaniu sytuacji awaryjnych oraz możliwości
maksymalnego zmniejszenia skutków wystąpienia takich sytuacji, poprzez stosowanie
systemów chroniących zdrowie i życie osób znajdujących się na pokładzie statku
powietrznego5. W Leksykonie wiedzy wojskowej natomiast bezpieczeństwo lotów
definiowane jest jako warunki zapewniające wykonanie lotu przez statek powietrzny bez
zagrożenia bezpieczeństwa załogi, pasażerów i samego statku oraz ludności i naziemnych
urządzeń6.
Znamienne jest definiowanie nie tylko samego pojęcia bezpieczeństwa lotów,
ale także czynników, które mogą zaburzyć bezpieczne realizowanie zadań lotniczych.
Jan Borgoń przez czynnik rozumie dowolne działanie, przypadek, warunek lub sytuację,
których zaistnienie bądź niezaistnienie zwiększa prawdopodobieństwo zakończenia lotu
w sposób nieoczekiwany. Źródłem czynników może być zarówno techniczna
i organizacyjna złożoność systemu lotniczego, jak również liczebność zaangażowanego
personelu lotniczego i zabezpieczającego, który funkcjonuje w ramach organizacji oraz
partycypuje w przygotowaniu, realizacji i zabezpieczeniu lotów. Źródłem zagrożenia może
być również, według wspomnianego autora, także sama eksploatacja statku powietrznego
w różnych warunkach7. Bezpieczeństwo lotów jest stanem, w którym
prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia pozostaje na akceptowalnie niskim
poziomie. Dążenie do zapewnienia bezpieczeństwa zmierza do tworzenia optymalnych
warunków bezkonfliktowego funkcjonowania w ramach organizacji oraz rozwoju
2 R. Zięba, Pojęcie i istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych, Sprawy
międzynarodowe, 1989, nr 10 s. 49-50. 3 R. Konieczka, P. Żurek: Dominujący wpływ czynnika ludzkiego na bezpieczeństwo wykonywania lotów.
Biuletyn Centralnego Ośrodka Szkolenia Straży Granicznej 2010 nr 1, s. 21. 4 J. Jaźwiński, K. Wawżyńska-Fiok, Bezpieczeństwo systemów, WNT, Warszawa 1993, w: J. Karpowicz,
E. Klich, Zarządzanie bezpieczeństwem w lotnictwie, wyd. cyt., s. 19. 5 E. Klich, Bezpieczeństwo lotów. Wypadki przyczyny, profilaktyka, wyd. cyt., s. 10. 6 W. Auerbach, Leksykon wiedzy wojskowej, Warszawa 1979, s. 40. 7 J. Borgoń i in., Symulacyjne metody badania bezpieczeństwa lotów, Wydawnictwo Naukowe AKSON,
Warszawa 1998, s. 36.
Profilaktyka bezpieczeństwa lotów
9
istotnych jej składników, które współtworzą bezpieczeństwo. Konieczne jest eliminowanie
zagrożeń poprzez kształtowanie takiego środowiska wewnętrznego i zewnętrznego, które
będzie sprzyjało harmonijnemu rozwojowi organizacji. Bezpieczeństwo w organizacji
lotniczej dotyczy personelu, techniki, systemu, środowiska oraz prowadzonej polityki
organizacji.
Na bezpieczeństwo lotów wpływa całokształt przedsięwzięć mających na celu
zapobieganie powstawaniu sytuacji niebezpiecznych oraz minimalizację skutków
wystąpienia takich sytuacji. Bezpieczeństwo lotów to również stan, w którym realizowane
są wszystkie założone cele, z jednoczesną kontrolą potencjalnych zagrożeń mogących
zakłócić przebieg ich realizacji. Do zagrożeń, które mogą powodować zdarzenia lotnicze,
zalicza się potencjalne błędy występujące podczas doboru, wyszkolenia personelu
lotniczego i zabezpieczającego loty oraz niewłaściwy sposób prowadzenia nadzorów
w tym zakresie. Ważnym elementem bezpieczeństwa lotów jest opracowywanie
i wprowadzanie rozwiązań podnoszących sprawność statków powietrznych. Zagrożenia
powstawać mogą również w obszarze stosowania systemów chroniących zdrowie
oraz życie załóg, stosowania rozwiązań zapewniających bezpieczeństwo ruchu lotniczego
czy też podczas ubezpieczania realizacji zadań lotniczych.
W świetle przytoczonych powyżej poglądów można stwierdzić, że poczucie braku
bezpieczeństwa lotów jest z jednej strony czynnikiem negatywnie wpływającym na rozwój
lotnictwa, z drugiej natomiast jest elementem mobilizującym do dalszych badań
i stosowania lepszych rozwiązań. Utrzymanie bezpieczeństwa lotów i monitorowanie
zagrożeń jest ciągłym procesem, który powinien kończyć się wypracowaniem,
wdrożeniem i oceną profilaktyki, która ma na celu minimalizowanie wystąpienia
potencjalnych zdarzeń.
Wraz z eksploatacją statków powietrznych nastąpiła ewolucja myślenia do
podejścia dotyczącego bezpieczeństwa lotów oraz czynników temu zagrażających.
Początkowo lotnictwo komercyjne charakteryzowało się niskim poziomem technologii,
brakiem odpowiedniej infrastruktury, ograniczonym nadzorem oraz niewystarczającym
zrozumieniem podstawowych zagrożeń dla operacji lotniczych. W latach pięćdziesiątych
XX wieku systemy produkcyjne stawiały ambitne cele produkcji bez zapewnienia
niezbędnych środków i zasobów do ich realizacji, co skutkowało wzrostem potencjalnych
możliwości częstych awarii i prowadziło do licznych wypadków. Priorytetem podczas
zapewniania bezpieczeństwa w lotnictwie stało się w tym okresie zapobieganie
wypadkom, jednak podstawowymi środkami profilaktycznymi zapobiegania zagrożeniom
były wnioski formułowane dopiero po zaistniałych wypadkach. Profilaktyka mająca na
celu bezpieczne wykonywanie zadań lotniczych związana była ze zmianami
technologicznymi. Wszelkie zalecenia skupione były wokół zmienianych rozwiązań
produkcyjnych i konstrukcyjnych. Badanie wypadków lotniczych było natomiast
utrudnione ze względu na dostęp jedynie do podstawowego potencjału technologicznego
ówczesnych czasów8.
Wprowadzane usprawnienia technologiczne (również wdrażane do badania
wypadków), rozwój odpowiedniej infrastruktury, zwiększający się nadzór prawny,
doprowadziły do stopniowego, ale stałego spadku liczby wypadków w lotnictwie.
W połowie XX wieku lotnictwo poddane było bardzo surowym regulacjom prawnym,
a pod względem wypadków stało się ono jedną z najbezpieczniejszych dziedzin
komunikacji. Taki stan rzeczy doprowadził do wykształcenia przekonania,
że bezpieczeństwo w lotnictwie można zagwarantować przez restrykcyjne przestrzeganie
zasad, a każde odstępstwo od zasady będzie skutkowało utratą bezpieczeństwa. Reguła ta
8 Tamże, s. 2-4.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
10
była właściwa do momentu wzrostu złożoności, liczby i rodzajów operacji lotniczych.
Obecnie w związku z dynamicznym rozwoju lotnictwa niemożliwe jest opracowanie
wytycznych dotyczących wszystkich możliwych scenariuszy operacyjnych.
W połowie XX wieku dominowało przekonanie, że realizowanie zadań lotniczych
zgodnie z przepisami jest kluczem do budowania bezpieczeństwa w lotnictwie. Początki
procesów zarządzania bezpieczeństwem były oparte zatem o badanie zgodności
podejmowanych działań z obowiązującymi przepisami oraz nadzorem. Następnie proces
zarządzania bezpieczeństwem zaczął koncentrować się na skutkach zaistniałych zdarzeń
i opierał się na ustaleniu ich przyczyny. Badania zdarzeń lotniczych rozpoczynano od
znalezienia błędów technologicznych, kiedy jednak błędy nie były oczywiste, zaczęto
zwracać uwagę na możliwości złamania zasad przez człowieka9.
Badanie wypadków lotniczych zaczęło koncentrować się na analizie łańcucha
zdarzeń i znalezieniu punktu lub punktów, w których ludzie odpowiedzialni za zaistniałe
zdarzenie przyczynili się do naruszenia bezpieczeństwa, robiąc coś niezgodnego
z procedurami. Takie podejście skutkowało wygenerowaniem zaleceń bezpieczeństwa,
które prowadziły do ustalenia zaleceń dotyczących tylko zabezpieczenia bezpośrednio
rzeczy wskazanej, jako przyczyna naruszenia bezpieczeństwa lotów. Za to niewielki nacisk
kładziono na niebezpieczne warunki, nawet, jeśli były potencjalnie niebezpieczne podczas
wykonywania operacji lotniczych. Taki sposób dochodzenia był bardzo skuteczny
w uzyskaniu odpowiedzi na pytania „co się stało?”, „kto to zrobił?” i „kiedy to się stało?”,
nie wyjaśniał jednak pytań „dlaczego?” i „jak to się stało?”10. To właśnie odpowiedzi na
dwa ostatnie pytania z biegiem czasu okazały się konieczne dla pełnego wyjaśnienia
przyczyn naruszenia bezpieczeństwa11.
W lotnictwie do lat siedemdziesiątych XX wieku względy bezpieczeństwa były
związane głównie z czynnikami technicznymi, dlatego okres ten można nazwać „erą
techniczną”12. Lotnictwo postrzegane było jako istotny element branży transportowej
chociaż występowały liczne braki środków technicznych oraz częste błędy technologiczne,
które były powtarzającym się czynnikiem naruszeń bezpieczeństwa. Z tego powodu
głównym celem badań z zakresu bezpieczeństwa lotów, we wspomnianym okresie, były
czynniki techniczne i próba poprawy w tym zakresie13. Wraz z postępem technologicznym
wprowadzano do użytku nowości takie jak silniki odrzutowe, radary pokładowe
i naziemne, funkcję autopilota oraz usprawnioną nawigację i łączność. Zapoczątkowało to
przesunięcie punktu ciężkości w zakresie odpowiedzialności za bezpieczeństwo lotów na
działalność człowieka. Dodatkowo zaczęto interesować się między innymi zarządzaniem
zasobami ludzkimi (Crew Resources Management - CRM). Okres ten, który trwał do
połowy lat dziewięćdziesiątych XX wieku, określono, jako „złotą erę czynnika ludzkiego
w lotnictwie”. Związane to było również z podejmowaniem licznych inicjatyw oraz
dużych inwestycji mających na celu minimalizowanie szeroko pojmowanego błędu
ludzkiego14. Niemniej jednak, pomimo ogromnych inwestycji środków w zakresie
łagodzenia skutków ludzkich błędów, działania człowieka nadal są wskazywane jako
istotny czynnik możliwego zagrożenia bezpieczeństwa lotów. Niedociągnięciem
zajmowania się głównie czynnikiem ludzkim było skupienie się na działaniach
indywidualnych, przy nieuwzględnieniu rzeczywistości operacyjnej, w ramach której te
działania były podejmowane. Kolejne zmiany w zakresie podejścia do bezpieczeństwa
9 Safety Management Manual (SMM), third edition, Doc 9859 AN/474, ICAO 2012, s. 12. 10 Podręcznik zarządzania bezpieczeństwem, wyd. 2, Warszawa 2009, s. 2-3. 11 Tamże, s. 2-3. 12 Tamże, s. 2-4. 13 Safety Management Manual (SMM), third edition, Doc 9859 AN/474, ICAO 2012, s. 11. 14 Tamże, s. 12.
Profilaktyka bezpieczeństwa lotów
11
lotów zaszły na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku, kiedy zwrócono uwagę na
fakt, że człowiek nie działa w próżni lecz w określonym otoczeniu operacyjnym. Powoli
zaczęto zwracać uwagę na wiedzę, która przedstawiona była już w dostępnej literaturze
naukowej, dotyczącą wpływu rzeczywistości, w jakiej człowiek podejmuje działania, na
wydajność oraz kształt i wyniki tych działań zapoczątkowało „erę organizacyjną”.
Bezpieczeństwo zaczęło być postrzegane z systemowego punktu widzenia i zaczęło
obejmować czynniki ludzkie, organizacyjne i techniczne. W tym czasie również po raz
pierwszy pojawiło się pojęcie wypadku lotniczego z przyczyn organizacyjnych.
PROFILAKTYKA BEZPIECZEŃSTWA LOTÓW W UJĘCIU
TEORETYCZNYM I NORMATYWNYM
Termin profilaktyka pochodzi od słowa prophylaktikos – zabezpieczający przed
czymś, zapobiegawczy15 i oznacza stosowanie różnych środków w celu niedopuszczenia
do wypadków, uszkodzeń, katastrof itp16. Według Marcina Sochockiego „w nowoczesnej
profilaktyce wyraźne jest pozytywne definiowanie problemów, w którym nie tylko chodzi
o zapobieganie, przeciwdziałanie negatywnym zjawiskom, ale również (…)
o wykorzystywanie potencjału ludzi”17. Joanna Szymańska i Joanna Zamecka twierdzą,
że „profilaktyka różni się od innych sposobów przeciwdziałania tym, że jest czynnością
uprzedzającą, że podejmowana jest zanim takie groźne zjawiska się ujawnią
lub rozprzestrzenią, a ich dolegliwość wymusi dopiero zastosowanie bezpośrednich
środków18”. Dla bezpieczeństwa lotów ważna jest zatem predykcja możliwych zagrożeń
i projektowanie działań mających za zadanie minimalizowanie czynników mogących
doprowadzić do wystąpienia zagrożenia podczas wykonywania zadań lotniczych.
W Instrukcji Bezpieczeństwa Lotów Lotnictwa Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej
Polskiej profilaktyka definiowana jest jako „wykrywanie istniejących i przewidywanie
potencjalnych zagrożeń bezpieczeństwa lotów, opracowywanie i wdrażanie przedsięwzięć,
których celem jest usunięcie lub zmniejszenie ryzyka związanego z wykonywaniem zadań
lotniczych”19. W literaturze dotyczącej lotnictwa wojskowego profilaktyka często
rozumiana jest jako zbieranie informacji o negatywnych zdarzeniach w czasie realizacji
lotów w celu wypracowania wniosków przed następnymi lotami20. Profilaktyka obejmuje
więc metody, procedury i narzędzia, które prowadzą do zebrania niezbędnych informacji
oraz podjęcia adekwatnych działań, w tym: opracowania dokumentów profilaktycznych,
sposobu wdrażania postanowień prewencyjnych, weryfikację skuteczności działań
naprawczych oraz sprecyzowanie okresu oddziaływania środkami profilaktycznymi.
W przepisach lotnictwa cywilnego częściej stosowane jest określenie zapobieganie
wypadkom lotniczym, dla nazwania części działań określanych jako profilaktyka,
a dotyczących odpowiedzialności państwa prowadzącego postępowanie powypadkowe,
środków zapobiegawczych, systemów baz danych itd. Jako działania profilaktyczne
określa się natomiast wielorakie przedsięwzięcia obejmujące między innymi obserwację,
15 Słownik wyrazów obcych, (red.), Tokarski J., Warszawa 1980, s. 603. 16 Mały słownik języka polskiego, 1997. 17 M. J. Sochocki, Profilaktyka czy promocja zdrowia, „Remedium” 7/8 (2004), s. 30. 18 J. Szymańska, J. Zamecka, Przegląd koncepcji i poglądów na temat profilaktyki, Profilaktyka
w środowisku lokalnym, (red.), Świątkiewicz G., Warszawa 2002 , s. 19. 19 Instrukcja Bezpieczeństwa Lotów Lotnictwa Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, Inspektorat MON
ds. Bezpieczeństwa Lotów, sygn. Szt. Gen. 1681/2015, Poznań 2015, s. 10. 20 J. Lewitowicz, Profilaktyka powypadkowa w lotnictwie jako proces, w: „Przegląd Wojsk Lotniczych
i Obrony Powietrznej”, luty 1999, s. 27.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
12
rejestrowanie negatywnego zdarzenia, analizę trendów oraz utrwalanie zdarzeń
korzystnych21.
Klich pod pojęciem działalności profilaktycznej rozumie opracowywanie
i wdrażanie przedsięwzięć mających usunąć lub zmniejszyć występujące bądź potencjalne
zagrożenia bezpieczeństwa lotów. Zagrożenia określa się na podstawie analizy zadania
oraz posiadanych i zaangażowanych sił i środków22. Podstawą w zakresie prowadzenia
działalności profilaktycznej, wg Klicha, jest zapoznanie wszystkich osób związanych
z realizacją zadań lotniczych, w tym dowódców jednostek, z zakresem występujących
zagrożeń, uświadomienie ewentualnych skutków wystąpienia zagrożeń, a także
opracowywanie i wdrażanie przedsięwzięć mających na celu zapobieganie zdarzeniom
lotniczym23.
Rozwój lotnictwa oraz zwiększenie liczby realizowanych misji wiąże się ze
wzrostem prawdopodobieństwa zaistnienia zagrożeń, a w związku z tym pociąga za sobą
także możliwość strat moralnych, społecznych i materialnych. Świadomość wzrostu
potencjalnych strat spowodowała aktywizację człowieka w kierunku minimalizacji ich
poziomu. W dziedzinie bezpieczeństwa lotów profilaktyka oznacza podejmowanie
określonych działań i stosowanie różnego rodzaju środków zapobiegawczych w celu
zapobiegania zdarzeniom lotniczym.
Jerzy Lewitowicz przedstawił klasyfikację profilaktyki reaktywnej
z uwzględnieniem cech wyróżniających poszczególne jej rodzaje. Zaproponowany podział
dotyczy:
czasu trwania profilaktyki: krótkotrwała, długotrwała;
zasięgu: ograniczonego zasięgu i szerokiego zasięgu;
rodzaju zdarzenia pierwotnego: techniczna, systemowa, personalna,
środowiskowa, zadaniowa;
powtarzalności: jednorazowa, wielorazowa;
uregulowań normatywnych24.
Dodatkowo Lewitowicz identyfikuje dwa podstawowe znaczenia profilaktyki
w lotnictwie. Pierwsze obejmuje wszystkie przedsięwzięcia stałe, ujęte w procedurach
utrzymania sprawności statków powietrznych, które mają na celu powstrzymanie procesów
destrukcyjnych w prognozowanych okresach eksploatacji statków powietrznych. Drugie to
wszelkie przedsięwzięcia wynikające z występowania niepożądanych zdarzeń
eksploatacyjnych takich jak nietypowe sytuacje, niesprawności czy też niewłaściwe
postępowanie personelu latającego bądź technicznego25.
Według Mariana Urbańskiego działalność profilaktyczna w lotnictwie to świadome
kształtowanie systemu bezpieczeństwa lotów oraz jego elementów, tak aby podczas
wykonywania zadań lotniczych ograniczyć możliwość zaistnienia zdarzeń lotniczych,
a w szczególności wypadku lotniczego do minimum26. Zapobieganie wypadkom lotniczym
rozumieć należy, jako kompleks działań uzupełniających stałe zasady, obowiązujące
w dziedzinie bezpieczeństwa lotów, przyjęte i realizowane przez wszystkie osoby
związane z konstrukcją, produkcją, obsługiwaniem i użytkowaniem statków powietrznych.
21 J. Lewitowicz, Nauka o profilaktyce w kształceniu pilotów i inżynierów eksploatacji statków powietrznych,
Journal of Aronautica Integra, 1/2007, s. 117. 22 E. Klich, Bezpieczeństwo lotów – wypadki, przyczyny, profilaktyka, wyd. Wisła, Puławy 1998, s. 105. 23 E. Klich, Bezpieczeństwo lotów, Instytut Technologii i Eksploatacji – PIB, Radom 2011, s. 211-213. 24 J. Lewitowicz, Profilaktyka powypadkowa w lotnictwie jako proces, Przegląd WLiOP nr 2, Poznań 1999,
s. 28. 25 J. Lewitowicz, Nauka o profilaktyce w kształceniu pilotów i inżynierów eksploatacji statków powietrznych,
wyd. cyt., s. 117. 26 M. Urbański, Bezpieczeństwo lotów. Ocena skuteczności profilaktyki wypadków lotniczych w lotnictwie
wojskowym, w: Przegląd Wojsk Lotniczych i Obrony Powietrznej nr 2, Poznań 1999, s. 47.
Profilaktyka bezpieczeństwa lotów
13
Profilaktyka zdarzeń lotniczych może być projektowana w reakcji na zaistniałe
zdarzenie lotnicze i wtedy określamy ją jako profilaktykę reaktywną zdarzeń lotniczych,
natomiast działania uprzedzające pojawienie się zagrożenia określa się mianem
profilaktyki proaktywnej zdarzeń lotniczych. Profilaktyka reaktywna w lotnictwie
obejmuje wszelkie działania i środki mające na celu zapobieganie ponownemu
występowaniu zdarzeń27, do których zalicza się zbieranie informacji o negatywnych
zdarzeniach organizacyjnych, nieprzestrzeganiu zapisów instrukcyjnych oraz ograniczeń
eksploatacyjnych w czasie realizacji lotów. Wyniki wykorzystywane są w projektowaniu
i konstruowaniu, remoncie, procedurach eksploatacyjnych a także służą do doskonalenia
instrukcji, procesu szkolenia i sposobu zarządzania lotami. Profilaktykę reaktywną inicjują
wszelkie zdarzenia lotnicze, w tym szczególnie wypadki lotnicze oraz wszelkie
niesprawności techniczne, zdiagnozowane zaburzenia organizacyjne czy też
zaobserwowana nieefektywność działania załóg statków powietrznych i organów
zabezpieczających realizowane zadania lotnicze.
Podkreślić należy, że profilaktyka proaktywna ma za zadanie podejmowanie
działań uprzedzających, obejmujących diagnostykę statku powietrznego, jego wyposażenia
oraz opracowanie procedur postępowania mających obniżyć możliwości wystąpienia
okoliczności sprzyjających zaistnieniu zdarzenia. W działalności pionów bezpieczeństwa
lotów profilaktykę należy, zatem traktować jako opracowywanie zaleceń i podejmowanie
działań uprzedzających Do profilaktyki proaktywnej zaliczyć również można
przedsięwzięcia profilaktyczne utrwalające zdarzenia korzystne28, wdrażanie zaleceń
a następnie sposób weryfikacji skuteczności wdrażanych działań profilaktycznych.
Istotnym elementem profilaktyki jest określanie okresu zakończenia przedsięwzięć
profilaktycznych a następnie zapobieganie wypadkom lotniczym w tym: wdrażanie
i prowadzenie systemu przekazywania danych o przesłankach wypadków lotniczych,
tworzenie i aktualizowanie bazy danych29.
CZYNNIKI ODPOWIEDZIALNE ZA ZDARZENIA LOTNICZE
Wraz ze zmianą myślenia o bezpieczeństwie lotów od ery technicznej przez erę
czynnika ludzkiego aż po erę organizacyjną ewoluowały poglądy dotyczące przyczyn
powstawania zdarzeń lotniczych. Pojawiały się teorie dotyczące bezpieczeństwa lotów,
które rozbudowywały się i w toku wyodrębniania nowych czynników i relacji ewoluowały.
Warto również zaznaczyć, że w konsekwencji następowały też zmiany dotyczące
pojmowania i budowania profilaktyki zdarzeń lotniczych. W literaturze przedmiotu
przedstawione są różne teorie wyodrębniające czynniki determinujące bezpieczeństwo.
W poniższym artykule zwrócono szczególną uwagę na czynnik ludzki, który jest obecnie
wyodrębniony jako najważniejszy dla bezpiecznej realizacji zadań lotniczych
oraz działania podejmowane w celu minimalizacji wystąpień zagrożeń wywołanych przez
szeroko rozumiany czynnik ludzki. Początkowo skupiano się na jednoczynnikowym
podejściu do bezpieczeństwa lotów. Do takich teorii zaliczyć można np. teorię „człowieka
podatnego na wypadki” którą wprowadził Frank P. McKenn czy też „teorię pechowca”,
którą stworzył Karl Marbe.
27 J. Lewitowicz, Profilaktyka powypadkowa w lotnictwie jako proces, w: Przegląd Wojsk Lotniczych
i Obrony Powietrznej nr 2, Poznań 1999, s. 27. 28 J. Lewitowicz, Nauka o profilaktyce w kształceniu pilotów i inżynierów eksploatacji statków powietrznych,
Journal of Aeronautica Integra, 1/2007 (2), s. 120. 29 J. Lewitowicz, Profilaktyka powypadkowa w lotnictwie…, wyd. cyt., s. 27.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
14
Złożoność problematyki bezpieczeństwa lotów wymusiła jednak opracowanie teorii
systemowych w ramach, których wyodrębniono obszary, zawierające potencjalne
zagrożenia. Poniżej przytoczone zostanie jedynie kilka z powstałych teorii. Angielski
psycholog William Thomas Singleton w swojej trójskładnikowej teorii bezpieczeństwa
lotów wyodrębnia takie obszary optymalizacji bezpieczeństwa, jak: bezpieczny operator
(safe operator), bezpieczny system (safe system) i bezpieczny klimat (safe climate)30.
Głównym ogniwem w systemie bezpieczeństwa jest personel latający oraz jego poziom
wyszkolenia i treningu. Singelton wyróżnia dwa główne sposoby realizacji profilaktyki,
które mogą wspomóc proces utrzymania bezpieczeństwa. Pierwszym z nich jest
minimalizacja prawdopodobieństwa powstania błędu przez odpowiedni dobór ludzi,
dostarczenie aktualnej i pełnej informacji oraz unikanie presji czasowej. Drugi sposób
obejmuje maksymalizację prawdopodobieństwa korekty błędów poprzez odpowiedni
trening, zwiększenie wykrywalności błędów, wykorzystywanie specjalnego
oprzyrządowania oraz urządzeń monitorujących pracę podzespołów31.
Charles O. Miller w opracowanym modelu 4M do przyczyn zdarzeń,
a w szczególności wypadków lotniczych, zaliczył: człowieka (M-MAN), statek powietrzny
(M-MACHINE), zadanie/zarządzanie (M-MISSION/MANAGEMENT) i środowisko
(M-MEDIA)32. W tym modelu w dwóch obszarach występuje czynnik ludzki. M-MAN
to zarówno członkowie załogi lotniczej, personel służby inżynieryjno-lotniczej,
jak i personel zabezpieczający i ubezpieczający loty33. Ważny jest zatem nie tylko sposób
wykonania zadania, ale cała procedura przygotowania i eksploatacji statku powietrznego
przed lotem. Czynnik ludzki występuje również w obszarze zarządzanie
(M-MANAGEMENT), które rozumiane jest jako kierowanie organizacją lotniczą ze
szczególnym uwzględnieniem przestrzegania procedur i regulaminów oraz sprawowania
nadzoru nad realizacją przygotowania i wykonania zadań. W obu tych obszarach
warunkiem skutecznej profilaktyki jest adekwatny wybór i przeszkolenie załóg oraz osób
kreujących środowisko służby.
Powyższy model został uzupełniony o kolejny czynnik i powstał model 5M
obejmujący następujący dodatkowo obszar zadanie (M-MISSION). Wyodrębnienie tego
czynnika wymagało dostosowanie doboru personelu realizującego zadania lotnicze do
postawionych zadań.
Kolejnym z reprezentantów podejścia systemowego bezpieczeństwa lotów jest
Elwyn Edwards, który stworzył tzw. model SHEL34. W procesie analizy zdarzeń
lotniczych wyróżnił on następujące obszary: obejmujący niematerialne elementy systemu –
S (software), statek powietrzny – H (hardware), środowisko – E (environment) i czynnik
ludzki – L (liveware)35. Model ten interpretuje błędy działania pilota w kontekście
interakcji pomiędzy poszczególnymi komponentami systemu36.
Czynnik ludzki w modelu SHEL rozumiany jest jako operator i jego cechy
osobowe, stan zdrowia, stan psychofizyczny. Analizowane są predyspozycje
osobowościowe, emocjonalne, społeczne personelu latającego. Istotne jest jego
funkcjonowanie poznawcze obejmujące pamięć, uwagę, szybkość reakcji, a także szeroko
30 W.T. Singleton, Safety and risk. The study of real skills, Baltimore 1979, za: E. Klich, Bezpieczeństwo….
s. 33-34. 31 J. Karpowicz, E. Klich, Zarządzanie bezpieczeństwem w lotnictwie, wyd. cyt, s. 51. 32 E. Klich, Bezpieczeństwo lotów, wyd. cyt., s. 35. 33 W prezentowanej wcześniej teorii Singletona główny nacisk skierowany był na personel latający, a rolę
pozostałego personelu minimalizowano. 34 Podręcznik zarządzania bezpieczeństwem, wyd. cyt., s. 2-13. 35 E. Edwards, Man i machine: Systems for safety, British Airline Pilots Associations, London 1972, za:
E. Klich, Bezpieczeństwo. wyd. cyt., s. 45. 36 E. Klich, Bezpieczeństwo lotów – wypadki, przyczyny, profilaktyka, wyd. cyt., s. 11.
Profilaktyka bezpieczeństwa lotów
15
rozumiane umiejętności psychomotoryczne. Ważnym elementem jest także przetwarzanie
informacji przez system poznawczy, organizacja i funkcjonowanie umysłu. Uwzględnione
jest przebywanie personelu latającego w środowisku szczególnym, ale także wzajemne
relacje między operatorem a przełożonymi i sposób sprawowania nadzoru.
Z wymienionych elementów zarówno czynnik ludzki (liveware), jak i niematerialne
elementy systemu (software) uwzględniają odpowiedzialność człowieka za zaistnienie
zdarzenia. Pierwszy z nich odnosi się bezpośrednio do załogi statku powietrznego, a drugi
pośrednio ujmuje wyniki pracy człowieka przejawiające się w obowiązujących przepisach
i stosowanych procedurach37. Profilaktyka w takich przypadkach ukierunkowana powinna
być na dobór i wyszkolenie załogi oraz wiedzę i znajomość specyfiki wykonywanych
zadań lotniczych przez osoby decydujące o wdrażaniu nowych instrukcji czy też
opracowywaniu procedur mających znaczenie dla bezpiecznego wykonywania zadań
lotniczych. Co ciekawe w modelu SHEL obszar środowisko (environment) definiowany
jako obiektywne otoczenie, w którym znajduje się statek powietrzny i jego załoga
uwzględnia również atmosferę pracy.
O kolejny element związany z czynnikiem ludzkim – odpowiedzialność osób
niebędących w składzie załogi model Edwardsa uzupełnił Frank H. Hawkins38 . Model
SHELL ujmuje współdziałanie czynnika ludzkiego ze środowiskiem lotniczym, a analizie
poddawana jest interakcja poszczególnych elementów w układzie: człowiek – statek
powietrzny, sprzęt, wyposażenie (liveware – hardware), człowiek – procedury,
oprogramowanie, szkolenie (liveware – software), człowiek – czynnik ludzki, organizacja
(liveware – liveware) i człowiek – środowisko (liveware – enviroment).
Wpływ czynnika ludzkiego na bezpieczeństwo lotów jest w modelu SHELL
analizowany pod kątem takich aspektów, jak: warunki fizyczne, fizjologiczne,
psychologiczne oraz poziom znajomości sprzętu, procedur, wiedzy ogólnej, a także
nabytych umiejętności. Na jakość wykonywanych zadań wpływa również obciążenie
zadaniowe. Według Hawkinsa potencjalnych zagrożeń należy doszukiwać się
w niewłaściwie funkcjonujących układach: człowiek–statek powietrzny,
człowiek–procedury i szkolenie, człowiek–człowiek oraz człowiek–środowisko39. Podczas
projektowania działań konieczne stało się uwzględnianie wzajemnych relacji
w poszczególnych układach. W powyższym modelu teoretycznym istotny jest taki dobór
działań, by nie zaburzyć układów i nie doprowadzić do ich destabilizacji.
Na podstawie powyżej przytoczonych koncepcji bezpieczeństwa lotów można
stwierdzić, że szeroko pojmowany czynnik ludzki, choć w różnych wymiarach, obecny jest
praktycznie we wszystkich koncepcjach bezpieczeństwa lotów.
REZULTATY PROFILAKTYKI ZDARZEŃ LOTNICZYCH
Rezultaty profilaktyki zdarzeń lotniczych w jednostkach Sił Powietrznych RP
określane są w głównej mierze przez jej skuteczność. Termin skuteczność, w profilaktyce
oznacza realne uzyskanie pomyślnego pożądanego wyniku, jakim jest wymierne
ograniczenie liczby zaistniałych zdarzeń lotniczych40. Skuteczność profilaktyki zdarzeń
lotniczych można określić po sprawdzeniu powtarzalności zdarzeń tego samego typu
37 Tamże, s. 2-14. 38 F.H. Hawkins, Human factors in flight. Gower Technical Publications. Ashgate, za: E. Klich:
Bezpieczeństwo…, wyd. cyt., s. 45. 39 Tamże, s. 61-62. 40 M. Urbański, Bezpieczeństwo lotów. Ocena skuteczności profilaktyki wypadków lotniczych w lotnictwie
wojskowym, Przegląd Wojsk Lotniczych i Obrony Powietrznej nr 2, Poznań 1999, s. 48.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
16
w podobnych okolicznościach. Najbardziej istotne jest minimalizowanie
prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia lotniczego, jako niosącego ze sobą największe
zagrożenie dla bezpieczeństwa personelu. Złożoność przyczyn zdarzeń oraz wypadków
lotniczych i uwarunkowań, które powinny być spełnione w celu utrzymania
bezpieczeństwa lotów powoduje, że osiągnięcie pełnej skuteczności w działalności
profilaktycznej jest niemożliwe, że wyeliminowanie wszystkich zagrożeń praktycznie jest
nieosiągalne.
Urbański podkreśla, że najważniejszą miarą skuteczności profilaktyki w dziedzinie
bezpieczeństwa lotów, jest stopień wyeliminowania następnych zdarzeń zaistniałych z tych
samych przyczyn. Mała skuteczność profilaktyki wynika jednak głównie z niecelnego
ukierunkowania działań w rzeczywiste przyczyny zdarzeń lotniczych a w szczególności
wypadków, które nigdy nie są skutkiem działania tylko jednej przyczyny, a powstają
z nałożenia się kilku czynników41.
Nie ma jednoznacznego sposobu określenia prawdopodobieństwa zaistnienia
zdarzenia lotniczego, tzn. uwzględnienia wszystkich możliwych czynników
destrukcyjnych i przyczyn wypadków. Istotne jest jednak utrzymywanie bezpieczeństwa
lotów na poziomie uznanym za możliwy do uzyskania. Głównym warunkiem niezbędnym
do skutecznego projektowania profilaktyki na wszystkich szczeblach dowodzenia
i zarządzania systemem lotniczym jest ocena rzeczywistych przyczyn i okoliczności
zdarzeń lotniczych, która jest cennym źródłem informacji. Najważniejszym celem badania
zdarzeń lotniczych jest określenie ich prawdziwych przyczyn, bowiem profilaktyka będzie
skuteczna tylko wtedy, gdy skierowana będzie przeciwko rzeczywistym przyczynom
zdarzeń. Mała skuteczność profilaktyki, oceniana na podstawie liczby występowania
i powtarzalności zdarzeń lotniczych, wynika głównie z niecelnego jej wymierzenia
w rzeczywiste przyczyny. Działania muszą być skierowane na wszystkie potencjalne
zagrożenia, bez względu na ich źródło. Każde zdarzenie lotnicze, chociaż jest zjawiskiem
losowym, ma swoją własną i bezpośrednią przyczynę, jednak samo znalezienie i określenie
przyczyny nie wpływa na jej wyeliminowanie w przyszłości.
Wszelkie działania mające na celu utrzymanie bezpieczeństwa lotów oraz poprawę
skuteczności profilaktyki są istotne dla prawidłowego prowadzenia szkolenia lotniczego,
jednak należy pamiętać, że nie istnieje jeden uniwersalny program lub strategia
profilaktyczna. Należy aktywnie poszukiwać nowych metod i programów zapobiegania
zdarzeniom lotniczym w jednostkach Sił Powietrznych RP, angażując wielu specjalistów
oraz tworząc efektywny system zbierania i opracowywania informacji o rzeczywistych
zagrożeniach bezpieczeństwa lotów. Profilaktyka powinna być stosowana ciągle,
bo działania prowadzone jedynie sporadycznie obniżają efektywność jej stosowania i nie
dają możliwości właściwego zwrócenia uwagi na rzeczywiste zagrożenie. Zadania
wynikające z obowiązków służbowych realizowane dla potrzeb poprawy bezpieczeństwa
lotów i profilaktyki powinny być wypełniane z pełną świadomością konsekwencji.
Ważnym elementem konstruowania skutecznej profilaktyki zdarzeń lotniczych jest
dokonywanie szczegółowej analizy zdarzeń lotniczych w zakresie przyczyn ich
powstawania. Dotyczyć by to miało również opracowana indywidualnej ścieżki
postępowania wobec personelu oraz konkretnego typu statku powietrznego, prowadzenia
zestawień dotyczących powtarzalności zdarzeń lotniczych z udziałem danego człowieka
czy też statku powietrznego oraz analizowanie przyczyn ich zaistnienia ze względu na
etiologię. Ma to za zadanie unikania wprowadzania zbędnych nieefektywnych zaleceń oraz
powielania nieskutecznych działań profilaktycznych.
41 M. Urbański, Bezpieczeństwo lotów. Ocena skuteczności profilaktyki wypadków lotniczych w lotnictwie
wojskowym, wyd. cyt., s. 49-50.
Profilaktyka bezpieczeństwa lotów
17
Pomimo podejmowanych starań, błędy, pomyłki oraz niebezpieczeństwa
zewnętrzne pojawiają się i będą pojawiać w lotnictwie. Podejmowane wysiłki
przeciwdziałania zagrożeniom, co prawda zwiększają świadomość personelu
zaangażowanego w działania podnoszące bezpieczeństwo lotów, jednak nie gwarantują
całkowitego wykluczenia zagrożeń czy błędów w zachowaniu zarówno personelu
latającego jak i zabezpieczającego loty.
PODSUMOWANIE
Pojęcie bezpieczeństwa lotów oraz czynników za nie odpowiedzialnych
ewaluowało podczas wielu lat eksploatacji statków powietrznych. Bezpieczeństwo
w lotnictwie jest pojęciem względnym, a samo ryzyko obniżenia poziomu bezpieczeństwa
wynikające ze skutków zagrożeń w rzeczywistości operacyjnej musi być dopuszczalne
w bezpiecznym z natury systemie42. W praktyce bezpieczeństwo lotów rozumiane jest
zatem jako stosowanie odpowiednich systemów chroniących zdrowie i życie ludzi
będących na pokładzie samolotu oraz podejmowanie wszelkich działań zapobiegających
powstawaniu sytuacji awaryjnych, a także minimalizowanie skutków wystąpienia takich
sytuacji43.
Przez wiele lat ewoluowały koncepcje bezpieczeństwa lotów a wraz z nimi
czynniki oraz obszary, które wyodrębniono jako potencjalne zagrożenie bezpiecznej
realizacji misji lotniczych. Obecnie warto zwrócić uwagę na powtarzający się
we wszystkich koncepcjach, jako główne zagrożenie, czynnik ludzki. To właśnie na niego
należy ukierunkować profilaktykę bezpieczeństwa lotów. Bo jeżeli czynniki techniczne
wynikające z normalnej eksploatacji są często poza kontrolą osób odpowiedzialnych
za bezpieczną realizację misji lotniczych to niewłaściwy dobór personelu, złe szkolenie
czy błędy wynikające ze stosowania niewłaściwych rozwiązań organizacyjnych czy też
obsługowych świadczą o niedoskonałości wdrażanych rozwiązań.
Wysiłki mające na celu przeciwdziałanie zagrożeniom, co prawda zwiększają
świadomość personelu zaangażowanego w działania podnoszące bezpieczeństwo lotów,
jednak nie gwarantują całkowitego wykluczenia zagrożeń czy błędów w zachowaniu
zarówno personelu latającego, jak i zabezpieczającego loty. Co najważniejsze o właściwej
profilaktyce świadczyć będzie nic innego jak liczba zdarzeń lotniczych jakie będą miały
miejsce przyszłości.
BIBLIOGRAFIA
[1] Auerbach W., Leksykon wiedzy wojskowej, ISBN 83-11-06229-3, Warszawa 1979.
[2] Borgoń J. i in., Symulacyjne metody badania bezpieczeństwa lotów, Wydawnictwo
Naukowe AKSON, ISBN 8387545066, Warszawa 1998.
[3] Instrukcja Bezpieczeństwa Lotów Lotnictwa Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej,
Inspektorat MON ds. Bezpieczeństwa Lotów, sygn. Szt. Gen. 1681/2015, Poznań
2015.
42 Dziennik Urzędowy Urzędu Lotnictwa Cywilnego nr 15, s. 1560; Załącznik do wytycznych nr 10 Prezesa
Urzędu Lotnictwa Cywilnego z dnia 22 września 2011 r., Podręcznik zarządzania bezpieczeństwem, wyd.
cyt., s. 2-2. 43 E. Klich, Bezpieczeństwo lotów – wypadki, przyczyny, profilaktyka, wyd. Wisła, Puławy 1998, s. 10.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
18
[4] Karpowicz J., Klich E., Bezpieczeństwo lotów i ochrona lotnictwa przed aktami
bezprawnej ingerencji, AON Warszawa 2004.
[5] Karpowicz J., Klich E., Zarządzanie bezpieczeństwem w lotnictwie, wyd. II
poprawione, WSOSP, Dęblin 2011.
[6] Klich E., Bezpieczeństwo lotów – wypadki, przyczyny, profilaktyka, ISBN
83-910495-0-7, wyd. Wisła, Puławy 1998.
[7] Klich E., Bezpieczeństwo lotów – wybrane zagadnienia, wyd. AON, Warszawa
1999.
[8] Klich E., Bezpieczeństwo lotów, ISBN 978-83-7789-024-0, Instytut Technologii
i Eksploatacji – PIB, Radom 2011.
[9] Konieczka R., Żurek P.: Dominujący wpływ czynnika ludzkiego na bezpieczeństwo
wykonywania lotów. Biuletyn Centralnego Ośrodka Szkolenia Straży Graniczne”
2010 nr 1.
[10] Lewitowicz J., Profilaktyka powypadkowa w lotnictwie, jako proces, Przegląd
Wojsk Lotniczych i Obrony Powietrznej, ISSN 0867-2075, luty 1999.
[11] Lewitowicz J., Nauka o profilaktyce w kształceniu pilotów i inżynierów eksploatacji
statków powietrznych, JoAI, 1/2007 (2).
[12] Podręcznik zarządzania bezpieczeństwem, wyd. 2, Doc 9859 AN 474, Urząd
Lotnictwa Cywilnego, 2009.
[13] Tokarz O., Profilaktyka zdarzeń lotniczych w jednostkach eksploatujących samoloty
F-16, rozprawa doktorska, AON 2015.
[14] Urbański M., Bezpieczeństwo lotów. Ocena skuteczności profilaktyki wypadków
lotniczych w lotnictwie wojskowym, Przegląd Wojsk Lotniczych i Obrony
Powietrznej nr 2, ISSN 0867-2075, Poznań 1999.
[15] Urbański M., Ogólne zasady wykonywania analiz stanu bezpieczeństwa lotów,
Przegląd Wojsk Lotniczych i Obrony Powietrznej.
[16] Zięba R., Pojęcie i istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych,
Sprawy międzynarodowe, 1989, nr 10.
SAFE FLIGHT PREVENTION
ABSTRACT
The operation of on aircraft and its safe are determined for aircraft fleet the flight safety. In this article is discussed the definition of the concept of flight safety and the factors necessary for its maintenance. Also there are presentation potential threats technical factors and widely understood human factor specially in the system concept of flight safety. In addition, I presented theoretical and normative assumptions concerning the prevention of flight safety in Polish Armed Forces and its importance for the tasks of air. The flight safety can be condition diagnosed and prognosis. As the results of these activities the prevention treatments can be considered. The last part of this article try to defined effectiveness of prevention of flight safety.
Rozwój zdolności operacyjnych poprzez nowe technologie
19
mjr Jaros ław MISIURA
Inspekto ra t Implemen tac j i Innowacyjn ych
Technologi i Obronn ych
ROZWÓJ ZDOLNOŚCI OPERACYJNYCH
POPRZEZ NOWE TECHNOLOGIE
STRESZCZENIE
Celem artykułu jest podkreślenie jak istotną rolę w rozwoju zdolności operacyjnych ma rozwój techniki poprzez implementację nowoczesnych, innowacyjnych technologii do sprzętu Wojskowego (SpW). W referacie zaprezentowano także strukturę i główne zadania Inspektoratu Implementacji Innowacyjnych Technologii Obronnych (I3TO) oraz miejsce tej instytucji w systemie pozyskiwania sprzętu wojskowego. Przedstawiono także bieżący dorobek I3TO w postaci zidentyfikowanych technologii1 mających kluczowe znaczenie dla rozwijania zdolności operacyjnych.
Słowa kluczowe:
technologia, innowacja, zdolności operacyjne
WSTĘP
Jednym z narzędzi gwarantujących realizację polityki bezpieczeństwa i obrony
państwa są Siły Zbrojne RP. O możliwościach wykonania postawionych im zadań
decydują ich zdolności operacyjne2. Natomiast kondycja i siła tego militarnego elementu
obronności zależą m.in. od walorów bojowych stosowanych środków walki. Wojsko
oczekuje produktów najwyższej jakości, zaspokajających potrzeby operacyjne
i gwarantujących osiągnięcie przewagi technicznej nad potencjalnym przeciwnikiem3.
Aktywne i skuteczne włączenie się polskiego przemysłu obronnego w zapewnienie
rozwoju zdolności operacyjnych Sił Zbrojnych RP wymaga jego ukierunkowania na
rozwój. Aby tego dokonać niezbędna jest poprawna komunikacja i współpraca pomiędzy
szeroko rozumianą nauką, krajowym przemysłem obronnym a Siłami Zbrojnymi RP.
Platformą umożliwiającą transfer wiedzy dotyczącej potrzeb sił zbrojnych, aktualnych
kierunków badań oraz możliwości krajowego przemysłu obronnego jest Inspektorat
Implementacji Innowacyjnych Technologii Obronnych (I3TO).
ZADANIA I STRUKTURA ORGANIZACYJNA INSPEKTORATU
INNOWACYJNYCH TECHNOLOGII OBRONNYCH (I3TO)
Inspektorat powstał 1-go września 2013 roku na mocy Decyzji Nr 213/MON
Ministra Obrony Narodowej z dnia 24 lipca 2013 r. w sprawie powołania Pełnomocnika
Ministra Obrony Narodowej do Spraw Utworzenia Inspektoratu Implementacji
1 Stan na listopad 2016. 2 Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2014. 3 R. Łukawski, Rozwój sił zbrojnych a polski przemysł obronny, Przegląd sił zbrojnych nr 4/2015, s. 56.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
20
Innowacyjnych Technologii Obronnych oraz utworzenia Inspektoratu Implementacji
Innowacyjnych Technologii Obronnych.
I3TO jest jednostką organizacyjną właściwą do identyfikowania, analizowania oraz
monitorowania rozwoju innowacyjnych technologii w celu ich implementacji do systemów
uzbrojenia i sprzętu wojskowego (SpW). Ponadto Inspektorat inicjuje, oraz nadzoruje
wybrane projekty badawcze i rozwojowe, ukierunkowane na wdrożenie do SpW nowych
rozwiązań wynikających z postępu technologicznego, w celu podniesienia poziomu
zdolności operacyjnych Sił Zbrojnych RP4.
I3TO jest jednostką organizacyjną podległą Ministrowi Obrony Narodowej,
bezpośrednio podporządkowaną Sekretarzowi Stanu w MON5. Podstawowymi
dokumentami określającymi zadania, podległość i strukturę organizacyjną Inspektoratu jest
etat i Szczegółowy zakres działania Inspektoratu.
Główne zadania I3TO zostały podzielone pomiędzy trzy oddziały merytoryczne, to
jest Oddział Identyfikacji i Analiz, Oddział Rozwoju i Implementacji oraz Oddział
Współpracy z podmiotami Naukowymi i przemysłem. Sprawami bieżącymi zajmuje się
oddział organizacyjno – personalny.
Struktura organizacyjna I3TO
Rys. 1. Struktura organizacyjna I3TO źródło: opracowanie własne
ODDZIAŁ IDENTYFIKACJI I ANALIZ
Oddział Identyfikacji i Analiz jest komórką wewnętrzną I3TO właściwą w zakresie
identyfikacji innowacyjnych technologii obronnych, prowadzenia analiz, gromadzenia
informacji oraz ich udostępniania w zakresie tendencji i rozwoju innowacyjnych rozwiązań
w obszarze technologii obronnych, w kontekście zaspokajania długookresowych potrzeb
obronnych wynikających z priorytetowych kierunków rozwoju SZ RP.
4 Decyzja Nr 49/SS Sekretarza Stanu w Ministerstwie Obrony Narodowej z dnia 22 maja 2014 r.
w sprawie nadania szczegółowego zakresu działania Inspektoratowi Implementacji Innowacyjnych Technologii
Obronnych.
5 Decyzja Nr 123/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 9 kwietnia 2014 r. w sprawie wykazu jednostek
organizacyjnych podległych Ministrowi Obrony Narodowej lub przez niego nadzorowanych wraz z ich
bezpośrednim podporządkowaniem.
Rozwój zdolności operacyjnych poprzez nowe technologie
21
ODDZIAŁ ROZWOJU I IMPLEMENTACJI
Oddział Rozwoju i Implementacji jest komórką organizacyjną 3TO przeznaczoną
do inicjowania badań i sprawowania nadzoru nad prowadzonymi projektami
oraz rozwojem wdrażanych innowacyjnych technologii obronnych. Ponadto, odpowiada
za prowadzenie działalności związanej z ochroną patentową wynalazków, wzorów
użytkowych i wzorów przemysłowych pozyskanych w wyniku realizacji projektów
badawczych innowacyjnych technologii obronnych będących w obszarze zainteresowania
Inspektoratu.
ODDZIAŁ WSPÓŁPRACY Z PODMIOTAMI NAUKOWYMI I PRZEMYSŁEM
Oddział Współpracy z Podmiotami Naukowymi i Przemysłem jest komórką
wewnętrzną Inspektoratu właściwą w zakresie inicjowania i utrzymywania współpracy
z krajowymi i zagranicznymi podmiotami przemysłu obronnego oraz uczelniami
wyższymi i instytucjami naukowo-badawczymi, w celu pozyskania innowacyjnych
technologii obronnych, niezbędnych dla rozwoju SZ RP.
TECHNOLOGIE ZWIĘKSZAJĄCE ZDOLNOŚCI OPERACYJNE
ZIDENTYFIKOWANE PRZEZ I3TO
Zadania Inspektoratu, określone w Szczegółowym zakresie działania, muszą być
realizowane w bezpośredniej współpracy z innymi uczestnikami systemu pozyskiwania
sprzętu wojskowego (Inspektorat Uzbrojenia, organizatorzy systemów funkcjonalnych,
gestorzy). Pozyskiwane przez Inspektorat dane o nowoczesnych technologiach
i możliwościach ich zastosowania stanowią wartość dodaną fazy identyfikacyjnej
i analityczno-koncepcyjnej procesu wprowadzania do wojsk nowego SpW. Inspektorat jest
tą instytucją, która może odpowiedzieć na pytania: jakie technologie i gdzie mogą znaleźć
zastosowanie oraz kiedy będą dostępne do wdrożenia. Odpowiedzi nie są łatwe
i wymagają głębokiej analizy oraz opinii ekspertów. Potrzebna jest także współpraca
wszystkich komórek i jednostek organizacyjnych resortu obrony narodowej w tej sferze.6
W dotychczasowej działalności zostały zidentyfikowane kluczowe technologie
które po ich implementacji do SpW znacząco zwiększą zdolności operacyjne:
ogniwa fotowoltaiczne zbudowane z perowskitu;
kompozyty grafenowe;
odbiornik Galileo-GPS;
silnik turbinowy z detonacyjną komorą spalania;
łączność troposferyczna;
druk 3D;
maskowanie mobilne;
system dozorowania przestrzeni kosmicznej;
energia skierowana;
technologie terahercowe;
system poddźwiękowych manewrujących celów powietrznych;
6 M. Malawski, W. Ziółkowski, Inspektorat Innowacji, Przegląd sił zbrojnych nr 2/2015 s. 55.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
22
platforma symulacyjna w szkoleniu wojsk.
OGNIWA FOTOWOLTAICZNE ZBUDOWANE Z PEROWSKITU
Rys. 2. Ogniwo wykonane z perowskitu źródło: http://sauletech.com/pl/aktualności/drukowany-perowskit.html (dostęp 10.01.2017)
Perowskity to materiały o specyficznym ułożeniu siatki krystalicznej.
Ich właściwości nie determinuje skład, lecz struktura ułożenia atomów. Takie połączenie
daje unikalne właściwości: bardzo dobre pochłanianie światła, przynajmniej trzykrotne
zmniejszenie zużycia materiału niezbędnego do wyprodukowania ogniwa; możliwość
wytwarzania w procesie mokrej chemii i najważniejsze - wydajność energetyczna lepsza
niż krystalicznego krzemu.
Technologię perowskitów dzieli przepaść od klasycznych głównie krzemowych
ogniw fotowoltaicznych. Dzięki unikalnym właściwościom perowskitów będzie można,
jest to idealny przykład nieinwazyjnej implementacji tej technologii, zespolić ogniwa
z szybami w celu pozyskiwania energii. Okna zmienią się w panele fotowoltaiczne,
niewiele tracąc na przezroczystości. Można będzie również pokrywać ogniwami
perowskitowymi dachówki, przez co cały dach stanie się panelem fotowoltaicznym.
Najbardziej obiecujące wyniki w pracy nad perowskitami uzyskuje polska firma
Saule Technologies.
KOMPOZYTY GRAFENOWE
Rys. 3. Przykładowe zastosowanie grafenu źródło: http://mlodytechnik.pl/news/23638-grafen-na-kamizelki-kuloodporne (10.01.2017)
Rozwój zdolności operacyjnych poprzez nowe technologie
23
O grafenie już chyba każdy kto się choć trochę interesuje techniką już słyszał.
Dla przypomnienia grafen to dwuwymiarowa (płaska) struktura złożona z atomów węgla,
charakteryzująca się:
Możliwe przykłady zastosowania kompozytów grafenowych:
elastyczne materiały maskujące;
kompozyty kamuflażu w podczerwieni;
grafenowy generator prądu z wody morskiej;
pokrycia odporne na wilgoć i zabrudzenia;
osłony przed działaniem broni mikrofalowych i laserowych;
ekrany dotykowe;
kompozyty samonaprawiające się;
silniki rakietowe narażone na erozję gazowo – termiczną;
materiały kompozytowe jako wkłady balistyczne;
pancerze o wysokiej wytrzymałości o niskiej wadze;
ODBIORNIK NAWIGACYJNY GALILEO-GPS
Rys. 4. Odbiornik nawigacyjny Galileo GPS źródło: materiały własne I3TO
„Polski, scalony odbiornik dwusystemowy Galileo-GPS odporny na zakłócanie
i zwodzenie” to przełomowe rozwiązanie oparte na polskiej myśli technicznej
i przewidziane do pozyskania urządzenia nawigacyjnego, wykorzystującego sygnały
pochodzące z nowopowstającego, europejskiego systemu Galileo (pomocniczo z GPS)
oraz z różnych innych (np. chińskiego, japońskiego czy nawet rosyjskiego). Będzie
to polski, niezależny odbiornika nawigacji, który będzie odporny na negatywne
oddziaływanie poprzez zakłócanie i mylenie sygnałów. Realizacja tego projektu pozwoli
na pozyskanie rodzimego układu scalonego dedykowanego do specjalistycznych urządzeń,
produkcję kompletnych odbiorników w kraju, co mogłoby uniezależnić Siły Zbrojne RP
od dostaw tego typu sprzętu z zagranicy.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
24
SILNIK TURBINOWY Z DETONACYJNĄ KOMORĄ SPALANIA
Instytut Lotnictwa w ramach projektu POIG finansowanego z funduszy UE
i Ministerstwa Rozwoju Regionalnego opracował projekt i wykonał badania silnika
turbinowego z detonacyjną komorą spalania. Silnik wykorzystujący zamiast zwykłego
zjawiska spalania – podstawy działania wszystkich silników spalinowych – zjawisko
wirującej detonacji. Jako paliwo może być stosowana mieszanina gazowa lub ciekła.
Rys. 5. Silnik turbinowy z detonacyjną komorą spalania
źródło: materiały własne I3TO
Umożliwia to uzyskanie wyższej sprawności, większej niezawodności (dzięki
uproszczeniu konstrukcji), obniżenie emisji spalin i zmniejszenie zużycia paliwa.
Kontrolowana detonacja w mieszaninie paliwowej ma większy potencjał do generowania
pracy mechanicznej niż spalanie, a więc jest bardziej efektywna jako źródło napędu.
Wirująca fala detonacyjna dzięki dużej prędkości – rzędu 103 m/s – generuje duże siły
odśrodkowe, które powodują odrzut spalin na zewnątrz kanału, w którym następuje
zjawisko, i zasysanie świeżej mieszaniny do komory spalania, a tym samym ponowne jej
napełnienie przed kolejnym przybyciem fali detonacyjnej.
ŁĄCZNOŚĆ TROPOSFERYCZNA
Rys. 6. Zestaw do łączności troposferycznej źródło: materiały własne I3TO
Rozwój zdolności operacyjnych poprzez nowe technologie
25
Idea projektu zakłada wykorzystanie zjawiska rozproszenia sygnału nadawanego
w troposferze do komunikacji pomiędzy dwoma punktami na powierzchni ziemi.
Wykorzystanie systemu troposferycznego do łączności dalekosiężnej BSP może zwiększyć
zasięg: dla modeli małogabarytowych: z 10-20 km do 60-70 km; średnich: z 20-35 km do
120-130 km; dużych: z 35-40 km do 150-170 km.
Przewagą wykorzystania stacji łączności troposferycznej w stosunku do
standardowych systemów łączności naziemnej są:
wykorzystanie wzmacniacza mocy (około 1 kW CW) zdolnego pokryć trasę do
150 km z wymaganą jakością nadawania sygnału, EVM <3% dla przepływności do
20 MB/s gwarantującego odbiór przez BSP komend;
wykorzystanie korelacji sygnału odbieranego przez stację naziemną z dwóch anten
nieskorelowanych czego rezultatem jest poprawa jakości kanału i wzrost sygnału
do szumu o 6 dB, co daje dwukrotne zwiększenie zasięgu z faktu wykorzystania
korelacji w kanale odbiorczym;
wykorzystanie anten o bardzo dużym zysku (41 dB) w stosunku do standardowych
zastosowań. Obecnie stosowane anteny posiadają zysk na poziomie 28-30 dB.
wykorzystanie adaptacyjnego układu ustawienia anten w azymucie i elewacji
wpływa na zniwelowanie kąta rozproszenia sygnału troposferycznego.
DRUK 3D
Idea druku 3D jest powszechnie znana: natapianie kolejnych warstw filamentu
np. PLA (poplilakryd) ABS (kopolimer akrylonitrylo-butadieno-styrenowy) i inne,
laserowe spiekanie mikroproszków (np. aluminium, tytan).
Rys. 7. Wydruk 3D – korpus silnika wykonany w technologii 3D POLYJET VERO źródło: http://www.e-drukowanie3d.pl/drukowanie-3d/drukowanie3d_polyjet (dostęp 10.01.2017)
Sprzęt do realizacji druku 3D jest łatwo dostępny (wielu producentów).
Technologia aktualnie powszechnie wykorzystywana w prototypowaniu przez biura
inżyniersko konstruktorskie firm praktycznie dowolnej branży na rynku.
Innowacyjność zidentyfikowanej technologii to zastosowanie nie
wykorzystywanego dotychczas rozwiązania w SZ RP. Drukarka 3D daje możliwość
wydrukowania części zamiennych bez konieczności oczekiwania na dostawę części co
w znaczny sposób obniża koszty logistyki oraz czasochłonność.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
26
MASKOWANIE MOBILNE
Rys. 8. Widok w podczerwieni zamaskowanego i nie zamaskowanego KTO Rosomak źródło: przegląd sił zbrojnych nr 3/2015
Zestaw kamuflażu mobilnego zbudowany jest z paneli przeznaczonych do
szybkiego montażu i demontażu, umożliwia maskowanie multispektralne (w świetle
widzialnym, termalne, radarowe) oraz umożliwia pełną mobilność sprzętu. Panele
wchodzące w skład zestawu do kamuflażu mobilnego posiadają konfigurację modułową,
są montowane na zasadzie „rzepów”, posiadają dużą odporność na zniszczenie oraz bardzo
niskie właściwości higroskopijne. Kamuflaż mobilny zapewnia wielozakresową ochronę
VIS, NIR, TIR, RADAR7.
DOZOROWANIE PRZESTRZENI KOSMICZNEJ
Pozyskanie zdolności do obserwacji oraz śledzenia obiektów kosmicznych
(OŚOK), w tym zwłaszcza sztucznych satelitów Ziemi (SSZ) są szczególnie istotne dla
obronności i bezpieczeństwa państwa. OŚOK zyskuje coraz większe zainteresowanie Sił
Zbrojnych RP (SZ RP),
Budowa zautomatyzowanego systemu optycznej obserwacji i śledzenia obiektów
w przestrzeni kosmicznej (SST PL) odpowiada na wyżej wskazane potrzeby SZ i zapewni
Polsce niezależny dostęp do szczegółowych danych, które w chwili obecnej nie są
możliwe do pozyskania w żaden sposób (komercyjnie bądź na zasadzie odpowiednich
umów). System SST PL uzupełniając w sposób wyczerpujący dane z innych źródeł
umożliwi budowanie pełni świadomości sytuacyjnej w OŚOK.
System SST PL będzie stanowić także źródło informacji umożliwiających
przedstawienie przez Polskę pełniejszych stanowisk w ramach podejmowania decyzji
na poziomie międzynarodowym – UE, NATO i ONZ a ponadto może też stanowić wkład,
7 VIS – specjalny wzór kamuflażu doskonale komponuje się z naturalnym otoczeniem i zapewnia skuteczną
ochronę przed optycznymi systemami rozpoznawczymi oraz uzbrojonym i nieuzbrojonym okiem.
NIR – właściwości reemisyjne skutecznie naśladują otoczenie naturalne dając ochronę przed urządzeniami
noktowizyjnymi.
TIR – redukcja promieniowania termalnego do 85%.
RADAR – dwukierunkowe tłumienie radarowe do poziomu 20 dB.
Rozwój zdolności operacyjnych poprzez nowe technologie
27
który umożliwi Polsce przystąpienie do europejskiego konsorcjum SST tworzonego
z inicjatywy oraz ze wsparciem finansowym Komisji Europejskiej.
ENERGIA SKIEROWANA
Końcem 2014 roku w NCBiR zawarto umowę na realizację projektu badawczego
z zakresu energii skierowanej, w ramach którego planowane jest pozyskanie Impulsowych
Dział Elektromagnetycznych. W ramach tego projektu opracowane zostaną urządzenia
do wytwarzania impulsów promieniowania elektromagnetycznego bardzo dużej mocy
do niszczenia urządzeń elektronicznych znajdujących się w bunkrach i budynkach,
do niszczenia elektroniki w urządzeniach telekomunikacyjnych oraz w urządzeniach
teleinformatycznych. Planowane jest opracowanie i zbudowanie urządzeń w postaci
3 rodzajów bomb (urządzeń) elektromagnetycznych. Opracowane urządzenia generujące
będą wytwarzać impulsy promieniowania elektromagnetycznego o mocy co najmniej
1 GW. Dodatkowo, opracowane zostaną specjalistyczne anteny do wypromieniowania
bardzo wysokich mocy.
Rys. 9. Działo elektromagnetyczne General Atomics źródło: http://www.altair.com.pl/news/view?news_id=8971 (dostęp 10.01.2017)
W warunkach wojennych broń elektromagnetyczna będzie mogła zostać użyta
podobnie jak broń konwencjonalna, prowadząc do paraliżu krytycznej infrastruktury
przeciwnika, wpływając bezpośrednio na jego osłabienie poprzez wyeliminowanie
z użycia krytycznych systemów zarządzania/komunikacji.
TECHNOLOGIE TERAHERCOWE
Technologie terahercowe wykorzystują promieniowanie z zakresu częstotliwości
100-600 GHz, które to promieniowanie umożliwia „widzenie” przedmiotów ukrytych na
ciele ludzkim pod ubraniem i jest ostatnim pasmem spektrum elektromagnetycznego,
niebędącym powszechnie wykorzystywanym w obronności.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
28
Rys. 10. Model obrazu uzyskany ze skanera terahercowego źródło: http://maxmania.pl/technologie/wystarczy-przebudowac (dostęp 10.01.2017)
Właściwość „widzenia przez ubranie” znajduje zastosowanie na punktach
kontrolnych (przejściach granicznych, wejściach do baz i instytucji), w urządzeniach do
skanowania ludzi w poszukiwaniu potencjalnie niebezpiecznych przedmiotów ukrytych
pod ubraniem. W przeciwieństwie do fal rentgenowskich, jest to pasmo bezpieczne dla
człowieka. Jest możliwe zdalne skanowanie bezdotykowe, bez wiedzy sprawdzanej osoby.
SYSTEM PODDŹWIĘKOWYCH MANEWRUJĄCYCH CELÓW POWIETRZNYCH
Rys. 11. Model celu powietrznego źródło: materiały własne
„System manewrujących celów powietrznych o poddźwiękowej prędkości lotu”
przewiduje opracowanie, wykonanie i przetestowanie zestawu bezzałogowych platform
powietrznych poruszających się z prędkością 250m/s, realizujących zadania imitatorów
celów powietrznych dla szkolenia jednostek przeciwlotniczych w zwalczaniu celów
Rozwój zdolności operacyjnych poprzez nowe technologie
29
powietrznych. Posiadanie takiego urządzenia umożliwi realizacje zadań szkoleniowych
w warunkach zbliżonych do rzeczywistych.
System umożliwi wykonywanie lotów przez kilka celów jednocześnie. Cele
starować będą z wykorzystaniem wyrzutni startowych z napędem pneumatycznym
(prędkość startu około 70m/s). Lot realizowany będzie automatycznie, zgodnie
z zaprogramowaną trasą lotu z możliwością bieżącej realizacji komend ze stanowiska
sterowania (zmiana wysokości i prędkości lotu, zmiana trasy, przerwanie lotu etc.).
WYKORZYSTANIE PLATFORM SYMULACYJNYCH W PROCESIE
SZKOLENIA WOJSK
W kręgu zainteresowań I3TO znajdują się również systemy wsparcia szkolenia.
Istnieje możliwość tworzenia rzeczywistych map terenu w wirtualnej rzeczywistości
odpowiadających realnym obszarom działania wojsk.
Wykorzystanie platform symulacyjnych pozwala na prowadzenie ćwiczeń
na szczeblu taktycznych za pośrednictwem interfejsu 2D (podkład mapowy).
Z wykorzystaniem zunifikowanych znaków graficznych ćwiczący stawiają jednostkom
podległym zadania np.: przemieszczanie lub prowadzenie ognia. Platformy tego typu
umożliwiają konfigurację narodowych doktryn działań poszczególnych rodzajów wojsk,
posiadają szeroką gamę gotowych modeli SpW.
Możliwe jest tworzenie własnych, specyficznych dla każdej jednostki modeli SpW,
umundurowania oraz tworzenie modeli budynków z dokładnym odtworzeniem rozkładu
pomieszczeń. Istnieje możliwość przygotowania specyficznych modeli zachowań obiektów
symulacyjnych – osób, grup operacyjnych i jednostek wojskowych.
PODSUMOWANIE
Większość krajów, które systemowo podchodzą do budowania swoich zdolności
operacyjnych, bazuje na krajowym potencjale naukowym i produkcyjnym. W działaniach
tych szczególny nacisk kładzie się na poszukiwanie i implementację nowoczesnych
technologii obronnych. Zadania te realizują wyspecjalizowane jednostki organizacyjne
a najlepszym przykładem jest DARPA - Defense Advanced Research Projects Agency
(Agencja Zaawansowanych Obronnych Projektów Badawczych). Powołanie Inspektoratu
Innowacyjnych Technologii Obronnych jest także przejawem perspektywicznego
postrzegania potrzeb Sił Zbrojnych RP. Aby spełnić tak dalekosiężne oczekiwania, I3TO
docelowo powinien dysponować narzędziami, które zapewnią mu możliwość zlecania,
inicjowania i finansowania badań nad najbardziej innowacyjnymi rozwiązaniami
technologicznymi, które zostaną zastosowane w środkach walki dla naszej armii.
BIBLIOGRAFIA
[1] Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2014 r.
[2] Decyzja Nr 123/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 9 kwietnia 2014 r.
w sprawie wykazu jednostek organizacyjnych podległych Ministrowi Obrony
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
30
Narodowej lub przez niego nadzorowanych wraz z ich bezpośrednim
podporządkowaniem.
[3] Decyzja Nr 49/SS Sekretarza Stanu w Ministerstwie Obrony Narodowej z dnia
22 maja 2014 r. w sprawie nadania szczegółowego zakresu działania Inspektoratowi
Implementacji Innowacyjnych Technologii Obronnych.
[4] Łukawski R. Rozwój sił zbrojnych a polski przemysł obronny, Przegląd Sił
Zbrojnych 2015 nr 4 s.56.
[5] Malawski M.; Ziółkowski W., Inspektorat Innowacji, Przegląd Sił Zbrojnych 2015
nr 2 s. 55.
NEW TECHNOLOGIES FOR THE DEVELOPMENT
OF OPERATIONAL CAPABILIETIES
ABSTRACT
The purpose of this article is to highlight the meaning of implementation modern, innovative technologies into Military equipment for increase of operational capabilities. The article presents the structure and main tasks of The Inspectorate for Implementation of Innovative Defence Technologies and place and function the institution in the system of military equipment obtaining. The paper also presents the current achievements of The Inspectorate for Implementation of Innovative Defence Technologies as identified technologies that could be essential for the development of operational capabilities.
Tendencje rozwojowe SZ w aspekcie przeciwdziałania działaniom hybrydowym
31
mjr Andrzej LISOWSKI
Dowódz two Operac yjne Rodza jów Si ł Zbro jnych
TENDENCJE ROZWOJOWE SIŁ ZBROJNYCH
W ASPEKCIE PRZECIWDZIAŁANIA
DZIAŁANIOM HYBRYDOWYM
STRESZCZENIE
Niniejszy referat jest próbą wyjaśnienia istoty działań hybrydowych, co przy wykorzystaniu tej wiedzy, może ułatwić określenie kierunku rozwoju Sił Zbrojnych RP w aspekcie przeciwdziałania przedmiotowym zagrożeniom. Zrozumienie istoty przedmiotowego zagadnienia nabiera szczególnego znaczenia w odniesieniu do zmian jakie zachodzą w sposobach prowadzenia konfliktów. Określenie cech hybrydowości jest punktem wyjściowym do stworzenia sposobów skutecznej obrony przed niepożądanymi działaniami strony mającej interes w osłabieniu danych struktur, czy całego państwa. Napotykane współcześnie zagrożenia zewnętrzne i wewnętrzne, dla utrzymania odpowiedniego stanu bezpieczeństwa, powinny podlegać nieustannej analizie. Przeprowadzenie właściwej analizy wymaga od ekspertów rozumienia zjawisk jakie występują podczas kreowania i wdrażania sposobów ingerencji agresora. Nie ulega wątpliwości, że precyzowanie zagrożeń podlegających dynamicznym zmianom w nieprzerwany sposób powinno stanowić żywotny interes każdej instytucji bezpieczeństwa w demokratycznym kraju.
WSTĘP
Od początków istnienia ludzkości potrzeba przetrwania podpowiadała sposoby
radzenia sobie z zagrożeniami oraz utrwalania stanu bezpieczeństwa. Wraz z postępem
cywilizacyjnym i związaną z nim globalizacją niebezpieczeństwa zaczęły przybierać różne
formy, a metody ich zastosowania stają się bardziej złożone i stanowią przedmiot
rozważań ekspertów. Dla wywierania wpływu na otaczającą rzeczywistość, człowiek do
swojej dyspozycji posiada całe spektrum narzędzi politycznych, ekonomicznych,
społecznych, militarnych, infrastruktury i informacyjnych. Rodzące się współcześnie
konflikty wyróżnia od wcześniejszych kompleksowość określana mianem hybrydyzacji.
Oblicza „nowych wojen XXI wieku”, których jesteśmy świadkami, wzbudzają
wśród ekspertów i analityków głębokie refleksje na temat środków, metod i instrumentów
zapewniających bezpieczeństwo państwa we współczesnym świecie1. Zamachy
11 września 2001 r. znacznie przewartościowały nasze spojrzenie na stan współczesnego
bezpieczeństwa międzynarodowego, a […] klasyczne operacje militarne nie są w stanie
zagwarantować pokonania przeciwnika stosującego niekonwencjonalne, asymetryczne
metody i środki walki2.
Pojęcie hybrydyzacji wywodzi się od łacińskiego słowa hybryda, które zgodnie
ze Słownikiem wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych oznacza: „mieszańce powstałe
ze skrzyżowania różnych odmian, ras, gatunków”3.
1 J. Keplin, Synteza na temat prac podjętych w resorcie obrony narodowej, NATO,UE w zdolnościach
operacyjnych w obszarze hybrydowość współczesnych wojen, CDiS SZ, Bydgoszcz 2015, s. 2. 2 Tamże, s. 5. 3 W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, MUZA SA, Warszawa 2004, s. 219.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
32
Na potrzeby niniejszej pracy przedstawiono krótką genezę kształtowania się
nowych metod działań hybrydowych (wojny hybrydowej) łącznie z przedstawieniem ich
istoty. Sprecyzowane zostały podstawowe cechy tych działań, pomimo tego, że ich lista
jest ciągle poszerzana. Poddano analizie przebieg przedmiotowych działań w oparciu
o charakterystyczne minione i bieżące konflikty opisując jednocześnie metody ich
prowadzenia określając tym samym rejony przeciwdziałania. W ostatnim rozdziale
skupiono się na przedstawieniu zagrożeń wynikających z opisanych działań w ujęciu
bieżącym, tak aby ich lista była jak najaktualniejsza.
POCZĄTKI DZIAŁAŃ HYBRYDOWYCH I ICH ISTOTA
Działania hybrydowe nie są nowością. Wojna hybrydowa była prowadzona przez
Związek Radziecki już w latach 20. i 30. XX wieku, aczkolwiek należy pamiętać,
że metodę tę pod inną nazwą stosowały także USA w okresie Zimnej Wojny4. Koncepcja
„wojny hybrydowej” została stworzona przez analityków amerykańskich. „Miała być ona
odpowiedzią na doświadczenia zdobyte przez armię Stanów Zjednoczonych w konfliktach
w Afganistanie i Iraku oraz w tzw. wojnie z terroryzmem, a także próbą nowego podejścia
teoretycznego, które będzie skuteczniej wyjaśniać otaczającą rzeczywistość”5.
W latach 30. carski oficer Jewgienij Messner sformułował po raz pierwszy pojęcie
wojny-chaosu. Już wtedy opisywał jak sowieci w podbijanych przez siebie terytoriach siali
chaos i zamęt. W późniejszych latach opisywał jak do agresji może służyć zła sytuacja
humanitarna, buntownicze nastroje polityczne, ruchy pacyfistyczne czy kontrkulturowe na
danym obszarze6.
Sun-Tzu, genialny chiński strateg, uczony i filozof żyjący w VI w. p.n.e. w swoim
traktacie „Sztuka Wojny” stwierdzał, że największym mistrzostwem, finezją i kunsztem
w walce wykazują się ci, którzy umieją wykorzystać elementy walki informacyjnej
do obezwładnienia przeciwnika, a walkę informacyjną należy stawiać ponad starcie
energetyczne. „Osiągnąć sto zwycięstw w stu bitwach nie jest szczytem osiągnięć.
Największym osiągnięciem jest pokonanie wroga bez walki”. Dopełniając swe myśli Sun -
Tzu dodaje: „Dlatego najwyższą sztuką jest zwyciężyć armię wroga bez wydania bitwy.
Zająć miasto wroga bez oblegania i zająć tereny jego państwa bez inwazji”7.
CECHY CHARAKTERYSTYCZNE DZIAŁAŃ HYBRYDOWYCH
Konflikt hybrydowy nie rozwija się na osi czasu zgodnie z wyznaczoną dynamiką
i zasięgiem konfrontacji jego stron. Toczy się w szerokim i wielowymiarowym kontekście
(kulturowym, społeczno-politycznym, ekonomicznym, militarnym, psychologicznym),
w ramach którego konfrontacja lub rywalizacja między głównymi stronami przenosi się
poza obszar działań militarnych w wymiarze przestrzennym i czasowym. Jest to więc
zespół interakcji zachodzących wśród zróżnicowanych kategorii uczestników konfliktu,
4 Rozważania o wojnie hybrydowej, 2015 r.
http://www.wiadomosci24.pl/artykul/ rozwazania_o_wojnie_ hybrydowej ( 08.05.2016 r.) 5 Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego Wojna Hybrydowa – Wydanie specjalne, 2015 r.
http://www.abw.gov.pl/pl/pbw/publikacje (18.05.2016 r.) 6 Wszystko, co musisz wiedzieć o wojnie hybrydowej, 2015 r.
http://wiadomosci.dziennik.pl/wydarzenia/artykuly (15.05.2016 r.) 7 Tamże.
Tendencje rozwojowe SZ w aspekcie przeciwdziałania działaniom hybrydowym
33
którego dynamika w równym stopniu kształtowana jest przez elementy pola walki, jak też
pozamilitarne aspekty środowiska konfliktu8.
Specjaliści z badanej dziedziny zgadzają się, że nieodłącznymi jej elementami są
powszechność terroryzmu i przestępczość kryminalna w najróżniejszych formach, w tym
niekontrolowane migracje, przemyt, handel ludźmi, przemoc seksualna. Dokładne
zdefiniowanie działań hybrydowych jest o tyle trudne, że jedną z ich podstawowych cech
jest nieprzewidywalność - brak szablonowości. Wielu ekspertów skłania się ku
twierdzeniu, że łatwiej jest opisać co takie działania wyróżnia od innych konfliktów.
Do tych cech można zaliczyć9:
wybór celu strategicznego (głównego) jednocześnie przy posiadaniu
różnorodnych celów pośrednich,
bogaty zestaw wykorzystywanych środków (przy ich jednoczesnym użyciu),
odrzucenie schematyzmu w doborze metod (ataki punktowe, ruchy
separatystyczne, propaganda, użycie środków dyplomatycznych).
Na łamach dziennika.pl, w artykule „Wszystko, co musisz wiedzieć o wojnie
hybrydowej”, M. Miłosz przytacza słowa byłego wiceministra obrony narodowej
Romualda Szeremietiewa, który stwierdza, że wojna hybrydowa „to raczej wojna
prowadzona w wielu wymiarach, wielowymiarowa. W takiej wojnie używa się nie tylko
wojska lub „ludzików”, ale także propagandy, nacisków gospodarczych, szantaży
i oszustw dyplomatycznych (np. rozejm w Mińsku). Takie działania prowadzi się by
osłabić przeciwnika, doprowadzić zaatakowany kraj do stanu państwa upadłego, w którym
nie będzie woli oporu i możliwości podejmowania decyzji w dziedzinie bezpieczeństwa
narodowego10.
Ogromnie rozbudowane i powszechnie dostępne dla odbiorców systemy
teleinformatyczne powodują, że „szeroko wykorzystywane są działania psychologiczne,
zaliczane do idei tzw. „kształtowanego odbioru”. W ich skład wchodzą różne sposoby
integralnego wpływania na określone grupy społeczne. Jednymi z takich metod są:
dezinformacja (podawanie do opinii publicznej informacji sfabrykowanych lub częściowo
tylko nieprawdziwych lub zmanipulowanych), strategia informacyjna (ang. public
diplomacy), której celem jest przekonanie – przede wszystkim własnej opinii publicznej –
co do celowości danych działań, operacje psychologiczne (ang. PSYOPS), czyli działania
skierowane do wpływania na zagraniczną opinię publiczną przy walnym wykorzystaniu
mass-mediów (wyróżnia się „białe” i „czarne” operacje, te pierwsze operują społecznie
akceptowanymi metodami, nadającymi przekaz pozytywny poprzez plakaty, ulotki,
programy w stacjach radiowych i telewizyjnych, natomiast te drugie oddziaływają
manipulacją, podstępem, mistyfikacją) oraz operacje niejawne”11.
Na podstawie analizy wydarzeń na Ukrainie, w Syrii, Iraku oraz rozważań Andrasa
Racza (twórcy katalogu warunków jakie muszą zostać spełnione, aby Rosja mogła
skutecznie zastosować działania hybrydowe) w Wydaniu Specjalnym Przeglądu
Bezpieczeństwa Wewnętrznego Wojna Hybrydowa przedstawiono następujące warunki,
jakie muszą być spełnione, aby wojna hybrydowa mogła zostać skutecznie
przeprowadzona tj.12:
8 J. Keplin, Synteza na temat prac podjętych w resorcie obrony narodowej, NATO,UE w zdolnościach
operacyjnych w obszarze hybrydowość współczesnych wojen, CDiS SZ, Bydgoszcz 2015, s. 9. 9 Tamże. 10 Wszystko, co musisz wiedzieć o wojnie hybrydowej, 2015 r.
http://wiadomosci.dziennik.pl/wydarzenia/artykuly (dostęp 15.05.2016 r.). 11 Rozważania o wojnie hybrydowej, 2015 r.
http://www.wiadomosci24.pl/artykul/ rozwazania_o_wojnie_ hybrydowej (dostęp: 08.05.2016 r.) 12 Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego Wojna Hybrydowa – Wydanie specjalne, 2015 r.
http://www.abw.gov.pl/pl/pbw/publikacje (dostęp 18.05.2016 r.)
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
34
poważny kryzys w państwie - skuteczne zastosowanie działań hybrydowych jest
możliwe tylko wtedy, gdy państwo atakowane nie jest zdolne do pełnienia swoich
podstawowych funkcji lub ma poważne trudności z ich pełnieniem, gdy jego
władzom brakuje legitymizacji, a społeczeństwo jest skonfliktowane i podzielone;
istnienie na terenie państwa atakowanego mniejszości narodowych lub religijnych,
które stanowią znaczną część społeczeństwa i utożsamiają się z agresorem -
wykorzystując resentymenty, agresor zyskuje możliwość manipulowania ich
działaniami, angażowania ich w prowadzone operacje wojskowe i wywiadowcze,
a w skrajnych przypadkach inspirowania ruchów separatystycznych, radykalnych
oraz ekstremistycznych;
możliwość dotarcia z przekazem propagandowym do społeczeństwa państwa
atakowanego – wygranie bitwy w umyśle przeciwnika przy wykorzystania wolnego
rynku mediów i technologii telekomunikacyjnych.
PRZEBIEG DZIAŁAŃ HYBRYDOWYCH ORAZ METODY
ICH PROWADZENIA
Pomimo faktu, że brak jest w NATO i państwach UE konkretnych opracowań
dotyczących hybrydowych sposobów oddziaływania agresora na obiekt agresji, to od
końca XX w. coraz więcej państw dostrzega konieczność właściwego przygotowania się
do reagowania na nowe zagrożenia, a co za tym idzie ich poznanie.
Już w latach 60. były carski oficer Jewgienij Messner opracował koncepcję wojny
chaosu, w której wyróżnił następujące elementy13:
zamęt i rebelia;
akty terroru;
brak wyraźnej linii frontu;
wsparcie ze strony regularnej armii;
finansowe i organizacyjne wsparcie z zagranicy;
problemy humanitarne i ich celowa eskalacja;
presja gospodarcza;
presja propagandowa;
presja dyplomatyczna.
Z wystąpienia Szefa Sztabu Generalnego Federacji Rosyjskiej Gierasimowa na
posiedzeniu członków Akademii Nauk Wojskowych w dniu 26 stycznia 2013 wyłania się
następujący schemat prowadzenia współczesnego konfliktu14:
przygotowanie – rozpoczęcie działań psychologicznych poprzez rozbudzanie
separatyzmów, tworzenie atmosfery nieuchronności konfliktu połączone
z międzynarodowymi działaniami dyplomatycznymi;
dezinformacja – na wszystkich poziomach (od komunikacji strategicznej po
przekazy lokalne) przy wykorzystaniu wszelkich dostępnych środków na obszarze
konfliktu oraz w jego otoczeniu międzynarodowym. W aspekcie dyplomatycznym
w celu zniekształcenia obrazu sytuacji. W aspekcie militarnym pozorowanie
działań wojskowych na potrzeby zamaskowania przerzutu sił i środków;
13 Atak chaosem. Rosja realizuje na Ukrainie strategię carskiego oficera, 2014 r.
http://wiadomosci.dziennik.pl/swiat/artykuly/456125,atak-chaosem-rosja (12.05.2016 r.) 14 J. Keplin, Synteza na temat prac podjętych w resorcie obrony narodowej, NATO, UE w zdolnościach
operacyjnych w obszarze hybrydowość współczesnych wojen, CDiSSZ, Bydgoszcz 2015, s. 14-16.
Tendencje rozwojowe SZ w aspekcie przeciwdziałania działaniom hybrydowym
35
destabilizacja – paraliż ośrodków władzy przeciwnika, struktur siłowych,
przedstawicieli mediów i biznesu;
działania militarne – prowadzone przez lokalne oddziały separatystów wspieranych
przez siły zbrojne i służby specjalne (bez oznaczeń) w celu zablokowania sił
zbrojnych atakowanego państwa oraz przejęcia kluczowych dla operacji obiektów;
inkorporacja – ustanowienie władz zależnych od agresora, które będą wspomagać
proces formalnego włączenia obszaru działań w struktury państwowe państwa
agresora.
Janis Berzins, w artykule „Russian New Generation Warfare: Implications for
Europe”15 wyróżnia 8 faz działań „wojny nowej generacji”:
niemilitarne, o negatywnym wpływie na społeczność, ekonomię i działania
polityczne;
wprowadzające w błąd ośrodki dyplomatyczne, polityczne i medialne;
mierzące w zastraszanie i wykazanie bezzasadności dalszego oporu;
destabilizacyjne i propagandowe;
wprowadzające strefy zakazu lotów;
oznajmiające początek działań militarnych przez wzmożenie rozpoznania
i użycie sił specjalnych;
wielopłaszczyznowe przy wykorzystaniu sił paramilitarnych i zbrojnych;
takie, których celem jest zniszczenie sił przeciwnika przez siły specjalne,
precyzyjne uderzenia oraz wojska lądowe.
Biorąc pod uwagę metody stosowane w działaniach hybrydowych można
wyodrębnić metody militarne, niemilitarne oraz propagandowo-informacyjne. Przegląd
Bezpieczeństwa Wewnętrznego Wojna Hybrydowa kategoryzuje je w następujący sposób16:
1) Metody militarne:
konwencjonalne działania zbrojne;
działania nieregularne;
akty terroryzmu.
2) Metody niemilitarne:
presję ekonomiczną – może ona polegać na wprowadzeniu embarga
lub wysokich ceł na produkty importowane z państwa, wobec którego są
prowadzone działania hybrydowe, lub z krajów udzielających mu wsparcia.
Mogą to być również groźby odcięcia dostaw surowców strategicznych;
dużą aktywność służb specjalnych – ich zadaniem jest gromadzenie
informacji oraz budowa siatek wywiadowczo-sabotażowych realizujących
działania na terytorium atakowanego państwa;
działania ofensywne w cyberprzestrzeni – prowadzone przez służby
specjalne agresora lub powiązane z nimi grupy hakerów oraz haktywistów,
których celem jest paraliżowanie funkcjonowania państwa atakowanego (jego
administracji, infrastruktury krytycznej itd.);
wielokierunkowe działania dyplomatyczne – polegające na dyskredytowaniu
wizerunku państwa atakowanego oraz budowaniu politycznego lobby
w organizacjach międzynarodowych w celu uniemożliwienia reakcji z ich
strony lub łagodzenia wprowadzanych przez nie sankcji ekonomicznych
i politycznych.
15 Russian New Generation Warfare: Implications for Europe, 2015 r.
http://www.europeanleadershipnetwork.org/russian-new-generation-warfare (13.05.2016 r.) 16 Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego Wojna Hybrydowa – Wydanie specjalne, 2015 r.
http://www.abw.gov.pl/pl/pbw/publikacje (18.05.2016 r.)
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
36
3) Działania propagandowo-informacyjne.
Ogromna siła ostatniej metody przejawia się w […] „podporządkowaniu elit
i społeczeństw innych państw w sposób niezauważalny, przy wykorzystaniu różnych
tajnych i jawnych kanałów (służb specjalnych, dyplomatycznych, medialnych),
oddziaływaniu psychologicznym, dywersji ideologicznej i politycznej”17.
WSPÓŁCZESNE ZAGROŻENIA HYBRYDOWE
Zagrożenia hybrydowe wynikają ze stosowania środków o charakterze
konwencjonalnym i tych niekonwencjonalnych, realizacji działań przez siły regularne
wespół z nieregularnymi stosującymi niejednokrotnie przemoc podczas realizacji swoich
dążeń. Jednocześnie należy podkreślić, że różnice pomiędzy tym, co konwencjonalne
i niekonwencjonalne, ulegają zatarciu.
W wyniku prac prowadzonych przez Dowództwo ds. Transformacji NATO
określono elementy składowe współczesnych zagrożeń hybrydowych w poszczególnych
regionach świata, takie jak18:
1) W wymiarze globalnym:
pogorszenie się światowej koniunktury gospodarczej;
wyzysk społeczeństw pozbawionych praw obywatelskich;
rywalizacja o surowce naturalne;
dostęp do i zabezpieczenie kluczowych rynków;
bezpieczeństwo infrastruktury;
proliferacja rakiet, bmr i technologii;
kradzież wrażliwych danych i własności intelektualnych;
przestępstwa transnarodowe.
2) W Europie:
rywalizacja potęg gospodarczych;
nierówne ożywienie gospodarcze;
bezpieczeństwo energetyczne;
terroryzm;
bezpieczeństwo nuklearne;
zmiany demograficzne;
stosowanie i zwalczanie zagrożeń cybernetycznych;
obrona przeciwrakietowa i zwalczanie proliferacji.
Podobnie zagrożenia hybrydowe kategoryzuje Patryk Pawlak, były analityk EUISS
(European Union Institute for Security Studies), zaliczając do nich m.in. terroryzm,
cyberprzestępczość, przestępczość zorganizowaną, ograniczenia w dostępie do surowców,
spory o prawo do przestrzeni kosmicznej (dostęp do satelit), spory o terytoria, tajne
operacje19.
Strategia Bezpieczeństwa Narodowego RP 2014 podkreśla, o czym już
wspomniano, że przedmiotowe zagrożenia mogą mieć charakter militarny i niemilitarny.
W przypadku zagrożeń militarnych mogą one przybrać postać zagrożeń kryzysowych
17 J. Darczewska, Anatomia rosyjskiej wojny informacyjnej. Operacja krymska – studium przypadku, OSW,
Warszawa 2014, s. 5. 18 J. Keplin, Synteza na temat prac podjętych w resorcie obrony narodowej, NATO,UE w zdolnościach
operacyjnych w obszarze hybrydowość współczesnych wojen, CDiSSZ, Bydgoszcz 2015, s. 17-19. 19 Understanding hybrid threats, 2015 r.
https://epthinktank.eu/2015/06/24/understanding-hybrid-threats (12.05.2016 r.)
Tendencje rozwojowe SZ w aspekcie przeciwdziałania działaniom hybrydowym
37
oraz wojennych, to jest konfliktów zbrojnych o różnej skali – od działań zbrojnych poniżej
progu klasycznej wojny, co warto podkreślić, do mniej prawdopodobnego konfliktu na
dużą skalę20.
WNIOSKI
Przeciwdziałanie działaniom hybrydowym nie może sprowadzać się jedynie do
obszaru militarnego ale musi tworzyć zgrany system, w którym równorzędnie będą
traktowane obszary polityczny, ekonomiczny, społeczny infrastruktury i informacyjny.
Trudno o doszukiwanie się sprecyzowanego przepisu na „walkę z hybrydą”,
tym niemniej daje się wyróżnić cechy charakterystyczne. Z pewnością do takich można
zaliczyć:
walkę w cyberprzestrzeni;
walkę z propagandą i dezinformacją;
skuteczne rozpoznanie wyprzedzające;
skuteczna neutralizacja grup dywersyjnych przeciwnika;
wzmocnienie potencjału militarnego.
Elementy tradycyjne przeplatają się tu z nowoczesnymi, z jednej strony mamy
regularne armie, a z drugiej asymetryczny sposób działania. Walka rozgrywa się o surowce
i ziemię oraz o idee. Wszystkim tym zjawiskom towarzyszy brak przestrzegania norm,
nieprzestrzeganie praw człowieka i brak humanitaryzmu w działaniu.
Odpowiedź na pytanie czym jak przeciwdziałać działaniom hybrydowym,
czy to już wojna czy jeszcze nie, może mieć fundamentalne znaczenie w przyszłości dla
wielu krajów członkowskich NATO niezdolnych do samodzielnego stawienia czoła
współczesnym zagrożeniom o hybrydowym charakterze. To, czy na podstawie art. 5
Traktatu Północnoatlantyckiego państwa członkowskie udzielą sobie pomocy pozostaje
kwestią otwartą.
Konkludując, należy stwierdzić, że rozwój SZ w przedmiotowym aspekcie
powinien koncentrować się na jak najszerszym poznaniu sposobu tych działań
i odpowiedzi na nie. Oczywistym jest, że współdziałanie wszystkich organów państwa
odpowiedzialnych za jego bezpieczeństwo jest koniecznością. Doskonale wyszkolone
i zaopatrzone wojsko powinno sprostać odpowiedzi na takie wyzwania. Silny wywiad
i rozpoznanie, będące wynikową poprzednich warunków, winny skutecznie obezwładniać
próby rozwinięcia działań przez przeciwnika.
BIBLIOGRAFIA
[1] Darczewska J., Anatomia rosyjskiej wojny informacyjnej. Operacja krymska –
studium przypadku, OSW, Warszawa 2014.
[2] Keplin J., Synteza na temat prac podjętych w resorcie obrony narodowej, NATO, UE
w zdolnościach operacyjnych w obszarze hybrydowość współczesnych wojen, CDiS
SZ, Bydgoszcz 2015.
20 Strategia Bezpieczeństwa Narodowego RP 2014, Warszawa 2014.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
38
[3] Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, MUZA SA,
Warszawa 2004.
[4] Racz A., Russia’s Hybrid War in Ukraine, Fiński Instytut Stosunków
Międzynarodowych Raport 43, Helsinki 2015.
[5] Strategia Bezpieczeństwa Narodowego RP 2014, Warszawa 2014.
[6] Strategia Rozwoju Systemu Bezpieczeństwa Narodowego RP 2022, Warszawa 2013.
[7] Strategiczny Przegląd Obronny, Warszawa 2011.
[8] Berzins J., Russian New Generation Warfare: Implications for Europe, 2015,
http://www.europeanleadershipnetwork.org/russian-new-generation-warfare-
implications-for-europe_2006.html
[9] Kaim M., 2015, Rozważania o wojnie hybrydowej,
http://www.wiadomosci24.pl/artykul/rozwazania_o_wojnie_hybrydowej.html
[10] Miłosz M., Wszystko, co musisz wiedzieć o wojnie hybrydowej, 2015,
http://wiadomosci.dziennik.pl/wydarzenia/artykuly/483457rosyjskie-trolle-zielone-
ludziki-co-to-jest-wojna-hybrydowa.html
[11] Nemeth W., Future war and Chechnya: A case for hybrid warfare, 2002,
http://calhoun.nps.edu/bitstream/handle/10945/5865/02Jun_Nemeth.pdf?sequence=1.
[12] Parafianowicz Z., Potocki M., Atak chaosem. Rosja realizuje na Ukrainie strategię
carskiego oficera, 2014,
http://wiadomosci.dziennik.pl/swiat/artykuly/456125,atak-chaosem-rosja-realizuje-
na-ukrainie-strategie-bylego-carskiego-oficera.html
[13] Pawlak P., Understanding hybrid threats, 2015,
https://epthinktank.eu/2015/06/24 /understanding-hybrid-threats
[14] Praca zbiorowa, 2015, Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego Wojna Hybrydowa –
Wydanie specjalne,
http://www.abw.gov.pl/pl/pbw/publikacje/przeglad bezpieczenstwa-4/1213.html
MILITARY FORCES DEVELOPMENT
IN CONTEXT OF COUNTER-HYBRID ACTIVITIES
This paper i an attempt to clarify the essence of hybrid activities, what can contribute to facilitate specification of Polish Military Forces development in the aspect of counter-hybrid threats. Correct understandig of the point is significant especially in terms of permanent changes taking place in the way of conflict conduct. Specification of hybrid feautures pose an entry point to create ways of effective defence against unfavourable activities of those who have business in weakening a given structures or whole state organisation. Temporarily encountered internal and external threats, for maintainig proper state of safety, should be given constant analysis. Adequate conduct of the analysis desires experts understanding of phenomenons taking place during creation and implementation methods of rival ingerention. With no doubt threat indication in the world of dynamic changes around a clock should state vital interest of every institution being in chargé of safetiness of democratic country.
FFAO jako jeden z determinantów budowy i doskonalenia zdolności przez SZ RP
39
mjr dr Robert RECZKOWSKI 1
Centrum Dokt ryn i Szkolenia S i ł Zbro jnych
FRAMEWORK FOR FUTURE ALLIANCE
OPERATIONS (FFAO) JAKO JEDEN
Z DETERMINANTÓW
BUDOWY I DOSKONALENIA ZDOLNOŚCI
PRZEZ SZ RP
STRESZCZENIE
Artykuł przedstawia FFAO (jeden z dwóch komponentów procesu Long Term Military Transformation – LTMT), który definiuje kierunki zmian, jakim będą podlegały siły zbrojne NATO (w tym SZ RP) w długookresowej perspektywie czasowej pozwalających na efektywną realizację współczesnych oraz przyszłych zadań w dynamicznie zmieniającym się środowisku bezpieczeństwa.
WSTĘP
Udział NATO w rozwiązywaniu współczesnych konfliktów oraz kryzysów
wymaga w szczególności od sił zbrojnych państw członkowskich Sojuszu dobrego
wyszkolenia, interoperacyjności oraz doświadczenia wspartego elastycznym systemem
dowodzenia. O możliwościach obronnych Sojuszu decyduje z reguły wypadkowa
zdolności obronnych poszczególnych państw NATO, wsparta dostępem do nowoczesnych
technologii oraz multilateralną kooperacją. Nie ulega wątpliwości, że budowa
i doskonalenie zdolności obronnych w wymiarze całego NATO jest jednym z kluczowych
przedsięwzięć w długofalowej perspektywie, która przekładać się będzie na zapewnienie
bezpieczeństwa poszczególnych państw. Co ważne, konieczność posiadania zdolności
obronnych adekwatnych do wyzwań przewidywanego środowiska bezpieczeństwa
międzynarodowego wymaga podjęcia szeregu działań w wymiarze całego Sojuszu, a więc
przez wszystkie państwa członkowskie2.
Jednakże, aby te działania prowadzone były we właściwym kierunku, niezwykle
istotnym w tym względzie jest właściwa identyfikacja wyzwań współczesnego środowiska
bezpieczeństwa. Jedną z kluczowych inicjatyw w NATO w tym aspekcie jest inicjatywa
Long Term Military Transformation3 (LTMT), w składzie której wyróżnia się Strategic
Foresight Analysis (SFA) oraz Framework for Future Alliance Operations (FFAO).
LTMT jest procesem nadzorowanym przez Sojusznicze Dowództwo
ds. Transformacji (ang. Allied Command Transformation – ACT), którego celem jest
przewidywanie oraz przystosowanie Sojuszu do niejednoznacznego, złożonego i szybko
zmieniającego się środowiska bezpieczeństwa międzynarodowego. W celu wypracowania
1 Specjalista w Oddziale Analiz Operacji Wojskowych CDiS SZ w Bydgoszczy. Od 2014 roku uczestniczy
w pracach stałych grup roboczych (SFA i FFAO) pod egidą Sojuszniczego Dowództwa ds. Transformacji
(ang. Allied Command Transformation – ACT) w Norfolk (USA). 2 Por. T. Zieliński, Zdolności operacyjne SZ RP w kontekście inicjatywy Smart Defence, [w:] A. Lis,
R. Reczkowski (red.), Innowacja i synergia w Siłach Zbrojnych RP, CDiS SZ, t. 1, Bydgoszcz 2012, s. 158. 3 Zobrazowanie procesów i zależności zachodzących w ramach LTMT przedstawia rys. 1.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
40
wspólnej perspektywy przyszłego środowiska bezpieczeństwa, ACT rozpoczęło na szeroką
skalę współpracę z ACO (ang. Allied Command Operation) i partnerami NATO
oraz przedstawicielami krajów członkowskich, przedstawicielami środowisk
akademickich, naukowych i przemysłu. Produkty LTMT, w postaci raportów SFA i FFAO,
ogólnie rzecz biorąc tworzą spojrzenie na problemy środowiska bezpieczeństwa
w perspektywie długoterminowej, mając jednocześnie na celu zapoznanie przywódców,
liderów oraz decydentów i planistów z możliwymi sposobami przygotowania Sojuszu na
przyszłe wyzwania, jak i pojawiające się szanse.
Jak już wyżej wspomniano, pierwszym elementem składowym LTMT jest SFA,
który zawiera analizy trendów opartych na badaniach krajowych i międzynarodowych.
Raport SFA z 20134 roku opisuje długoterminowe aspekty prawdopodobnego, przyszłego
środowiska bezpieczeństwa do roku 2030. Identyfikuje również złożoną przyszłość
Sojuszu, która zgodnie z zawartą w dokumencie oceną jest obarczona ryzykiem
i niepewnością, niosącą ze sobą zarówno zagrożenia, jak i szanse. Przyszłość ta napędzana
jest przez gwałtowne zmiany społeczne, osiągnięcia naukowe, zmiany technologiczne,
techniczne i środowiskowe oraz skutków globalizacji.
Drugim elementem składowym LTMT, stanowiącym jednocześnie główny
przedmiot poznania niniejszego artykułu, jest FFAO, który wykorzystuje wyniki SFA jako
podstawę propozycji niezbędnych działań (zaleceń i rekomendacji) do podjęcia w ramach
Sojuszu w najbliższej przyszłości, w tym też przez państwa członkowskie. Dlatego też
celem niniejszego artykułu jest przedstawienie istoty FFAO oraz jego wpływu na kierunki
zmian, jakim będą podlegały siły zbrojne NATO w perspektywie do roku 2030. Ponadto,
wskazanie kierunków budowy i doskonalenia zdolności mających zapewnić skuteczne
działanie Sił Zbrojnych NATO (w tym SZ RP) wobec współczesnych oraz przyszłych
wyzwań dynamicznie zmieniającego się środowiska bezpieczeństwa międzynarodowego.
Rys. 1. Komponenty LTMT źródło: http://www.act.nato.int/images/stories/events/2012/fc_ipr/ffao_ws6_mil_implications.pdf
4 W wyniku wydarzeń na Ukrainie w 2014 roku, w grudniu 2015 roku wydano zaktualizowaną wersje tego
raportu pod nazwą SFA Raport Update 2015.
FFAO jako jeden z determinantów budowy i doskonalenia zdolności przez SZ RP
41
Aby przygotować się do skomplikowanej przyszłości opisanej w SFA, FFAO
wspiera trzy „główne zadania5” przypisane „Koncepcji Strategicznej NATO” z 2010 r.
oraz „plany na obecny poziom ambicji” w przyszłym środowisku bezpieczeństwa (do 2030
roku). Działania te powinny przekształcać i rozwijać zdolności Sojuszu (w tym państw
członkowskich) w ciągu najbliższych 15 lat tak, aby w wyniku ich realizacji odnieść
sukces w przyszłym środowisku bezpieczeństwa.
Co ważne, FFAO nie jest prognozą, lecz stanowi wynik kompleksowej analizy,
która czerpie zarówno z doświadczeń z przeszłości, w pełni odzwierciedla teraźniejszość,
a także wskazuje strategiczne i długoterminowe kierunki działania, którymi powinien
podążać Sojusz w celu lepszego zrozumienia przyszłych wyzwań operacyjnych. Chociaż
FFAO został opracowany głównie jako narzędzie informacyjne nastawione na proces
planowania obronnego NATO, to w opinii autora i pozostałych członków zespołu
autorskiego dokumentu, ma on też potencjalnie szersze znaczenie i zastosowanie
np. w rozwoju inicjatyw strategicznych NATO, pracach nad zagrożeniami hybrydowymi,
budowaniem zdolności obronnych, kwestii partnerstw regionalnych oraz komunikacji
strategicznej Sojuszu.
Ponadto, kraje członkowskie Sojuszu mogą znaleźć w dokumencie FFAO swój
wkład w przyszłe koncepcje i odnaleźć w nim trendy, które powinny pomóc nie tylko
w synchronizacji procesu narodowego planowania obronnego z sojuszniczym, ale też
w budowaniu lub doskonaleniu zdolności swoich sił zbrojnych w kontekście
zmieniającego się środowiska bezpieczeństwa. Dlatego też w ACT podjęto decyzję,
że FFAO będzie regularnie6 aktualizowane, tak aby utrzymać jego maksymalną
użyteczność dla kierownictwa wojskowego i politycznego Sojuszu oraz jego członków.
ELEMENTY SKŁADOWE FFAO
FFAO jako dokument kierowany jest przede wszystkim do dowódców poziomu
strategicznego7 i określa, przewidywane zagrożenia oraz stosownie do nich kierunki
rozwoju zdolności NATO w perspektywie najbliższych 15 lat. Tak sformułowane
przeznaczenie tego dokumentu8 ma pomóc w zdefiniowaniu kierunków zmian, jakim będą
podlegały siły zbrojne państw Sojuszu w długoterminowej perspektywie czasowej.
FFAO tworzą następujące elementy: Instability Situations - IS (pol. sytuacje
niestabilne) i Strategic Military Perspectives - SMP (pol. wojskowe perspektywy
5 Zidentyfikowane jako: Obrona zbiorowa – zobowiązanie do udzielania sobie pomocy w przypadku ataku,
zgodnie z art. 5 Traktatu Waszyngtońskiego, podkreślenie roli odstraszania i ochrony przed groźbą agresji;
Zarządzanie kryzysowe – wykorzystywanie odpowiednich narzędzi politycznych i wojskowych w celu
udzielania pomocy w opanowywaniu rozwijających się kryzysów i wygaszania trwających konfliktów,
które mogą oddziaływać na bezpieczeństwo Sojuszu oraz wspieranie umacniania stabilności w sytuacjach
pokonfliktowych oraz Bezpieczeństwo kooperatywne – działania na rzecz umocnienia
międzynarodowego bezpieczeństwa, w tym: partnerstwo z właściwymi państwami i innymi organizacjami
międzynarodowymi, wnoszenie wkładu do kontroli zbrojeń, nieproliferacji i rozbrojenia, utrzymanie
zasady otwartych drzwi do członkostwa w Sojuszu dla wszystkich europejskich demokracji, które spełniają
standardy NATO. 6 ACT zakłada aktualizację SFA i FFAO w cyklu czteroletnim, w zgodności z cyklem NATO Defence
Planning Proces (NDPP). Kolejna edycja prac nad FFAO rozpoczęła się w marcu 2016 r. 7 W dokumencie FFAO z 2015 roku wskazani są też inni adresaci, w tym poszczególne kraje członkowskie
Sojuszu. 8 Dokument tworzony był wieloetapowo w ramach prac zespołów roboczych, w skład których wchodzili
przedstawiciele Dowództw Sojuszu, przedstawiciele narodowi krajów członkowskich, partnerzy NATO,
przedstawiciele środowisk akademickich, naukowych i przemysłu.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
42
strategiczne), które zatwierdzone zostały przez Bi-SC9 odpowiednio w lipcu 2014 i marcu
2015 roku oraz Military Implication - MI (pol. implikacje wojskowe), jako wnioski
z obszaru wojskowego, które zostały opracowane i zatwierdzone w połowie 2015 roku.
Sytuacje niestabilne (IS) stanowią ogólny opis działań, przyszłych możliwych
do zaistnienia wydarzeń, kryzysów lub konfliktów, w które możliwe jest wojskowe
zaangażowanie NATO. Głównym celem IS jest nakreślenie potencjalnych kryzysów
lub konfliktów, z którymi może zmierzyć się Sojusz do roku 2030. IS obejmuje
zaangażowanie Sojuszu od działań na niskim poziomie (np. w usuwanie skutków klęsk
żywiołowych i katastrof, powiązanych ze zmasowaną migracją) do wysokiego poziomu
zaangażowania NATO związanego np. z zakończeniem konfliktów pomiędzy państwami10.
Bi-SC zatwierdza IS jako narzędzie wykorzystywane do rozwoju SMP.
Wojskowe Perspektywy Strategiczne (SMP)11 to wyłaniające się punkty
widzenia na poziomie strategicznym, które mogą wskazywać, w jaki sposób siły zbrojne
NATO powinny realizować główne zadania w przyszłości. Celem SMP jest dostarczenie
planistom długoterminowych kierunków, wytycznych i prognoz mających wpływ na
rozwój SZ Sojuszu w przyszłości na poziomie strategicznym. W tym względzie intencją
ACT jest wsparcie procesu planowania obronnego NATO, szczególnie etapu pierwszego -
tworzenie wytycznych politycznych (ang. Political Guidance) i etapu drugiego - określenie
wymagań (ang. Determining Requirements).
Implikacje Wojskowe (MI) to potencjalne konsekwencje IS i SMP, które mogą
wskazywać przyszłe zadania i misje dla NATO oraz sugerować, jak NATO musi
zaadoptować sposoby realizacji obecnych zadań i misji w celu wsparcia „Koncepcji
Strategicznej NATO”. Celem i przeznaczeniem MI jest przełożenie SMP na szczegóły
poziomu operacyjnego i taktycznego w procesie planowania obronnego NATO. Zakres MI
nie obejmie pełnej listy wszystkich możliwych scenariuszy zdarzeń, ale w opinii autorów
dokumentu jest wystarczający do tego, aby planiści byli w stanie określić na ich podstawie
wymagane zdolności dla SZ NATO. Sojusz rozwija implikacje wojskowe wewnątrz
kategorii NDPP jako hierarchię zdolności (ang. Capability Hierarchy) siedmiu obszarów
głównych12. Co ważne, implikacje nie są definiowane jako specyficzne zdolności
operacyjne, ale są wyrażone i opisane jako możliwości, które posłużą do zdefiniowania
niezbędnych zdolności operacyjnych SZ Sojuszu.
ŚRODOWISKO BEZPIECZEŃSTWA 2030
SFA 2013 Report oraz jego aktualizacja w postaci SFA 2015 Report Update
identyfikuje przyszłość jako coraz bardziej skomplikowaną i niepewną, przedstawiając
wyzwania i szanse, których siłą napędową jest duże tempo zmian społecznych,
9 Bi-SC - NATO Bilateral Strategic Command. 10 Więcej patrz: Sytuacje niestabilne. 11 Aktualnie większość członków NATO realizuje szeroko zakrojone projekty mające na celu analizę
przyszłej sytuacji geopolitycznej, ekonomicznej, mogących wystąpić zagrożeń, prognozowanych zmian
w środowisku bezpieczeństwa czy też bardziej szczegółowo zmian, które nastąpią w środowisku
operacyjnym lub konkretnym środowisku walki w perspektywie najbliższych 2-3 dekad. Przykładem może
być Strategic Trends Programme prowadzony przez brytyjski odpowiednik CDiS SZ Development Concepts
and Doctrine Centre - DCDC. W ramach tego programu wydana została już piąta edycja „Global Startegic
Trends - Out to 2045” oraz „Future Operating Environment 2035”. 12 IS obejmują 7 obszarów głównych, tj.: przygotowanie sił NATO, przemieszczenie i tworzenie sił
połączonych, prowadzenie działań i operacji, podtrzymywanie działań, dowodzenie i kierowanie działaniami
C2, ochrona i obrona, zabezpieczenie informacyjne. Więcej patrz: Implikacje wojskowe.
FFAO jako jeden z determinantów budowy i doskonalenia zdolności przez SZ RP
43
gospodarczych, naukowych, technologicznych oraz zmian dotyczących ochrony
środowiska.
Ocenia się, że w przyszłości NATO może zmierzyć się z przeciwnikiem
„państwowym” lub przeciwnikiem składającym się z podmiotów niepaństwowych, które
będą działać samodzielnie lub w porozumieniu przeciwko Sojuszowi. Państwa przeciwne
mogą używać podmiotów niepaństwowych w celu uniknięcia odpowiedzialności za swoje
działania. Podmioty niepaństwowe są trudniejsze do identyfikacji i powstrzymania,
ponieważ mogą one prowadzić działania za pomocą sił i środków, którym nie będzie
można przeciwdziałać za pomocą „klasycznych” sił zbrojnych. Do działań przeciwko
Sojuszowi mogą używać działań asymetrycznych lub nieregularnych form walki celem
przeciwstawienia się przewadze wojskowej NATO. Niektóre państwa lub podmioty
niepaństwowe mogą starać się łączyć różne formy walki: konwencjonalne, nieregularne
i elementy wojny w cyberprzestrzeni. Możliwe jest stosowanie na dużą skalę aktów
przemocy lub terroryzmu. Ten hybrydowy i niejednoznaczny model działań może również
komplikować procesy porozumienia w ramach Sojuszu, utrudnić wybór strategii
oraz skomplikować proces planowania obronnego, gdyż zaciera on granice i sposoby
użycia siły tradycyjnymi metodami.
Oprócz tradycyjnych obszarów prowadzenia operacji, działania wojskowe
w przyszłości będą prawdopodobnie prowadzone również w rejonach niezarządzanych
(ang. un-governed)13 w dużych aglomeracjach miejskich w terenie trudno dostępnym i na
obszarach światowych zasobów naturalnych14. Obszarem takim jest też cyberprzestrzeń,
gdzie działania na większą lub mniejszą skalę są już prowadzone. Działania w takich
obszarach oraz powody prowadzenia ich przez Sojusz mogą być testem jego determinacji
i jedności, który decydując się na ich prowadzenie wyjdzie poza „tradycyjne
euroatlantyckie terytorium” i do których prowadzenia NATO może nie mieć jasno
sprecyzowanej legitymizacji lub jurysdykcji.
Prawdopodobnym celem przeciwnika dążącego do ataku na Sojusz będzie
rozerwanie jego spójności. Obok konwencjonalnych działań wojennych, przyszłe działania
mogą również łączyć ze sobą operacje specjalne, działania sił nieregularnych
(wykorzystanie najemników, terrorystów i organizacji przestępczych). Prowadzone będą
operacje psychologiczne i działania ofensywne w cyberprzestrzeni15 oraz propagandowe
wykorzystujące media społecznościowe. W rezultacie dostępu do coraz większej gamy nowych funkcji i technologii „przyszłości”,
łącząc stare i nowe metody walki, czyli de facto tworząc zagrożenia hybrydowe, przyszli
przeciwnicy mogą znacząco zwiększyć swój potencjał, a tym samym zwiększyć zagrożenie dla sił
Sojuszu.
13 Obszar nieregulowany przepisami tj. możliwość powstania na obszarach objętych kryzysem, wojną np.
„miasta upadłe”. 14 Jeżeli pominiemy zasoby naturalne na obszarach przynależne obecnie istniejącym podmiotom
państwowym to autorzy wskazują na nieodkryte jeszcze lub prawnie zabronione do eksploatacji obszary
mórz i oceanów (Arktyki i Antarktydy). Jednym z wielu przykładów tego typu działań już rozpoczętych jest
walka o Arktykę. Na przykład Federacja Rosyjska zwiększyła już obecność swoich wojsk w kręgu polarnym,
a Kanada zażądała przyznania Bieguna Północnego. Powodem są znajdujące się tu pod grubą pokrywą
lodową, olbrzymie złoża surowców naturalnych (gazu ziemnego, ropy naftowej i metali rzadkich). 15 Aktualnie w dokumentach z obszaru „cyber” wyróżnia się działania ofensywne (atak) i defensywne
(obrona).
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
44
SYTUACJE NIESTABILNE (INSTABILITY SITUATIONS – IS)
Po dogłębnej analizie trendów zawartych w raporcie SFA z 2013 roku, pierwszą
fazą tworzenia FFAO było wygenerowanie dziesięciu sytuacji niestabilnych (IS)
oraz ogólnego opisu możliwych przyszłych zdarzeń o szerokim spektrum oddziaływania.
Ponadto określenie możliwych do zaistnienia kryzysów i konfliktów, w które NATO może
być zmuszone się zaangażować w okresie do 2030 r. Sytuacje niestabilne obejmują
zdarzenia i najbardziej prawdopodobne scenariusze dla Sojuszu, przygotowane głównie dla
jego planistów z obszaru obrony. Co ważne, prawdopodobieństwo zaistnienia każdego
z tych scenariuszy jest takie samo. Scenariusze te obejmują:
Konflikt w regionie euroatlantyckim definiowany jako wynik ekspansjonizmu
na granicach NATO, rebelii na dużą skalę w ramach NATO. Spowodowany może być
brakiem równowagi potencjałów militarnych, podziału i rozłamu pomiędzy członkami
Sojuszu. Ponadto przyczynami mogą być czynniki wewnętrzne lub podmioty zewnętrzne,
wojna światowa na podobieństwo wojen w Europie lub brak równowagi w dostępności
do zasobów obronnych.
Konflikt państwo vs państwo to scenariusz rozprzestrzenienia się konfliktu
z krajów sąsiednich, wzdłuż granic NATO, międzypaństwowe konflikty o dostęp
do zasobów, o zasoby naturalne, konflikty/wojny państwo przeciw państwu w tym sytuacje
z artykułu 5 Traktatu Waszyngtońskiego, rozwój konfliktu wcześniej „zamrożonego”
oraz wojny o nowe strefy wpływów.
Dostęp i korzystanie ze światowych zasobów naturalnych obejmuje wyzwania
związane z dostępem do i korzystanie z zasobów naturalnych przez Sojusz. Istotny wzrost
zagrożeń dla globalnego obrotu zasobami. Zwiększenie zagrożenia związanego z brakiem
zasobów (dostępu do nich), zmian klimatycznych, tworzenie się nowych spornych
obszarów, powstanie zagrożeń dla linii komunikacyjnych i handlu światowego.
Destrukcyjne skutki masowych migracji określane są w dokumencie jako
migracja powodująca destrukcyjne oddziaływanie i niestabilność zarówno na struktury
państw jak i Sojusz16. Zagrożeniem staje się niekontrolowany przepływ uchodźców,
przesiedleńców oraz migracji ekonomicznej.
„cyber” zagrożenia wysokiego poziomu to scenariusz cyber-ataku na dużą skalę
na członka NATO lub Sojusz i jego struktury. Zagrożenie tego typu może powstać
w wyniku wyzwań jakie niesie wykorzystanie cyberprzestrzeni, walka
w cyberprzestrzeni oraz korzystanie z fałszywych tożsamości17;
katastrofy (naturalne i wywołane działalnością człowieka) na dużą skalę obejmują zidentyfikowane zagrożenia z zakresu występowania katastrof
naturalnych, klęsk żywiołowych na dużą skalę, czerpania przez podmioty korzyści
z chaosu, pandemii uderzającej w kraje sojuszu oraz redukcje18 w centrach
finansowych świata;
wystąpienie zakłóceń w metropoliach19 spowodowane poprzez powstawanie
zawirowań w mega-miastach i dużych metropoliach w wyniku niezdolność
państwa narodowego do zapewnienia bezpieczeństwa, zaspokojenia podstawowych
16 Uważa się, że obecna sytuacja w Europie Zachodniej i Środkowej nosi znamiona (początki) sytuacji
niestabilnej nakreślonej w przedmiotowym dokumencie. 17 Pojęcie to obejmuje łatwość w maskowaniu swojej tożsamości, przynależności, anonimowość w sieci,
kradzież tożsamości (osoby, instytucji, organizacji). 18 Powoduje kryzys finansowy, załamanie na giełdach, spekulacje finansowe, kryzys gospodarczy. 19 Dużych miastach i „megamiastach” (definiowanych jako metropolie o populacji powyżej 10 mln
mieszkańców).
FFAO jako jeden z determinantów budowy i doskonalenia zdolności przez SZ RP
45
potrzeby populacji oraz wzrost urbanizacji i konkurencja w dostępnie do zasobów.
Wymienione sytuacje mogą prowadzić do powstawania „miast upadłych20”;
podmioty niepaństwowe jako konkurencja (lub alternatywa) dla państwa to
scenariusz zidentyfikowany przez autorów dokumentu jako atak na infrastrukturę
krytyczną jak i powstawanie wirtualnych organizacji, zmian klimatu, konkurencji
w tworzeniu najlepszej strategii i pozycji na rynku, zachodzących zmian
społecznych, które są sprzeczne ze stanowiskiem narodowym, upadek istniejących
systemów państwowych i ustanowienie nowych, uzależnienie od infrastruktury
krytycznej oraz upadek i przesunięcia w strukturach politycznych. Ponadto
w scenariuszu wyróżniono konflikt typu państwo przeciwko podmiot
niepaństwowy i wykorzystanie destrukcyjnych technologii przez grupy
o „odmiennym sposobie myślenia”;
zakłócenie „możliwości kosmicznych” identyfikowane jest przez autorów jako
utrata możliwości wykorzystania przestrzeni kosmicznej i zwiększenie tym samym
podatności na inne zagrożenia;
użycie broni masowego rażenia (skutki użycia i zagrożenia). Scenariusz
obejmuje ataki na Sojusz prowadzone przez ugrupowania terrorystyczne za pomocą
broni masowego rażenia lub ataki prowadzone na skraju NATO mające wpływ na
Sojusz w celu wywołania kryzysu na jego obszarze.
WOJSKOWE PERSPEKTYWY STRATEGICZNE (STRATEGIC
MILITARY PERSPECTIVES – SMP)
Kolektywna obrona, jest racją stanu dla NATO i wymaga ona utrzymania sił
zbrojnych, które będą w stanie bronić się przed m.in. zagrożeniami hybrydowymi.
Wdrożenie i realizacja efektywnej kolektywnej obrony państw NATO będzie wymagała
przygotowania się na szerszą gamę zagrożeń, które mogą działać wielopłaszczyznowo.
Chociaż Sojusz nadal przygotowuje swoje siły do tradycyjnego konfliktu terytorialnego
poprzez utrzymanie silnych zdolności konwencjonalnych i jądrowych to siły Sojuszu
muszą również udoskonalić swoje zdolności do powstrzymywania i pokonania rosnącej
gamy zagrożeń „nietradycyjnych”. Zagrożenia te obejmują również państwa, które
wykorzystają podmioty niepaństwowe i środki hybrydowe21 do osiągnięcia swoich celów.
Wojskowe perspektywy strategiczne tworzy pięć obszarów tematycznych,
do których zalicza się:
sprawność operacyjną zapewniającą siłom zbrojnym większą elastyczność,
podnoszącą szybkość reakcji i zwiększającą zdolności adaptacyjne sił22;
obszar bezpieczeństwa obejmujący budowanie zdolności i możliwości
oddziaływania w zakresie bezpieczeństwa poprzez rozszerzenie i zróżnicowanie
szeroko rozumianego partnerstwa w tym obszarze (budowanie partnerstwa poza
sojuszniczego)23;
20 Powstawania struktur niezarządzanych, pozbawionych regulacji prawnych, etc. 21 W dokumencie wykorzystywane są określenia: metody, środki, zagrożenia i działania hybrydowe. 22 W tym obszarze zwraca się szczególną uwagę na kształt sił, nie tylko silne (z dużym potencjałem
bojowym), ale właściwie zbudowane i elastyczne reagujące. Najważniejszymi cechami takich sił będzie:
interoperacyjność, standaryzacja, ewolucja doktryn połączonych, wspólne kształcenie i szkolenie sił Sojuszu. 23 FFAO z 2015 roku nie precyzuje szczegółów, jednakże do tematu podchodzi bardzo szeroko
i innowacyjnie wymieniając jako partnerów nie tylko państwa Sojuszu, ale kraje partnerskie, kraje spoza
Sojuszu, organizacje pozarządowe oraz aktorów niepaństwowych.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
46
zdolność do utrzymania elastyczności działań niesie za sobą potrzebę utrzymanie
i zwiększenie potencjału w celu zachowania odpowiednich sił do przeprowadzenia
operacji (odzyskania inicjatywy) zakończonej sukcesem pomimo doznanego
zaskoczenia i szoku strategicznego24;
świadomość strategiczną umożliwiającą dowódcom bardziej wszechstronne
i dokładne zrozumienie sytuacji, dostępnych kierunków i wariantów działania oraz
dokonanie prawidłowej oceny możliwych zagrożeń;
komunikację strategiczną, która odpowiada za opracowanie, koordynację
i upowszechnianie informacji oraz przekaz Sojuszu, tworząc warunki do
osiągnięcia sukcesu w ramach prowadzonych działań na wszystkich poziomach.
Celem perspektyw strategicznych jest wzmocnienie sił Sojuszu w obszarze
przyszłych zagrożeń w odniesieniu do zadań kluczowych. SMP stanowią wskazówki
poziomu strategicznego opracowane w celu określenia wspólnego kierunku działań.
Ponadto zawierają one wytyczne wykorzystane w procesie przygotowania i opracowania
implikacji wojskowych (rekomendacji do posiadania i rozwoju zdolności umożliwiających
realizacje podstawowych zadań NATO w przyszłości).
IMPLIKACJE WOJSKOWE (MILITARY IMPLICATION – MI)
Określenie implikacji wojskowych stanowiło końcową fazę opracowania FFAO.
Głównym zadaniem MI jest „przełożenie” wojskowych perspektyw poziomu
strategicznego na szczegóły poziomu strategicznego, operacyjnego i taktycznego.
W FFAO 2015 implikacje wojskowe zostały zdefiniowane jako posiadanie możliwości,
których przeznaczeniem jest wsparcie procesu transformacji Sojuszu, w tym rozwoju
polityki Sojuszu, opracowania wymagań i zdolności w perspektywie długoterminowej.
W tym względzie implikacje wojskowe zostały podzielone na siedem obszarów głównych,
które odnoszą się one do rekomendacji do posiadania zdolności umożliwiających NATO
realizację kluczowych zadań w przyszłości i obejmują25:
obszar przygotowania sił NATO do:
współpracy z partnerami w ramach utrzymania bezpieczeństwa;
kompleksowego podejścia do planowania i prowadzenia operacji26;
uzyskania modułowej (dopasowanej do zadań) struktury organizacyjnej sił;
kreatywnego wykorzystania zasobów ludzkich i rozwoju przywództwa
oraz wykorzystania czynnika ludzkiego - wykorzystanie rozwoju
24 Dokument m.in. definiuje elastyczność w tym obszarze jako posiadanie systemów i planów
alternatywnych oraz środków zapasowych. Wymagana jest regularna edukacja w tym obszarze (szkolenie
i kształcenie w zakresie prowadzenia działań po utracie inicjatywy). Za klucz do sukcesu uważa się
stosowanie mieszaniny (dywersyfikacji środków) systemów „klasycznych” i „nowoczesnych”
oraz posiadanie odpowiedniego „zapasu” potencjału do odbudowy zdolności i odzyskania inicjatywy. 25 Część użytych w niniejszym artykule pojęć zapożyczona jest i zdefiniowana zgodnie z „cywilnym”
aparatem pojęciowym – na potrzeby niniejszego opracowania użyto tłumaczenia zbliżonego do oryginału
w języku angielskim z zastosowaniem (w miarę możliwości) odnośników do obowiązujących w SZ RP
dokumentów doktrynalnych. 26 Comprehensive Approach - podejście kompleksowe (synergiczne) rozwijane w NATO jako koncepcja
operacyjna bazująca na podejściu do planowania, organizowania oraz kontroli działań w oparciu o ich efekty
- podejście do operacji na zasadzie oczekiwanych rezultatów (osiąganie celów) EBAO - Effect-Based
Approach to Operations, szerzej w: Seminar Publication on Comprehensive Approach - Trends, Challenges
and Possibilities for Cooperation in Crisis Prevention and Management, 17 June 2008, Helsinki 2008, s. 14.
FFAO jako jeden z determinantów budowy i doskonalenia zdolności przez SZ RP
47
cywilizacyjnego i nowych technologii w celu podniesienia efektywność
funkcjonowania człowieka;
wykorzystania i zastosowania dobrych praktyk w operacjach sojuszu -
wykorzystanie zdolności Systemu Wykorzystania Doświadczeń (ang. Lessons
Learned - LL);
dowodzenia działaniami - poprzez misje (ang. mission command)27;
efektywnego prowadzenia ćwiczeń i szkolenia28 obejmującego m.in. realizację
zadań w terenie zurbanizowanym;
prowadzenia zintegrowanych działań w cyberprzestrzeni;
określania zasad użycia siły (ang. ROE) tak, by zapewniały dowódcom jasno
sprecyzowane wytyczne do prowadzenia działań i użycia siły;
właściwego pozyskiwania i zaopatrywania sił - zabezpieczenie logistyczne
pozostając w odpowiedzialności narodowej musi zabezpieczyć główną
sojuszniczą zdolność do kolektywnej obrony.
obszar przerzutu i tworzenie sił połączonych29 definiowany jako:
zdolność do tworzenia i organizowania nowoczesnych sił spełniających
wymogi realizacji szerokiego spektrum zadań połączonych w różnych
warunkach operacyjnych i środowiskowych;
zdolność do szybkiego przerzutu sił do rejonu operacji i sprawnego ich
wycofania po zrealizowaniu zadania30;
zdolność do przemieszczenia, przyjęcia, rozśrodkowania oraz sprawnego
zaopatrywania i zabezpieczenia wojsk zarówno na jak i poza terytorium
Sojuszu31;
posiadanie baz wojskowych i obiektów logistycznych na terytorium Sojuszu
oraz posiadanie zdolności do organizacji tego typu obiektów poza jego
obszarem.
obszar prowadzenia działań i operacji:
połączonych (z wykorzystaniem manewru) obejmuje:
zwiększoną manewrowość - zdolność do prowadzenia wysoko
manewrowych działań w różnym terenie i środowisku operacyjnym oraz
realizacji działań rozproszonych32;
osiągnięcie swobody działania i wpływu na działania w cyberprzestrzeni;
zapewnienie i rozwijanie zdolności do skrytego i szybkiego reagowania
(podejmowania działań) w ramach działań wojsk specjalnych.
zastosowanie ognia połączonego:
27 Jednym z głównych założeń sprawowania dowodzenia poprzez misje jest zapewnienie swobody działania
i zachęcanie do podejmowania inicjatywy w nieprzewidzianych sytuacjach, jednak zawsze w ramach
określonego celu i zgodnie z zamiarem przełożonego. Szerzej: Doktryna prowadzenia operacji połączonych,
D-3(B). 28 Szkolenie w środowisku maksymalnie zbliżonym do realnego. 29 Szerzej: Doktryna logistyczna SZ RP, D-4(B). 30 Obejmuje przerzut sił z wykorzystaniem zróżnicowanych typów środków transportowych
oraz dostosowanie sił i środków do transportu droga powietrzną, morską i lądową. 31 Punkty od 2b do 2d odnoszą się do działań prowadzonych zarówno na terytorium krajów członków
Sojuszu, jak i poza tym obszarem. 32 Prowadzenie działań na dużym obszarze przy wykorzystaniu minimum sił i środków (sił rozproszonych)
przy jednoczesnym pełnym wsparciu i zabezpieczeniu działań. Idea prowadzenia działań rozproszonych
powstała na przełomie wieków. Tworząc nowe doktryny działań w XXI zarówno NATO i USA analizując
dotychczasowe sposoby działania wojsk średnich zwróciły ponownie uwagę na wykorzystanie transporterów
kołowych - zwiększenie mobilności jednostek (w tym na szczeblu strategicznym przy wykorzystaniu
możliwości przerzutu samolotami transportowymi zasięgu operacyjno-strategicznego).
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
48
doskonalenie środków rażenia33;
realizacja kinetycznych działań połączonych w terenie zurbanizowanym;
utrzymywanie trwałych i sieciowych możliwości do identyfikacji
i rażenia34;
utrzymanie swobody działania w spektrum elektromagnetycznym;
wykorzystanie systemów bezzałogowych i autonomicznych.
kompleksowe oddziaływanie35 :
wpływ poprzez wykorzystanie i prowadzenie działalności
w cyberprzestrzeni;
prowadzenie działań zgodnie z zasadami kompleksowego podejścia36 -
wykorzystanie do realizacji zadania i osiągnięcia celu środków
politycznych, ekonomicznych, informacyjnych i militarnych.
obszar podtrzymywania działań obejmuje:
innowacyjne sposoby zaopatrywania w sprzęt oraz usługi - minimalizacja
wysiłku logistycznego przy maksymalizacji efektywności;
transport i ruch wojsk na teatrze;
standaryzacja (kompatybilność i interoperacyjność techniczna);
dywersyfikacja sił i środków logistyki;
zabezpieczenie logistyczne sił;
tworzenie i wykorzystanie baz logistycznych na morzu do zabezpieczenia
działań ekspedycyjnych z morza;
inżynieria wojskowa;
wydajny system zabezpieczenia medycznego oraz zabezpieczenie medyczne
w operacjach ekspedycyjnych - wykorzystanie innowacyjnych metod
i sposobów zabezpieczenia medycznego37.
obszar dowodzenia i kierowania działaniami (C2) obejmuje:
przyszłe systemy C2 - przyszłe narzędzia (i systemy) wspierające proces
decyzyjny oraz przetwarzania danych;
zaawansowaną integrację procesu C2 z innymi uczestnikami działań;
uproszczenie struktur organizacyjnych w celu usprawnienia procesów
decyzyjnych38;
33 Zgodnie z założeniami FFAO, siły Sojuszu w przyszłości powinny utrzymać szeroki zakres
konwencjonalnego potencjału bojowego wprowadzając coraz nowsze technologie, reagując na pojawiające
się zagrożenia celem zwiększenia potencjału bojowego. Działania takie zdaniem autorów powinny być
realizowane poprzez np. wprowadzanie amunicji precyzyjnego rażenia z wykorzystaniem alternatywnej,
niesatelitarnej nawigacji GPS, uniezależnienie się od jednego typu systemu rażenia oraz budowanie
zdolności do rażenia obiektów na dużych i bardzo dużych odległościach. 34 Stosowanie zautomatyzowanych, sieciocentrycznych systemów wsparcia dowodzenia klasy C4ISR.
Przykładem może być szeroko stosowany w Afganistanie przez siły koalicji jeden z elementów tego systemu
tzw. BFT - pełna nazwa Force XXI Battle Command Brigade and Below (FBCB2). Jest to system wsparcia
dowodzenia bojowego wojskami szczebla taktycznego. Umożliwia zobrazowanie aktualnej sytuacji
taktycznej i terenowej w czasie zbliżonym do rzeczywistego na pulpicie dowódcy znajdującego się
w każdym typie pojazdu bojowego, tworzy tzw. obraz świadomości sytuacyjnej pola walki, zawiera
w sobie system identyfikacji swój/obcy. 35 Zwiększenie efektywności (uzyskanie efektu synergii) poprzez połączenie wysiłku w ramach
wykorzystania komunikacji strategicznej, dyplomacji publicznej, polityki zagranicznej, wojskowej polityki
zagranicznej, działań informacyjnych i psychologicznych. 36 Prowadzenie działań we współpracy z innymi podmiotami w celu osiągnięcia efektu synergii. 37 Wykorzystanie telemedycyny, systemów półautonomicznych, zwiększenie indywidualnych możliwości
żołnierza w tym zakresie.
FFAO jako jeden z determinantów budowy i doskonalenia zdolności przez SZ RP
49
systemy łączności i informatyki.
obszar ochrony i obrony obejmuje:
systemy ochrony i obrony obszaru i linii komunikacyjnych;
ochronę i obronę baz oraz wojsk ekspedycyjnych oraz ochronę i obronę przed
zagrożeniami naziemnymi, nawodnymi i podwodnymi;
bezpieczeństwo systemów łączności i informatyki, w tym cyberobronę;
nowe technologie i systemy bezzałogowe oraz wykorzystanie i łączenie
różnych technik i zdolności39;
sojuszniczą, zintegrowana obronę powietrzną i przeciwrakietową40;
ochronę sił własnych przed systemami OP i OPL przeciwnika41;
obronę przed pociskami rakietowymi i moździerzowymi kierowanymi
pociskami rakietowymi;
obrona przed balistycznymi pociskami rakietowymi, bronią „użytą
z przestrzeni kosmicznej”, bronią masowego rażenia;
ochrona środowiska naturalnego i zmniejszanie strat i zniszczeń
niezamierzonych w infrastrukturze.
obszar zabezpieczenia informacyjnego obejmuje:
zbieranie i analizę informacji42;
wykorzystanie danych (tworzenie geoprzestrzennych „map przyszłości”, tzw.
„mapping”43);
upowszechnianie danych.
W ramach tak szeroko i jednocześnie szczegółowo nakreślonych w FFAO 2015
rekomendacji, dodatkowo opracowano siedem wniosków wynikających z implikacji
wojskowych będących jednocześnie ich podsumowaniem:
wyzwania związane z utrzymaniem przewagi technologicznej i dostępu
do zasobów spowoduje, że Sojusz będzie musiał rozwijać szeroko swoje zdolności
w celu zdobycia i utrzymania dostępu do zasobów oraz przeciwdziałać szerokiemu
zakresowi proliferacji zagrożeń stwarzanych przez rosnące możliwości
potencjalnych przeciwników;
nowoczesne technologie w coraz większym stopniu tworzyć będą zarówno
wyzwania, jak i przynosić nowe możliwości. Sojusz stanie przed problemami
związanymi z dostępem44 do zaawansowanych technologii. Prywatne inwestycje
38 Wykorzystanie bardziej efektywnych systemów generacji sił, nowego typu struktur, sposobów dowodzenia
- minimalizacja kosztów przy wzroście efektywności. 39 Wykorzystanie nowych technologii w innowacyjny sposób: stosowanie taktyki i techniki „roju” -
wykorzystywanie systemów bezzałogowych do prowadzenia działań i współdziałania w „grupie” celem
zwiększenia skuteczności i uzyskania autonomiczności w ramach kierowania działaniami. 40 FFAO 2015 dzieli obronę powietrzną na obronę przed zagrożeniami z powietrza i zagrożeniami od
uderzeń prowadzonych za pomocą pocisków rakietowych (balistycznych). 41 Wykorzystanie SEAD (ang. Suppression of Enemy Air Defense) do zwalczania systemów obrony obszaru
powietrznego przeciwnika. Obejmuje między innymi wykorzystanie środków walki i zakłóceń. 42 Posiadanie zdolności do zbierania i analizowania informacji z szerokiej gamy źródeł z obszaru wywiadu
śledzenia i rozpoznania (ang. ISR). 43 To głównie proces modelowania grafiki 3D oraz gromadzenie, przetwarzanie i wizualizacja danych
przestrzennych za pomocą interaktywnych aplikacji, tworzenie map w postaci cyfrowej (np. map
wielopoziomowych/wielopłaszczyznowych aglomeracji miejskich) z możliwością aktualizacji „na bieżąco”
poprzez połączenie z systemami rozpoznania powietrznego i kosmicznego, wyposażone w dodatkowe zasoby
informacji. 44 Dostępny „od ręki” (ang. off-the-shelf).
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
50
w badania i ich rozwój najprawdopodobniej wyprzedzi finansowanie z budżetu
państwa, a innowacyjne produkty będą coraz szerzej dostępne dla wszystkich;
w związku z powyższym powszechny dostęp do technologii przyszłości może
umożliwić wybranym podmiotom osiągnięcie parytetu technologicznego
z NATO w niektórych dziedzinach oraz pozwoli podmiotom niepaństwowym
rywalizować ze strukturami państwowymi. Ponadto szybki postęp w technologii
może również zrewolucjonizować sposoby prowadzenia operacji Sojuszu.
Udoskonalone systemy załogowe i bezzałogowe zmniejszą ryzyko i możliwość
utraty życia. Mieszanka systemów „nie” i „zaawansowanych” technologii może
poprawić i podnieść oraz zwiększyć odporność i elastyczność działań poprzez
dywersyfikację systemów Sojuszu. Stosowanie nowych rozwiązań taktycznych
i technologicznych takich jak „rój systemów bezzałogowych45”, mają potencjał,
aby umożliwić Sojuszowi samoistne osiągnięcie przewagi na polu bitwy przy
jednoczesnej redukcji ryzyka operacyjnego.
nowoczesne technologie i dynamiczne zmieniające się środowisko będzie
wyzwaniem dla tradycyjnych systemów informacyjnych oraz systemów
wywiadowczych. Siły NATO muszą być w stanie zbierać i analizować ogromne
ilości danych46 w celu tworzenia dających podstawy do działania informacji
wywiadowczych i rozpoznawczych, poprawy świadomość sytuacyjnej i wspierania
procesu decyzyjnego.
przyszłe siły Sojuszu będą musiały zwiększyć swoją sprawność operacyjną poprzez
modułowość, odpowiednie skalowanie (prawidłowy dobór ilości sił i środków
do realizowanego zadania) oraz odpowiednie przeszkolenie i przygotowanie wojsk
do realizacji znacznie szerszej gamy zadań z wykorzystaniem innowacyjnej taktyki.
W przyszłości, może być wymagane uzyskanie w SZ bardziej płaskich struktur
organizacyjnych i dowodzenia misji w celu rozwiązania złożonych i zmieniających
się zagrożeń. Przyszły system dowodzenia i kierowania będzie musiał umożliwiać
również współpracę w planowaniu i podejmowaniu decyzji w łańcuchu
dowodzenia, zapewniając łączność z „siłami rozproszonymi”.
postępująca urbanizacja sprawia, że operacje NATO w środowisku miejskim
są coraz bardziej prawdopodobne. Siły NATO muszą „zrozumieć” ten typ działań
i przygotować się do działań w złożonym środowisku miejskim, gdzie występuje
„populacja masowa” połączona ze sobą siecią informacyjną i posiadająca mobilne
środki komunikacji.
sojusz w przyszłości musi zwiększyć wykorzystanie cyberprzestrzeni w celu
usprawnienia komunikacji, ułatwienia dowodzenia i kierowania. Jednak działalność
w cyberprzestrzeni będzie nieść za sobą coraz większe zagrożona. Sojusz będzie
musiał zdaniem autorów utrzymać dostęp do elastycznych i skutecznych systemów
cybernetycznych, mocniej niż obecnie zabezpieczonych przed atakami
i jednocześnie rozwijać alternatywne systemy, które będą odporne i mniej podatne
45 Mocno rozwijania taktyka (wykorzystanie) oraz technika i technologia (konstrukcja) systemów
bezzałogowych (w przyszłości przede wszystkim autonomicznych) umożliwiająca prowadzenie działań
w grupie, roju lub wilczym stadzie - Defense Advanced Research Projects Agency - DARPA. Celem jest
zwiększenie efektywności systemów, elastyczności ich wykorzystania oraz uproszczenie sterowania
i zwiększenie odporności, „przeżywalności” tych systemów na polu walki. 46 Wykorzystanie tzw. technologii bazodanowej (ang. Big Data) - termin odnoszący się do dużych,
zmiennych i różnorodnych zasobów, zbiorów danych, których przetwarzanie i analiza jest trudna,
ale jednocześnie wysoko wartościowa.
FFAO jako jeden z determinantów budowy i doskonalenia zdolności przez SZ RP
51
na cyberataki. Ważnym elementem działalności w tym obszarze dla Sojuszu będzie
generowanie i rozpoznawanie ruchu w cyberprzestrzeni47.
komunikacja strategiczna wspiera szeroko politykę Sojuszu oraz prowadzone
działania co przyczynia się pozytywnie i bezpośrednio do pomyślnej realizacji
operacji, zadań i misji Sojuszu poprzez „dostosowanie słów do czynów”. Poprzez
odpowiednie informowanie i komunikację ze wszystkimi poziomami politycznymi,
planowania i realizacji oraz zapewnieniu, że są w pełni zintegrowaną częścią
całego wysiłku, komunikacja strategiczna znacząco przyczynia się do sukcesu
Sojuszu.
PODSUMOWANIE
W ogólnej konkluzji można stwierdzić, że FFAO jest zbiorem informacji
skoncentrowanych na przyszłości w celu wsparcia transformacji i wysiłków związanych
z planowaniem obronnym NATO. Sytuacje niestabilne i wojskowe perspektywy
strategiczne zapewniają odpowiedni kontekst i ogólnie charakteryzują pożądane cechy
przyszłych sił zbrojnych Sojuszu, które Dowódcy Strategiczni NATO uznali za niezbędne
dla odniesienia przyszłego sukcesu. Są one szczególnie przydatne i użyteczne w obszarach
tematycznych związanych z obronnością i bezpieczeństwem, służyć mogą do opracowania
i rozwoju scenariuszy, modelowania i kształtowania (programowania rozwoju) sił Sojuszu,
poszukiwania i rozwoju jego zdolności, a ponadto służyć mogą jako propozycje do
dyskusji nad celami narodowymi członków Sojuszu. Co ważne, również kraje
członkowskie Sojuszu mogą znaleźć w SFA i FFAO oraz poprzez udział w LTMT
przydatne informacje do narodowego procesu planowania obronnego. W tym względzie
istotne jest to, że FFAO stanowi punkt początkowy do dyskusji na temat perspektyw
i niezbędnych zdolności, które pomogą zdeterminować członkom Sojuszu sposób ich
zaangażowania i wysiłek w długotrwały proces jakim jest transformacja NATO.
W perspektywie czasowej do roku 2030, którą obejmuje FFAO edycji 2015,
w opinii autora najprawdopodobniej wszystkie poruszane w nim tematy w większym
lub mniejszym stopniu będą dotyczyły Polski i SZ RP48 (zarówno w ujęciu sojuszniczym,
jak i narodowym). W związku z powyższym, SZ RP powinny rozpocząć działania
mające na celu przygotowanie swoich struktur i planów działania w ramach
programowania rozwoju SZ RP oraz budowania zdolności49 na przewidywane przez
FFAO scenariusze i zagrożenia oraz wyzwania przyszłości jakie ta ze sobą niesie. Z prowadzonych przez autora prac analitycznych50 w ramach działalności
służbowej w CDiS SZ wynika, że zidentyfikowane w dokumencie FFAO zagrożenia dla
środowiska bezpieczeństwa oraz wynikające z tego potrzeby budowania zdolności sił
zbrojnych, potwierdzają wcześniej wypracowane dla SZ RP przez CDiS SZ wnioski
47 Generate a recognized cyber picture (pol. generować rozpoznany ruch w cyberprzestrzeni) nowe pojęcie,
obecnie brak jest możliwości jednoznacznego, dokładnego jego zdefiniowania. Możliwe jest posłużenie się
analogią do Recognize Air Picture – RAP dla przestrzeni powietrznej i opisanie jako generowanie
rozpoznanego ruchu w cyberprzestrzeni. 48 Przykłady: zagrożenia związane z destrukcyjnymi skutkami migracji i obecny rozwój sytuacji w Europie;
niepokoje związane z kryzysem gospodarczym; obecny rozwój sytuacji na wschodzie Ukrainy; etc. 49 Transformacji SZ RP na poziomie narodowym. 50 Analizy m.in. prowadzone na polecenie Szefa SG WP pt. „Hybrydowość współczesnych wojen”,
„Doktryna wojskowa FR w ujęciu aksjomatycznym”, „Dynamic Stability. US Strategy for a World in
Transition”, „Global Strategic Trends - Out To 2045”, „Future Operating Environment 2035”, „Analiza
zagrożeń hybrydowych dla RP”, „The National Military Strategy of the United States of America - 2015”.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
52
i rekomendacje w tym obszarze. W tym względzie, w ramach przygotowania SZ RP do
wyzwań środowiska bezpieczeństwa przyszłości w obszarze obronności państwa należy:
kompleksowo podchodzić do wszystkich obszarów działalności i funkcjonowania
SZ RP (zgodnie z zasadami Comprehensive Approach), w tym doskonalić
prowadzenie działań połączonych w celu uzyskania maksymalnego możliwego
efektu synergii;
dążyć do stałego rozwoju technicznego i technologicznego SZ RP (np. poprzez
implementacje pełnego sieciocentrycznego systemu wsparcia dowodzenia
i kierowania SZ RP klasy C4ISR, wprowadzanie środków bezzałogowych różnych
klas i przeznaczenia51, zwiększanie ilości środków precyzyjnego rażenia i ich
dywersyfikacja52, zwiększanie siły i zasięgu rażenia, etc.).
zintensyfikować prace w zakresie budowania zdolności do zapewnienia swobody
działania w relatywnie nowym środowisku jakim jest cyberprzestrzeń, zarówno
w obszarze prowadzenia działań ofensywnych, jak i defensywnych. W środowisku
tym aktualnie i zapewne w przyszłości będą pracowały (lub je wykorzystywały)
praktycznie wszystkie nowoczesne środki walki, systemy łączności oraz wymiany
i zbierania danych. Istotne jest to, aby zdolność do zapewnienia swobody działania
w cyberprzestrzeni zapewniła tym środkom możliwość sprawnego
(niezakłóconego) funkcjonowania na współczesnym i przyszłym polu walki.
przyjąć w RP nowe podejście do roli kampanii informacyjnych (uwzględniając
strukturalny aspekt komunikacji strategicznej) w osiąganiu celów politycznych
i wojskowych. SZ RP powinny pogłębiać współpracę z podmiotami państwowymi
w zakresie np. skutecznego wykorzystywania komunikacji strategicznej do
realizacji zadań na rzecz wzmocnienia bezpieczeństwa państwa oraz z podmiotami
poza państwowymi w zakresie opracowywania i pozyskiwania nowoczesnych
(innowacyjnych) technologii rzutujących na pozyskiwanie i doskonalenie zdolności
SZ RP.
bezwzględnie wykorzystać doświadczenia z udziału SZ RP w operacjach poza
granicami państwa (Irak, Afganistan), a także opracować i wykorzystać wnioski
z konfliktu na wschodzie Ukrainy53, jak również doskonalić system komunikacji
strategicznej w celu zwiększenia zdolności SZ RP do prowadzenia
i przeciwdziałania działaniom poniżej progu wojny (działaniom tzw.
hybrydowym).
zdobyte przez SZ RP doświadczenia z obszaru przerzutu sił w rejon operacji (Irak,
Afganistan) i wycofania (ang. Deployment and Redeployment from Operation)
oraz zapisy implikacji wojskowych zawartych w analizowanym dokumencie
wskazują, że należy rozwijać zdolności do wykonania przerzutu i zabezpieczenia
transportu sił do operacji ekspedycyjnych zarówno w obszarze jak i poza obszar
NATO. Ponadto należy posiadać i aktualizować na bieżąco narodowe plany
związane z przyjęciem, rozmieszczeniem i zabezpieczeniem sił NATO na własnym
terytorium realizowane w ramach HNS54.
51 Systemy bezzałogowe stają się imperatywem współczesnego (potencjalnego) pola walki. Dlatego
posiadanie takich systemów i ich powszechne wykorzystywanie na wszystkich poziomach dowodzenia
i kierowania SZ RP wydaje się bezwzględną koniecznością. 52 Stosowanie uzbrojenia precyzyjnego wykorzystującego i obejmującego różne platformy oraz sposoby
naprowadzania. 53 Prowadzenie działań hybrydowych na dużą skalę. 54 ang. Host Nations Support.
FFAO jako jeden z determinantów budowy i doskonalenia zdolności przez SZ RP
53
ze względu na postępującą urbanizację europejskiego teatru działań konieczne
wydaje się pozyskanie zdolności do działań w terenie zurbanizowanym i jej
doskonalenia w czasie ćwiczeń narodowych i międzynarodowych.
BIBLIOGRAFIA
[1] AAP-6 (2014) PL – Słownik terminów i definicji NATO.
[2] Doktryna logistyczna Sił Zbrojnych RP, D-4(B), CDiS SZ, Bydgoszcz 2014.
[3] Doktryna prowadzenia operacji połączonych, D-3(B), CDiS SZ, Bydgoszcz 2015.
[4] Framework for Future Alliance Operations, ACT, Norfolk, August 2015.
[5] Future Operating Environment 2035, DCDC, Shrivenham 2015.
[6] Global Strategic Trends - Out to 2045, Development Concepts and Doctrine Center -
DCDC, Shrivenham 2014.
[7] http://www.act.nato.int/images/stories/events/2012/fc_ipr/ffao_ws6_mil_implications
.pdf.
[8] Materiały własne autora z prac w ramach SFA (FFAO) Standing Working Group.
[9] Seminar Publication on Comprehensive Approach - Trends, Challenges and
Possibilities for Cooperation in Crisis Prevention and Management,
17 June 2008, Helsinki 2008.
[10] Strategic Foresight Analysis 2013 Report, ACT, Norfolk 2013.
[11] Strategic Foresight Analysis Report Update 2015, ACT, Norfolk, December 2015.
[12] Zieliński T., Zdolności operacyjne SZ RP w kontekście inicjatywy Smart
Defence, [w:] A. Lis, R. Reczkowski (red.), Innowacja i synergia w Siłach Zbrojnych
RP, CDiS SZ, t.1, Bydgoszcz 2012.
FRAMEWORK FOR FUTURE ALLIANCE
OPERATIONS AS AN ONE OF DETERMINATS
TO BUILD AND REFINE CAPABILITIES
BY POLISH ARMED FORCES
ABSTRACT
The article is about the FFAO (one of two parts Long Term Military Transformation process) which defines trends and how NATO forces (Polish Armed Forces) might transform and recommends capabilities for anticipating and preparing for the ambiguous, complex and rapidly-changing future security environment.
Wojska Obrony Terytorialnej – wyzwania stojące przed SZ RP
55
mjr Dariusz BRZE ŻAWSKI
Wojskowa Komenda Uzupe łn ień w Rzeszowie
WOJSKA OBRONY TERYTORIALNEJ –
WYZWANIA STOJĄCE PRZED SIŁAMI
ZBROJNYMI RP
STRESZCZENIE
W artykule przedstawiono rys historyczny powstania i funkcjonowania Wojsk Obrony Terytorialnej w Siłach Zbrojnych RP od 1959 roku. Wskazano na rolę organizacji proobronnych w systemie bezpieczeństwa państwa w kontekście tworzenia się Wojsk Obrony Terytorialnej. Przedstawiono wnioski i spostrzeżenia z rozpoczętej w Rzeszowie kampanii informacyjnej do służby w WOT. Na podstawie tych doświadczeń, podjęto próbę wskazania ewentualnych zagrożeń w procesie formowania jednostek OT.
Słowa kluczowe:
obrona terytorialna, wojska obrony terytorialnej
WSTĘP
Potrzebę utworzenia Wojsk Obrony Terytorialnej dostrzegano dużo wcześniej
jeszcze w okresie, kiedy Polska nie była krajem suwerennym. Pierwsze prace zmierzające
do utworzenia WOT jako elementu składowego Obrony Terytorialnej Kraju, rozpoczęto
w 1959 roku. Proces tworzenia (zmian) WOT trwał do 1989 roku, kiedy podjęto decyzję
o rozformowaniu ostatnich jednostek i proces ten zakończono ostatecznie w 1991 roku.
W latach 90. dostrzegano potrzebę odbudowy tej formacji jako elementu wojska czynnie
uczestniczącego w życiu lokalnej społeczności. Prace koncepcyjne rozpoczęto
w 1998 roku, a pierwsze jednostki (brygady OT) powstały rok później. Proces formowania
jednostek OT planowano zakończyć w 2012 roku. Zarówno pierwsza, jak i druga próba
tworzenia (odbudowy) WOT, nie przyniosła oczekiwanych rezultatów.
25 kwietnia 2016 roku Ministerstwo Obrony Narodowej przyjęło koncepcję utworzenia
Wojsk Obrony Terytorialnej w Siłach Zbrojnych RP. Proces tworzenia tej formacji
rozpoczęto m.in. od Rzeszowa, gdzie prace przygotowawcze trwają nieprzerwanie od
drugiej połowy bieżącego roku. Są już pierwsze wnioski i spostrzeżenia, które zostaną
wykorzystane w dalszych pracach. Efekt końcowy procesu tworzenia tej formacji, będzie
w znacznej mierze uzależniony od stopnia zaangażowania wielu osób (instytucji)
oraz pełnego zrozumienia potrzeby jej utworzenia.
RYS HISTORYCZNY POWSTANIA
WOJSK OBRONY TERYTORIALNEJ
Historia powstania Wojsk Obrony Terytorialnej (WOT) w Polsce, sięga drugiej
połowy lat 50 ubiegłego stulecia. Pierwsze próby dyskusji na temat potrzeby
przeciwstawienia się na obszarze naszego kraju różnym formom działania przeciwnika
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
56
oraz zapewnienia odpowiednich warunków żywotnych funkcji państwa w czasie wojny,
pojawiły się w 1959 roku. Inicjatorem powstania Wojsk Obrony Terytorialnej jako części
Obrony Terytorialnej Kraju, był Komitet Obrony Kraju, powołany przez Radę Ministrów
w 1959 r.1 Jak zapisano w uchwale organ ten powstał w celu „zapewnienia sprawnego
kierowania działalnością organizacyjną państwa w zakresie obronności kraju”2. W skład
Wojsk Obrony Terytorialnej miały wejść pułki oraz bataliony przeznaczone do zwalczania
desantów, ochrony ważnych obiegów i likwidacji skutków działania broni masowego
rażenia. Podstawę prawną do formowania jednostek OT stanowiły dwie uchwały:
Komitetu Obrony Kraju z 1962 roku3 oraz Rady Ministrów z 1963 roku4. W myśl
uchwalonych aktów normatywnych w każdym województwie i mieście wydzielonym
stopnia wojewódzkiego, miały powstać po jednej jednostce manewrowej (pułku),
a w miastach na prawach powiatu i w powiatach po jednym pododdziale (batalionie) OT.
Zgodnie z przyjętym planem miały zostać sformowane od podstaw 330 jednostki
OT. Organizację Wojsk Obrony Terytorialnej rozpoczęto w 1963 roku. W maju tego roku
przystąpiono do formowania pierwszych jednostek tego rodzaju wojsk w postaci
wojewódzkich pułków OT organizowanych wg trzech etatów typu A, B i C5 (różniły się
ilością kompanii piechoty w strukturze pułku) tabela 1. Pułki kategorii A były jednostkami
skoszarowanym, kategorii B częściowo skoszarowanymi, a kategorii C szkoliły żołnierzy
w systemie dochodzącym. W kolejnych latach jednostki OT przechodziły reorganizacje i w
1969 roku 15 pułków OT otrzymało kategorię A, a pozostałe kategorię B6. Intensywne
prace związane z formowaniem jednostek Obrony Terytorialnej prowadzono w latach 1963
- 1970. Do roku 1970 sformowano 86 jednostek, 18 pułków (katowicki pułk OT
przeformowano w 1964 roku w brygadę OT) i 67 batalionów7. W 1971 roku odstąpiono od
szkolenia żołnierzy w systemie dochodzącym, co spowodowało konieczność
rozformowania 30 batalionów OT.
Tabela 1. Struktura ilościowa pułków i brygad OT w latach 1963-1970
Pułk OT
kategoria A
Pułk OT
kategoria B
Pułk OT
kategoria C Brygada OT
Uwagi
Ilość Miejsce Ilość Miejsce Ilość Miejsce Ilość Miejsce
POW
2 Bydgoszcz
2 Koszalin
Gdańsk Szczecin
ŚOW 2
Wrocław
2
Poznań
2
Łódź
1
Katowice katowicki pułk OT przeformowany
na brygadę OT
w 1964 r. Katowice Opole
Zielona
Góra
WOW 3
Warszawa
2
Białystok
3
Warszawa
sformowano
w Warszawie dodatkowy pułk Kraków Lublin Kielce
Olsztyn Rzeszów
Razem 5 6 7 1
źródło: Opracowanie własne na podstawie J. Kajetanowicz, Poligon nr 2 (37) marzec – kwiecień 2013 r.
„Wojska …”.
1 Uchwała Rady Ministrów nr 66/59 z dnia 18 lutego 1959r. o powołaniu Komitetu Obrony Kraju,
CAW nr 1382/59/23. 2 Ibedem. 3 Uchwała Komitetu Obrony Kraju z 16 listopada 1962r. w sprawie przygotowania terytorium obrony kraju. 4 Uchwała Rady Ministrów nr 164/63 z 4 maja 1963r. o zasadach organizacji jednostek OT. 5 J. Kajetanowicz, Wojska Obrony Terytorialnej Kraju w systemie bezpieczeństwa Polski w latach
1959-1989, Poligon nr 2 (37) marzec – kwiecień 2013r 6 Ibidem, s. 6. 7 T. Banaszak, Obrona Terytorialna Kraju w województwie kieleckim (1963-1975) – organizacja
i działalność, Przegląd Historyczno – Wojskowy 14(65)/2 (244), s. 213-230.
Wojska Obrony Terytorialnej – wyzwania stojące przed SZ RP
57
Kolejne lata 70. przynosiły nowe zmiany w strukturach WOT, przeformowywano
i rozformowywano kolejne jednostki. W latach 80. reorganizację kontynuowano, w celu
poprawy warunków efektywnego wykorzystania poszczególnych typów jednostek,
a jednocześnie obniżając koszty ich utrzymania. W 1985 roku były dwie brygady OT
(warszawska i katowicka), osiem pułków OT (bydgoski, gdański, krakowski, łódzki,
olsztyński, opolski, wielkopolski i wrocławski) oraz cztery pułki pontonowe (7., 9., 10.
i 12.)8.
Jednostki lądowe wchodzące w skład WOT w drugiej połowie lat 80. zostały
stopniowo rozformowane. W sierpniu 1989 roku, podjęto decyzje o rozformowaniu
ostatnich jednostek wojsk OT, do których należały: Warszawska Brygada OT, Katowicka
Brygada OT, Gdański Pułk OT, Krakowski Pułk OT, Wielkopolski Pułk OT i Wrocławski
Pułk OT. Proces rozformowywania ostatnich istniejących jednostek OT zakończono
ostatecznie w marcu 1991 roku9. Rozformowanie jednostek obrony terytorialnej, było
konsekwencją rokowań rozbrojeniowych. Jak oceniono wówczas, jednostki OT
prezentowały niski poziom gotowości bojowej (były wykorzystywane głownie do prac
szkoleniowo – produkcyjnych) stad podjęto decyzję o ich likwidacji.
W latach 90. kilkakrotnie wracano do pomysłu odbudowy Wojsk Obrony
Terytorialnej. 5 maja 1998 r. powołano zespół do opracowania koncepcji zadaniowej
i strukturalno-organizacyjnej systemu Obrony Terytorialnej. W przyjętej „Koncepcji …”
wiele miejsca w zadaniach wojsk OT zawarowano dla współuczestniczenia w działaniach
ratowniczo-ochronnych i humanitarnych oraz powiązaniom z samorządami i miejscową
społecznością. Obok zasadniczej obronnej funkcji Obrona Terytorialna miała wykonywać
funkcję „koordynacyjną” (działań militarnych i niemilitarnych), „ratunkowo-ochronną
i humanitarną” oraz funkcję „narodowo-państwowo-społeczno-twórczą”. Ta ostatnia miała
się wyrażać „w stałym uczestnictwie OT w życiu społeczności lokalnej, służbie wojskowej
obywateli w OT, współpracy z administracją, organizacjami i stowarzyszeniami
społecznymi oraz współudziale w działaniach ratowniczo-ochronnych i humanitarnych
tworząc niezwykle cenne wartości i więzy o charakterze narodowo-państwowym,
mobilizujące miejscowe społeczności do realizacji wspólnych celów”10. W założeniach
koncepcji przyjęto odbudowę systemu OT w czterech etapach rozłożonych na lata
1999- 2012:
Etap I do końca 1999 roku:
− przeformowanie dwóch brygad operacyjnych w brygady OT;
− utworzenie Inspektoratu OT na szczeblu centralnym oraz dowództw na szczeblach
wojewódzkim, powiatowym i gminnym;
− określenie potrzeb w zakresie infrastruktury, wyposażenia oraz uzbrojenia dla
wojsk OT;
− przygotowanie systemu szkolenia;
Etap II do końca 2001 roku:
− sformowanie czterech BOT oraz trzynaście samodzielnych batalionów OT;
− sformowanie pododdziałów ratownicze dla potrzeb OT;
− sformowanie pododdziałów dowodzenia dla dowództw OT szczebla
wojewódzkiego.
Etap III do końca 2003 roku:
− formowanie dwudziestu czterech batalionów i trzech kompanii ochrony obiektów
dla Sił Powietrznych;
8 J. Kajetanowicz, Poligon nr 2 (37) marzec – kwiecień 2013r. „Wojska … op. cit, s. 7. 9 Ibidem, s. 7 10 R. Szeremietiew, Koncepcja utworzenia wojsk obrony terytorialnej w siłach zbrojnych RP według dr hab.
Romualda Szeremietiewa, [w:] Obrona Narodowa.pl. Ruch Na Rzecz Obrony Terytorialnej ISSN-I31X.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
58
− powołanie siedemnastu grup organizacyjno–przygotowawczych dla jednostek OT
i sformowanie dwóch dywizjonów OT w Marynarce Wojennej;
− sformowanie kolejnych trzy brygad i pięciu batalionów OT w Wojskach Lądowych
oraz doskonalenie system dowodzenia w zakresie współdziałania z wojskami
operacyjnymi i ogniwami pozamilitarnymi.
Etap IV do końca 2012 roku:
− sformowanie pozostałych jednostek OT zgodnie z harmonogramem;
− doskonalenie systemu OT.
Do końca 2012 roku w Siłach Zbrojnych miało powstać łącznie 144 jednostki OT.
Bazą miało być 11 skadrowanych brygad OT, 8 batalionów inżynieryjnych oraz 81
batalionów i 44 kompanii różnych specjalizacji11. Efekt końcowy odbudowy Wojsk
Obrony Terytorialnej to utworzenie siedmiu skadrowanych brygad OT. Proces
przeformowywania powstałych jednostek OT rozpoczął się w 2003 roku, jako pierwsza
przeformowana została 23. Śląska Brygada OT (powstał bOT). W kolejnych latach
przeformowaniu podlegało sześć pozostałych brygad OT, które na krótko przekształcono
w bataliony OT, a później w bataliony zmechanizowane. 1 lipca 2008 roku przeformowano
ostatnie bataliony OT, i w ten sposób zakończono kilkuletnie funkcjonowanie Wojsk
Obrony Terytorialnej w Siłach Zbrojnych RP.
ROLA ORGANIZACJI PROOBRONNYCH
W SYSTEMIE BEZPIECZEŃSTWA PAŃSTWA
Tradycje postaw proobronnych w naszym kraju sięgają czasów powstawania naszej
państwowości. Złożoność dziejów naszej historii sprawiła, że postawy proobronne
w społeczeństwie, objawiały się z różnym nasileniem. Postawy patriotyczne oraz troska
o los ojczyzny, nie były obce wielkim dowódcom, których nie brakowało w naszej historii,
a którzy potrafili w narodzie wzbudzić te właśnie uczucia. Już w okresie
I Rzeczypospolitej (pospolite ruszenie) powoływano pod broń całą męska ludność państwa
lub tylko część uprawnionych i zobowiązanych do tego rodzaju służby12. Połowa X wieku
to czas, kiedy można powiedzieć, że proces kształtowania się państwa polskiego został
zakończony. W Rzeczpospolitej Obojga Narodów w XVI wieku, poczucie
odpowiedzialności za stan bezpieczeństwa państwa wśród rycerstwa-szlachty był
niepokojąco niski. Zrodził się pomysł utworzenia w Polsce szkoły wojskowej,
która zrzeszałaby w swoich szeregach młodzież wychowywaną w duchu patriotyzmu
i postaw proobronnych. Nie było to jednak zadanie proste, gdyż budziło sprzeciw
ówczesnej szlachty. Wiek XVII to początek rozważań na temat kształtu i formy Wojsk
Obrony Terytorialnej. Samoobrona w tamtych latach była skuteczną formą zabezpieczenia
bezpieczeństwa na szczeblu województw i powiatów. Przygotowanie obronne młodzieży
na poziomie edukacji szkolnej rozpoczęto w połowie XVIII wieku. Powstało w Warszawie
Collegium Nobilium, gdzie realizowano model kształtowania osobowości w duchu
patriotycznym i proobronnym. W naszej historii podobnych pomysłów, wychowywania
i edukowania młodych ludzi w duchu patriotyzmu i poszanowania ojczyzny było dużo
więcej.
Warto byłoby przedstawić po krótce jak ewaluowała definicja organizacji
proobronnych w naszej historii. Jeszcze do niedawna w ujęciu Leksykonu Wiedzy
11 Ibidem. 12 W. B. Łach, Rys historyczny działalności organizacji proobronnych w Polsce, [w:], Rola organizacji
proobronnych w systemie bezpieczeństwa państwa, pod red. meryt. A. Tomczaka, Warszawa 2016, s. 54.
Wojska Obrony Terytorialnej – wyzwania stojące przed SZ RP
59
Wojskowej z roku 1979 organizacje społeczne obronne definiowano jako „typ zrzeszeń,
stowarzyszeń, związków organizacji środowiskowych, które w swych programach
uwzględniają przysposobienie ludności do obrony kraju”13. Do 1983 roku były to
organizacje wchodzące w skład Frontu Jedności Narodu i były podporządkowane PZPR.
Jak określano wówczas były „mechanizmem więzi władzy państwowej ze społeczeństwem
[…], odgrywając istotną rolę w dziedzinie polityczno-wychowawczej, kształtowaniu
świadomości obronnej, patriotycznego wychowania młodzieży, rozwijaniu działalności
popularyzacyjno-uświadamiającej i przysposobienia obronnego w zakresie obrony
cywilnej i służby wojskowej”. Część ówczesnych organizacji funkcjonuje do dziś, wśród
nich są między innymi Liga Obrony Kraju, Polski Czerwony Krzyż, Związek
Ochotniczych Straży Pożarnych, Związek Harcerstwa Polskiego czy Towarzystwo Wiedzy
Obronnej14. Organizacje społeczne obronne zaliczano wówczas do organizacji
paramilitarnych, ponieważ uważano, że w jakimś stopniu przygotowują społeczeństwo do
działań wojskowych. Obecnie organizacje proobronne są dobrowolnymi zrzeszeniami
obywateli polskich, działającymi w ramach zakreślonych norm prawnych ustawami:15
− Ustawą z dnia 7 kwietnia 1989 roku. Prawo o stowarzyszeniach16;
− Ustawą z dnia 6 kwietnia 1984 roku o fundacjach17;
− Ustawą z dnia 24 kwietnia 2013 roku o działalności pożytku publicznego
i wolontariacie18;
− Ustawą z dnia 21 listopada 1967 roku o powszechnym obowiązku obrony
Rzeczypospolitej Polskiej19.
Celem proobronnych organizacji pozarządowych nie jest działalność zarobkowa,
skupiają się na realizacji statutowego zadania, odnoszącego się do wzmacniania
obronności państwa. Ze względu na dominujący charakter działalności danego
stowarzyszenia, możemy wyróżnić cztery typy organizacji proobronnych20:
1. Ratownicze - organizacje społeczne prowadzące działalność ratunkową,
zapobiegającą skutkom klęsk żywiołowych, ekologicznych, prowadzą szkolenia
z zakresu ratownictwa, pierwszej pomocy oraz specjalistyczne.
2. Edukacyjno - kulturowo – wychowaczo – sportowe – najliczniejsza i najbardziej
zróżnicowana grupa organizacji, których działalność w głównej mierze adresowana
jest do młodzieży. Działania ich skupione są na wychowywaniu w duchu
patriotycznym, obywatelskim a w dużej mierze również chrześcijańskim.
Poszerzana jest wiedza w zakresie obronności, historii, tradycji oręża polskiego,
a w zależności od profili organizacji również zdrowego trybu życia, tężyzny
fizycznej oraz strzelectwa. W skład tych organizacji wchodzą np. grupy
rekonstrukcyjne, kluby strzeleckie, sportowe, kulturalne czy edukacyjne. Skupiają
się na szkoleniu specjalistów w wąskim zakresie.
3. Byłych wojskowych i kombatantów – zrzeszają weteranów, byłych żołnierzy,
inwalidów, żołnierzy rezerwy, a także przedstawicieli rodzin wojskowych. Często
członkowie tych organizacji współpracują z jednostkami wojskowymi,
13 M. Laprus, Organizacje społeczne obronne, [w:] Leksykon wiedzy wojskowej, Warszawa 1979, s. 289. 14 P. Soloch, P. Żurawski vel Grajewski, Ł. Dryblach, Organizacje proobronne w systemie bezpieczeństwa
państwa. Charakterystyki wybranych armii państw europejskich na tle armii polskiej, Warszawa 2015, s. 10.
15 Ibidem, s. 10 16 Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 roku. Prawo o stowarzyszeniach (Dz. U. z 2015r., poz. 1393 i poz. 1923). 17 Ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 roku o fundacjach (Dz. U. z 2016r., poz. 40). 18 Ustawa z dnia 24 kwietnia 2013 roku o działalności pożytku publicznego i wolontariacie (Dz. U. z 2016r.,
poz. 239 i poz. 395). 19 Ustawa z dnia 21 listopada 1967 roku o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.
U. z 2016r., poz. 1534). 20 P. Soloch, P. Żurawski vel Grajewski, Ł. Dryblach, Organizacje … op. cit, s. 11.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
60
miejscowymi społecznościami, uczelniami, a także młodzieżą. Często działają na
rzecz kultywowania tradycji wojskowych (np. danej jednostki wojskowej),
prowadzą szkolenia militarne, promują dobry wizerunek Wojska Polskiego
oraz wspierają rodziny, których członkowie polegli lub doznali uszczerbku
w czasie służby wojskowej.
4. Paramilitarne – sposób działania oraz struktura organizacji, wzorowane są na
działalności wojskowej. Bardzo duży nacisk kładą na szkolenie wojskowe,
posiadają określoną wewnętrzną hierarchię dowodzenia oraz stopnie wojskowe.
Organizacje te nie wchodzą w skład Sił Zbrojnych, ale bardzo często współpracują
z jednostkami wojskowymi, aby czerpać z doświadczeń regularnych pododdziałów
czy oddziałów wojskowych. Często poziom wyszkolenia takich organizacji nie
wiele odbiega od pododdziałów wojskowych.
Często bywa tak, że daną organizację nie sposób przyporządkować tylko do jednej
grupy. Niektóre z nich działają na styku różnych typów realizując np. wychowanie
w duchu patriotycznym i szkolenie militarne (Związek Strzelecki „Strzelec”).
Od 1998 roku rozpoczęto tworzenie klas wojskowych o profilu przysposobienia
wojskowego w szkołach ponadgimnazjalnych. Pomysłodawcy dążyli do stworzenia
optymalnego rozwiązania szkolenia młodzieży w zakresie wojskowości, aby przygotować
ich dla potrzeb sił zbrojnych. Taki pomysł był związany z planami odbudowy Wojsk
Obrony Terytorialnej i włączeniem wyedukowanej młodzieży w struktury WOT. Pomysł
ten jednak nie został zrealizowany, gdyż Wojska Obrony Terytorialnej zostały
odbudowane w wąskim zakresie i nie było możliwości stworzenia systemu szkolenia dla
częściowo już przygotowanej młodzieży. Odbudowa wcześniej istniejących i powstawanie
nowych organizacji proobronnych realizowane było na przestrzeni lat z różnym
nasileniem. Na uwagę zasługuje odbudowa na przełomie lat osiemdziesiątych
i dziewięćdziesiątych, Związku Strzeleckiego. Od 8 września oficjalnie rozpoczął swoja
działalność Związek Strzelecki „Strzelec”, który jeszcze nieformalnie został
reaktywowany rok wcześniej. Funkcjonował jako Organizacja Społeczno-Wychowawcza
o charakterze patriotycznym. Do dzisiaj organizacja współpracuje z Ministerstwem
Obrony Narodowej. W marcu 2015 roku w celu koordynacji podejmowanych działań
proobronnych, a także pozyskania przyszłych rezerw osobowych dla sił zbrojnych
powstała Federacja Organizacji Proobronnych. Federacja skupia w sobie stowarzyszenia,
organizacje paramilitarne oraz inne podmioty, działające na rzecz obronności państwa.
Zainteresowanie młodych ludzi organizacjami proobronnymi, zyskało uznanie
Ministerstwa Obrony Narodowej. Odbywające się cyklicznie Ogólnopolskie Forum Szkół,
poświęcone edukacji obronnej oraz współpracy szkól z jednostkami woskowymi, sprzyja
zacieśnieniu współpracy między wojskiem o szkołami. Wymiernym efektem tych relacji
jest podpisana w 2011 roku decyzja Ministra Obrony Narodowej, w myśl której dowódcy
jednostek mogą z większą swobodą zawierać porozumienia ze szkołami. W lipcu
2015 roku powstało Biuro do Spraw Proobronnych. Jego zadaniem jest wsparcie systemu
obronnego przez wykorzystanie potencjału obronnego organizacji pozarządowych
o charakterze proobronnym i uczniów kształcących się w tzw. klasach mundurowych
oraz wzmocnienie ich identyfikacji z tradycją i dziedzictwem narodu oraz Wojska
Polskiego. Biuro do Spraw Proobronnych jest również odpowiedzią resortu obrony
narodowej na wielkie zainteresowanie społeczeństwa sprawami obronności, rosnącą
w ostatnich latach liczbą związków strzeleckich oraz innych organizacji probronnych
w Polsce, a także dużą popularnością klas o profilu mundurowym21. Organizacje
proobronne odgrywają i miejmy nadzieję, że będą odgrywać dużą rolę w propagowaniu
21 http://bdsp.wp.mil.pl/pl/2.html (05.10.2016).
Wojska Obrony Terytorialnej – wyzwania stojące przed SZ RP
61
postaw proobronnych, szczególnie wśród młodzieży. Taki potencjał ludzi za pasją
i zainteresowaniem sprawami obronnymi, musi zostać spożytkowany do dobra ojczyzny.
Szansę na „zagospodarowanie” tak licznej rzeszy młodych ludzi, którym nie są obce słowa
„Bóg-honor-ojczyzna”, należy upatrywać w reaktywowanych Wojskach Obrony
Terytorialnej. Stworzenie odpowiedniego systemu szkolenia zwartych grup z organizacji
paramilitarnych, może zaowocować włączeniem ich w struktury pododdziałów i oddziałów
WOT.
WOJSKA OBRONY TERYTORIALNEJ
– DOŚWIADCZENIA Z WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO
W XXI wieku nie tylko zagrożenie wojenne, ale także sytuacje kryzysowe
powodują konieczność użycia znacznych sił, w tym także Sił Zbrojnych. Jednakże
w przypadku sytuacji kryzysowej skierowanie wojska do akcji bywa szczególnie trudne.
Tendencją występującą w wielu krajach, w tym i w Polsce, stało się formowanie armii
zawodowych, przeznaczonych do wykonywania misji zbrojnych, zwykle z dala od
terytorium własnego kraju. Tymczasem zdarzenia typu kryzysowego zwykle występują na
terytorium własnym. Do ich zwalczania bardziej przydatne są formacje tworzone
z mieszkańców rejonów objętych kryzysem22. Aby wypełnić tą lukę zasadnym wydaje się
odbudowa w polskich Siłach Zbrojnych Wojsk Obrony Terytorialnej. Aby móc rozpocząć
ten proces należy sformułować podstawowe cele które będą realizowały WOT. Pierwszym
celem powinno być zwielokrotnienie potencjału odstraszania SZ RP poprzez wsparcie
wojsk operacyjnych i stworzenie optymalnych warunków do pełnego wykorzystania ich
zdolności bojowych w obronie nienaruszalności granic i niepodległości terytorium naszego
kraju. Drugim celem powinno być uzyskanie przez WOT zdolności operacyjnej do
prowadzenia działań nieregularnych, szczególnie antykryzysowych, antydywersyjnych,
antyterrorystycznych oraz antydezinformacyjnych w obronie bezpieczeństwa cywilnego
oraz dziedzictwa kulturowego. Kolejny cel to odbudowa patriotycznych fundamentów
naszego systemu obronnego, tak aby patriotyzm i wiara polskich żołnierzy były
nieodzownym drogowskazem w realizacji odpowiedzialnych zadań23.
Podpisana 25 kwietnia 2016 roku koncepcja dotycząca funkcjonowania Wojsk
Obrony Terytorialnej w strukturach Sił Zbrojnych RP, pozwala mieć nadzieję na rychłe
odtworzenie tych sił. W Koncepcji założono utworzenie piątego rodzaju sił zbrojnych,
który obok wojsk lądowych, sił powietrznych, marynarki wojennej i wojsk specjalnych,
będą tworzyć trzon naszej armii. Tak duże przedsięwzięcie, musi być rozłożone w czasie,
aby mieć możliwość właściwego dostosowania infrastruktury, uzbrojenia, a nade wszystko
pozyskania kapitału ludzkiego, bez zaangażowania którego trudno byłoby sprostać
stojącym wyzwaniom. Docelowo w Siłach Zbrojnych ma powstać 17 brygad OT
oraz 86 batalionów OT.
W pierwszym etapie założono utworzenie trzech brygad OT na wschodniej ścianie
kraju w Rzeszowie, Białymstoku i Lublinie oraz po jednym batalionie OT w tych
miastach. W kolejnych latach mają powstawać kolejne jednostki OT, z takim wyliczeniem,
aby proces tworzenia WOT zakończyć w 2021 roku.
22 R. Szeremietiew, „Koncepcja …” op. cit. 23 G. Kwaśniak, Powszechna Obrona Terytorialna w warunkach wojny hybrydowej na wschodniej flance
NATO [w:] Rola organizacji proobronnych w systemie bezpieczeństwa państwa, pod red. meryt.
A. Tomczaka, Warszawa 2016, s. 96.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
62
W województwie podkarpackim rozpoczęto proces formowania 3 Podkarpackiej
Brygady OT oraz 24 batalionu OT. Kolejne lata to formowanie następnych czterech
batalionów OT w Jarosławiu, Nisku, Sanoku oraz Dębicy. Wybór miejsc tworzenia
nowych jednostek, poprzedzony był wieloma rekonesansami na różnych szczeblach
dowodzenia. W proces ten włączali się również przedstawiciele samorządu terytorialnego,
którym zależało na prestiżu związanym z „powrotem wojska do społeczeństwa”.
Znakomitym tego przykładem jest tutaj Dębica, gdzie samorządowcy podjęli decyzję
o przekazaniu na potrzeby utworzenia batalionu OT, wyremontowanego kompleksu po
rozformowanym w 2001 roku 3 pułku saperów. Perspektywa powstania nowych jednostek
wojskowych na podkarpaciu, spotkała się z dużym zrozumieniem wśród mieszkańców,
którzy biorąc pod uwagę zadania i przeznaczenie tych jednostek, odbierają ten proces jako
„otwarcie się wojska dla obywatela”.
W Rzeszowie powołano grupy organizacyjne (składające się z kadry zawodowej,
która ma w przyszłości stanowić dowództwo 3PBOT oraz 24bOT), z zadaniem
rozpoczęcia procesu formowania jednostek OT. Od września 2016 roku nowo powołany
dowódca 3 PBOT płk dypl. Arkadiusz MIKOŁAJCZYK wraz z Wojskowym
Komendantem Uzupełnień w Rzeszowie ppłk Marcinem ŻALEM, podjęli decyzję
o rozpoczęciu kampanii informacyjnej związanej z WOT. W tym czasie nie posiadano
jeszcze pełnej wiedzy dotyczącej szczegółów planowanych zmian w Ustawie z dnia
21 listopada 1967 roku o powszechnym obowiązku obrony, które pozwalałyby powoływać
żołnierzy do służby w WOT. Nie czekając jednak na „pełen pakiet dokumentów
normatywnych”, nawiązano współpracę z mediami lokalnymi oraz ogólnokrajowymi,
aby dotrzeć do jak najszerszych rzesz mieszkańców. Celem nadrzędnym tej kampanii,
było wzbudzenie zainteresowania głównie wśród młodych ludzi nową forma służby,
a jednocześnie utworzenia bazy potencjalnych kandydatów do WOT. Przy wykorzystaniu
mass mediów udało się dotrzeć do dużej ilości osób, z informacją o możliwości zgłoszenia
się do WKU w Rzeszowie, gdzie przedstawiciele WKU oraz 3 PBOT udzielą wszelkich
informacji związanych ze służbą. Wyznaczono trzy dni w tygodniu (w tym jeden dzień
w godzinach popołudniowych), gdzie udzielano informacji. Zgłaszające się osoby mogły
wypełnić dobrowolna ankietę, w której ustosunkowywały się do 19 przygotowanych pytań.
Z WKU w Rzeszowie wysłano dodatkowo ponad 16000 listów intencyjnych do osób, które
zgodnie z posiadanymi informacjami, spełniały kryteria powołania do służby. W listach
zawarto pełen pakiet informacji o WOT. Przy okazji różnych uroczystości patriotycznych
były (i są) wystawiane punkty informacyjne, gdzie przy wykorzystaniu przygotowanych
informatorów, plakatów i ulotek, informuje się społeczeństwo o służbie. 20 września 2016
roku na terenie Parku Łączności Polonii z Macierzą w Rzeszowie odbył się piknik
promujący WOT na podkarpaciu. Rozpoczęta kampania informacyjna, promująca służbę
w WOT będzie kontynuowana do momentu osiągniecia efektu zadawalającego, czyli do
czasu sformowania jednostek OT. Z chwilą podpisania i uprawomocnienia się
opracowywanych dokumentów normatywnych, będzie można rozpocząć kwalifikację na
poszczególne stanowiska funkcyjne.
Dzięki kampanii informacyjnej, trwającej już ponad dwa miesiące, można ocenić
stopień zainteresowania społeczeństwa WOT i wyciągnąć pewne wnioski. Do WKU
zgłosiło ponad 640 osób zainteresowanych tą forma służby (tabela 2). Ponad połowa z nich
(343) to osoby bez żadnego przeszkolenia wojskowego. Już na tej podstawie widać,
że duży nacisk trzeba będzie położyć na przeszkolenie podstawowe tych osób.
Ustawodawca w opracowanym projekcie zmian do ustawy o powszechnym obowiązku
obrony, w sposób jednoznaczny określił, że czas szkolenia podstawnego dla osób
przeznaczonych do WOT, będzie wynosił 16 dni. Szkolenie dla tych osób będzie
prowadzone w ośrodkach szkolenia oraz w wyznaczonych jednostkach wojskowych.
Wojska Obrony Terytorialnej – wyzwania stojące przed SZ RP
63
Po zakończeniu szkolenia podstawowego, żołnierze OT będą kierowani do właściwej JW.
celem dalszego pełnienia służby wojskowej. Będzie wprowadzona dla tych żołnierzy nowa
forma czynnej służby wojskowej tj. „terytorialna służba wojskowa”. Czas trwania tej
służby planuje się w przedziale czasowym od 12 miesięcy do 6 lat. Do służby tej będą
mogły być powołane również osoby z kategorią zdrowia „D” (niezdolny do czynnej służby
wojskowej w czasie pokoju) w niektórych specjalnościach.
Tabela 2. Ilość chętnych do służby w 3 PBOT oraz 24 bOT (06.09.-30.10.2016 r.)
Status kandydata do WOT Ilość Uwagi
Żołnierze rezerwy
(byli żołnierze zawodowi)
Oficerowie 7
Podoficerowi 16
Szeregowi 4
Żołnierze rezerwy
Oficerowie 26 W tym po ZSW, SPR,
po kursach ofic. i pdf.
żołnierzy rezerwy
Podoficerowi 43
Szeregowi 147
Żołnierze rezerwy
(po służbie przygotowawczej)
Podoficerowie 2
Szeregowi 49
Osoby bez przeszkolenia
wojskowego 343
Nieletni 3
OGÓŁEM 640
źródło: opracowanie własne na podstawie danych z WKU w Rzeszowie
Informacja o rozpoczęciu rozmów do wojsk OT w Rzeszowie, dotarła za
pośrednictwem mediów do osób z innych regionów kraju. Wszyscy chętni mogli zgłosić
swój akces do służby i takie informacje na bieżąco są przekazywane do zainteresowanych
Wojskowych Komend Uzupełnień.
WNIOSKI
Wojska Obrony Terytorialnej w Siłach Zbrojnych pojawiły się od 1963 roku,
był to okres, kiedy państwo polskie nie w pełni mogło decydować o swoich strukturach.
Formacja ta funkcjonowała ponad 25 lat, do czasu podpisania zobowiązań dotyczących
redukcji sił konwencjonalnych w Europie. Rok 1991 kończył pierwszy etap obecności
WOT w Siłach Zbrojnych RP, ale w latach 90. wielokrotnie wracano do pomysłu
odbudowy tych sił. Pomysł częściowo udało się zrealizować pod koniec lat 90. Jak wiemy
z historii proces tworzenia struktury WOT w tych dwóch okresach nie powiódł się w pełni
w stosunku do przedstawianych założeń.
Podjęcie próby odbudowy struktur Wojsk Obrony Terytorialnej jako piątego
rodzaju sił zbrojnych, wydaje się być w pełni uzasadnione, biorąc pod uwagę obecne
zagrożenia. Jest to proces złożony i wymaga dużego zaangażowania na wszystkich
szczeblach kierowania. Obecne doświadczenia z rozpoczętej kampanii informacyjnej
i rozmów z potencjalnymi kandydatami do WOT w Rzeszowie, pozwalają wyciągnąć
pewne wnioski. Osoby zainteresowane tą formą służby (w większości ludzie młodzi), nie
zwracają uwagi jedynie na korzyści materialne związane ze służbą. Duża część z nich
zgłasza się z pobudek patriotycznych, chęci rozwoju, czy podtrzymania tradycji
rodzinnych, co można zaobserwować po analizie ankiet. Ponad połowa ochotników (53%),
to osoby bez żadnego przeszkolenia wojskowego, należy więc przygotować odpowiedni
system szkolenia (wydajny w czasie), aby przepływ ochotników już przeszkolonych do
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
64
jednostek wojskowych był płynny. Istotna jest również informacja, że kobiety ochotniczki
do WOT stanowią ok. 7% chętnych, co nie odbiega znacznie od ilości procentowej kobiet
służących w Siłach Zbrojnych RP. Można dostrzec jednak pewne zagrożenia związane
z dysproporcją wynagrodzeń między żołnierzami, którzy podpisali kontrakt do służby
w ramach Narodowych Sił Rezerwowych, a żołnierzami którzy zostaną powołani
do terytorialnej służby wojskowej. Takie sygnały pojawiają się w rozmowach
z kandydatami, dotyczy to głównie wynagrodzenia za tzw. „utrzymanie gotowości”.
Istnieje realne zagrożenie lawinowej rezygnacji ze służby w ramach NSR na korzyść
WOT.
Po wejściu w życie przepisów, wprowadzających terytorialną służbę wojskową
jako kolejny rodzaj służby czynnej, możliwe będzie przeprowadzenie pełnej kwalifikacji
do jednostek OT na stanowiska funkcyjne. Bardzo ważne jest, aby w procesie szkolenia
żołnierzy rezerwy powołanych do terytorialnej służby wojskowej, przewidzieć kursy
przekwalifikowania oraz przeszkolenia do właściwych specjalności wojskowych. Będzie
to proces rozłożony w czasie, ale dzięki takim zabiegom, jakość uzupełnienia jednostek
OT, będzie stale wzrastać.
Ilość chętnych do służby w jednostkach OT w Rzeszowie po niespełna dwóch
miesiącach wskazuje, że zainteresowanie społeczeństwa jest znaczne. Pamiętać jednak
należy, że trzeba „wychodzić” z informacją i uświadamiać o potrzebie tworzenia struktur
wojskowych rozmieszczonych bliżej obywateli. Wszystkim, którym nie jest obojętne
bezpieczeństwo naszej ojczyzny, powinno przeświecać hasło: „Obrona Terytorialna –
zbudujmy ją razem”.
BIBLIOGRAFIA
[1] Szeremietiew R., Koncepcja utworzenia wojsk obrony terytorialnej w siłach
zbrojnych RP według dr hab. Romualda Szeremietiewa, [w:] Obrona Narodowa.pl.
Ruch Na Rzecz Obrony Terytorialnej ISSN-I31X;
[2] Łach W. B., Rys historyczny działalności organizacji proobronnych w Polsce [w:],
Rola organizacji proobronnych w systemie bezpieczeństwa państwa, pod red. meryt.
A. Tomczaka, Warszawa 2016, s. 54;
[3] Kwaśniak G., Powszechna Obrona Terytorialna w warunkach wojny hybrydowej na
wschodniej flance NATO, [w:], Rola organizacji proobronnych
w systemie bezpieczeństwa państwa, pod red. meryt. Tomczaka A., Warszawa 2016,
s. 96;
[4] Laprus M., Organizacje społeczne obronne, [w:] Leksykon wiedzy wojskowej,
Warszawa 1979, s. 289;
[5] Kajetanowicz J., Wojska Obrony Terytorialnej Kraju w systemie bezpieczeństwa
Polski
w latach 1959-1989, Poligon nr 2 (37) marzec – kwiecień 2013 r.;
[6] Banaszak T., Obrona Terytorialna Kraju w województwie kieleckim (1963-1975) –
organizacja i działalność, Przegląd Historyczno – Wojskowy 14(65)/2 (244), s. 213-
230;
[7] Soloch P., Żurawski vel Grajewski P., Dryblach Ł., Organizacje proobronne
w systemie bezpieczeństwa państwa. Charakterystyki wybranych armii państw
europejskich na tle armii polskiej, Warszawa 2015, s. 10;
Wojska Obrony Terytorialnej – wyzwania stojące przed SZ RP
65
[8] Uchwała Rady Ministrów nr 66/59 z dnia 18 lutego 1959 r. o powołaniu Komitetu
Obrony Kraju, CAW nr 1382/59/23;
[9] Uchwała Komitetu Obrony Kraju z 16 listopada 1962 r. w sprawie przygotowania
terytorium obrony kraju;
[10] Uchwała Rady Ministrów nr 164/63 z 4 maja 1963 r. o zasadach organizacji
jednostek OT.
[11] Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (Dz. U. z 2015r., poz.
1393 i poz. 1923);
[12] Ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 roku o fundacjach (Dz. U. z 2016r., poz. 40);
[13] Ustawa z dnia 24 kwietnia 2013 roku o działalności pożytku publicznego
i wolontariacie (Dz. U. z 2016r., poz. 239 i poz. 395);
[14] Ustawa z dnia 21 listopada 1967 roku o powszechnym obowiązku obrony
Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2016r., poz. 1534);
[15] http://bdsp.wp.mil.pl/pl/2.html.
TERRITORIAL DEFENSE FORCES.
CHALLENGES FACING POLISH ARMED FORCES
ABSTRACT
This article presents the historical formation and functioning of territorial defense forces in Polish armed forces since 1959. I indicated the role of pro – defense organizations in the state security system as the territorial defense forces are formed. Conclusions and observations from information campaign executed in Rzeszow are presented. Aim of this campaign was to acquaint people with service in territorial defense forces. Based on these experiences possible threats during the territorial defense forces formation process are identified.
Proces tworzenia Wojsk Obrony Terytorialnej …
67
mjr Maciej KWIATKOWSKI
Wojskowa Komenda Uzupe łn ień w Łodzi
PROCES TWORZENIA WOJSK OBRONY
TERYTORIALNEJ – GENEZA, HISTORIA I ROLA
ORGANIZACJI PROOBRONNYCH
W SYSTEMIE BEZPIECZEŃSTWA PAŃSTWA.
UTWORZENIE PIĄTEGO RODZAJU SIŁ
ZBROJNYCH RP.
Gdy cały lud jest pod bronią i chce walczyć w obronie swej wolności, jest on
niezwyciężony1.
/Napoleon/
Biada temu narodowi, którego byt ma zależeć od układu, gwarancji, którego on
w swej własnej sile nie posiada2.
/H. v. Moltke/
STRESZCZENIE
Niniejszy artykuł stanowi głos w toczącej się obecnie dyskusji – czy w polskim systemie obronnym potrzebna jest formacja Obrony Terytorialnej (OT)? Autor pochyla się nad problemem zasadności i celowości reaktywowania w Polsce Wojsk Obrony Terytorialnej (WOT). Dokonuje próby oceny możliwości i przydatności tego typu formacji wojskowej w działaniach na rzecz społeczności lokalnej w czasie klęsk żywiołowych i możliwości bojowych we współczesnym konflikcie zbrojnym. Zapoznaje czytelnika z genezą i historią wojsk obrony terytorialnej kraju (OTK) na przestrzeni XX stulecia. Odnosi się również do doświadczeń innych krajów w zakresie zadań, jakie stoją przed OT. Pokazuje kierunek nadchodzących zmian w formowaniu wojsk OT, ukazując proponowaną pragmatykę służby – od powołania, po przebieg służby i zwolnienie z niej w oparciu o „Koncepcję utworzenia obrony terytorialnej kraju (etap I 2016 – 2017)”, MON, 2016 r. oraz projekty aktów prawnych regulujących tą problematykę, w tym projekt „Ustawy o powszechnym obowiązku obrony RP”,(2016 r.). Porusza również takie kwestie jak: sposób zorganizowania, szkolenia i uzbrojenia oddziałów OT. Próbuje przedstawić w oparciu o obecnie tworzone regulacje prawne - system dowodzenia nimi. Dywaguje w zakresie potencjalnych zadań, które miałyby realizować wojska OT, zarówno w czasie pokoju, kryzysu jak i wojny oraz przedstawia sposób ich realizacji. Ukazuje również możliwości współdziałania w relacji wojska operacyjne – WOT – organy administracji samorządowej.
Słowa kluczowe:
obrona terytorialna, obrona narodowa, obrona państwa, strategia obrony państwa, kryzys,
wojna, wojska obrony terytorialnej, terenowa służba wojskowa
1 Maksymy, Warszawa, PIW 1983 s. 46. 2 Tamże s. 79.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
68
WSTĘP
W ostatnim okresie czasu kierownictwo Sił Zbrojnych RP powróciło do
zapomnianej przez lata idei obrony „małej ojczyzny” wysiłkiem wojsk wystawianych
przez lokalną społeczność. Koncepcja ta (nie nowa) - budowana na fundamencie
przeświadczenia, iż siły takie działając w małych sekcjach bojowych, stosując fortele
i zasadzki, dysponując nowoczesnym lekkim i niezwykle skutecznym sprzętem bojowym -
cechując się doskonałą znajomością terenu są w stanie „dotrzymać pola w walce” wojskom
operacyjnym przeciwnika nie jest z gruntu ideą chybioną i niepoważną. Rozwiązanie takie
posiada wiele racjonalnych uzasadnień. Wiele argumentów przemawia za formowaniem
WOT. Dość wspomnieć, że wiele państw formacje takie posiada i nie zamierza z nich
rezygnować. Jednak zanim dokonam uzasadnienia tezy o słuszności pomysłu formowania
WOT, celem wprowadzenia zdefiniuje pojęcie „obrony terytorialnej” oraz poświęcę kilka
słów historii polskich formacji obronnych na przestrzeni XX stulecia.
POJĘCIE OBRONY TERYTORIALNEJ
„Dobrze zorganizowany system obrony terytorialnej, oparty na siłach lokalnych,
jest niezbędny w strategii obrony narodowej3”
/Prof. Zbigniew Brzeziński/
Pojęcie obrony terytorialnej odnosi się do organizacji, której występowanie
odpowiada podziałowi administracyjnemu kraju lub innemu specjalistycznemu podziałowi.
Są to jednostki (organizacje) które rekrutują miejscową ludność, działając na szczeblu
lokalnym. Pojęcie Obrony Terytorialnej według definicji to:
„część sił zbrojnych przewidziana do realizacji zadań obrony określonych
obszarów na terytorium kraju. Stanowią je jednostki ogólno-wojskowe i rodzajów wojsk,
formowane z miejscowych zasobów i rezerw osobowych, przeznaczone głównie do
prowadzenia działań regularnych i nieregularnych działań bojowych w rejonach ich
odpowiedzialności ; do wsparcia wojsk operacyjnych, udzielania pomocy obronie cywilnej
w akcjach ratunkowych4”.
Jak sama nazwa wskazuje OT jest organizacją obronną formowaną z miejscowych
zasobów ludzkich oraz działającą i przyporządkowaną z reguły do terenu, w którym
jednostki OT są sformowane. Tym samym żołnierze OT działają w terenie doskonale sobie
znanym, przez co lepiej potrafią spożytkować swój wysiłek, niż żołnierze jednostek
operacyjnych, które działają na zasadach eksterytorialności.
Rola jednostek OT to nie jest tylko przeciwdziałanie zbrojnej napaści przeciwnika,
ale również pomoc formacjom cywilnym w przypadku wystąpienia zdarzeń o charakterze
niemilitarnym, takim jak na przykład katastrofy naturalne i przemysłowe. Historia ukazuje,
że dobrze zorganizowana OT to najlepsze lokalna siła, która posiada odpowiednią siłę do
podjęcia działań w bardzo krótkim czasie od czasu wystąpienia niepożądanych zdarzeń.
Bardzo ważnym faktem scalania OT z terytorium swojego działania jest działanie w swojej
„strefie odpowiedzialności” oraz fakt szkolenia w jednostkach OT ludności zamieszkującej
dany teren. Realizując przy tym zasadę: „mój los w moich rękach”, służba w OT tworzy
się na szczeblu lokalnym wzrost poczucia bezpieczeństwa, co przekłada się również na
3 Bezpieczeństwo Narodowe Polski w XXI wieku, wyzwania i strategie”, Bellona Warszawa 2006. 4 Słownik z zakresu bezpieczeństwa narodowego, AON, Warszawa 1996, s. 100.
Proces tworzenia Wojsk Obrony Terytorialnej …
69
poziom strategiczny bezpieczeństwa narodowego. Zgodnie z opinią uznanych autorytetów
w dziedzinie obronności kraju, OT to najlepsza i najtańsza formacja zdolna do obrony
własnego terytorium, w historii Polski i świata zapisała się jako formacja narodów
dojrzałych strategicznie5.
GENEZA I HISTORIA POLSKICH FORMACJI OBRONNYCH
NA PRZESTRZENI XX STULECIA
Początków tworzenia w Polsce jednostek wojskowych o charakterze ochotniczym
i obywatelskim, które miały bronić określonego terenu możemy się doszukiwać na
przełomie lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku.
Powodem tego stanu rzeczy był wzrost zagrożenia militarnego ze strony III Rzeszy
oraz niestety słabości gospodarki polskiej i brak odpowiednio wysokich nakładów na
obronność. Te czynniki zmusiły rządzących II Rzeczpospolitą do szukania taniego sposobu
na zwiększenie możliwości obronnych naszego kraju, ale jednocześnie na tyle skutecznego
aby zapewniona była obrona suwerenności. Pierwsze oddziały o charakterze terytorialnym
zorganizowano i sformowano na Śląsku6, a następne na Pomorzu7.
Sformowanym oddziałom określono i przydzielono potencjalne zadania, a to:
osłonę mobilizującej się armii, ochronę i ewentualną obronę szlaków komunikacyjnych
i obiektów wojskowych, przeciwdziałanie dywersji ze strony mniejszości niemieckiej.
Na Śląsku dotyczyło to głównie kopalń i hut, natomiast na Pomorzu ochrony Gdyni,
a w szczególności portu. Uzbrojenie miała stanowić broń ręczna, maszynowa, granaty
ręczne, granatniki i moździerze, broń przeciwpancerna.
Proces szkolenia żołnierzy Ministerstwo Spraw Wojskowych, uznało za sukces.
Toteż 26 marca 1937 r. Minister Spraw Wojskowych wydał rozkaz o utworzeniu kolejnych
jednostek Obrony Narodowej8. Najważniejszą częścią rozkazu był punkt, który uznał
Obronę Narodowej za równoprawną część składową sił zbrojnych obok wojsk stałych
i Korpusu Ochrony Pogranicza.
W roku 1939 nastąpił największy rozwój oddziałów Obrony Narodowej. Powodem
tego stanu rzeczy były coraz śmielsze poczynania III Rzeszy na arenie międzynarodowej,
a szczególnie roszczenia terytorialne wobec Polski. Dlatego też w rozkazie z 27 kwietnia
1939 nakazano przystąpić do natychmiastowego formowania nowych batalionów ON9.
Dowódcy brygad podlegali bezpośrednio Dowódcom Okręgów lub Korpusów, a jednostki
ON utrzymały swój terytorialny charakter10. Dzięki zaangażowaniu Ministerstwa Spraw
Wojskowych, w przededniu wojny Obrona Narodowa liczyła 1600 oficerów i 50 tysięcy
podoficerów oraz szeregowych zgrupowanych w szesnastu dowództwach brygad
i półbrygad oraz osiemdziesięciu dwóch batalionach.
Niestety cały ten wysiłek organizacyjny Ministerstwa SW nie uzyskał
odpowiedniej rangi w opinii Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych – marszałka Rydza-
Śmigłego. Toteż, tuż przed wybuchem wojny, wydał instrukcję zawierającą wytyczne
5R. Jakubczak, Wojska Obrony Terytorialnej, Bellona, Warszawa 2002. 6 S. Truszkowski, Z dziejów organizacji Obrony Narodowej w siłach zbrojnych II Rzeczpospolitej,
w: Wojskowy Przegląd Historyczny nr 3 (1969) oraz nr 4 (1970). 7 CAW, Akta Dep. Piechoty, t. 30; 8 Wojna obronna Polski 1939. Wybór źródeł, red. E. Kozłowski, Warszawa, 1968, s. 117-118; 9 CAW, Akta Departamentu Piechoty Ministerstwa Spraw Wojskowych, t. 22, Rozkaz Dep. Piech.
MSWojsk. 27 IV 1939 r. o utworzeniu nowych brygad ON oraz zorganizowaniu nowych jednostek
w istniejących brygadach ON, L. dz. 1600/Tjn. ON I z 2 IV 1939 r.; 10 K. Pindel, Obrona terytorialna w II Rzeczpospolitej, s. 132;
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
70
wykorzystania oddziałów Obrony Narodowej11. Mianowicie zalecono batalionom
realizację jedynie zadań obronnych i to tylko we współdziałaniu z jednostkami wojsk
operacyjnych. Takie działania spowodowały marginalizację roli dowództw brygad
(półbrygad) oraz w praktyce zniszczenie ogromnego wysiłku organizacyjnego
i planistycznego MSWojsk.
Analizując przebieg formowania Obrony Narodowej oraz przebieg walk
we wrześniu 1939 roku można dojść do wniosku, iż koncepcja przedstawiona przez
MSWojs. była najlepszym, najbardziej racjonalnym rozwiązaniem zmobilizowania
wyszkolonych rezerwistów.
W przeddzień zakończenia II wojny światowej – 26 marca 1945 prosowiecki
Tymczasowy Rząd Polski podjął decyzję o formowaniu KBW. Uchwała nakazywała
Stanisławowi Radkiewiczowi Ministrowi Bezpieczeństwa Publicznego do 1 maja 1945
roku zakończyć proces organizacji Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Ze składu
Ludowego Wojska Polskiego wydzielono 4 Dywizję Piechoty, jako podstawę
do organizacji KBW. Na czele KBW stanął dotychczasowy dowódca 4 DP gen. Bolesław
Kieniewicz. W 1945 roku KBW liczył 29 tys. żołnierzy, w 1950 – 41 tys., a w 1956 – 25
tysięcy12. Od marca 1946 terenowe jednostki KBW wraz z UB, MO, ORMO
podporządkowane były wojewódzkim komisjom bezpieczeństwa, podległym Państwowej
Komisji Bezpieczeństwa.
Istotą powołania KBW była walka z tak zwanym reakcyjnym podziemiem,
do którego zaliczano polskie podziemie zbrojne, ukraińskie UPA i OUN oraz niemiecki
Werwolf, a także potrzeba zapewnienia ładu i porządku publicznego na terytorium kraju13.
Zgodnie z zarządzeniem premiera z 24 czerwca 1965 roku KBW do końca 1965 r.
uległ rozwiązaniu, a jego jednostki weszły w skład Wojsk Obrony Wewnętrznej w ramach
systemu Obrony Terytorialnej Kraju.
W latach sześćdziesiątych w ramach tworzenia systemu Obrony Terytorialnej
Kraju, na bazie przekazanych do MON jednostek Korpusu Bezpieczeństwa
Wewnętrznego, utworzono nowy rodzaj wojsk - Wojska Obrony Wewnętrznej.
Obronę Terytorialną Kraju (OTK) powołano w Polsce jako siły tzw. układu
wewnętrznego (układ zewnętrzny stanowiły wojska operacyjne przewidziane do działań
w ramach Zjednoczonych Sił Zbrojnych Układu Warszawskiego). W ich skład weszły:
wojska lądowe OTK, wojska obrony powietrznej kraju oraz siły obrony terytorialnej
marynarki wojennej.
W każdym województwie i mieście wydzielonym stopnia wojewódzkiego
nakazano sformować po jednym pułku OT, a w miastach na prawach powiatu
i w powiatach – po jednym batalionie OT. Plan przewidywał utworzenie od podstaw 330
jednostek. Ogółem sformowano jedną brygadę, 18 pułków i 67 batalionów14.
Biorąc pod uwagę stan ilościowy i przewidywane zadania Wojska OTK stanowić
miały ogromny potencjał bojowy. Czy tak było? Nie dowiemy się nigdy gdyż w 1989 r., w
ramach redukcji Sił Zbrojnych PRL, wojska lądowe OTK zostały rozformowane.
Ciekawostką jest fakt, iż siły obrony terytorialnej marynarki wojennej obejmowały
dwie flotylle obrony wybrzeża. Były to:
8 Flotylla Obrony Wybrzeża z dowództwem w Świnoujściu;
9 Flotylla Obrony Wybrzeża z dowództwem na Helu.
11 Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, t. I. cz. 1, Londyn 1951, s. 304; 12 Encyklopedia wojskowa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN i Dom Wydawniczy Bellona, 2007,
s. 468; 13 Tamże; 14 T. Banaszek. Obrona Terytorialna Kraju w województwie kieleckim (1963 1975), s. 213;
Proces tworzenia Wojsk Obrony Terytorialnej …
71
W 1991 r. podjęto proces odbudowy wojsk OT w III Rzeczpospolitej jako
jednostek przeznaczonych wyłącznie do prowadzenia działań bojowych na terenie kraju
wspólnie z wojskami operacyjnymi.
Koncepcję strategii obronnej na takich założeniach wysunął w latach
dziewięćdziesiątych prof. Z. Brzeziński, który zakładał wykorzystanie dwóch
równorzędnych elementach: „niewielkiej, ale mobilnej, dobrze uzbrojonej i nowoczesnej
armii regularnej oraz obrony terytorialnej opartej na powszechnej mobilizacji ludności
wyszkolonej w sabotażu i w walkach ulicznych i partyzanckich.”
W oparciu o doświadczenia sojuszu NATO dopiero w 1997 r. przyjęto „Koncepcję
rozwoju obrony terytorialnej” według dr hab. Romualda Szeremietiewa, w której
zakładano sformowanie do 2003 r. kilkunastu brygad OT (1 brygada na województwo)
o ogólnym stanie ok. 10 tys. żołnierzy. Problemy z wyposażeniem i uzbrojeniem tak dużej
liczby jednostek oraz redukcja całych Sił Zbrojnych RP spowodowały, że utworzono tylko
siedem skadrowanych brygad OT, których łączny stan nie przekroczył 2 tys. żołnierzy.
W 2003 r. rozformowano 23 BOT, a w 2005 r. 2 BOT. W wyniku przyjęcia
programu profesjonalizacji Sił Zbrojnych RP w 2008 r. pozostałe brygady OT
przekształcono w bataliony OT, a następnie przeformowano je w bataliony
zmechanizowane, co zakończyło istnienie tego rodzaju wojsk w Polsce15. Od tego czasu
militarny system obronny Polski ,opiera się tylko i wyłącznie na jednostkach Wojsk
Operacyjnych.
Po 2008 roku opracowano kolejną koncepcję strategii obronnej, zakładającą
wykorzystanie zarówno wojsk operacyjnych, jaki i komponentu OT – autorem jest
płk dr hab. Józef Marczak.
WSPÓŁCZESNE WYZWANIA ORGANIZACJI
OBRONY TERYTORIALNEJ W POLSCE
Aby Polska mogła zapewnić sobie bezpieczeństwo musi przede wszystkim polegać
na własnym potencjale obronnym16. Nie można spoglądać tylko na sojusze i gwarancje
bezpieczeństwa w sytuacji, gdy łamane są postanowienia umów międzynarodowych.
Historia naszego kraju uczy Nas, że jeżeli sami nie zorganizujemy sobie obrony ojczyzny
to nikt jej za nas nie zbuduje. Jesteśmy obecnie członkiem najsilniejszego na świecie
sojuszu militarnego – daje on nam gwarancję bezpieczeństwa, ale na ile silną? - pokazałby
dopiero konflikt zbrojny z naszym udziałem. Zaznaczyć również należy, że mowa
o trwałym pokoju na kontynencie europejskim skończyła się wraz z odżyciem dążeń
niektórych państw do odbudowy tzw. „strefy wpływu”.
Odnosząc się do położenia geograficznego Polski – dość wspomnieć, iż wszystkie
duże konflikty na kontynencie europejskim „przetaczały” się przez Polskę jak walec.
Zostawiały ją zniszczoną z ogromnymi ubytkiem substancji biologicznej (dość wspomnieć,
że II wojna światowa pochłonęła 6 mln. istnień obywateli Polski). Działania wroga były na
tyle skuteczne na ile nieskuteczne w obronie było państwo polskie. Nieskuteczność ta
wynikała z wielu czynników - nieudolności rządzących państwem, zdrady części
społeczeństwa, bezczynności obywateli. Był to jednym słowem zbiorowy brak
15 R. Szeremietiew, Koncepcja utworzenia wojsk obrony terytorialnej w Silach Zbrojnych RP, strona
internetowa obronanarodowa.pl/artykuly/display/ 16 M. Jakubczak, M. Marczak, Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku - wyzwania i strategie, Bellona,
Warszawa 2008
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
72
odpowiedzialności za losy Polski przez właściwie wszystkie stany, warstwy i klasy
społeczne.
Przełom dziejów znacząco wskazuje, że potrzeba Polsce nie gwarancji ale
pewności – i tylko Ona sama może je sobie stworzyć. Jednym ze składników tej pewności
jest nasza armia. Armia ta postrzegana ma być przez potencjalnego przeciwnika jako armia
obywatelska powołana przez naród – armia masowa, zdolna do ochrony i obrony tzw.
„małej ojczyzny”. Żołnierze WOT stając w obronie swojej „zagrody”, domu, ulicy, miasta
- będą bronić całej Polski, czasami nie będąc tego świadomymi. Dlatego też armia ta
powinna być szkolona do prowadzenia ochrony i obrony miast, działań partyzanckich,
a w tym do sabotażu, dywersji i ciągłego nękania agresora. Dalej do wspierania mobilnych
wojsk operacyjnych w czasie ich przegrupowania, zabezpieczeniu manewru wejścia do
walki lub odrywania od przeważającego przeciwnika. WOT realizowałyby również
działania osłonowe i ochronne na rzecz ludności cywilnej. Obydwa, współzależne
i współdziałające w ochronie i obronie Polski komponenty obronnej struktury Sił
Zbrojnych - mobilne wojska operacyjne i powszechna Obrona Terytorialna tworzyć mogą
odstraszającą siłę obronną Polski.17
Innym ważnym aspektem jest aspekt psychologiczny – daje on społeczeństwu
poczucie świadomości, że na zajętych przez przeciwnika terenach, cały czas walczy
regularna formacja Wojska Polskiego. Jak widać działania WOT nie tylko wiązały by siły
przeciwnika ale budowały morale, spajały lokalną społeczność i wzmacniały wolę walki.
W uzasadnieniu mojego wywodu nie sposób pominąć słów prof. Zbigniewa Brzezińskiego
a rozpowszechnianych przez Jana Nowaka - Jeziorańskiego: „polskiej koncepcji strategii
obronnej opartej na dwóch równorzędnych elementach: niewielkiej, ale mobilnej, dobrze
uzbrojonej i nowoczesnej armii regularnej, zdolnej do szybkiego manewru i operacyjnego
współdziałania z NATO oraz obronie terytorialnej opartej na powszechnej mobilizacji
ludności wyszkolonej w sabotażu i w walkach ulicznych i partyzanckich.18
Kolejnym istotnym argumentem za utworzeniem WOT jest także konieczność
włączenia pokoleń młodych Polaków do współudziału i współodpowiedzialności za
bezpieczeństwo Ojczyzny. Wobec tego rośnie znaczenie kształtowania postaw
obywatelskich i patriotycznych, wzmacniania solidarności społecznej oraz uwrażliwiania
społeczeństwa na stale wzrastające znaczenie kompetencji w sferze bezpieczeństwa
i obronności. Tego typu funkcję w Polsce spełnia obecnie wiele organizacji pro obronnych
działających w sektorze (pozarządowym). Ich programy obejmują praktycznie wszystkie
specjalności wojskowe. Prowadzą one intensywną pracę wychowawczą i szkoleniową,
której celem jest kształtowanie postaw patriotycznych i obywatelskich. Przygotowują także
młodzież do podjęcia obowiązków obronnych i podnoszą ich sprawność fizyczną,
psychiczną oraz uwrażliwiają na potrzeby społeczeństwa.
ROZWIĄZANIA PRZYJĘTE W INNYCH PAŃSTWACH
Porównanie doświadczeń innych państw19 w zakresie OT jest dla Polski również
cenną wartością i wskazaniem w tworzeniu polskich WOT. Szczególnie wartościowe
mogą być doświadczenia i przykłady organizacji OT w silnych i sprawnych demokracjach
zachodu.
17 Sun Tzu: najwyższym osiągnięciem jest pokonać wroga bez walki. 18 J. Nowak - Jeziorański, Polska z bliska, Kraków 2003, s. 135. 19 https://www.obronanarodowa.pl
Proces tworzenia Wojsk Obrony Terytorialnej …
73
W Szwecji istnieje ochotnicza organizacja obronna Hemvarnet. Formacja ta licząca
ok. 30 tys. Członków i jest podręcznikowym przykładem organizacji OT. Podzielona na 21
batalionów (liczba ta wiąże się bezpośrednio z liczbą hrabstw) realizuje wszelkiego typu
zadania o charakterze terytorialnym. Bataliony podzielone są na 2–5 kompanii, z których
każda realizuje zadania na terenie własnej gminy (maksymalnie 2–3 gminy na kompanię).
Do podstawowych zadań Hemvarnetu należy m.in.: obrona i ochrona obiektów, wsparcie
kryzysowe, monitorowanie granic, działania rozpoznawcze i antydywersyjne. Według
planów strategicznych szwedzkiego MON w sytuacji konfliktu zbrojnego armia szwedzka
ma osiągnąć wielkość mobilizacyjną 50 tys. żołnierzy w ciągu 7 dni. Ponad 40% tego
stanu (22 tys.) przypadać będzie na opisywaną formację OT, która zostanie automatycznie
powiększona do liczby 40 batalionów.
Stany Zjednoczone posiadają Gwardię Narodową. Jej historia sięga czasów
początków państwa i jest głęboko zakorzeniona w kulturze tego społeczeństwa. Posiadając
swoje umocowania prawne w konstytucji, formacja ta stanowi osobny rodzaj sił zbrojnych
w strukturach armii USA i jest najsilniejszą strukturą Obrony Terytorialnej na świecie.
Jej szeregi liczą ok. 358 tys. żołnierzy, w tym ok. 49,5 tys. w służbie czynnej (ok. 8%
ogółu wojsk lądowych armii USA). Ponadto GN posiada własne lotnictwo z personelem
liczącym ok. 106 tys. osób w tym ok. 6641 żołnierzy pozostających w stałej służbie.
Podstawowym przeznaczeniem tej formacji są wszelkiego typu działania wspierające
regularne oddziały wojsk amerykańskich, zarówno w kraju, jak i za granicą. Wydatki na
GN sięgają do 10% budżetu obronnego kraju (co przekłada się m.in. na 46% potencjału
zabezpieczenia bojowego ogółu armii USA).
Również najsilniejszy kraj spośród europejskich członków NATO – Wielka
Brytania, posiada w swoich strukturach formacje Obrony Terytorialnej. Brytyjska
Teritorial Army (TA) liczy w przybliżeniu 32 tys. żołnierzy i posiada w swoich szeregach
zarówno elementy lądowe, morskie, jak i powietrzne, przy czym obciążenie budżetu
obronnego waha się w okolicach 1%. TA jest typową formacją ochotniczą, zaś jej
szkolenie podstawowe trwa do 59 dni w ciągu roku (na ogół weekendowo). Po przejściu
tego etapu roczne zobowiązanie członka jednostki terytorialnej wynosi 19 dni (dwa
weekendy plus obóz szkoleniowy). Żołnierze tej formacji otrzymują prawa do szeregu ulg
podatkowych. Służba jest dobrze opłacana (ok. 50 funtów za dzień dla najniższych szarży),
zaś żołnierze są chronieni przed ewentualnymi zwolnieniami z pracy – jeżeli pracodawca
rozwiąże umowę o pracę bez zgody Territorials.
Podsumowując, należy stwierdzić istotną rolę organizacji OT stanowiących
komponent organizacji wojskowej, niezbędny do zapewnienia bezpieczeństwa narodowego
w warunkach nieprzewidywalności i ciągłych zmian na arenie międzynarodowej jak
i wewnętrznej.
OBRONA TERYTORIALNA POLSKI W XXI WIEKU -
UTWORZENIE PIĄTEGO RODZAJU SIŁ ZBROJNYCH RP
„Siły zbrojne, jako zasadniczy element obronności powinny być przygotowane do
skutecznego militarnie udziału w stanie wojennym państwa i w ramach niego realizować
zadania obronne na części lub całym terytorium RP”
/prof. dr hab. Ryszard Jakubczak/
Głównym wyzwaniem w budowie wielkości Polski jest zapewnienie
bezpieczeństwa narodowego – najwyższej, egzystencjonalnej wartości i potrzeby
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
74
społeczeństwa polskiego, którego tworzenie jest priorytetowym celem państwa. Tymi
słowami minister obrony narodowej Antoni Macierewicz w kwietniu 2016 roku poprzedził
podpisanie w LO im. Waldemara Milewicza w Warszawie – „Koncepcji utworzenia
obrony terytorialnej kraju (etap I 2016-2017)”, zgodnie z którą w latach 2017-2019 na
terenie kraju ma powstać nowy samodzielny rodzaj Sił Zbrojnych – Wojska Obrony
Terytorialnej (WOT).
W ocenie Ministerstwa Obrony Narodowej, które przygotowało projekt Koncepcji
– „budowa WOT jest w aktualnej sytuacji Polski - jedynym w miarę szybkim, tanim
i skutecznym sposobem odbudowy naszego bezpieczeństwa militarnego”. WOT mają
określone cele i zadania, zarówno w warunkach wystąpienia sytuacji kryzysowych
w czasie pokoju, jak również mają stanowić znaczne wsparcie wojsk operacyjnych
podczas wojny. Ogólnie rzecz ujmując, rola WOT zmierza do zapewnienia ochrony
infrastruktury krytycznej, wsparcia i ochrony lokalnej władzy oraz społeczeństwa,
przeprowadzenia ewakuacji ludności cywilnej w sytuacjach kryzysu, czy też na przykład
prowadzenia rozpoznania terenu, walki z przeciwnikiem – poprzez działania nieregularne,
sabotażowe. Tym samym, WOT mają być zdolne do „działań antykryzysowych,
antydywersyjnych, antyterrorystycznych oraz antydezinformacyjnych w obronie
bezpieczeństwa cywilnego oraz dziedzictwa kulturowego narodu polskiego”.
Jednocześnie – jak dodają autorzy - konieczna jest budowa zdolności operacyjnych
WOT do prowadzenia typowych działań zbrojnych w wymiarze lądowo-militarnym we
współdziałaniu z wojskami operacyjnymi jak również zwalczać tzw. zagrożenia
niemilitarne, również prowadząc działania informacyjne i edukacyjne.
W lipcu br. powołano Biuro ds. Utworzenia WOT, które przed końcem 2017 roku
ma zostać przekształcone w Dowództwo Wojsk Obrony Terytorialnej z siedzibą
w Warszawie. Resort MON szacuje, iż cały system obrony terytorialnej kraju zostanie
ostatecznie zbudowany do 2021 roku.
Realizując zapisy Koncepcji - WOT zostaną utworzone na bazie istniejącego
aktualnie w Polsce podziału administracyjnego oraz będą nawiązywać w swojej strukturze
do terytorialnego charakteru funkcjonowania systemu obronnego państwa. Ich
funkcjonowanie będzie oparte na trzech poziomach:
Rys. 1. Koncepcja organizacji i funkcjonowania WOT źródło: Koncepcja utworzenia obrony terytorialnej kraju (etap I 2016-2017), MON, Warszawa 2016.
Poziom strategiczny
(KRAJOWY)
Nadrzędny organ dowodzenia
Dowództwo WOT
Poziom operacyjny
(WOJEWÓDZKI)
17 dowództw brygad OT
17 batalionów OT
Poziom taktyczny
(POWIATOWY)
69 dowództw batalionów OT
364 kompanie OT w powiatach
Proces tworzenia Wojsk Obrony Terytorialnej …
75
W ciągu kilku lat MON zamierza utworzyć 17 brygad (po jednej w każdym
województwie i dwie na Mazowszu). W pierwszej kolejności mają powstać brygady
w województwach podlaskim, lubelskim i podkarpackim oraz cztery bataliony
- w Białymstoku, Lublinie, Rzeszowie i Siedlcach.
Kolejne jednostki wojskowe WOT zostaną utworzone na terenie kraju do końca
2019 roku. Na najniższym poziomie, który ma być podstawą systemu, ma zostać
utworzona jedna kompania (ok. 100 osób) w każdym powiecie.
Docelowo - za kilka lat - mają powstać 364 kompanie, pogrupowane w 86
batalionów (po 4-5 kompanii) podległych wojewódzkim brygadom (po 3-4 bataliony).
Każda brygada ma liczyć 1,5-2,5 tys. żołnierzy.
STUDIUM OFICERSKIE
6 x BRYGADETAP IV
ETAP III
STUDIUM OFICERSKIE
5 x BRYGAD I ROK SZKOLENIA
I ROK SZKOLENIA II ROK SZKOLENIA
STUDIUM OFICERSKIE
3 x BRYGADYETAP II
ETAP I
STUDIUM OFICERSKIE
3 x BRYGADY I ROK SZKOLENIA II ROK SZKOLENIA
BIURO
DOWÓDZTWO WOT
2016 2017 2018 2019 2020
Rys 2. Harmonogram formowania WOT źródło: Koncepcja utworzenia obrony terytorialnej kraju (etap I 2016-2017), MON, Warszawa 2016.
Zasadniczym celem działań podejmowanych przez WOT będzie zapewnienie
pełnego wykorzystania narodowego potencjału do obrony integralności terytorialnej
państwa oraz wsparcia właściwych struktur/organizacji w czasie kryzysu i wojny, w tym:
zwielokrotnienie potencjału odstraszania Sił Zbrojnych, poprzez wsparcie wojsk
operacyjnych i stworzenie optymalnych warunków do pełnego wykorzystania ich
zdolności bojowych, w obronie nienaruszalności granic i niepodzielności
terytorium państwa polskiego,
uzyskania, przez WOT, zdolności operacyjnych do prowadzenia działań
nieregularnych, w tym szczególnie działań antykryzysowych, antydywersyjnych,
antyterrorystycznych oraz antydezinformacyjnych,
odbudowa, patriotycznych fundamentów naszego systemu obronnego oraz sił
zbrojnych, tak aby patriotyzm i wiara polskich żołnierzy były trwałym czynnikiem,
umożliwiającymi skuteczną realizację programu odbudowy bezpieczeństwa
militarnego Polski.
Dodatkowo zakłada się:
we wszystkich stanach − zapewnienie wsparcia terenowym organom administracji
państwowej i samorządowej oraz innym strukturom/organizacjom przy
zabezpieczeniu przed skutkami sytuacji kryzysowych lub w ich likwidacji,
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
76
w czasie pokoju − osiągnięcie i utrzymanie niezbędnych zdolności do realizacji
zadań w czasie kryzysu i wojny oraz udział w działaniach zapewniających ochronę
ludności i mienia oraz tworzenie bezpiecznego środowiska,
w czasie kryzysu – osiąganie gotowości do prowadzenia działań zbrojnych
oraz reagowanie na zaistniały kryzys, w tym zapobieganie bądź przeciwdziałanie
oraz zminimalizowanie i usuwanie jego skutków,
w czasie wojny – wzmocnienie osłony granic, powszechna ochrona i obrona
miejscowości i infrastruktury krytycznej przed zniszczeniem przez przeciwnika
oraz ograniczenie swobody działania wojsk przeciwnika we współdziałaniu
z wojskami operacyjnymi.
Wg koncepcji MON - Wojska Obrony Terytorialnej mają docelowo liczyć ok. 50
tys. żołnierzy. Obowiązkowi służby wojskowej, podlegają obywatele polscy, począwszy
od dnia, w którym kończą osiemnaście lat życia, do końca roku kalendarzowego, w którym
kończą pięćdziesiąt pięć lat życia, a posiadający stopień podoficerski lub oficerski –
sześćdziesiąt trzy lata życia.20”
Tabela 1. Planowany stan osobowy WOT
źródło: opracowanie własne
Tabela 2. Stany osobowe potencjalnych ochotników do WOT
źródło: opracowanie własne
20 Projekt ustawy o powszechnym obowiązku obrony RP – 2016 rok
Proces tworzenia Wojsk Obrony Terytorialnej …
77
W pierwszej kolejności do służby w oddziałach WOT mają zostać wcieleni
członkowie paramilitarnych organizacji patriotycznych oraz byli żołnierze zawodowi,
żołnierze rezerwy oraz np. pracownicy firm i agencji ochroniarskich.
Bardzo ważną rolę w systemie obrony terytorialnej mają zająć organizacje pro
obronne oraz uczniowie/absolwenci klas szkolnych o profilu wojskowym. W realizacji
budowy społeczeństwa obywatelskiego, jednostki WOT mają współpracować
z miejscowymi szkołami, uczelniami i organizacjami pozarządowymi, między innymi
ze: Stowarzyszeniem Obrona Narodowa.pl – Ruch na Rzecz Obrony Terytorialnej,
Związkiem Strzeleckim „Strzelec” Organizacja Społeczno-Wychowawcza, Combat Alert –
Fundacja na Rzecz Obronności i Bezpieczeństwa Kraju.
Proces szkolenia żołnierzy WOT został opracowany uwzględniając specyfikę ich
działania, wynikającą z:
terytorialnego charakteru większości rodzajów działań bojowych prowadzonych
przez te pododdziały;
dużego zakresu decentralizacji i dywersyfikacji współczesnych i przyszłych
zagrożeń;
wysokiego poziomu patriotyzmu oraz poczucia odpowiedzialności żołnierzy –
ochotników.
Biorąc pod uwagę wymienione powyżej czynniki, model szkolenia pododdziałów
OT będzie miał trójszczeblowy charakter.
Tabela 3. System szkolenia WOT
źródło: opracowanie własne
Szczebel powiatowy będzie podstawowym poziomem szkolenia pododdziałów
WOT. Większość zagadnień szkoleniowych realizowana będzie, przez poszczególne
kompanie WOT, na terenie powiatu, który jest ich rejonem odpowiedzialności
oraz miejscem prowadzenia potencjalnych działań bojowych lub ewentualnie powiatu
pobliskiego. Zajęcia odbywać się powinny przez 3-4 weekendy w miesiąc, systemem
Szkolenie realizowane przez poszczególne
kompanie OT, na terenie powiatu, dotyczy zajęć
z taktyki, rozpoznania, topografii, wychowania
patriotycznego, itp..
Czas 14 dni
Szczebel wojewódzki realizowany na terenie
odpowiedzialności batalionu, dotyczy zajęć ze
szkolenia ogniowego oraz zajęć ze szkolenia
przeciwchemicznego, inżynieryjno-saperskiego.
Czas 6 dni
Na szczeblu krajowym każdy batalion raz
w roku (w okresie urlopowym) zostanie poddany
zintegrowanemu szkoleniu bojowemu,
realizowanemu w centrach szkolenia na
poziomie krajowym.
Czas 10 dni
SZCZEBEL
POWIATOWY
SZCZEBEL
WOJEWÓDZKI
SZCZEBEL
KRAJOWY
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
78
plutonowym. Za organizację i przebieg procesu szkolenia odpowiedzialność ponosił będzie
dowódca kompanii.
Szczebel wojewódzki pozwoli na realizację zajęć i tematów które są trudne bądź
niemożliwe do przeprowadzenia na szczeblu powiatowym, ze względu na brak obiektów
szkoleniowych.
Na szczeblu krajowym każdy batalion raz w roku (w okresie urlopowym) zostanie
poddany zintegrowanemu szkoleniu bojowemu , realizowanemu w centrach szkolenia na
poziomie krajowym. Centra te zlokalizowane będą w istniejących obecnie w SZRP,
poligonowych ośrodkach szkolenia. Za organizację i przebieg szkolenia na szczeblu
krajowym odpowiedzialność ponosił będzie dowódca brygady.
W ramach trójszczeblowego modelu szkolenie prowadzone będzie w cyklu
trzyletnim podzielonym na trzy roczne etapy:
Etap I – obejmował będzie szkolenie podstawowe oraz indywidualne;
Etap II – obejmował będzie szkolenie zgrywające w ramach sekcji/drużyny;
Etap III – obejmował będzie szkolenie zgrywające w ramach grupy/plutonu
oraz zespołu/kompanii.
Szkolenie pododdziałów WOT prowadzone będzie systemem weekendowym jeden
maksymalnie dwa weekendy w miesiącu na pluton w wymiarze około 30 dni w roku.
Należy przyjąć, że 20 dni zostanie zrealizowanych w okresie od września do czerwca
(ok. 14 dni szczebel powiatowy, ok. 6 dni szczebel wojewódzki), natomiast pozostałe
10 dni w okresie urlopowym na szkolenie zintegrowane (szczebel krajowy).
Na czele WOT stanie Dowódca Wojsk Obrony Terytorialnej, który będzie
wykonywał swoje zadania przy pomocy Dowództwa Wojsk Obrony Terytorialnej.
W miesiącu wrześniu 2016 roku wyznaczono dowódcę WOT - płk. Wiesława Kukułę,
byłego dowódcę Jednostki Wojskowej Komandosów w Lublińcu.
Utworzenie nowego rodzaju sił zbrojnych wiąże się z wprowadzeniem nowego
rodzaju czynnej służby wojskowej – terenowej służby wojskowej (TSW). TSW żołnierz
będzie pełnił rotacyjnie lub dyspozycyjnie. Rotacyjnie, tj. w jednostce wojskowej,
w określonych przez dowódcę jednostki wojskowej dniach służby, co najmniej raz
w miesiącu przez okres dwóch dni w czasie wolnym od pracy. Dyspozycyjnie, tj. poza
jednostką wojskową, pozostając w gotowości do stawienia się do służby pełnionej
rotacyjnie w terminie i miejscu wskazanym przez dowódcę jednostki wojskowej. Okres
dyspozycji to także samokształcenie, doskonalenie zawodowe, możliwość pracy
i prowadzenia działalności gospodarczej na zasadach ogólnych.
Żołnierze WOT, którzy wcześniej nie pełnili czynnej służby wojskowej i nie złożyli
przysięgi wojskowej, w pierwszym okresie będą pełnić terytorialną służbę wojskową
rotacyjnie nieprzerwanie przez okres szesnastu dni, w ramach którego odbędą szkolenie
podstawowe i złożą przysięgę wojskową. W uzasadnionych przypadkach szkolenie
podstawowe można odbyć w kilku okresach w ciągu czterech miesięcy w czasie wolnym
od pracy.
Zaproponowano także, aby niektóre stanowiska służbowe TSW mogły zajmować
osoby posiadające również kategorię zdrowia „D”. Rozwiązanie takie pozwoli rekrutować
zarówno osoby z kat. „A”, jak i ochotników mających wiedzę specjalistyczną,
np. informatyków, którzy mają inną kategorię zdrowia.
Czas trwania TSW będzie wynosić od dwunastu miesięcy do sześciu lat (dwa pełne
okresy szkoleniowe), z możliwością jej przedłużenia na wniosek lub za zgodą żołnierza
OT.
Pełnienie TSW to jednocześnie:
możliwość wniesienia własnego, obywatelskiego wkładu w system bezpieczeństwa
Polski,
Proces tworzenia Wojsk Obrony Terytorialnej …
79
praca w młodym i opartym na podobnych wartościach zespole (istnieje możliwość
zgłoszeń grupowych, które w miarę możliwości będą uwzględniane
w doborze miejsc służby),
służba w pobliżu miejsca zamieszkania,
udział w dynamicznych ćwiczeniach oraz możliwość wykorzystania najwyższej
klasy sprzętu,
atrakcyjne formy finansowania aktywności lub stałej służby w ramach WOT.
Wśród zadań stawianych przed żołnierzami obrony terytorialnej znajdują
się m.in.:
prowadzenie działań militarnych we współdziałaniu z wojskami operacyjnymi
(w przypadku wybuchu konfliktu). Działania te będą miały na celu zniszczenie
lub zatrzymanie sił potencjalnego przeciwnika.
ochrona ludności przed skutkami klęsk żywiołowych, likwidacja ich skutków,
ochrona mienia, akcje poszukiwawcze oraz ratowanie lub ochrona zdrowia
i życia ludzkiego, a także udział w realizacji zadań z zakresu zarządzania
kryzysowego.
ochrona społeczności lokalnych przed skutkami destabilizacji i dezinformacji.
współpraca z elementami systemu obronnego państwa, w tym szczególnie
z wojewodami i organami samorządu terytorialnego.
ochrona społeczności lokalnych przed skutkami ataków w cyberprzestrzeni.
szerzenie w społeczeństwie idei wychowania patriotycznego.
Powołanie do terytorialnej służby wojskowej (TSW)21 będzie realizował zgodnie
ze złożonym wnioskiem kandydata – wojskowy komendant uzupełnień.
Powołanie do TSW będzie miało charakter konkursu. W imieniu wojskowego
komendanta uzupełnień, powołana do tego celu komisja22 przeprowadzi postępowanie
rekrutacyjne. Podstawą rekomendacji w sprawach powołania stanowić będzie między
innymi wyniki nauczania i poziom kwalifikacji kandydata oraz potrzeby Sił Zbrojnych, w
tym jednostek wojskowych WOT.
Zgodnie z projektem ustawy23 „obowiązkowi służby wojskowej, w zakresie
określonym w niniejszej ustawie, podlegają obywatele polscy, począwszy od dnia, w
którym kończą osiemnaście lat życia, do końca roku kalendarzowego, w którym kończą
pięćdziesiąt pięć lat życia, a posiadający stopień podoficerski lub oficerski – sześćdziesiąt
trzy lata życia.”
Żołnierzom WOT tytułu pełnienia TSW będą przysługiwać szereg uprawnień
i obowiązków, między innymi za służbę rotacyjną oraz dyspozycję będzie przysługiwać
świadczenie pieniężne. Służba w WOT ma w jak najmniejszym stopniu zakłócać
dotychczasowy tryb życia rodzinnego i zawodowego zainteresowanym, dlatego ma być
pełniona w czasie wolnym od pracy, „właśnie z uwagi na fakt, że żołnierze WOT będą na
co dzień pełnić służbę w dyspozycji, w której będą wykonywać swoją pracę lub inne
obowiązki”. Żołnierzom WOT otrzymają comiesięczny dodatek „za gotowość bojową”.
21 Projekt ustawy o powszechnym obowiązku obrony RP – 2016 rok 22 Projekt rozporządzenia MON w sprawie powoływania do terytorialnej służby wojskowej i sposobu jej
pełnienia. 23 Projekt ustawy o powszechnym obowiązku obrony RP – 2016 rok.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
80
Tabela 4. Zasady powołania do WOT
źródło: opracowanie własne
Dodatkowo żołnierz WOT będzie mógł być powołany do służby kandydackiej lub
zawodowej służby wojskowej na zasadach określonych dla żołnierzy rezerwy, na zasadach
pierwszeństwa powołania do tych służb przed innymi osobami, jeżeli pełnił terytorialną
służbę wojskową przez okres co najmniej trzech lat. Z dniem rozpoczęcia pełnienia
wojskowej służby terytorialnej żołnierze otrzymują tytuł „żołnierz OT”. Zakłada się
również płacenie świadczeń, które będą przysługiwały żołnierzom WOT w podobnym
zakresie jak żołnierzom rezerwy powołanym na ćwiczenia wojskowe. Dodatkowo będzie
istniała możliwość dofinansowania kursów i nauki dla żołnierzy WOT.
O powołanie do terytorialnej służby wojskowej (TSW) będzie mogła ubiegać się osoba, która spełni następujące warunki:
Posiada obywatelstwo polskie,
Posiada zdolność fizyczną i psychiczną do pełnienia czynnej służby wojskowej,
Posiada wiek co najmniej osiemnastu lat,
Nie była karana za przestępstwo umyślne,
Nie była przeznaczona do służby zastępczej,
Nie pełni innego rodzaju czynnej służby wojskowej lub nie posiada nadanego przydziału kryzysowego,
POSIADA WYKSZTAŁCENIE:
Co najmniej wyższe – w przypadku pełnienia służby na stanowisku służbowym w korpusie oficerów,
Co najmniej średnie – w przypadku pełnienia służby na stanowisku służbowym w korpusie podoficerów,
Co najmniej podstawowe – w przypadku pełnienia służby na stanowisku służbowym w korpusie szeregowych – jeżeli występują potrzeby uzupełnieniowe Sił Zbrojnych.
Pierwszeństwo w powołaniu do terytorialnej służby wojskowej będzie
przysługiwać:
Osobom posiadającym pobyt stały (zamieszkanie) lub pobyt czasowy powyżej trzech miesięcy na obszarze dyslokacji miejsca pełnienia tej służby;
Byłym żołnierzom zawodowym;
Członkom proobronnych organizacji pozarządowychktóre podpisały porozumienie o współpracy z Ministrem Obrony Narodowej lub dowódcami jednostek wojskowych, posiadającym rekomendacje władz tych organizacji;
Absolwentom szkół realizujących programy innowacyjne lub eksperymentalne przysposobienia obronnego lub edukacji dla bezpieczeństwa.
Proces tworzenia Wojsk Obrony Terytorialnej …
81
Tabela 5. Uprawnienia i zasady pełnienia TSW
Opiniowanie
służbowe24
W trakcie TSW żołnierz podlega nie rzadziej niż raz w roku
służbowemu opiniowaniu, które ma na celu uzyskania informacji
w zakresie przydatności żołnierza WOT do dalszej służby wojskowej.
W procesie opiniowana służbowego oceniane są cechy osobowe
opiniowanego, przestrzeganie dyscypliny wojskowej i przepisów
o ochronie informacji niejawnych, a także oceniane jest szkolenie
i służba w ostatnim roku szkolenia. Wskazywane są także najlepsze
i najgorsze wyniki w służbie. Pozwala to na określenie możliwości
dalszego wykorzystania żołnierza w służbie wojskowej, określenie
przydatności żołnierza na zajmowanym lub równorzędnym stanowisku
służbowym, a także zaplanowanie dalszego przebiegu służby
wojskowej.
Świadczenie
pieniężne25
Żołnierzowi, który pełnił TSW rotacyjnie przysługuje na jego wniosek
wypłata świadczenia pieniężnego rekompensujące utracone
wynagrodzenie ze stosunku pracy lub stosunku służbowego albo
dochód z prowadzonej działalności gospodarczej lub rolniczej, które
mogliby uzyskać w okresie pełnienia służby. Organem właściwym
w zakresie ustalania prawa do świadczenia rekompensującego,
określenia jego wysokości oraz dokonania wypłaty jest dowódca
jednostki wojskowej. Natomiast organem właściwym do ustalenia
wysokości utraconego wynagrodzenia lub dochodu z prowadzonej
działalności gospodarczej lub rolniczej byłby odpowiednio
pracodawca, naczelnik urzędu skarbowego lub organ wykonawczy
samorządu terytorialnego szczebla gminy.
Nabywanie
kwalifikacji26
W stosunku do żołnierzy TSW, którzy posiadają szczególne
uprawnienia, ważne dla potrzeb sił zbrojnych, będzie istniała
możliwość przed powołaniem do TSW zawarcia
z wojskowym komendantem uzupełnień umowy co do udzielania
żołnierzom ekwiwalentu pieniężnego z tytułu poniesionych kosztów
związanych z uzyskaniem kwalifikacji przydatnych w Siłach
Zbrojnych. Niezbędnym warunkiem do spełnienia przez żołnierza
TSW jest minimalny okres pełnienia służby, który nie może być
krótszy niż 3 lata.
Uposażenie
i dodatki
finansowe27
Żołnierzom pełniącym TSW rotacyjnie będzie przysługiwało
uposażenie zasadnicze za każdy dzień ćwiczeń wojskowych oraz tzw.
dodatek za gotowość bojową. Dodatek ten ma na celu motywowanie
żołnierzy do pełnienia terytorialnej służby wojskowej rotacyjnie
(podnoszenie sprawności i kwalifikacji zawodowych
oraz utrzymywanie zdolności do natychmiastowego stawiennictwa
do służby pełnionej rotacyjnie) i stanowił będzie rodzaj nagrody
za odbycie zaplanowanych ćwiczeń wojskowych. Dodatek ten nie
24 Projekt rozporządzenia MON w sprawie opiniowania służbowego. 25 Projekt rozporządzenia MON w sprawie sposobu i trybu ustalania i wypłacania żołnierzom Obrony
Terytorialnej świadczenia pieniężnego. 26 Projekt rozporządzenia MON w sprawie udzielania żołnierzom pełniącym terytorialną służbę wojskową
dofinansowania kosztów studiów lub nauki albo stażu, kursu lub specjalizacji. 27 Projekt rozporządzenia MON w sprawie stawek uposażenia zasadniczego żołnierzy niezawodowych
oraz dodatków do uposażenia zasadniczego żołnierzy niezawodowych.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
82
będzie przysługiwał w razie zawinionego przez żołnierza
niestawiennictwa na ćwiczeniach wojskowych. Wysokość dodatku
określono na poziomie 10% kwoty uposażenia zasadniczego żołnierza
zawodowego, tj. obecnie na poziomie 290 zł netto. Przewiduje się
również otrzymywania dodatku z tytułu warunków służby, między
innymi służby na morzu, wykonywania skoków ze spadochronem,
nurkowań, rozminowania terenu czy też pełnienia służby w warunkach
szkodliwych np. udziału w akcjach ratowniczych lub likwidacji
skutków klęsk żywiołowych.
Działalność
publiczna28
Podczas służby, w tym pełnionej dyspozycyjnie, żołnierze podlegaliby
określonym rygorom ograniczenia praw i swobód publicznych (zakaz
członkostwa w partiach politycznych i związkach zawodowych,
czy ograniczone prawo członkostwa w stowarzyszeniach) – tylko za
zgodą dowódcy. źródło: opracowanie własne
Wojska Obrony Terytorialnej mają być integralnym elementem sił zbrojnych,
równorzędnym jeżeli chodzi o ukompletowanie, wyposażenie i uzbrojenie
Zgodnie z założeniami Koncepcji - „Wojska Obrony Terytorialnej mają być
integralnym elementem sił zbrojnym, równorzędnym jeżeli chodzi o ukompletowanie
i uzbrojenie”.
28 Projekt ustawy o powszechnym obowiązku obrony RP – 2016 rok.
umundurowanie
uzbrojenie
wyżywienietransport
zabezpieczenie medyczne
Żołnierz
TSW
Proces tworzenia Wojsk Obrony Terytorialnej …
83
Tabela 6. Zabezpieczenie logistyczne żołnierzy WOT
W momencie wstąpienie do służby w pododdziałach WOT,każdy żołnierz ochotnik otrzyma komplet umundurowanialetniego i zimowego. W trakcie pełnienia służby, w miaręzużycia się poszczególnych elementów umundurowaniaotrzymywał będzie ekwiwalent finansowy na jego zakup nawolnym rynku zgodnie z obowiązującymi przepisamimundurowymi lub wydawane ono będzie w naturzez zasobów RBLog. Umundurowanie żołnierze przetrzymywaćbędą w miejscu zamieszkania.
Uzbrojenie i wyposażenie WOT ma zapewnić skutecznośćobrony miejscowej i wysoką mobilność taktyczną połączonąze skuteczną realizację zadań na rzecz miejscowegospołeczeństwa w sytuacjach klęsk żywiołowych, katastroftechnicznych i innych zagrożeń i nieszczęść.Każdy żołnierz otrzyma uzbrojenie zgodnie ze swoimprzydziałem służbowym. Uzbrojenie to będzieprzechowywane w magazynie uzbrojenia w miejscustacjonowania dowództwa i sztabu batalionu lub KomendziePowiatowej Policji w powiecie, w którym szkolić się będziedana kompania WOT.
W trakcie szkolenia, żywienie oparte będzie o siły i środkiWOG lub usług cateringowych dostępnych na wolnym rynku,zgodnie z przepisami ustawy o zamówieniach publicznych.
UMUNDUROWANIE
WYŻYWIENIE
UZBROJENIE
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
84
W przyszłym roku na wydatki związane z obronnością kraju zaplanowano
łącznie 37,352 mld PLN, co stanowi 2,01% planowanego PKB w 2016 roku. Łączne
przybliżone wydatki z budżetu resortu obrony narodowej na utworzenie, wyposażenie
i funkcjonowanie WOT kształtować się będą następująco:
Rys 4. Planowane wydatki WOT na przykładzie projektu budżetu MON na 2017 rok
źródło: opracowanie własne
Razem przybliżone wydatki z budżetu resortu obrony narodowej na utworzenie,
wyposażenie i funkcjonowanie WOT do 2019 r. wyniosą ok. 3,6 mld zł. Natomiast łączne
nakłady na utworzenie, wyposażenie i funkcjonowanie WOT w ramach centralnych
planów rzeczowych, do 2019, niezbędne jest zapewnienie planu wydatków w wysokości
od ok. 2 068,0 mln zł na zadania związane z wyposażeniem oraz rozwojem infrastruktury
jednostek WOT.
Zabezpieczenie medyczne w trakcie szkolenia i ćwiczeńorganizowane będzie na bazie WOG lub pododdziałówmedycznych WOT, w ramach szkolenia własnego.
Na czas pokoju kompanie WOT nie będą dysponowaływłasnymi środkami transportu. W razie potrzebyprzemieszczenia się na zajęcia szkoleniowe do wojewódzkiegoośrodka szkolenia lub do centrum szkolenia na poziomiekrajowym, kompania WOT korzystała będzie z pojazdówznajdujących się na wyposażeniu kompanii/plutonudowodzenia i zabezpieczenia lub usług prywatnych firmprzewozowych dostępnych na wolnym rynku. Na czas kryzysulub wojny wyposażone będą w lekkie samochody osobowo-terenowe lub ciężarowo-terenowe z Gospodarki Narodowej.
ZABEZPIECZENIE MEDYCZNE
TRANSPORT
Funkcjonowanie WOT
1) 2016 r. – 394,4 mln zł;
2) 2017 r. – 630,7 mln zł;
3) 2018 r. – 1095,1 mln zł;
4) 2019 r. – 1482,8 mln zł.
Proces tworzenia Wojsk Obrony Terytorialnej …
85
PODSUMOWANIE
„Aby RZECZYPOSPOLITA w całości i godności zawsze mogła pozostać, trzeba do
tego trzech rzeczy: uczciwych obyczajów, sprawiedliwych sądów i biegłości w sztuce
wojennej”
/A. F. MODRZEWSKI „O poprawie Rzeczypospolitej”/
Mimo postępu i rozwoju cywilizacyjnego, w nieustannej walce o przetrwanie
i rozwój, siły zbrojne pozostają nadal „ultima ratio regum” (z łac: ostatecznym
decydującym argumentem) w zapewnieniu bezpieczeństwa narodowego. Dziedzictwo
doświadczeń ponad 1000 letniej historii Polski oraz nowoczesnej strategii wojskowej jako
uzupełnienie, dowodzi słuszności tezy o strategicznej roli Obrony Terytorialnej.
Obecna sytuacji geopolitycznej oraz geostrategicznej Polski postawiła przed Nami
ponownie pytanie o bezpieczeństwo Rzeczypospolitej Polskiej, w tym szczególnie o jej
bezpieczeństwo militarne. Położenie geostrategiczne Polski, jak powszechnie wiadomo,
jest mało korzystne (położenie pomiędzy sąsiadami przewyższającymi nas kilkukrotnie
potencjałem, brak poważniejszych przeszkód terenowych). Siły zbrojne, którymi Polska
aktualnie dysponuje, pozwalają na obronę około 2% powierzchni Państwa i nie są
wystarczające nawet do obsadzenia połowy długości naszej granicy wschodniej.29
Dodatkowo na dalszy rozwój sił zbrojnych wpływ mają finanse państwa, co w stosunku do
aktualnych planów modernizacji wojska nie daje zbyt dużego manewru w zakresie
zwiększenia liczebności etatowej armii do na przykład liczby150 tys. żołnierzy.
Rozważając nad celowością powstania WOT należy zaznaczyć, że ich rola pozwala
wykorzystać naturalną strategiczną przewagę jaką daje obrona własnego terytorium (całe
społeczeństwo, przestrzeń walory obronne i umocnienie terytorium, działania nieregularne
w masowej skali) do zapewnienia wiarygodnego i skutecznego odstraszania i obrony,
w tym do zapewnienia warunków niezbędnych i koniecznych dla pełnego wykorzystania
własnych wojsk operacyjnych.
Równocześnie OT może znacząco wesprzeć system obronny kraju, w razie
wystąpienia zagrożeń o charakterze niemilitarnym oraz w przygotowaniu świadomych
swych obowiązków, odpowiedzialnych za Polskę i swój region obywateli do realizacji
konstytucyjnego obowiązku obrony Ojczyzny (art. 85 Konstytucji).
Wobec przedstawionych powyżej argumentów i porażki projektu Narodowych Sił
Rezerwowych (przede wszystkim ze względów organizacyjnych i szkoleniowych – błędów
tych nie wolno powtórzyć) trudno nie zgodzić się z opinią, że utworzenie we współpracy
z władzami samorządowymi i społecznościami lokalnymi nowoczesnej OT Polski jest
jak najbardziej uzasadniony.
Wszyscy - dobrze wiemy, że nasza armia znajduje się w fazie przebudowy
i modernizacji, a na to potrzeba odpowiednio dużych funduszy. Obecne potrzeby z tego
wynikające - takie jak chociażby zakup systemów obrony przeciwlotniczej, zakup
śmigłowców transportowych i szturmowych dla Wojsk Lądowych oraz potrzeba
modernizacji Marynarki Wojennej w kontekście aktualnej sytuacji międzynarodowej -
zmusza Rząd Polski do szukania takich rozwiązań. Muszą one wzmocnić siłę obronną
państwa, lecz w sposób nie rujnujący budżetu.
29 http://malopolska.obronanarodowa.pl/obrona-terytorialna/
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
86
Takim rozwiązaniem mogą być relatywnie tanie w utrzymaniu, a zarazem
bardzo skuteczne Wojska Obrony Terytorialnej30. Odpowiednio zorganizowanie, dowodzone, wyszkolone i wyekwipowane WOT
z jasno postawionymi zadaniami i odpowiednio dobrną taktyką mogą stanowić istotny
potencjał bojowy.
Jak słusznie zauważył dziennikarz polski-zbrojnej.pl, Bogusław Politowski,
w komentarzu „Nowocześni partyzanci” likwidacja obrony terytorialnej w naszym kraju
okazała się błędem. Dlatego celowym jest stworzenie powszechnej, obywatelskiej armii
narodowej mogącej stawić przeciwnikowi nie tylko opór w momencie agresji, ale również
przesłać w czasie pokoju zdecydowany sygnał – Polski będziemy bronić wszyscy.
Jednostki WOT to także możliwość odpowiedniego przygotowania siły ludzkiej do
pomocy społeczeństwu w czasie sytuacji kryzysowych, a tych w Polsce w ostatnich latach
nie brakowało (powodzie, pożary lasów, itp.). Ponadto, obecne systemy zarządzania
kryzysowego oraz obrony cywilnej potrzebują wsparcia sił zbrojnych, ponieważ nie są
w stanie zmobilizować odpowiednich zasobów ludzkich. W tej sytuacji WOT mogą
również wypełnić tę lukę, przygotowując w każdym powiecie kilkuset odpowiednio
wyposażonych i wyszkolonych żołnierzy-ochotników (w całym kraju będzie ich
kilkadziesiąt tysięcy).
Należy również zwrócić uwagę, że dotychczasowa formuła zagospodarowania
żołnierzy rezerwy w postaci Narodowych Sił Rezerwowych, w przypadku specyfiki służby
w WOT, nie spełniłaby swojej roli, dlatego też koncepcja powołania do istnienia innej
formacji, mającej powszechny charakter, akcentującej terytorialność swoich
pododdziałów, jest godna uwagi. Wydaje się, że kilkadziesiąt tysięcy wyszkolonych
żołnierzy o dużym zasobie patriotyzmu (również patriotyzmu lokalnego) i poświęcenia
może wnieść niemały potencjał i w sposób istotny wzmocnić funkcjonowanie całego
systemu obronnego państwa oraz sił zbrojnych.
Wreszcie, służba w WOT to ogromna sposobność przygotowania świadomych
swych obowiązków, odpowiedzialnych za Polskę i swój region obywateli. W zakresie
odpowiedniego przygotowania zasobów osobowych należało by rozważyć zaangażowanie
weteranów i specjalistów wywodzący się zarówno z sił specjalnych, jak i innych rodzajów
sił zbrojnych.
Powstanie oraz jak najszybsze uzyskanie przez WOT zdolności operacyjnych do
prowadzenia działań antykryzysowych i antyterrorystycznych w obronie bezpieczeństwa
cywilnego oraz dziedzictwa kulturowego narodu polskiego w sposób ewidentny zwiększy
poziom bezpieczeństwa obywateli Rzeczypospolitej Polskiej oraz możliwości Sił
Zbrojnych RP w zakresie przeciwdziałania potencjalnym zagrożeniom.
Należy również wskazać, że WOT zgodnie z ich przeznaczeniem będą mogły
skutecznie realizować swoje zadania tylko w warunkach sprawnej współpracy
z administracją publiczną oraz systemem obronnym państwa. Dlatego też jest niezbędne
przeprowadzenie zmian zmierzających do stworzenia WOT dostosowanych do
funkcjonowania w obrębie systemu obronnego państwa. Tylko struktura odpowiednio
zintegrowana z otaczającym ją środowiskiem jest w stanie właściwie funkcjonować
i realizować postawione cele.
Kolejną sprawą, na którą należy zwrócić uwagę to stworzeniu odpowiednich
unormowań prawnych w tym zakresie, które stworzą korzystne warunki dla ochotników.
Jedną z nich jest uregulowanie pewnych kwestii w relacjach siły zbrojne – żołnierz WOT
(rezerwista) – pracodawca. Z pewnością ogromnym walorem WOT może być to,
że przybliży społeczeństwo do spraw związanych z obronnością, co dziś często jest
30 Projekt ustawy o powszechnym obowiązku obrony RP – 2016 rok.
Proces tworzenia Wojsk Obrony Terytorialnej …
87
postrzegane jako wyłączna domena struktur państwowych. Poza tym w czasach, gdy
społeczeństwo stało się bardzo mobilne, umowa i regularne szkolenia dają pewność,
że żołnierz WOT będzie w razie potrzeby do dyspozycji, czego nie można być pewnym
przy tradycyjnym rezerwiście.
Biorąc pod uwagę zaangażowanie prac przy formowaniu w Polsce WOT jako
odrębnego rodzaju Sił Zbrojnych RP należy uznać to za niewątpliwy przełom
w możliwościach zwiększenia skuteczności działania zarówno w warunkach pokoju,
jak i kryzysu czy wojny.
BIBLIOGRAFIA
[1] Bohm T., Bataliony Obrony Narodowej w Wielkopolsce w latach 1936 – 1939 i ich
rola w Kampanii Wrześniowej, Wydawnictwo Sorus, Poznań 1996.
[2] Kitler W., Obrona Cywilna (niemilitarna) w obronie narodowej III RP, AON,
Warszawa 2001.
[3] Jakubczak R., Obrona Narodowa w tworzeniu bezpieczeństwa III RP – podręcznik
dla studentów, Bellona, Warszawa 2003.
[4] Banaszczyk E., Obrona Ojczyzny – najświętszy obowiązek obywatela Polski
Ludowej, Wydaw. MON, Warszawa 1952.
[5] Jakubczak R., Obrona Terytorialna - nowy element systemu militarnego RP,
MON, Biuro Prasy i Informacji; Warszawa 1996.
[6] Marczak J., Obrona Terytorialna Polski na progu XXI wieku, Bellona, Warszawa
1998.
[7] Paszyn M., Kordowski M., Zalewski W., Koncepcja obrony terytorialnej w Polsce,
Narodowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa 2016.
[8] Koncepcja utworzenia obrony terytorialnej kraju (etap I 2016 – 2017), MON,
2016.
[9] Projekt dokumentu doktrynalnego poziomu taktycznego Zasady użycia Wojsk
Obrony Terytorialnej – DT – 3.40.1, 2016.
[10] Projekt ustawy o powszechnym obowiązku obrony RP, 2016.
[11] Projekt rozporządzenia MON w sprawie sposobu i trybu ustalania
i wypłacania żołnierzom Obrony Terytorialnej świadczenia pieniężnego, 2016.
[12] Projekt rozporządzenia MON w sprawie udzielania żołnierzom pełniącym
terytorialną służbę wojskową dofinansowania kosztów studiów lub nauki
albo stażu, kursu lub specjalizacji, 2016.
[13] Projekt rozporządzenia MON w sprawie stawek uposażenia zasadniczego żołnierzy
niezawodowych oraz dodatków do uposażenia zasadniczego żołnierzy
niezawodowych, 2016.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
88
Abstract
The article shows the process of creating territorial defense forces (WOT). Evaluates the capabilities and usefulness of this type of military formation in the activities for the local community during natural disasters and combat capabilities in contemporary armed conflict. It shows tasks that WOT will be implemented in time of peace, crisis and war. It also shows the possibilities of cooperation relative operational forces - WOT - organs of local government administration.
Obowiązkowa czy ochotnicza służba wojskowa? …
89
mjr Paw eł WÓJCIK
Wojewódzk i Sz tab Wojskow y w Krakowie
OBOWIĄZKOWA CZY OCHOTNICZA SŁUŻBA
WOJSKOWA?
WPŁYW NA BEZPIECZEŃSTWO POLSKI.
STRESZCZENIE
3 sierpnia 2008 roku, podczas uroczystej przysięgi w Krakowie, ówczesny Minister Obrony Narodowej, Bogdan Klich, wraz z Premierem Donaldem Tuskiem, ogłosili oficjalne zaprzestanie przymusowego poboru do wojska. Bogdan Klich poinformował również, że od października 2009 roku nie będzie już w koszarach żołnierzy służby zasadniczej. Zapowiedział: cyt.:…..”od 1 stycznia 2010 roku, będzie w Polsce armia zawodowa”…Jakie ochotnicze formy służby wojskowej zastąpiły obowiązkowy pobór? Czy armia zawodowa zwiększyła poziom bezpieczeństwa Polski? W pierwszej części referatu omówiony zostanie proces profesjonalizacji Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie analizy literatury oraz własnych spostrzeżeń, natomiast w drugiej, przedstawione zostaną wyniki przeprowadzonego badania ankietowego wśród słuchaczy kursu kwalifikacyjnego na stopień etatowy komandora porucznika i podpułkownika.
Słowa kluczowe:
powszechny obowiązek obrony RP, profesjonalizacja SZ RP, zasadnicza służba wojskowa,
zawodowa służba wojskowa, ochotnicze formy służby wojskowej, bezpieczeństwo.
WSTĘP
5 sierpnia 2008 r. Rada Ministrów przyjęła „Program profesjonalizacji Sił
Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej na lata 2008–2010”.
Konieczność przeprowadzenia profesjonalizacji Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej
Polskiej (SZ RP) była następstwem wstąpienia Polski do struktur Sojuszu
Północnoatlantyckiego (NATO)1 oraz Unii Europejskiej (UE)2. Wstępując do
wymienionych struktur, Polska przyjęła na siebie zobowiązania sojusznicze i koalicyjne
związane między innymi z realizacją misji o skomplikowanym charakterze poza granicami
państwa oraz systematycznej modernizacji potencjału bojowego i technicznego Wojska
Polskiego. Wiązało się to oczywiście z zapewnieniem odpowiedniego potencjału
technicznego ale przede wszystkim potencjału osobowego, który byłby gotowy zapewnić
wysokie standardy realizacji postawionych zadań. Zasadnicza służba wojskowa pełniona
w wymiarze 9 miesięcy, z których dużą część zajmowało szkolenie podstawowe,
uniemożliwiała żołnierzom z poboru zdobycie odpowiednich umiejętności i doświadczenia
w tym względzie. Zadaniom tym mogły w pełni sprostać jedynie profesjonalne siły
zbrojne.
Poza wskazaniem zmian, w tym dotyczących nowelizacji oraz wydania nowych
aktów prawnych oraz przedstawieniem obecnie obowiązujących form służby wojskowej
1 12 marca 1999 roku Polska stała się pełnoprawnym członkiem Sojuszu Północnoatlantyckiego. 2 1 maja 2004 roku Polska stała się członkiem Unii Europejskiej.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
90
celem referatu jest odpowiedź na zasadnicze pytanie: Czy zmiana z obowiązkowej na
ochotniczą służbę wojskowa, ma zasadniczy wpływ na poziom bezpieczeństwa Polski?
PROCES PROFESJONALIZACJI SIŁ ZBROJNYCH RP
Zgodnie z „Programem profesjonalizacji Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej
na lata 2008–2010”, celem tego procesu było podwyższenie zdolności operacyjnych
i potencjału polskiej armii, poprzez zmianę struktury osobowej oraz wprowadzenie
zawodowych rodzajów czynnej służby wojskowej, w późniejszym czasie nazywanych
potocznie ochotniczymi formami służby wojskowej. Profesjonalizacja Sił Zbrojnych
Rzeczypospolitej Polskiej (SZ RP) przy założeniu pełnej transformacji polegała na:3
1. Zawieszeniu obowiązku odbywania zasadniczej służby wojskowej (z możliwością
jego odwieszania) z równoczesnym zawieszeniem obowiązku odbywania
przeszkolenia wojskowego.
2. Wprowadzeniu kontraktowej zawodowej służby wojskowej.
3. Utworzeniu Narodowych Sił Rezerwowych (NSR) oraz stworzeniu materialnych
rekompensat i zachęt do pełnienia służby w ramach NSR, w tym dla pracodawców
zatrudniających żołnierzy rezerwy posiadających nadane przydziały kryzysowe
i będących w dyspozycji do pełnienia służby wojskowej;
4. Zapewnieniu prawnej możliwości pełnienia na ogólnych zasadach czynnej służby
wojskowej przez kobiety.
5. Ograniczeniu zakresu odbywania ćwiczeń wojskowych przez żołnierzy rezerwy
posiadających przydziały mobilizacyjne.
6. Zmianie charakteru zadań wykonywanych przez terenowe organy administracji
wojskowej (udział w zarządzaniu obronnym i reagowaniu kryzysowym, funkcja
organów werbunkowych w zakresie zaciągu ochotniczego).
Przyjmując program, rząd określił trzy główne etapy realizacji procesu
profesjonalizacji SZ RP:4
1. Etap I: do dnia 31 grudnia 2008 r. – ograniczenie liczby poborowych
powoływanych do obowiązkowej zasadniczej służby wojskowej.
2. Etap II: do dnia 31 grudnia 2009 r. – przygotowanie zasobów osobowych na
potrzeby zawodowej służby kontraktowej oraz zwolnienie do września 2009 r. –
żołnierzy z obowiązkowej zasadniczej służby wojskowej.
3. Etap III: do dnia 31 grudnia 2010 r. – oparcie zasadniczego uzupełnienia Sił
Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej o dobrowolne rodzaje czynnej służby
wojskowej – osiągnięcie zakładanej ewidencyjnie liczebności Sił Zbrojnych
Rzeczypospolitej Polskiej oraz stabilizacja struktur i ocena skutków
wprowadzonych zmian.
Profesjonalizacja, w ogólnym założeniu, powinna być prowadzona równolegle
z modernizacją techniczną, zmianą struktur organizacyjnych oraz systemu szkolenia
wojsk. Żołnierz, jego uzbrojenie i umiejętności walki to jedność. Profesjonalista zna
wymogi operacji i wie, co jest potrzebne do osiągnięcia jej celu. Efektem profesjonalizacji
powinny zawodowe siły wojskowe o charakterze obronno-ekspedycyjnym, zdolne do
prowadzenia całego spektrum operacji, przede wszystkim w strukturach
wielonarodowych. Powinny one posiadać struktury modułowe umożliwiające udział
zarówno w bezpośredniej obronie państwa, jak i w rozwiązywaniu konfliktów lokalnych,
3 Program profesjonalizacji Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej na lata 2008-2010, s. 3. 4 Program profesjonalizacji Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej na lata 2008-2010, s. 6.
Obowiązkowa czy ochotnicza służba wojskowa? …
91
regionalnych oraz kryzysów o zróżnicowanym charakterze i różnej intensywności.
Wojsko, przygotowane do tradycyjnie rozumianej obrony – wyłącznie przeciwko
bezpośredniemu, konwencjonalnemu atakowi strategicznemu, nie jest w stanie sprostać
wymaganiom środowiska bezpieczeństwa XXI wieku.5
Dr Grzegorz Kwaśniak jako jeden z 21 autorów oceny stanu państwa polskiego
w latach 1989 – 2015 pisze o „pozornej profesjonalizacji”6 wskazując następujące
negatywne fakty, będące według jego oceny, efektem zrealizowania trzech etapów
profesjonalizacji:
1. Redukcja ogólnej liczby Sił Zbrojnych RP do około 90 tyś.
2. Zmniejszenie liczby dywizji do trzech, brygad do trzynastu, teoretycznie
zawodowych.
3. Niski procent ukompletowania jednostek wojskowych. Trudności finansowe
spowodowały, że średni poziom ukompletowania wyniósł w 2015 roku około 40
proc., do etatu czasu wojny, co jest wskaźnikiem gorszym niż w czasach armii
poborowej, i poddaje w wątpliwość cały sens przeprowadzonej profesjonalizacji.
4. Zbyt wysoki stosunek liczby oficerów i podoficerów (czyli żołnierzy
dowodzących) do szeregowych (czyli wykonawców). Dane z 2009 r. pokazują, że
średnio na jednego dowodzącego oficera i podoficera w Siłach Zbrojnych RP
przypadało 0,5 wykonującego rozkaz szeregowego. Tylko nieznaczna poprawa
nastąpiła w 2014 r., kiedy na około 14 tys. oficerów oraz ponad 32 tys.
podoficerów przypada około 38 tys. szeregowych, czyli na jednego dowodzącego
zaledwie 0,9 szeregowego. Przed wojną w armii II RP stosunek ten wynosił 1:4,
w armii amerykańskiej wynosi aktualnie 1:5.
Rys. 1. Dynamika zmian stanów ewidencyjnych kadry zawodowej w latach 1999-2009 źródło: M. Paszkowski: Profesjonalizacja Sił Zbrojnych RP jako przykład zmian w wielkich grupach
społecznych. Bezpieczeństwo narodowe nr 19, III-2011 str. 232.
Proces profesjonalizacji, a w szczególności uzawodowienie polskiej armii, musiał
wiązać się ze zmniejszeniem stanów ewidencyjnych. Jakość i profesjonalizm miały być
przeciwwagą do ilości. Negatywna ocena dokonana przez dr Grzegorza Kwaśniaka, ma
swoje odzwierciedlenie w liczbach.
5 D. Jatczak, W. Kozłowski, Przyszłość Sił Zbrojnych RP, Kwartalnik Bellona, 2007, op. cit., s. 19. 6 G. Kwaśniak, Wygaszanie Polski 1989-2015, w.: Wygaszanie sił zbrojnych, wyd. Biały Kruk.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
92
Do 10 lutego 2009 r. podstawową formą realizacji obowiązku służby wojskowej
było odbywanie przez poborowych zasadniczej służby wojskowej (art. 55, ust. 1, pkt 1)7.
Rada Ministrów określała corocznie, w drodze rozporządzenia m.in. liczbę poborowych,
którzy mogli być powoływani w roku kalendarzowym do zasadniczej służby wojskowej
(patrz rys. nr 1 na stronie 5).W rozporządzeniu8, z 22 maja 2009 r. stwierdzono, że w 2009
r. nie powołuje się osób do zasadniczej służby wojskowej, na przeszkolenie wojskowe, do
odbywania ćwiczeń wojskowych oraz do zasadniczej służby i szkolenia osób w obronie
cywilnej (§ 1 ust. 1). Przepisem § 1 ust. 2 rozporządzenia ustalono tylko liczbę żołnierzy
rezerwy ochotników, którzy mogli być powołani w 2009 r. do odbycia okresowej służby
wojskowej - do 50 żołnierzy rezerwy.
Rys. 2. Limity przyjęć poborowych w latach 2002–2009
Rządowy program profesjonalizacji SZ RP zakładał osiągnięcie na koniec 2010 r.
poziomu liczebności armii „do 120 tys. żołnierzy służby czynnej i NSR”.9
Pierwszym skutkiem uzawodowienia Sił Zbrojnych, wynikającym ze zwolnienia
żołnierzy z poboru10, był znaczny spadek ich liczebności - ze 130.231 żołnierzy11,
pełniących czynną służbę wojskową w dniu 1 stycznia 2008 r., do 97.714 żołnierzy w dniu
30 kwietnia 2011 r., tj. o 32.517 żołnierzy (25%). Osiągnięty stan osobowy był zgodny ze
stanem docelowym, określonym w zarządzeniu Ministra Obrony Narodowej Nr 0-2/MON
z dnia 8 marca 2010 r.12 tj. 100 tys. żołnierzy. Jednakże kontrola NIK wykazała niskie
7 Ustawa z dnia 21 listopada 1967 roku o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej. Stan
prawny obowiązujący w lutym 2009 roku. 8 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 22 maja 2009 r. w sprawie określenia liczby osób, które w 2009 r.
mogą być powołane do czynnej służby wojskowej oraz służby lub szkolenia w obronie cywilnej (Dz. U.
z 2009 r. nr 83 poz. 692). 9 Program profesjonalizacji Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej na lata 2008-2010, s. 5. 10 Obowiązkowa służba wojskowa została zawieszona nowelizacją ustawy z 27 sierpnia 2009 r. o zmianie
ustawy o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej oraz o zmianie niektórych innych ustaw
(Dz. U. Nr 161, poz. 1278). W myśl art. 1 pkt 21 przytoczonej ustawy ze względu na potrzeby
uzupełnieniowe Sił Zbrojnych, Rada Ministrów, w drodze rozporządzenia określi liczbę osób, które mogą
być powołane w danym roku kalendarzowym do zasadniczej służby wojskowej. 11 Stan profesjonalizacji Sił Zbrojnych RP na przykładzie wybranych jednostek wojskowych, Informacja
o wynikach kontroli Najwyższej Izby Kontroli Nr ewid.173/2011/P10/086/KON str. 7. 12 Zał. nr 49 do Programu rozwoju Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w latach 2009-2018
wprowadzonego w życie zarządzeniem Nr 0-2/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 8 marca 2010 r.
(niepublikowane, objęte klauzulą TAJNE) przewidywał osiągnięcie stanu 100 tys. żołnierzy. Faktyczny stan
Sił Zbrojnych był o 2.286 żołnierzy niższy, jednak różnica ta mieściła się w amplitudzie standardowych,
okresowych zmian stanów osobowych.
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
81000 68000 68000 78000 78000 77000 75000
0
LATA
Limity przyjęć poborowych w latach 2002 -2009
Obowiązkowa czy ochotnicza służba wojskowa? …
93
stany osobowe żołnierzy w jednostkach wojskowych objętych kontrolą. Również
faktyczna struktura etatowa jednostek odbiegała znacząco od prawidłowej.
Oznaczało to, iż pomimo że ogólna liczebność Sił Zbrojnych zbliżona była do
zaplanowanej, to wiele jednostek nie było jeszcze ukompletowanych w stopniu
umożliwiającym pełną realizację zadań. W ocenie NIK, sytuacja ta została spowodowana
przyśpieszeniem procesu uzawodowienia Sił Zbrojnych, w stosunku do pierwotnych
zamierzeń, co uniemożliwiło właściwe przygotowanie zmian strukturalno-organizacyjnych
w tym zakresie.13
Osobną, wymagającą rozważenia kwestią jest sposób, w jaki został określony
poziom liczebności Sił Zbrojnych RP. W kontekście prowadzonej polityki ciągłego
ograniczania liczebności poszczególnych komponentów armii zawodowej należy
niewątpliwie postawić pytanie o dopuszczalne granice tego typu działań. Nawet w pełni
profesjonalne, nowocześnie wyposażone i wyszkolone, ale zbyt małe Siły Zbrojne RP nie
są w stanie zapewnić Polsce odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa. Użycie
sformułowania „do 120 000” pozwalało z jednej strony stworzyć wrażenie, że Siły Zbrojne
RP będą miały odpowiednią liczebność, z drugiej strony jednak, zgodnie z obowiązującym
prawem, pozwalało dowolnie ograniczać liczebność wojska. Troska o bezpieczeństwo
Rzeczypospolitej Polskiej nakazuje rekomendowanie jednoznacznego określenia dolnej
granicy liczebności Sił Zbrojnych w oficjalnych dokumentach. Użycie zapisu „nie mniej
niż” określi poziom liczebności wojska niezbędny do wykonywania konstytucyjnych
i sojuszniczych zobowiązań.14
Ważnym aspektem omawianego procesu był czas przewidziany na jego realizację.
Niestety, przedsięwzięcia organizacyjno-planistyczne w zakresie profesjonalizacji
wykonywane były pod presją czasu, w warunkach skracania terminów ich realizacji, co
skutkowało m.in. problemami dotyczącymi: przygotowania i wydania niezbędnych
regulacji prawnych, zmian struktury organizacyjno-etatowej jednostek, uzupełnienia liczby
żołnierzy służby czynnej i żołnierzy NSR do założonych poziomów, przejęcia zadań
wykonywanych dotychczas przez żołnierzy z poboru, terminowego opracowania
i wdrożenia programów i normatywów szkolenia.
Rys 3. Planowany i faktyczny czas realizacji procesu profesjonalizacji
13 Stan profesjonalizacji Sił Zbrojnych RP na przykładzie wybranych jednostek wojskowych, Informacja
o wynikach kontroli Najwyższej Izby Kontroli Nr ewid.173/2011/P10/086/KON s. 7. 14 Informacja Stan Profesjonalizacji Sił Zbrojnych RP, BBN – Warszawa, styczeń 2010 r. s. 5-6.
2000
2002
2004
2006
2008
2010
2012
2014
2016
2018
I WARIANT II WARIANT REALIZACJA
2006 2006 20062010 2010
2008
2018
2012
2010
CZAS PRZEPROWADZENIA PROFESJONALIZACJI
Przygotowanie aktów prawnych Realizacja procesu Zakończnie profesjonalizacji
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
94
W 2006 r. Minister Obrony Narodowej zaakceptował „Koncepcję profesjonalizacji
Sił Zbrojnych RP – Siły Zbrojne 2010” oraz „Program rozwoju Sił Zbrojnych RP w latach
2007-2012”. Planowano, że w latach 2007-2008 zostaną stworzone warunki prawno-
organizacyjne do wdrożenia profesjonalizacji, a do końca 2012 r. nastąpi zawieszenie
obowiązku odbywania zasadniczej służby wojskowej, wprowadzenie służby kontraktowej
i utworzenie Narodowych Sił Rezerwowych. W dniu 10 maja 2007 r. Minister Obrony
Narodowej podjął decyzję o skróceniu okresu wdrażania profesjonalizacji i przyspieszeniu
prac przygotowawczych. Zespół ds. Profesjonalizacji, działający w Sztabie Generalnym
WP, otrzymał zadanie opracowania w ciągu 7 miesięcy, tj. w terminie do końca 2007 r.
koncepcji i harmonogramu realizacji profesjonalizacji Sił Zbrojnych. Opracowane przez
Zespół „Studium profesjonalizacji Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej” zawierało
ocenę stanu SZ RP oraz przewidywało dwuletni okres przygotowawczy do rozpoczęcia
procesu profesjonalizacji (2008-2009). Realizację profesjonalizacji zaproponowano
w dwóch wariantach czasowych: w latach 2010-2012 albo 2010-2018. Profesjonalizację
Sił Zbrojnych uruchomiła decyzja Nr 67/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia
14 lutego 2008 r. w sprawie przedsięwzięć organizacyjnych zapewniających sprawną
realizację procesu profesjonalizacji Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. Okres
przygotowania procesu profesjonalizacji zakończyło opracowanie „Programu
profesjonalizacji Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej na lata 2008-2010”, przyjętego
przez Radę Ministrów w dniu 5 sierpnia 2008 r. W ocenie NIK, przedstawione wyżej
przyspieszenie procesu profesjonalizacji było niecelowe, a terminowe opracowanie
i wdrożenie wszystkich 140 aktów prawnych bądź realizacja inwestycji mieszkaniowych,
biurowo-sztabowych i szkoleniowych było ponadto, w okresie 2 lat, nierealne.15
ZMIANY W PODSTAWOWYCH AKTACH PRAWNYCH
REGULUJĄCYCH PEŁNIENIE SŁUŻBY WOJSKOWEJ
Sprawne przeprowadzenie procesu profesjonalizacji wiązało się bezpośrednio
z przygotowaniem i wdrożeniem wielu dokumentów o charakterze prawno-
organizacyjnym. Między innymi:
1. Wydaniem decyzji Nr 74/MON z dnia 15 lutego 2008 roku, Minister Obrony
Narodowej powołał Zespół Monitorujący Proces Profesjonalizacji Sił Zbrojnych RP
wyznaczając na Dyrektora Zespołu płk Stanisława Rumana ze Sztabu Generalnego
WP.
2. Nowelizacją przez Ministra Obrony Narodowej, w ramach realizacji zamierzeń
legislacyjnych, trzech niżej wymienionych rozporządzeń:
rozporządzenie MON w sprawie stawek uposażenia zasadniczego żołnierzy
niezawodowych,
rozporządzenie MON w sprawie trybu przyjmowania i sposobu odbywania
nadterminowej zasadniczej służby wojskowej,
rozporządzenie MON w sprawie zwalniania żołnierzy z czynnej służby wojskowej
i powoływania do odbycia tej służby w 2008 roku.
3. Nowelizacją, w trackie i po zakończeniu procesu profesjonalizacji, kolejnych trzech
zasadniczych ustaw:
15 Stan profesjonalizacji Sił Zbrojnych RP na przykładzie wybranych jednostek wojskowych, Informacja
o wynikach kontroli Najwyższej Izby Kontroli Nr ewid.173/2011/P10/086/KON s. 16.
Obowiązkowa czy ochotnicza służba wojskowa? …
95
ustawy o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (tzw. „mała”
i „duża” nowela),
ustawy o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych,
ustawy o zakwaterowania Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej.
Przedmiotowa nowelizacja głównego aktu prawnego normującego omawiane
zagadnienie, czyli ustawy z dnia 21 listopada 1967 roku o powszechnym obowiązku
obrony Rzeczypospolitej Polskiej, w szczególności uwzględniała obszary dotyczące:
1. Uregulowania, w zupełnie odmienny sposób, obowiązku odbywania zasadniczej służby
wojskowej oraz przeszkolenia wojskowego absolwentów szkół wyższych, a także
spełniania równorzędnych i zastępczych form tego obowiązku (służba w formacjach
uzbrojonych niewchodzących w skład Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej,
zasadnicza służba lub szkolenie w obronie cywilnej oraz służba zastępcza), dokonując
skatalogowania rodzajów czynnej służby wojskowej, z uwzględnieniem różnych
sytuacji, w których możliwe jest ich odbywanie.
2. Prawnej możliwości pełnienia – na zasadach ogólnych – czynnej służby wojskowej
przez kobiety.
3. Utworzenia Narodowych Sił Rezerwowych i pełnienia ochotniczej służby w rezerwie
na przydziałach kryzysowych.
4. Zmiany zakresu czynności terenowych organów administracji wojskowej w związku
z zadaniami rekrutacyjnymi do służby ochotniczej.
5. Zniesienia nadterminowej zasadniczej służby wojskowej (nastąpi jej włączenie
w kontraktową zawodową służbę wojskową).
6. Zastąpienia dotychczasowego przysposobienia obronnego w szkołach gimnazjalnych
i ponadgimnazjalnych przedmiotem “edukacja dla bezpieczeństwa” oraz zniesienia
przysposobienia obronnego i przeszkolenia wojskowego studentów odbywanych
w czasie trwania studiów.
7. Zmiany zakresu podmiotowego regulacji w zakresie osób mogących pełnić czynną
służbę wojskową.
8. Zniesienia obowiązku odbywania, w tym w trybie ochotniczym, zajęć wojskowych
przez studentów i studentki uczelni morskich oraz likwidacji studium wojskowego
prowadzącego te zajęcia.
Zmiany w prawie były konieczne do przeprowadzenie samego procesu
profesjonalizacji ale też bardzo korzystnie wpłynęły na warunki służby wojskowej, tym
samym można stwierdzić, że miały wpływ na podniesienie poziomu bezpieczeństwa
Polski. Oczywiście należy spojrzeć również krytycznie na cześć unormowań prawnych.
Na przykład na określenie stanu ilościowego polskiej armii.
Utrzymane zostały obowiązujące do dzisiaj przepisy normujące pełnienie
obowiązkowej służby wojskowej w razie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny. Nadal
funkcjonuje nadawanie przydziałów mobilizacyjnych żołnierzom rezerwy. Nastąpiło
zarazem zniesienie obowiązku odbywania ćwiczeń wojskowych przez żołnierzy rezerwy
na potrzeby nadawania przydziałów mobilizacyjnych, z zapewnieniem jednak prawnej
możliwości ich wprowadzenia w razie wystąpienia takiej konieczności.
Założono się, że obowiązek odbywania zasadniczej służby wojskowej
oraz przeszkolenia wojskowego absolwentów szkół wyższych przestanie obowiązywać
z dniem wejścia w życie ustawy. Jednak w przypadku wystąpienia określonych zagrożeń
i potrzeb, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, działając na wniosek Rady Ministrów,
będzie miał prawną możliwość określenia terminu rozpoczęcia i okresu trwania obowiązku
odbywania zasadniczej służby wojskowej oraz przeszkolenia wojskowego absolwentów
szkół wyższych.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
96
OBOWIĄZKI OBYWATELI RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
NA RZECZ BEZPIECZEŃSTWA KRAJU
Obrona Ojczyzny jest sprawą i obowiązkiem wszystkich obywateli
Rzeczypospolitej Polskiej16, a Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości
i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela
oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę
środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju.17
„Ojczyzna” to cyt.: „…kraj, w którym się ktoś urodził, którego jest obywatelem lub
z którym jest związany więzią narodową”.18 Zapisy w cytowanych powyżej aktach
prawnych wyraźnie określają, że obrona ojczyzny jest podstawowym obowiązkiem
każdego obywatela a zadaniem Polski, jako Państwa jest zapewnić obywatelom
bezpieczeństwo. Czy jednak „obowiązek obrony Ojczyzny” powstaje tylko na skutek
np. agresji wrogiego państwa? Czy jest procesem ciągłym, czy może tylko działaniem
w określonej, powodującej zagrożenie sytuacji? Wyraźnie na te pytania musimy
odpowiedzieć przecząco. Obrona Rzeczypospolitej Polskiej jest obowiązkiem każdego
obywatela, niezależnie od wieku, płci, posiadanych umiejętności, wyznawanej wiary czy
też poglądów politycznych. Oczywiście zobowiązania obywateli dotyczące obrony
Ojczyzny są zróżnicowane, inne dla dzieci w szkołach podstawowych, które np. poprzez
uczestnictwo w uroczystościach i świętach narodowych kształtują swoje postawy
patriotyczno – obronne, inne dla żołnierzy zawodowych, którzy winni być gotowi do
spełniania obowiązków wobec Ojczyzny, nawet za cenę własnego życia.19
Rys nr 4. Służba wojskowa jako powinność obywatelska (badanie CBOS z 2013 r.)
Postrzeganie przez obywateli powinności obywatelskich w zakresie obronności
w ostatnich latach zmieniło się. Oczekiwania wobec państwa są niezmiennie bardzo duże,
16 art. 1 Ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej
(Dz. U. 2016 poz.1534 tekst jednolity) 17 art. 5 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. 1997, nr 78 poz. 483 z późn. zm.) 18 Słownik języka polskiego PWN (http://sjp.pwn.pl/sjp/ojczyzna;2494549.html) 19 Pkt. 1 Rozdziału Żołnierz zawodowy w służbie, Kodeks Honorowy Żołnierza Zawodowego Wojska
Polskiego (Dz. Urz. MON z 2008 r. nr 5, Załącznik do obwieszczenia Ministra Obrony Narodowej z dnia
3 marca 2008 r. , poz. 55)
Obowiązkowa czy ochotnicza służba wojskowa? …
97
o tyle obowiązki obywatela wobec państwa zmalały. Centrum Badania Opinii Społecznej
(CBOS) przeprowadziło w czerwcu 2013 roku, badanie na temat: „Powinności państwa
wobec obywatela i obywatela wobec państwa”. Niemal wszyscy uważają, że Państwo
Polskie powinno zapewnić każdemu obywatelowi bezpieczeństwo (99%). W ciągu
ostatnich kilkunastu lat najbardziej zmalał (z 83% w 1999 r. do 60% w 2013 r.) odsetek
osób zaliczających do powinności obywatelskich służbę wojskową mężczyzn, o ile wiek
i zdrowie na to pozwalają. Niewątpliwie przyczyniło się do tego zawieszenie od 2010 roku
obowiązku odbywania zasadniczej służby wojskowej i przeszkolenia wojskowego
absolwentów wyższych uczelni. Przekonanie, że służba wojskowa mężczyzn należy do
powinności obywatela, wyraża dziś 60% badanych. Co trzeci (35%) nie zgadza się z tą
opinią.20
Bezpieczeństwo kraju najczęściej kojarzy się nam z ochroną przed zagrożeniem
militarnym. Tymczasem zagadnienia dotyczące bezpieczeństwa państwa obejmują szerszy
kontekst, szczególnie te, składające się na cały proces umacniania obronności Polski.
Powszechnemu obowiązkowi obrony podlegają wszyscy obywatele polscy zdolni ze
względu na wiek i stan zdrowia do wykonywania tego obowiązku. Obywatel polski będący
równocześnie obywatelem innego państwa nie podlega powszechnemu obowiązkowi
obrony, jeżeli stale zamieszkuje poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej. W ramach
powszechnego obowiązku obrony obywatele polscy są obowiązani do:
1. Pełnienia służby wojskowej.
2. Wykonywania obowiązków wynikających z nadanych przydziałów kryzysowych
i przydziałów mobilizacyjnych.
3. Świadczenia pracy w ramach pracowniczych przydziałów mobilizacyjnych.
4. Pełnienia służby w obronie cywilnej.
5. Odbywania edukacji dla bezpieczeństwa.
6. Uczestniczenia w samoobronie ludności.
7. Odbywania ćwiczeń w jednostkach przewidzianych do militaryzacji i pełnienia służby
w jednostkach zmilitaryzowanych.
8. Wykonywania świadczeń na rzecz obrony.
- na zasadach i w zakresie określonych w ustawie.21
OCHOTNICZE FORMY PEŁNIENIA SŁUŻBY WOJSKOWEJ
Ochotnicze spełnianie zadań w ramach powszechnego obowiązku obrony
Rzeczypospolitej Polskiej jest prawem wszystkich obywateli polskich. W ramach tego
prawa obywatele polscy mają możliwość uczestniczenia w następujących ochotniczych
formach pełnienia służby wojskowej:
1. Służba kandydacka (szkolnictwo wojskowe).
2. Służba przygotowawcza.
3. Służba w ramach Narodowych Sił Rezerwowych.
4. Służba okresowa.
5. Zawodowa stała służba wojskowa.
6. Zawodowa kontraktowa służba wojskowa.
7. Służba w Wojskach Obrony Terytorialnej.22
20 Badanie Aktualne problemy i wydarzenia (277) przeprowadzone w dniach 6–12 czerwca 2013 roku na
liczącej 1010 osób reprezentatywnej próbie losowej dorosłych mieszkańców Polski (BS/104/2013) s. 5. 21 art.4 Ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej
(Dz. U. 2016 poz.1534 tekst jednolity).
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
98
Z teoretycznego punktu widzenia, wprowadzone ochotnicze formy, czy też
uzawodowienie armii na pewno podniosły poziom bezpieczeństwa. Nie wszystkie jednak
wymienione powyżej formy miały w tym procesie równy udział. Udział pododdziałów
Wojska Polskiego w operacjach poza granicami kraju, będący konsekwencją
przynależności do NATO, pokazał, że tylko zawodowa, profesjonalnie wyszkolona armia
jest w stanie zapewnić interoperacyjność z siłami sojuszniczymi. W ramach
kilkumiesięcznej zasadniczej służby wojskowej nie było możliwości w pełni wyszkolić
żołnierza, który mógłby w pełni wykonać zadanie przy użyciu coraz to nowocześniejszego
sprzętu. Dlatego też, wprowadzenie korpusu szeregowych zawodowych należy ocenić
pozytywnie, w tym pod katem poziomu bezpieczeństwa.
Dokładnie na drugim biegunie należy postawić funkcjonowanie Narodowych Sił
Rezerwowych (NSR). Do 100 tysięcznej armii żołnierzy zawodowych miało dołączyć 20
tysięcy żołnierzy rezerwy w ramach NSR, dla których główne zadania definiowano
w obszarze zarządzania kryzysowego oraz wzmocnienia potencjału bojowego jednostek
wojskowych. W rzeczywistości już na początku procesu profesjonalizacji wystąpiły
zakłócenia. Po pierwsze błędnie dowódcy jednostek wojskowych typowali nie obsadzone
przez żołnierzy zawodowych stanowiska dla żołnierzy NSR, doprowadzając do sytuacji,
że zamiast zwartych pododdziałów NSR gotowych do użycia, blokowane były stanowiska,
na których z uwagi na zakres działania wymagana była codzienna obecność żołnierza,
a nie tylko do 30 dni w roku w ramach ćwiczeń rotacyjnych. Po drugie, zakładana liczba
20 tyś. żołnierzy NSR na koniec 2010 roku nie została osiągnięta. Do 30 grudnia 2011 r.
z podpisanymi kontraktami do służby w ramach NSR było 13395 żołnierzy – ochotników,
co stanowiło 67 % planowanej ilości. Po trzecie, ogłoszenie przez MON hasła: „NSR
to przepustka do zawodowej służby wojskowej”, spowodowało, że większość ochotników
traktowała służbę w NSR jako epizod, i po odbyciu pierwszych ćwiczeń rotacyjnych
stawało do kwalifikacji w jednostkach wojskowych w celu powołania do zawodowej
służby wojskowej. Ciągła rotacja typowanych przez dowódców JW. stanowisk
dla żołnierzy NSR, negatywny stosunek pracodawców zatrudniających żołnierzy NSR do
zwalniania ich na ćwiczenia, eksterytorialność służby w ramach NSR, czy też brak
korelacji specjalności wojskowych (SW), które nabywali żołnierze NSR w ośrodkach
i centrach szkolenia z deficytowymi SW powodują ,że należy wystawić negatywną ocenę
dla tej ochotniczej formy pełnienia służby wojskowej, tym samym można domniemywać,
że wpłynęła ona pozytywnie na poziom bezpieczeństwa. Jedynym pozytywnym aspektem
było to, że z uwagi na zawieszenie lub też znaczne ograniczenie w latach 2008 – 2014
ćwiczeń wojskowych, w ramach NSR i odbywających się ćwiczeń rotacyjnych
prowadzono w szczątkowym zakresie szkolenie rezerw osobowych.
WYNIKI BADAŃ
Wśród uczestników kursu kwalifikacyjnego na stopień kmdr por i ppłk
organizowanego w miesiącach wrzesień – grudzień 2016 roku przez Akademię Marynarki
Wojennej w Gdyni, przeprowadzono za pomocą anonimowej ankiety badania, mające na
celu poznać opinię żołnierzy zawodowych na temat wpływu zmiany obowiązkowej na
ochotniczą służbę wojskową na bezpieczeństwo Polski.
Wygenerowano następujący problem badawczy:
22 Planuje się rozpoczęcie na początku 2017 r. W pierwszej kolejności na terenie województw
podkarpackiego, lubelskiego, podlaskiego.
Obowiązkowa czy ochotnicza służba wojskowa? …
99
„Czy przejście z obowiązkowej na ochotniczą służbę wojskową miało wpływ na
bezpieczeństwo Polski”.
Tabela 1. Charakterystyka badanej populacji
źródło: opracowanie własne na podstawie metryczki ankiety
Analizując grupę ankietowanych należy zwrócić uwagę na fakt, iż większość
żołnierzy służy w jednostkach wojskowych, dowództwach ( w sumie 58,49 %), gdzie
kontakt z szeregowymi zawodowymi jest częsty oraz to, że większość badanych służy
powyżej 20 lat ( w sumie 64,15 %), mając możliwość porównania czasów pełnienia
obowiązkowej służby wojskowej do dnia dzisiejszego, w którym obowiązują ochotnicze
formy służby wojskowej. Grupa ankietowanych posiada merytoryczne podstawy do
wyrażania opinii w przyjętym problemie badawczym.
Rys. 5. Określenie respondentów co do zasadności zawieszenia zasadniczej służby wojskowej źródło: opracowanie własne na podstawie ankiety
Na pytanie o słuszność zawieszenia obowiązkowej służby wojskowej w 2010 roku,
zdecydowana większość (w sumie 77 %) respondentów stwierdza, że nie była to decyzja
słuszna.
Miejsce służbydo 15
lat sł.woj.
16-19
lat sł. woj.
20-24
lat sł. woj.
pow.25
lat sł.woj.Razem
%
Populacji
Jednostka Wojskowa 3 6 3 3 15 28,30%
Dowództwo Związku Taktycznego 0 5 3 2 10 18,87%
Dowództwo Generalne/Operacyjne 1 2 2 1 6 11,32%
Sztab Generalny WP / Ministerstwo Obrony
Narodowej0 0 3 0 3 5,66%
Terenowe Organy Administracji Wojskowej 0 0 1 6 7 13,21%
Instytucja wojskowa 0 2 6 4 12 22,64%
RAZEM 4 15 18 16 53
% POPULACJI 7,55% 28,30% 33,96% 30,19%
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
100
Rys 6. Określenie respondentów co do składu osobowego SZ RP źródło: opracowanie własne na podstawie ankiety
Kontynuując badanie na temat składu Sił Zbrojnych RP, respondenci stwierdzili
w większości (w sumie 66 %), że Wojsko Polskie winno składać się nie tylko z żołnierzy
zawodowych. W kolejnych pytaniach podjęto próbę oceny podstawowych ochotniczych
form służby wojskowej.
Rys 7. Ocena respondentów funkcjonowania NSR źródło: opracowanie własne na podstawie ankiety
W pierwszej kolejności respondenci ocenili funkcjonowanie Narodowych Sił
Rezerwowych. Ocena ta jest zbieżna z przedstawionymi wcześniej negatywnymi
zjawiskami dotyczącymi tej ochotniczej formy służby wojskowej. 45 % badanych
stwierdziło, że NSR nie spełniają swojej roli, a 38 %, że błędem było ich tworzenie,
co w sumie daje 82 % negatywnie oceniających tą formę służby wojskowej.
Obowiązkowa czy ochotnicza służba wojskowa? …
101
Rys 8. Ocena respondentów funkcjonowania służby przygotowawczej źródło: opracowanie własne na podstawie ankiety
Ocena funkcjonowania służby przygotowawczej w porównaniu do oceny NSR jest
bardziej optymistyczna. Negatywnie (w sumie 45 %) ocenia ją mniejszość respondentów.
Należy zaznaczyć, że wprowadzono pozytywne zmiany w funkcjonowaniu służby
przygotowawczej. Należą do nich:
1. Zwiększenie limitu powołań do służby przygotowawczej, w szczególności na potrzeby
korpusu szeregowych,
2. Prowadzenie szkoleń w jednostkach wojskowych,
3. Dostosowanie testów badań psychologicznych do minimów, jakie winni posiadać
kandydaci do służby przygotowawczej (minimalne wykształcenie gimnazjalne).
Rys 9. Określenie respondentów co do odwieszenia zasadniczej służby wojskowej źródło: opracowanie własne na podstawie ankiety
W ocenie respondentów obecna sytuacja na wschodniej flance NATO (kryzys
Rosja – Ukraina) tylko 8 % badanych uważa, że należałoby „odwiesić” obowiązek służby
wojskowej.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
102
Rys. 10. Ocena respondentów wpływu tworzonych WOT na poziom bezpieczeństwa Polski źródło: opracowanie własne na podstawie ankiety
Na pytanie o wpływ na poziom bezpieczeństwa Polski tworzonych Wojsk Obrony
Terytorialnej, większość respondentów (w sumie 70 %) oceniło, że poziom wzrośnie.
Rys. 11. Ogólna ocena respondentów wpływu ochotniczych form
pełnienia służby wojskowej na poziom bezpieczeństwa Polski źródło: opracowanie własne na podstawie ankiety
Respondenci odpowiadając na zadanie pytanie mieli możliwość przydzielić od 1 do
8 pkt. dla ich zdaniem kolejno (8 pkt. na największego wpływu) najbardziej wpływowej
formy służby wojskowej na bezpieczeństwo Polski. Oceniając wszystkie formy pełnienia
służby wojskowej, respondenci wskazali, że największy wpływ na bezpieczeństwo Polski
ma zawodowa służba wojskowa (19 %) oraz zasadnicza służba wojskowa, gdyby została
odwieszona (17 %). Najmniejszy wpływ, według badanych ma szkolenie żołnierzy
rezerwy w ramach przeszkalania kadr rezerwy (9 %) i służba kandydacka (7 %).
Obowiązkowa czy ochotnicza służba wojskowa? …
103
Rys. 11. Ocena poziomu bezpieczeństwa Polski po wprowadzeniu
ochotniczych form służby wojskowej źródło: opracowanie własne na podstawie ankiety
Podsumowując badania, respondenci ocenili (w sumie 81 %), że zmiana
z obowiązkowej na ochotniczą służbę wojskową miała pozytywny wpływ
na bezpieczeństwo Polski.
PODSUMOWANIE
Profesjonalizacja SZ RP winna być procesem ciągłym, niekończącym się
wraz z zawieszeniem poboru i uzawodowieniem służby wojskowej, obejmującym
praktycznie wszystkie sfery wojska, które można w uproszczeniu ująć w trzech
kategoriach: żołnierz, uzbrojenie, organizacja. Żołnierzy mamy zawodowych,
uczestniczących od czasu zakończenia procesu uzawodowienia armii w wielu misjach poza
granicami kraju, w tym misjach bojowych. Uzbrojenie, czyli w praktyce, realizację Planów
Modernizacji Technicznej Sił Zbrojnych RP (PMT) należy ocenić krytycznie. Brak
nowoczesnego systemu obrony przeciwrakietowej i przeciwlotniczej, nie zakupienie do
dnia dzisiejszego śmigłowców, czy też wyposażenie Marynarki Wojennej jest
wystarczającym na to dowodem. Obecny Minister Obrony Narodowej, Pan Antoni
Macierewicz zdecydowanie krytycznie wypowiada się na ten temat, wskazując również
nieracjonalność wydatków na ten cel, czy też na niedoszacowanie PMT.23Nie wszystkie
ochotnicze formy służby wojskowej w pełni spełniają swoją rolę i zadania, tym samym w
pełni utrzymują, a w założeniach profesjonalizacji, miały podnieść na wyższy poziom
bezpieczeństwo Polski.
23 www.parlamentarny.pl autor Włodzimierz Kaleta (dostęp 06.10.2016 r.)
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
104
Tabela 2. Analiza SWOT
Mocne strony
Słabe strony
jakość armii a nie ilość,
modernizacja techniczna polskiej armii,
poprawa warunków służby,
korzystny system uprawnień emerytalnych,
coraz większe wymagania kompetencyjne,
precyzyjny kompetencyjny podział zadań
dla każdego żołnierza.
odchodzenie ze służby dobrze
wyszkolonych żołnierzy,
obecny stan ilościowy wojska nie jest
w stanie obronić państwa polskiego,
nisko rozwinięte przeszkalanie kadry
rezerwy,
niedostateczne szkolenie żołnierzy rezerwy,
biurokratyzacja armii,
nie w pełni zabezpieczenie szkolenia
w deficytowych specjalnościach
wojskowych (SW), w ramach służby
przygotowawczej,
Szanse
Zagrożenia
intensywne kontakty z innymi armiami
sojuszniczymi,
nabieranie doświadczenia poprzez
uczestniczenie w różnych operacjach
połączonych,
uczestnictwo z wojskami sojuszniczymi we
wspólnych ćwiczeniach,
implementacja najlepszych rozwiązań
z innych armii do Wojska Polskiego,
brak powszechnego zaangażowania
obywateli w obronę państwa,
zbyt duże uzależnienie od sojuszników,
ograniczenia nakładów finansowych
na sprzęt wojskowy i szkolenie,
źródło: opracowanie własne
Największym jednak minusem zawieszenia obowiązkowej służby wojskowej jest
przyczynienie się do zwiększenia bezbronności zwykłych obywateli. Udział Polski
w NATO, w tym zapisy art. 5 Traktatu Północnoatlantyckiego mówiącego o obronie
kolektywnej oraz przypuszczenie, że w najbliższym czasie nie zagraża nam żaden
konflikt, nie zwalniają Polaków od obowiązku obrony państwa. Brak powszechnego
zaangażowania obywateli w obronę państwa czyni je jeszcze bardziej bezbronnym,
a tak naprawdę nigdy nie można być pewnym, czy nasze państwo nie zostanie
zaatakowane w najmniej oczekiwanym momencie. Obecnie przeciętny obywatel nie
przeszedł podstawowego szkolenia w zakresie obronności., a często się zdarza, że jedyny
kontakt w wojskiem ma podczas kwalifikacji wojskowej, gdzie orzekana jest jego zdolność
do służby wojskowej oraz wstępnie jest do niej przeznaczany. Armia licząca 120 tysięcy
żołnierzy (w tym do 20 tyś NSR), z czego nie wszyscy mają częsty kontakt z poligonem,
czy innego rodzaju działaniami zbrojnymi, nie jest w stanie obronić całego kraju, do tego
trzeba zaangażować wszystkich obywateli. Przed reformą z lat 2008-2010 może żołnierze
nie byli aż takimi specjalistami w swej dziedzinie jak obecnie, ale większy odsetek
obywateli posiadał podstawowe przeszkolenie. Uczestnictwo w operacjach poza granicami
kraju, zmusiło wojsko, a także rządzących do modernizacji SZ, a program profesjonalizacji
był tylko tego następstwem. Postawiono na potencjał ekspedycyjny, zapominając,
że najważniejszy powinien być własny potencjał bezpieczeństwa i obrony terytorium.
Obecnie nowoformowane Wojska Obrony Terytorialnej w swojej koncepcji
funkcjonowania, jako jedno z zadań mają przeszkalanie wojskowe obywateli, tak aby byli
gotowi do obrony swoich „własnych, małych ojczyzn”. Zakładana liczebność sił OT,
Obowiązkowa czy ochotnicza służba wojskowa? …
105
częstotliwość szkoleń, zakres działania ma realną szansę podnieść poziom bezpieczeństwa
państwa Polskiego, nie tylko w oparciu o pomoc sojuszników ale przede wszystkim
o odpowiednio przeszkolony, zmotywowany potencjał narodowy.
BIBLIOGRAFIA
[1] Badanie Aktualne problemy i wydarzenia (277) przeprowadzone w dniach 6–12 czerwca
2013 roku na liczącej 1010 osób reprezentatywnej próbie losowej dorosłych mieszkańców
Polski (BS/104/2013) s. 5.
[2] Informacja Stan Profesjonalizacji Sił Zbrojnych RP BBN – Warszawa, styczeń 2010 r. s.5-
6.
[3] Jatczak D., Kozłowski W., Przyszłość Sił Zbrojnych RP, Kwartalnik Bellona, 2007, s.19.
[4] Kodeks Honorowy Żołnierza Zawodowego Wojska Polskiego (Dz. Urz. MON z 2008 r. nr 5,
Załącznik do obwieszczenia Ministra Obrony Narodowej
z dnia 3 marca 2008 r. , poz. 55)
[5] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. 1997, nr 78 poz. 483 z późn. zm.)
[6] Kozerawski D. S. ,Niedźwiecki R. red. Profesjonalna Armia w teorii
i praktyce – kontekst strategiczny, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa, 2012.
[7] Paszkowski M., Profesjonalizacja Sił Zbrojnych RP jako przykład zmian
w wielkich grupach społecznych, Bezpieczeństwo narodowe nr 19,III-2011 str. 232.
[8] Program profesjonalizacji Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej na lata 2008-2010.
[9] Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 22 maja 2009 r. w sprawie określenia liczby osób,
które w 2009 r. mogą być powołane do czynnej służby wojskowej oraz służby lub szkolenia
w obronie cywilnej (Dz. U. z 2009 r. nr 83 poz. 692).
[10] Słownik języka polskiego PWN (dostęp 19 października 2016), dostępny
w http://sjp.pwn.pl/sjp/ojczyzna;2494549.html.
[11] Soroka P., Uwarunkowania i konsekwencje profesjonalizacji Sił Zbrojnych, Kieleckie
Towarzystwo Edukacji Ekonomicznej, Kielce 2010.
[12] Stan profesjonalizacji Sił Zbrojnych RP na przykładzie wybranych jednostek wojskowych,
Informacja o wynikach kontroli Najwyższej Izby Kontroli
Nr ewid.173/2011/P10/086/KON, s. 7, s. 16,
[13] Ustawa z dnia 21 listopada 1967 roku o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej
Polskiej. Stan prawny obowiązujący w lutym 2009 roku.
[14] Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej
Polskiej (Dz. U. 2016 poz.1534 tekst jednolity).
[15] Kaleta W., Macierewicz przekreśla los planu modernizacji armii, (dostęp 6 października
2016), dostępny w http://www.parlamentarny.pl/gospodarka/8284.html
[16] Kwaśniak G., Wygaszanie Polski 1989-2015, Wygaszanie sił zbrojnych, wyd. Biały Kruk,
Warszawa, 2015.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
106
MANDATORY OR VOLUNTARY MILITARY
SERVICE?
THE IMPACT ON THE SECURITY OF POLISH
ABSTRACT
August 3, 2008, during a solemn oath in Krakow, the then Minister of National Defence, Bogdan Klich, along with Prime Minister Donald Tusk announced the official cessation of conscription. Bogdan Klich also said that since October 2009, is no longer in the barracks conscript soldiers. He announced: "From 1 January 2010, will be in Poland professional army"... What forms of voluntary military service replaced the compulsory power? Is a professional army has increased the level of Polish security? In the first part of the paper we will discuss the process of professionalization of the Polish Armed Forces based on the analysis of literature and our own observations, while in the second, will be presented the results of a survey among listeners qualification course for the degree of permanent lieutenant commanderand Lieutenant Colonel.
Koncepcje rozwoju lotnictwa SAR MW …
107
kmdr ppor . Adam SOŁOPA
KONCEPCJE ROZWOJU LOTNICTWA SAR MW
JAKO ELEMENTU SIŁ MORSKICH.
CHARAKTERYSTYKA ORAZ ZAKRES ZADAŃ
STRESZCZENIE
Artykuł opisuje ogólną charakterystykę lotnictwa morskiego SAR Marynarki Wojennej, stanowi jednocześnie próbę przybliżenia problematyki związanej z morskim SAR. Autor starał się przedstawić system lotniczego ratownictwa morskiego w aspekcie procesu zmian zachodzącego na przestrzeni ubiegłej dekady oraz perspektywy rozwoju w latach nadchodzących.
Wyszczególnione zostały stawiane przez nim i realizowane zadania. Autor przedstawił również tendencje rozwojowe SAR MW.
Słowa kluczowe:
ratownictwo, lotnictwo, morze, poszukiwanie, śmigłowiec, samolot, poszkodowany
WSTĘP
Środowisko morskie jest najmniej sprzyjającym człowiekowi w jego działalności
środowiskiem fizycznym. Morze, które jest niebywale groźnym żywiołem, nie toleruje
dyletanctwa, ignorancji, czy też zaniedbania. Wypadki na morzu zachodzą na z reguły
w wyniku splotu różnorodnych i na ogół niemożliwych do przewidzenia okoliczności. Stąd
wydaje się, że jednym z wielu możliwych przedsięwzięć zapobiegawczych jest optymalne
przygotowanie jednostki do hipotetycznej sytuacji niebezpieczeństwa na morzu.
W związku z tym odpowiednie wyposażenie w sprzęt ratunkowy i środki łączności,
teoretyczne i praktyczne szkolenie załogi, mogą ograniczyć niejednokrotnie tragiczne
skutki katastrof. Jednakże wyposażenie nawet w najlepszy sprzęt nie stanowi gwarancji
ratunku.
W dążeniu do uzyskania niezbędnych informacji, uogólnień i wniosków,
zastosowano - jako zasadniczą - metodę analizy dokumentów: ustawowych,
normatywnych, instrukcji i innych. Skorzystałem także z badań statystycznych
prowadzonych w Dowództwie Gdyńskiej Brygady Lotnictwa MW.
Artykuł stara się przedstawić zakres i charakterystykę zadań lotnictwa
ratowniczego MW omawiając między innymi zasoby ratownicze lotnictwa MW RP.
Autor starał się ukazać rolę i możliwości systemu oraz perspektywy rozwoju lotnictwa
ratowniczego SAR RP w realiach aktualnych wyzwań.
Artykuł podsumowują uogólnienia i wnioski końcowe zawarte w zakończeniu.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
108
CHARAKTERYSTYKA ORAZ ZAKRES ZADAŃ
REALIZOWANYCH PRZEZ LOTNICTWO RATOWNICZE MW RP
ZADANIA SŁUŻBY SAR
Do zadań służby SAR należy poszukiwanie i ratowanie każdej osoby znajdującej
się w niebezpieczeństwie na morzu, bez względu na okoliczności w jakich znalazła się
w niebezpieczeństwie przy współdziałaniu podczas akcji poszukiwawczych
i ratowniczych z jednostkami organizacyjnymi Marynarki Wojennej, Państwowej Straży
Pożarnej, Straży Granicznej. Policji, opieki zdrowotnej, a także innych jednostek będących
w stanie udzielić pomocy. Współdziałanie polega w szczególności na udzielaniu
niezbędnej pomocy, zgodnie z „Planem SAR”.
Legenda: linia cienka dolna – wody terytorialne, linia średnia – wyłączny obszar ekonomiczny,
linia gruba – strefa odpowiedzialności SAR.
Rys. 1. Polska strefa odpowiedzialności SAR źródło: http://www.sar.gov.pl (dostęp 05.10.2016 r.)
W załączniku Nr 2 „Planu SAR” zawarte jest „Zestawienie sił i środków lotnictwa
ratowniczego wydzielanych przez marynarkę Wojenną do współdziałania z morską służbą
poszukiwania i ratownictwa w akcjach SAR”.
W skład ratownictwa morskiego MW jako powiązanego funkcjonalnie i zadaniowo
układu elementów (sił i środków) struktury organizacyjnej MW, przeznaczonego do:
ratowniczego zabezpieczenia działalności szkoleniowo-operacyjnej MW i innych
rodzajów Sił Zbrojnych RP;
prowadzenia samodzielnie lub we współdziałaniu z krajowymi i (lub)
zagranicznymi służbami SAR działań (operacji) poszukiwania i ratowania życia na
morzu oraz przyległym do niego lądowym pasie nadmorskim.
Wydzielone siły i środki lotnictwa MW pełnione w cyklu dobowym.
Koncepcje rozwoju lotnictwa SAR MW …
109
Tabela 1. Wykaz lotniczych sił i środków systemu wojskowego ratownictwa morskiego MW
wydzielanych do pełnienia dyżurów ratowniczych
Lotnisko Typ statku
powietrznego
Czas osiągania
gotowości do startu
Uwagi
DARŁOWO Śmigłowiec
ratowniczy
Mi-14PŁ/R
lub W-3RM
Od godz. 08.00 do godz.
22.00 – 20 minut
Od godz. 22.00 do godz.
08.00 – 30 minut
W odniesieniu do
śmigłowców ratowniczych
W-3RM, przy temperaturze
otoczenia 0 stopnia C
i poniżej, należy czas do
startu zwiększyć o 15 minut
celem uzyskania
nakazanych parametrów
technicznych śmigłowca.
CEWICE Samolot
patrolowy
An-28B1R
Lato: 60 minut
Zima: 90 minut
źródło: Instrukcja o wojskowym ratownictwie morskim, Mar. Woj., Gdynia 2012 r., zał. 2, tab. 1, s. 36.
Zobrazowanie skuteczności działań SAR zrealizowanych na Bałtyku w ubiegłej
dekadzie zostało przedstawione na rysunku nr 2.
Rys. 2. Zestawienie wykonanych akcji SAR oraz uratowanych osób przez zasoby
ASAR MW RP w latach 2005 – 2015 źródło: Sekcja ratownictwa DBLMW, dane archiwalne
Ogólne zadania lotniczego ratownictwa morskiego:
poszukiwanie potrzebujących (wzywających) pomocy na morzu
oraz w nadmorskim pasie lądowym;
udzielanie pomocy potrzebującym (wzywającym) pomocy na morzu
oraz w nadmorskim pasie lądowym;
współdziałanie w zakresie ratownictwa morskiego z sektorem gospodarki morskiej;
systematyczne (teoretyczne i praktyczne) szkolenie sił przeznaczonych
do działalności ratowniczej na morzu lub nad morzem i zobligowanych
do samodzielnego podejmowania takich akcji (załogi środków pływających).
0
5
10
15
20
25
30
35
Ilość przeprowadzonych akcjiSAR
Ilość poszkodowanych, którymudzielono pomocy
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
110
Główne zadania operacyjne lotniczego ratownictwa morskiego:
udział w ratowaniu życia w polskim obszarze odpowiedzialności SAR
samodzielnie i we współdziałaniu z MRCK Gdynia;
ratowanie załóg samolotów we współdziałaniu z SP.
Zadania szczegółowe lotniczego ratownictwa morskiego:
poszukiwanie i ratowanie życia załóg okrętów MW i cywilnych jednostek
pływających;
poszukiwanie i ratowanie życia załóg wojskowych i cywilnych statków
powietrznych;
dostarczanie personelu medycznego na jednostki pływające;
zdejmowanie chorych i poszkodowanych członków załóg (pasażerów) z jednostek
pływających i platform wiertniczych;
szkolenie sił ratownictwa morskiego MW (samodzielnie i we współdziałaniu)
z krajowymi i zagranicznymi służbami SAR.
CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA ORAZ UWARUNKOWANIA
DZIAŁAŃ ZASOBÓW POWIETRZNYCH SAR
Śmigłowce lotnictwa morskiego, których poszczególne załogi składają się z dwóch
pilotów, technika pokładowego, ratownika pokładowego i lekarza ratownika, przeznaczone
są do zabezpieczenia akcji poszukiwania i ratownictwa morskiego, a także do transportu
powietrznego w rejonie nadmorskim oraz na akwenach wód wewnętrznych i w terenie
trudnodostępnym.
Śmigłowce zapewniają wykonanie następujących zadań:
- radioelektroniczne i wzrokowe poszukiwanie w morzu i na lądzie obiektów, które
uległy awarii oraz ich załóg i pasażerów;
- ratowanie i ewakuację na morzu i lądzie, załóg i pasażerów, obiektów, które uległy
awarii;
- transport powietrzny i zrzut środków przetrwania oraz różnorodnego wyposażenia
awaryjno-ratowniczego w celu udzielenia pomocy załogom i pasażerom obiektów,
które uległy awarii.
Wyposażenie pilotażowo-nawigacyjne i radioelektroniczne umożliwia
wykonywanie lotów na śmigłowcu w dzień i w nocy w zwykłych i trudnych warunkach
atmosferycznych.
Wszystkie śmigłowce i samoloty są wyposażone w środki łączności /UKF i FM/
dla komunikacji ze statkami, które uległy awarii oraz z siłami SAR.
CHARAKTERYSTYKA ŚMIGŁOWCA RATOWNICZEGO MI-14PŁ/R
Podstawowe dane taktyczno – techniczne:
prędkość max. [km/h] 230;
prędkość przelotowa [km/h] 210;
pułap praktyczny [m] 4000;
taktyczny promień działania 300 [km];
długotrwałość lotu [h] 4;
zasięg [km] 900;
Koncepcje rozwoju lotnictwa SAR MW …
111
max. masa startowa [kg] 14000;
masa własna [kg] 8900;
dług. [m] 25,32;
śred. wirnika nośnego [m] 21,29;
wys. [m] 6,94;
ilość paliwa (+ zbiorniki dodatkowe) 3790 (+500l);
wyposażenie dodatkowe: wciągarka słp-350 z niezatapialnym koszem, tratwy
ratownicze, nosze dla rozbitków, drabinka sznurowa.
Rys. 3. Śmigłowiec Mi-14PŁ/R w locie źródło: BLMW
Śmigłowiec może być skonfigurowany w następujących wariantach:
poszukiwawczo-ratowniczym – do poszukiwania obiektów, które uległy awarii
oraz ratowania i ewakuacji ich załóg i pasażerów, odpowiednia konfiguracja
umożliwia realizację zadania ratownictwa i ewakuacji za pomocą kosza - podjęcie
jednocześnie 3 osób, ewakuacja 9 rannych w pozycji leżącej na noszach lub
ewakuacja 19 osób w pozycji siedzącej;
transportowo-ratowniczym – do przerzutu w rejon prowadzonej akcji
ratowniczej niezbędnego wyposażenia i środków zapewniających przeżycie,
(dostarczenie 20 tratw ratowniczych MEWA – 6);
ewakuacyjno-transportowym – do transportu i ewakuacji w kabinie ładunkowej
w czasie prowadzenia akcji ratowniczej lub 19 osób1.
CHARAKTERYSTYKA ŚMIGŁOWCA RATOWNICZEGO W-3RM „ANAKONDA”
Podstawowe dane taktyczno – techniczne:
prędkość max. [km/h] 240;
prędkość przelotowa [km/h] 210;
1 Śmigłowiec Mi-14PS – instrukcja techniki pilotowania - Sygn. Lot.2441/85.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
112
pułap praktyczny [m] 6000;
taktyczny promień działania 180 [km] (30 min. pracy w rejonie);
długotrwałość lotu [h] 3.5;
zasięg [km] 761;
max. masa startowa [kg] 6400;
dług. [m] 18,85;
śred. wn [m] 15,79;
wys. [m] 5,1;
ilość paliwa (+ zbiorniki dodatkowe) 1720 (+1030l);
wyposażenie dodatkowe: wciągarka „lucas” – 360.
Rys. 4. Śmigłowiec W-3RM „Anakonda” w locie źródło: BLMW
Wyposażenie pilotażowo-nawigacyjne i radioelektroniczne umożliwia
wykonywanie lotów na śmigłowcu w dzień i w nocy w zwykłych i trudnych warunkach
atmosferycznych oraz poszukiwanie, umiejscowienie i udzielenie pomocy rozbitkom
z wykorzystaniem pokładowej stacji radiolokacyjnej radionamiernika ARK-U2 i GPS.2
Może on przeszukiwać akwen 60 x 30 km przy zastosowaniu przyrządów
pokładowych w czasie do 30 minut i wzrokowo w czasie do 2 godzin 30 minut.
Wyposażenie śmigłowca umożliwia:
podjęcie na pokład do 6 rozbitków za pomocą kosza, noszy lub na pasie;
przenoszenie tratwy na zaczepie zewnętrznym z rozbitkami wewnątrz niej;
zabranie do 2100 kg ładunku, zarówno na zaczepie zewnętrznym, jak i w kabinie;
zabieranie zapasu 1700 l paliwa którego godzinne zużycie wynosi 500 l;
zabieranie na pokład 3 tratw typu MEWA-6, które mogą być zrzucone rozbitkom;
w razie awarii ma możliwość wodowania, a 6 napełnionych pływaków pozwala
załodze bezpiecznie opuścić śmigłowiec.3
Wszystkie ww. śmigłowce zabierają wyposażenie umożliwiające oznaczenie
miejsca akcji, środkami pirotechnicznymi zarówno w dzień, jak i w nocy. Załogi
2 Instrukcja użytkowania w locie płatowca. 3 Instrukcja użytkowania śmigłowca W-3RM.
Koncepcje rozwoju lotnictwa SAR MW …
113
śmigłowców są przygotowane do udzielenia pierwszej pomocy rozbitkom
oraz przekazania wyposażenia ratowniczego potrzebującym.
CHARAKTERYSTYKA SAMOLOTU PATROLOWEGO AN-28B1R
Rys. 5. Samolot M-28 B1R podczas kołowania
Samolot M-28 B1R przeznaczony jest do wykonywania lotów patrolowo-
rozpoznawczych oraz poszukiwania rozbitków na morzu.
Załoga składająca się z 5 osób /2 pilotów, technika pokładowego, dwóch
operatorów radaru, może prowadzić poszukiwanie za pomocą radaru o zasięgu 60 km,
namierzanie sygnałów rozbitka z odległości ok. 60 km, posiada też GPS. Może także
naprowadzić na miejsce akcji śmigłowiec lub statek ratowniczy. Dysponuje 1 lub 2
tratwami MEWA-6, które mogą być zrzucone z powietrza oraz 2 radiopławami TRON 30S
systemu COSPAS-SARSAT. Samolot M-28 B1R może przebywać w powietrzu
ok. 4 godzin.4
TENDENCJE ROZWOJOWE LOTNICTWA RATOWNICZEGO SAR
MARYNARKI WOJENNEJ
Współcześnie nadal trwa proces rozwoju lotnictwa morskiego w tym także
lotnictwa morskiego które trwale wpisuje się w strukturę Marynarki Wojennej i ma przed
sobą dalsze perspektywy, stanowiąc jej istotny i nie do przecenienia składnik.5 Jednym
z zasadniczych zadań stawianych przed nim jest w dalszym ciągu lotnicze ratowanie życia
ludzkiego na morzu. Ze względu na szeroko pojętą specyfikę wykonywanych zadań
(środowisko, sprzęt, wyszkolenie personelu i inne czynniki), a także posiadane
doświadczenie powinno pozostać w kompetencji lotnictwa morskiego.
4 Instrukcja użytkowania samolotu M-28 B1R. 5 Z. Chojnacki, Lotnictwo Marynarki Wojennej, Warszawa 2005, AON 5704/05, s. 102.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
114
Lotnictwo morskie, w obszarze wsparcia ratownictwa morskiego Marynarki
Wojennej podstawowym i najważniejszym zadaniem sił było, jest i miejmy nadzieję
będzie utrzymywanie zdolności do poszukiwania i ewakuacji osób zagrożonych utratą
życia na morzu oraz w nadmorskim pasie lądowym do 100 km w głąb lądu. W tym
obszarze lotnicze siły ratownicze Gdyńskiej Brygady Lotnictwa MW stanowiły najbardziej
mobilne i efektywne ogniwo narodowego, morskiego i lotniczego systemu poszukiwania
i ratowania życia.
TENDENCJE ROZWOJU LOTNICTWA RATOWNICZEGO
BRYGADY LOTNICTWA MW
Priorytety rozwoju lotnictwa ratowniczego BLMW w latach 2013 – 2022 zostały
zdefiniowane następująco:
poprawa prawdopodobieństwa zachowania zdolności bojowej zasadniczych
składników ugrupowania obronnego Morskiego Komponentu w Połączonej
Operacji Obronnej terytorium Rzeczypospolitej Polskiej; zwiększona zdolność oraz wzrost możliwości taktyczno-technicznych ratownictwa
morskiego do skutecznego prowadzenia operacji poszukiwania i ratowania załóg
własnych okrętów i samolotów, ze szczególnym uwzględnieniem załóg okrętów
podwodnych (samodzielnie lub we współdziałaniu z systemami ratowniczymi sił
morskich NATO i innych państw.6
doskonalenie poziomu wyszkolenia personelu (przygotowanie wyszkolonych załóg
na nowo wprowadzane statki powietrzne;
doskonalenie umiejętności w zakresie planowania zadań ratowniczych statków
powietrznych.7
W konsekwencji powstania „Koncepcji rozwoju Marynarki Wojennej w latach
2013–2022 a następnie „Planu rozwoju Marynarki Wojennej w latach 2013–2022”,
w Dowództwie Brygady Lotnictwa MW opracowano „Harmonogram rozwoju Brygady
Lotnictwa MW w latach 2013–2022”. W powyższym dokumencie określono ogólne
kierunki rozwoju Brygady Lotnictwa MW w latach 2013–2022. W dokumencie tym także
został ujęty plan rozwoju lotnictwa ratowniczego co obrazuje tabela 5.
Tabela 2. Plan sprzętowego rozwoju lotnictwa ratowniczego w latach 2013-2022
W latach 2013-2016
Wycofanie: Pozyskanie:
1 śmigłowiec poszukiwawczo-
ratowniczy Mi-14PS
2 śmigłowce ratownicze Mi-2
3 śmigłowce ratownictwa morskiego
W latach 2017-2022
Wycofanie: Pozyskanie:
1 śmigłowiec ratowniczy Mi-2
2 śmigłowce poszukiwawczo-
ratownicze Mi-14PS
3 śmigłowce ratownictwa morskiego
Razem wycofanie: 4 śmigłowców Razem pozyskanie: 8 śmigłowców źródło: opracowanie własne
Powyższa tabela obrazuje plan rozwoju Brygady Lotnictwa MW. Bilans dodatni
stanowi planowane do wprowadzenia na uzbrojenie sześciu śmigłowców ratownictwa
6 Plan rozwoju Marynarki Wojennej w latach 2013 -2022, pkt. 33, s. 33. 7 Ibidem, pkt. 6-7, s. 34.
Koncepcje rozwoju lotnictwa SAR MW …
115
morskiego (w ramach Narodowego Programu Śmigłowcowego), oraz wspomagających
działania ratownicze dwóch śmigłowców ratowniczych Mi-2.
Dotychczasowe próby unowocześnienia istniejących sił śmigłowcowych
ograniczały się do modernizacji posiadanych już statków powietrznych i zapewnienia
ciągłości realizacji umów międzynarodowych traktujących o obowiązku udzielania
pomocy rozbitkom w rejonie polskiej strefy odpowiedzialności SAR. W rezultacie,
z uwagi na bardzo ograniczone środki finansowe, naglące programy rozwoju i utrzymania
sił okrętowych Marynarki Wojennej, stan lotnictwa SAR ulegał pogorszeniu na przestrzeni
kolejnych lat.
Pierwszą próbą modernizacji lotnictwa SAR był pomysł wykorzystania
śmigłowców Mi-14PŁ przeznaczonych do zadań ZOP i przystosowania ich do
wykonywania zadań ratowniczych. Umowa ta została zainicjowana w 2008 roku
i obejmowała modernizację dwóch śmigłowców Mi-14PŁ. W wyniku jej realizacji
pierwszy śmigłowiec został oddany do użytku w październiku 2010 roku, a drugi w lutym
2011 roku.
Taki pomysł ratowania istniejących sił SAR, jakimi dysponowała Marynarka
Wojenna, okazał się jedynie próbą złagodzenia dotkliwości problemu, jaki zaczął dotykać
ratownictwo SAR w wyniku braku systematycznego finansowania. Kłopoty związane
z modernizacją a następnie z użytkowaniem tych maszyn są odczuwalne do dziś,
a w opinii pilotów wykonujących loty na tych śmigłowcach była to próba z góry skazana
na niepowodzenie. Rosyjski producent śmigłowców Mi-14 nie przewidywał bowiem
multioperacyjności tych maszyn. Z tego też powodu oddzielnie zbudowano śmigłowiec
Mi-14 do wykonywania zadań SAR (Mi-14PS) oraz oddzielnie do wykonywania zadań
ZOP (Mi-14PŁ).
W wyniku kończących się resursów na tych śmigłowcach, pierwszy z nich zostanie
wycofany z użytkowania w IV kwartale 2017 roku, a drugi, kilka miesięcy później, czyli
w I kwartale 2018 roku.
Kolejną próbą ratowania tragicznej sytuacji lotniczych sił ratownictwa było
zawarcie w kwietniu 2014 roku umowy z PZL Świdnik na modernizację 5 sztuk
śmigłowców W-3 będących na wyposażeniu baz lotniczych w Gdyni oraz Darłowie.
W sytuacji niemożliwego do określenia terminu pozyskania nowych śmigłowców
ratowniczych do Marynarki Wojennej podjęta została decyzja o przeznaczeniu środków
finansowych na remont i doposażenie śmigłowców do wersji SAR.
Całość prac związanych z umową obejmuje doposażenie starszych wersji
śmigłowców W-3 Sokół i zunifikowanie ich do konfiguracji i wyposażenia śmigłowca
W-3WA RM 0906. Jest to najnowsza z wersji śmigłowca W-3WA RM, będących na
wyposażeniu baz lotniczych MW. Umowa obejmuje także przystosowanie ich do
wykonywania zadań ratowniczych w możliwym do realizacji zakresie. Głównym
ograniczeniem tego zadania była nienaruszalność istniejącej już konstrukcji śmigłowca
i brak możliwości ingerencji w nią w przypadku montażu pływaków do awaryjnego
wodowania do dwóch egzemplarzy śmigłowców.
W wyniku realizacji umowy zakłady w Świdniku doposażają śmigłowce
ratownicze w nowe elementy wyposażenia takie jak komplety radiostacji lotniczych,
zabudowę nowej głowicy optoelektronicznej SAFIRE II, oraz systemu automatycznej
identyfikacji statków AIS. W zakresie wykonania tej umowy jest również modernizacja
układu paliwowo-regulacyjnego (wersja FADEC), awioniki, przystosowanie
i wyposażenie śmigłowców w gogle noktowizyjne (NVG) ułatwiające wykonywanie lotów
w nocy czy też montaż wyposażenia ratowniczego i ratowniczo-medycznego (nosze, deska
ortopedyczna, kosz ratowniczy, wciągarka).
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
116
Niestety, plany producenta związane z nową polityką firmy, zobowiązania PZL
Świdnik wobec innych zleceniodawców, opóźniające się realizacyjnie umowy
z podwykonawcami, doprowadzają do znacznych opóźnień w realizacji umowy wobec
MON związanych z odbiorem śmigłowców. Planowany w lutym bieżącego roku odbiór
pierwszego ze śmigłowców do dnia dzisiejszego nie doszedł do skutku i nie wiadomo
dokładnie, kiedy zostanie zrealizowany. Istotnym, z punktu widzenia zbliżającego się
sezonu wypoczynkowego nad Bałtykiem, wydaje się być fakt, iż sam odbiór śmigłowców
poprzedzony koniecznością wykonania lotów próbnych, nie zapewnia ciągłości
w zabezpieczeniu ratowniczym polskiego wybrzeża. Potrzebne jest również w tym
przypadku przeszkolenie całego personelu pełniącego dyżury ratownicze, zapoznanie go
z nowymi urządzeniami i uzyskanie minimum doświadczenia w zakresie wykorzystania
nowozabudowanego wyposażenia, a na to jak wiadomo potrzeba czasu.
Głównym ale jednocześnie najdroższym rozwiązaniem gwarantującym rozwój
lotnictwa SAR w Polsce jest zakup nowych śmigłowców, które zabezpieczać będą
ratowniczo polskie wybrzeże. Przeprowadzone dotychczas modernizacje sprzętu
lotniczego pozostającego w zasobach MW poza aspektem ekonomicznym nie przyniosły
rozwiązania problemów na dłuższą metę. Wszystkie dotychczasowe próby usprawnienia
pracy ratownikom morskim wystarczyły na kilkunastoletnie zachowanie gotowości do
działań ratowniczych. Zakup nowego sprzętu pozwoli na realizowanie zadań nałożonych
na państwo w postaci obowiązku udzielenia pomocy rozbitkom na morzu prze
kilkadziesiąt najbliższych lat. Państwo, które aspiruje do bycia poważnym członkiem
NATO, gotowym przyjąć na siebie realizację zadań oraz znaczącym partnerem do rozmów
i liczącym się krajem w regionie, musi w znacznym stopniu zwiększyć wydatki
przewidziane na swoją obronność, a w tym również na lotnictwo SAR.
Przy kwestii śmigłowców dla marynarki wojennej dochodzimy do istotnego pytania
– czy wspólna platforma śmigłowcowa to element planu, czy skutek ograniczonych
funduszy? Na początku tej dekady rozważano pozyskanie śmigłowców „w oparciu
o wspólną platformę bazową”. Zgodnie z pierwotnymi założeniami planu na lata 2009-
2018 program obejmował 51 maszyn: 13 śmigłowców szturmowych, 6 wiropłatów VIP dla
Sił Powietrznych, 8 śmigłowców poszukiwawczo-ratowniczych dla Marynarki Wojennej
i Sił Powietrznych oraz 24 śmigłowce transportowe dla Wojsk Lądowych. Nie da się
wszystkich misji zrealizować jednym typem śmigłowca, do różnych zadań powinny być
pozyskane odmienne, dedykowane maszyny. We wszystkich zastosowaniach w dobrze
rozumianym interesie Polski jest pozyskiwanie maszyn, które korzystają w maksymalnym
stopniu z komponentów wytwarzanych w kraju, lub których produkcja zostanie
uruchomiona w kraju. Należy brać pod uwagę koszty nie tylko zakupu, ale również
eksploatacji, które kumulują się w czasie.
Wartość około 11,8 mld zł (ponad 3,3 mld dolarów) czyni przetarg na
wielozadaniowe wiropłaty jednym z większych realizowanych obecnie na światowym
rynku śmigłowcowym. W sytuacji gdy większość krajów zachodnich utrzymuje wydatki
obronne na niskim poziomie i ogranicza zamówienia jest to szczególnie lukratywny
kontrakt dla wszystkich światowych producentów. Dlatego też MON, i szerzej patrząc,
władze Polski powinny dobrze wykorzystać ogromną szansę na uzyskanie dobrych
warunków, zarówno dla Skarbu Państwa jak i polskiego przemysłu8.
W zakresie komponentów wspólnych, podobnie jak w wypadku ceny, najbardziej
od pozostałych wersji odbiegać będzie śmigłowiec morski – nie tylko ze względu na to,
iż ratownictwo czy wykrywanie i zwalczanie okrętów podwodnych wymaga kosztownego
i skomplikowanego wyposażenia. Do prowadzenia działań na morzu niezbędnych jest
8 http://www.defence24.pl (05.10.2016)
Koncepcje rozwoju lotnictwa SAR MW …
117
także wiele zmian w samej konstrukcji maszyny, np. ze względu na szczególne warunki
nawigacyjne, konstrukcję podwozia dostosowaną do lądowania na okrętach, składany
wirnik, czy możliwość pływania w warunkach awaryjnych. Łatwo więc śmigłowiec SAR
czy ZOP może zostać uznany za odrębną platformę, nie spełniającą przetargowych
warunków ujednolicenia.
Większość krajów, które pozyskują śmigłowce decyduje się na rozdzielenie
przynajmniej wiropłatów morskich i lądowych, ze względu na istotne różnice
w wymaganiach, możliwościach i konstrukcji. Skutki zbytniej unifikacji pokazują
chociażby problemy nabywców śmigłowców NH90, które w wariancie morskim borykały
się z poważnymi niesprawnościami związanymi między innymi z brakiem odpowiedniego
przystosowania do długotrwałego operowania w wysoce korozyjnym środowisku
morskim. Realne stosowanie NH90 na morzu wymaga wdrożenia czasochłonnego
i kosztownego programu poprawek i modyfikacji.
Podobny problem może pojawić się w polskim przetargu na śmigłowce, jeśli dla
zachowania „unifikacji” na wymaganym przez MON poziomie oferent np. zrezygnuje
w wersji morskiej z modyfikacji „wspólnej platformy”. Na przykład śmigłowiec będzie
zdolny do lądowania na okrętach, ale ze względu na brak składanego wirnika nie będzie
się mieścił do hangaru pokładowego. Ale może być też odwrotnie, choćby w wypadku
gdyby MON został zmuszony do płacenia za składane wirniki we wszystkich
70 maszynach, aby 6 śmigłowców morskich ZOP spełniało warunki „wspólnej platformy”.
W trakcie działań w celu spełnienia wymogu „wspólnej platformy” istnieje możliwość,
że podobne okoliczności wystąpią wielokrotnie. Mogą też zmusić oferentów do tworzenia
nowych, hybrydowych wersji, zamiast proponowania tańszych – już istniejących,
dostosowanych do konkretnych zadań, lecz nazbyt odbiegających od „klucza”.
Obecna sytuacja, jaka wymuszona została przez brak wystarczających sił i środków
do zapewnienia ciągłości utrzymywania dyżurów ratowniczych, a co za tym idzie
wywiązanie się z umów na szczeblu międzynarodowym, nie pozwala pozytywnie
spoglądać w przyszłość. Utrzymywanie jednego punktu dyżurowania z użyciem
śmigłowca nie zapewnia szybkiej reakcji na podjęcie zadań ratowniczych w odległych od
tej lokalizacji o wiele kilometrów punktach naszego wybrzeża. Dodatkowo czas ten jest
wydłużony o kolejne składowe, jakimi są możliwości lotno-taktyczne śmigłowca,
czy zmienna aura panująca w odległym punkcie.
PODSUMOWANIE
Ilość przeprowadzonych przez lotnicze zasoby ratownicze akcji SAR oraz ilość
uratowanych osób pozwala przypuszczać, że właśnie ten rodzaj ratownictwa staje się
podstawowym w zakresie ratowania życia ludzkiego na morzu i jego rola będzie
systematycznie wzrastała.
Obecnie Gdyńska Brygada Lotnictwa MW posiadając w swoich zasobach lotniczy
komponent ratowniczy, jako jedyna jednostka organizacyjna w Polsce wykonuje zadanie
ratownictwa życia ludzkiego na morzu. Pomimo wielu problemów występujących przede
wszystkim na płaszczyźnie logistycznej, wysiłkiem wielu żołnierzy i zespołów misje SAR
są wykonywane o każdej porze dnia i nocy na najwyższym możliwym poziomie
profesjonalizmu. Niemniej bez koniecznych nakładów finansowych na modernizację
posiadanego sprzętu, oraz bez pozyskania w latach najbliższych nowych śmigłowców
lotnictwa morskiego i statków powietrznych posiadających między innymi zdolność
wsparcia akcji ratowniczych na morzu, nie jest możliwe zapewnienie realizacji zadań
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
118
nałożonych na nasze państwo umowami międzynarodowymi, związanych z lotniczym
ratownictwem życia na morzu w „Polskim obszarze odpowiedzialności SAR”9.
BIBLIOGRAFIA
[1] MSPiR, Plan SAR, Morska Służba Poszukiwania i Ratownictwa, Gdynia 2010.
[2] Ustawa z dnia 09.11.2000 r. o bezpieczeństwie morskim Dz. U. z 2000 nr 109, poz.
1156.
[3] Ustawa z dnia 18.08.2011 r. o bezpieczeństwie morskim Dz. U. z 2011 nr 228, poz.
1368.
[4] Dz. U. z 1988 r. nr 27, poz. 184 i 185.
[5] Instrukcja o wojskowym ratownictwie morskim, Mar. Woj., Gdynia 2012.
[6] Plan rozwoju Marynarki Wojennej w latach 2013 -2022, Mar. Woj., Gdynia 2013.
[7] WSOSP, PSzL-An-28/M-28, Dęblin,2012.
[8] Instrukcja pełnienia dyżurów ratowniczych, BLMW, instr. wewn., Gdynia 2015.
[9] Chojnacki Z., Lotnictwo Marynarki Wojennej, AON, Warszawa 2005.
[10] Puchalski J., Poradnik ratownika morskiego, Trademar, Gdynia 1994.
SAR DEVELOPEMENT
ABSTRACT
The article characterizes the Polish SAR naval aviation, describes its tasks and ways of executing them and shows the issues strictly regarding carrying out the Search And Rescue missions. Furthermore, the article presents the development perspectives of Polish SAR naval aviation in the upcoming decade.
9 Rys. 2. Polska strefa odpowiedzialności SAR.
Rola, miejsce oraz zadania MOSG …
119
kmdr ppor . Marek BARANOWSKI
Centrum Operac j i Morsk ich
– Dowódz two Komponen tu Morsk iego
ROLA, MIEJSCE ORAZ ZADANIA MOSG
W ZABEZPIECZENIU OCHRONY MORSKIEJ
GRANICY RP ORAZ WSPÓŁPRACA
Z MARYNARKĄ WOJENNĄ
W DZIAŁALNOŚCI BIEŻĄCEJ, ĆWICZENIACH
ORAZ SYTUACJACH KRYZYSOWYCH
STRESZCZENIE
W artykule przedstawiono miejsce Morskiego Oddziału Straży Granicznej w strukturze państwowych służb odpowiedzialnych za ochronę morskiej granicy Rzeczpospolitej Polskiej.
Słowa kluczowe:
MOSG, morska granica RP, Marynarka Wojenna, Centrum Operacji Morskich –
Dowództwo Komponentu Morskiego
WSTĘP
Powstanie niepodległego Państwa Polskiego w listopadzie 1918 roku wiązało się
z koniecznością rozwiązania problemów dotyczących zabezpieczenia kształtujących się
granic. Pierwszą formacją wojskową, na której spoczął obowiązek działalności w zakresie
ochrony granic morskich był I Batalion Morski. W roku 1928 granicę morską powierzono
Straży Granicznej.
Po zakończeniu II wojny światowej powołano do życia Wojska Ochrony
Pogranicza (WOP). Powstała 6 Brygady Okrętów Pogranicza (BOP) - poprzedniczka
Morskiej Brygady Okrętów Pogranicza (MBOP). W roku 1991 MBOP zakończyła swoją
działalność w ochronie granicy morskiej.
Z chwilą rozwiązania WOP powołano nową formację - Straż Granicznej. Zadania
w zakresie ochrony północnych rubieży RP zaczął realizować Morski Oddział Straży
Granicznej (MOSG). W toku dalszych prac organizacyjnych 1 sierpnia 1991 r. w skład
MOSG weszły wtedy trzy dywizjony: Kaszubski w Gdańsku, Bałtycki w Kołobrzegu
i Pomorski w Świnoujściu. Tym samym rozpoczął się nowy, jakościowo inny etap
w ochronie morskiej granicy Rzeczypospolitej. Rozpoczęto także współpracę z Marynarką
Wojenną, którą usystematyzowano w podpisanym 21 lipca 2008 roku, porozumieniu
Komendanta Straży Granicznej i Dowódcy Marynarki Wojennej w zakresie ochrony
granicy państwowej na morzu.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
120
STRUKTURA ORGANIZACYJNA MORSKIEGO
ODDZIAŁU STRAŻY GRANICZNEJ
Od 1 maja 2014 roku funkcjonowanie Morskiego Oddziału Straży Granicznej
reguluje Zarządzenie nr 53 Komendanta Głównego Straży Granicznej z dnia 18 kwietnia
2014 roku w sprawie nadania regulaminu organizacyjnego Komendzie Morskiego
Oddziału Straży Granicznej imienia płk. Karola Bacza w Gdańsku.
Komendą Oddziału kieruje Komendant Oddziału przy pomocy zastępców
Komendanta Oddziału, głównego księgowego oraz kierowników komórek
organizacyjnych komendy oddziału. Od lipca 2007 roku obowiązki Komendanta MOSG
pełni kontradmirał SG Piotr STOCKI.
W skład Komendy oddziału wchodzą komórki organizacyjne, o których mowa
poniżej oraz Zespół Stanowisk Samodzielnych.1
Komórkami organizacyjnymi komendy oddziału są:
Wydział Graniczno-Morski;
Wydział Operacyjno-Śledczy;
Wydział do Spraw Cudzoziemców;
Wydział Koordynacji Działań;
Wydział Łączności i Informatyki;
Wydział Kadr i Szkolenia;
Pion Głównego Księgowego;
Wydział Techniki i Zaopatrzenia;
Wydział Techniki Morskiej
Wydział Zabezpieczenia Działań;
Wydział Ochrony Informacji;
Wydział Kontroli i Audytu Wewnętrznego;
Wydział Analiz, Informacji i Współpracy Międzynarodowej.
Służba Zdrowia Morskiego Oddziału Straży Granicznej z siedzibą w Gdańsku.
Ponadto w skład MOSG wchodzi Zespół Stanowisk Samodzielnych oraz radca
prawny i kapelan, którzy są bezpośrednio nadzorowani przez Komendanta Oddziału.
PRZEDMIOT DZIAŁALNOŚCI
OBSZAR NADMORSKI
Morski Oddział Straży Granicznej im. płk. Karola Bacza w Gdańsku zasięgiem
terytorialnym obejmuje całe woj. pomorskie i woj. zachodniopomorskie oraz
z woj. warmińsko-mazurskiego: powiat elbląski, miasto na prawach powiatu Elbląg,
z powiatu braniewskiego gminę Frombork; polskie obszary morskie określone
w odrębnych przepisach.
1 Zarządzenie nr 53 Komendanta Głównego Straży Granicznej z dnia 18 kwietnia 2014 r. w sprawie nadania
regulaminu organizacyjnego Komendzie Morskiego Oddziału Straży Granicznej imienia płk. Karola Bacza
w Gdańsku (Dz. Urz. 2014.73 Ogłoszony: 2014-04-22).
Rola, miejsce oraz zadania MOSG …
121
TERYTORIALNY ZASIĘG DZIAŁANIA POSZCZEGÓLNYCH PLACÓWEK MOSG
Obszar ten stanowi 82 gminy, leżące w strefie nadgranicznej oraz rejon gmin
i powiatów leżących poza obszarem strefy nadgranicznej obejmujących obszar
województwa pomorskie, zachodniopomorskie, a także część województwa warmińsko –
mazurskiego.
Placówka Straży Granicznej w Krynicy Morskiej obejmuje obszar od brzegu morza
terytorialnego (na zachód od znaku granicznego nr 2439) do zachodniego brzegu Zalewu
Wiślanego (na wschód od znaku granicznego nr 2436) oraz obszar powiatu
nowodworskiego położonego w całości w strefie nadgranicznej.
Placówka Straży Granicznej w Elblągu obejmuje obszar morskich przejść
granicznych w Elblągu i Fromborku oraz obszar powiatu elbląskiego, Elbląg (m.p.),
powiat malborski, sztumski, kwidzyński, gmina Frombork z powiatu braniewskiego.
W strefie nadgranicznej położone są gminy: Frombork, Tolkmicko.
Placówka Straży Granicznej w Gdańsku obejmuje obszar lotniczego przejścia
granicznego Gdańsk-Rębiechowo, dodatkowego lotniczego przejścia granicznego Gdynia-
Kosakowo, morskich przejść granicznych Gdańsk-Port i Gdańsk-Górki Zachodnie
oraz obszar powiatu gdańskiego, tczewskiego, starogardzkiego, Gdańsk (m.p.), Sopot
(m.p.). W strefie nadgranicznej położone są gminy: Cedry Wielkie, Pruszcz Gdański,
Pruszcz Gdański (m.), Kolbudy, Sopot (m.p.), Gdańsk (m.p.).
Placówka Straży Granicznej w Gdyni obejmuje obszar morskiego przejścia
granicznego w Gdyni oraz obszar powiatu Gdynia (m.p.) powiat kartuski, kościerski
i chojnicki. W strefie nadgranicznej położone są gminy: Gdynia (m.p.), Żukowo.
Placówka Straży Granicznej we Władysławowie obejmuje obszar morskich przejść
granicznych Władysławo, Jastarnia, Hel i Łeba oraz obszar powiatu puckiego,
wejherowskiego i lęborskiego. W strefie nadgranicznej położone są gminy: Kosakowo,
Puck, Hel, Jastarnia, Władysławowo, Krokowa, Łeba, Wicko, Choczewo, Gniewino, Nowa
Wieś Lęborska, Łęczyce, Wejherowo, Wejherowo(m.), Reda, Rumia, Szemud.
Placówka Straży Granicznej w Ustce obejmuje obszar morskiego przejścia
granicznego w Ustce oraz obszar powiatu słupskiego, Słupsk (m.p.), powiat bytowski
i człuchowski. W strefie nadgranicznej położone są gminy: Słupsk, Słupsk (m.p.),
Smołdzino, Główczyce, Ustka, Ustka (m.).
Placówka Straży Granicznej w Kołobrzegu obejmuje obszar morskich przejść
granicznych Kołobrzeg i Darłowo oraz obszar powiatu sławieńskiego, szczecineckiego,
koszalińskiego, Koszalin (m.p.), kołobrzeskiego, białogardzkiego, świdwińskiego
i drawskiego. W strefie nadgranicznej położone są gminy: Kołobrzeg, Kołobrzeg(m.),
Siemyśl, Gościno, Ustronie Morskie, Dygowo, Karlino, Mielno, Będzino, Biesiekierz,
Koszalin, Sianów, Darłowo, Darłowo(m.), Malechowo, Sławno, Sławno(m.), Postomino.
Placówka Straży Granicznej w Świnoujściu obejmuje obszar morskich przejść
granicznych Świnoujście, Dziwnów i Mrzeżyno, obszar powiatu gryfickiego, łobeskiego,
kamieńskiego, Świnoujście (m.p.) oraz z powiatu goleniowskiego gminy: Nowogard,
Maszewo, Przybiernów, Osina, Stepnica. W strefie nadgranicznej położone są gminy:
Świnoujście, Międzyzdroje, Wolin, Dziwnów, Kamień Pomorski, Świerzno, Stepnica,
Rewal, Karnice, Trzebiatów, Brojce, Gryfice.
Placówka Straży Granicznej w Szczecinie obejmuje obszar morskich przejść
granicznych w Szczecinie, Trzebieży, Nowym Warpnie, lotniczego przejścia granicznego
Szczecin-Goleniów oraz obszar powiatu polickiego, gryfińskiego, myśliborskiego,
pyrzyckiego, stargardzkiego, choszczeńskiego, wałeckiego, Szczecin (m.p.) oraz z powiatu
goleniowskiego gminę Goleniów. W strefie nadgranicznej położone są gminy: Szczecin,
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
122
Kołbaskowo, Dobra, Police, Nowe Warpno, Banie, Cedynia, Chojna, Gryfino,
Mieszkowice, Moryń, Stare Czarnowo, Widuchowa, Boleszkowice, Dębno.
ZADANIA MOSG
Do głównych zadań Morskiego Oddziału Straży Granicznej należą:
ochrona granicy państwowej na lądzie i morzu;
organizowanie i dokonywanie kontroli ruchu granicznego;
zapobieganie i przeciwdziałanie nielegalnej migracji;
wydawanie zezwoleń na przekraczanie granicy państwowej, w tym wiz;
rozpoznawanie, zapobieganie i wykrywanie przestępstw i wykroczeń oraz ściganie
ich sprawców, w zakresie właściwości Straży Granicznej;
zapewnianie bezpieczeństwa w komunikacji międzynarodowej i porządku
publicznego w zasięgu terytorialnym przejścia granicznego, a w zakresie
właściwości Straży Granicznej także w strefie nadgranicznej;
osadzanie i utrzymywanie znaków granicznych na lądzie;
ochrona nienaruszalności znaków i urządzeń służących do ochrony granicy
państwowej;
nadzór nad eksploatacją polskich obszarów morskich oraz przestrzeganiem przez
statki przepisów obowiązujących na tych obszarach;
ochrona granicy państwowej w przestrzeni powietrznej Rzeczypospolitej Polskiej
przez prowadzenie obserwacji statków powietrznych i obiektów latających,
przelatujących przez granicę państwową na małych wysokościach, oraz
informowanie o tych przelotach właściwych jednostek Sił Powietrznych Sił
Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej;
zapobieganie transportowaniu, bez zezwolenia wymaganego w myśl odrębnych
przepisów, przez granicę państwową odpadów, szkodliwych substancji
chemicznych oraz materiałów jądrowych i promieniotwórczych, a także
zanieczyszczaniu wód granicznych;
zapobieganie przemieszczaniu, bez zezwolenia wymaganego w myśl odrębnych
przepisów, przez granicę państwową środków odurzających i substancji
psychotropowych oraz broni, amunicji i materiałów wybuchowych.2
ZAKRES ODPOWIEDZIALNOŚCI MOSG
– MORSKA GRANICA PAŃSTWA
Długość granicy państwowej ochranianej przez Morski Oddział Straży Granicznej
wynosi 639,87 km, w tym:
granica na morzu -395,31 km;
odcinek granicy rozgraniczającej morze terytorialne z Niemcami - 22,22 km;
odcinek granicy rozgraniczającej morze terytorialne z Rosją - 22,21 km;
odcinek granicy morskich wód wewnętrznych na Zalewie Wiślanym - 10,21 km;
odcinek granicy morskich wód wewnętrznych na Jeziorze Nowowarpieńskim
i Zalewie Szczecińskim - 20,16 km;
odcinek granicy lądowej z Rosją - 0,85 km;
2 http://www.morski.strazgraniczna.pl/ (dostęp 10.05.2016 r.)
Rola, miejsce oraz zadania MOSG …
123
odcinek granicy lądowej z Niemcami - 168,91 km.
WYPOSAŻENIE MOSG
Do wykonania zadań na polskich obszarach morskich m.in. dysponuje
w sumie 56 jednostkami pływającymi różnych projektów oraz 2 samolotami patrolowymi,
1 śmigłowcem W3 AM „Anakonda”.
Jednostki pływające:
12 patrolowych;
6 interwencyjno–pościgowych (IC 16 M III);
2 poduszkowce;
4 projektu Parker 900 Baltic;
30 łodzi hybrydowych (pontonów) różnych wielkości.3
CHARAKTERYSTYKA JEDNOSTEK PŁYWAJĄCYCH MOSG
PODSTAWOWE DANE:
DŁUGOŚĆ
[M] 42,58
SZEROKOŚĆ
[M] 3,38
ZANURZEN
E [M] 3
WYPORNOŚĆ
[T] 376
PRĘDKOŚĆ
[KN] 17,6
Rys. 1. Jednostka pływająca typu SKS-40 źródło: opracowanie własne
3 G. Goryński: Nowe patrole Straży Granicznej. W: Biuletyn 3/2010. T. Co na granicy. Koszalin: Centralny
Ośrodek Szkolenia Straży Granicznej im. Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego, 2010, s. 47-66. ISSN 1492–2505.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
124
PODSTAWOWE DANE:
DŁUGOŚĆ
[M] 23.9
SZEROKOŚĆ
[M] 5,9
ZANURZENIE
[M] 1,5
WYPORNOŚĆ
[T] 51,5
PRĘDKOŚĆ
[KN] 21
Rys. 2. Jednostka pływająca typu PATROL 240 BALTIC źródło: opracowanie własne
PODSTAWOWE DANE:
DŁUGOŚĆ
[M] 15,9
SZEROKOŚĆ
[M] 3,96
ZANURZENIE
[M] 0,9
WYPORNOŚĆ
[T] 20
PRĘDKOŚĆ
[KN] 42
Rys. 3. Jednostka pływająca typu IC 16 M III źródło: opracowanie własne
PODSTAWOWE DANE:
DŁUGOŚĆ
[M] 15,2
SZEROKOŚĆ
[M] 5,39
ZANURZENIE
[M] 0,9
WYPORNOŚĆ
[T] 26
PRĘDKOŚĆ
[KN] 35
Rys. 4. Jednostka pływająca typu SAR-1500 źródło: opracowanie własne
Rola, miejsce oraz zadania MOSG …
125
PODSTAWOWE DANE:
DŁUGOŚĆ
[M] 12,7
SZEROKOŚĆ
[M] 6,5
ZANURZENIE
[M] -
WYPORNOŚĆ
[T] -
PRĘDKOŚĆ
[KN] 30
Rys. 5. Poduszkowiec – Griffon 2000TD źródło: opracowanie własne
PODSTAWOWE DANE:
DŁUGOŚĆ
[M] 9,2
SZEROKOŚĆ
[M] 3,3
ZANURZENIE
[M] 0,56
WYPORNOŚĆ
[T] 3,5
PRĘDKOŚĆ
[KN] 43
Rys. 6. Jednostka pływająca S-8900 źródło: opracowanie własne
PODSTAWOWE DANE:
DŁUGOŚĆ
[M] 7,5
SZEROKOŚĆ
[M] 2,8
ZANURZENIE
[M] 0,4
WYPORNOŚĆ
[T] 2
PRĘDKOŚĆ
[KN] 40
Rys. 7. Jednostka pływająca S-8900 źródło: opracowanie własne
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
126
PODSTAWOWE DANE:
DŁUGOŚĆ
[M] 6,1
SZEROKOŚĆ
[M] 2,3
ZANURZENIE
[M] 0,4
WYPORNOŚĆ
[T] 0,8
PRĘDKOŚĆ
[KN] 35
Rys. 8. Szybka łódź patrolowa S-6100 źródło: opracowanie własne
PODSTAWOWE DANE:
DŁUGOŚĆ
[M] 5,2
SZEROKOŚĆ
[M] 2,3
ZANURZENIE
[M] 0,5
WYPORNOŚĆ
[T] 0,7
PRĘDKOŚĆ
[KN] 30
Rys. 9. Szybka łódź patrolowa S-5200 źródło: opracowanie własne
PODSTAWOWE DANE:
DŁUGOŚĆ
[M] 5,2
SZEROKOŚĆ
[M] 2,3
ZANURZENIE
[M] 0,5
WYPORNOŚĆ
[T] 0,7
PRĘDKOŚĆ
[KN] 30
Rys. 10. Jednostka pływająca typu PARKER 900 Baltic źródło: opracowanie własne
Rola, miejsce oraz zadania MOSG …
127
CHARAKTERYSTYKA JEDNOSTEK POMOCNICZYCH MOSG
PODSTAWOWE DANE:
MI-6 MI-35
DŁUGOŚĆ
[M] 13 10,5
SZEROKOŚĆ
[M] 3,7 4,05
ZANURZENIE
[M] 1,1 1,7
WYPORNOŚĆ
[T] 16 29
PRĘDKOŚĆ
[KN] 12 8
Rys. 11. Jednostki pomocnicze źródło: opracowanie własne
PODSTAWOWE DANE:
DŁUGOŚĆ [
M] 14,1
SZEROKOŚĆ
[M] 4,1
ZANURZENIE
[M] 2
WYPORNOŚĆ
[T] 16
PRĘDKOŚĆ
[KN] -
Rys. 12. Jacht Galeon źródło: opracowanie własne
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
128
CHARAKTERYSTYKA JEDNOSTEK POWIETRZNYCH MOSG
PODSTAWOWE DANE:
MASA STARTOWA
[KG] 7500
PRĘDKOŚĆ MAX
[KM/H] 3 5
PUŁAP MAX [M] 7620
DŁUGOŚĆ STARTU
[M] 325
ZASIĘG [KM] 1450
Rys. 13. Samolot M-28 SkyTruck źródło: opracowanie własne
PODSTAWOWE DANE:
MASA STARTOWA
[KG] 2070
PRĘDKOŚĆ MAX
[KM/H] 360
PUŁAP MAX [M] 7000
DŁUGOŚĆ STARTU
[M] 503
ZASIĘG [KM] 1700
Rys. 14. Samolot M-20 Mewa źródło: opracowanie własne
PODSTAWOWE DANE:
MASA STARTOWA
[KG] 6400
PRĘDKOŚĆ MAX
[KM/H] 255
PUŁAP MAX [M] 5100
ZASIĘG [KM] 6800
Rys. 15. Śmigłowiec W3-AM Anakonda źródło: opracowanie własne
Rola, miejsce oraz zadania MOSG …
129
WYPOSAŻONE W:
RADARY SCANTER 2001 TERMA;
KAMERY TERMOWIZYJNE IR
FIRMY FLIR;
KAMERY LLLTV FIRMY
BRITANICA;
RUCHOMA PLATFORMA
OPTOELEKTRONICZNA;
SPRZĘT ŁĄCZNOŚCI RADIOWEJ
UKF SG;
SPRZĘT ŁĄCZNOŚCI RADIOWEJ
UKF GMDSS;
SPRZĘT RADIOWEJ TRANSMISJI
DANYCH UKF.
Rys. 16. Zautomatyzowany System Radarowego Nadzoru źródło: opracowanie własne
ZASADY WSPÓŁDZIAŁANIA MOSG Z MARYNARKĄ WOJENNĄ
Współpracę MOSG z Marynarką Wojenną reguluje art. 19 ustawy z dnia
12.10.1990 r. o Straży Granicznej. Zakres współpracy polega na utrzymaniu stałej
łączności i przekazywaniu przez jednostki współdziałające informacji dotyczących:
ujawnionych przestępstw skierowanych przeciwko nienaruszalności granicy
państwowej;
wykrycia jednostek pływających zagrażających pokojowi, porządkowi
publicznemu lub bezpieczeństwu Rzeczypospolitej Polskiej;
wykrycia obcych okrętów wojennych i samolotów wojskowych na polskich
obszarach morskich;
wykrycia w zasięgu obserwacji technicznej i wzrokowej nierozpoznanych obiektów
nawodnych oraz statków powietrznych;
zaobserwowanych awarii jednostek pływających i statków powietrznych
oraz sygnałów wzywania pomocy;
zaobserwowanych zanieczyszczeń powierzchni na polskich obszarach morskich
lub w rejonach zagrażających tym obszarom;
eksploatacji polskich obszarów morskich oraz naruszenia przez statki przepisów
tych obszarów;
planowanych ćwiczeń na morzu.
Ponadto zakres współdziałania MOSG i MW został doprecyzowany
w następujących aktach prawnych oraz porozumieniach:
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia
29.12.2004 r. w sprawie szczegółowych zasad współdziałania Straży Granicznej
z Siłami Powietrznymi i Marynarką Wojenną Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej
Polskiej w zakresie ochrony granicy państwowej.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
130
Porozumienie Nr 3 Komendanta Głównego Straży Granicznej i Dowódcy
Generalnego Rodzajów Sił Zbrojnych zawarte w dniu 04.02.2015 r.
Porozumienie Nr 81 Komendanta Głównego Straży Granicznej i Dowódcy
Operacyjnego Rodzajów Sił Zbrojnych zawarte w dniu 15.12.2014r. w sprawie
współdziałania Straży Granicznej i Dowództwa operacyjnego Rodzajów Sił
Zbrojnych w zakresie ochrony granicy państwowej.
Plan współdziałania Komendanta Morskiego Oddziału Straży Granicznej
i Dowódcy Centrum Operacji Morskich – Dowódcy Komponentu Morskiego
z dnia 16.02.2015r. w zakresie ochrony granicy państwowej.
Plan Współdziałania Komendanta Morskiego Oddziału Straży Granicznej i Szefa
Inspektoratu Systemów Informacyjnych z dnia 25.03.2015r.
Plan Współdziałania Dowódcy 8. Flotylli Obrony Wybrzeża i Komendanta
Pomorskiego Dywizjonu Straży Granicznej z dnia 29.09.2015r.
Plan współdziałania Kaszubskiego Dywizjonu Straży Granicznej z 3. Flotyllą
Obrony MW z dnia 10.07.2015r. W zakresie ochrony granicy państwowej na
morzu.
Ponadto w Ustawie z dnia 4 września 2008 r. o ochronie żeglugi i portów morskich
określana została współpraca SG z MW w zakresie zwalczania zagrożeń dla
statków, obiektów portowych i portom.
Art. 27. 1. W celu zapobieżenia, ograniczenia lub usunięcia poważnego
i bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego statkom, obiektom portowym
i portom oraz związanej z nimi infrastrukturze, powstałego na skutek użycia statku
lub obiektu pływającego jako środka ataku terrorystycznego, w przypadku, gdy siły
i środki Straży Granicznej przewidziane w ustawie z dnia 12 października 1990 r.
o Straży Granicznej (Dz. U. z 2014 r. poz. 1402, z późn. zm.) są niewystarczające
lub mogą okazać się niewystarczające lub mogą okazać się niewystarczające,
Minister Obrony Narodowej może wydać decyzję o zastosowaniu na polskich
obszarach morskich niezbędnych środków, do zatopienia tego statku lub obiektu
pływającego włącznie.
PLAN WSPÓŁDZIAŁANIA KOMENDANTA MOSG
I DOWÓDCY CENTRUM OPERACJI MORSKICH
– DOWÓDCY KOMPONENTU MORSKIEGO
Z chwilą wejścia w życie nowego systemu dowodzenia i kierowania Siłami
Zbrojnymi RP, w miejsce rozformowanego Dowództwa Marynarki Wojennej zostało
utworzone Centrum Operacji Morskich – Dowództwo Komponentu Morskiego
bezpośrednio podległe Dowództwu Operacyjnemu RSZ. Tym samym COM – DKM stał się jednostką dowodzącą siłami Marynarki
Wojennej wydzielanymi z DG RSZ w czasie pokoju, kryzysu i wojny.
W dniu 16 lutego 2015 r. został podpisany przez Komendanta MOSG
i Dowódcę COM - Dowódcę KM „Plan Współdziałania w zakresie ochrony granicy
państwowej.”
Zakres współdziałania obejmuje przekazywanie informacji w zakresie ochrony
granicy państwowej RP, określonych w art.19 ust. 2b oraz ust.2d ustawy z dnia 12
października 1990 r. o Straży Granicznej oraz innych informacji uzyskanych podczas
pełnienia służby a pozostających we właściwości Stron, a ponadto:
utrzymywaniu stałej łączności;
Rola, miejsce oraz zadania MOSG …
131
współpracę w zakresie poszukiwania i ratownictwa lotniczego (ASAR) w strefie
części przestrzeni powietrznej na Morzem Bałtyckim stanowiącej integralną część
Rejonu Informacji Powietrznej Warszawa (FIR Warszawa) oraz w 100 km pasie
lądowym przyległym do linii brzegowej polskiego wybrzeża;
doskonalenie metodyki wykonywania zadań i czynności służbowych;
współpracę szkoleniową;
współpracę w sytuacjach kryzysowych;
wykorzystanie obiektów Straży Granicznej do czasowej dyslokacji personelu
i sprzętu Sił Zbrojnych w sytuacjach zagrożenia kryzysowego i w czasie kryzysu.
Mając na względzie zapewnienie właściwego obiegu informacji o zdarzeniach
wymienionych w art. 19 ust. 2d ustawy z dnia 12 października 1990 r. o Straży Granicznej4
wprowadza się na szczeblu Komendy Morskiego Oddziału Straży Granicznej (MOSG)
i Centrum Operacji Morskich – Dowództwem Komponentu Morskiego (COM-DKM)
następujący tryb i zakres ich wymiany:
wymiana informacji, w zależności od potrzeb, nie rzadziej niż raz na dobę do
godziny 20.00 pomiędzy Służbą Dyżurną Operacyjną Centralnego Ośrodka
Nadzoru (CON), a Dyżurną Służbą Operacyjną COM-DKM (DSO COM-DKM);
a ponadto informowanie o:
planowanych przedsięwzięciach ogniowych jednostek SG wykonywanych na
poligonach morskich MW (EPD – Europe Poland Danger);
udziału statków powietrznych i okrętów MW oraz statków powietrznych
i jednostek pływających SG w akcjach poszukiwawczo-ratowniczych na morzu;
oraz niezwłocznie o:
stwierdzeniu przebywania na polskich obszarach morskich statku lub obiektu
pływającego podejrzanego o prowadzenie działalności terrorystycznej określonych
terminem M-RENEGADE ( MARTIME RENEGADE), na podstawie otrzymanych
informacji z krajowych źródeł rozpoznania lub międzynarodowych agencji
bezpieczeństwa (bądź po odebraniu alertu wygenerowanego przez kapitana).5
Rys 1. Schemat organizacyjny współpracy MOSG z COM-DKM
w zakresie wymiany informacji pomiędzy służbami dyżurnymi
4 Dz. U. z 2014 r. poz. 1402 wraz z późn.zm. 5 Obiekt zdefiniowany w załączniku do Decyzji Nr 429/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia
15 listopada 2011.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
132
WNIOSKI
Wśród organów i instytucji państwowych, stojących na straży bezpieczeństwa
morskiego, Morski Oddział Straży Granicznej odgrywa szczególną rolę. Będąc formacją,
której podstawową misją jest ochrona granicy morskiej państwa i Unii Europejskiej, musi
ona bezpośrednio przeciwdziałać różnego rodzaju negatywnym zjawiskom. Katalog zadań
powierzonych Straży Granicznej jest bardzo szeroki i zróżnicowany. Oznacza to
konieczność profesjonalnego i wszechstronnego przygotowania jej funkcjonariuszy,
co w praktyce umożliwia im prawidłowe wykonywanie obowiązków służbowych.
Jedno z głównych zadań MOSG, tj. ochrona granicy państwowej na lądzie
i morzu jest także jednym z głównych zadań operacyjnych Marynarki Wojennej.
Marynarka Wojenna realizuje także wsparcie Straży Granicznej w ochronie morskiej
granicy państwowej i polskiej strefy ekonomicznej, tak więc współpraca tych dwóch
organizacji powinna i jak widać z przedstawionego materiału zapewnia realizację ochrony
morskiej granicy Rzeczypospolitej Polskiej.
BIBLIOGRAFIA
[1] Strategia Bezpieczeństwa Narodowego 2014.
[2] Ustawa z dnia 12 października 1990 r. o Straży Granicznej (Dz. U. z 2014 poz. 1402 )
[2] Goryński G., Nowe patrole Straży Granicznej.
[3] Zarządzenie nr 53 Komendanta Głównego Straży Granicznej z dnia 18 kwietnia
2014 r. w sprawie nadania regulaminu organizacyjnego Komendzie Morskiego Oddziału
Straży Granicznej imienia płk. Karola Bacza w Gdańsku (Dz. Urz. 2014.73)
[4] http://www.morski.strazgraniczna.pl/
MARITIME DEPARTMENT OF POLISH BORDER
GUARD ORGANISATION AND TASKS IN
PROTECTION POLISH MARITIME AREA
REPUBLIC OF POLAND AND COOPERATION
WITH POLISH NAVY IN CURRENT ACTIVITIES,
EXERCISES AND CRISIS.
ABSTRACT
The aim of this article is to familiarise main information about Maritime Department of Polish Border Guard which is responsible for the enforcement of maritime law and property at sea. The part of article describes cooperation Maritime Department of Polish Border Guard with Maritime Command Centre in daily activities and crisis situations (M-Renegate).
Przywództwo wojskowe …
133
kmdr ppor . Rober t BIERNACZYK Cen t rum Szko lenia Mar yna rk i Wojenne j
PRZYWÓDZTWO WOJSKOWE - NIEZBĘDNY
WYMIAR SKUTECZNEGO DOWODZENIA
WE WSPÓŁCZESNEJ MARYNARCE WOJENNEJ
STRESZCZENIE
W artykule podjęto problematykę przywództwa wojskowego w Marynarce Wojennej w oparciu o uznane wzorce osobowe wybitnych przywódców w historii morskiego rodzaju sił zbrojnych: wiceadmirała Józefa Unruga oraz komandora Bolesława Romanowskiego. Autor zwraca uwagę na synergię dowodzenia i przywództwa w organizacji wojskowej, w określonym zbiorze niezmiennych cech i zachowań bez względu na czas w którym występują. Konotacja ta stanowi o skutecznym wykonywaniu zadań i kształtowaniu właściwych relacji interpersonalnych w organizacji wojskowej na wszystkich szczeblach dowodzenia i jest jej głównym determinantem.
Słowa kluczowe:
przywództwo, dowodzenie, Marynarka Wojenna
WSTĘP
Problematyka przywództwa wojskowego w formie naukowej refleksji pojawiła się
po raz pierwszy w 1918 roku w artykule majora Charlesa A. Backa zamieszczonego
w czasopiśmie „Infantry Journal”, można więc powiedzieć, że fenomen w organizacji za
który uważa się przywództwo, jest dziedziną stosunkowo młodą, choć nie z racji swojego
„jestestwa”, bo przywódcy są znani już od starożytności, a udokumentowanych dociekań
badawczych nad problematyką. Dzisiaj, w Polsce zaledwie kilkunastu badaczy zajmuje się
przywództwem wojskowym, które z punktu widzenia skuteczności działań dowódców jest
niezwykle istotne, a praktycznie niezauważalne w systemie szkolnictwa wojskowego na
wszystkich poziomach kształcenia (szczególnie w procesie kształcenia podoficerów),
a co za tym idzie marginalizowane lub nawet pomijane w codziennej służbie. W Polsce, na
przestrzeni XX wieku, przywództwo było utożsamiane z dowodzeniem. W dobie
ustawicznych zmian w Siłach Zbrojnych, element przywództwa na wszystkich szczeblach
dowodzenia nie stanowi istoty funkcjonalnej zmiany, do której by dążono, uznając tym
samym jego kluczowe znaczenie w dowodzeniu. Symptomatycznym staje się twierdzenie,
że tylko dowodzenie w istocie rozumienia posiadania nadanej władzy jest najważniejsze
w organizacji wojskowej, a przywództwo kojarzy się tylko w sposób pejoratywny
lub nieformalny i jest traktowane jako „produkt uboczny”.
Jeszcze kilka lat temu kojarzono przywództwo z dominacją w grupie spontanicznej
(nieformalnej), zaś dowodzenie z zajmowaną pozycją w strukturze instytucjonalnej
(formalnej). Dzisiaj można powiedzieć, że przywództwo jest kategorią, która od synonimu
dowodzenia wyraźnie przeistacza się w wyróżnik działań dowódczych, wskazując nie
tylko na ich skuteczność, lecz na także na społeczną efektywność. Staje się tym samym
jedną z najważniejszych umiejętności, predyspozycji bądź cech dostrzeganych
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
134
i pożądanych we współczesnym dowodzeniu1. Synergia tych dwóch procesów ma sprzyjać
lepszemu wykonywaniu zadań i osiąganiu celów. Podstawową czynnością, którą
przywódca wojskowy ma wykonywać i do której powinien być dobrze przygotowany, jest
walka. Nie ma sprawy ważniejszej. Zdolność przygotowania się do walki, umiejętność jej
prowadzenia oraz wola zwycięstwa nad przeciwnikiem to zasadnicze (krytyczne) wymiary
przywództwa wojskowego. Są to zarazem podstawowe kryteria oceny jego skuteczności.2
Oprócz świadomości bycia przywódcą, często o skuteczności przewodzenia
ludziom będzie decydować zachowanie równowagi relacji pomiędzy przełożonym,
podwładnymi oraz współpracownikami. Celowe wydaje się stwierdzenie, że skuteczność
przywódcy w organizacji jest wypadkową wielu czynników i uwarunkowań, które oscylują
przede wszystkim wokół skomplikowanych zależności i relacji międzyludzkich3. Nie ulega
wątpliwości, żeby osiągnąć sukces w walce dowódca musi dysponować załogą
(pododdziałem) czy nawet całą flotą, której nie tylko wyszkolenie, ale i morale, spoistość,
gotowość do realizacji woli dowódcy musi być wysoka. Jednakże osiągnięcie takiego stanu
możliwe jest tylko wtedy, kiedy dowódca nie tylko nie będzie kwestionowany jako ich
przywódca, ale wręcz w swojej podświadomości będą ten fakt uważali za oczywisty mając
przeświadczenie, że tylko „ten facet” zaradzi wszystkim kłopotom i znajdzie najlepsze
rozwiązanie4.
Celem niniejszej pracy jest podjęcie problematyki przywództwa w Marynarce
Wojennej na przykładzie postaci współtwórcy polskiej floty wiceadmirała Józefa Unruga
w świetle różnych odniesień i opinii. Dopełnieniem analizy nad przywództwem
wiceadmirała Unruga będą wybrane elementy opracowania jego autorstwa5, które określa
poglądy Admirała m.in. w dziedzinie kompetencji społecznych. By pokazać wpływ jego
osoby na personel nowo tworzącego się rodzaju sił zbrojnych po odzyskaniu
niepodległości, przedstawiono również poglądy w kwestii dowodzenia i przewodzenia
jego wychowanka, wybitnego dowódcy okrętów podwodnych komandora Bolesława
Romanowskiego, który po II wojnie światowej spisał swoje doświadczenia i podzielił się
nimi z czytelnikami w formie dwóch artykułów będących wykładnią przywództwa dla
przyszłych pokoleń oficerów6.
O PRZYWÓDZTWIE W MARYNARCE WOJENNEJ
Przywództwo wojskowe to specyficzna funkcja dowodzenia, która sprzyja
wzrostowi efektywności i skuteczności oraz dynamizowaniu działań na wszystkich
szczeblach dowodzenia. Jest wartością dodaną dowodzenia i jej integralną częścią.
Określenie czym jest przywództwo w wojsku nie jest sprawą oczywistą, gdyż jest
pojęciem interdyscyplinarnym, odnoszącym się do wielu dziedzin nauki oraz obszarów
funkcjonowania organizacji.7 Nie mniej jednak na potrzeby tej pracy posłużono się
definicją, która ma charakter uniwersalny, gdyż nie dotyczy tylko kadry kierowniczej, ale
1 L. Kanarski, Przywództwo w wojsku, DWiPO MON, Kształcenie obywatelskie, Zeszyt 5, Warszawa 2003, s. 8 2 W. Karawajczyk, Aksjologiczne dylematy przywództwa wojskowego, Zeszyty naukowe Akademii Marynarki
Wojennej nr 4, Gdynia 2004, s. 41-42. 3 W. Łydka, Przywództwo wojskowe, WCEO, Warszawa 2014, s. 31. 4 A. Felski, O kształtowaniu umiejętności przywódczych u kandydatów na oficerów Marynarki Wojennej, Biuletyn
Stowarzyszenia Oficerów MW, ZRW MW, Gdynia 2005, s. 34. 5 J. Unrug, W porcie i na morzu. Kilka wskazówek praktycznych dla młodego oficera morskiego, zob.
M. Borowiak, Admirał Unrug 1884-1973, Alma Press, Warszawa 2009, s. 372-405. 6 B. Romanowski, Testament - Praktyczne wskazówki dotyczące dowodzenia okrętem oraz Cechy charakteru
oficera Marynarki Wojennej, SOMW, Gdynia 2005. 7 W. Łydka, op. cit., s. 25.
Przywództwo wojskowe …
135
wskazuje, że każdy żołnierz w ramach rozwoju zawodowego i umiejętnie
skonstruowanego procesu doskonalenia ma możliwość odkrycia w sobie, bądź wyuczenia
umiejętności i zachowań przywódczych8. Według zespołu naukowego L. Kanarski,
R. Pęksa i A. Żak przywództwo w organizacji wojskowej to pewna zdolność, umiejętność
lub cecha zjednywania sobie zwolenników, wywierania wpływu, a także tworzenia wizji
rozwoju i pobudzania ludzi do działania. Najważniejszy jednak jego element, określający
istotę rzeczywistego, naturalnego przywództwa, stanowi umiejętność dobrowolnego
organizowania, skupiania czy mobilizowania ludzi wokół własnej osoby do osiągania
określonych celów9. W podobny sposób definiuje przywództwo Wincenty Karawajczyk,
który uważa, że przywództwo wojskowe jest procesem wpływania przełożonych na
podwładnych, zmierzającym do wykonania misji i polegającym na wskazywaniu celu
i kierunku działania oraz rozbudzaniu i wzmacnianiu motywacji10.
Dobry przywódca musi identyfikować się ze swoimi podwładnymi, okazując im
zainteresowanie i troskę o każdego z nich. Nie musi przy tym kreować siebie jako postaci
niezniszczalnej, pozbawionej uczuć, wad czy słabości. Poprzez naturalne i ludzkie postawy
pokazuje, że jest takim samym człowiekiem, jak pozostali członkowie swojego zespołu. Ci
z nich, którzy usiłują stworzyć wrażenie, że są doskonali we wszystkim, co robią w sferze
zawodowej, w istocie okazują otoczeniu, że nie potrzebują podwładnych. Ich autorytarna
postawa nie zachęca do współuczestniczenia w realizacji zakładanych celów, lecz wyzwala
u podwładnych postawę niemal biernego wykonawcy poleceń bądź rozkazów11.
Reasumując powyższe rozważania, przewodzić innymi […] będzie ten kto potrafi
przekonać ludzi, że lepiej niż inni rozumie stojące przed nimi problemy, proponuje
właściwe rozwiązania, wykazuje pewność siebie, gdy inni mają wątpliwości oraz
podejmuje zdecydowane działania przynoszące efekty oczekiwane przez grupę.
W ostatecznym rozrachunku przywództwo oznacza emocjonalną więź między
podwładnymi a liderem i celem, który on wyznacza. To w sferze emocjonalnej liderzy
zyskują sobie zwolenników, ponieważ wraz z nimi pojawia się to czego ludzie najbardziej
oczekują: zaufanie w miejsce przerażenia, pewność zamiast niepewności, działanie zamiast
niezdecydowania, siła w miejsce słabości, wiedza zamiast niewiedzy, odwaga w miejsce
tchórzostwa i przekonanie o lepszej przyszłości. To tak wyrażane przywództwo tworzy
przesłanki do zaspokajania wielu ludzkich potrzeb12.
ZASADY PRZYWÓDZTWA NA OKRĘCIE WEDŁUG
KMDRA BOLESŁAWA ROMANOWSKIEGO
Powyższe rozważania nabierają szczególnego znaczenia w służbie na okrętach,
gdzie załoga stanowi specyficzną społeczność związaną emocjonalnie i terytorialnie,
wykonującą zadania w zróżnicowanych warunkach i okolicznościach, podlegającą różnym
deprywacjom ( niekiedy w czasie wielogodzinnego rejsu czy też misji (szczególnie na
dużych okrętach lub okrętach podwodnych) nie widzą dowódcy, często przebywają
samotnie w małym pomieszczeniu, bez dostępu do informacji), muszą wykonywać
rozkazy bez zwlekania, bez zastanawiania się na jego celowością. Zrobią tak tylko
8 Ibidem, s. 30. 9 L. Kanarski, R. Pęksa, A. Żak, Przywództwo wojskowe: tradycje, teoria, praktyka, DSW MON, Warszawa
1998, s. 47. 10 W. Karawajczyk, op.cit., s. 41. 11 W. Łydka, op. cit., s. 31-32. 12 L. Kanarski, op.cit., s. 9.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
136
wówczas, gdy będą o tym głęboko przekonani, że dowodzący nim oficer jest kompetentny,
przygotowany fachowo, doświadczony, a przed wydaniem rozkazu podjął najwłaściwszą
decyzję. Bez przywództwa każda grupa ludzi będzie tylko zbiorem osobników,
nie organizmem i z tego powodu wypada się zgodzić z poglądem, że lepszy jest kiepski
przywódca niż żaden13.
„Praktyczne wskazówki dotyczące dowodzenia okrętem” czy też ”Cechy charakteru
oficera Marynarki Wojennej”, artykuły zawarte w biuletynie Stowarzyszenia Oficerów
Marynarki Wojennej RP pod wspólnym tytułem „Testament” autorstwa wybitnego
dowódcy okrętów podwodnych kmdra Bolesława Romanowskiego to pozycje, których nie
sposób pominąć w rozważaniach na temat przywództwa w Marynarce Wojennej. Ten
doświadczony oficer, uczestnik działań bojowych na różnych akwenach morskich w czasie
II wojny światowej, przelał na papier swoje przemyślenia dotyczące dowodzenia na
okręcie. W tym miejscu należy podkreślić, że cytowane poglądy w kwestii dowodzenia (bo
takim pojęciem posługuje się kmdr Romanowski) są niczym innym jak praktycznymi
wskazówkami przywództwa dla nowych pokoleń dowódców. Jak wyżej zostało
zauważone, pojęcia przywództwo-dowodzenie traktowano synonimicznie, nie zmienia to
jednak faktu, że kmdr Romanowski znał zasady przywództwa (posługuje się również
pojęciem przewodzenia). Autor w całym swoim przekazie emanuje dużą wiedzą
humanistyczną i ogromnym doświadczeniem zawodowym. W jego opinii „Cechy
dowódcze są to zdolności, które powodują, że osoba nimi obdarzona znajduje posłuch
u innych ludzi. Posłuch ten winien być oparty na dobrowolnym podporządkowaniu się,
a nie wymuszony siłą. Aby uzyskać go, oficer musi pracować nad rozwinięciem w sobie
cech charakteru, dzięki którym będzie mógł ludziom przewodzić14.
Jednym z nurtów, wokół którego koncentrują się badacze problematyki jest
ustalenie pewnych norm i systemu wartości niezbędnych do skutecznego sprawowania
przywództwa wojskowego. Z uwagi na ograniczony charakter pracy, skupiono się na kilku
cechach, które swoistym językiem opisuje kmdr Romanowski, ten najwybitniejszy
podwodnik w historii Polskiej Marynarki Wojennej (PMW). Poszczególne wartości
nacechowane są pierwiastkami przywództwa w czystej postaci i niewątpliwie stanowią
wzór do naśladowania dla każdego współczesnego dowódcy zarówno na okręcie jak i na
lądzie. Warto w tym miejscu przytoczyć kilka z nich15:
1. Prawość charakteru – określenie to zawiera w sobie takie pojęcia jak
prawdomówność, szlachetność, rycerskość, sprawiedliwość, wyrozumiałość,
dzielność, słowność itp. Oficer musi mieć te przymioty, za które ludzie będą go
szanowali, a podwładni z dumą o nim mówili. Ci ostatni są dobrymi
obserwatorami, toteż w bardzo krótkim czasie odkrywają wszystkie słabe strony
i wady przełożonego. Oficer, który straci szacunek u podwładnych nie będzie miał
u nich posłuchu. Stąd też oficer winien prowadzić się w służbie i poza nią
nienaganny tryb życia. To co popełnia osoba cywilna, często uchodzi uwadze
otoczenia, lecz drobne nawet wykroczenia popełnione przez oficera spotka się
natychmiast z żywą krytyką i komentarzami. Ponadto oficer stale i w każdej
czynności reprezentuje korpus oficerski. Człowiek o prawym charakterze nie może
popełnić czynu, który zaszkodzi opinii jego kolegów. Winien on pamiętać,
że społeczeństwo widzi w nim swego obrońcę i wychowawcę swych synów. A od
wychowawców żąda się wzorowego trybu życia.
13 Por. A. Felski, op. cit., s. 36. 14 B. Romanowski, Testament – Cechy charakteru oficera Marynarki Wojennej, biuletyn SOMW RP, ZRW
MW Gdynia 2005, s. 12. 15 Ibidem, s. 12-19.
Przywództwo wojskowe …
137
2. Lojalność – winna cechować oficera zarówno w stosunku do przełożonych jak
i podwładnych oraz dla sprawy, której służy. Oficer zdecydował się sam,
dobrowolnie, poświęcić swe życie w obronie kraju. Niektórzy ludzie traktują służbę
w marynarce wojennej jako zawód. Nie jest to całkiem słuszne. Za pracę
w zawodzie otrzymuje się zapłatę, uzależnioną od wartości i jakości włożonej
pracy. Jaką wartością można mierzyć oddanie się sprawie? Zdrowie i życie nie ma
ceny. Oficer otrzymuje pensję. Nie jest ona jednak żadnym ekwiwalentem za
wykonaną pracę. Pensja jest jedynie środkiem do zaspokojenia codziennych
potrzeb oficera i jego rodziny, aby mógł on bez reszty oddać się służbie w obronie
państwa. Jeżeli wykonuje się coś dla tak wielkiej sprawy, trzeba to czynić z całym
oddaniem, aby wyniki były jak najlepsze. Do tego potrzebne jest głębokie
przekonanie o słuszności sprawy. A przekonanie to jest właśnie lojalnością. Oficer
lojalny wykonuje każdy rozkaz tak, jakby wykonywał swoją własną myśl: z całym
zapałem, gorliwością i oddaniem się. [...] Należy wyraźnie rozgraniczyć lojalność
od ślepego posłuszeństwa, które jest oparte na terrorze. Ten zaś budzi opór
i niechęć. Oficer chcący zaprowadzić dyscyplinę opartą na terrorze nie jest godny
służby w marynarce.
3. Prostota - zdolność naturalnego, szczerego, swobodnego zachowania się w każdej
sytuacji. Winna ona wypływać z poczucia równości wszystkich ludzi. Najczęściej
błąd przeciw prostocie popełniają ci, którzy dzięki wyższemu stopniowi,
wykształceniu czy doświadczeniu uważają się za mądrzejszych od innych. Oficer
winien być naturalny. Poza, patos, sztuczność, którymi niektórzy oficerowie chcą
nadrobić swe braki, nie przyniosą im szacunku u podwładnych, a wręcz odwrotnie
narażą ich na śmieszność. Nieprzystępność i oschłość są złymi cechami. Zła jest
również druga skrajność, to jest spoufalanie się z podwładnymi. Oficer, który
spoufalił się ze swoim oddziałem, stwarza sobie trudną sytuację. Spoufalenie
zmienia się zazwyczaj niewłaściwie rozumiane koleżeństwo. A gdzie jest zbyt
daleko posunięte koleżeństwo, nie ma stosunku służbowego. Najtrudniej jest
bowiem być przełożonym własnych kolegów.
4. Opanowanie – jeśli chcesz żeby ciebie słuchano, sam musisz umieć słuchać, czyli
sprawować nad sobą stałą kontrolę. W tym celu należy wyrobić w sobie siłę
charakteru, aby panować nad swym temperamentem. Oficer musi panować nad
swym głosem, ruchami i wyrazem twarzy. Musi nauczyć się ukrywać swe
wrażenia. Strach wyryty na twarzy dowódcy, spowoduje panikę na okręcie. Rozkaz
wydany innym głosem niż zazwyczaj, nie zostanie natychmiast zrozumiany i może
być przyczyną awarii. W poważnej sytuacji normalny wyraz twarzy dowódcy
i spokojnym głosem wydawane rozkazy dodają duch otoczeniu.
5. Energia, inicjatywa i odwaga – to zdolności konsekwentnego zwalczania
przeszkód i powzięcia trafnej decyzji. Dwie pierwsze muszą występować w parze,
gdyż energia bez inicjatywy zmieni się w chaotyczną, bezładną działalność. Oficer
powinien powziąć zamiar, wydać decyzję i zwalczając wszystkie napotkane
przeszkody, zrealizować zadanie. Jeżeli nie ma opisywanych cech - nigdy zamiaru
nie wykona. Energia i inicjatywa promieniują na otoczenie, wywołują zapał
i entuzjazm u wykonawców. Oficer, który nie rozwinie w sobie energii
i inicjatywy, nigdy nie uzyska dobrych rezultatów w kierowaniu oddziałem. [...]
Człowiek, któremu brak odwagi, nie zdobędzie się na decyzję, bo pociąga za sobą
obawę wydania rozkazu. Zamiast rozkazu podwładni otrzymają niejasne polecenie,
które wykonają według swojego uznania.
6. Sprawiedliwość – odgrywa ważną rolę w dowodzeniu. Oficer musi być
sprawiedliwy, to znaczy winien traktować jednakowo swoich podwładnych. Nie
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
138
wolno mu faworyzować wybranych lub kierować się jakimiś uprzedzeniami. Ludzi
swych powinien oceniać sam, opierając swój sąd na obserwacji czynów
i pracy podwładnych. Oficer sprawiedliwy daje wszystkim ludziom jednakowe
szanse awansu. Z taką samą równością należy rozkładać służby, dyżury i cięższe
prace. […] Oficer nakładając karę, winien bezstronnie rozpatrywać przewinienie.
Nie wolno mu w żadnym wypadku kierować się uprzedzeniem lub sentymentem
w stosunku do karanego. Brak sprawiedliwości zdemoralizuje szybko cały oddział,
rozbije jego jedność i wprowadzi donosicielstwo, fałsz i zakłamanie. Ludzie
o słabszych charakterach nie potrafią się oprzeć chęci przypodobania się dowódcy.
W kontekście szukania zasad i reguł właściwego dowodzenia (przywództwa),
kmdr Romanowski podzielił się bogatym doświadczeniem w tym zakresie w odniesieniu
do służby na okrętach. W swoich rozważaniach ujętych w drugim artykule16, Romanowski
do najważniejszych cech przywództwa w tak specyficznej społeczności jaką jest załoga
okrętu, zaliczył następujące reguły (pisownia oryginalna):
nowy dowódca nie powinien być miotłą, która będąc nową dobrze wymiata czyli
nowy dowódca nie powinien od razu wprowadzać żadnych zmian w toku służby
lub też w zarządzeniach wydanych przez poprzednika, chyba że został naruszony
RSO;
dowódca powinien dokładnie poznać okręt i załogę, również w oparciu o wiedzę
i doświadczenie podwładnych, co w jego mniemaniu nie stanowiło żadnej formy
naruszenia autorytetu. Konsultacje dadzą dużą korzyść i dowódcy i podwładnym.
Za priorytetowe uważał poznanie całej załogi.
dowódca winien kierować pracą oficerów, a nie ingerować w ich działalność,
co stwarza poczucie własnej wartości dla bezpośrednich podwładnych oraz daje
swobodę oddziaływania na bezpośrednio im podległych podoficerów i marynarzy
oraz kreowania własnego wizerunku i autorytetu. Taki sposób dowodzenia sprzyja
też prawidłowemu przestrzeganiu drogi służbowej i motywowaniu.
dyscyplina załogi nie powinna wynikać z obawy przed karą, a ze zrozumienia
swojej roli na okręcie i w służbie. Umiejętne podejście przełożonych rozwinie
w załodze poczucie świadomej dyscypliny: regulaminowe zwracanie się
i oddawanie honorów, właściwy ubiór, udzielanie ustnych pochwał za dobrze
wykonany rozkaz, stosowanie zasady: chwal publicznie, gań na osobności;
załogę należy traktować jako ludzi inteligentnych, dlatego przed wykonaniem
zadania przez okręt, należy więc poinformować ją o zamierzeniach oraz wykazać
w jaki sposób może ona pomóc w wykonaniu zadania. Jeżeli należy wprowadzić
zmiany w organizacji życia okrętowego, to przy współudziale załogi. Wniosą oni
dużo nowego, gdyż w przeważającej części zmiany będą dotyczyły ich osobiście.
Takie postępowanie podnosi morale i integruje z dowództwem, a tym samym
z wyznaczonym celem.
w postępowaniu z załogą dowódca zawsze powinien być sprawiedliwy, opanowany
i nie kierować się osobistymi pobudkami, a ponadto wykazywać dużo taktu,
zdrowego rozsądku, znajomość ludzkiej natury i nieco pobłażania. Szczególną
opieką powinien otoczyć młodych marynarzy, którzy nie mogą być przedmiotem
kpin i bolesnych żartów ze strony starszych kolegów. Obowiązkowe jest
wyznaczenie instruktorów, którzy będą za nich odpowiedzialni17.
16 B. Romanowski, Testament - Praktyczne wskazówki dotyczące dowodzenia okrętem, biuletyn SOMW RP,
ZRW MW, Gdynia 2005, s. 23. 17 Ibidem, s. 24-31. Tej zasadzie również hołdował wiceadmirał J. Unrug.
Przywództwo wojskowe …
139
Reasumując poglądy kmdr. Romanowskiego, trzeba szczególnie podkreślić, że znał
i promował ideę optymizmu pedagogicznego, podmiotowego traktowania podwładnych,
wiary w ludzi i doceniania ich wysiłków, jako czynnika motywującego do dalszej pracy.
Patrząc z dzisiejszego punktu widzenia, nie były mu obce zagadnienia dotyczące
zarządzania kadrą (załogą), nieograniczanie ich inicjatywy, umiejętność wywierania
wpływu, zdolność empatii, umiejętność wydobywania kompetencji podwładnych,
budowanie zespołu, jego jedności i spójności wokół wspólnego celu czy też zarządzanie
w sytuacjach kryzysowych. Wiedza i świadomość przywództwa w zbiorowości jaką jest
załoga nie byłaby możliwa bez talentu, czy swoistej cechy, którą jest charyzma. Wszystkie
mają wyjątkowe znaczenie i jedne bez drugich nie pozwalają na to, by pełnić funkcję
przywódcy. Kluczem takiego pojmowania dowodzenia (przywództwa) była nauka
wyniesiona z trudnej szkoły kontradmirała Józefa Unruga, który tożsame zasady starał się
wpajać całemu korpusowi oficerskiemu i podoficerskiemu ówczesnej Marynarki
Wojennej.
„ T r z e b a z a w s z e t r a k t o w a ć l u d z i p r z y z w o i c i e ”
Wiceadmirał Józef Unrug był i jest postacią szczególną w szeregach marynarskich,
bo w wielu swoich działaniach i wyznawanych wartościach pozostał niedościgniony.
„Bo był On nie tylko jednym z nas – co szczególnie podkreślał w czasie ostatniego
pożegnania w 1973 roku, jego oficer flagowy kmdr Bohdan Wroński - ale można o nim
powiedzieć, że po części wszyscyśmy z Niego. Bo każdy z nas nosi w sobie coś z jego
wiedzy, jego doświadczenia czy filozofii życiowej, coś co uszlachetniło nasz charakter, czy
pogłębiło osobowość”18. Znane są w literaturze jego dokonania wojskowe, ale mniej znany
jest jako człowiek - przywódca polskich marynarzy, bo takim mianem niewątpliwie należy
go określić - postać kultowa, owiana odrobiną tajemniczości, przez wszystkich uważana za
charyzmatyczną, przez nielicznych przeklinana. Zanim pojawił się w Polskiej Marynarce
Wojennej w 1919 roku, całe wykształcenie i doświadczenie morskie zdobył we flocie
kajzerowskiej, przechodząc różne szczeble dowodzenia.
W opinii Horacego, syna Admirała, „[Ojciec] lat spędzonych w niemieckiej MW nie
uznawał za powód do chwały, ale się jej nie wstydził. Nie miał okazji postępować w sposób
potępienia godny wobec Brytyjczyków. Postępowanie [mojego ojca] było zgodne z jego
zasadami. Z zasadami, a nie czy obiekt postępowania był sprzymierzeńcem czy nie”19.
Jakiekolwiek aspekty społeczne jego służby w niemieckiej flocie nie są znane ze względu
na brak źródeł w tej kwestii, niemniej jednak pewne światło rzuca ponownie jego syn
Horacy, który spytał ojca wiele lat później, jak on – w końcu Polak - dawał sobie radę
z utrzymaniem dyscypliny wśród marynarzy na niemieckich okrętach podwodnych. Stary
oficer znany ze swej powściągliwości, skwitował krótko: „Trzeba zawsze pamiętać, że jest
się człowiekiem i być wyczulonym na problemy załogi”20. Według Horacego: „Ojciec
uważał, że trzeba zawsze traktować ludzi przyzwoicie. W jego flotylli w Kilonii nie doszło
do buntu marynarzy – komunistów. O ile dobrze pamiętam [ojciec] podkreślił, że to był
wyjątek w Kilonii. Przymiotnik „przyzwoity” miał w ustach mego ojca bardzo pozytywne
znaczenie”21.
Jego przywództwo, tak charakterystyczne przez przeszło 20 lat ubiegłego stulecia,
było właściwym panaceum na ówczesne, trudne czasy dla odradzającej się Marynarki
18 B. Wroński, Pożegnanie dowódcy, Nasze Sygnały nr 129, SOMW, Londyn 1973, s. 5. 19 Korespondencja H. Unruga do M. Borowiaka z 2006 r., cyt. za M. Borowiak, op. cit., s. 18. Brytyjczycy
mieli za złe Unrugowi, że brał udział w wojnie podwodnej, kiedy jako oficer wachtowy na okręcie
podwodnym U30, uczestniczył w rejsie bojowym, w czasie którego zostały zatopione dwa parowce
brytyjskie. 20 H. Unrug, Relacja ustna, cyt. za M. Borowiak, op. cit., s. 56. 21 Korespondencja H. Unruga do M. Borowiaka z 2006 r., cyt. za M. Borowiak, op. cit., s. 56.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
140
Wojennej i gospodarki morskiej. W tamtym okresie, kpt. Józef Unrug był jedynym
i najlepszym kandydatem do tego, by z wielu grup marynarzy z różnych zaborów,
słynących z niezdyscyplinowania i krnąbrności, stworzyć jednolicie myślący i działający
organizm, dążący do tego samego celu. Unrug, jako Szef Sztabu, a później Dowódca Floty
stworzył kulturę organizacji czyli jej spoiwo oraz własną tradycję. Potrafił zjednać sobie
ludzi o różnej mentalności, różnym poziomie znajomości języka polskiego
i kwalifikacjach morskich, przy zachowaniu swoistej asymetryczności w relacjach
z podwładnymi. Stworzył i podtrzymał zespołowego ducha i morale, ustalając standardy
działania, motywację, celowość ciężkiej służby i system szkolenia na różnych poziomach.
W tym tkwi fenomen tego przywództwa. Wprowadzenie surowej dyscypliny i wielu zasad
było na tamte czasy niezbędne, w pełni akceptowane przez przełożonych i pomimo wielu
oporów, przyjęte przez większość personelu. Analizując działania Admirała, należy
stwierdzić, że znał i rozumiał zasady oraz mechanizmy przywództwa, choć wielu
adwersarzy może zarzucić mu, że było to niemożliwe, gdyż został wychowany
i wyszkolony w tzw. drylu pruskim dyskwalifikującym „podmiotowe podejście” do
podwładnego. Bogate doświadczenie w czasie służby na okrętach Cesarskiej Marynarki
Wojennej, a także w kampaniach I wojny światowej dało mu wysokie poczucie honoru
i uczciwości, co było szczególnie cenione w środowisku marynarskim. Lektura biografii
wybitnych dowódców morskich, m.in. Horatio Nelsona dała mu możliwość wyrobienia
swojego stylu dowodzenia-przewodzenia ludziom. Pomimo, że był zwolennikiem
surowej dyscypliny, potrafił zdobyć całkowite zrozumienie i akceptację podwładnych dla
swoich poczynań. W sposób szczególny Unrug odnosił się do procesów kształtowania
dyscypliny wojskowej i budowania spoistości załogi na okręcie, do których nawiązał
jeszcze jako Szef Sztabu Dowództwa Floty w 1922 roku w kilkudziesięciostronicowym
opracowaniu z zestawieniem praktycznych wskazówek dla oficerów podczas służby na
okręcie wojennym22. Podczas czytania tego opracowania, uderza znajomość zasad
pedagogicznych i psychologicznych postępowania z ludźmi, empatii, budowania relacji
i pracy z zespołem, przestrzegania wartości moralnych, a także panowania nad emocjami.
Można z dużą pewnością założyć, że jeżeli późniejszy Dowódca Floty wprowadził
dyscyplinę na wzór drylu pruskiego, nie miała ona twarzy zaślepionego despoty i bliżej jej
było do współczesnego humanizmu, niż do „tępactwa pruskich żołdaków”, o czym
świadczą poniższe zapisy skierowane do młodych oficerów: „Obchodzenie się
z podwładnymi jest sztuką wrodzoną niektórym, podczas gdy inni nie są w stanie pojąć
nawet jej zagadek. Żeby potrafić utrzymać dyscyplinę wśród innych, trzeba ją w pierwszym
rzędzie stosować względem siebie samego. Przy wyznaczaniu kary pamiętaj, że kara nigdy
nie powinna mieć cechy aktu zemsty, tylko powinna być psychologicznie dobrze
przemyślanym środkiem ku poprawie przestępcy. Wielkim błędem byłoby karać człowieka
za nieumiejętność, choć starał się spełnić swe zadanie jak najlepiej23. Wymyślanie
i wyzwiska bywają przeważnie stosowane przez takich przełożonych, którzy w inny sposób
nie umieją sobie dać rady. Są one w wysokim stopniu szkodliwe, a zdradzają brak
wychowania i wewnętrznej kultury. Strofuj każdego podoficera, który używa wyzwisk,
względem podwładnych. Oficer, który ciągle przedstawia swoich ludzi do raportu karnego,
nie jest wiele wart, ale gorszy jest jeszcze ten, który na wszystko patrzy przez szpary. Nie
sądź, że poza służbą jesteś zwolniony od obowiązku zajmowania się twymi podwładnymi,
nie masz bowiem być tylko ich przełożonym, lecz także ich przyjacielem. Jeżeli marynarz
22 J. Unrug, W porcie i na morzu. Kilka wskazówek praktycznych dla młodego oficera morskiego,
por. M. Borowiak. 23 Takie same poglądy wyrażał jego wychowanek kmdr B. Romanowski.
Przywództwo wojskowe …
141
Ci podaje płaszcz, nie zapomnij mu za to podziękować. Pochwała nic nie kosztuje, a często
wiele pomaga24.
O budowaniu więzi, spoistości grupy i odpowiedzialności pisał tak: „Nie sądź,
że Twój autorytet ucierpi jeżeli przy sposobności sam dołożysz ręki do jakiejś pracy,
przeciwnie, dopiero wtedy będziesz miał pełne poważnie u podwładnych, jeżeli zobaczą, że
sam znasz każdą pracę i w razie potrzeby umiesz ją wykonać równie dobrze albo lepiej jak
oni. Z zasady nie zadawalaj się meldunkiem, że ta a ta rzecz jest zrobiona, tylko osobiście
przekonaj się o tem, jak została wykonana. [...]Nelson kiedyś powiedział: „Responsibility
is a test of a man's courage”. Poczucie odpowiedzialności jest pojęciem, które powinno
zajmować pierwsze miejsce w Twoim słowniku. Nigdy nie bać się odpowiedzialności
i odpowiadać całą swoją osobą w każdej stanowczej chwili, jest to cecha charakteru
oficera i marynarza, jakim być powinien”25. W związku z tym za mało odpowiedzialne
uważał np. zniszczenie przez okręty sieci rybaków w czasie manewrów na morzu, stąd ich
dowódcy musieli z własnej kieszeni pokryć straty26.
Unrug - właściwy człowiek na właściwym miejscu - zintegrował potencjał ludzki
młodej polskiej floty, potencjał o którym zwykł mówić: „Flotę tworzą nie okręty,
a ludzie”. Zrozumienie tej prostej maksymy obrazuje sposób przywództwa Admirała,
który na pierwszym miejscu stawiał człowieka oraz jego potencjał i wbrew
dotychczasowym opiniom skrajnego służbisty, był po prostu człowiekiem niewzruszonych
zasad i surowych obyczajów, dużo wymagającym od podwładnych, ale i od siebie, nie
pobłażającym ich wybrykom i przejawom braku dyscypliny. Dlatego był postrachem dla
niekarnych i niedbałych w służbie. Był jednak bardzo sprawiedliwy, a w swej pozornej
oschłości, życzliwy dla podwładnych, zarówno oficerów, podoficerów i marynarzy. Stąd
też stanowił dla nich najwyższy autorytet i cieszył się powszechnym szacunkiem, co było
widoczne zarówno w czasie pokoju, działań bojowych, jak i tułaczki po obozach
jenieckich. „Mało jest dowódców, którzy zaskarbili sobie swoimi czynami i przykładem
takie wysokie uznanie i taką serdeczną miłość” – mówił zaraz po śmierci Unruga,
B. Markowski, redaktor biuletynu Stowarzyszenia MW w Londynie27.
O jego wielkości niech świadczy dzieło, które po sobie zostawił: świetnie
wyszkolone i karne załogi okrętów, nowy korpus oficerski i podoficerski o znamionach
polskiej indywidualności i odrębności, szkolnictwo specjalistyczne, bazy okrętów
wojennych w Gdyni i Helu, nowoczesną stocznię Marynarki Wojennej. To co odróżnia
zwykłego dowódcę od przywódcy to umiejętność tworzenia wizji. Admirał realizował
swoją wizję w strukturach władzy, którą otrzymał. Chociaż władza ograniczała go,
to jednocześnie dała mu szansę na zadbanie o to dobro, które dla każdej armii jest
największe: potencjał ludzki. Był nie tylko dowódcą i przywódcą marynarzy, był twórcą
nowoczesnego myślenia o Polsce morskiej, jej propagatorem w społeczeństwie
i największym sojusznikiem, był najbardziej rozpoznawalną osobą na Wybrzeżu. Mówi się
o prawdziwych przywódcach, że chętnie bywają ze swoimi żołnierzami, bo ich obecność
wpływa mobilizująco na morale i spaja zespół w trudnych sytuacjach.
24 M. Borowiak, op. cit. s. 401-402. 25 Tłumaczenie własne: Odpowiedzialność jest sprawdzianem dla ludzkiej odwagi. 26 Ibidem, op. cit., s. 130. 27 B. Markowski, Przedmowa do wydania kwartalnika Nasze Sygnały nr 129, SOMW, Londyn 1973,
s. 2.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
142
Admirał zawsze był ze swoimi marynarzami, czy to chodząc wzdłuż kei z psem
„Kominem” w czasie niezapowiedzianych inspekcji28, czy chodząc po stanowiskach
ogniowych baterii im. Heliodora Laskowskiego w godzinach tragedii i jednocześnie
chwały polskiego żołnierza na Półwyspie Helskim, czy też przemierzając przestrzeń
oflagów w towarzystwie swoich oficerów i dyskutując o chwilach chwały polskich
okrętów, zasłyszanych w eterze z nielegalnego, konspiracyjnego radia. To przede
wszystkim o ludziach myślał w najtrudniejszych chwilach kampanii wrześniowej.
Abstrahując od poprawności podjętych decyzji przez dowódcę Floty lub ich brak na
początku wojny, Unrug postępował zawsze zgodnie ze swoimi zasadami. Miał do wyboru
poświęcić życie ludzi i okręty lub tylko okręty i dać szansę przeżycia ludziom. Wybrał tę
drugą opcję, która przyświecała mu przez cały okres obrony na Wybrzeżu, m.in. spieszając
załogi uszkodzonych okrętów i wzmacniając lądową obronę „samotnego półwyspu”.
Surowy zazwyczaj Admirał, w warunkach wojny potrafił wczuć się w położenie załogi
i w miarę istniejących możliwości ulżyć jej ciężkiej doli (wyraził zgodę na wejście do
portu w Helu okrętu ORP „Ryś”, na którym załoga była bliska wyczerpania fizycznego).
Uczucie empatii przejawiało się w poczynaniach dowódcy Obrony Wybrzeża przez cały
okres kampanii wrześniowej. Nie znając do końca szczegółów sytuacji militarnej
i politycznej na całym teatrze działań, podejmował decyzje niezwykle wyważone, które
w świetle dzisiejszej wiedzy historycznej są przez adwersarzy dowódcy Floty zgoła
odmiennie interpretowane i nacechowane często nieuzasadnioną krytyką. Nie dążył do
tragicznego rozlewu krwi w imię bezcelowego heroizmu, nie ograniczał inicjatyw
umożliwiających dalszą walkę – zdołał odesłać część floty do Wielkiej Brytanii, pozwolił
na podjęcie indywidualnych prób okrętom podwodnym wymknięcia się do neutralnej
Szwecji. Admirał czuł ciężar samotności, izolacji oraz wzrastające brzemię
odpowiedzialności za dalszą walkę, za los obrońców i ludności cywilnej. Musiał zadawać
sobie pytanie czy dalsza walka jest jeszcze celowa. Uważał - i opinię tę należy podzielić –
że z punktu widzenia honoru żołnierza i marynarza polskiego kapitulować w sytuacji, gdy
nieprzyjaciel nie ruszył do generalnego ataku, nie należało29. Sytuację komplikowało
wewnętrzne zagrożenie w postaci buntów żołnierzy i ludności cywilnej półwyspu, którzy
dokonali aktów niesubordynacji i wywieszania białych flag. Winni zostali szybko
zatrzymani i czekali na decyzję Unruga. W warunkach wojny kara mogła być tylko jedna:
rozstrzelanie. Admirał zdawał sobie jednak sprawę z uwarunkowań tego desperackiego
czynu. Działał więc niezwykle spokojnie i rozważnie, nie dał się ponieść emocjom.
Odnosząc się do tego wydarzenia, po latach pisał: „Opanowanie buntu, przynajmniej na
pewien czas, jedynie było możliwe przez zastosowanie radykalnych środków. Trzeba było
zastosować terror, rozstrzeliwując kilkunastu lub kilkudziesięciu ludzi, ale do tego nie
chciałem dopuścić. Byłem przekonany, że tym fatalnego biegu wypadków nie zmienię, że
natomiast rozstrzelanie własnych żołnierzy, w dużej mierze Kaszubów, zostanie
wykorzystane w przyszłości przez nieprzyjacielską propagandę celem wywołania
nienawiści Kaszubów do Polski. Jednym słowem doszedłem do wniosku, że chwilowa
korzyść nie stoi w racjonalnym stosunku do nieobliczalnej i długotrwałej szkody”30. Tylko
niezwykłej przezorności Józefa Unruga należy zawdzięczać oszczędzenie życia
28 Pies „Komin”, legendarny owczarek Admirała, często chodził z nim po porcie, ostrzegając załogi okrętów
przed zbliżającym się dowódcą. Na pytanie syna dlaczego mu pozwala iść przed sobą, Admirał
odpowiedział: „Wiesz Rabku (tak się zwracał do Horacego), nie mogę tolerować uchybień w mundurze czy
salutowaniu wśród marynarzy, a nie chcę się bawić w żandarma. Jak „Komin” idzie przede mną,
to wszyscy na okręcie mają czas doprowadzić się do porządku, wyglądając zgodnie z regulaminem
i salutować jak należy”, cyt. za M. Borowiak. 29 Z. Machaliński, Wiceadmirał Józef Unrug (1884-1973)-Dowódca Obrony Wybrzeża, kwartalnik nr 1,
Nautologia, Gdynia 1989, s. 14. 30 Ibidem, s. 16.
Przywództwo wojskowe …
143
spiskowców. Egzekucje mogły być bowiem brzemienne w skutki. Można z dużą
pewnością przypuszczać, że ta decyzja zaważyła niewątpliwie na przyszłej historii bytu
Kaszubów na Pomorzu, jako grupy etnicznej polskiego narodu, a postać Unruga nie byłaby
tą samą postacią w historii Polski, niż jest tą którą dzisiaj znamy. Ta dalekowzroczność
Admirała jest nieoceniona i świadczy o niezwykłej cesze przywódcy jaką jest
przewidywalność zdarzeń i ich konsekwencji. Nie wykonał żadnego błędnego ruchu, który
mógłby odwrócić uwagę od symbolicznego, honorowego wymiaru obrony Wybrzeża
i obrony Helu. Wielkim wysiłkiem, wbrew wszystkiemu, zdobył się na wykonanie tego,
co uznał za swój święty obowiązek – dał przykład walki polskiego marynarza i żołnierza,
który wywarł wielkie wrażenie, także na nieprzyjacielskiej armii.
„Generał jest tylko tak dobry albo tak zły, jakim go czynią jego podkomendni”
mawiał generał Douglas MacArthur, bo to podwładni, wystawiają każdemu dowódcy
obiektywną ocenę jego przywództwa. Najwyższą ocenę wystawił Admirałowi
wspomniany wyżej kmdr Bolesław Romanowski, absolwent Szkoły Podchorążych
Marynarki Wojennej, który przyswoił wszystkie zasady i kanony szkoły Unruga, poddając
je gruntownej konfrontacji w czasie II wojny światowej, z której wyszedł zwycięsko,
będąc uznanym za najwybitniejszego dowódcę okrętów podwodnych w historii Polskiej
Marynarki Wojennej. Tożsame oceny wystawili Unrugowi inni jego podkomendni,
w składach załóg okrętowych podczas działań bojowych na frontach II wojny światowej,
które dały świadectwo skuteczności twardej szkoły Admirała, a które zdołał wynieść na
publiczny piedestał, nie skory do pochwał, dumny Brytyjczyk, korespondent wojenny
A.D. Divine mówiąc: „Ze wszystkich flot Zjednoczonych żadna nie walczyła lepiej
w warunkach najwyższych trudności operacyjnych, jak Polska Marynarka Wojenna”31.
„Codzienną pracę ułożył sobie tak – wspominał po latach swego przełożonego
i współtowarzysza niedoli z okresu pobytu w niemieckiej niewoli, kmdr por. Robert
Kasperski - że był w stanie załatwić w oznaczonych godzinach obowiązki dowódcy Floty,
omówić zagadnienia bezpośrednio z podwładnymi, obejrzeć port wojenny oraz warsztaty,
wskazać każde niedociągnięcie, dać wskazówki i wyciągnąć konsekwencje za najmniejsze
niedbalstwo. A patrzeć umiał i z doświadczenia wiedział, że w służbie okrętowej nie ma
drobiazgów i wszystko jest ważne. Przekazał i wpoił bezkompromisowo rzetelną wiedzę
codziennego życia okrętowego, nie tylko książkową i przygotowywał w czasie pokoju
pełnosprawne okręty i załogę na czas wojny. To był Polak, którego patriotyzm przejawiał
się w rzetelnym, codziennym wykonywaniu obowiązków z całkowitym poświęceniem. Był
przełożonym o najwyższych kwalifikacjach fachowych, wychowującym i uczącym własnym
przykładem. Zawsze stawiał najwyższą poprzeczkę dla siebie i tego też wymagał od innych.
Był człowiekiem szlachetnym, sprawiedliwym, zawsze taktownym, bezpośrednim, szanował
godność innych i własną”32. Istotą postrzegania jego osoby w aspekcie przywództwa jest
czas, w którym się znalazł w historii Polskiej Marynarki Wojennej i Rzeczypospolitej.
Jego atuty: charyzma, osobowość, zasady i wartości czyli kompetencje przypisywane
przywódcom zostały zauważone, gdy nikt inny nimi nie dysponował w sposób tak
zdecydowany. Kontekst oraz sytuacja uczyniły go Dowódcą Floty. Jego nieprzeciętne
umiejętności, postawa i zjednanie podwładnych dla wspólnego celu uczyniły go
przywódcą. „I w tym jest, w tej postawie, w tej hardości, w tej dumie i w tym życiorysie –
polski los i piękna prawda polskości”33.
31 Kazanie ks. Stefana Treuchela na pogrzebie J. Unruga, Nasze Sygnały nr 129, Londyn 1973, s. 7. 32 J. Sokołowska-Czerska, Kontradmirał J. Unrug, Wspomnienia o dowódcy PMW, Nasze Sygnały
nr 129, Londyn 1973, s. 13. 33 Stwierdzenie płk. Stanisława Śliwińskiego, działacza Polonii amerykańskiej wyartykułowane kilkanaście dni po
śmierci J. Unruga w audycji radiowej pt. Admirał Józef Unrug w świetle polskiej floty wojennej, San Francisco,
1973, cyt. za Nasze Sygnały, Londyn 1973, s. 12.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
144
WNIOSKI
W dobie upadku moralnych wzorców i poszukiwania autorytetów, również
w organizacji jaką jest Marynarka Wojenna, która na przestrzeni ostatnich lat została
rozdarta zmianami strukturalnymi, uznane postaci z historii takie jak wiceadmirał Unrug
czy kmdr Romanowski w sposób najlepszy z możliwych wpisują się w obraz autorytetu –
dowódcy- przywódcy, którzy w ówczesnych realiach pokoju i wojny sprawdzili się jako
przełożeni, za którymi szli ich podwładni, nie dlatego że musieli, ale dlatego, że chcieli.
Żadna z treści dotyczących życia na okręcie czy mówiąca o społecznych aspektach służby,
które starali się przekazać swoim podwładnym przez lata swojej służby, nie straciły nic na
wartości i powinny być podstawą dla edukacji nowych liderów we współczesnej
Marynarce Wojennej z zachowaniem dzisiejszych realiów i proporcji, z wykorzystaniem
współczesnych trendów przywództwa. Szczególnie absolwenci Akademii Marynarki
Wojennej muszą mieć świadomość, że ich służba w jednostkach wojskowych wymaga
sprawnego dowodzenia zespołami żołnierzy w warunkach współczesnego pola walki
i okolicznościach zmian ich społecznej roli. Bezpośrednie dowodzenie działem okrętowym
czy plutonem − strukturami składającymi się z podoficerów i szeregowych zawodowych,
mających od młodego dowódcy znacznie bogatsze doświadczenie i dużą wiedzę
specjalistyczną, a także często takie same czyli wyższe wykształcenie, wymaga od
młodego oficera określonej wiedzy i umiejętności skutecznego oddziaływania oraz
postępowania z podwładnymi. Jeżeli doskonalenie kompetencji związanych
z przywództwem wojskowym ma miejsce w trakcie studiów w AMW, to już po
opuszczeniu jej murów nikt nie zajmuje się doskonaleniem tych kompetencji w żadnej
formie, czego przykładem jest choćby kurs kwalifikacyjny na stopień kmdr. por.,
w programie którego nie ma ani jednej godziny zajęć z tego zakresu. Czy na tym szczeblu
te umiejętności są już nieprzydatne? Z obserwacji autora wynika, że poziom wiedzy
i określonych umiejętności w tym zakresie jest na poziomie przynajmniej dyskusyjnym, bo
doskonalenie tzw. kompetencji miękkich nie jest nigdzie wymagane na żadnym
stanowisku służbowym. Dochodzi do swoistego paradoksu: powszechnie przyjmuje się
dzisiaj, że najwłaściwszą drogą do odniesienia sukcesu jest odpowiednie ukształtowanie
systemu i procesu dowodzenia. Odbywać się to może tylko w taki sposób, który jak
najbardziej będzie podkreślał idee oraz cechy przywództwa. Zatem skuteczne
przywództwo jest najistotniejszym celem szkolenia oficerów w nowoczesnych armiach”34.
Tylko dlaczego w polskiej Marynarce Wojennej to szkolenie kończy się na szczeblu
podchorążego?
Trudno nie zgodzić się ze stwierdzeniem, że „ przywództwo w organizacji
wojskowej jest najczęściej utożsamiane ze stanowczością, ekspansywnością i orientacją na
wyniki, ale także ma tendencję do utrzymywania (konserwacji) zachowań
konformistycznych. Silne osobowości z elementami charyzmy, które „w ponadprzeciętnych
ilościach” trafiają do wojska, mają bowiem tendencję do „wodzostwa”, utrzymywania
ładu w organizacji opartego na strachu i do wymuszania na podwładnych rezygnacji z ich
ambicji zawodowych. Odczuwalny jest brak wzajemnego zaufania, okazywania szacunku
i włączania podwładnych w proces rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji”35.
„Nie chcą oddawać życia za ojczyznę i nie ufają swoim przełożonym” – taki obraz wyłania
się z raportu Wojskowego Biura Badań Społecznych pt. „Identyfikacja żołnierzy
zawodowych z wojskiem. Morale i przywództwo wojskowe”, który został opublikowany
34 A. Michaluk, J. Kacała, Kształtowanie zachowań i postaw przywódczych dowódców i menedżerów,
Wrocław 2014, s. 54. 35 Ibidem, s. 55
Przywództwo wojskowe …
145
w 2015 roku. Złe zdanie o armii i jej dowódcach ma przede wszystkim co piąty szeregowy
zawodowy. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy jest brak przywództwa na różnych
szczeblach dowodzenia. U przełożonych występują jedynie kompetencje zawodowe,
ale nie ma przywódczych. Sytuacja wymaga kompleksowych rozwiązań szkoleniowych
w całych Siłach Zbrojnych na wszystkich etapach służby, a Marynarka Wojenna nie jest
odosobniona w tym obrazie. Nasz rodzaj Sił Zbrojnych posiada jednak coś czego nie
posiadają inne rodzaje Sił Zbrojnych, przynajmniej w tak zaawansowanej formie
- charakterystyczną kulturę organizacji i ściśle powiązaną z nią kulturę dowodzenia, które
wynikają z tradycji morskich, nacechowane szacunkiem do morza, okrętu, załogi i ciężkiej
służby, wartości których protoplastą w polskich uwarunkowaniach był wiceadmirał Józef
Unrug prawie 100 lat temu, a które budzą zawsze podziw i szacunek wśród innych
rodzajów sił zbrojnych i osób cywilnych. Nowoczesne przywództwo wymaga jednak
nowego spojrzenia na synergię z dowodzeniem w środowisku Marynarki Wojennej,
bo ta konotacja stanowi o skutecznym wypełnianiu zadań na współczesnym polu walki.
BIBLIOGRAFIA
[1] Borowiak M., Admirał Unrug 1884-1973, Oficyna Wydawnicza Alma-Press,
Warszawa 2009, s. 18, 56, 130.
[2] Felski A., O kształtowaniu umiejętności przywódczych u kandydatów na oficerów
Marynarki Wojennej, Biuletyn Stowarzyszenia Oficerów MW, ZRW MW, 2005,
s. 34, 36.
[3] Kanarski L., Przywództwo w wojsku, Kształcenie obywatelskie w wojsku, 2003,
nr 5, s. 8-9.
[4] Kanarski L., Pęksa R., Żak A., Przywództwo wojskowe, DSW, Warszawa 1998,
s. 47.
[5] Karawajczyk W., Aksjologiczne dylematy przywództwa wojskowego, Zeszyty
naukowe Akademii Marynarki Wojennej, 2004, nr 4, s. 41-42.
[6] Łydka W., Przywództwo wojskowe, WCEO, Warszawa 2014, s. 25, 30-32.
[7] Machaliński Z., Wiceadmirał Józef Unrug (1884-1973)-Dowódca Obrony
Wybrzeża, Nautologia, 1989, nr 1, s.14, 16.
[8] Markowski B., Przedmowa, Nasze Sygnały, 1973, nr 129, s. 2.
[9] Michaluk A., Kacała J., Kształtowanie zachowań i postaw przywódczych dowódców
i menedżerów, Zeszyty Naukowe WSOWL, 2014, nr 4, s. 54-55.
[10] Romanowski B., Testament, Biuletyn Stowarzyszenia Oficerów MW, 2005,
s. 12-19, 23-31.
[11] Sokołowska-Czerska J., Kontradmirał J. Unrug, Wspomnienia o dowódcy PMW,
Nasze Sygnały, 1973, nr 129, s.13.
[12] Unrug J., W porcie i na morzu. Kilka wskazówek praktycznych dla młodego oficera
morskiego, w: M. Borowiak, Admirał Unrug 1884-1973, Alma Press, Warszawa
2009, s. 372-405.
[13] Wroński B., Pożegnanie dowódcy, Nasze Sygnały, 1973, nr 129, s. 5, 7.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
146
THE MILITARY LEADERSHIP- THE ESSENTIAL
DIMENSION OF AN EFFECTIVE COMMAND
IN PRESENT POLISH NAVY
ABSTRACT
The article presents some points of view about a military leadership, particularly in Polish Navy. The basis for the author consideration is the synergy of command and leadership in the military organization as a guarantee of getting advantage in the modern battlefield. In the first part are explained the basic terms concerning the military leadership and its specyficity. The following chapters contain analysis of a military leadership in Polish Navy based on the famous commanders and leaders expierience like Vice Admiral Józef Unrug and captain Bolesław Romanowski, whose rules, views and values are permanently valid and should be implemented by the contemporary Polish Navy education facilieties in their training requirements.
Tendencje rozwojowe sił morskich w aspekcie…
147
kmdr ppor . Paw eł MAZIARCZYK
Jednos tka Wojskowa 4026
TENDENCJE ROZWOJOWE SIŁ MORSKICH
W ASPEKCIE ZABEZPIECZENIA DZIAŁAŃ
WOJSK SPECJALNYCH
STRESZCZENIE
W pracy zaprezentowano tendencje oraz kierunków rozwoju sił morskich w aspekcie zabezpieczenia i wsparcia działań specjalnych realizowanych przez morskie jednostki SOF (ang. Special Operations Forces). W opracowaniu scharakteryzowano wybrane morskie działania specjalne oraz przedstawiono kierunki rozwoju zdolności i wyposażenia sił morskich niezbędnych do skutecznego wsparcia tych zadań. Przedstawiono przykładowe rozwiązania tego problemu w siłach morskich różnych państw.
Słowa kluczowe:
siły specjalne, morskie działania specjalne, wsparcie operacji specjalnych.
WSTĘP
„Zazwyczaj generał ze zgromadzonych oddziałów wybiera oficerów o niepospolitej
odwadze i sile ducha, wyróżniających się giętkością i siłą fizyczną, a także tych, których
wojenne wyszkolenie przekracza przeciętną.
Właśnie ci oficerowie dowodzą siłami specjalnymi.
Z dziesięciu żołnierzy wybiera się jednego.
Z dziesięciu tysięcy – jeden tysiąc.”
/Sun Tzu/
Charakter konfliktów prowadzonych w XXI wieku uległ znacznemu przeobrażeniu
z konfliktów asymetrycznych prowadzonych we wszystkich rejonach świata, w głównej
mierze przeciwko organizacjom terrorystycznym do konfliktów hybrydowych. W związku
z tym zmieniają się zagrożenia dla pokoju i wyzwania stawiane przed wojskami
specjalnymi, w tym przed jednostkami o charakterze morskim, które muszą ulegać
stosownym przeobrażeniom, tak aby stanowiły efektywne narzędzie do walki z szerokim
spektrum zagrożeń wynikających z definicji wojny hybrydowej.1
W artykule, termin „działania specjalne rozumiane są jako najwyższy
i najbardziej wysublimowany rodzaj działań nieregularnych, znajdujący
zastosowanie zarówno w strategii ofensywnej jaki i obronnej”. Celem i istotą
użycia sił specjalnych jest obezwładnienie przeciwnika poprzez takie oddziaływanie na
jego wrażliwe elementy infrastruktury jak i organizacji, które w znaczący sposób
ograniczą jego zdolności ofensywne i defensywne. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji,
w których osiągniecie tego celu nie jest możliwe poprzez konwencjonalne działania przy
zachowaniu zasad ekonomiczności wykorzystania wydzielonych sił i środków.
1 A. Gruszczak, Hybrydowość współczesnych wojen – analiza krytyczna.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
148
Wraz z postępem technologicznym i ewolucją sztuki wojennej oraz postępującymi
zmianami w obszarze form państwowych, w tym granic dostrzeżono, że działania będące
nieregularna formą walki, których celem są wrażliwe aspekty polityczno – ekonomiczne
przeciwnika, pozwalają osiągnąć cele strategiczne w o wiele szerszym zakresie niż samo
tylko militarne pokonanie przeciwnika. Umożliwiają one realizację i zabezpieczenie
własnych interesów politycznych i ekonomicznych, z jednoczesnym zachowaniem
korzystnego bilansu po stronie zysków i strat.
Siły specjalne stały się narzędziem polityki bezpieczeństwa państwa,
czego dowodem jest ich zaangażowanie w najbardziej zapalnych punktach świata
takich jak Afganistan, Irak, Afryka Środkowa, a w chwili obecnej również
na Kaukazie i Krymie. Dlatego w kontekście ewolucji zagrożeń asymetrycznych
i współczesnego środowiska bezpieczeństwa morskiego uwzględniając potrzeby niniejszej
publikacji celowe wydaje się poddanie krótkiej charakterystyce sprzęt morski jakim
dysponują m. in. polskie siły specjalne, a także przedstawienie tendencji ich rozwojowych
w analogii do coraz to nowych wyzwań i zagrożeń.
CHARAKTERYSTYKA MORSKICH
OPERACJI SPECJALNYCH (MOS)
Morza i oceany jako główna droga transportu dóbr zarówno tych o znaczeniu
strategicznym jak i innych stanowi obszar w którym prawdopodobieństwo występowania
zagrożeń jest wysokie. Wobec powyższego jest to obszar szczególnego zainteresowania
morskich jednostek specjalnych. Pomimo faktu, iż wzrosło znaczenie tak zwanych działań
poniżej progu wojny (kryzysowych) nie należy obniżać zdolności jednostek specjalnych
w odniesieniu do zadań czasu wojny z uwagi na priorytet w zapewnieniu bezpieczeństwa
państwa polskiego.
Rys. 1. Podział MOS ze względu na środowisko operacji
źródło: Archiwum JWF
Środowisko morskie jest najtrudniejszym rejonem do prowadzenia działań.
Morskie operacje specjalne prowadzone są przez niewielkie, bardzo mobilne pododdziały
działające z morza, na morzu lub pod jego powierzchnią. Operacje przez nie prowadzone
charakteryzują się skrytością, szybkością oraz precyzją działania. Środowisko to możemy
zdefiniować ze względu na obszarach działalności:
„blue water” (oceany i morza);
Tendencje rozwojowe sił morskich w aspekcie…
149
„green water” (wody przybrzeżne i infrastruktura portowa);
„brown water” (wody śródlądowe);
„water obstacle” (obiekty hydrotechniczne).
Współcześnie operacje specjalne mają charakter działań połączonych
co determinuje współdziałanie z innymi rodzajami sił zbrojnych. Ponieważ Wojska
Specjalne nie dysponują możliwościami przerzutu drogą morską na znaczne odległości
(pow. 150 Mm), istnieje potrzeba wykorzystania do tego celu okrętów marynarki
wojennej. Siły morskie dzięki możliwościom współczesnych okrętów i jednostek
pomocniczych wchodzących w ich skład (zarówno bojowych jak i pomocniczych) mogą
realizować nie tylko wszystkie rodzaje zadań militarnych i kryzysowych, ale również
stanowić stabilne zaplecze logistyczne dla innych rodzajów sił działających w danym
rejonie w ramach operacji połączonych.2 Mogą być one wykorzystywane zarówno jako
środek transportu, jak i okręty bazowe na czas realizacji operacji specjalnej. Możliwość
korzystania
z okrętów (nawodnych i podwodnych) wymusza konieczność utrzymania intensywnej
współpracy i uwzględnianie w programach rozwoju Marynarki Wojennej potrzeb Wojsk
Specjalnych.3
Analiza konfliktów na przestrzeni ostatnich trzech dekad pokazuje, że przesunął się
ciężar działania sił morskich z morza pełnego (wszechoceanu) w rejony litoralne,
definiowane jako „obszar morza przyległy do lądu w miejscu prowadzenia działań przez
siły morskie inny niż własne wybrzeże”.4 Akwen ten to również podstawowy rejon
prowadzenia morskich operacji specjalnych, w którym prowadzone będą następujące
działania:
przerzut sił specjalnych do/z rejonu działania;
wtargnięcie (ang. insertion) i ewakuację/podjęcie (ang. extraction);
skryte rozpoznanie strefy brzegowej (pomiar hydrograficzny) poprzedzające
operacje desantowe;
skryte przygotowanie kierunku podejścia, poprzedzające operacje desantowe;
odzyskiwanie lub ochrona okrętów i morskich instalacji wydobywczych,
rozpoznanie wybrzeża;
inne działania wspierające operacje desantowe lub wszelkie inne operacje morskie.
PRZERZUT DO/Z REJONU DZIAŁANIA
JEDNOSTKI NAWODNE
W morskich operacjach specjalnych przerzut stanowi zespół przedsięwzięć
związanych z transportem grupy/sekcji specjalnej wraz z wyposażeniem
oraz desantowanie jej w punkcie desantowania (PD). Do wykonania przerzutu sił
specjalnych wykorzystuje się okrętowe siły nawodne, podwodne, lotnictwo morskie
oraz inne środki transportu w tym i cywilne, w zależności od charakteru realizowanego
zadania.
2 T. Szubrycht, Rola sił morskich w polityce państwa, Zeszyty Naukowe AMW nr 2/2008
s. 139. 3 Operacje Specjalne, DD/3.5A, Sygn. Szkol. 928/2016. 4 K. Rokiciński, Wybrane zagadnienia z zakresu prowadzenia operacji przez siły morskie
w rejonach litoralnych, Zeszyty Naukowe AMW, nr 2/2006 s. 114.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
150
Drugą fazą przerzutu jest samodzielne przejście z punktu desantowania
(wodowania) do obiektu ataku. W przypadku wykrycia w tej fazie operacji grupa/sekcja
narażone są na szczególne niebezpieczeństwo, ponieważ jej możliwości samoobrony są
ograniczone do wykonywania uników i maskowania swoich działań. Podstawowym celem
przerzutu jest osiągnięcie wyznaczonego punktu w rejonie operacji w ściśle określonym
czasie i osiągnięcie gotowości do wykonania zadania.5
Rys. 2. Etapy realizacji zadania bojowego
źródło: archiwum JW Formoza
W celu poprawy zdolności do prowadzenia morskich należałoby do SZ RP (MW
RP lub WS) wdrożyć platformę pływającą, która umożliwiłaby zwiększenie możliwości
WS w zakresie mobilności i zasięgu działania zespołów bojowych WS w środowisku
morskim przy jednoczesnym zapewnieniu maksymalnego poziomu gotowości bojowej
operatorów oraz ich ochrony przed szkodliwym wpływem czynników zewnętrznych.
Zgodnie z założeniami przedstawionymi na odprawie koordynacyjnej
w Dowództwie Komponentu Wojsk Specjalnych w zakresie rozwoju zdolności
operacyjnych podczas budowy nowoczesnych jednostek nawodnych należy uwzględnić
nw. wymagania:
zdolność do transportu dwóch grup bojowych wraz z wyposażeniem
indywidualnym, zespołowym i dodatkowym;
możliwość transportu, wodowania i podejmowania na i z pokładu co najmniej
dwóch łodzi bojowych WS;
możliwość zaopatrywania zespołów bojowych w paliwo, wodę i ŚB;
możliwość przyjęcia na pokład i bazowania śmigłowca;
posiadanie bezpilotowych środków latających i pływających;
wyposażenie optoelektroniczne umożliwiające rozpoznanie wybrzeża w każdych
warunkach atmosferycznych;
możliwość rażenia ogniowego celów nawodnych i lądowych.
Przykładem takiej jednostki jest planowany do wprowadzenia do służby
w Marynarce Wojennej w 2022 roku okręt wsparcia działań połączonych o kryptonimie
MARLIN.6 W terminologii NATO Marlin klasyfikowany jest jako Joint Support Ship
(JSS). Założenia programowe przewidujący transport komponentów specjalnych w rejon
działań, ich operowanie oraz wsparcie z pokładu tej jednostki.7
5 Operacje Specjalne, DD/3.5A, Sygn. Szkol. 928/2016. 6 http://www.magnum-x.pl/artykul/okrt-wsparcia-dziaa-poczonych-marlin, Krzysztof Marciniak. 7 http://baltmilitary.amberexpo.pl/title,KONCEPCJA_ROZWOJU_MW_RP,pid,1889.html.
Tendencje rozwojowe sił morskich w aspekcie…
151
Kolejnym „namacalnym” przykładem takiej jednostki jest duński okręt wsparcia
typu Absalon. Okręt zbudowany jest w koncepcji modułowości i wielozadaniowości
w oparciu o wspólną platformę, wariantowym uzbrojeniu i wyposażeniu, zależnie
od rodzaju wykonywanego zadania.8
Rys. 3. Okręt typu Absalon źródło: http://www.naval-technology.com/projects/absalon/
Inny warty wymienienia typ okrętu, który w założeniach konstrukcyjnych jest
przeznaczony między innymi do realizacji zadań transportu, wsparcia i zabezpieczenia
morskich operacji specjalnych jest australijski projekt HSSV (ang. High Speed Support
Vessels).9
Okręt typu HSSV jest dwukadłubowym okrętem o długości 72 m i wyporności 320
ton. Może przetransportować 260 żołnierzy wraz z wyposażeniem z prędkością 38
węzłów. Płaszczyzna „garażowa” ma powierzchnię 900 m i może transportować w sumie
395 ton ładunku. Na każdym katamaranie przygotowano również lądowisko dla średniego
śmigłowca.
Rys. 4. Szkic okrętu HSSV źródło: http://www.globalsecurity.org/military/systems/ship/hsv-mod.htm
Dzięki dużej autonomiczności, możliwości realizacji zadania przez okres
kilkudziesięciu dni oraz posiadane wyposażenie okręty te są zdolne do pełnienia roli
wysuniętych baz operacyjnych. Umożliwiają one zaplanowanie, przygotowanie a następnie
8 http://www.naval-technology.com/projects/absalon/. 9 http://www.globalsecurity.org/military/systems/ship/hsv-mod.htm.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
152
rozpoczęcie skrytej fazy przerzutu zespołów zadaniowych. Okręty tego typu umożliwiają
odtworzenie zdolności bojowych po zakończeniu działań i przygotowanie się
do kolejnych, bez konieczności powrotu do baz morskich. Platformy te dają również
możliwość natychmiastowego udzielenie zaawansowanej pomocy medycznej, jeśli
wystąpi taka potrzeba.
Każde państwo posiadające morskie jednostki specjalne powinno dążyć
do posiadania okrętów zdolnych przerzucić te siły i zapewnić im wsparcie.
Poza okrętami opisanymi wyżej warto wspomnieć o okrętach o podobnym
przeznaczeniu np. francusko – włoska fregata AVT, niemieckie korwety typu
„Braunschweig” i fregaty projektu 125, a także amerykańskie okręty projektu LCS (ang.
Littoral Combat Ship).
Innym rodzajem jednostek nawodnych stosowanych w do przerzutu
w działaniach specjalnych prowadzonych na pełnym morzu, wodach przybrzeżnych
i śródlądowych są tzw. szybkie łodzie motorowe.10 Ich podstawowymi zaletami są: duża
prędkość i zwrotność, możliwość przerzutu środkami transportu lądowego, powietrznego
i wodnego, mała wykrywalność przez przeciwnika związana z niewielkimi wymiarami
i stosowaną w ich budowie technologią „stealth”, silnym uzbrojeniem i wyposażeniem
optoelektronicznym w stosunku do wymiarów łodzi.11W chwili obecnej standardem jest
montowanie na tego typu jednostkach karabinów wielolufowych, wielkokalibrowych
karabinów maszynowych, granatników automatycznych, a nawet wyrzutni
przeciwpancernych pocisków kierowanych. Jednostki te są wykorzystywane do
wykonywania m. in. następujących zadań:
przerzut i ewakuacja grup (sekcji) specjalnych z rejonu działania;
wsparcia ogniowego;
utrzymanie skrytej komunikacji pomiędzy siłami własnymi a SOF działającymi
w terenie zajętym przez przeciwnika;
atakowania nawodnych jednostek pływających lub obiektów hydrotechnicznych;
wsparcia operacji zajęcia jednostek pływających (ang. Visit, Board, Search and
Seizure – VBSS);
skrytego stawiania min morskich i ładunków wybuchowych (dywersyjnych);
rozpoznania odcinka linii brzegowej w rejonie desantowania (ang. Over the Beach
– OTB);
Tego typu platformy przerzutu możemy podzielić na trzy rodzaje. Pierwszy rodzaj
to większe jednostki o wyporności od 30 do 60 ton zwane kutrami specjalnymi
(szturmowymi lub pościgowymi).12 Tendencje rozwojowe kutrów specjalnych obecnie
ukierunkowane są na zwiększenia ich niewykrywalności poprzez zastosowanie przy ich
budowie technologii „stealth”, materiałów z włókien kompozytowych zaawansowanego
wyposażenia optoelektronicznego oraz wyposażania w bezzałogowe statki latające (ang.
Unmanned Aerial Vehicle - UAV) w celu zwiększenia zasięgu rozpoznania. Przykładami
tego typu jednostek są:
Mark V Special Operations Craft (MK V SOC)
Jednostka ta jest kwalifikowana jako szybki, trudno wykrywalny kuter szturmowy
średniego zasięgu. Może transportować cztery łodzie pneumatyczne, pojazd podwodny
typu SDV (ang. SEAL Delivery Vehicle) i UAV. Przystosowana ona jest do transportu
10 K. Kubiak, Szybkie łodzie motorowe w działaniach bojowych, Raport WTO nr 3/2001 s. 50-57. 11 J. Garstka, Szybkie łodzie motorowe dla wojsk specjalnych, Przegląd Morski nr 2/2009. 12 Tamże.
Tendencje rozwojowe sił morskich w aspekcie…
153
drogą powietrzną statkiem powietrznym Lockheed C-5 Galaxy. Obsadę kutra stanowi
5 osobowa załoga. Kuter może być uzbrojony m. in. w: 2 x 12,7 mm wkm M2 HB, 2 x
7,62 mm M242 i 40 mm granatnik automatyczny MK-19. Wyposażenie optoelektroniczne
to radar nawigacyjny, odbiornik GPS, echosonda, kamera noktowizyjna i termowizyjna
oraz satelitarny system łączności. Prędkość maksymalna – 50 węzłów. Zasięg – 500 mil
morskich. Zanurzenie - 1,5m.13
Rys. 5. Mark V Special Operations Craft (MK V SOC) podczas zrzutu ze śmigłowca źródło: http://www.americanspecialops.com/boats/mark-v-special-operations-craft/
DV15 RWS 30 Interceptor (Fast Patrol Boat)
Rys. 6. Interceptor DV15 RWS 30 źródło: https://cmn-group.com/products-and-services/military-vessels/interceptor/
Interceptory są wykorzystywane na niewielkich akwenach wodnych. Mogą być
stosowane zarówno do ochrony własnych instalacji hydrotechnicznych i jednostek na
kotwicowiskach, do szybkiego ataku z ukrytych pozycji wzdłuż linii brzegowej na okręty
przeciwnika lub przerzutu niewielkich sił. Są to z reguły 15 m łodzie z kadłubem
wykonanym z kompozytów, mogące rozwijać prędkości ponad 50 węzłów.14
Drugi rodzaj to półsztywne jednostki typu RHIB (ang. Rigid-hulled Inflatable
Boat). W związku z dużym spektrum wykonywanych zadań oraz ich powszechnym
wykorzystaniu przez siły specjalne na całym świecie noszą one nazwę „koni roboczych sił
13 I. Chloupek, Swicks, Special Ops, nr 6/2011, s. 26. 14 http://www.defence24.pl/news_interceptory-dla-mozambiku-sa-juz-gotowe.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
154
specjalnych”.15 Obecnie najczęściej użytkowane są łodzie o długości od 9 do 11m. będące
w stanie przerzucić do 8 komandosów z wyposażeniem.
Rys. 7. RHIB Zodiac Hurricane 933 źródło http://zodiacmilpro.com/hurricane-ribs
W rozwoju tego typu jednostek największy nacisk obecnie jest położony na ich
wyposażenie radioelektroniczne i rozpoznawcze. Montowany sprzęt optoelektroniczny
pozwala na prowadzenie rozpoznania, dozorowanie i identyfikacji celów na dystansach
nawet do 20 km, a zintegrowane systemy kamer noktowizyjnych, termowizyjnych
umożliwia wykonywanie tych zadań w każdych warunkach atmosferycznych.
Wadą tych łodzi jest wystawienie żołnierzy na wpływ czynników atmosferycznych.
Przerzut trwający powyżej 2-3 godzin, w niesprzyjających warunkach atmosferycznych,
przy stanie moża pow. 3 st. ma wpływ na ich stan psychofizyczny i stan gotowości do
realizacji zadania. Dlatego producenci łodzi modernizują je w kierunku poprawy
ergonomii siedzisk oraz osłony przed czynnikami zewnętrznymi.16
Trzeci rodzaj są to łodzie pontonowe wykorzystywane do przerzutu sekcji
zadaniowych. Ich zaletą jest możliwość szybkiego złożenia i ukrycia na dnie poprzez
zatopienie wraz z silnikiem a następnie po wykonaniu zadania rozłożenia, napompowanie
przy wykorzystaniu butli ze sprężonym powietrzem i ewakuacja.
Rys. 8. Łódź pontonowa Sillinger 470 źródło http://www.sillinger.com
JEDNOSTKI PODWODNE
Możliwość bliskiego i skrytego podejścia do brzegu w rejonie opanowanym przez
przeciwnika czynią okręt podwodny doskonałą platformą do przerzutu sekcji specjalnych.
Do końca XX wieku okręt podwodny służył jedynie do przerzutu sekcji specjalnej w rejon
15 J. Garstka, Szybkie łodzie motorowe dla wojsk specjalnych, Przegląd Morski nr 2/2009. 16 Tamże.
Tendencje rozwojowe sił morskich w aspekcie…
155
operacji lub jej ewakuowania. Rozwój systemów rozpoznania i łączności sprawił, że okręt
podwodny stał się samowystarczalną platformą bojową dla morskich działań specjalnych.17
Okręt podwodny może wysadzić komandosów morskich dwoma sposobami:
z położenia podwodnego i nawodnego. Wyjście z zanurzonego okrętu zapewnia doskonałą
skrytość działania. Odbywa się z wykorzystaniem aparatów o zamkniętym obiegu
czynnika oddechowego poprzez wyrzutnie torpedowe (np. w izraelskich okrętach typu
Dolphin) lub przez specjalnie do tego przeznaczone śluzy (niemieckie OP typu 210/212).
Do transportu sił specjalnych wykorzystywane są też specjalne kontenery montowane na
kadłubach okrętów. W kontenerach tych można transportować złożone łodzie pontonowe
lub pojazdy podwodne.
Rys. 9. Pojazd SEAL Delivery Vehicle MK VIII
opuszczający śluzę z okrętu podwodnego. źródło: http://www.militaryfactory.com/ships/detail/SDV
Pojazdem podwodnym użytkowanym przez polskie Wojska Specjalne jest
amerykański pojazd DPD (Diver Propulsion Device). Służy on do transportu do dwóch
płetwonurków wraz z wyposażeniem. DPD oficjalnie może się zanurzać do głębokości
41 m i poruszać z prędkością 3,2 węzła do odległości 5,2 Mm (przy holowaniu jednego
płetwonurka) lub 2,7 węzłów do odległości 3,8 Mm (przy dwóch płetwonurkach).
Zabierając ponadstandardowe akumulatory do komory ładunkowej zasięg ten można
zwiększyć do kolejno: 10 Mm lub 7,4 Mm. W nawigacji pod wodą pomaga umieszczony
w dziobowej części pojazdu kompas magnetyczny oraz znajdujący się obok wskaźnik
głębokościomierza.18
17 M. Bielak, Okręty podwodne, zadania w XXI wieku. Przegląd Morski nr 7/2011 s. 26-27. 18 http://www.defence24.pl/109063,formoza-pokazuje-uzbrojenie-fotorelacja.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
156
Rys. 10. Pojazd DPD źródło: http://stiddmil.com/gallery/dpd-gallery/
JEDNOSTKI „PODWODNO – NAWODNE”
Kolejną wyjątkową konstrukcją są wielozadaniowe łodzie bojowe (WŁB). WŁB
to nowa tendencja w rozwoju skrytych środków przerzutu dla SOF. Przykładem takiej
jednostki jest łódź SEAL Carrier szwedzkiego konsorcjum DCE AB. WŁB służy przede
wszystkim do skrytego przerzutu żołnierzy sił specjalnych oraz do prowadzenia
rozpoznania w strefie przybrzeżnej. Kadłub łodzi zbudowany jest ze wzmocnionego
włókna węglowego. Porusza się ona w trzech płaszczyznach – na powierzchni wody,
w półzanurzeniu i w całkowitym zanurzeniu. Na powierzchni łódź wykorzystuje silnik
diesla natomiast pod wodą silnik elektryczny zasilany z baterii akumulatorów. Rozwija
odpowiednio prędkości: ponad 30 w na powierzchni, 5 w w półzanurzeniu i 5 w pod wodą.
Standardowy zapas paliwa (360 litrów) pozwala na przepłynięcie 150 Mm na powierzchni
a baterie akumulatorowe pozwalają na pokonanie 20 Mm w zanurzeniu. Konstrukcja łodzi
zapewnia bezpieczne pływanie do stanu morza 5. Na wyposażeniu WŁB znajdują się GPS
z mapą elektroniczną, kompas magnetyczny, echosonda, log, oraz radio VHF (wszystko
zabudowane w szczelnych obudowach). Łódź może być transportowana przez inne
jednostki pływające (w tym okręty podwodne), drogą lotniczą lub transportem kołowym
w kontenerze ISO 1A. 19
19 Materiały reklamowe DCE AB – Defence Consulting Europe AB.
Tendencje rozwojowe sił morskich w aspekcie…
157
Rys. 11. Łódź SEAL Carrier w wynurzeniu
źródło: http://jfdefence.com/sealpod/carrier/
Rys. 12. Łódź SEAL Carrier w półzanurzeniu źródło: http://jfdefence.com/sealpod/carrier/
WNIOSKI
Głównym celem artykułu było przedstawienie tendencji rozwoju i modernizacji sił
morskich w zakresie wsparcia i zabezpieczenia operacji specjalnych. Państwa posiadające
jednostki specjalne dostrzegają potrzebę posiadania zdolności do przerzutu ich
i zabezpieczenia ich funkcjonowania w miejsca determinujące posiadanie swoich
interesów lub zabezpieczenie bezpieczeństwa swoich obywateli, a także wywiązania się
z obowiązków wynikających z zawiązanych sojuszy. Takimi zdolnościami dysponują siły
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
158
morskie. Przerzut SOF w oparciu o platformę morską zapewnia bezpieczeństwo operacji,
nie wymaga dodatkowych zabiegów politycznych np. zgody na przebywanie wojsk
na terytorium obcego kraju. Wykorzystanie możliwości optoelektronicznych,
bezzałogowych statków latających i pływających pozwala na pełny dozór obszaru
działania, zaś połączenie możliwości uderzeniowych okrętów (uzbrojenie artyleryjskie lub
rakiety klasy woda– ląd) z precyzją naprowadzania tych środków na cele przez siły
specjalne stanowią istotny element projekcji siły i polityki odstraszania, z którą
potencjalny agresor musi się liczyć.
Nadchodzące lata to ważny czas dla naszej Marynarki Wojennej i te aspekty
powinny być uwzględnione przy pozyskiwaniu nowych okrętów lub modernizacji obecnie
eksploatowanych.
BIBLIOGRAFIA
[1] Bielak M., Okręty podwodne – zadania w XXI wieku, Przegląd Morski nr 7/2010;
[2] Chloupek I., Swicks, Special Ops, nr 6/2011;
[3] Dura M., W kierunku wybrzeża. Morza, Statki i Okręty nr 4/2007;
[4] Garstka J., Szybkie łodzie motorowe dla wojsk specjalnych, Przegląd Morski
nr 2/2009;
[5] Kubiak K., Szybkie łodzie motorowe w działaniach bojowych, Raport WTO
nr 3/2001;
[6] Operacje Specjalne, DD/3.5, Sygn. DWSpec.1/2011;
[7] Rokiciński K., Okręty wielozadaniowe. Możliwości i ograniczenia. Zeszyty
Naukowe AMW nr 1/2006;
[8] Rokiciński K., Wybrane zagadnienia z zakresu prowadzenia operacji przez siły
morskie w rejonach litoralnych, Zeszyty Naukowe AMW, nr 2/2006;
[9] Szubrycht T., Rola sił morskich w polityce państwa, Zeszyty Naukowe AMW
nr 2/2008.
TRENDS OF THE DEVELOPMENT OF MARINE
FORCES IN TERMS OF SUPPORT SPECIAL
OPERATION FORCES
ABSTRACT
The theme of this paper is to presents the trends and directions of development of naval forces in terms of security and support special operations carried out by marine units Special Operations Forces. The study characterizes selected maritime special operations and presents directions of capacity and equipment of the naval forces necessary to effectively support these tasks. Are examples of solutions to this problem in the armed sea of different countries.
Tendencje rozwojowe morskich operacji specjalnych …
159
kmdr ppor . Krzysz tof R EGLIŃSKI
Jednos tka Wojskowa 4026
TENDENCJE ROZWOJOWE MORSKICH
OPERACJI SPECJALNYCH WOBEC
WSPÓŁCZESNYCH ZAGROŻEŃ
STRESZCZENIE
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie tendencji oraz kierunków rozwoju dotyczących działań specjalnych realizowanych przez morskie jednostki specjalne (ang. SOF - Special Operations Forces). W opracowaniu dokonano charakterystyki działań specjalnych, przedstawiono główne zadania jednostek realizujących morskie działania specjalne oraz przedstawiono kierunki rozwoju zadań wykonywanych przez morskie jednostki specjalne wobec współczesnych zagrożeń.
Słowa kluczowe:
morskie jednostki specjalne, morskie działania specjalne, operacje specjalne
WSTĘP
„ (…) teraz to równanie się zmieniło. W ciągu pierwszej dekady XXI cała
amerykańska machina wojenna została przestawiona na taktykę, w której kluczowe
elementy systemu obrony, takie jak niszczyciele, lotniskowce i okręty podwodne o napędzie
atomowym wspierają niewielkie zespoły bojowe i małe jednostki w terenie. Operatorzy sił
specjalnych w XX w. byli zasadniczo outsiderami działającymi na peryferiach strategii
wojskowej. Dzisiaj ci sami operatorzy znajdują się w jej centrum.”
/Brandon Webb/
Charakter konfliktów prowadzonych w XXI wieku uległ znacznemu przeobrażeniu
z konfliktów asymetrycznych prowadzonych w wszystkich rejonach świata, w głównej
mierze przeciwko organizacją terrorystycznym do konfliktów hybrydowych, których
obszar oddziaływania jest większy i obejmuje również działania w przestrzeni
informacyjnej i cyberprzestrzeni. W związku z tym zadania jednostek specjalnych, w tym
także jednostek o charakterze morskim muszą ulegać stosownym przeobrażeniom, tak aby
stanowiły skuteczne narzędzie do walki z szerokim spektrum zagrożeń wynikających
z definicji wojny hybrydowej.1 Analizując współcześnie prowadzone działania zbrojne na
całym świecie widzimy że nastąpił ich dualizm. Siły Zbrojne państw NATO muszą być
przygotowane do wojny konwencjonalnej i prowadzenia „operacji innych niż wojna” (ang.
Military Operation Other Than War)2 (rys. nr 1) i równocześnie cały czas prowadzić
operacje specjalne w ramach wojny z globalnym terroryzmem. Jednym ze środowisk
w których prowadzone są działania jest obszar morza otwartego - dróg morskich jako tzw.
1 A. Gruszczak, Hybrydowość współczesnych wojen – analiza krytyczna, s. 13. 2 T. Szubrycht, Analiza podobieństw operacji militarnych innych niż wojna oraz działań pozwalających
zminimalizować zagrożenia asymetryczne, s. 134.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
160
„autostrad światowego handlu”3 i linii brzegowej z jej infrastrukturą portową
i hydrotechniczną.
Rys. nr 1 Spektrum działań militarnych z uwzględnieniem tych poniżej progu wojny
źródło: T. Szubrycht, Analiza podobieństw operacji militarnych innych niż wojna
oraz działań pozwalających zminimalizować zagrożenia asymetryczne
Środowisko to możemy również zdefiniować w czterech obszarach (rys. nr 2):
„blue water” (oceany i morza);
„green water” (wody przybrzeżne i infrastruktura portowa);
„brown water” (wody śródlądowe);
„water obstacle” (obiekty hydrotechniczne).
Rys. 2. Podział MOS ze względu na środowisko operacji
źródło: Archiwum JWF
Wychodząc naprzeciw nowym wyzwaniom koniecznym jest uwzględnienie
w zadaniach morskich jednostek specjalnych przygotowania się takich działań jak:
zwalczanie terroryzmu, w tym morskiego;
3 J. Bartosik, T. Szatkowski, Geografia wojskowa Bałtyku – wnioski dla kierunku modernizacji
SZ RP, s. 22.
Tendencje rozwojowe morskich operacji specjalnych …
161
działania przeciwrebelianckie (ang. Counterinsurgency – COIN);
operacje uwalniania zakładników (ang. Hostage Rescue Operations – HRO);
przeciwdziałanie proliferacji broni masowego rażenia;
operacje antypirackie;
operacje zwalczania przemytu oraz handlu ludźmi.
Działania te podejmowane są zasadniczo jako operacje połączone w ramach
struktur międzynarodowych, głownie NATO oraz w mniejszym stopniu Unii Europejskiej.
Morze jako główna droga transportu dóbr zarówno tych o znaczeniu strategicznym jak
i innych stanowi obszar w którym prawdopodobieństwo występowania takich zagrożeń jest
wysokie. Wobec powyższego jest to obszar szczególnego zainteresowania morskich
jednostek specjalnych. Pomimo faktu, iż wzrosło znaczenie tak zwanych działań poniżej
progu wojny (kryzysowych) nie należy obniżać zdolności jednostek specjalnych
w odniesieniu do zadań czasu wojny z uwagi na priorytet w zapewnieniu bezpieczeństwa
państwa polskiego.
CHARAKTERYSTYKA OPERACJI SPECJALNYCH
Operacje specjalne (ang. Special Operations – SO) są operacjami wojskowymi
prowadzonymi przez specjalnie do tego celu wyznaczone, zorganizowane, wyszkolone
i wyposażone siły obsadzone wyselekcjonowanym personelem i wykorzystujące
niekonwencjonalną taktykę, technikę i metody działania.
Operacje specjalne są prowadzone w pełnym spektrum konfliktu, samodzielnie lub
we współdziałaniu z siłami konwencjonalnymi, dla osiągnięcia pożądanego stanu
docelowego.4
Szczególne warunki oraz różnorodność środowiska w jakim wykonują zadania
operatorzy jednostek specjalnych wymaga od nich odpowiednich predyspozycji
psychofizycznych, wszechstronnego wyszkolenia oraz specjalistycznego wyposażenia
indywidualnego i zespołowego. Współcześnie operacje specjalne mają charakter działań
połączonych co determinuje współdziałanie z innymi rodzajami sił zbrojnych takimi jak
Marynarka Wojenna oraz Lotnictwo. Realizacja zadań specjalnych w środowisku
morskim w szczególności wymaga takiego zaangażowania. Siły morskie dzięki
możliwościom współczesnych okrętów i jednostek pomocniczych wchodzących w ich
skład (zarówno bojowych jak i pomocniczych) mogą realizować nie tylko wszystkie
rodzaje zadań militarnych i kryzysowych, ale również stanowić stabilne zaplecze
logistyczne dla innych rodzajów sił działających w danym rejonie w ramach operacji
połączonych.5
W ramach sojuszniczych operacji połączonych wojska specjalne wykonują trzy
główne zadania: wsparcie militarne (ang. Military Assistance – MA), rozpoznanie
specjalne (ang. Special Reconnaissance – SR) oraz akcje bezpośrednie (ang. Direct Action
– DA).
Wsparcie militarne (MA) obejmuje szeroki zakres działań i środków
wspierających i oddziałujących na wojska sojusznicze. Należą do nich: szkolenie,
doradztwo, mentoring oraz prowadzenie operacji wielonarodowych. Zakres MA obejmuje
także możliwości wspierania procesu tworzenia sił bezpieczeństwa wojsk
zaprzyjaźnionych, współpracy z władzami i organizacjami lokalnymi, regionalnymi
4 Operacje Specjalne, DD/3.5A, Sygn. Szkol. 928/2016 s. 12. 5 T. Szubrycht, Rola sił morskich w polityce państwa, Zeszyty Naukowe AMW nr 2/2008 s. 139.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
162
oraz krajowymi, a także działań cywilnych wspierających i mających wpływ na miejscową
ludność. Wojska specjalne realizują MA w obszarach swojej wiedzy specjalistycznej.6
Rozpoznanie specjalne (SR) jest prowadzone przez wojska specjalne w celu
dostarczania dowódcy informacji określonych w priorytetowych wymaganiach
rozpoznawczych (ang. Priority Intelligence Requirements – PIR). Informacje te zbierane są
przy wykorzystaniu możliwości i środków połączonego procesu informacyjnego,
dozorowania (obserwacja, śledzenie), działania patrolowe (ang. Joint Intelligence,
Surveillance and Reconnaissance – JISR). Jako część procesu gromadzenia
informacji/wiadomości rozpoznawczych na całym teatrze działania państw Sojuszu SR
dostarcza konkretnych, dobrze zdefiniowanych i możliwie najbardziej aktualnych
informacji o znaczeniu strategicznym lub operacyjnym. Może ono uzupełniać inne metody
zbierania informacji w sytuacjach, gdy są one ograniczone przez pogodę, maskowanie
terenu, przeciwdziałanie przeciwnika lub dostępność innych systemów. Rozpoznanie
specjalne prowadzi stałe optyczne śledzenie celu (ang. eyes on target) na terytorium
wrogim, niedostępnym lub politycznie wrażliwym. Wojska specjalne mogą dostarczać
aktualnych informacji poprzez wykorzystanie własnej oceny i inicjatywy w sytuacji,
gdy użycie technicznych środków JISR jest niemożliwe. Wojska specjalne mogą
realizować rozpoznanie specjalne samodzielnie, jako element wspierający lub wspierany,
lub w powiązaniu z innymi komponentami. Mogą one używać zaawansowanych technik
rozpoznawczych i wywiadowczych, wykorzystywać sprzęt, wyposażenie i techniki
zbierania danych w ramach JISR, rozszerzone niekiedy o zaangażowanie miejscowych
zasobów.7
Akcje bezpośrednie (DA) to precyzyjne działania zaczepne prowadzone przez
wojska specjalne w ograniczonym czasie i zakresie w celu zniszczenia, zdobycia,
odzyskania lub spowodowania uszkodzenia celów wysokowartościowych lub
wysokoopłacalnych. DA różnią się od konwencjonalnych działań zaczepnych poziomem
ryzyka, wykorzystywanymi technikami oraz stopniem precyzji stosowanej dla osiągnięcia
określonych celów. Zazwyczaj przewidują one planowe wycofanie się z rejonu po
przeprowadzeniu misji. Akcje bezpośrednie skupiają się na specyficznych, dobrze
zdefiniowanych obiektach o znaczeniu operacyjnym i strategicznym lub są
przeprowadzane na obiekty taktyczne, decydujące w danej chwili o powodzeniu operacji.
Wojska specjalne mogą wykonywać te zadania samodzielnie, przy wsparciu wojsk
konwencjonalnych lub wspierając wojska konwencjonalne. W skład akcji bezpośrednich
wchodzą elementy:
1. Rajdy, zasadzki i uderzenia (ang. Raids, Ambushes, and Assaults). Tego typu
operacje są prowadzone w celu osiągnięcia specyficznych, dobrze zdefiniowanych
oraz czasowo uwarunkowanych efektów, które zwykle są poza zasięgiem oddziaływania
wojsk konwencjonalnych. Obejmują one: uderzenia na kluczowe obiekty przeciwnika,
przerywanie linii komunikacyjnych (drogowych, kolejowych, akwenów morskich i wód
śródlądowych), przechwytywanie określonych osób i sprzętu oraz przejmowanie,
niszczenie lub neutralizowanie kluczowej infrastruktury i elementów decydujących
o zdolnościach przeciwnika.
2. Precyzyjne naprowadzanie (ang. Terminal Guidance Operations – TGO).
To działania podejmowane w celu identyfikacji oraz meldowania precyzyjnej lokalizacji
celów, pozwalające na efektywne ich niszczenie. W tego typu działaniach wykorzystuje się
wszelkiego rodzaju środki łączności, które dostarczają wykonującym zadania załogom
samolotów oraz obsługom środków rażenia dodatkowych informacji dotyczących
położenia celów.
6 Operacje Specjalne, DD/3.5A, Sygn. Szkol. 928/2016 s. 23-24. 7 Operacje Specjalne, DD/3.5A, Sygn. Szkol. 928/2016 s. 25.
Tendencje rozwojowe morskich operacji specjalnych …
163
3. Operacje odzyskiwania (ang. Recovery Operations). To działania
podejmowane w celu poszukiwania, lokalizowania, identyfikowania i odzyskiwania
personelu oraz sprzętu bojowego mającego kluczowe znaczenie dla bezpieczeństwa wojsk
sojuszniczych z rejonów konfliktu lub znajdujących się pod kontrolą przeciwnika.
Przeprowadzenie tych operacji musi zostać poprzedzone dokładnym planowaniem,
wszechstronnym przygotowaniem oraz gruntowną analizą rozpoznawczą i wywiadowczą.
Operacje odzyskiwania wymagają zastosowania niekonwencjonalnych technik i taktyki
działania, skrytego rozpoznania oraz bardzo często użycia naziemnych elementów
bojowych
4. Operacje precyzyjnego niszczenia (ang. Precision Destruction). To operacje,
w których celem, poza zniszczeniem obiektu, jest uniknięcie niezamierzonych strat
i zniszczeń. Wojska specjalne osiągają zakładane cele misji, stosując w tych operacjach
wysoce wyspecjalizowane uzbrojenie i materiały wybuchowe w dokładnie określonych
miejscach i ilościach. Operacje prowadzi się przeciwko celom, wobec których użycie
precyzyjnie naprowadzanej amunicji nie gwarantuje osiągnięcia sukcesu w pierwszym
ataku lub wtedy, kiedy wymagane jest zniszczenie elementów składowych wewnątrz
obiektu bez zniszczenia jego struktury.
5. Operacje abordażu w przypadku oporu (ang. Opposed Boarding Operations).
Są to akcje bezpośrednie, prowadzone podczas morskich operacji blokadowych (ang.
Maritime Interdiction Operations – MIO), mające na celu opanowanie okrętów, statków
oraz platform przeciwnika. Poziom zagrożenia występujący podczas prowadzenia tych
akcji jest dla strony przeprowadzającej bardzo wysoki.8
DZIAŁANIA WOJSK SPECJALNYCH W RAMACH
SOJUSZNICZYCH OPERACJI POŁĄCZONYCH
Zasadnicze zadania wykonywane przez wojska specjalne służą wsparciu działań
opisanych poniżej, jednak nie ograniczają się tylko do nich.
Działania przeciwrebelianckie (ang. Counterinsurgency – COIN)
Wojska specjalne mogą efektywnie uzupełniać skuteczne wykorzystanie
dyplomatycznych, ekonomicznych, militarnych i informacyjnych instrumentów władzy sił
sojuszniczych zastosowanych do działań przeciwrebelianckich. W czasie przygotowań do
operacji COIN wojska specjalne dokonują oceny obszaru oraz zapewniają zdolność
dowodzenia, kierowania i łączności. Podczas operacji COIN wojska specjalne mogą
realizować MA, SR, DA lub odpowiednią kombinację tych zadań w celu wsparcia
sojuszniczych działań połączonych i osiągnięcia celów politycznych oraz wojskowych
celów strategicznych. Wykorzystują informacje pozyskane w działaniach
z wykorzystaniem środków technicznych (ang. Technical Exploitation Operations – TEO),
które mogą dodatkowo zwiększyć efekty tych operacji.
Zwalczanie terroryzmu (ang. Counterterrorism – CT)
Operacje CT są ofensywnym środkiem ochronnym służącym do zmniejszenia
podatności wojsk, pojedynczych osób oraz infrastruktury na akty terroryzmu. Obejmują
one działania powstrzymujące podejmowane przez siły militarne i instytucje cywilne.
Do prowadzenia tych operacji wyznacza się wojska specjalne, jeśli zaistnieje wysokie
ryzyko, potrzeba wykorzystania specjalnych zdolności lub wymóg przeprowadzenia
działań niejawnych lub skrytych. Wojska specjalne mogą działać w porozumieniu z innymi
siłami połączonymi lub niezależnie, realizując DA (przy minimalizacji strat i zniszczeń
8 Operacje Specjalne, DD/3.5A, Sygn. Szkol. 928/2016 s. 26-28.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
164
niezamierzonych), SR lub MA. Wykorzystanie informacji pozyskanych z TEO może
dodatkowo zwiększyć efekty tych operacji.
Przeciwdziałanie rozprzestrzenianiu broni masowego rażenia oraz materiałów
chemicznych, biologicznych, radiologicznych i jądrowych Wojska specjalne realizują zadania polegające na przeciwdziałaniu
rozprzestrzeniania broni masowego rażenia (ang. Weapon of Mass Destruction – WMD,
pol. BMR) oraz materiałów chemicznych, biologicznych, radiologicznych i jądrowych
(ang. Chemical, Biological, Radiological, and Nuclear Materials.
Wojska specjalne są znaczącą częścią zdolności sojuszniczych do wspierania
NATO w przeciwdziałaniu rozprzestrzeniania i handlu BMR oraz urządzeniami
i materiałami CBRN przeznaczonymi do produkcji takiej broni, włączając w to zdolność
do prowadzenia operacji unieszkodliwienia BMR wspólnie z innymi wyspecjalizowanymi
siłami. Unieszkodliwianie BMR jest określane jako operacje, których celem jest
systematyczne lokalizowanie, zabezpieczanie, identyfikacja, eliminowanie możliwości
użycia BMR oraz urządzeń i materiałów CBRN i/lub ograniczanie potencjalnych zdolności
przeciwnika do prowadzenia badań, rozwoju, testowania, produkcji, składowania, jak
również stosowania BMR oraz urządzeń i materiałów CBRN. Prowadzenie działań
mających na celu unieszkodliwianie BMR jest z natury kompleksowe i najczęściej
wymaga zaangażowania specjalistycznie wyszkolonego i wyposażonego personelu.
W sytuacjach, w których wykorzystanie w odpowiednim czasie sił posiadających
zdolności do zapobiegania użyciu BMR i/lub urządzeń i materiałów CBRN lub w których
wymagane jest natychmiastowe uniemożliwienie ich wykorzystania, niezbędne będzie
zaangażowanie innych wojsk NATO, w tym wojsk specjalnych. Ponadto WS mogą być
użyte w celu przechwycenia, powstrzymania użycia, zabezpieczenia lub wsparcia operacji
unieszkodliwienia BMR. W kontekście operacji sojuszniczych, zaangażowanie wojsk
specjalnych NATO w operacje unieszkodliwiania BMR może być przekazane do innych
członków Sojuszu posiadających takie zdolności.
Operacje uwalniania zakładników (ang. Hostage Release Operations - HRO).
SOF działające w składzie sił NATO nie uczestniczą zazwyczaj w operacjach
HRO. Nie wyklucza się jednak pośredniego lub bezpośredniego ich zaangażowania w tego
typu operacje w określonych sytuacjach. SOF mogą wspierać działania związane
z odzyskaniem personelu poprzez operacje niekonwencjonalnego odzyskiwania
izolowanego personelu.
1. HRO są operacjami prowadzonymi w celu uwolnienia zakładników.
Wymagają one właściwego wyszkolenia i użycia specjalnych technik działania.
Pod terminem „zakładnik” rozumie się zarówno więźnia (jeńca), jak również duże grupy
osób przetrzymywanych przez uzbrojone oddziały przeciwnika lub grupy przestępcze
rozmieszczone w różnych miejscach. Można wyróżnić dwa rodzaje operacji uwalniania
zakładników: planowe – rozumiane jako, działanie realizowane wspólnie z władzami
cywilnymi oraz wymuszone (natychmiastowe) prowadzone wówczas, gdy planowe
działania są zakłócone, a życie zakładników jest bezpośrednio zagrożone. HRO są
prowadzone jako typowe działania wojskowe, zwłaszcza kiedy mają miejsce w środowisku
wrogim, niepewnym lub nieprzyjaznym i jako operacje ewakuacji ludności cywilnej
wymagają różnego składu jednostek. Siły policyjne, jeżeli są dostępne, mogą wykonywać
zadania wspierające w operacjach HRO;
2. Operacje HRO znajdują się głównie w narodowym zakresie odpowiedzialności.
Większość państw jest skłonna udzielić wszechstronnej pomocy krajowi, w którym takie
wydarzenie ma miejsce, zwłaszcza w sytuacji, gdy dotyczy obywateli danego państwa.
Państwa te powinny dysponować wielowariantowymi planami użycia sił przeznaczonych
do HRO. Jednostki przeznaczone do tego typu działań mogą wywodzić się z sił zbrojnych,
Tendencje rozwojowe morskich operacji specjalnych …
165
policji lub innych agencji/instytucji odpowiedzialnych za porządek publiczny. Jest mało
prawdopodobne, aby jakieś państwo przekazało NATO kontrolę operacyjną (ang.
operational control – OPCON) nad tymi siłami. Jednakże SOF NATO (chociaż nie
wszystkie narodowe SOF są szkolone w operacjach uwalniania zakładników) mogą zostać
poproszone o wsparcie lub przygotowanie i przeprowadzenie operacji wymuszonej
(natychmiastowej), przed przybyciem sił do tego przeznaczonych.9
CHARAKTERYSTYKA MORSKICH OPERACJI
SPECJALNYCH (MOS)
Pododdziały wojsk specjalnych przeznaczone do prowadzenia morskich operacji
specjalnych są zorganizowane podobnie jak ich pododdziały lądowe, co umożliwia
realizację każdego rodzaju zadań wojsk specjalnych w ramach pełnego spektrum działań
na lądzie oraz dodatkowo są przygotowane do realizacji MOS. W związku z tym,
że środowisko morskie jest najtrudniejszym rejonem do prowadzenia działań. Nabór,
selekcja, a następnie proces szkolenia jest w tych jednostkach najbardziej wymagający
i najtrudniejszy. Są to niewielkie, bardzo mobilne pododdziały działające z morza,
na morzu lub pod jego powierzchnią. Operacje przez nie prowadzone charakteryzują się
skrytością, szybkością oraz precyzją działania. Analiza konfliktów na przestrzeni ostatnich
trzech dekad pokazuje, że przesunął się ciężar działania sił morskich z morza pełnego
(wszechoceanu) w rejony litoralne.10 K. Rokiciński definiuje „rejon litoralny” jako „obszar
morza przyległy do lądu w miejscu prowadzenia działań przez siły morskie inny niż
własne wybrzeże”.11 Akwen ten to również podstawowy rejon prowadzenia morskich
operacji specjalnych, w którym prowadzone będą następujące działania:
wtargnięcie (ang. insertion) i ewakuację/podjęcie (ang. extraction) drogą morską;
skryte rozpoznanie strefy brzegowej (pomiar hydrograficzny) poprzedzające
operacje desantowe;
skryte przygotowanie kierunku podejścia, poprzedzające operacje desantowe;
odzyskiwanie lub ochrona okrętów i morskich instalacji wydobywczych,
rozpoznanie wybrzeża;
inne działania wspierające operacje desantowe lub wszelkie inne operacje morskie.
Siły morskie operujące w tych rejonach w ramach wsparcia działań SOF
będą realizować następujące zadania:
przerzut sił specjalnych do/z rejonu działania;
rozpoznanie optoelektroniczne i dozór radioelektroniczny rejonu operacji;
synchronizację wsparcia ogniowego lub uderzeń lotnictwa;
kontrolę przestrzeni powietrznej i obronę przeciwlotniczą;
wsparcie ogniowe z okrętów na cele nawodne i lądowe;
uderzenia lotnictwa morskiego i pocisków kierowanych na cele lądowe.
9 Operacje Specjalne, DD/3.5A, Sygn. Szkol. 928/2016 s. 29-31. 10 K. Rokiciński, Wybrane zagadnienia z zakresu prowadzenia operacji przez siły morskie w rejonach litoralnych,
Zeszyty Naukowe AMW, nr 2/2006 s. 116. 11 Tamże s. 114.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
166
MORSKIE JEDNOSTKI SPECJALNE
I ICH ZASADNICZE ZADANIA
Specyficzne i ekstremalne środowisko w jakim wykonują zadania „morscy
komandosi” wymaga odpowiednich predyspozycji psychofizycznych, specjalistycznego
wyposażenia oraz skomplikowanego i wszechstronnego wyszkolenia, dlatego też wiele
państw na świecie w strukturach Sił Specjalnych utrzymuje morskie jednostki specjalne.
Udział jednostek takich jak US Navy Seals (USA) czy Special Boat Squadron (Wielka
Brytania) w operacjach prowadzonych obecnie w Syrii i Iraku, ciągła obecność
w Afganistanie oraz operacje specjalne prowadzone w tzw. Rogu Afryki pokazują,
że morskie jednostki specjalne są zdolne do realizacji pełnego spektrum działań, we
wszystkich strefach terenowych i klimatycznych na świecie. Także państwa basenu Morza
Bałtyckego mają w swoich Siłach Zbrojnych te wyspecjalizowane formacje (tab. nr 1).
Tabela 1. Morskie Jednostki Specjalne państw basenu Morza Bałtyckiego
Symbol Państwo Jednostka specjalna
Norwegia Marinejegerkommandoen
Litwa KNT
Rosja
561 Brzegowy Punkt
Rozpoznawczy
Polska JW Formoza, ZB B JW Grom
Niemcy Kampfschwimmerkompanie
Dania Fromandskorpset (Frogman
Corps)
źródło: opracowanie własne
System naboru (selekcji), szkolenia taktyk, technik i procedur (TTP) działania
jednostek specjalnych państw NATO jest podobny, wpływają na to doświadczenia
wyniesione ze wspólnych ćwiczeń i szkoleń oraz wykonywania misji bojowych w Iraku,
Afganistanie oraz podczas operacji antypirackich na Oceanie Indyjskim. Obecnie jednostki
te mają zdolność do wykonywania operacji specjalnych i działań prowadzonych na morzu,
w powietrzu i na lądzie, obejmujących działania ofensywne (walkę z międzynarodowym
terroryzmem, rozpoznanie portów, obiektów przybrzeżnych i statków, pozyskiwanie
informacji i udział w zbrojnej operacji ewakuacji) oraz defensywnych (ochronę własnych
statków i urządzeń morskich w kraju i poza jego granicami), stanowią także ogniwo
w operacjach ratowniczo-poszukiwawczych (CSAR).
Tendencje rozwojowe morskich operacji specjalnych …
167
Obszarem, który obecnie zaczyna odgrywać ważną rolę są zadania wsparcia
militarnego – szkolenie, doradztwo i mentoring.12 Każda z tych jednostek utrzymuje
zdolności w obszarze operacji VBSS (ang. Visit, Board, Search, and Seizure) czyli zajęcie,
sprawdzenie i przejęcie jednostki pływającej. Jest to związane z rosnącym zagrożeniem
prób przemytu i użycia „brudnej bomby” umieszczonej na takiej jednostce. Równolegle
rozwijana jest zdolność w obszarze detekcji, rozpoznania i wykrycia broni masowego
rażenia w zamkniętych przestrzeniach statków. Drugim kierunkiem rozwoju w jakim
obecnie zmierzają jednostki specjalne ( w tym morskie) to zdolność precyzyjnego
naprowadzania uderzeń na wskazane obiekty, z minimalizacją strat wśród ludności
cywilnej. Jest to związane z tym że główną areną konfliktów stają się rejony
zurbanizowane, gdzie grupy terrorystyczne umieszczają swoje bazy i ośrodki przy
obiektach użyteczności publicznej, o możemy obserwować podczas konfliktu w Syrii
oraz walk we wschodniej Ukrainie.
WNIOSKI
Głównym celem przedmiotowego artykułu było przedstawienie kierunków rozwoju
działań specjalnych (w tym działań o charakterze morskim). Przygotowanie sztabów
i komponentów bojowych jednostek specjalnych do prowadzenia działań w ramach
strategicznej operacji obronnej SZ RP różni się od przygotowania do wykonywania zadań
w ramach misji NATO lub UE. Pomimo realnego wzrostu zagrożeń będących
przedmiotem działań podejmowanych w operacjach sojuszniczych o charakterze
połączonym zadania realizowane w ramach operacji obronnej pozostają priorytetem. Nie
stanowi to jednak powodu do ograniczania udziału jednostek specjalnych w tego rodzaju
misjach - należy wręcz systematycznie angażować w nie Zadaniowe Zespoły Bojowe.
Udział w realnych działaniach bojowych umożliwia weryfikację przyjętych taktyk, technik
i procedur oraz stanowi przyczynek do dalszego rozwoju jednostek specjalnych.
BIBLIOGRAFIA
[1] Operacje Specjalne, DD/3.5A, Sygn. Szkol. 928/2016.
[2] Rokiciński K., Wybrane zagadnienia z zakresu prowadzenia operacji przez siły
morskie w rejonach litoralnych, Zeszyty Naukowe AMW, nr 2/2006.
[3] Gruszczak A., Hybrydowość współczesnych wojen – analiza krytyczna.
[4] Szubrycht T., Rola sił morskich w polityce państwa, Zeszyty Naukowe AMW
nr 2/2008.
[5] Szubrycht T., Analiza podobieństw operacji militarnych innych niż wojna
oraz działań pozwalających zminimalizować zagrożenia asymetryczne.
[6] Bartosik J., Szatkowski T., Geografia wojskowa Bałtyku – wnioski dla
kierunku modernizacji SZ RP.
12 http://www.defence24.pl/290803,litewscy-specjalsi-beda-szkolic-ukraincow (10.05.2016).
http://www.defence24.pl/362253,norwescy-zolnierze-beda-szkolili-syryjskich-bojownikow
(10.05.2016).
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
168
[7] http://www.defence24.pl/290803,litewscy-specjalsi-beda-szkolic-ukraincow,
http://www.defence24.pl/362253,norwescy-zolnierze-beda-szkolili-
syryjskich-bojownikow.
TRENDS AND DEVELOPMENT OF MARITIME
SPECIAL OPERATIONS TO MODERN THREATS
ABSTRACT
The purpose of this article is to present the trends and directions of development for special operations carried out by maritime special operations forces. The study has been made the characteristics of special operations, outlined the main tasks of the units carrying out maritime special operations and presents directions of development tasks performed by maritime special forces against modern threats.
Standaryzacja Operacyjna na rzecz rozwoju Marynarki Wojennej
169
kmdr ppor . Adr ian DZIÓBEK
Centrum Dokt ryn i Szk olenia S i ł Zbro jnych
STANDARYZACJA OPERACYJNA
NA RZECZ ROZWOJU MARYNARKI WOJENNEJ
STRESZCZENIE
W artykule opisane zostały zasady i odpowiedzialność w procesie postępowania z doktrynami i dokumentami doktrynalnymi. Szczegółowo scharakteryzowano architekturę oraz opisano dokumenty standaryzacji operacyjnej Marynarki Wojennej.
Słowa kluczowe:
doktryna, dokument doktrynalny, dokument uzupełniający, dokument normatywny,
dokument wykonawczy, standaryzacja operacyjna,
WSTĘP
Polska buduje swoje siły zbrojne oraz ich zdolności zgodnie z założeniami Strategii
Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej1 oraz zgodnie ze Strategią Rozwoju
Systemu Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej 20222 (SRSBN RP).
Dokumenty te stanowią, iż „skuteczna realizacja celów polityki bezpieczeństwa wymaga
utrzymywania i rozwoju przez Rzeczypospolitą Polską systemu bezpieczeństwa
narodowego, zintegrowanego z sojuszniczym systemem bezpieczeństwa poprzez wspólne
procedury w sytuacjach kryzysowych i w czasie wojny […]”3. Dlatego w resorcie obrony
narodowej RP wszystkie działania militarne i pozamilitarne realizuje się na zasadach
określonych i zatwierdzonych w NATO. Podstawę i zasady realizacji tych przedsięwzięć
stanowią dokumenty standaryzacyjne NATO z nich wynikające.
Udział w realizacji przedsięwzięć standaryzacyjnych Sojuszu, w tym stosowanie na
gruncie narodowym rozwiązań tam wypracowanych, pozwala na osiąganie oraz
poszerzanie interoperacyjności SZ RP. Dlatego wprowadzenie narodowych
odpowiedników dokumentów standaryzacyjnych NATO umożliwia odpowiednie
przygotowanie sił zbrojnych państw sprzymierzonych do wspólnych działań. Podstawę do
stosowania treści zapisów dokumentów standaryzacyjnych NATO w SZ RP, stanowi
Instrukcja postępowania z dokumentami standaryzacyjnymi Organizacji Traktatu
Północno-atlantyckiego4. Zgodnie z nią podstawową formą wprowadzenia postanowień
dokumentu standaryzacyjnego NATO w resorcie obrony narodowej jest opracowanie na
jego podstawie dokumentu wykonawczego w postaci doktryny, dokumentu doktrynalnego,
dokumentu uzupełniającego lub innego dokumentu wprowadzającego postanowienia
1 Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z 05 listopada 2014 r. 2 Strategia Rozwoju Systemu Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej 2022 przyjęta przez Radę
Ministrów w drodze uchwały w dniu 9 kwietnia 2013 r. 3 Strategia Rozwoju Systemu Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej 2022 rozdział I, pkt 2.1. 4 Decyzja nr 230/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 31 lipca 2012 r. w sprawie wprowadzenia
w resorcie obrony narodowej Instrukcji postępowania z dokumentami standaryzacyjnymi Organizacji Traktatu
Północnoatlantyckiego (Dz. Urz. MON z 2012 r. poz. 293 z późn. zm.).
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
170
dokumentów standaryzacyjnych NATO albo dokumentu normalizacyjnego pod postacią
Polskiej Normy (PN), Normy Obronnej (NO) lub podręcznika normalizacji obronnej
(PDNO).
ROLA I ZADANIA ZASADNICZYCH OSÓB FUNKCYJNYCH
W PROCESIE POSTĘPOWANIA Z DOKTRYNAMI
I DOKUMENTAMI DOKTRYNALNYMI
Zasadniczą rolę w procesie postępowania z doktrynami standaryzacyjnymi na
polityczno-wojskowym poziomie kierowania i dowodzenia SZ RP odgrywają
organizatorzy systemów funkcjonalnych (OSF)5, którzy są odpowiedzialni za rozwój
zdolności operacyjnych SZ RP. Ich zasadniczym zadaniem jest m.in. monitorowanie
opracowania doktryn i dokumentów doktrynalnych6 w ramach właściwych systemów
funkcjonalnych. Dyrektorzy Centrum Doktryn i Szkolenia Sił Zbrojnych (CDiS SZ)
oraz Wojskowego Centrum Normalizacji, Jakości i Kodyfikacji (WCNJiK) mają za
zadanie udzielanie wsparcia w tym procesie.
Dowódca Generalny Rodzajów Sił Zbrojnych odpowiada za oprzyrządowanie
właściwych dla strategiczno-operacyjnego poziomu kierowania i dowodzenia zdolności
lub obszarów zdolności połączonych w odpowiednie doktryny i dokumenty doktrynalne
oraz uzupełniające. CDiS SZ pełni znaczącą rolę we wsparciu rozwoju zdolności
operacyjnych SZ RP. Jednym z najważniejszych jego zadań jest opracowanie
i nowelizowanie i dokumentów doktrynalnych oraz dokumentów uzupełniających
stanowiących narodowe odpowiedniki dokumentów standaryzacyjnych NATO.
Jednocześnie jako zasadniczy organ nadzoru Szefa SG WP czuwa nad zgodnością
wszystkich dokumentów standaryzacyjnych dotyczących połączonych zdolności
operacyjnych SZ RP z odpowiednimi doktrynami NATO.
Dowódca Operacyjny RSZ oraz pozostali szefowie komórek i jednostek resortu
obrony narodowej wydzielają personel do udziału w opracowywaniu doktryn
i dokumentów doktrynalnych (bądź wsparcia ich opracowania). Tym samym zapewniają
niezbędny wkład w opracowanie tych dokumentów.
ODDZIAŁYWANIE DOKTRYN
I DOKUMENTÓW DOKTRYNALNYCH
W doktrynach i dokumentach doktrynalnych z obszaru działań połączonych
opisywane są podstawowe zasady, którymi kierują się siły zbrojne podczas realizacji
postawionych im zadań. Dokumenty standaryzacyjne wspomagają proces decyzyjny
konieczny do właściwego planowania, organizowania i prowadzenia działań oraz
wspierają inicjatywę i kreatywność dowódcy w tworzeniu warunków umożliwiających
dostosowanie sposobu działania do zmieniającej się sytuacji. Określają one zasady, jakimi
5 Szef komórki organizacyjnej Ministerstwa Obrony Narodowej odpowiedzialnej za planowanie,
programowanie, tworzenie, rozwój i utrzymanie zdolności operacyjnych Sił Zbrojnych RP przy pomocy
Systemu Funkcjonalnego Sił Zbrojnych RP (Decyzja Nr 56/Org./P5 MON). 6 Doktryny (dokumenty doktrynalne) należą do komponentów funkcjonalnych każdej ze zdolności
operacyjnych, do których zalicza się także organizację, szkolenie, sprzęt wojskowy, zasoby osobowe,
przywództwo, infrastrukturę oraz interoperacyjność.
Standaryzacja Operacyjna na rzecz rozwoju Marynarki Wojennej
171
SZ RP powinny się kierować dla osiągnięcia założonych celów. Doktryny i dokumenty
doktrynalne mają odpowiednio ukierunkować sposób myślenia dowódców co do przyczyn
i sposobów prowadzonych działań, natomiast nie odnoszą się do możliwości wojsk i nie
określają ich zadań. Wprowadzanie doktryn i dokumentów doktrynalnych stanowi istotny
element podnoszenia poziomu interoperacyjności SZ RP z siłami NATO i państw
koalicyjnych, dlatego treści tam zawarte muszą być jasno i właściwie sprecyzowane, tak
aby mogły być wykorzystane przy prowadzeniu działań oraz by pozwalały na zachowanie
elastyczności niezbędnej podczas reakcji na różnorodne sytuacje. Dodatkowo doktryny
i dokumenty doktrynalne ujednolicają i upowszechniają terminologię, ustalają
odpowiedzialność szkoleniową oraz procesy planowania i prowadzenia działań oraz
ułatwiają komunikację i wzajemne zrozumienie, co umożliwia dowódcom skupienie
głównego wysiłku na rozwiązywaniu problemów operacyjnych. Doktryny i dokumenty
doktrynalne dostarczają także dowódcom oraz podległemu im personelowi wiedzę
niezbędną do określenia relacji dowodzenia, sposobu działania, osiągania celów i realizacji
postawionych zadań, dlatego podjęcie opracowania doktryny bądź dokumentu
doktrynalnego jest możliwe po zrozumieniu zasad sztuki wojennej, których stosowanie
zapewniło skuteczność działań w przeszłości i stanowi jednocześnie punkt wyjścia
właściwego ich rozwoju.
ARCHITEKTURA DOKTRYN, DOKUMENTÓW
DOKTRYNALNYCH ORAZ DOKUMENTÓW UZUPEŁNIAJĄCYCH
Architektura doktryn i dokumentów doktrynalnych oraz dokumentów
uzupełniających, zwana dalej „pełną architekturą”, ma na celu dostarczenie informacji
o stanie rozwoju poszczególnych doktryn, dokumentów doktrynalnych i dokumentów
uzupełniających oraz dokumentów normalizacyjnych, a także o potrzebach ich
opracowania bądź aktualizacji. Jednocześnie architektura ta, przedstawiona graficzne,
obrazuje stan ilościowy oraz zależności pomiędzy dokumentami, dając możliwość łatwego
śledzenia zachodzących zmian w procesie opracowywania dokumentów.
Rys. 1. Ideowe odwzorowanie architektur obszarowych i tematycznych z powiązaniami
zarządczymi i wykonawczymi7 źródło: opracowanie własne
7 Na rysunku zastosowano akronimy o następującym znaczeniu: OSF – organizator systemu funkcjonalnego,
ZPSF – zarządzający podsystemem systemu funkcjonalnego i ZOSF – zarządzający obszarem systemu
funkcjonalnego.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
172
Pełna architektura ma wielopłaszczyznową strukturę z relacjami poziomymi
i pionowymi. Ze względu na trudność w całościowym jej odwzorowaniu
na płaszczyźnie z pełnej architektury wyodrębnia się poszczególne jej części. Doktryny
i dokumenty doktrynalne z obszaru połączonych działań są główną częścią pełnej
architektury i wraz z dokumentami uzupełniającymi tego obszaru tworzą jedną
z architektur obszarowych. Jednocześnie doktryny i dokumenty doktrynalne stają się
zasadniczymi dokumentami innych architektur obszarowych – dotyczących
poszczególnych systemów funkcjonalnych i RSZ oraz tematycznych – dotyczących
poszczególnych zdolności, a także rodzajów wojsk i służb (RWiS).
Dla każdej architektury poszczególnych OSF i RSZ, w tym architektury
dokumentów MW zasadniczym dokumentem jest co najmniej jeden dokument
z architektury połączonych działań. Architektury te obejmują wszystkie rodzaje
dokumentów doktrynalnych dotyczących danego OSF bądź RSZ (w tym taktyczne
dokumenty doktrynalne) oraz dokumenty uzupełniające (w tym taktyczne dokumenty
uzupełniające) i normalizacyjne.
Przy architekturach obszarowych poszczególne poziomy stanowią:
poziom 1: przy architekturze połączonych działań − doktryna oznaczona jedną
literą „D” zwana „dokumentem zasadniczym” i oznaczona liczbą po łączniku (D-
01) oraz pozostałe doktryny oznaczane literą „D” z pojedynczą cyfrą po łączniku
(np. D-3); przy architekturze OSF – D-01 oraz inne doktryny z jego obszaru
odpowiedzialności; przy architekturach każdego danego RSZ − zasadniczy
dokument doktrynalny dla danej architektury oznaczony jest dwiema literami „DD”
z dwiema cyframi po łączniku (dla architektury: marynarki wojennej – DD-3.1)
oraz pozostałe dokumenty doktrynalne uzupełniające dokument zasadniczy
z co najmniej trzema cyframi po łączniku (np. DD-3.1.1);
poziom 2: przy architekturze z obszaru połączonych działań – każdy dokument
doktrynalny oznaczony dwiema literami „DD” z co najmniej dwiema cyframi
po łączniku (np. DD-3.1); przy architekturze OSF – dokumenty doktrynalne będące
w jego obszarze odpowiedzialności; przy architekturach każdego danego RSZ
– taktyczne dokumenty doktrynalne oznaczone dwiema literami „DT” i co najmniej
dwiema cyframi po łączniku (np. DT-4.2);
poziom 3: przy architekturze z obszaru połączonych działań – dokumenty
uzupełniające oznaczone dwiema literami „DU” z co najmniej trzema cyframi po
łączniku (np. DU-2.0.1); przy architekturze OSF – dokumenty uzupełniające
będące w jego obszarze odpowiedzialności; przy architekturach każdego danego
RSZ – taktyczne dokumenty uzupełniające oznaczone trzema literami „DTU”
i co najmniej czterema cyframi po łączniku (np. DTU-3.2.2.1);
poziom 4: przy architekturze OSF – taktyczne dokumenty doktrynalne będące
w jego obszarze odpowiedzialności;
poziom 5: przy architekturze OSF – taktyczne dokumenty uzupełniające będące
w jego obszarze odpowiedzialności.
Przy architekturach tematycznych poszczególne poziomy buduje się
na zasadach określonych dla architektur obszarowych OSF z założeniem, że pierwszy
poziom tych architektur stanowi dokument zasadniczy dla danej zdolności lub RWiS.
W przypadku architektury obszarowej RSZ, poszczególne poziomy tworzą:
poziom 1 – dokument zasadniczy pierwszego poziomu stanowić będzie dokument
doktrynalny DD-3.1 (występujący jako dokument poziomu drugiego architektury
z obszaru połączonych działań);
Standaryzacja Operacyjna na rzecz rozwoju Marynarki Wojennej
173
poziom 2 – dokumenty poziomu drugiego, do których należą taktyczne dokumenty
doktrynalne oznaczane dwiema literami „DT” oraz przynajmniej dwiema cyframi
po łączniku (np. DT-4.1);
poziom 3 – dokumenty poziomu trzeciego, do których należą taktyczne dokumenty
uzupełniające oznaczane trzema literami „DTU” oraz przynajmniej trzema cyframi
po łączniku (np. DTU-4.1.1).
ARCHITEKTURA DOKTRYN I DOKUMENTÓW
DOKTRYNALNYCH MARYNARKI WOJENNEJ
Rys. 2. Architektura dokumentów doktrynalnych Marynarki Wojennej
(stan na 21.05.2016 r.) źródło: opracowanie własne
Obecny stan architektury doktryn i dokumentów doktrynalnych sił MW
przedstawia rys. 2. Wpływ na jej obecny kształt ma w głównej mierze działalność CDiS
SZ, który opracował większość publikacji. Z założenia odpowiedzialnym za
oprzyżądowanie w dokumenty poziomu taktycznego jest KKJ, którym w tym przypadku
jest Dowódca Generalny RSZ, wcześniej Dowódca Marynarki Wojennej. To na jego
wniosek, za zgodą Szefa SG WP odpowiedzialność za opracowanie wybranych publikacji
tego szczebla przejmuje CDiS SZ.
Poniżej wymienione zostały doktryny, dokumenty doktrynalne oraz dokumenty
uzupełniające składające się na stan obecnej architektóry publikacji MW. Ich
uporządkowanie wynika z odpowiedzialności ich opracowania, a dodatkowo podane
zostały sygnatury wydanych już dokumentów oraz przewidywane terminy zakończenia
opracowania planowanych.
Dokumenty MW w odpowiedzialności CDIS SZ:
DD-3.1(A) – Prowadzenie operacji przez MW RP – Mar. Woj. 1350/2010 –
planowana nowelizacja w 2016;
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
174
DT-3.1.1, tom I – Taktyka MW – instrukcje i procedury – wprowadzenie do użycia
a dniem 01.07. 2016;
ATP-01 vol. II – wprowadzone w oryginale – wprowadzenie do użycia a dniem
01.07. 2016;
DT-3.1.6, tom I – Morska walka minowa – zasady ogólne – planowane wydanie
pierwszy kwartał 2016;
DT-3.1.6, tom II – Morska walka minowa – planowanie i ocena – w planach 2017;
DD/3.1.8, tom I – Zasady prowadzenia działań desantowych – Szkol. 864/2013;
DT-3.1.8, tom II – Zasady prowadzenia działań desantowych – taktyka i techniki” –
Szkol. 866/2014;
DT-3.1.71 – Morskie operacje blokadowe – Inspektor MW zdecydował
o implementacji w formie Normy Obronnej;
DT-3.1.74 – Obrona przed działaniami asymetrycznymi w porcie i na kotwicy –
w planach 2017;
DD/3.4.1.2 – Operacje reagowania kryzysowego spoza artykułu 5 – wielonarodowe
morskie wsparcie operacji humanitarnych – Mar. Woj. 1368/2013 – nowelizacja
w 2015;
DT/3.1.4.2 – Regulamin działania MJR - planowane wydanie pierwszy kwartał
2016;
Dokumenty logistyczne z obszaru MW (w odpowiedzialności DG RSZ /IWsp):
DD/4.1 Doktryna logistyczna MW – Mar. Woj. 1316/2009;
DD/4.4.3 Instrukcja o przewozach wojsk oraz środków zaopatrzania transportem
morskim – Szef. Kom. 178/2011;
DD/4.22.7 – Instrukcja o gospodarowaniu mieniem techniki morskiej – Logis.
16/2013;
DD/4.22.7.01 – Katalog norm eksploatacji mienia techniki morskiej (2013);
DU-4.22.7.02 – Instrukcja o planowaniu i realizacji napraw jednostek pływających
MW – Logis. 24/2014;
DD/4.22.7.03 – Zastawy części zamiennych dla jednostek pływających MW
(b/s 2013);
DD/4.22.7.04 – Normy materiałów eksploatacyjnych i podstawowych narzędzi
dla okrętów – Logis. 20/2013;
DU-4.22.7.12 – Normy materiałów eksploatacyjnych dla SpW broni morskiej
(b/s 2014)
Dokumenty MW z rozkazu nr 637/2014 DG RSZ – propozycja pozycjonowania:
DT-3.1.10 – Instrukcja o wojskowym ratownictwie morskim;
DTU-3.1.1.20 – Instrukcja o działalności operacyjnej;
DU-3.1.1.21 – Przepisy o pływaniu i postoju okrętów MW;
DU-3.1.1.22 – Przepisy o prowadzeniu nawigacji w MW;
DTU-3.1.6.20 – Instrukcja o pomiarach kontrolnych pól fizycznych okrętów.
Celem określenia kolejności opracowania, zakresu odpowiedzialności
oraz wskazania instytucji opracowujących doktryny i dokumenty doktrynalne opracowuje
się plany, które tworzy się na poszczególnych poziomach kierowania i dowodzenia:
na poziomie polityczno-wojskowym plan opracowuje dyrektor CDiS SZ
na podstawie zgłoszonych pozycji przez OSF − przedstawiając go do akceptacji
Szefowi SG WP;
na poziomie strategiczno-operacyjnym plan akceptuje Dowódca Generalny RSZ.
Plany te podlegają corocznemu przeglądowi, w ramach którego wprowadza się do
nich zmiany wynikające z nowych propozycji dokumentów NATO bądź z uaktualnienia
Standaryzacja Operacyjna na rzecz rozwoju Marynarki Wojennej
175
ich zapisów oraz narodowych potrzeb w zakresie wsparcia rozwoju zdolności
operacyjnych SZ RP.
Rys. 3. Fragment Planu opracowania, aktualizacji doktryn i dokumentów
doktrynalnych oraz dokumentów uzupełniających na poziomie
polityczno-wojskowym na lata 2016-2019 źródło: opracowanie własne
CHARAKTERYSTYKA DOKUMENTÓW DOKTRYNALNYCH
MW BĘDĄCYCH W ODPOWIEDZIALNOŚCI CDIS SZ
OPRACOWANE DOTYCHCZAS DOKTRYNY I DOKUMENTY DOKTRYNALNE
1. DT-3.1.1 tom I Taktyka MW – instrukcje i procedury charakteryzuje szeroko pojętą
taktykę działania sił Marynarki Wojennej uwzględniając procedury obowiązujące
w NATO. W architekturze dokumentów MW DT-3.1.1, tom I jest bezpośrednio
podporządkowany dokumentowi doktrynalnemu „Prowadzenie operacji przez
Marynarkę Wojenną RP” DD/3.1. Jednocześnie jest to dokument nadrzędny do
publikacji opisujących taktyki poszczególnych rodzajów działań sił marynarki
wojennej. DT-3.1.1, tom I jest dokumentem poziomu operacyjno-taktycznego,
przeznaczonym dla sztabów i dowództw do planowania i organizowania działań sił
Marynarki Wojennej. Dokument ma również zastosowanie w procesie szkolenia
morskich dowództw, sztabów i wojsk oraz w szkolnictwie wojskowym. Dokument DT-
3.1.1 tom I wspiera rozwój zdolności do dowodzenia.
2. DD/3.1.8 tom I Zasady prowadzenia działań desantowych opisuje koncepcję, proces
planowania oraz zasady dowodzenia i kierowania podczas prowadzenia działań
desantowych. Ponadto dokument opisuje poszczególne etapy desantu morskiego,
zasady planowania i organizowania wsparcia bojowego oraz zabezpieczenia
logistycznego i medycznego działań desantowych. DD/3.1.8 tom I to dokument
wspierający, poziomu drugiego w przyjętej architekturze dokumentów doktrynalnych
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
176
Marynarki Wojennej, przeznaczonym dla dowództw oraz sztabów operacyjnego
i taktycznego poziomu dowodzenia, jednostek wojskowych posiadających zdolności do
realizacji zadań desantowych oraz słuchaczy uczelni wojskowych. Dokument DD/3.1.8
tom I wspiera rozwój zdolności do rażenia.
3. DT-3.1.8 tom II Zasady prowadzenia działań desantowych – taktyka i techniki będzie
dokumentem szczebla operacyjno-taktycznego przeznaczonym dla sztabów
i dowództw do planowania i organizowania działań desantowych. Jednocześnie jest
dokumentem normatywnym w zakresie prowadzenia działań desantowych i może być
dokumentem odniesienia dla niższych szczebli dowodzenia w zakresie opracowania
własnych podręczników i instrukcji. Dokument ten będzie mieć zastosowanie
w procesie szkolenia dowództw, sztabów i wojsk oraz w szkolnictwie wojskowym.
Dokument DT/3.1.8 tom II wspiera rozwój zdolności do rażenia.
4. DD-3.1.4.2 Regulamin użycia morskiej jednostki rakietowej jest pierwszym
dokumentem normującym zasady użycia MJR – dokument umożliwił rozpoczęcie
procesu włączania pododdziałów artylerii rakietowej MW do zdolności SZ RP
w zakresie rażenia poprzez wykorzystanie dywizjonu do działań bojowych. Zapisy
dokumentu są zgodne z zasadami funkcjonowania sił zbrojnych w ramach NATO
i pozwalają na jednolitą interpretację zasad dowodzenia i rozwiązywania problemów
taktycznych pododdziałów artylerii rakietowej MW, przy zachowaniu ich narodowego
charakteru. DD-3.1.4.2 jest dokumentem uzupełniającym trzeciego poziomu
w przyjętej architekturze dokumentów doktrynalnych MW, przeznaczonym dla
dowództw i sztabów na poziomie operacyjnym i taktycznym do wykorzystywania na
etapie planowania i prowadzenia działań w obronie wybrzeża morskiego. Stanowi
jednocześnie podstawę do opracowania SOP, instrukcji organizacji i oceny strzelań
oraz dokumentów niższego szczebla. Dokument DD-3.1.4.2 wspiera rozwój zdolności
do rażenia.
5. DD/3.4.1.2 Operacje reagowania kryzysowego spoza artykułu 5. – wielonarodowe
morskie wsparcie operacji humanitarnych zapisy dokumentu pozwalają na efektywne
zaplanowanie i realizację zadań wsparcia operacji humanitarnych przez dowództwa,
sztaby i siły MW oraz umożliwiają jednolite rozumienie zasad działania
zapewniających interoperacyjność sił biorących udział w operacji. Zasadniczym celem
dokumentu jest umożliwienie efektywnego planowania i realizacji zadań przez siły
MW na morzu i w strefie przybrzeżnej na lądzie w zakresie wsparcia humanitarnego
i pomocy w usuwaniu skutków klęsk żywiołowych i katastrof oraz współpracy
z organizacjami cywilnymi. DD/3.4.1.2 to dokument wspierający, poziomu trzeciego
w przyjętej architekturze dokumentów doktrynalnych Marynarki Wojennej (MW),
przeznaczonym dla dowództw i sztabów na poziomie operacyjnym i taktycznym
wykorzystywanym w etap planowania i realizowania operacji wielonarodowego
wsparcia humanitarnego w Operacji Reagowania Kryzysowego Spoza Artykułu 5.
Stanowi jednocześnie podstawę do opracowania dokumentów niższego szczebla z tego
obszaru. Dokument DD/3.4.1.2 wspiera rozwój zdolność do wsparcia układu
pozamilitarnego w warunkach zagrożenia niemilitarnego.
6. DU-7.0.1.1 Poradnik do szkolenia z Międzynarodowego Prawa Humanitarnego
Konfliktów Zbrojnych jest narodowym dokumentem doktrynalnym stanowiącym
uzupełnienie i rozwinięcie zagadnień szkoleniowych zawartych w decyzji nr 184/MON
Ministra Obrony Narodowej z dnia 13 czerwca 2012 r. w sprawie organizacji systemu
kształcenia i szkolenia z „Międzynarodowego Prawa Humanitarnego Konfliktów
Zbrojnych” w resorcie obrony narodowej. DU-7.0.1.1 zawiera również ustalenia
ratyfikowanego przez Polskę dokumentu NATO AtrainP-2 (Ed. A Version 1)
„Training in the law of armed conflict”, wg STANAG 2449 (Ed. 2). Poradnik opisuje
Standaryzacja Operacyjna na rzecz rozwoju Marynarki Wojennej
177
ogólne cele i zasady szkolenia z Międzynarodowego Prawa Humanitarnego
Konfliktów Zbrojnych (MPHKZ) oraz standardy szkoleniowe dla oficerów,
podoficerów, szeregowych i pracowników wojska. Zasadnicza część poradnika będzie
zawierała program szkolenia z MPHKZ wraz z kompletnym zestawem przykładowych
slajdów podzielonych na kilka modułów szkoleniowych. DU-7.0.1.1 jest dokumentem
wspierającym system funkcjonalny szkolenia.
DOKTRYNY I DOKUMENTY DOKTRYNALNE W OPRACOWANIU
1. DD-3.1 Prowadzenie operacji przez Marynarkę Wojenną. Planuje się nowelizację
dokumentu doktrynalnego szczebla operacyjno-taktycznego przeznaczonego dla
sztabów i dowództw do użycia w procesie planowania i organizowania działań
Marynarki Wojennej. Z założenia DD-3.1 jako zasadniczy dokument dla Marynarki
Wojennej powinien być dokumentem odniesienia dla niższych szczebli dowodzenia
w zakresie opracowania dokumentów doktrynalnych oraz własnych podręczników,
regulaminów i instrukcji. Dokument ten powinien być stosowany w procesie szkolenia
dowództw, sztabów i wojsk oraz w szkolnictwie wojskowym. Celem DD-3.1 jest
opisanie koncepcji, procesu planowania oraz zasad dowodzenia i kierowania podczas
prowadzenia działań Marynarki Wojennej w operacjach połączonych. Zgodnie
z założeniami opracowania DD-3.1 będzie zawierać podstawowe zasady, sposób
prowadzenia i praktyki realizowane przez siły morskie Organizacji Traktatu
Północnoatlantyckiego w środowisku działań połączonych. Dokument będzie wspierać
rozwój zdolności do dowodzenia.
2. DT-3.1.6 tom I Morska walka minowa – zasady ogólne będzie opisywać ogólne
założenia, proces planowania oraz zasady dowodzenia i kierowania podczas
prowadzenia działań minowych i przeciwminowych. Ponadto dokument będzie
opisywał podział działań wojny minowej teorię użycia min morskich oraz taktyki,
technik i środków ich zwalczania. DT-3.1.6 tom I to dokument wspierający, poziomu
drugiego w przyjętej architekturze dokumentów doktrynalnych Marynarki Wojennej
(MW), przeznaczonym dla dowództw oraz sztabów operacyjnego i taktycznego
poziomu dowodzenia, jednostek wojskowych posiadających zdolności do planowania
lub prowadzenia działań minowych i przeciwminowych oraz słuchaczy uczelni
wojskowych. Dokument DT-3.1.6 tom I będzie wspierał rozwój zdolności do rażenia.
3. DD-3.1.6 tom II Morska walka minowa – planowanie i ocena będzie uzupełnieniem
tomu I w zakresie uszczegółowienia koncepcji, zasad planowania, dowodzenia
i kierowania podczas prowadzenia działań przeciwminowych. Ponadto dokument
będzie opisywał teorię oceny skuteczności działań przeciwminowych. DT-3.1.6 tom II
to dokument wspierający, poziomu drugiego w przyjętej architekturze dokumentów
doktrynalnych Marynarki Wojennej (MW), przeznaczonym dla dowództw oraz
sztabów taktycznego poziomu dowodzenia, jednostek wojskowych posiadających
zdolności do planowania lub prowadzenia działań przeciwminowych oraz słuchaczy
uczelni wojskowych. Dokument DT-3.1.6 tom II będzie wspierał rozwój zdolności do
rażenia.
4. DT-3.1.74 Procedury działań morskich – obrona przed działaniami asymetrycznym
w porcie i na kotwicy będzie opisywać istotę współczesnych zagrożeń asymetrycznych
w portach morskich i kotwicowiskach. Celem dokumentu będzie opisanie koncepcji,
taktyki i procedur ochrony sił MW przed zagrożeniami asymetrycznymi w portach i na
kotwicowiskach. W dokumencie zostaną opisane środki ochrony sił okrętowych oraz
zasady ich stosowania. Ponadto dokument będzie opisywał teorię oceny zagrożenia
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
178
oraz dowodzenia i kierowania podczas przeciwdziałania zagrożeniom asymetrycznym
okrętów. DT-3.1.74 to dokument wspierający, poziomu drugiego w przyjętej
architekturze dokumentów doktrynalnych MW, przeznaczony dla dowództw oraz
sztabów taktycznego poziomu dowodzenia, jednostek pływających MW oraz słuchaczy
uczelni wojskowych. Dokument DT-3.1.74 będzie wspierał rozwój zdolności do
przetrwania i ochrony.
WNIOSKI
Standaryzacja operacyjna realizowana na rzecz rozwoju sił Marynarki
Wojennej przez wszystkie komórki resortu obrony narodowej ma na celu osiągnięcie
i utrzymanie przez nią wymaganego poziomu interoperacyjności lub optymalizacji
wykorzystania jej zasobów.
Opisana architektura doktryn i dokumentów doktrynalnych oraz ich
charakterystyka przedstawiają obecny stan oraz perspektywy dalszego rozwoju publikacji stanowiących o możliwości realizacji zadań wspólnie z siłami sojuszniczymi.
Jak najszybsze oprzyrządowanie sił MW w niezbędne dokumenty standaryzacji
operacyjnej powinno być nadrzędnym celem dowódców wszystkich szczebli dowodzenia
MW dla dalszego, prawidłowego jej rozwoju i funkcjonowania w strukturach
międzynarodowych.
BIBLIOGRAFIA
[1] Zasady planowania, opracowywania i wprowadzania doktryn oraz dokumentów
doktrynalnych DA-01(A).
[2] Plan opracowania, aktualizacji doktryn i dokumentów doktrynalnych oraz
dokumentów uzupełniających na poziomie polityczno-wojskowym na lata 2016-
2019, CDiS SZ, 24.12.2015 r.
[3] Biuletyn informacyjny pionu doktryn i oprzyrządowania systemu szkolenia, CDiS
SZ, Nr 1/2015 (1), z dnia 01 czerwca 2015 r.,
OPERATIONAL STANDARDIZATION
FOR POLISH NAVY DEVELOPMENT
ABSTRACT
The aim of this article is to familiarize main information about implementing and developing NATO standards in a naval doctrines and supporting documents. It widely describes an architecture and documents which have serious influence on compatibility and interoperability the Polish Navy with Alliance.
Znaczenie informacji jako narzędzia oddziaływania w Siłach Zbrojnych
179
kmdr ppor . Tomasz P IEKARSKI
Dowódz two 3 . F lo t yl l i Okrę tów
ZNACZENIE INFORMACJI JAKO NARZĘDZIA
ODDZIAŁYWANIA W SIŁACH ZBROJNYCH
STRESZCZENIE
W dziejach całej ludzkości informacja zawsze miała bardzo duże znaczenie. Zauważamy to niemal instynktownie np.: w sytuacji, kiedy widzimy ludzi, którzy przez pewien czas nie komunikują się ze sobą w żaden sposób odnosimy wrażenie, że dzieje się coś bardzo nienaturalnego.
Zauważalnym stał się wzrost znaczenia informacji we współczesnym świecie oraz jej siły jako narzędzia oddziaływania na innych. Zwiększają się również możliwości jakie niesie ze sobą posiadanie informacji oraz odpowiednie jej wykorzystanie, a także łatwość z jaką można to zrobić. Posiadając informacje i odpowiednio je przedstawiając lub ukrywając można skutecznie wywierać wpływ na innych ludzi (siły własne lub przeciwnika), a dodatkowo zasięg oddziaływania informacji jest wręcz nieograniczony. Niestety drastyczny wzrost znaczenia informacji oraz zapotrzebowania na nią stwarza nowe zagrożenia dla pojedynczych ludzi jak i dla całego państwa.
Nowoczesna technika daje duże możliwości wykorzystania informacji, jako narzędzia oddziaływania. Coraz częściej powstają nowe metody wykorzystania informacji, w taki sposób, aby osiągnąć odpowiedni stan emocjonalny u odbiorcy. Niestety sprzyja temu szybki rozwój technologii.
Pojawienie się nowego pojęcia walki informacyjnej pod koniec XX wieku wiąże się z całą pewnością, z drastycznym rozwojem informacyjnym w zakresie pozyskiwania, przetwarzania oraz wykorzystania informacji. Uznano bezpieczeństwo informacyjne państwa jako integralną część bezpieczeństwa narodowego. W ramach nowego podejścia należy uwzględnić wiele uwarunkowań bezpieczeństwa informacyjnego.
Odpowiednio wykorzystując informacje można zmienić rzeczywistość w oczach bardzo dużej grupy ludzi (nawet całego narodu). Prowadząc działania równolegle na wielu płaszczyznach i wykorzystując najnowsze technologie służące przekazywaniu informacji można bezkarnie łamać międzynarodowe prawa.
WSTĘP
W dzisiejszych czasach informacja odgrywa coraz to większą rolę. Zjawisko to
widoczne jest nie tylko w życiu społecznym czy w bezpośrednich stosunkach
międzyludzkich, lecz także w gospodarce. Skutkiem tego są bardzo dynamicznie
rozwijające się środki masowego przekazu - znacznie zwiększa się zasięg prasy, radia
i telewizji, a w ostatnim czasie Internetu. Dodatkowo w sferze rynkowej coraz więcej
pieniędzy jesteśmy skłonni wydawać na informację. Rozwój globalnego społeczeństwa
informacyjnego spowodował, że informacja zaczęła być traktowana jako pewnego rodzaju
dobro ekonomiczne. Staliśmy się społeczeństwem informacyjnym - jest to takie
społeczeństwo, w którym sektor informacyjny (przekazywanie, przetwarzanie
i gromadzenie informacji) zdobył przewagę nad sektorem przemysłowym. Ponadto
w takim społeczeństwie ludzie upatrują swój interes głównie w sferze informacyjnej,
a dostęp do informacji, jej posiadanie, a także edukacja są bardzo cenionymi wartościami.
Dodatkowo „informacja staje się często współcześnie atrybutem władzy i przewagi, która
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
180
może być różnie wykorzystana. W obszarze zdobywania i gromadzenia informacji
wymienia się rozmaite możliwości manipulacyjne […]”1.
Niemal w każdej chwili, kiedy komunikujemy się z innymi ludźmi wywieramy na
nich wpływ, a także sami podlegamy wpływom innych ludzi. Przeważnie jest to
oddziaływanie mające na celu nakłonienie odbiorcy do podjęcia lub zmiany decyzji czy do
zmiany sposobu postępowania. Bywa, że dochodzimy do niemiłych wniosków, że ktoś
inny manipulując nami, wywarł na nas wpływ tak bardzo, że nakłonił nas do czegoś, na co
nie mieliśmy ochoty.
Każdy z nas we wszystkich sytuacjach chciałby móc podejmować decyzje
przemyślane i rozważne, lecz tempo życia współczesnego bardzo często uniemożliwia
szczegółowe rozważenie wszystkich „za” i „przeciw”. Bardzo często zdarza się, że
podejmując decyzje, opieramy się nie na całej dostępnej informacji, lecz wyłącznie na
jakimś jej wybranym fragmencie i dlatego jesteśmy narażeni na ryzyko popełnienia błędu.
Czy zatem wszędobylska informacja może się stać narzędziem oddziaływania,
a nawet narzędziem walki? Jeżeli tak to jaka jest jej skuteczność, w jakim zakresie można
nią oddziaływać i jakie cele można osiągnąć, oraz czy w procesie rozwoju sił zbrojnych
uwzględnia się wykorzystanie takiego narzędzia?
INFORMACJA JAKO ELEMENT KOMUNIKACJI
„Potrzeba wymiany informacji, przyswajania jej i przetwarzania jest jedną
z podstawowych właściwości ludzkości. Właśnie te umiejętności warunkują rozwój
cywilizacji, począwszy od prehistorii, a skończywszy na czasach współczesnych.
Rozwój kultury rozpoczął się dopiero wówczas, gdy człowiek zyskał umiejętność
rejestrowania swych doświadczeń i wynalazł sposób utrwalania myśli. Ewolucja tego
sposobu wpłynęła na ukształtowanie się pisma, które z kolei pozwoliło w znacznym
stopniu na zwiększenie przestrzennego i czasowego wymiaru komunikacji społecznej.
Stało się możliwe utrwalenie doświadczeń, wiedzy i mądrości, przenoszonych z pokolenia
na pokolenie”2.
Czym zatem jest informacja? Najprościej mówiąc są to dane, dzięki którym
zwiększa się stopień świadomości oraz wiedzy odbiorcy poprzez odpowiednią
interpretację danych. Właśnie dzięki interpretacji otrzymane dane stają się dla nas
informacjami. Transmisja danych odbywa się zarówno w czasie jak i przestrzeni.
„To, czy dany zasób jest zasobem danych, informacji czy wiedzy wyraża się
w trakcie jego użytkowania. Zdarza się, iż pojęcia wiedzy i informacji traktowane są
zamiennie. Istnieje kilka zasadniczych różnic między informacją a wiedzą:
informacja jest tylko narzędziem intelektualnym,
informacja sama z siebie, bez dalszego przetworzenia, nic nie wniesie do praktyki
i nie stworzy nic nowego w szeroko pojętej kulturze,
jest ona w zasadzie pakietem zamkniętym,
informacja nie rozwiązuje problemów,
informacja dotyczy (raczej) zjawisk i rzeczy, a nie procesów,
należy ona do sfery statyki”3.
1 J. Kamieniak, Manipulacja w polityce i informacji, www.Racjonalista.pl, s. 4, (05.08.2015). 2 M. Kłak, Zarządzanie wiedzą we współczesnym przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Ekonomii i Prawa im. prof. Edwarda Lipińskiego w Kielcach, Kielce 2010, s.107. 3 Tamże, s. 109.
Znaczenie informacji jako narzędzia oddziaływania w Siłach Zbrojnych
181
Tabela 1. Różnice między informacją a wiedzą
INFORMACJA WIEDZA
Przetworzone dane Pozwala na podjęcie działań
Po prostu zawiera fakty Umożliwia przewidywanie, przypadkowe skojarzenia
lub podejmowanie decyzji dotyczących przyszłości
Jasna, rzeczowa, prosta i uporządkowana Mętna, niejasna, częściowo nieuporządkowana
Łatwa do wyrażenia w formie pisemnej Intuicyjna, trudna do przekazania, wyrażania ustnego
lub zilustrowania
Uzyskana z danych przez kondensowanie,
poprawianie, kontekstualizacje i wyliczenia
Tkwi w powiązaniach, rozmowach, intuicji wynikającej
z doświadczenia oraz ludzkiej umiejętności porównywania
sytuacji, problemów i rozwiązań
Nie zależy od właściciela Jest zależna od właściciela
Radzą sobie z nią dobrze systemy
informatyczne Wymaga kanałów nieformalnych
Podstawa zrozumienia dużych ilości danych Podstawa inteligentnego podejmowania decyzji,
przewidywania, diagnozowania i intuicyjnego oceniania
Wynika z danych; sformalizowana w bazach
danych, książkach, instrukcjach i dokumentach
Tworzona w umysłach; przedmiot zespołowej wymiany;
wynika z doświadczenia, sukcesów i pomyłek
Sformalizowana, wychwycona i objaśniona;
pozwala na wielokrotne wykorzystanie Pojawia się w umysłach ludzi w wyniku doświadczenia
źródło: M. Kłak, Zarządzanie wiedzą we współczesnym przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Ekonomii i Prawa im. prof. Edwarda Lipińskiego w Kielcach, Kielce 2010, s. 109.
„Ludzie odbierają zwykle informacje na trzy podstawowe sposoby. Pierwszy
sposób to poprzez obraz. Obejmuje wszystko to, co widzimy. Świat, jaki widzimy, często
stanowi dowód na coś - „Uwierzę, jak zobaczę!”. Gdy próbujemy kogoś do czegoś
przekonać, użycie skutecznych pomocy wizualnych jest często bardzo pomocne.
Drugi sposób to kanał słuchowy. Jeśli ktoś mówi coś do nas lub jeśli uważamy,
że słyszymy coś istotnego, wykorzystujemy kanał słuchowy. Jeżeli dana osoba
wykorzystuje przede wszystkim ten kanał, mówi np. „To brzmi nieźle” albo „Nic mi to nie
mówi”.
Ostatni sposób to kanał kinestetyczny. Na scenę wkraczają odczucia (wkraczanie
na scenę to wskaźnik wizualny - czy spostrzegłeś to?). Jeśli dana osoba w dowodzeniu
opiera się na odczuciach, mówi np. „Nie czują tego” albo „Mam co do tego dobre
przeczucia”4.
INFORMACJA I JEJ ZNACZENIE
Można powiedzieć, że w dzisiejszych czasach informacja jest niezbędna do życia -
kto ma informacje ten ma władzę, przejmuje inicjatywę, osiąga cele (wygrywa).
Od jakości i wiarygodności informacji zależne są decyzje – im bardziej wiarygodne
i szczegółowe informacje tym bardziej optymalne decyzje możemy wypracować5. Dlatego
więc wszelkie układy totalitarne wprowadzają cenzurę, a zamachy stanu zaczynają się od
blokowania kanałów informacyjnych - wyłącza się telefony, zamyka się redakcje, pod
kontrolę przechodzą stacje radiowe i telewizyjne. Ogranicza się bezpośrednie kontakty
przez wprowadzanie godzin policyjnych. Mając informację, ludzie mają materiał do
przeanalizowania, a tym samym mogą podejmować racjonalne decyzje. W dodatku mogą
4 J. Speakman, K. Hogan, Ukryta perswazja, psychologiczne taktyki wywierania wpływu, Helion, Gliwice 2007,
s. 114. 5 Więcej na ten temat: P. Dziekański, Informacja jako dobro ekonomiczne będące źródłem przewagi
konkurencyjnej, Wyższa Szkoła Biznesu i Przedsiębiorczości w Ostrowcu Świętokrzyskim,
https://www.ur.edu.pl/file/16795/28.pdf, (27.07.2015).
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
182
z odpowiednim wyprzedzeniem podjąć kroki zapobiegające powstaniu pewnych,
niechcianych sytuacji. Ponadto informacja w dzisiejszych czasach niezbędna jest
w różnych wymiarach - społecznym, zawodowym, kulturowym, a także psychologicznym.
W każdym z nich informacja jest zawsze potrzebna i odgrywa różne role i funkcje.
Podstawową funkcją jest funkcja informacyjna6. Polega ona na powiadomieniu
pytającego odbiorcy o faktach, które są nie są znane pytającemu - na zakomunikowaniu
komuś czegoś, czego on dotąd nie wiedział, ale było wiadome innym.
Inną funkcją informacji jest sterowanie. Ogólnie stwierdzono, że każde nasze
działanie jest poprzedzone podjęciem decyzji, której istotą jest dokonywanie świadomych
wyborów.
Kolejna funkcja informacji to łagodna siła (soft power). Stwierdzono,
że w informacji kryje się pewna siła. Jej odkrycie następuje w chwili odbioru przez
odbiorcę sygnału z otoczenia i podjęcia na tej podstawie właściwych działań. Informacja
stanowi siłę, która daje możliwość państwom o rozwiniętych technologiach
informacyjnych uzyskać i utrzymać przewagę zarówno polityczną jak i gospodarczą nad
innymi krajami. Jest to czynnik wpływający na postawę odbiorcy, rodzaj podejmowanych
przez niego działań i decyzji. W określonym stopniu nadawca kształtuje obraz świata
odbiorcy, narzuca mu swoje poglądy.
Czynnik kulturotwórczy jest kolejną funkcją informacji.
Dodatkową ważną rolą informacji jest przekazywanie prawdy, norm i obyczajów
oraz wartości duchowych będących bardzo istotnym ingredientem faktów kulturowych
wyróżniających jedno społeczeństwo od innych. Uważa się, że niepoprawnie
funkcjonujący w społeczeństwie przepływ informacji powoduje, zagubienie ludzi i regres
kulturowy oraz ujemne skutki ekonomiczne. Należy ponadto zwrócić uwagę na zależność,
wskazaną przez Bogdana Wojciszke, że istnieje ścisły związek pomiędzy postawą
i wartościami w społeczeństwie, a procesem przetwarzania informacji7.
Następną funkcją informacji jest funkcja integracyjna. Jak powszechnie wiadomo
człowiek jest istotą społeczną, poszukującą kontaktów z innymi osobami oraz uzależnioną
od współdziałania z innymi ludźmi. Dąży do tworzenia grupy społecznej, w której osoby
„komunikują się ze sobą i wzajemnie na siebie wpływają […], mają poczucie
przynależenia do siebie […], mają wspólny cel”8.
Informacja może pełnić również rolę czynnika dezintegrującego. Działania takie
oparte są na wybiórczej i subiektywnej interpretacji faktów, na nadinterpretacji jednych
i ignorowaniu innych informacji, przyczyniają się do biegunowości postaw wyborców.
Kolejnym jest czynnik demokratyzujący. Demokracja jest to postawa obyczajowa
i umysłowa polegająca w szczególności na swobodnym dostępie do oświaty, nauki
i kultury, udziału w życiu gospodarczym kraju, oddziaływaniu na organy władzy
i sprawowaniu nad nimi kontroli. Jednym z podstawowych warunków rozwoju
społeczności demokratycznej jest niezależny dostęp do informacji pozwalających
członkowi danej społeczności kontrolować przebieg zdarzeń oraz wyrażać swoje opinie.
Pomimo, że informacja jest tylko narzędziem intelektualnym i sama z siebie, bez
dalszego przetworzenia, nic nie wnosi do praktyki i generalnie nic nowego nie stworzy
w szeroko pojętej kulturze, to odgrywa bardzo ważną rolę w społeczeństwie poprzez
6 Więcej: W. Babik, Informacja i jej zagrożenia w społeczeństwie informacyjnym, Uniwersytet Jagieloński,
Kraków, Tekst wykładu wygłoszonego na Technicznym Uniwersytecie Otwartym Akademii Górniczo-
Hutniczej w Krakowie w dniu 09.11.2002 r. 7 Więcej: B. Wojciszke, Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej, Wydawnictwo Naukowe
Scholar, Warszawa 2002, s. 197-199. 8 B. Wojciszke, Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar,
Warszawa 2002, s. 376.
Znaczenie informacji jako narzędzia oddziaływania w Siłach Zbrojnych
183
bezpośredni udział w podstawowym procesie społecznym - procesie komunikacji. Jest ona
bardzo powszechnie spotykana, a coraz większa świadomość i umiejętność jej
wykorzystania sprawiły, że stała się towarem niekiedy bardzo cennym, przez co pilnie
strzeżonym i coraz chętniej wykradanym. Czy takie dobro może być wykorzystane do
oddziaływania w strukturach zmilitaryzowanych?
INFORMACYJNY WPŁYW SPOŁECZNY
ORAZ WPŁYW GRUPY NA ZACHOWANIE JEDNOSTKI
„Wpływ społeczny to proces, w wyniku, którego dochodzi do zmiany zachowania,
opinii lub uczuć człowieka wskutek tego co robią, myślą lub czują inni ludzie. […]
Wzajemne wywieranie na siebie wpływu przez jednostki, grupy i organizacje społeczne
jest istotą życia społecznego. To dzięki wzajemnym wpływom ludzie mogą skłaniać
innych do pożądanego postępowania …”9.
W dzisiejszych czasach wpływ społeczny jest obecny w każdej dziedzinie
naszego życia, a wzajemne wywieranie wpływu jest istotą życia społecznego. Każdy z nas
systematycznie podejmuje działania skłaniające innych do ulegania lub kompromisu. Tak
jak w przypadku wywierania wpływu rzecz jednostki tak wpływ społeczny może mieć
charakter nieuświadomiony (jest tak w przypadku, gdy grupa nie zdaje sobie sprawy
z tego, że jej zachowanie wpływa na sposób myślenia, emocje czy zachowanie innej grupy
lub pojedynczego człowieka) lub też w pełni zamierzony i umyślny (manipulacje).
Ogólnie przyjmuje się, że wywieranie wpływu to złożony proces w wyniku,
którego dochodzi do zmian w zachowaniu, opinii lub uczuciach człowieka, wskutek tego,
co robią, myślą lub czują inni ludzie. Jest to zmiana w zachowaniu spowodowana
autentycznym lub wyimaginowanym naciskiem ze strony innych osób.
Grupa jako część społeczeństwa posiada wiele możliwości oddziaływania
na jednostkę. „Gdy mamy wokół siebie innych ludzi, często wchodzimy z nimi
w interakcje w ramach grup społecznych […] grupy mogą być lepsze albo gorsze od
pojedynczych osób w zakresie podejmowania decyzji […]”10. Do podstawowych zjawisk
wywierania wpływu przez grupę na jednostkę zaliczamy: facylitację społeczną,
próżniactwo społeczne, polaryzację grupową i rozproszenie odpowiedzialności.
Zjawisko facylitacji społecznej – polega na lepszym i sprawniejszym wykonywaniu
zadań w obecności innych ludzi.
Z kolei próżniactwo społeczne. polega na spadku poziomu wykonania zadania
z powodu wykonywania go wspólnie z innymi.
Polaryzacja grupowa jest to zjawisko polegające na podejmowaniu przez grupę
bardziej skrajnych decyzji w jakiejś sprawie niż takie, które każdy z członków grupy
podjąłby sam.
Rozproszenie odpowiedzialności – jak pokazują powszechnie organizowane
i prezentowane (również przez środki masowego przekazu), eksperymenty psychologiczne
pokazują, że szansa na otrzymanie pomocy (np. podczas jakiegoś nieszczęśliwego
wypadku – zasłabnięcie na chodniku) jest tym większa, im mniej jest świadków wypadku.
9 B. Wojciszke, Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”,
Warszawa 2002, s. 246. 10 Aronson E., Wilson T. D., Akert R. M., Psychologia społeczna. Serce i umysł , Zysk i S-ka Wydawnictwo
S.C. Poznań 1997, s. 398.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
184
SPOSOBY WYKORZYSTANIA INFORMACJI
W CELU WYWARCIA WPŁYWU
We współczesnych czasach, każdy ma do osiągniecia jakiś cel. W dążeniu do jego
osiągnięcia stosuje różne metody łącznie z wywieraniem wpływu na innych. Żeby go
osiągnąć najczęściej wykorzystuje się informacje. Istnieją metody, które stosowane są
najczęściej w walce politycznej pomiędzy partiami i obozami politycznymi jak i w walce
informacyjnej między państwami, mogą być również stosowane przez wojsko oraz policję
np.: w walce z przestępczością zorganizowaną11. W takiej walce tj. przeciw strukturom
zorganizowanym, a zwłaszcza przeciw państwom, stosuje się następujące metody:
„wzmacnianie centralizacji decyzji u przeciwnika, przy równoczesnym osłabianiu
powiązań poziomych między elementami jego organizacji - tak m. in. postępowali
w latach osiemdziesiątych ci ludzie w kierownictwie PZPR, którzy w końcu
doprowadzili do jej likwidacji.;
inspirowanie błędnej polityki kadrowej u przeciwnika - zwłaszcza w obrębie jego
centrali. Może tu np. wchodzić w grę niewłaściwy dobór charakterologiczny,
preferowanie ludzi niekompetentnych, czy wreszcie takich, których można łatwo
szantażować;
penetracja centralnego ośrodka decyzyjnego przeciwnika i rozbudowa kanałów
wpływu na ten ośrodek. Pomocni tu mogą być zwłaszcza doradcy, którzy są mniej
narażeni na ewentualne zdemaskowanie i odpowiedzialność, niż sami decydenci.;
inspirowanie nadmiaru decyzji lub inspirowanie błędnych decyzji podejmowanych
przez centralne kierownictwo przeciwnika. Tę metodę stosuje się zazwyczaj łącznie
z poprzednią. Ciekawych przykładów dostarcza tu działalność hitlerowskiej policji
bezpieczeństwa w okupowanej Polsce - policja ta starała się penetrować ośrodki
kierownicze różnych ugrupowań polskiego podziemia, a następnie inspirowała
wzajemne walki między nimi - zwłaszcza między obozem londyńskim
i komunistyczną lewicą;
rozkładanie u przeciwnika - a zwłaszcza w jego centralnym ośrodku decyzyjnym -
mechanizmów umożliwiających samosterowanie. Wchodzi tu w grę demoralizacja,
dezinformacja, szerzenie indyferentyzmu ideologicznego pod przykrywką
apolityczności, rozkładanie poczucia prawnego. Te metody stosowała szeroko
carska policja wobec elity opozycyjnej w Rosji, gdy zaś w 1917 r. opozycja ta
objęła władzę, wyszło na jaw, w jakim stopniu jest ona zdemoralizowana.;
blokowanie przepływu informacji i dezorganizowanie pracy tych elementów
organizacji przeciwnika, które zajmują się przetwarzaniem informacji. Przykładem
zastosowania tej metody może być zasypywanie odpowiednich organów
przeciwnika wielką ilością fałszywych lub małowartościowych donosów, których
sprawdzanie wymaga wiele pracy i zajmuje bardzo wiele czasu;
nasyłanie do struktury przeciwnika masowej agentury, która jest łatwo wykrywana
i daje zajęcie jego organom kontrwywiadu odwracając uwagę tych organów od
głównych kanałów wpływu, które oddziałują na centralny ośrodek decyzyjny
przeciwnika. Ta metoda była bardzo szeroko stosowana przez wywiady państw
zachodnich w stosunku do państw komunistycznych;
przechwytywanie dobrych inicjatyw kierownictwa przeciwnika, przez odpowiednie
kanały informacyjne i kanały wpływu oraz wypaczanie ich w taki sposób, by
11 Mowa tutaj o specjalistycznych grupach i organizacjach zajmujących się analizowaniem, opracowywaniem
i wykorzystywaniem znanych i nowo opracowanych metod oddziaływania.
Znaczenie informacji jako narzędzia oddziaływania w Siłach Zbrojnych
185
stawały się własną karykaturą, zniechęcającą do niej społeczeństwo. Można to
nazwać hodowaniem szczepionek przeciw słusznym inicjatywom przeciwnika,
które mogłyby go wzmocnić. Ta metoda była np. stosowana przez rosyjską policję
na przełomie XIX i XX wieku do zwalczania ruchu robotniczego, prowadziło to do
narastania spirali prowokacji”12.
We wszystkich powyżej wymienionych metodach informacja jest traktowana jako
główne narzędzie. Można więc łatwo zauważyć, że w dzisiejszych czasach o każdej porze
i na każdej płaszczyźnie życia prowadzi się większą lub mniejszą wojnę informacyjną,
chociaż samo pojęcie wojny informacyjnej nie jest nowym pojęciem.
Wojna informacyjna nie jest wynalazkiem czasów dzisiejszych. Już od powstania
pierwszych struktur społecznych zbierano informacje o przeciwniku, a chroniono własne
informacje. Dawniejsi kupcy docierali do informacji o planach konkurencji, nowych
towarach, próbowali przewidywać ruchy cen. Przeciwnikom (konkurentom) podsuwano
kłamstwa, plotki lub tak sfabrykowane informacje, aby na ich podstawie wyciągnęli
fałszywe wnioski.
Należy również wspomnieć o pierwszym strategu – generale SunTzu (SunZi)13.
Jego myśli sprzed ponad dwóch i pół tysiąca lat zostały spisane i do dzisiaj znane pod
tytułem „Sztuka wojny”. Przykładał on do informacji olbrzymie znaczenie, podkreślając
nie tylko znaczenie zachowania komunikacji, ale równocześnie uważając, że przebiegli
i mądrzy dowódcy (władcy, przywódcy) pokonują przeciwników (konkurentów)
i dokonują wybitnych wyczynów, dlatego że zdobywają wiedzę o przeciwniku
(konkurencie). Wiedzę najsprawniej uzyskuje się od ludzi, dlatego, że jest to wiedza
o rzeczywistej sytuacji przeciwnika (konkurenta). Bardzo ważną sprawą jest także ochrona
własnych informacji i wprowadzanie w błąd przeciwnika - jeżeli cel wyjdzie na jaw,
według SunTzu, trzeba zabić szpiega i wszystkich ludzi, którym udzielił informacji,
niezbędne jest również znalezienie agentów przeciwnika, którzy przybyli nas szpiegować.
Uważał, że trzeba kusić ich zyskami, pouczać i nie wypuszczać z ręki. Właśnie w taki
sposób pozyskuje się podwójnych agentów, którzy będą mogli przekazywać fałszywe
informacje i dezinformować naszego przeciwnika.
W świecie współczesnym koncepcja Sun Tzu jest nie tylko nadal aktualna, ale
nawet przeżywa renesans – wykorzystywana nie tylko przez wojsko ale również przez
wielkie korporacje czy państwa. Dodatkowo, wzrost znaczenia informacji oraz rozkwit
technologii informacyjnych spowodował, że właśnie teraz może ona być wykorzystana.
Rozwój społeczeństwa informacyjnego w wyniku dokonującej się przemiany
informacyjnej spowodowało niebagatelną, a w niektórych płaszczyznach radykalną zmianę
warunków bezpieczeństwa, sposobu i charakteru rozwiązywania kryzysów, charakteru
wojen i konfliktów zbrojnych.
Tak, więc uznanie informacji za kluczowy element czyni z niej podstawową cechę
obecnych konfliktów, w których informacja może być wykorzystana zarówno jako broń,
jak również jako cel. Obecnie często można się spotkać z twierdzeniem, że istnieje
konieczność traktowania sfery informacyjnej (także cyberprzestrzeń) jako nowego
środowiska walk.
Uznanie informacji za strategiczny zasób – zarówno w wymiarze pozamilitarnym,
jak i militarnym – spowodowało powstanie nowej kategorii - walki informacyjnej, a więc
takiej, w której informacja jest traktowana zarówno jak broń, oraz jak cel ataku.
12 J. Kossecki, Elementy wojny informacyjnej (cz.2), http://www.konserwatyzm.pl/artykul/2384/elementy-
wojny-informacyjnej-cz. 2, (30.07.2015). 13 Mowa tutaj o specjalistycznych grupach i organizacjach zajmujących się analizowaniem, opracowywaniem
i wykorzystywaniem znanych i nowo opracowanych metod oddziaływania.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
186
Pojawienie się nowego pojęcia walki informacyjnej pod koniec XX wieku wiąże
się z całą pewnością, z drastycznym rozwojem informacyjnym w zakresie pozyskiwania,
przetwarzania oraz wykorzystania informacji. Uznano bezpieczeństwo informacyjne
państwa jako integralną część bezpieczeństwa narodowego. W ramach nowego podejścia
należy uwzględnić wiele uwarunkowań bezpieczeństwa informacyjnego, a przede
wszystkim następujące14:
informacja stanowi zasób strategiczny państwa;
informacja i wynikająca z niej wiedza oraz technologie informatyczne stają się
podstawowym czynnikiem wytwórczym;
szeroko rozumiany sektor informacyjny generuje znaczną część dochodu
narodowego;
procesy decyzyjne w innych sektorach gospodarki i życia społecznego są
w znacznej mierze uzależnione od systemów przetwarzania i przesyłania
informacji;
zakłócenie prawidłowości działania systemów informacyjno – sterujących nie
wymaga wysokich nakładów materialnych;
rywalizacja pomiędzy przeciwnikami przeniesie się na płaszczyznę walki
informacyjnej;
technologie informatyczne stały się istotnym elementem funkcjonowania sił
zbrojnych;
media masowe mogą być wykorzystywane jako narzędzia skutecznego zakłócania
informacyjnego, np. na drodze dezinformacji.
Tak więc bezpieczeństwo informacyjne państwa jest osiągnięte, gdy spełnione są
poniższe warunki:
strategiczne zasoby państwa nie są zagrożone;
oficjalna władza podejmuje decyzje w oparciu o istotne, wiarygodne, aktualne
i dokładne informacje;
niezakłócony jest transfer informacji pomiędzy organami państwa;
ochronę danych osobowych i informacji niejawnych obywateli gwarantuje
państwo;
żadne instytucje publiczne nie naruszają praw obywateli do prywatności;
organizacje pozarządowe, obywatele oraz media masowe posiadają dostęp
do informacji publicznej.
Dodatkowo należy tutaj wspomnieć, że istotą walki informacyjnej jest:
zapewnienie bezpieczeństwa wykorzystywanych systemów informacyjnych oraz
własnych zasobów informacyjnych;
zniszczenie stosowanych przez przeciwnika systemów informacyjnych oraz jego
zasobów informacyjnych.
„W doktrynie geopolityki informacja stanowi niebezpieczny oręż (jest to zarazem
broń o niskich kosztach, broń uniwersalna, o nieograniczonym zasięgu, łatwo dostępna,
bez barier w postaci granic państwowych). Walka informacyjna i sieciowa (częściej walka
informacyjno-psychologiczna) i skrajne jej formy - wojny informacyjno-psychologiczne
i sieciowe - są środkiem do osiągania celów państwa w polityce międzynarodowej,
regionalnej i wewnętrznej, a także jego geopolitycznej przewagi”15. Jako narzędzia
wykorzystywane w walce informacyjnej można wskazać:
propagandę;
14 T. Aleksandrowicz, Wojna Informacyjna. Dlaczego Zachód przegrywa z Rosją? (30.07.2015) 15 J. Darczewska, Anatomia rosyjskiej wojny informacyjnej operacja krymska - studium przypadku, Ośrodek
Studiów Wschodnich im. Marka Karpia, Punkt Widzenia nr 42, Warszawa maj 2014, s. 14.
Znaczenie informacji jako narzędzia oddziaływania w Siłach Zbrojnych
187
dyplomację;
kampanie psychologiczne;
manipulowanie lokalnymi mediami, dezinformację;
czynności na poziomie wpływania na procesy kulturowe i polityczne;
infiltrację w sieciach komputerowych oraz baz danych.
Ponadto podstawowe pojęcia z zakresu technologii wojen informacyjnych, które
w praktyce są operacjami wpływu to: „sterowanie społeczne, tj. wywieranie wpływu na
społeczeństwo; manewrowanie społeczne, czyli intencjonalne sterowanie społeczeństwem
dla osiągnięcia określonych korzyści; manipulacja informacją, czyli wykorzystywanie
prawdziwych informacji w sposób wywołujący fałszywe implikacje; dezinformacja, czyli
rozpowszechnianie zmanipulowanych lub sfabrykowanych informacji bądź ich
kombinacji; fabrykowanie informacji, czyli tworzenie fałszywej informacji, lobbing, szan-
taż i wymuszanie pożądanej informacji”16.
Jak łatwo można zauważyć ze wszystkimi przedstawionymi powyżej elementami
spotykamy się każdego dnia, np.: w kontekście konfliktu ukraińskiego. W tym konflikcie
Rosja podniosła walkę informacyjną na nowy, wyższy poziom, podsycając
antyamerykańskie i antyzachodnie nastroje zarówno w Rosji, jak i na świecie. „Podczas
operacji krymskiej Rosja zademonstrowała światu możliwości i potencjał prowadzenia
wojen informacyjnych. Ich celem jest podporządkowanie elit i społeczeństw innych
państw w sposób niezauważalny, przy wykorzystaniu różnych tajnych i jawnych kanałów
(służb specjalnych, dyplomatycznych, medialnych), oddziaływania psychologicznego,
dywersji ideologicznej i politycznej. Batalie informacyjne rosyjscy politycy i dziennikarze
uzasadniają koniecznością przeciwdziałania «infoagresji cywilizacji atlantyckiej pod
przywództwem USA» na «cywilizację rosyjską/eurazjatycką», tj. wykorzystywanym od lat
argumentem z arsenału geopolityki stosowanej”17. W okresie poprzedzającym konflikt
Rosja rozpoczęła medialną ekspansję na Ukrainie. Można powiedzieć, że zainfekowała
strukturę informacyjną swojego sąsiada. Putin mógł tego dokonać, bo podporządkował
sobie między innymi koncerny medialne, a to dało możliwość skoordynowanej infiltracji
Ukrainy.
W taki sposób powstała możliwość przeprowadzenia zbiorowej manipulacji
zarówno umysłami jak i emocjami Ukraińców. Ponadto państwowe rosyjskie media mają
możliwość publikacji nieprawdziwych i wprowadzających w błąd informacji w celu
dyskredytacji krajów zachodnich, podważając ich jedność w sprawach rosyjskich
oraz stwarzając sprzyjające warunki dla rosyjskiego stanowiska. Łatwo można zauważyć,
że Rosja prowadzi bardzo konsekwentną i spójną politykę informacyjną. Media są
bezwzględnie i skrupulatnie kontrolowane przez władze, opozycyjne dziennikarstwo
znajduje się w szczątkowym stanie, przez co nastroje społeczne są bardzo skutecznie
manipulowane. Treści prezentowane przez media zachodnie są w Rosji niedostępne.
Analizując dalej Rosja tworzy skuteczne kampanie informacyjne tam, gdzie widzi
zagrożenia dla swoich interesów.
Należy tutaj pamiętać, że same media to nie wszystko. Trzeba również wspomnieć
o wielkiej grupie rosyjskich i prorosyjskich trolli działających bardzo sprawnie
i efektywnie w Internecie. Publikują oni komentarze pod odpowiednimi artykułami
na portalach informacyjnych, a także są bardzo aktywni na portalach społecznościowych.
Bardzo istotny jest fakt mówiący o tym „ze względu na możliwość zamieszczania
alternatywnych informacji, a także publicznej wymiany opinii media społecznościowe są
traktowane, jako główny sektor „antyrosyjskiej” propagandy. Portale i sieciowe grupy
16 Tamże, s. 16. 17 Tamże, s .8.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
188
dyskusyjne w Runecie są obiektem zorganizowanego działania”18. Wszystkie media
przechodzą przez cenzurę, której zadaniem jest tworzenie jednolitego i pozytywnego
obrazu rzeczywistości.
Całą tą sytuację komplikuje fakt, że system prawa międzynarodowego i system
bezpieczeństwa nie przewidują takiej sfery wojennej. Nawet Karta ONZ, czy dokumenty
założycielskie OBWE nie zawierają definicji wojny informacyjnej, ani metod monitoringu,
a tym samym nie nakładają zakazu jej prowadzenia. Tak więc prawo międzynarodowe jest
bezradne wobec agresji rosyjskiej. Tego przykładem jest brak reakcji misji OBWE na
dowody ukraińskie w omawianej sprawie. Obserwatorzy międzynarodowi są bezradni,
ponieważ nie mogą pełnić funkcji niezgodnie z ramami i statutem prawnym organizacji.
Należy zatem spodziewać się, „że rosyjskie batalie informacyjne będą kontynuowane”19.
Rozwój technologiczny, szybkie tempo życia, silne poczucie przynależenia do
wybranej grupy społecznej powodują, że wywieranie wpływu na całe społeczności nigdy
nie było takie łatwe. Odpowiednio wykorzystując informacje można zmienić
rzeczywistość w oczach bardzo dużej grupy ludzi. Działając równolegle na wielu
płaszczyznach i wykorzystując najnowsze technologie służące przekazywaniu informacji
można bezkarnie łamać międzynarodowe prawa. Taka sytuacja tworzy z informacji nie
tylko narzędzie, ale i potężną broń, której trudno jest się oprzeć.
WNIOSKI
We współczesnym świecie, wraz z rozwojem i łatwością dostępu do informacji
oraz wzrostem szybkości jej obiegu, informacja nabrała większego znaczenia
w codziennym życiu każdego człowieka, a tym bardziej w siłach zbrojnych każdego
państwa.
Codzienny nadmiar informacji zmusza odbiorców do wysiłku w celu
odpowiedniego odbioru i selekcji, dlatego newralgicznego znaczenia nabiera zręczność
w zarządzaniu informacją. W dzisiejszych czasach ludzie nie narzekają na słaby dostęp do
informacji, lecz na jej nadmiar. W związku z powyższym specjalnego znaczenia nabiera
filtracja informacji.
„Wpływ, jaki wywierają inni ludzie na to, co czujemy, myślimy i robimy jest więc
częsty, wszechstronny, nierzadko silny, a bardzo często nieuświadamiany przez nas
w momencie, gdy mu ulegamy”20.
Wywieranie wpływu jest zjawiskiem, w którym informacja znajduje swoje
zastosowanie i wykorzystywana jest w bardzo wielu dziedzinach życia. W swojej pracy
wykorzystują ją sprzedawcy, psychoterapeuci, politycy, adwokaci oraz przedstawiciele
rządów wszystkich państw, a przede wszystkim „stratedzy” największych militarnych
potęg świata. Poprzez pojęcie „wywierania wpływu” powszechnie rozumie się wszelkiego
rodzaju oddziaływanie i wpływanie na siebie partnerów interakcji w procesie
komunikowania, a podstawowym elementem komunikacji jest informacja – jej wymiana
i interpretacja.
Analizując tematykę z zakresu informacji, komunikacji, wywierania wpływu
i manipulacji łatwo można zauważyć, że informacja jest bardzo powszechnym narzędziem
wywierania wpływu, a jako narzędzie jest bardzo uniwersalna i ma bardzo potężną moc.
18 Tamże, s.29. 19 Tamże, s.39. 20 B. Wojciszke, Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar,
Warszawa 2002, s. 272.
Znaczenie informacji jako narzędzia oddziaływania w Siłach Zbrojnych
189
Uniwersalność i siła tego narzędzia są tak wielkie, że wykorzystują je zarówno pojedynczy
ludzie, grupy społeczne, wielkie korporacje czy nawet całe państwa osiągając zamierzone
efekty stosunkowo małymi kosztami. Przykładem potęgi informacji jako narzędzia
wywierania wpływu i manipulacji może być konflikt ukraiński, w którym jedno państwo
(mając za główną broń informacje i dezinformacje) bezkarnie napada na drugie przy okazji
siejąc chaos i niepokój w całym cywilizowanym i demokratycznym świecie.
Tak więc z całą pewnością można stwierdzić, że znaczenie informacji jako
narzędzia oddziaływania jest bardzo duże i wciąż wzrasta. Świadome są tego niemal
wszystkie państwa na naszym globie czego dowodem są nowe płaszczyzny wojen oraz
powszechne wykorzystanie nowego, taniego i łatwego w użyciu oręża – informacji.
BIBLIOGRAFIA
[1] Aleksandrowicz T., Wojna Informacyjna. Dlaczego Zachód przegrywa z Rosją?,
https://wszystkoconajwazniejsze.pl/tomasz-aleksandrowicz-wojna-informacyjna-
dlaczego-zachod-przegrywa-z-rosja/, (30.07.2015).
[2] Aronson E., Wilson T. D., Akert R. M. Psychologia społeczna. Serce i umysł, Zysk
i S-ka Wydawnictwo S.C., Poznań, 1997.
[3] Babik W, Informacja i jej zagrożenia w społeczeństwie informacyjnym,
Uniwersytet Jagieloński, Kraków, Tekst wykładu wygłoszonego na Technicznym
Uniwersytecie Otwartym Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie w dniu
09.11.2002 r.
[4] Darczewska J., Anatomia rosyjskiej wojny informacyjnej operacja krymska -
studium przypadku, Ośrodek Studiów Wschodnich im. Marka Karpia, Punkt
widzenia nr 42, Warszawa, 2014.
[5] Dziekański P., Informacja jako dobro ekonomiczne będące źródłem przewagi
konkurencyjnej, Wyższa Szkoła Biznesu i Przedsiębiorczości w Ostrowcu
Świętokrzyskim, https://www.ur.edu.pl/file/16795/28.pdf., (12.08.2015).
[6] Kamieniak J., Manipulacja w polityce i informacji, www.Racjonalista.pl.,
(13.08.2015).
[7] Kłak M., Zarządzanie wiedzą we współczesnym przedsiębiorstwie, Wydawnictwo
Wyższej Szkoły Ekonomii i Prawa im. prof. Edwarda Lipińskiego w Kielcach,
Kielce 2010.
[8] Kossecki J., Elementy wojny informacyjnej (cz.2), http://www.konserwatyzm.pl/
(30.07.2015).
[9] Speakman J., Hogan K., Ukryta perswazja, psychologiczne taktyki wywierania
wpływu, Helion, Gliwice 2007,
[10] Wojciszke B. Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej, Wydawnictwo
Naukowe Scholar, Warszawa 2002.
Przykłady i charakterystyka bezzałogowych pojazdów lądowych…
191
kmdr ppor . Krzysz tof GAWRYSIAK
Akademia Maryna rk i Wojenne j
PRZYKŁADY I CHARAKTERYSTYKA
BEZZAŁOGOWYCH POJAZDÓW LĄDOWYCH
EKSPLOATOWANYCH NA ŚWIECIE
STRESZCZENIE
Niniejszy artykuł jest kontynuacją rozważań prowadzonych w publikacji Charakterystyka bezzałogowych pojazdów lądowych eksploatowanych w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej1, które dotyczyły ujednolicenia nomenklatury oraz dokonania obiektywnych podziałów bezzałogowych pojazdów lądowych. Wówczas przedstawiono charakterystykę pojazdów eksploatowanych w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. Opisano bieżące (stan na styczeń 2017 roku) programy pozyskiwania bezzałogowych pojazdów lądowych. Zaprezentowano i oceniono plany na przyszłość. W tej części dociekań zaproponowano klasyfikację bezzałogowych pojazdów lądowych ze względu na przeznaczenie, na podstawie której zaprezentowano najpopularniejsze i najnowsze konstrukcje rynku światowego.
Słowa kluczowe:
pojazd bezzałogowy, bezzałogowy pojazd lądowy, BPL, bezzałogowiec, dron, UGV
WSTĘP
Wykorzystanie pojazdów bezzałogowych w siłach zbrojnych staje się powszechne.
Eksploatujący je żołnierze już przekonali się o ich skuteczności. Wykonywali za ich
pomocą zadania bez konieczności ryzykowania własnego życia. Zrozumieli, że pojazdy
bezzałogowe nie odbierają im pracy, a pozwalają wykonywać ją w sposób bezpieczny.
Konieczność obsługi systemów o dużym stopniu zaawansowania technicznego często
determinuje potrzebę zaangażowania większego personelu niż w przypadku rozwiązań
załogowych. Nawet jeśli w przypadku operatorów niektórych pojazdów bezzałogowych
nie będą musieli to być doświadczeni żołnierze, to właśnie doskonale wyszkoleni
specjaliści (praktycy) będą ich uczyć i nimi dowodzić. Nie ulega wątpliwości, że zadanie
rozminowania z wykorzystaniem bezzałogowca najlepiej wykona doświadczony saper.
Tylko wyszkolony zwiadowca będzie wiedział jak pokierować robotem, by nie został
wykryty. Takie przykłady można mnożyć, a wszelkie obawy natury kadrowej nie mają
podstaw.
Ponadto pojazdy bezzałogowe ze względu na zastosowane w nich liczne
podzespoły elektroniczne są bardzo wrażliwe na impulsy elektromagnetyczne2 mogące
pochodzić nie tylko z eksplozji (zwłaszcza jądrowych), ale także z systemów walki
(przeciwdziałania) elektronicznej. W takim kontekście, gdy bezzałogowce zostaną
1 Opublikowany w monografii Bezzałogowce, AMW, Gdynia 2017. 2 Impuls elektromagnetyczny (IEM) (ang. electromagnetic pulse - EMP) – w telekomunikacji, fizyce pojęcie
oznaczające powstawanie i rozprzestrzenianie się promieniowania elektromagnetycznego o szerokim widmie
stosunkowo niskich częstotliwości, krótkim czasie trwania i bardzo dużym natężeniu.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
192
unieszkodliwione każda armia musi dysponować specjalistami, którzy te zadania
wykonają.
Celem niniejszego artykułu jest usystematyzowane (ze względu na przeznaczenie)
zaprezentowanie obecnie eksploatowanych rozwiązań bezzałogowych pojazdów
lądowych, jako przyczynku do dalszej modernizacji Sił Zbrojnych RP.
PODZIAŁ BEZZAŁOGOWYCH POJAZDÓW LĄDOWYCH (BPL)
ZE WZGLĘDU NA PRZEZNACZENIE
Tworzenie kryteriów podziału bezzałogowych pojazdów lądowych winno
prowadzić do pewnej systematyki, a nie ją dezorganizować. Nie jest szczególnie trudne
zaprezentowanie wielu kryteriów podziału, których znaczenie będzie mało istotne np. ze
względu ilość kamer lub kolor pojazdu. Ważna i cenna jest analiza dostępnych
i perspektywicznych rozwiązań, na podstawie której formułowanych jest kilka
najważniejszych sposobów klasyfikacji.
Do takich obiektywnych kryteriów podziału należą:
- ze względu na autonomiczność działania;
- ze względu na masę pojazdu (w kontekście terenu działań i potrzebnych środków
transportu);
- prędkość poruszania;
- zasięg sterowania;
- ze względu na przeznaczenie.3
Zgodnie z celem artykułu bezzałogowe pojazdy lądowe ze względu na
przeznaczenie dzieli się następująco:
- interwencyjno-inspekcyjne bezzałogowe pojazdy lądowe;
- rozpoznawcze bezzałogowe pojazdy lądowe;
- bezzałogowe pojazdy lądowe wsparcia inżynieryjnego;
- bezzałogowe trały przeciwminowe;
- transportowe bezzałogowe pojazdy lądowe:
- pojazdy wsparcia kompanii i plutonu;
- pojazdy wsparcia drużyny i pojedynczego żołnierza;
- bojowe bezzałogowe pojazdy lądowe.
PRZYKŁADY BEZZAŁOGOWYCH POJAZDY LĄDOWYCH
Zgodnie z zaprezentowanym podziałem bezzałogowych pojazdów lądowych ze
względu na przeznaczenie, poniżej przedstawiono charakterystyki istniejących w skali
globalnej przykładów.
3 Ogólny podział i nomenklaturę pojazdów bezzałogowych oraz kryteria podziałów bezzałogowych
pojazdów lądowych wraz z opisem i uzasadnieniem zaprezentowano w artykule: K. Gawrysiak,
Charakterystyka bezzałogowych pojazdów lądowych wykorzystywanych w Siłach Zbrojnych RP,
w: Bezzałogowce, AMW, Gdynia 2017.
Przykłady i charakterystyka bezzałogowych pojazdów lądowych…
193
INTERWENCYJNO-INSPEKCYJNE BEZZAŁOGOWE POJAZDY LĄDOWE
Spektrum zadań stawianych interwencyjno-inspekcyjnym bezzałogowym pojazdom
lądowym jest bardzo szerokie. Zaliczają się do nich zadania EOD4, takie jak rozpoznanie,
przenoszenie i neutralizacja ładunków niebezpiecznych5, zarówno konwencjonalnych,
jak i IED6. W zależności od okoliczności pojazdy te mogą transportować wyżej
wymienione materiały w miejsce detonacji lub do innego pojazdu w celu wywiezienia lub
dokonać rozminowania z wykorzystaniem kontrładunków. Dodatkowo ze względu na
budowę i właściwości jezdne interwencyjno-inspekcyjne bezzałogowe pojazdy lądowe
mogą być również wykorzystywane do prowadzenia działań inspekcyjnych w miejscach
trudno dostępnych i niebezpiecznych dla człowieka, a także w działaniach
antyterrorystycznych, zwiadowczych i rozpoznawczych.
Standardowe procedury operacyjne (SOPs – ang. Standard Operating Procedures)
w wyżej wymienionym zakresie zależą przede wszystkim od parametrów taktyczno-
technicznych eksploatowanych pojazdów. Na przykład pojazdy małe i lekkie nie są
w stanie transportować ciężkich materiałów wybuchowych, więc zadanie ich neutralizacji
winny wykonywać na miejscu (o ile nie stwarza to zagrożenia dla ludzi, zwierząt
i infrastruktury). Za to z łatwością mogą dokonywać inspekcji miejsc ciasnych i trudno
dostępnych.
Manipulator Terabot-S (Oceaneering Space Systems)7
na platformie Matilda (Mesa Robotics)8
Prezentowany interwencyjno-inspekcyjny bezzałogowy pojazd lądowy jest
wynikiem współpracy dwóch przedsiębiorstw, z których jedno dostarczyło manipulator
(ramię), a drugie wykonało podstawę jezdną.
Manipulator Terabot-S posiada pięć zdalnie sterowanych przegubów (5 stopni
swobody). Przeznaczony jest do wykonywania prac w trudnych warunkach podwodnych
i przestrzeni kosmicznej. Szczelna konstrukcja zabezpiecza wewnętrzne mechanizmy
również przed pyłem i piachem. Manipulator przeznaczony jest zarówno na rynek
wojskowy, jak i cywilny. Może być zainstalowany praktycznie na każdym lekkim i bardzo
lekkim bezzałogowym pojeździe lądowym zarówno w ramach nowego projektu,
jak i modernizacji. Producent szczególną uwagę poświęcił trwałości i solidności.
Zastosował m.in. układ sprzęgieł przeciążeniowych9, by manipulator nie ulegał
uszkodzeniom podczas niewłaściwej eksploatacji. Kolejną zaletą jest możliwość szybkiego
4 EOD (ang. Explosive Ordnance Disposal) - pododdział zwalczania materiałów wybuchowych, zespół
rozminowywania
(w literaturze jest wiele sposobów tłumaczenia). 5 Materiały niebezpieczne to wszystkie materiały, które mogą stanowić zagrożenie dla osób, mienia
i środowiska naturalnego: materiały i przedmioty wybuchowe, materiały stałe i ciekłe zapalne, materiały
samozapalne, materiały wytwarzające w zetknięciu z wodą gazy zapalne, materiały utleniające, nadtlenki
organiczne, materiały trujące, materiały zakaźne, materiały promieniotwórcze, materiały żrące. 6 IED (ang. Imrovised Explosive Device) - improwizowane urządzenie wybuchowe. 7 Oceaneering Space Systems - przedsiębiorstwo zajmujące projektowaniem i wykonaniem sprzętu
przeznaczonego do eksploracji dna morskiego i przestrzeni kosmicznej, w tym robotyką i automatyką,
z siedzibą w Houston w USA. 8 Mesa Robotics - przedsiębiorstwo zajmujące się robotyką i automatyką, z siedzibą w Madison w USA. 9 Sprzęgła przeciążeniowe służą do błyskawicznego rozłączenia napędu po przekroczeniu ustawionej,
granicznej wartości momentu obrotowego.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
194
zmieniania (bez konieczności użycia narzędzi specjalistycznych) uchwytów, łopat
i czujników. Masa manipulatora nie przekracza 10 kg. Przy maksymalnym rozłożeniu
wysięgnika na długość 1,1 m może podnosić przedmioty o masie nieprzekraczającej 10 kg.
Sposób sterowania jest prosty i intuicyjny. Może odbywać się przewodowo
lub bezprzewodowo – drogą radiową. Dodatkowo istnieje możliwość zaprogramowania
zadania autonomicznego. Wymiana danych odbywa się przez złącze szeregowe RS232.
Zastosowanie w pojeździe napędu gąsienicowego z uchylnymi gąsienicami
przednimi, zwiększa możliwości trakcyjne oraz umożliwia pracę zarówno w trudnych
warunkach terenowych jak i wewnątrz budynków np. wjeżdżanie po schodach,
bez względu na warunki oświetleniowe oraz atmosferyczne (w granicach określonych
parametrami technicznymi urządzenia).
Sterowanie ramieniem odbywa się za pomocą 6 silników elektrycznych prądu
stałego. Podczas intensywnej pracy pobór mocy nie przekracza 175 W, natomiast podczas
czuwania spada poniżej 5 W.
Rys. 1. Manipulator Terabot-S na pojeździe Matilda źródło: www.oceaneering.com/space-systems/robotics-and-automation/terabot/terabot-media-gallery
(12.02.2017)
Matilda (ang. Mesa Associate's Tactical Integrated Light-Force Deployment
Assembly) to podstawa jezdna lekkiego bezzałogowego pojazdu lądowego przeznaczonego
do wykonywania zadań nadzoru i rozpoznania. Celem producenta było zbudowanie
podstawy jezdnej do szybkiego montażu różnych narzędzi i systemów przeznaczonych do
dozorowania obiektów i rozpoznania, neutralizacji materiałów niebezpiecznych, transportu
przedmiotów o masie poniżej 57 kg. W trakcie realizacji projektu duże znaczenie miała
również niewygórowana cena produktu.
Pojazd jest niski i lekki (22 kg). Rozwija prędkość 3,5 km/h. Może holować
przedmioty o masie do 103 kg, dzięki czemu jest do wykorzystania podczas ewakuacji
medycznej. Dodatkowo może zostać wyposażony w 4-kołową przyczepę z możliwością
przewożenia ładunku o masie nie przekraczającej 227 kg. W razie potrzeby do dyspozycji
operatora jest układ zdalnego rozłączania przyczepy. Pojazd odporny jest na niesprzyjające
warunki meteorologiczne. Czas pracy wynosi od 2 do 3 godzin. Pokonuje przeszkody
o nachyleniu do 50°.
Przykłady i charakterystyka bezzałogowych pojazdów lądowych…
195
Matilda posiada następujące wymiary: długość 0,7 m, szerokość 0,6 m, wysokość
0,3 m. Zarówno napęd, jak i manipulator zasilane są prądem stałym o napięciu 12 V
z akumulatorów.
Bezzałogowy pojazd lądowy INSPECTOR (PIAP)10
Interwencyjno-inspekcyjny bezzałogowy pojazd lądowy INSPECTOR jest
przeznaczony do wykonywania zadań związanych z rozpoznaniem, przenoszeniem
i neutralizacją ładunków niebezpiecznych w terenie zurbanizowanym. W zależności od
okoliczności INSPECTOR może transportować materiały wybuchowe w miejsce detonacji
lub do innego pojazdu w celu wywiezienia lub dokonać rozminowania z wykorzystaniem
kontrładunków.
Rys. 2. Bezzałogowy pojazd lądowy INSPECTOR
źródło: materiały promocyjne producenta
Ze względu na budowę i właściwości jezdne może być również wykorzystywany
do prowadzenia działań inspekcyjnych w miejscach trudno dostępnych i niebezpiecznych
dla człowieka, a także w działaniach antyterrorystycznych, zwiadowczych
i rozpoznawczych.
Zastosowanie w pojeździe napędu gąsienicowego z uchylnymi gąsienicami
przednimi, zwiększa możliwości trakcyjne oraz umożliwia pracę zarówno w trudnych
warunkach terenowych jak i wewnątrz budynków np. wjeżdżanie po schodach,
bez względu na warunki oświetleniowe oraz atmosferyczne (w granicach określonych
parametrami technicznymi urządzenia).
Manipulator (ramię) pojazdu INSPECTOR przystosowany jest do podnoszenia
przedmiotów o masie do 60 kg. Dzięki dużej sile uciągu, możliwe jest holowanie
lub przepychanie pojazdów o masie do 1500 kg. System kontroli umożliwia jednoczesne
sterowanie wszystkimi jego napędami, a program automatycznego składania manipulatora
do pozycji transportowej przyspiesza i ułatwia przygotowanie pojazdu do transportu.
10 PIAP - Przemysłowy Instytut Automatyki i Pomiarów z siedzibą w Warszawie.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
196
Bezzałogowy pojazd lądowy INSPECTOR jest przystosowany do współpracy
z różnorodnym, dedykowanym wyposażeniem dodatkowym. Są to m.in.: wyrzutniki
pirotechniczne (np. RE 70M3 Plus - Chemring, Proparms Recoilless 12,5 mm i 20 mm),
strzelba (np. Benelli), urządzenie RTG, czujnik oparów materiałów wybuchowych, czujnik
skażeń chemicznych, magistrala do zdalnego odpalania ładunków wybuchowych.
Bezzałogowy pojazd lądowy INSPECTOR posiada następujące wymiary
(z manipulatorem i chwytakiem w pozycji złożonej): długość 1,71 m, szerokość 0,67 m,
wysokość 1,14 m. Masa robota wraz z manipulatorem, kamerą główną i akumulatorem
(bez wyposażenia dodatkowego) wynosi 550 kg. Zasięg transmisji radiowej - maksymalna
odległość zdalnego, bezprzewodowego sterowanie nie przekracza 1000 m. Czas
operacyjnego działania (zależny od rodzaju misji) wynosi 4 h. Napęd i systemy pojazdu
INSPECTOR zasilane są z dwóch 12 V akumulatorów o pojemności 85 Ah każdy, których
czas ładowania wynosi około 4 h. Źródło zasilania i napęd zapewnia mu prędkość
maksymalną 1 km/h. Pojazd został wykonany z zachowaniem stopnia ochrony IP11 65.
Gąsienicowy system napędu z przednimi uchylnymi gąsienicami w zakresie +30°/-30° nie
pozwala na osiąganie dużych prędkości, ale zapewnia doskonałą mobilność. Pojazd mimo
niedużych rozmiarów jest zdolny do pokonywania przeszkód pionowych o wysokości do
20 cm, schodów do 35° nachylenia, pochyłości przodem do 45°, tyłem do 45°.
Dopuszczalny przechył boczny wynosi do 22°. Prześwit między gąsienicami wynosi
14 cm.
Manipulator (ramię) pojazdu posiada maksymalny udźwig 60 kg (w pełni
złożonego z przodu) lub 30 kg (w pełni rozłożonego z przodu). Maksymalny zasięg
manipulatora w pionie (licząc od podłoża) wynosi 2,54 m, natomiast w poziomie (licząc od
osi obrotu) 2 m. Ramię posiada 5 stopni swobody (zdalnie sterowanych) oraz zacisk szczęk
chwytaka. Maksymalne rozwarcie szczęk chwytaka wynosi 32 cm.
Na pojeździe zainstalowano 4 kamery. Główna ruchoma kamera kolorowa PTZ12
posiada 22-krotny zoom optyczny. Wyposażona jest w oświetlacze LED IR lub LED
światła białego, o zmiennej ogniskowej. Zakres ruchu kamery głównej w osi pionowej
wynosi 350°, a w poziomej 150°. Pozostałe kamery kolorowe - chwytakowa, przednia
jezdna i tylna jezdna posiadają oświetlacze LED IR lub LED światła białego i wbudowany
podgrzewacz. Ponadto pojazd wyposażony jest w jeden wodoodporny dookólny mikrofon
oraz złącza akcesoriów sterująco/zasilające.
Stanowisko operatora podczas pracy posiada następujące wymiary: długość 2,36 m,
szerokość 0,67 m, wysokość 0,8 m, po złożeniu długość 1,59 m, szerokość 0,67 m,
wysokość 0,6 m. Jego masa wynosi 107 kg. Operacyjny czas pracy stanowiska operatora
jest taki sam jak pojazdu i nie przekracza 4 h. Stanowisko wyposażone jest w kolorowy
15” monitor LCD, złącza Audio/Video, We/Wy, anten zewnętrznych, sygnałowe,
zasilające. Istnieje możliwość podłączenia do zasilania zewnętrznego 100 - 230 V AC,
1,1 kW.
Przenośna konsola sterowania wraz ze stelażem i szelkami posiada masę 9,5 kg.
Jej zasilanie przez 3 h nieprzerwanej pracy zapewniają 2 akumulatory żelowe 6 V
o pojemności 12 Ah każdy. Przenośna konsola sterowania jest wyposażona w kabel
sterowania, wizji i ładowania akumulatorów o długości 5 m oraz napierśnik (stelaż
z szelkami) do przenośnej konsoli sterowniczej. Wyposażenie dodatkowe stanowią uchwyt
do bezodrzutowego wyrzutnika pirotechnicznego z kamerą i wskaźnikami laserowymi
11 Stopień ochrony IP (ang. International Protection Rating) - stopień ochrony zapewnianej przez obudowę
urządzenia elektrycznego przed: dostępem do niebezpiecznych części wewnątrz obudowy, wnikaniem
obcych ciał stałych, szkodliwymi skutkami wnikania wody. 12 Kamera PTZ - kamera z funkcją sterowania obrotem, kątem nachylenia oraz zmianą powiększenia obrazu.
Przykłady i charakterystyka bezzałogowych pojazdów lądowych…
197
(RE 70M3 Plus - Chemring, Proparms Recoilless 12,5 mm i 20 mm), uchwyt do strzelby
z kamerą i celownikiem kolimatorowym (Benelli M4 Super 90), uchwyty do urządzeń
RTG (Golden INSPECTOR, Haiman, Dimap, Flatscan 27, Flatscan 30), uchwyt do
czujnika oparów materiałów wybuchowych (M0-2M), uchwyt do czujnika skażeń
chemicznych (AP2C), wymienne szczęki (przedłużane, kształtowe), przewód sterowniczy
100 m (maksymalnie do 150 m), magistrala do zdalnego odpalania ładunków
wybuchowych, cyfrowy rejestrator audio/video, zapasowe akumulatory pojazdu, zapasowe
akumulatory stanowiska operatorskiego, ładowarka zapasowych akumulatorów robota
i stanowiska operatorskiego, wybijak do szyb, nożyce do cięcia drutu.13
Rys. 3. Przykłady wykorzystania pojazdu INSPECTOR źródło: materiały promocyjne producenta
ROZPOZNAWCZE BEZZAŁOGOWE POJAZDY LĄDOWE
Bezzałogowy pojazd lądowy TRM14 (PIAP)
Rozpoznawczy bezzałogowy pojazd lądowy TRM to małe urządzenie do
zastosowań wspomagających operacje prowadzone w trudnodostępnym i niebezpiecznym
otoczeniu. Powstał jako odpowiedź na zagrożenia, jakie niesie ze sobą rozpoznanie terenu
i obiektów prowadzone przez jednostki odpowiedzialne za bezpieczeństwo publiczne.
TRM może być wprowadzony do akcji wewnątrz obiektu lub w otwartym terenie
w celu dokonania zdalnego rozpoznania optycznego i nasłuchu z bezpiecznej dla operatora
odległości. Utrzymuje pełną sprawność do działania po zrzucie z wysokości do 9 m na
twarde podłoże. W oferowanej obecnie drugiej generacja pojazdu zastosowano nowe
praktycznie niesłyszalny układ napędowy i poręczny panel sterowania.
Unikatowe cechy robota TRM to cichy układ napędowy, możliwość bezstopniowej
regulacji kąta widzenia kamery w pełnym zakresie 360° bez konieczności użycia narzędzi,
możliwość zastosowania różnego rodzaju oświetlaczy LED, możliwość wyzwalania
granatów hukowo-błyskowych, niewielka masa i wymiary zewnętrzne panelu sterowania,
nagrywarka cyfrowa zintegrowana z panelem sterowania, możliwość użycia trzech
robotów sterowanych z jednego panelu sterowania.
Zastosowania TRM: inspekcja i rozpoznanie terenu i obiektów, nasłuchiwanie
dźwięków i rozmów w bezpośrednim otoczeniu robota, działanie w różnych warunkach
oświetlenia, możliwość oświetlania celów lub niebezpiecznych przedmiotów, możliwość
rejestracji obrazu i dźwięku na karcie SD, możliwość zastosowania do działań
dywersyjnych.
13 Podrozdział opracowano na podstawie materiałów promocyjnych producenta. 14 TRM – Taktyczny Robot Miotany.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
198
Rys. 4. Przykłady wykorzystania pojazdu TRM źródło: materiały promocyjne producenta
Masa pojazdu w wersji podstawowej wynosi 1,5 kg. Może poruszać się z prędkością
maksymalną 3,5 km/h oraz pokonywać podjazdy do 25°. Zasięg rzutu pojazdem wynosi
15-20 m i jest zależy od możliwości operatora. Wytrzymuje upadki z wysokości poniżej
9 m. Zasięg sterowania pojazdem wynosi 30-100 m w budynkach i 100-350 m na otwartej
przestrzeni. Wyposażenie podstawowe stanowią kamera, mikrofon, oświetlacz LED
światła białego i/lub oświetlacze LED IR. Czas nieprzerwanej pracy pojazdu wynosi
od 2 do 4 h (w zależności od wykonywanej misji).
Bezzałogowy pojazd lądowy MTGR (Roboteam)15
Bezzałogowy pojazd lądowy MTGR16 (ang. Micro Tactical Ground Robot) to lekki
robot taktyczny o wysokich zdolnościach manewrowych przeznaczony do realizacji zadań
w obszarach zamkniętych (budynki, pojazdy, jaskinie, infrastruktura techniczna)
i otwartych. Został zaprojektowany i wyprodukowany do wykonywania różnego typu
misji, na całym świecie, z zakresu obronności i bezpieczeństwa publicznego. Do głównych
zadań, jakie jest w stanie zrealizować zaliczają się rozpoznanie, obserwacja (nadzór),
wskazanie celu, neutralizacja materiałów niebezpiecznych, zwiad, operacje specjalne
i wykrywanie i monitorowanie skażeń.
Dzięki niedużej masie wynoszącej 9,4 kg i niewielkim wymiarom (długość
47,2 cm, szerokość 47 cm, wysokość 16,5 cm) MTGR może być transportowany przez
jednego żołnierza. Jednocześnie dzięki tym parametrom może wykonywać zadania nie
tylko w miejscach niebezpiecznych, ale też niedostępnych dla człowieka.
15 Roboteam - przedsiębiorstwo zajmujące się produkcją bezzałogowych pojazdów lądowych dla celów
wojskowych, z siedzibami głównymi w Tel Aviv w Izraelu i Maryland w USA. 16 Istnieje jeszcze rozpoznawcza wersja pojazdu MTGR (ang. Micro Tactical Ground Robot) o oznaczeniu
MTGRR (ang. Micro Tactical Ground Robot Reconnaissance).
Przykłady i charakterystyka bezzałogowych pojazdów lądowych…
199
Rys. 5. Bezzałogowy pojazd lądowy MTGRR podczas ruchu w terenie źródło: materiały promocyjne producenta
Posiada manipulator z 4 stopniami swobody, zakończony chwytakiem o rozwarciu
do 11 cm. Jego maksymalny udźwig wynosi 10 kg, a zasięg 49 cm. Pojazd został
wykonany w stopniu ochrony IP 65. Może poruszać się z prędkością maksymalną 3,5 km/h
i pokonywać przeszkody pionowe o wysokości nieprzekraczającej 35 cm, schody
o nachyleniu 45°. Komunikacja pojazdu z pulpitem operatora odbywa się za pomocą
Secure IP Mobile Ad-hoc network17, której zasięg wynosi 500 m. Napęd i systemy
pokładowe pojazdu zasilane są z 24 V akumulatora, który pozwala na 3 h nieprzerwanej
pracy. MTGRR posiada odbiornik GPS i system 5-ciu kamer zintegrowanych z pojazdem
pokrywających horyzontalnie 360°, a wertykalnie od -20° do +90° obszar wokół pojazdu.
Dodatkowo pojazd do celów rozpoznawczych wyposaża się w kolejne 2 kamery, z 10-cio
krotnym zoomem optycznym, instalowane na manipulatorze. Dzięki technologii
podczerwieni oraz podświetlania LED wszystkie kamery zapewniają operatorowi
zobrazowanie sytuacji zarówno w dzień, jak i w nocy. Pojazd posiada wysokiej klasy
mikrofon kierunkowy. Zakres temperaturowy bezawaryjnej pracy pojazdu waha się od
-20° do +60°C. Wyposażenie standardowe stanowią porty ładowania akumulatora
(12-28V), Ethernet, Video/Audio, Canbus, 12V I/O, 5V I/O. Sterowanie pojazdem odbywa
się z konsoli ROCU-7 (ang. Ruggedized Operator Control Unit) z 7” ekranem.18
Rys. 6. Przykłady wykorzystania pojazdu MTGRR źródło: materiały promocyjne producenta
17 Secure IP Mobile Ad-hoc network (MANET) - zabezpieczona, bezstrukturalna sieć urządzeń mobilnych
połączonych bezprzewodowo. 18 Podrozdział opracowano na podstawie materiałów promocyjnych producenta.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
200
BEZZAŁOGOWE POJAZDY LĄDOWE WSPARCIA INŻYNIERYJNEGO
Wielozadaniowy bezzałogowy pojazd lądowy
wsparcia inżynieryjnego Uran-14 (JSC 766 UPTK)19
Wielozadaniowy bezzałogowy pojazd lądowy wsparcia inżynieryjnego Uran-14
został zaprojektowany i wykonany przez moskiewskie przedsiębiorstwo JSC 766 UPTK.
Obecnie pojazd jest w operacyjnym użyciu przez armię Federacji Rosyjskiej.
Zasadnicze przeznaczenie pojazdu to gaszenie pożarów w miejscach
niebezpiecznych i trudno dostępnych, takich jak koszary, składy amunicji i składy
materiałów chemicznych. Może być również wykorzystywany do wykonywania przejść
i oczyszczania pól minowych, wykonywania zadań rozpoznania i nadzoru20.
Rys. 7. Operator z bezzałogowym pojazdem lądowym Uran-14.
źródło: materiały promocyjne producenta
Uran-14 został przekazany we wrześniu 2014 r. do Centrum Szkoleniowego
i Badawczego Rosyjskich Wojsk Lądowych celem odbycia prób. Już w październiku
2015 r. sformułowano pierwsze zamówienie na dostawę dla wojska.
Międzynarodowa prezentacja pojazdu miała miejsce w październiku 2016 r.
podczas wystawy Army 2016.
Uran-14 UGV porusza się za pomocą napędu gąsienicowego, dzięki któremu
doskonale porusza się nawet w trudnym terenie. Został wyposażony w pancerz chroniący
19 JSC „766 UPTK” – przedsiębiorstwo zajmujące się projektowaniem i produkcją uzbrojenia i wyposażenia
wojskowego z siedzibą w Moskwie, w Rosji. 20 źródło: www.army-technology.com (17.02.2017)
Przykłady i charakterystyka bezzałogowych pojazdów lądowych…
201
przed wybuchami min i ogniem. Charakteryzuje się następującymi wymiarami: długość
3,8 m, szerokość 2,1 m, wysokość 2,019 m. Posiada masę 14 t.
Z przodu posiada lemiesz o szerokości 1,8 m do spychania przeszkód o masie około
10 t. Może być dodatkowo wyposażony w obrotowy chwytak do podnoszenia
przedmiotów wybuchowych i niebezpiecznych o masie do 2 t.
Posiada wbudowany zbiornik na wodę o pojemności 2000 l oraz na pianę
o pojemności 600 l. Dodatkowo posiada możliwość podłączenia do hydrantu. Ramię
pompy wodnej pozwala na kierowanie wody we wszystkich kierunkach.
Zamontowana z tyłu wciągarka hydrauliczna ze stalową liną o długości 25 m
zakończoną hakiem posiada uciąg 7100 kg.
Uran-14 jest wyposażony w EO/IR (ang. electro-optical/infrared) elektrooptyczny
i podczerwony system wykrywania i śledzenia obiektów niebezpiecznych we wszystkich
warunkach świetlnych. Zamontowane dookólnie systemy kamer video pozwalają
operatorom śledzić sytuację w czasie rzeczywistym.
Pojazd jest sterowany przez zespół dwóch operatorów z wykorzystaniem
bezprzewodowego systemu o zasięgu do 2 km. System komunikacji pozwala na
przekazywanie danych pomiędzy pojazdem, a stacją kontroli. W przypadku utraty sygnału
sterowania pojazd samodzielnie powróci do miejsca rozpoczęcia zadania lub innego
zaplanowanego miejsca.
Napędzany jest turbodoładowanym silnikiem wysokoprężnym o mocy 240 KM,
który pozwala rozwinąć prędkość 12 km/h. Dzięki pompie o ciśnieniu tłoczenia 1000 kPa
może gasić pożary z odległości 50 m. Potrafi poruszać się po stopniach o nachyleniu od
15° do 30°, pokonywać przeszkody wodne o głębokości do 1,2 m oraz wspinać się na
przeszkody o wysokości do 0,4 m.
Rys. 8. Bezzałogowy pojazd lądowy Uran-14 podczas wykonywania zadań źródło: materiały promocyjne producenta
BEZZAŁOGOWE TRAŁY PRZECIWMINOWE
Bezzałogowy trał przeciwminowy Bozena 5 21 (Way Industries)22
Słowacki bezzałogowy pojazd lądowy Bozena 5 przeznaczony jest do trałującego
rozminowywania terenu z przeciwpiechotnych i przeciwpancernych min lądowych
oraz wspomagania procesów usuwania IED. Sterowanie pojazdem odbywa się
21 Bozena 5 z wyposażeniem innym niż trał przeciwminowy stanowi jednocześnie przykład bezzałogowego
pojazdu lądowego wsparcia inżynieryjnego. 22 Way Industries – przedsiębiorstwo zajmujące się produkcją i naprawami pojazdów specjalistycznych dla
rolnictwa, budownictwa i wojska z siedzibą w Krupinie na Słowacji.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
202
bezprzewodowo (radiowo) w odległości do 5000 m. Jest on odporny na wybuchy
odpowiednika 9 kg TNT. Jest przystosowany do montażu wielu urządzeń roboczych,
takich jak widły do palet, lemiesz, chwytak, spychacz, otwornica, które rozszerzają
możliwości jego wykorzystania.
Rys. 9. Bezzałogowy trał przeciwminowy Bozena 5 po wykonywaniu trałowania
źródło: materiały promocyjne producenta
Długość pojazdu wynosi 5 m. Po zamontowaniu trału przeciwminowego rośnie do
7,3 m. Szerokość pojazdu z gąsienicami wynosi 2,5 m, a jego wysokość 2,4 m.
Bezzałogowy pojazd lądowy Bozena 5 posiada masę 10,2 t, a wyposażony w trał 12,3 t.
Napędzany jest turbodoładowanym silnikiem wysokoprężnym TATRA T3C-928-81
o mocy 270 kW, spełniającym normę emisji spalin Euro 3. Może rozwinąć prędkość
maksymalną 9 km/h. Zużywa 43 l oleju napędowego podczas 1 h pracy. W zbiorniku
paliwa można zgromadzić 270 l. Szerokość trałowania wynosi 2,6 m, a jego głębokość
0,35 m. Wydajność trałowania jest bliska 6000 m2/h. Maksymalny zasięg sterowania
bezprzewodowego wynosi 5000 m.
Przykłady i charakterystyka bezzałogowych pojazdów lądowych…
203
Rys. 10. Przykłady wykorzystania pojazdu Bozena 5 źródło: materiały promocyjne producenta
Bezzałogowy trał przeciwminowy Uran-6 (JSC 766 UPTK)
Pierwsze próby bojowe bezzałogowego pojazdu lądowego Uran-6 odbyły się
w czerwcu 2014 r. w Republice Czeczeńskiej. Przeprowadzone zostały przez pododdziały
inżynieryjne Południowego Okręgu Wojskowego. Wówczas pojazd zniszczył około 20 kg
materiałów wybuchowych. Po pomyślnych próbach, w 2015 r. producent zrealizował
dostawy czterech pojazdów, po dwa dla Wojsk Inżynieryjnych Południowego
i Wschodniego Okręgu Wojskowego. W kwietniu 2016 roku pojazdy Uran-6 zostały
wykorzystane przez rosyjskie wojsko do trałowania przeciwminowego w Palmyrze (Syria).
W tym samym czasie prowadziły także oczyszczanie z min w Czeczenii i Inguszetii.
W maju 2016 roku rozpoczęto przygotowania i budowę wersji eksportowej
pojazdu, ponieważ Uran-6 spotkał się z bardzo dużym zainteresowaniem środowiska
międzynarodowego.
Bezzałogowy pojazd lądowy Uran-6 dzieli się na trzy zasadnicze elementy:
platforma, trał przeciwminowy i pulpit operatora. Został dostosowany do transportu drogą
lądową, morską i powietrzną. Masa pojazdu wynosi 6 t. Jego wymiary są następujące:
długość 4,45 m, szerokość 2,01 m i wysokość 1,49 m. Szerokość trałowania nie przekracza
1,8 m.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
204
Rys. 11. Bezzałogowy trał przeciwminowy Uran-6 podczas trałowania źródło: materiały promocyjne producenta
Cztery kamery umiejscowione w najwyższym miejscu pojazdu umożliwiają
operatorowi obserwację dookólną. Dodatkowo dysponuje on zobrazowaniem z dwóch
(przedniej i tylnej) kamery jezdnej.
Uran-6 może być wyposażony w następujące urządzania robocze: trał
przeciwminowy (5 rodzajów), manipulator (ramię), kruszarkę, kultywator, przyczepa,
dźwig, podnośnik i walec.
Rys. 12. Możliwości bezzałogowego trału przeciwminowego Uran-6 źródło: materiały promocyjne producenta
Przykłady i charakterystyka bezzałogowych pojazdów lądowych…
205
Zdalnym kierowaniem pojazdem zajmuje się jeden operator, a jego maksymalny
dystans wynosi 1000 m.
Przeznaczeniem bezzałogowego pojazdu lądowego Uran-6 jest wykonywanie zadań
w niebezpiecznych warunkach i utrzymywanie operatora w bezpiecznej odległości. Pojazd
jest odporny na wybuchy ekwiwalentu 60 kg TNT.
Gąsienice pojazdu napędzane są 240 konnym silnikiem wysokoprężnym. Taka
konfiguracja zespołu napędowego zapewnia maksymalną prędkość 5 km/h, a podczas
trałowania 2 km/h. Zapasy paliwa pozwalają na 5 h nieprzerwanej pracy. Pojazd potrafi
pokonywać przeszkody o wysokości 1,2 m i trałować powierzchnię o nachyleniu 20°.
TRANSPORTOWE BEZZAŁOGOWE POJAZDY LĄDOWE
- POJAZDY WSPARCIA KOMPANII I PLUTONU23
TerraMax, PLS Palletized Load System, (Oshkosh Truck) 24
Jednym z najbardziej zaawansowanych wojskowych transporterów bezzałogowych
jest wprowadzony przez amerykańską korporację Oshkosh Truck system PLS (ang.
Palletized Load System). Zastosowany w nim zestaw do bezzałogowej nawigacji był już
wcześniej testowany w latach 2004-2005 podczas wyścigów DARPA Grand Challenge
oraz przeszedł dodatkowe testy w środowisku pustynnym, podobnym do tego na Bliskim
Wschodzie. Prace nad tym zestawem prowadzone były we współpracy z Rockwell Collins
oraz włoskim Uniwersytetem w Parmie. Zastosowane rozwiązania pozwalają zastąpić
żołnierzy w realizacji zadań konwojowania transportów z zaopatrzeniem i skierować ich
do wykonywania innych przedsięwzięć.
„Załogowe” pojazdy transportowe systemu PLS są stosowane obecnie
w działaniach w Bośni, Kosowie, Afganistanie i Iraku. W skład systemu wchodzi ciągnik
oraz system przyczep, zaprojektowanych do transportu kontenerów z amunicją i innym
zaopatrzeniem, a także dużych cystern z paliwem lub wodą. System PLS może przewozić
materiały o masie do 16,5 t, a ponadto wyposażony jest w pokładowy system
podejmowania ładunku, który umożliwia szybki rozładunek i załadunek przewożonych
towarów.
Pojazd TerraMax, będący bezzałogową wersją pojazdu transportowego Oshkosh,
wyposażony jest w sześć kół jezdnych, niezależne zawieszenie w systemie TAK-4™
oraz możliwość centralnego sterowania pompowaniem opon.
Pojazd może pokonywać wzniesienia wzdłużne o pochyleniu do 60 %
oraz poprzeczne o pochyleniu do 30 %.
Zastosowanie technologii drive-by-wire pozwala na komputerowe sterowanie za
pomocą układów wykonawczych kołem kierownicy, układem przeniesienia napędu
i dźwignią hamulca. Natomiast wysoki poziom nawigacji osiągnięty został poprzez
sumowanie danych z różnych czujników pomiarowych.
23 Podrozdział opracowano na podstawie: A. Typiak, Poziomy rozwoju autonomiczności bezzałogowych
pojazdów lądowych, Zeszyty Logistyczne nr 29, Wojskowa Akademia Techniczna, Warszawa 2004, s. 2-8. 24 Oshkosh Truck – przedsiębiorstwo zajmujące się projektowaniem I produkcją pojazdów specjalnych
z siedzibą w Oshkosh w stanie Oregon w USA.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
206
Rys. 13. Transportowy bezzałogowy pojazd lądowy TerraMax źródło: www.alamy.com (30.01.2017)
Na pojeździe zostały zainstalowane:
4 LIDAR-y umieszczone z przodu pojazdu, przeznaczone do wykrywania
przeszkód terenowych (dodatnich i ujemnych) na ścieżce dalekiego i średniego
zasięgu;
3 kamery wizyjne umieszczone z przodu pojazdu, przeznaczone do dokładnego
badania ścieżki dalekiego, średniego i bliskiego zasięgu;
1 LIDAR i 2 kamery wizyjne umieszczone z tyłu pojazdu, wykorzystywane
podczas manewrów cofania;
2 układy GPS o wysokiej dokładności pozycjonowania pojazdu.
IRWT25 Boguś, (IBM WAT)26
Inżynieryjny robot wsparcia taktycznego Boguś zaplanowany został do realizacji
zadań związanych z zaopatrywaniem pododdziałów operujących w trudnym terenie
w różnego rodzaju środki (sprzęt saperski, amunicję itp.) o całkowitej masie do 3000 kg,
oraz pełnienia funkcji nośnika specjalistycznych systemów (minowania, budowy zapór,
rozpoznania itp.) Masa własna pojazdu wynosi 4500 kg. Mechaniczno-hydrostatyczny
układ przeniesienia napędu z blokadą międzyosiową sprzęgany z turbodoładowanym
silnikiem wysokoprężnym o mocy 63 kW pozwala na rozwijanie prędkości maksymalnej
40 km/h. Maksymalny czas pracy operacyjnej nie przekracza 10 h.
25 IRWT - Inżynieryjny Robot Wsparcia Taktycznego. 26 IBM WAT - Instytut Budowy Maszyn Wojskowej Akademii Technicznej w Warszawie.
Przykłady i charakterystyka bezzałogowych pojazdów lądowych…
207
Rys. 14. Transportowy bezzałogowy pojazd lądowy Boguś źródło: A. Typiak, Poziomy rozwoju autonomiczności bezzałogowych pojazdów lądowych.
Zeszyty Logistyczne nr 29. Wojskowa Akademia Techniczna, Warszawa 2004.
Jest to konstrukcja dwuczłonowa wyposażona w aktywne sprzęgło hydrauliczne.
Człon I, posiada trójosiowy sześciokołowy układ bieżny z hydropneumatycznym
zawieszeniem i poprzecznymi wahaczami. Napęd przenoszony jest w sposób hydruliczno-
mechaniczny z blokadą mechanizmów różnicowych. Na tej części pojazdu znajduje się
również, silnik wysokoprężny wraz z pompami hydraulicznymi. Oprócz tego jest tu
przestrzeń transportowa o wymiarach 900 mm x 1200 mm, w której można przewozić
obiekty o sumarycznej masie do 1000 kg. Ich załadunek i rozładunek realizowany jest za
pomocą manipulatora.
Człon II posiada dwuosiowy, czterokołowy, napędzany układ bieżny. Tylne koła
związane są sztywno z ramą nośną, a przednie zawieszone elastycznie na wahaczach
wleczonych, współpracujących z elementami hydropneumatycznymi. Specjalny osprzęt
widłowy umożliwia podejmowanie, rozładunek i przewożenie obiektów (o masie do
2000 kg na palecie o wymiarach 1000 mm x 2500 mm) z poziomu podłoża oraz skrzyni
transportowej pojazdu ciężarowego. Jego kinematyka została dobrana tak, aby po
ustawieniu palety w pozycji do jazdy, rozkład nacisków kół tylnego członu na podłoże, był
jak najbardziej równomierny. Aktywny sprzęg, którym połączone są obydwie części
platformy, realizuje trzy funkcje. Pierwszą z nich jest skręt, który dodatkowo może być
wspomagany przez obrót kół mechanizmami zwrotnicowymi dwóch pierwszych osi
członu I. Dzięki takiemu rozwiązaniu przy długości całkowitej zestawu wynoszącej
ok. 7-8 m, możliwe jest uzyskanie zewnętrznego promienia skrętu poniżej 5 m. Drugą
funkcją jest zapewnianie stałego kontaktu wszystkich kół układu bieżnego z podłożem,
szczególnie w trudnych warunkach terenowych. Gwarantuje to minimalizację nacisków na
podłoże oraz zapewnia rozwijanie dużych wartości siły uciągu. Jest to osiągane dzięki
zastosowaniu w sprzęgu dwóch przegubów poprzecznych i jednego wzdłużnego. Zakres
ich ruchliwości umożliwia podjazd na zbocze o kącie pochylenia do 45º, pokonywanie
garbów terenowych o kącie rampowym do 120º. Zakres obrotu członu przedniego
względem tylnego w osi wzdłużnej nie jest w żaden sposób ograniczony. Trzecią funkcją
sprzęgu jest zwiększanie stateczności wzdłużnej podczas pracy osprzętem widłowym
członu II. Osiągane jest to poprzez zablokowanie obydwu przegubów poprzecznych
siłownikami hydraulicznymi. Następuje wtedy usztywnienie sprzęgu i tym samym
możliwe jest wykorzystanie masy członu I do generowania momentu stylizacyjnego.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
208
Rys. 15. Transportowy bezzałogowy pojazd lądowy Boguś podczas podejmowania ładunku
osprzętem widłowym tylnego członu z przestrzeni transportowej samochodu ciężarowego źródło: A. Typiak, Bezzałogowe platformy do realizacji zadań transportowych,
Logistyka 3/2012, Wojskowa Akademia Techniczna, Warszawa 2012, s. 2352.
Dla potrzeb sterowania platformą opracowano strukturę modułowego systemu
zdalnego sterowania i nawigacji. Łączy on w sobie szereg technologii: fuzja danych
z czujników; nawigacja; automatyzacja i sterowanie pojazdem; przetwarzanie sygnałów
i tworzenie mapy otoczenia. Podstawowymi elementami systemu są moduły: rozpoznania
otoczenia; lokalizacji; nawigacji, kierowania pojazdem, oraz interfejs operatora.
TRANSPORTOWE BEZZAŁOGOWE POJAZDY LĄDOWE
- POJAZDY WSPARCIA DRUŻYNY I POJEDYNCZEGO ŻOŁNIERZA
SMSS27, (Lockheed Martin)28
SMSS powstał na bazie 6-kołowego pojazdu typu ATV (ang. All-Terrain Vehicle).
Maksymalna masa tego pojazdu wynosi 1723 kg. Masa zabieranego ładunku nie może
przekroczyć 453 kg (wystarczająco dla żołnierzy drużyny i na dodatkowy ładunek).
Przestrzeń ładunkowa jest też dość spora. SMSS jest w pełni pływający i bardzo
aeromobilny (2 takie pojazdy mieszczą się w ładowni śmigłowców CH-47 lub CH-53,
a 1 w śmigłowcu AW(EH)-101, poza tym może być desantowany na spadochronach).
Pojazd ten może osiągnąć prędkość ok. 40 km/h jednak głównie będzie się on
przemieszczał z prędkością piechoty. SMSS może być zdalnie sterowany przez jednego
z żołnierzy oddziału, kierowany manualnie przez jednego z nich lub przemieszczać się
samodzielnie po wcześniej wyznaczonych punktach w terenie (do rozpoznawania
otoczenia wykorzystuje on zamontowany z przodu LIDAR – laserowy radar). Warte
zaznaczenia jest, że pojazd ten umożliwia żołnierzom ładowanie baterii znajdujących się
w urządzeniach przez nich używanych (140 baterii w ciągu 24h).
SMSS jest odporny na ostrzał z broni małokalibrowej, jednak ładunek nie jest
osłonięty. Jego zasięg wynosi ok. 205 km. Zasilany jest turbodoładowanym silnikiem
wysokoprężnym o mocy 45-60 kW.
27 SMSS - Squad Mission Support System. 28 Lockheed Martin - koncern zbrojeniowy z siedzibą w Bathesda w stanie Maryland w USA.
Przykłady i charakterystyka bezzałogowych pojazdów lądowych…
209
Rys. 15. Transportowy bezzałogowy pojazd lądowy SMSS podczas ćwiczeń źródło: www.armyrecognition.com (30.01.2017)
Dodatkowo SMSS-y przewidziane są do zapewnienia MEDEVAC29 ciężko rannym
żołnierzom oraz dostarczania zaopatrzenia (oczywiście do/z tych punktów znajdujących
się w stosunkowo niedalekiej odległości od oddziału). Wymiary pojazdu wynoszą:
długość: 3,68 m; szerokość 1,8 m; wysokość (maksymalna) 2,15 m.
Rys. 16. Transportowy bezzałogowy pojazd lądowy SMSS z wyposażeniem drużyny piechoty. źródło: www.armyrecognition.com (30.01.2017)
29 MEDEVAC (ang. Medical Evacuation - ewakuacja medyczna) - działania ratunkowe, polegające
na transporcie rannych z pola walki lub miejsca katastrofy przez personel medyczny do obiektów
medycznych (np. szpitala polowego) przy pomocy odpowiednio przygotowanych pojazdów.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
210
Dwuczłonowy pojazd na podwoziu gąsienicowym Dromader, (IBM WAT)30
Odpowiedzią na potrzeby w zakresie realizacji zadań wsparcia bezpośredniego
drużyny i pojedynczego żołnierza jest dwuczłonowa platforma na podwoziu gąsienicowym
Dromader. Zaprojektowana i zbudowana w Instytucie Budowy Maszyn Wydziału
Mechanicznego Wojskowej Akademii Technicznej konstrukcja charakteryzuje się bardzo
wysoką mobilnością, rozwija prędkość do 35 km/h, może pracować 12 godzin (czas
uzależniony od pojemności zbiornika paliwa), umożliwia transport ładunku o masie 250 kg
(może także wykonywać zadania związane z ewakuacją rannych). Hydrostatyczny układ
napędowy sterowany w układzie CAN31, połączony z układem zdalnego sterowania,
pozwala na kierowanie platformą w układzie teleoperacji. Możliwe jest również
wyposażenie platformy w osprzęt pozwalający mu na wykonywanie misji związanych
z dozorowaniem.
Rys. 17. Platforma wsparcia drużyny „Dromader”
podczas pokonywania schodów i podążania za żołnierzem źródło: www.fakt.pl/wydarzenia/polska/ten-robot-pojdzie-za-toba-jak-pies/ (30.01.2017)
BOJOWE BEZZAŁOGOWE POJAZDY LĄDOWE
Uran-9 (JSC „766 UPTK”)32
Bezzałogowy bojowy pojazd lądowy Uran-9 został zaprojektowany i wykonany
przez rosyjskie przedsiębiorstwo JSC „766 UPTK” wchodzące w skład korporacji Rostec
zajmującej się dostawami dla wojska. Uran-9 został opracowany jako bojowy pojazd
taktyczny z możliwością prowadzenia rozpoznania i wykonywania zadań
antyterrorystycznych. Prowadzenie ognia i rozpoznania wymaga uczestnictwa operatora,
który kieruje tymi procesami bezprzewodowo. Uran-9 może przemieszczać się po
wyznaczonej trasie w sposób całkowicie autonomiczny lub może być kierowany zdalnie
przez operatora. Projektowanie pojazdu zakończono w styczniu 2016 r., a miesiąc później
rosyjskie Ministerstwo Obrony Narodowej zaprezentowało makietę pojazdu. We wrześniu
30 Opracowano na podstawie: A. Typiak, Bezzałogowe platformy do realizacji zadań transportowych,
Logistyka 3/2012, Wojskowa Akademia Techniczna, s. 2353. 31 CAN (ang. Controller Area Network) - szeregowa magistrala komunikacyjna powstała w latach 80. XX w.
z myślą o zastosowaniach w przemyśle samochodowym (ABS, sterowanie silnika). Obecnie znajduje
zastosowanie również w przemysłowych magistralach polowych. 32 JSC „766 UPTK” – przedsiębiorstwo zajmujące się projektowaniem i produkcją uzbrojenia i wyposażenia
wojskowego z siedzibą w Moskwie, w Rosji.
Przykłady i charakterystyka bezzałogowych pojazdów lądowych…
211
766th UPTK przedstawiło prototyp gotowy do prób. Pojazd po raz pierwszy
zaprezentowano w październiku 2016 r. w Moskwie podczas Międzynarodowego
Wojskowego Forum Technicznego Army 2016. Szacuje się, że Uran-9 wejdzie do służby
w rosyjskim wojsku w 2017 lub 2018 roku. Obecnie zamówienie opiewa na 22 pojazdy.
Wiadomo też, że Uran-9 pomyślnie przeszedł wszystkie dotychczasowe próby.
Rys. 18. Bezzałogowy bojowy pojazd lądowy Uran-9 podczas Army 2016 źródło: www.armyrecognition.com (30.01.2017)
Podczas Army 2016 Uran-9 był uzbrojony w automatyczną armatę kalibru 30 mm
Shipunov 2A72, 4 ATGM (ang. anti-tank guided missile) kierowane pociski
przeciwpancerne 9M120-1 Ataka (w nomenklaturze NATO: Spiral-2), 6 RPO33 Shmel-M
oraz automatyczny karabin maszynowy kalibru 7,62 mm Kalashnikov PKT/PKTM34
zamontowany z lewej strony głównej armaty. Dodatkowo może być uzbrojony
w 4 kierowane pociski rakietowe woda-powietrze 9K338 Igla-S. Na każdej stronie
wieżyczki rozmieszczono 2 wyrzutnie Ataka i 3 wyrzutnie Shmel-M. Pocisk Ataka posiada
naprowadzanie radiowe oraz SACLOS35. Pocisk został zaprojektowany do niszczenia
kompozytowych pancerzy czołgów. Jego zasięg wynosi od 400 m do 6000 m. Shmel-M
został zaprojektowany do prowadzenia długiego, kontrolowanego strumienia ognia
o maksymalnym zasięgu 1700 m.
W pełni uzbrojony, gotowy do automatycznego prowadzenia ognia przeciwko
celom lądowym i powietrznym w celu ochrony ważnych obiektów i minimalizowania strat
siły żywej na polu walki, Uran-9 posiada masę 10 t, a jego wymiary wynoszą: długość
5,12 m; szerokość 2,53 m; wysokość 2,5 m.
33 RPO (ros. Реактивный Пехотный Огнемет) – Przeciwpiechotny Miotacz Ognia. 34 Wersja czołgowa 35 SACLOS (ang. Semi-Automatic Command to Line of Sight) - półautomatyczne kierowanie po linii
obserwacji.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
212
Jest kierowany radiowo (zasięg do 3000 m) tylko przez jednego operatora. Pojazd
jest odporny na ogień małokalibrowy.
Uran-9 został wyposażony w napęd gąsienicowy rozmieszczony na 6 kołach.
Napędzany jest przez turbodoładowany silnik wysokoprężny. Poruszając się po
utwardzonej drodze może osiągnąć prędkość maksymalną 35 km/h, natomiast w terenie
10-25 km/h w zależności od jego ukształtowania.
Bezzałogowy bojowy pojazd lądowy Uran-9 jest wyposażony w urządzenia
optoelektroniczne między innymi kamery światła dziennego, termowizyjne i noktowizyjne,
dalmierze laserowe przeznaczone do prowadzenia działań dziennych, nocnych i działań
w warunkach zadymienia, zapylenia czy zamglenia. Zainstalowane na wieży pojazdu
urządzenia optoelektroniczne pozwalają wykrywać cele w odległości do 6 km w dzień
i 3 km w nocy.
Przewiduje się, że podstawową jednostką będzie pluton bezzałogowych bojowych
pojazdów lądowych, w którego skład wchodzić będą 4 pojazdy Uran-9, jeden wóz
dowodzenia i sterowania oraz dwa wozy transportowe.
Rys. 19. Bezzałogowy bojowy pojazd lądowy Uran-9 podczas Army 2016 źródło: www.armyrecognition.com (30.01.2017)
Black Knight (BAE Systems Land and Armament)
Black Knight to najbardziej zaawansowany technologicznie bojowy bezzałogowy
pojazd lądowy pochodzący ze Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. NREC
(National Robotics Engineering Center) wyposażył Black Knight w zespół
Przykłady i charakterystyka bezzałogowych pojazdów lądowych…
213
zintegrowanych sensorów, system kierowania bezzałogowego, wykrywania przeszkód,
planowania tras, działania autonomicznego i teleoperacji.
Rys. 20. Bezzałogowy bojowy pojazd lądowy Black Knight źródło: www.globalsecurity.org (30.01.2017)
Black Knight może być wykorzystywany o każdej porze doby do zadań, w których
użycie pojazdów załogowych jest zbyt ryzykowne (zwiad, rozpoznanie, wskazanie celu,
wywiad i inspekcja obszarów niebezpiecznych). Jednocześnie może działać wraz z innymi
załogowymi i bezzałogowymi systemami.
Napędzany 300 KM turbodoładowanym silnikiem wysokoprężnym Caterpillar
może rozwinąć prędkość maksymalną 77 km/h. W przypadku poruszania się w terenie,
w ruchu autonomicznym lub telesterowanym prędkość jest ograniczona do 24 km/h. Układ
przeniesienia napędu pozwala na poruszanie się nawet w trudnym terenie. Projekt został
oparty na podstawie programu Bradley Combat Systems, mającego na celu ułatwienie
eksploatacji i redukcję kosztów. 12 tonowy Black Knight, o wymiarach: długość 4,98 m,
szerokość 2,44 m, wysokość 2 m może być transportowany przez samolot C-130.
Telesterowanie odbywa się za pomocą ROCS (ang. Robotic Operator Control
Station), który wyróżnia intuicyjność i prostota. System jest wspomagany przez elementy
składowe systemu autonomicznego. W przypadku wykrycia na trasie pojazdy przeszkody
telesterowanie zostanie ograniczone.
Black Knight odbył intensywne próby podczas ćwiczenia AAEF (ang. Air Assault
Expeditionary Force) Spiral D w 2007 r. Wówczas, podczas nieprzerywanej
200-godzinnej pracy, z powodzeniem wykonał wszystkie powierzone mu zadania.
S T U D I A N A D O B R O N N O Ś C I Ą I B E Z P I E C Z E Ń S T W E M
214
Rys. 21. Bezzałogowy bojowy pojazd lądowy Black Knight źródło: www.globalsecurity.org (30.01.2017)
W skład systemu sensorów i sterowania wchodzą radar laserowy (LADAR),
kamery wideo wysokiej rozdzielczości, kamera termowizyjna FLIR, system GSP. Dane
przekazywane z sensorów przekazywane są bezprzewodowo do systemu planowania
zadania, który może zaproponować operatorowi najdogodniejszą pod względem
ukształtowania terenu trasę, która w tym względzie będzie najbezpieczniejsza dla pojazdu.
Black Knight uzbrojony jest w 25 mm armatę i 7,62 mm automatyczny karabin
Bradleya.
PODSUMOWANIE
Dynamika konstruowania i wdrażania bezzałogowych pojazdów lądowych jest
ogromna. Trudno podjąć się przewidywań i działań z zakresu foresightingu nadto
w perspektywie krótkookresowej, a nawet gdyby próbować tego dokonać to
prawdopodobnie przyszła rzeczywistość w sposób znaczny odbiegałaby od wykonanego
opracowania. Światowe mocarstwa i pracujące na ich rzecz koncerny zbrojeniowe wydają
się nie przejmować nienadążającym w tym zakresie regulacjom prawnym dotyczącym
użycia takich pojazdów bojowych. Pozostając biernym wobec trendów światowych można
narazić się na pogłębianie różnic zaawansowania technologicznego. Przy tym pamiętać
należy, że jednym z zasadniczych czynników światowego boomu na rozwiązania
bezzałogowe był fakt przewagi innowacyjnych pomysłów nad zapleczem finansowym,
projektowym i konstrukcyjnym. W przypadku bezzałogowych pojazdów lądowych
o charakterze niebojowym (bez uzbrojenia ofensywnego) krajowy rynek właściwie
dotrzymuje kroku zmianom światowym. Natomiast zupełnie bezzasadnie, jakby
z bezpodstawnym kompleksem, nonszalancko reaguje na pojawiające się coraz częściej
pojazdy bojowe.
Dodatkowo, biorąc pod uwagę zastosowania w dziedzinie działań bojowych
wyzwaniem pozostaje opracowanie zasad bojowego użycia tego typu uzbrojenia. Warto
Przykłady i charakterystyka bezzałogowych pojazdów lądowych…
215
porządkować te dziedziny, które warunkują wykorzystanie systemów, w skład których
wchodzą platformy bezzałogowe.36
Treści zawarte w obu artykułach winny zainspirować żołnierzy i osoby decydujące
o zakupach do niezwłocznych działań z zakresu planowania i programowania rozwoju sił
zbrojnych w kierunku bezzałogowych pojazdów lądowych, a w ich efekcie ujęcie tych
potrzeb w Planach modernizacji technicznej Sił Zbrojnych RP.
BIBLIOGRAFIA
[1] Gawrysiak K., Charakterystyka bezzałogowych pojazdów lądowych
eksploatowanych w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, w: Bezzałogowce,
AMW, Gdynia 2017.
[2] Miętkiewicz R., Klasyfikacja bezzałogowych jednostek nawodnych,
w: Bezzałogowce, AMW, Gdynia 2017.
[3] Typiak A., Bezzałogowe platformy do realizacji zadań transportowych, w: Logistyka
3/2012, Wojskowa Akademia Techniczna, Wydział Mechaniczny 2012.
[4] Typiak A., Poziomy rozwoju autonomiczności bezzałogowych pojazdów lądowych.
w: Zeszyty Logistyczne nr 29. Wojskowa Akademia Techniczna, Warszawa 2004.
[5] www.alamy.com
[6] www.armyrecognition.com
[7] www.eng.766uptk.ru
[8] www.fakt.pl/wydarzenia/polska/ten-robot-pojdzie-za-toba-jak-pies/
[9] www.globalsecurity.org
[10] www.oceaneering.com
[11] www.piap.pl
[12] www.robo-team.com
[13] www.way.sk
EXAMPLES AND DESCRIPTION OF UNMANNED
GROUND VEHICLES USED IN THE WORLD
ABSTRACT
During intensive development of unmanned ground vehicles it is very important not to stay behind world greatest armies and manufacturers. Article shows trends and description of most popular and interesting UGV that were produced in last years. Current acquiring programs and plans for future technical modernization should include newest world technical constructions of UGV.
36 R. Miętkiewicz, Klasyfikacja bezzałogowych jednostek nawodnych, w: Bezzałogowce, AMW,
Gdynia 2017, s. 29 (w opracowaniu redakcyjnym).