Şair ve Patron ve Patron - Halil Inalcik.pdf · 2019-01-20 · HALİL İNALCIK 1916 doğumludur, aslen Kırım Tatarıdır. 1942 yılında Tanzimat ve Bulgar Meselesi adlı tezi

Halilİnalcık

ŞâirvePatron

PatrimonyalDevletveSanatÜzerindeSosyolojikBirİnceleme

DOĞUBATI

HALİLİNALCIK

1916doğumludur,aslenKırımTatarıdır.1942yılındaTanzimatveBulgarMeselesiadlıteziiledoktorayaptı.1972yılınadekDTCF’deOsmanlıveAvrupaTarihidersleriverdi.YineaynıyılChicago

ÜniversitesiTarihBölümü’ne“OsmanlıTarihiÜniversiteProfesörü”olarakdavetedildi.1986yılındaburadanemeklioldu.1972’deChicagoÜniversitesi’nedavetedilmişve1986yılınakadarbu

üniversitedeTarihbölümündedersvermiştir.TürkiyeveTürkiyedışındabirçoküniversitetarafındanFahridoktoraunvanıverilmişolanHalilİnalcık,TürkDışişleriBakanlığıYüksekHizmetMadalyası’na,2003yılındaKültürBakanlığıSanatveKültürBüyükÖdülü’ne,2008’deTBMMonurödülünelâyık

görülmüştür.İnalcık,uluslararasıalandadabirçokakademininüyesidir.BaşlıcaEserleri:TheOttomanEmpire:TheClassicalAge1300-1600,(Londra,1973)(İngilizcedörtbaskısıyapıldı;yediBalkandiliileArapçayaçevrildi);FatihDevriÜzerindeTetkiklerveVesikalar,(Ankara,1954);Hicrî835TarihliSûret-iDefter-iSancak-iArvanid,(Ankara,1954);StudiesinOttomanSocialandEconomicHistory,(Londra,1985);TheOttomanEmpire:Conquest,Organization,andEconomy,(Londra,1978);TheMiddleEastandBalkansundertheOttomanEmpire:EssaysonEconomyandSociety,(Bloomington,1993);OsmanlıİmparatorluğununEkonomikveSosyalTarihi,I(İstanbul,

2000).HistoryofHumanity(editör,PeterBurkeilebirlikte,1999,Unesco)Osmanlı’daDevlet,Hukuk,Adalet(Eren,2000),Makaleler1(DoğuBatı2005),MakalelerII,(DoğuBatı,2008).Devlet-i

Aliyye-OsmanlıİmparatorluğuÜzerineAraştırmalar-1,(İşBankası2008).©TümyayımhaklarıDoğuBatıyayınlarınaaittir.

YayınaHazırlayan

TaşkınTakış

KapakTasarımı

ÖzlemÖzkal

Baskı:

CantekinMatbaacılık

Baskı:Nisan2003

Baskı:Ocak2005

Baskı:Nisan2010

Baskı:Ekim2011

DoğuBatıYayınları

YükselCad.36/4Kızılay-Ankara

Tel:03124256864-4256865

e-mail:[email protected]

www.dogubati.comSertifikaNo:15036

ISBN:975-8717-04-9

DoğuBatıYayınları-5Edebiyat-1

PATRİMONYALDEVLETVESANAT1

1Buyazıdatambirtranskripsiyonkullanmadık.AncakArapçaveFarsçakelimelerdeaynharfitersvirgül(‘arz),hemzevirgül(te’sir),uzunseslileruzatmaişareti^(dânâ)ilegösterilmiştir.Farsçaizafetlerdedaima(i)harfikullanılmıştır.

Ma’rifetiltifâtatâbi’dirMüşterîsizmetâ’zâyi’dir

Genelde,bilimadamıvesanatçı,bellibirtoplumdaegemensosyalilişkilervebelli bir kültür çerçevesinde sanatını ifade eder. Osmanlı toplumu gibipatrimonyal türde bir toplumda, başka deyimle, sosyal onur, statü vemertebelerin mutlak egemen bir hükümdar tarafından belirlendiği bir

toplumdabugerçekdahadabelirgindir.2

2Bkz.H.İnalcık,“CommentsonSultanisin:MaxWeber’sTypifica-tionofOttomanPolity”,

PrincetonPapersinNearEasternStudies,(Princeton,1992),1-22.Matbaanın geniş kitlelere okuma imkânı verdiği, böylece edebî ve ilmîeserlerin, yazarına geçimi için yeterince gelir kaynağı sağladığı dönemgelinceye kadar, bilgin ve sanatkâr, hükümdarın ve seçkin sınıfın desteğinemuhtaç idi. “Sâhib-i Mülk” hükümdar; bilgin ve sanatkârın en önde gelenveli-nimeti,hâmisiidi.MaxWeber’inbelirttiğigibi,Ortaçağ’da,Do-ğu’daveBatı’da,monarşilerdedevlet;patrimonyalyapıdaolupegemenlikgücü,mülkvetebaa,mutlakbiçimdehükümdarailesineaitsayılırdı;veyalnızonunlûtfve inayetineerişenler, toplumunen şereflivezengin tabakasınıoluştururdu.Hanedanlar arasında rekabet ve üstünlük yarışı, yalnız muhteşem saraylar,

hademvehaşemdedeğil;ilimvesanatınhâmiliğindedekendinigösterirdi.3

3YalnızDoğu’dadeğil,AvrupalıhükümdarlarkarşısındadaüstünlükiddiasındabulunanMuhteşemSüleyman’ınİmparatorŞarlken’ekarşısiyasirekabetiveAvrupalıartistlerüzerindepatronajıhakkındabkz.O.Necipoğlu,“SüleymantheMagnificentandtheRepresentationofPowerintheOttoman

Habsburg-PapalRivalry”,TheArtBulletin,71(1989Eylül),401-427.Patrimonyaldevletteyüksekkültür,yalnızYüksekSarayKültürüolarakvar

olmuştur. Hükümdar sarayı ve ekâbir sarayları, toplumda şeref ve itibârın,servetvebecerinintekkaynağıvesığınağıidi.Osmanlı’da,enyüksekmimar,sarayın mimar-başısı, en iyi kuyumcu, sarayın kuyumcubaşısı ve en gözdeşâir, padişahın ilgi ve lûtfuna lâyık görülen sultân’uş-şu’arâ idi. Bilgin vesanatkâr;hükümdarınprestijini, sarayınnâm-u-şânınıyüceltmek içingerekli

ögelersayılırdı.Bilgivesanatınkoruyucusuolanhükümdarın,hakemsıfatınıhakkıylayerinegetirebilmesiiçinkendisininde,ilimvesanattanpayıolmakgerekirdi.YüksekbirestetikvesanatfelsefesinesahipMedici’lerolmasaidi,

Floransa’nın büyük sanatkârları elbette yetişmezdi.4 Divan sahibi şâirhükümdarlar olmasa idi, Türk edebiyatının büyük dehâları belki ortayaçıkmazdı.Odönemde,şaheserlerinçoğu,önemliölçüde,seçkinsınıfıniltifatı,yüksek kültür ve duygu inceliği, sanatkârı korumaktaki ilgi ve heyecan ileaçıklanabilir.

4Özelliklebkz.L.Jardine,WorldlyGoods:ANewHistoryoftheRe-naissance,Baltimore:JohnHopkinsU.P.1996;M.Hollingsworth,PatrongeintheRenaissanceltaly:From1400totheEarlyYearsoftheRenaissance,NewYork:BantamDoubleday1996.3aM.E.Subtelny,bkz.Aşağıdanot5.

“Kültür Patronajı”, Ortaçağ İran’ı ve Orta Asya’da çok gerilere giden birgelenekti. Subtelny’e göre bu bölgede daha sonra Patronaj, Türk-Moğol

devletlerindeaskerîsınıfiçinyenimedeniyetibenimsemesüreciolmuştur.3a

15. yüzyılda Semerkand, Herat, Tebriz, İstanbul ve Delhi’de ortak yükseksaraykültürüsayesindesanatkâr,birmemlekettenötekinegittiğizamanaynıhimâye ve anlayışı, aynı sıcak ve coşkulu karşılamayı buluyordu. Osmanlısultanı; özellikle Orta-Asya ve Azerbaycan’da Türkçe ve Farsça’ya hâkimmünşîleri, şâirleri, âlimleri kendi pâyitahtına çekebilmek için büyük

fedakârlıklarahazırdı5.FâtihSultanMehmedveII.Bayezid,zamanınİranlıbüyük şâir vemutasavvıfıMollaCâmî’yi İstanbul’a getirmek için çok çabaharcamışlardır.

5OsmanlıklasikdönemsanatınındoğuşuüzerindeA.Kuran,M.Ro-gers,N.Atasoy’unbildirileri,

özellikleG.Necipoğlu,“AKanunfortheState,ACanonfortheArts…”:SolimanLeMagnifiqueetsontemps,yay.G.Veinstein,Paris1992,195-216.İran ve Orta Asya’yı idaresi altında tutan Timurîler devletinin merkezi

Herat; ikisi de büyük sanat patronu olan Abû Sa’îdMirzâ (1458-1468) veHüseyin Baykara (1469-1509)’nın saltanat yıllarında İran-Türk dünyasınıngörülmemiş parlak birmedeniyetmerkezi olarak yükselmiştir.Bu dönemdebiri İran, öteki Türk kültürünü temsil eden iki büyük edebiyat ve düşüncedevi, Abdurrahman Câmî (1414-1492) ve Ali Şîr Nevâyî (9 Şubat 1441-3Ocak 1501) Osmanlı edebiyatı için örnek kabul edilmişlerdir. Fâtih ve II.

Bâyezid, Hüseyin Baykara ile mektuplaşıyorlardı. Sultan Bayezid, HüseyinBaykara’ya gönderdiği mektupta (Ferîdun Bey Münşeâtı, I, İstanbul 1274,305-306) “muhabbet-i kadîmî”den sözediyor ve mektuplaşmanın devamıarzusunu bildiriyordu. Hüseyin Baykara cevabında Osmanlı Sultanına“halîfetu’llah fi’l-enâm”, ve “al-gâzî fî sebî-lillâh” diye hitâb ediyordu vedostluğun pekiştirilmesi ve haberleşmenin sürdürülmesi arzusunu ifade

ediyordu(a.g.y.306-307).6

6BukonudaTimurîlerdevriHeratveCâmîüzerindeüstadZ.V.To-ganveH.Ritter’inislâmAnsiklopedisindekimakaleleri,III,15-20veV,429-442,ihmaledilmemeli;ayrıca,E.Yarshater,

“PersianPoetryintheTimuridandSafavidPeriods”,CambridgeHistoryofiran,VI,ed.P.JacksonandL.Lockhart,Cambridge,1986,965-994;M.Sub-telny,“ATastefortheTimuridPeriod:The

PersianPoetryoftheLateTimuridPeriod”,ZDMG,136(1986),56-79;İranveOrtaAsyasaraylarındasanatiçinpatronajınönemihakkındaözellikle,M.Sub-telny,“SocioeconomicBasesofCultural

PatronageundertheLaterTimurids”,InternationalJournaloftheMiddleEastStudies,20(1988),479-505;L.GolombekveM.Subtelny,(eds),TimuridArtandCulture,iranandCentralAsiaintheFifteenthCentury,Leiden1992;anadiliAzerî(Türkmen)Türkçesiolanbüyükİslâmmusîkînazariyatçısı,şâir,hattâtAbdül-KâdirMerâgî’nınTürkçeşiirparçalarıhakkındabkz.GönülA.Tekin,

“TimurDevrineaitikiTürkçeşiir”,HarvardUkrainianStudies,III/IV(1979-1980),850-867;Ti-mur’unTürkçeşiirleilgilendiğihakkındaa.g.m.866.5aB.F.Manz,TheRiseandRuleofTamerlane,Cambridge1989.

15. yy. yüksek kültür merkezleri, Timur soyundan gelen hükümdarlarınpayitahtları idi. Osmanlı ve Hint padişahları, bu hükümdarların saraylarınıörnektutuyor,oradayetişenveya“intisâb”edenbilginvesanatkârlarıkendisaraylarına çekebilmek için her türlü fedakârlığı göze alıyorlardı. Rönesansİtalya’sında şehirler arasında, daha sonra Avrupa sarayları arasındagördüğümüz rekabet, İslâm dünyasında da benzeri bir rol oynamıştır, veincelmiş yüksek sanatın gelişimi ve niteliği üzerinde en güçlü etkiyiyapmıştır. Orta-Doğu’da da, bir hükümdar için en şöhretli bilgin vesanatkârlarısarayınaçekebilmek,gerekirseonlarızorlaalıpgetirmekolağanbirşeydi.Timur,istilâettiğihermemleketteenşöhretlibilginvesanatkârları

toplayıp Semerkand’a götürmüş,5a Yavuz Selim Tebriz ve Kahire’yialdığında yüzlerce sanatkârı İstanbul’a sürmüştür7. Osmanlı patrimonyalsaraykültürününgelişmesinde,şiirveinşâalanında,hüsnihatvenakkâşlıkta,paravemevkivaadleriylecelbolunanveya“sürgün”edilensanatkârlarınpayı

büyüktür8. Öyle ki, yerli Osmanlı-Türk sanatkârları, “Arap veAcem”e ve-

rilen bu ayrıcalıktan dolayı şikâyetlerini açıkca dile getirmektençekinmemişlerdir(bak.aşağıda).Le’âlîdiyor(Latîfî,290):

7Tebriz’densürülenlerinbirlistesiiçinbak.İ.H.Uzunçarşılı,“OsmanlıSarayındaEhl-iHiref(Sanatkârlar)Defteri”,Belgeler,11(1981-1986),24-65.

8FâtihSultanMehmed,Semerkandd’danAlâeddinAliKuşçu’yuİstanbul’açağırdığındaoseçtiğiikiyüzkadarOrta-Asyalıveİranlıâlimiyanındagetirdi(Taşköprî-zâde,Şakâ’ik-iNu’mâniyyetercümesi,Mecdi,İstanbul,H.1269,S.183).

Acem’inherbirikimRûm’agelirYavezâretyasancakumagelir

Öteyandan,biryerdekendinigösterenbirbilginvesanatkârda,şân-u-şerefve refahını, büyük ve zengin hükümdarların sarayında, lûtf ve inâyetindearardı. Patronaj, himâye, böylece, iki yanlı işler; hem saray, hem de seçkinbilginvesanatkâriçinnâm-u-şânkazanmanıntekyolukabûledilirdi.

Doğu’da veBatı’da, patrimonyal hanedan devletlerinde, servet ve nâm-u-şân kaynağı, sarayın yanısıra hükümdara mensup toprak sahibi ricâl veekâbirdi. Batı’da, Rönesans İtalya’sında, servet kaynağı toprak ve tarımyerineticaretvesanayialanlarınakayınca,yeni-zenginburjuvasınıfıfeodal-patrimonyal efendilerin yerini almaya başladı. Âşikâr olarak böyle bir

gelişme, Doğu’da gerçekleşememiştir.9 İtalya’da komün-şehir devletleriböylebirgelişmeyesahneolurken,Doğu’damerkeziyetçipatri-monyaldevletyapısıgittikçedahagüçlüdurumaerişiyor,bilginvesanatkâr,herzamandanziyadesarayavericâl-idevletebağımlıhalegeliyordu.

9Bursaterekelerinegöreyaptığımbiraraştırma,(“XV.AsırTürkiyeİktisadîveİçtimaîTarihiKaynakları,istanbulÜniversitesiiktisatFakültesiMecmuası,XV.,1953-1954,51-57),buzenginticaretşehrindedahienzenginsınıfın,servetiarazirantınadayanan“askerî”

sınıfolduğunugöstermiştir;OrtaAsya’daaynıdurumkanıtlanmıştır,bak.M.E.Subtelny,“SocioeconomicBases”.

İlâveetmekgerekirki,yükseksaraykültürüileyerelhalkkültürüarasındakopukluk üzerinde yapılan gözlem, Doğu kültür çevresi için de mutlak birgerçekgibialınmamalıdır.İlkOsmanlıbeyleri,Babaî-Kalenderîdervişlerine,dinî-epik halk edebiyatına, bir kelime ile Türkmen kültür çevresine bağlıidiler.Sonrakiyüzyıllarda,özellikleFâtihSultanMehmeddönemindesaray,Orta-Doğu kozmopolit kültürüne yöneldiğinde, buTürkmen kültür geleneği

etkisini sürdürmüştür. Kahire ve Tebriz’den gelen ulema, münşî-şâir vemutasavvıfların yanında, Osmanlı hükümdarı her zaman popüler bir tarikat

şeyhine saygı ve bağlılığını devam ettirmiştir.10 İstanbul saray ve camileriiçin Uşak’ta dokunacak halılarda, bazıları İranlı olan saray nakkaşlarınınyaptıkları örnekler işlenmiş, İran saray halıların-daki desen ve motiflerkullanılmış,böyleceUşaksarayhalılarında,geometrikTürkmen-Yörükmotifvedüzenlemeleriilebirlikteİranmotifvedesenleriegemenolmayabaşlamış,

halıcılıkta bir saray stili ortaya çıkmıştır.11 Bu olgu, sanatta saraypatronajınınbaşkabirkanıtıolarakkaydedilmelidir.

10Şakâ’ik-iNu’mâniyye’deulemadansonratarikatmeşâyihininbiyografileriayrıbirkategoriolarakverilmiştir.

11O.Aslanapa,TürkHalıSanatınınBinYılı,İstanbul1987;K.Erd-mann,Orientteppiche:16.-19.Jahrhundert,Hannover,1966;Sarayhalımotiflerininhalkdokumalarındakullanılışıhakkındabkz.B.B.Acar,Kilim,Zili,Sumak,TürkDüzDokumaYaygıları,istanbul:ErenYay.1982;J.Raby;“CourtandExport”,OrientalCarpets,eds.R.PinnerandW.B.Denny,London1986,177-188;W.B.Denny“TheOriginandDevelopmentofOttomanCourtCarpets”,243-260;M.FuadKöprülü-zade(Köprülü),“MilliEdebiyatCereyanınınilk

MübeşşirleriveDivan-ıTürki-iBasit”,İstanbul1928veşuönemliaraştırma:F.ÇağmanveS.Tanındı,

“Osmanlı-SafavîİlişkileriÇerçevesindeTopkapıSarayıMüzesiResimliEl-YazmalarınaBakış”,As-lanapaArmağanı,İstanbul1996,37-76;Türkhalkedebiyatınındevamlılığıiçinbkz.M.Çavuşoğlu,“FâtihSultanMehmeddevrinekadarOsmanlı-TürkEdebiMahsullerindeMuhtevanınTekâmülü”,

KubbealtıAkademiMecmuası,II-2(1982),31-43;Osmanlı sultanları belli zamanlarda topladıkları ulema ve şu’arâ

meclislerinde hakem rolünü oynamak yeteneğini, şehzâ-delik döneminde

seçkinhocalardanaldıklarıyüksekkültüreborçluidiler.12II.Murad’danberisultanların,şiirlerinitoplayanbirerdivantertibedecekkadarşâirlikyeteneği

kazandığıbilinmektedir13.

12FatihSultanMehmed’inManisa’daşehzâdeliğindehocalarıünlüfıkıhâlimiMollaHüsrevvemünşînişancıİbrahim,askerlik-idareişlerindelalası,ZaganosPaşaidi.

13Şâirpadişahlarınbirlistesiveşiirörnekleriiçinbkz.Tayyâr-zâdeAtâ,AtâTarihi,I,İstanbul,1291/1874;kezaŞehrî-zâdeMehmedSa’îd,Mahzenu’s-SafâveKunz-iDürer,yazmanüsha,AtatürkKitaplığı,İstanbul,MuallimCevdetyazmalarıno.D.74;“ŞehnâmeciTa’lîkî-zâdeyegöreOsmanlı

PâdişahlarınınŞâirlikleri”;DoktoraTezi,İstanbulÜniversitesiEdebiyatFakültesi,1989.

Birkelime ile,bellibir sanatzevkiveanlayışınasahippatronunhimâyesialtında sanatkâr, ona göre eser vermeye özenirdi. Muhteşem SüleymandönemindeOsmanlıklasikkültürüyükseksanateserlerivermişse,bundabuPadişah’ınyüksek sanat anlayışınınönemli bir payı vardır.Hattâ diyebilirizki, sanat ve bilim eserinin kalitesini ve sanatkârın şöhretini, çok kez hü-kümdarbelirlerdi.Bir eserin “makbûlvemu’teberolması”her-şeydenönce

sultanıniltifatınabağlıidi.14Osmanlı’da,kimsepadişahınsarayından,yahutcamiinden daha büyük ve şa’şaalı bir yapı yaptıramazdı. Sultânu’ş-Şu’arâseçilmek,“in’âm”almakiçinşâirin,ilkinşu’arâmeclisineçağrılması,sultanabir kasîde sunması, takdir edilip bağışa lâyık görülmesi gerekli idi. Öteyandan, yüksek mevkilere çıkan şâirler (meselâ Necâtî) kendileri patrondurumunagelipbirçokseçkinşâiriyanlarındabulundurmuşlardır.

14“Kütüb-imezbûre-imuharrere….makbûlevemu’tebereolmak,

hüsn-inazar-ipâdişâh-idûrbînilemanzûr….olmağamevkûfdur”,

Şakâ’ik-iNu’mâniyyeTercümesi(995H.),İstanbul1269H.,12-13.Patronunözelilgisineerişenler,onun“terbiyeti”sayesindeiyimevkilerelde

ederler, onun “mürebbâ”larından (yetiştirmelerinden) sayılırlardı. Yalnızsanatçılar için değil, genelde, Osmanlı patrimonyal toplumunda terbiyet,kulluk,intisâbsosyalilişkilerintemeliolmuş,hempatronhemkuliçingereklibirsosyalbağoluşturmuştur.Patroniçinşöhretinivemevkiiniyüceltmek,kuliçinhayattakalmak,ilerlemekiçinbubağlılıkesastı.Bupatrimonyalprensip,patron-kul ilişkisi, Osmanlı devletinin temel yapı ve menşeinde görülür.Osmanlı Devleti, Osman Gazî’ye yoldaşlık-nökerlik yapanlarla ortayaçıkmıştı.Devlet,Osman’ındevleti,Osmanlıdevletiidi.Osmanlıpatri-monyaltoplumunda intisâb ve patronaj, seçkin sınıfın her bölümünde, statügruplarında, bürokraside, orduda, hattâ il-miyyede sosyal ilişkilerin vehiyerarşinin temel prensibi idi. İlmiyyede, yüksekdüzeydekimollaların ailefertlerivedaniş-mendleriiçinyaptıklarıiltimasakarşıaşağıderecedekigrup-

ların tepkisi, zamanla geniş ölçülere varmıştır.15 Bürokraside, kâtipyetiştirmede,çırak-kalfa-ustasistemi,dolayısıylapatronajegemendi.Askerî-idarî sistemde tayin ve terfiler, ancak en yakın âmirin arzı ve tavsiyesi ile

mümkündü.16Sanatkârdabugenelpatrimonyalsistemindışındadeğildi.

15H.İnalcık,“TheRûznâmceRegistersoftheKadıaskersofRumi-li…”EssaysinOttomanHistory,İstanbul:Eren,1998,125-154

16H.İnalcık,“OsmanlıBürokrasisindeAklâmveMuâmelât”,OsmanlıAraştırmaları,I.Patrimonyal devlette her türlü nimet ve mertebe, yalnız ve yalnız

hükümdardan kaynakladığı için, buna erişmek isteyen nâmzetler arasındakıyasıya bir rekabet, hased, entrika ve yaltakçılık egemendi ve toplumunahlâkınıyahutahlâksızlığınıoluştururdu.OsmanlıVekâyinâmeleriveŞu’arâTezkireleribuacımasızrekabetveçekişmelerinhikâyeleriyledoludur.Fuzûlî,büyüklerin yanına varamamanın tesellisini, “hased ehli”ndenuzakkalmaktabulur.Hükümdarayaklaşmanın, onun “hüsn-i nazarı” ile “manzûr”olmanıntek yolu, yakınlarından birinin himâye ve aracılığını sağlamaktır. Fuzûlî(FarsçaDivan,s.636)bunubilir:

Mâgilmân-imâh-rûyânîmMâh-rûyânhamagulâm-işumâ

(BizayyüzlülerinkullarıyızAyyüzlülerisehepsizinkulunuzdur)

Böylece, patronla birey arasında “intisâb” edilecek nüfuzlu kişiler yer alır.Yaltaklanmaveintisâbınsanatlabağdaştırılmış,kurumlaşmışbiçimidekasîdesunmak, sultanı ve paşaları en abartılı parlak ifadelerle göklere çıkarmaktagörülür. Fuzûlî, bu vadide Sultan Süleyman’a ve ricâle kasîdeleriyleötekilerdenfarklıdeğildir.O,patronaşöylehitâbeder:

Arzûy-idevlet-ipâ-bûs-ihüddâm-idaratMî-rubâyadrûzuşabazdilkararazdîdehâb

(Senin kapındaki hizmetlilerin ayağını öpme devletine erişme arzûsu, gece-gündüzbenimgönlümdenhuzuruvegözümdenuykuyugidermiştir)

Patronun ilgisini sürdürmek için şâir, öteki kullar gibi, son derece dikkatliolmak, onun hoşlanmayacağı şeylerden kaçınmak zorundadır. Bu yüzdenFâtih’ingazabınauğrayanvesürgünedilenlerarasındaMevlânâAbdülkâdir,Nahîfî,VelîyüddînoğluAhmedPaşa’yızikredebiliriz.

II.OSMANLISARAYKÜLTÜRÜNÜNGELİŞMESİVEOSMANLIDİVANŞU’ARÂSI

Konya Selçuklu sultanları, bütün Yakın-Doğu sarayları gibi, seçkin şâirlerihimâyedegerikalmamışlardır.SelçukludevletinderesmîdilFarsçaidi;fakatsarayda dahi Türkçe konuşulduğu anlaşılıyor. 13. yy. sonlarında Selçuklu

Sultanı III. Alâeddîn (1297-1302?) Horasanlı Hoca Dehhânî’den (XIII. yy.ikinciyarısı)FarsçabirSelçukluŞehnâmesiyazmasını istemiştir, fakataynı

zamandaDehhânî’ninsultanaTürkçekasîdelersunduğunudabiliyoruz.17

17Dehhânî’ninI.Alâeddîn(1220-1237)dönemindeAnadolu’yageldiğiteziiçinbkz.H.İlaydın,“Anadolu’daklasikTürkŞiirininBaşlangıcı”,TürkDili,277(Ekim1974),765-775.15. yüzyılda İslâm dünyasında,OrtaAsya ve İran’da, Timu-rîlerin temsil

ettiği yüksek ilimve sanat rönesansı,18Osmanlı’ lara örnekolmuştur.OrtaAsya’daTimurlulardönemindeortayaçıkangözkamaştırıcımedenîgelişme,sanat kollarında erişilen eşsiz yaratıcılık ve mükemmellik, tarihçileri budönemi İtalyan Rönesansı ile kıyaslamaya götürmüştür. Subtelny, bunun

temelinde,ozamandazenginpatronlarınyükselmişolmasıolgusunugörür.19

Bu patronların başında, bir Uygur bahşı ailesinden gelen Ali Şîr Nevâyîgelmektedir. Nevâyî [kendisi Hüseyin Baykara’nın musâhibi (mukarrebi)olmuş]birbürokratsıfatıylaDivan-iA’lâemîrleriarasınaalınmış,dahaönceailesinevekendisinesoyurgalolarak tammuâfiyetle yapılan zengin toprakbağışlarıylaeldeettiğimuazzamservetibilim,edebiyatvemimarîeserlerini

teşvik etmek ve yaptırmakta harcamıştır.20Onun cömertliği dillere destanidi.KlasikİranedebiyatıvedüşüncesininsonbüyüktemsilcisiAbdurrahmanCâmî (14141492), tüm İslâm hükümdarlarının davette yarıştıkları İslâmdünyasının Voltaire’i idi. Fâtih Sultan Mehmed 5000 altın armağangöndererek onu İstanbul’a çağırmış, II. Bayezid onu Osmanlı ülkesinegetirmek için büyük çaba harcamıştır. Bâye-zid, Câmî’ye gönderdiğimektupta (Ferîdûn, I, 361-362)onu “nûru’l-hakvehakîkat”ve “nakşbend-ii’tikâd” diye anıyordu. Câmî cevabında, “bahşîşhây-i şeh haddî na-dârand”(Sultanınbağışlarınasınıryok)diyebildiriyordu.Osmanlısultanı,Câmî’ningönderdiği eserleri (“külliyât-i câmi’il-kemâlât”) (belki Na-fahât) aldığınıbildirerek kendisine bin flori altın gönderdi (Fe-rîdûn, I, 363). Câmîcevabında:

18Bkz.J.Rogers,“CentralizationandTimuridCreativity”,OrientoModerno,N.S.XV(LXXVI),535-550.

19Bkz.yukarıdanot5’dea.g.m.TimurlularRönesansıtanımlamasınakarşıbkz.J.Aubin,“LemecenattimourideâChiraz’’,Studiaislami-ca,8(1957);Osmanlılar’daSoyurgal,temliknâmeolupOsmanlıpatronlarınınzenginlikkaynağıdaçoğukezvakfaçevirdikleriarazitemliklerindengeliyordu.

20Bkz.Subtelny’ninyukarıdanot5’deadıgeçenincelemeleri;özellikle“SocioeconomicBases”,490-492.

Câmîkucâ‘atây-iŞeh-iRûmazkucâk’înlûf-igaybmî-rasidaşazreh-i’umûm

diyeOsmanlısultanınınlûtfunaşükrânınıifadeediyordu.Kuşkusuz,OsmanlıSultanı, İran ve Orta-Asya ortak yüksek kültürünün en tanınmış temsilcisiCâmî’ye gönderdiği mektup ve bağışlarla, bu kültürün bir hâmisi, patronuolduğunugöstermekistiyordu.Nakşibendîliğinkurucularındanalçakgönüllüİranlı mutasavvıf, bu armağanları, “bâ-anwâ’-i hulûs-i dervîşâ-ne” du’â ilekarşılıyordu.Osmanlı’nınFâtihSultanMehmedilebaşlayanenileribirİslâmimparatorluğu olma iddiası sonucu olarak, bu bölgelerden âlim, sanatçı,

münşîveşâirlerdavetediliyorveelüstündetutuluyordu.21SehîBeg’egöreFâtih, “Arab’dan veAcem’den ehl-ima’rifet adına olan kimseleri buldurub

getürdüb fevk’al-hadd ri’âyet ettirirdi.”22 Fâtih, Yeni (Topkapı) Sarayını“Arab ve Acem ve Rûm’dan mâhir mimarlar ve mühendisler getürüp”

yaptırdı.23KâtiplerdenLâlî, İran’dauzunzamankalmış,dönüştekendisiniAcem (İranlı) diye tanıtmış, Fâtih’e musâhib olmuş, gerçek ortaya çıkıncakendisine verilen zâviyedârlık ve maaş elinden alınmıştır. Birçok Osmanlışâiri (meselâ Halîmî, Câmî-i Rûmî) İran’a gitmiş, dönüşte üstad olarakkarşılanmıştır.

21M.Çavuşoğlu,a.g.m.;H.Sohrweide,“DichterundGelehrtenausdenOstenimOsmanischen

Reich’’,Derislam,46(1970),263-302.

22Tezkire,HeştBihişt,yay.G.Kut,Cambridge:HarvardÜniversitesi,1978,97.

23TursunBeg,TheHistoryofMehmedtheConqueror,yay.H.İnalcıkveR.Murphey,Chicago-Minneapolis,1978

İtalya dışı Avrupa ülkeleri Rönesans’ında İtalyan üstadlar nasıl örnekalınmışsa,Orta-Asyaveİranşâirleri,özellikleHâ-fiz,Sa’dî,Hakânî,Nizâmî,Nevâyî ve Câmî, Osmanlı şâirleri için birer örnek ve ilham kaynağı

olmuştur.24Başkadeyimle,nasılbirFransızveyaAlmanRönesans’ındansözediyorsak, İslâmdünyasında da ortak saray kültürü,Orta-Asya,Osmanlı veHint’te kendine özgü bir özellik, bir üslûp orijinalliği kazanmıştır. Bunuminyatürdebelirginbiçimdegörebiliriz.Fârisîedebiyatındaderinbilgisiolan

Velîyüddîn-oğlu Ahmed Paşa için Latîfî der ki, Farsça şiirlerden aldığımânâlara “elfâz-i Rû-mîden libâs ilbâs” edip “mahbûb-i Rûmî-i ‘işve-sâz”göstermiştir (Tezkire,A. Cevdet yay. 77). Böylece, bazılarına göre AhmedPaşa,ancakbir“mütercim”di.Farsçabilmeyen,gerçekşâirsayılmazdı(ÂşıkÇelebi,277b).

24Bkz.M.Çavuşoğlu,“KanuniDevrininsonunakadarAnadolu’daNevâyiTesiriÜzerineNotlar”,

AtsızArmağanı,İstanbul,1976,75-90Tezkirelerde,Osmanlı şâirleri İranlı şâirlere kıyas edilmiştir. Bu gibilerin,

aynı zamanda Farsça şiirler yazma gücünde oldukları, bir üstünlük nişânesiolarakbelirtilmiştir.

Herhalde, klasik Osmanlı divan edebiyatı, daima İran klasik edebiyatıylakarşılaştırmalı olarak incelenmelidir. Ancak böyle bir yöntemle, Osmanlışâirlerinin ne derece etki altında kaldıkları, ne derece orijinalliğe sahip

olduklarıortayaçıkarılabilir.25Latîfî,(Tezkire,230)bunukısmenyapmıştır;meselâo,İranlıüstadlarınetkisindekalmayanNihâlî’debir“tarz-ıhâss”bul-muş,“Rûm’dadeğil,belkiArabveAcem’devePehlevîdilindebuüslûbaşiirdemişkimseyok”,hükmünevarmıştır.

25Böylebiraraştırmayaörnekolarakbkz.GönülAlpay,“YûsufEmî-rî’ninBengüCagıradlıMünazarası”,TürkDiliAraştırmaYıllığı-Belleten,1972,103-125Şunu da belirtmek gerekir ki, Fâtih döneminde İslâm devletleri arasında

birincilik iddiasındabulunanOsmanlıdevle-tinde,26 İranlı şâirlere karşı birüstünlük ve yarışma eğilimi belirmiştir. Latîfî (Tezkire, 157) şâir Zâtî’yi,CâmîveNevâyî’denüstünbulur.15.ve16.yy.Osmanlışiirindebilinçli,bir“tâze”,orijinalüslûparayışlarıgörülür.Buşâirler,Türkçe’yeözgüdeyimlerve atasözleri kullanarak orijinal bir üslup yaratma çabası göstermişlerdir(Latîfî, 300-301). Gerçekte, konularını Nizâ-mî’nin hamsesi gibi Farsçaedebiyattan seçen büyük Osmanlı şâirleri, bazen İranlı örneklerini gölgedebırakan orijinal yapıtlar ortaya koymuşlardır; bu arada “kudemâdan”Şeyhî’nin Hüs-rev ü Şîrîn’i, Fuzûlî’nin Leylâ ve Mecnûn’u özellikleanılmalıdır. Sehî, Latîfî ve Âşık Çelebi, tezkirelerinde, bu orijinal üslûbu,daima,“tarz-ıhâss”,“tarz-ımahsûs”,“tâze”diyeöverler.

26Bkz.“MehmedII”,(H.İ.)islâmAnsiklopedisi(MilliEğitimBakanlığı).

Bu vadide ilk büyük Osmanlı şâiri, kuşkusuz, 15. yy. başlarında ortaya

çıkan“kudemâ”danŞeyhî’dir.27Şeyhîkendiside,gençliğindeİran’agitmiş,tasavvuftaderinleşmişti.OnunHüs-revüŞîrîn’ini,Latîfî (Tezkire,215-216)eşsiz bir eser olarak “ol mertebeye ermiş yoktur” diye över ve Türkçemesnevîtarzınıoyaratmıştır,der.

27A.N.Tarlan,ŞeyhîDivânınıTetkik;M.Çavuşoğlu’nagöre(a.g.m.43)“İrankâriirçığırınıŞeyhîaçmış.

AncakFuzûlîbile,Türkçeşiirüslûbundapekrahatdeğildir;derki:(TürkçeDivan,Mukatta’ât,no.X,481).

Nazm-inâzikTürklafziyleiyendüşvârolur

Mendetevfîkolsabudüşvârıâsâneylerem

Bununla beraber Fuzûlî’nin Türkçe (Türkmen-Azerî) deyimlerini, 16. yy.

İstanbul’unda“acîb”bulurlar(Latîfî,265).13501450yıllarında“kudemâ”,28

Türkçesözcükvedeyimlerisıksıkkullanmaktaidiler;1450’densonraFarsça,Arapçalûgatvedeyişler,şiirde“zîverelfâz”sayılarakgittikçeyaygınlaşmış,bazılarınca“kudemâ”nınTürkçesi“Oğuzânevekûhiyâne”,“ga-rîbelfâz”gibigörünmüş; “Türkî ta’bîrât” köylüye ve dağ kabilelerine özgü sayılmıştır.Gerçekbir edebiyat tenkitçisiolanLa-tîfî (Tezkire,216),bunakarşı çıkarak,heredebîeserinkendidönemiiçindedeğerlendirilmesigerektiğinibelirtmiş,“birnev-peydâzuhûrede,meyân-inâsdamer’îvemergûbolubköhnelerkadrüragbettendüşer”,gözleminiyapmıştır.Latîfî’yegöre,Farsedebiyatınıtaklideden Nizâmî-i Karamânî, özellikle Velî-yüddîn oğlu Ahmed Paşa ile divanşiirinde yeni üslûp üstün gelmeye başlamıştır; Ahmed Paşa’nın divânı,“Divân-iHâfızveCâmîgibihernekadarkiokunsayineterütâzedir”,der.Latîfî, ondakiveNecâtî’deki tâzeliğin,orijinalliğin,birbakımaTürkçe’deki“durûb-iemsâli”(atasözlerini)kullanmalardanilerigeldiğinidebelirtmektengeri kalmaz. “Zîrâ” der, “mezkû-re gelince sâbıku’z-zikr olanlar şi’ri Fürsdivânlarından tetebbu’ ederlerdi.NecâtîBeg’egelince şi’r,mesel-âmizolduveherkeshasb-ihâlinemüte’allikandadarb-imeselbuldu”.

28FâtihdönemindeşâirlerinAcemkarşısındakendinegüvenleyeniaşamaoluşturduğuhakkındabkz.M.Çavuşoğlu,“FâtihMehmedDevrineKadarOsmanlıTürkEdebiMahsulllerindeMuhtevanın

Tekâmülü”,KubbealtıAkademiMecmûası,XI-2(1982),31-32.Bueşitlik,hattâüstünlükbilinciilkinOrtaAsya’dakuvvetlebelirmiştir,bkz.A.E.Bodrogligeti”,“KlasikOrtaAsyaTürkEdebiyatı”Toplum-

salTarih,54(1992Haziran),57.H.İlaydın,“Anadolu’daKlasikTürkŞiirininBaşlangıcı”,TürkDili,277(ekim1974),765-774;“DivanEdebiyatı”islâmAnsiklopedisi(TDV),(Ö.F.Akün),389-428;ÂşıkÇelebi’yegöre,(278a)mesnevîdeŞeyhî,kasîdedeAhmedPaşavegazeldeNecâtîkendilerindenöncegelenleriunutturmuşlardır.

KasîdeSunmaveİşretMeclisleri

Doğuedebiyatındaşâirinhimâye,inâyetarayışı,özelbirdüzenlemevekalıp

içinde patrona sunduğu övgü, kasîde nev’i içinde ifadesini bulur.29Kasîdeler, başta, öbür dünyada Tan-rı’nın rızasını, Peygamberin, velilerinşefâatini ve bu dünyada patrimonyal siyasî güç sahiplerinin himâye veinâyetinikazanmakiçinyazılırdı.

29Kasidehakkındasonzamanlardeesaslıbireseryayınlanmıştır:Qa-sidaPoetryinIslamicAsiaandAfrica,I.ClassicalTraditionsandModernMeanings,eds.S.SperlandC.Shackle,Leiden:E.J.H.Brill,1996;eserdekasîdevepatronajiçinbkz.S.P.Stetkevych,35-64;M.Glünz,183-204;yayınlardanbenihaberdaredendeğerliedebiyattarihçilerimizProf.GünayKutveDr.MehmetKalpaklı’yaburadateşekkürüborçbilirim.

Her biri şehzâdeliğinde seçkin hocalardan “fenn-i şi’r”de yetişen, şiirlerimüretteb bir divan dolduran Osmanlı padişahları, gerçekten, iyi şiiri

heyecanla takdir edebilen yetenekli pat-ronlardı.30 Yalnız muşâ’arameclislerinde dinleyerek değil, elden ele dolaşan şiirleri okur ve sahibineihsan ve atâda bulunurlardı. Sehî’nin (77b-78a) Sa’yî hakkında yazdığıilginçtir:II.Bayezidonun“birgazelinbulubtab’-ışeriflerinegâyethoşgelübbu gazeli diyeni bulun, deyü emr” etmiş ve kendisine divitdârlık hizmetinivermişti. Ama kayda değer ki, Sa’yî “bana mansıb gerekmez” diyebaşlangıçta bu iltifatı reddetmiş, ancak Sultan Selim zamanında sarayiçoğlanlarınahocaolmayıkabuletmiştir.

30OsmanlışiirindepatronajkonusuW.G.Andrews’inbasılmamışdoktoratezindeayrıbirbölümhalindeincelenmiştir.Andrews,La-tîfî’ninilkindünyagörüşünü(Weltanschauung)tespitedipeleştiri-lerinibuçerçevedeincelemedenemesindebulunmuştur,Latîfi,Prof.Andrews’egöre(Tez,3,55,103),maddîvespiritueldeğerlerarasındabirdengeistervezamanındamaddiyataönemverildiğindenyakınır.Prof.Andrews,Osmanlışâirinindavranışveölçütlerini(standard)tespitileOsmanlışiirinianalizvedeğerlendirmedeyenibirme-toddenemesindebulunmuştur.Sonuçta,Osmanlışiirininİranörneklerininbirtaklidindenbaşkabirşeyolmadığıdüşüncesindeolaneskiveyeniaraştırıcılarıuyarmaktadır.

En büyük iltifat, padişahınmusâhibi olmaktı.Musâhib,başka bir deyişlenedîm, karîn,hükümdarın arkadaşı gibi daima yanında bulundurduğu, özelyaşamına ortak yaptığı, danışmanı ve sırdaşıdır. Fâtih Sultan Mehmed ile

musikî ilminde (ilm-iedvâr)sivrilmişMevlânâAbdülkâdir arasındaki ilişkibubakımdanilginçtir.O,VezirâzamMahmudPaşa’nınkıskançlığınıçekecekkadar Sultan ile yakınlık peyda etmişti. İran’da ilm-i beyânda ve özelliklemusikîde üstad olan Nahîfî (Mevlânâ Ş emseddin), Fâtih’in yanındanayırmadığı bir musâhibi olduğu halde bir yanlış hareketi üzerine saraydanatılmış,Bursa’dauzleteçekilmiş,geçiminisağlamak içinbüyüklereArapça,FarsçaveTürkçekasîdelergöndermeyebaşlamıştır.Selim’inmusâhibiâlim-şâir Halîmî Çelebi’nin yaşamı musâhibler için iyi bir örnektir. İran’da veArabistan’da uzun yıllar bulunmuş olan Halîmî’yi Selim; Trabzon’da valiiken“musâhebet-iilmiyyevemükâleme-ima’neviyeiçin”yanınagetirtti,vesaltanattahtınageçtiktensonradaenyakınarkadaşıgibiyanındatuttu.“Pâdi-şâhınmizâcına girmiş,meşrebi alışmış ve kevkebi barışmış idi. Seferde vehazerde hemdem ve gamküsâr ve ismen ve resmen münâsebeti var idi”(Latîfî, 134). Devlet büyükleri, önemli işleri onun aracılığıyla padişaha arzederlerdi. Halîmî, Fârisî divan sahibi padişah için “Fârisî ve Arabî ebyât-imüşkile ve mu’ammâdan” ne varsa kendisine çözümlerdi. Halîmî, kendişiirlerinigizlitutmuştur.

Kanunî Süleyman ile ulemadan şâir Bâkî arasında da buna benzer biryakınlık kurulmuştur. Hayatının ilk döneminde güçlük çeken Bâkî, SultanSüleyman’ın iltifatına eriştikten sonra onun musâhibi olmuş, en yüksekmakamlara getirilmiştir. Süleyman, iltifat ve iltimasta ölçüyü aşıp onuşeyhülislâmlığa getirince, ulema dayanamamış, karşı çıkmışlardır. Onukıskananlar, nihayet III. Murad tahta çıktığında, medrese hiyerarşisinde enyüksekdereceolanSüleymaniyemüderrisliğindenazlettirdiler.

Saray “hâs” bahçelerinde veya kasr (köşk)larda “halvette” düzenlenengeleneksel işret meclisleri şâir, mutrib, hânende gibi sanatçıların hükümdarönünde kendilerini göstermek fırsatını elde ettikleri bir yarışma meydanıoluştururdu.Firdevsî,Şehnâme’de(1000tarihlerinde)kadîmİranlıhükümdarHüs-rev’inverdiğiişretmeclisleriniuzunuzuntasvireder(N.Lugalçevirisi;IV, İstanbul1994, s. 194,275-276,299,330,332,389-390).Bir zaferveyabaşka vesilelerle süslenmiş saray bahçe ve kasrlarında tertib olunan buziyâfetler,üçgünüçgece,bazenbirhaftasürer,“nahillerdikilir,miskokularıiçindegüzelçalgıcılarçalarkenperiyüzlüsakîlermisafirlereyıllanmışşarapsunar”.Herkessarhoşolur;zaferhikâyeleridinlenir,şâirlerkarşılıklıengüzelşiirlerini söyler,muşâ’ara ederler. Firdevsî, böyle birmecliste rakibi şâirlerönünde Sultan Mah-mud’un takdirini kazanır. Selçuklu sultanı Alâeddîn’ekasîde sunan Hoca Dehhânî, “şâhlar-şâhı’nın çalgılı, içkili zengin

bezmler”indensözeder.31YineböylebirişretmeclisindeAnadoluSelçuklusultanı bir kasîde için şâir Zahîreddin’e beş nefer güzel kul bağışlamış, I.İzzeddîn Keykâvûs (1210-1220) Sinop fethi üzerine düzenlenen bir işret

meclisinde nedîmlere ve şâirlere in’âmlarda bulunmuştur.32 Osmanlıkaynaklarışâirlerinçoğukezbugibiişretmeclislerindehükümdarıntakdirve

lûtf-larına eriştiklerini belirtirler.33 Hükümdar hizmetindekiler arasındapatrimonyal ilişkileri pekiştiren sosyal bir kurum olarak işret meclisleri,şölenler ve toylar Avrasya Türk-Moğol devletlerinde hayatî sosyal bir

fonksiyona sahipti. K. Jettmar’a göre34 “en ince ayrıntılarına kadardüzenlenmiş içki âlemleri” hükümdarın şöhret ve prestijini yükseltmek içinyapılan bir çeşit âyin (ritual) hükmünde idi.Osmanlılar’da haftalarca sürenmuhteşemsûr-ihümâyûnlar(pâdişâhdüğünleri)bugeleneğinnekadarönemtaşıdığını kanıtlayan olaylar olup görkemli sûr nâmeler’de yaşatılmakistenir.35Buişretmeclislerinin,hükümdarınvesarayınhayatındanasılhayatîbir yer tuttuğunu ayrıntılı tasvirlerle İbn-i Bîbî’nin tarihinde görüyoruz:AlâeddînKey-

31Ibn-iBîbî,El-Evâmiri’l-’Âlâiyye,Tıpkıbasım:A.S.Erzi,Ankara1956,459-461;İlaydın,a.g.m.,766,onunI.Alâeddin(1220-1237)dönemindegeldiğiniilerisürüyor.

32İbn-iBîbî’denYazıcızâde,Tarih-iÂl-iSelçuk,TopkapıS.K.nüshası,Revan1390,78-81,137.

33Şakai’k-iNu’maniyye,198-199,şu’arâçevreleriüzerindebkz.H.İpekten,“TürkEdebiyatındaEdebiMuhitler,XV-XVI.Asırlar”,İ.Ü.EdebiyatFak.DoçentlikTezi,1969;İ.Pala,Şiirler,ŞairlerveMeclisler,İstanbul1997;A.AŞentürk,XVI.AsraKadarAnadoluSahasıMesnevîlerindeEdebîTasvirler,istanbul2002;C.Rıdvan,TürkEdebiyatındaSakinâmelerveişretnâme,Ankara1998;N.Atasoy,Hâs-bahçe,İstanbul2002.

34TheArtoftheSteppes,NewYork,1967,240.

35MetinAndveÖ.Nutku’nunkonuüzerindekiönemlieserlerindensonrasonkez,NurhanAtasoy,

Surname-iHümayun,İstanbul:Koç-bank1997.Rönesansİtalya’sındaB.Castiglione’ninyükseksosyetedeetiketvedavranışlarıtespitedenünlüIlCortegiano’sunamuadilbireser,MustafaÂlî’ninMevâ’idü’n-Nefâ’isfîKavâ’idi’l-Mecâlis’idir(Yay.M.Şeker,Ankara:TTK,1997).Âlîbueserde,işretmeclisi(347-349),şâirler(356),toplantıkuralları(394)vesultanınbağışyapması(391-394)hakkında

izlenecekkurallarıbildirir;ayrıcaM.Âlî,Ca-mi’ul-BuhûrderMecâlis-iSûr,Yay.A.Öztekin,Ankara1996.

kubad’ınişretmeclisikuruldu….l’alşaraplarlavedürlü

dürlünakiller(nahil)birleârâsteedüpdöşedilervemutriblerhezârdestângibielhân-icân-fezaybirlesurûdaşuru’kıldılarvecâm-işarâbiçmeyevebarbutverubâbistimâ’ınameşguloldular”(Yazıcızâdeçevirisi,170,sıksıkyapılanbu işret meclisleri için keza bkz. s. 140-151, 117). Bir defasında sultanmeclis-i işrette “ber sebîl-i imtihan heriflere (sanatkârlara) eyit-ti ki, yerinadını (Kayseri ve Aksaray) ol beyitlere telfîk etsun” dedi, münşîŞemseddîn’inkiniçokbeğendiğindenmansıbınailâveyaptı.

Bu işret meclisleri bazı sultanların sarayında sık sık toplanırdı. Bütünkaynakların“gâyetmertebede‘âyyâş”olduğundabirleştikleridivansahibiII.Murad,herhaldeböylebirmeclistesarhoşkenşuHayyâmânekıtayıdemiştir(Sehî,95).

SâkîgetürgetüryinedünküşarâbımıSöyledilegetüryineçengürebâbımıBenvarikengerekbanabuzevkbusafâBirgüngelekigörmiyekimsetürâbımı

Paşalardaişretmeclisleridüzenlerdi.Fâtih’infâzılvezîriMah-mudPaşa’nınşu’arâmeclisleriünlü idi.Fuzûlî,hâmisiolupkasîdesunduğuBagdadvalisiÜveysPaşaiçin“ehl-î‘işret”tendider.Sâkînâme’de(677):

Beyâsâkîâb-iâtaş-mizâck’ezocümledarddâredilâc

(Sâkî,oateşiçerenşarabıgetirki,oherderdedevâdır)

derken, herhalde mistik sarhoşluğu anmıyordu. Fuzûlî, divanlarınıngirişlerindeböylegörkemlisarayişretmeclislerinitasvirediyor,sultanlarveşâirlerle paylaşamadığı bu zevklerden yoksun, kendi “külbe-i ahzânına”sığınıyordu.Şu’arâoldukçaserbestbiryaşamsürerlerdi(bak.Halîlî,Melîhî,Gazâlî’ninyaşamı:Latîfî,254,315,Latîfîkendisihakkında,298).Onlarhak-kındaulemanıngörüşüAbussu’ûd’unbirfetvâsındayansımıştır(ÂşıkÇelebi,16a). Şâirler için şarap, sûfîler için haşîş mubâh idi (bak. Fuzûlî, Bang uBâde).

Bireserveyakasîdesunanyazarsahibine,patronuninâyetitürlübiçimlerdekendini gösterir. Sultan mesleğine göre, münşî ise kâtipliğe, ulemadan isemüderrislik, kadılık gibi bir ilmiyye mansıbına veya vakıf hizmetine tayineder;askerisetimar,zeâ-metveyahâssınaterakkiverir.Kasîdesunanşâirlere

câ’ize, çoğu zaman gümüş akça (nadiren altın sikke) olarak ve/veya yünlüveya ipekli hil’at verilirdi. Divan dilinde ulema ve şâirlere yapılan parabağışına, in’âm, câ’ize, hil’ata câme denir. Genelde câ’ize, 1000 ilâ 3000akça(20-60altın)arasındadeğişirdi.Bubağışlarıngeneldevlethazinesindençıktığı anlaşılıyor (bak. İleride İn’âm Defterleri). Hertürlü kişisel masrafıyapmak üzere Padişah’ın cebine verilen para, 1567-1568 malî yılında 31milyon 466.314 akçaya varmıştı. (Bunun 30 milyonu Mısır’dan her yılgönderilen irsâliye500 bin altın, 850 bin akçası hergün hazineden verilenceyb-i hümâyûn harçlığı ve 616.314 akçası, saray bağ ve bahçelerindensatılanmahsulkarşılığıidi).36

36Ö.L.Barkan,“954-955(1547-1548)MalîYılınaaitbirOsmanlıBütçesi”,i.Ü.iktisatFak.Mec.,XIX-1/4,307.

İran(çoğunluklaAzerbaycan)’dangelenTürkçe-FarsçakonuşanveyükseksaraykültürünütemsiledenhünersahiplerininOsmanlısarayınanasılintisâbettiklerine dair ayrıntılı bir anlatımı, Hünernâme yazarı Azerî (Türkmen)Seyyid Lokman’ dan öğreniyoruz. Sultan Süleyman’ın İran seferi içinHalep’te kışladığı sırada Lokman, babasıyla beraber memleketini bırakıp

Osmanlı ülkesinde, Hasan-IKeyfte tîmâr-eri olan amcası yanına gelmişti.37

Oradan Halep’e gelip Şemsî Paşa’yı buldular. Paşa, Lokman’ın babasınabüyük iltifatlar gösterdi.Kendisi seçkin birmünşî ve şâir olan Şemsî Paşa,

“tekmîl-i kemâlâta masrûf tâ’ife-i şu’arâ ve bulegâ ile ülfeti olmağla”38

Lokman’ı muşâ’ara meclisinde Türkçe şiir söylemeye teşvik etti. Paşa,Lokman’ın Sultan Süleyman’ı öven bir gazelini padişaha göstermeye lâyıkbuldu.GazelindeLokmanşöyleihsanister:

37SeyyidLokman,Hünernâme,43;eserZekeriyaEroğlutarafındanyayınahazırlanmaktadır:YüksekLisansTezi,BoğaziçiÜniversitesi,TürkDiliveEdebiyatıBölümü,1998.

38Kınalı-zâdeHasanÇelebi,Tezkiretü’ş-Şuarâ,yay.İbrahimKutluk,I,Ankara:TTK,1978,422.

Çübî-tâboldıcûdundanzerüsimügüherşâhâSarardızerbozardıakçeodlardüşdümercâna

956/1549 baharında Sultan, Diyarbakır tarafına geçip Elmalu Yurdu’ndadinlenirken,ŞemsîPaşagazelikendisinesundu.Padişahçokbeğendiveyüz

altıncâ’izebağışladıveDiyarbakırevkaf“zevâyid”indenmaaş(“birkaçpâre

vazîfe”)39bağlanmasını emretti. Bu gelir sayesinde genç Lokman, kendiniilimtahsilinevermeimkânıbuldu.SultanElmalumenzilinde,şumatlaısefereberaberindegelenşâirleregönderdi:

39Dinadamlarınaverilenaylığavazîfe,cihet,veyaidrârdenir.AhumlanâlegulgulesininleyenbilürÇengüçegâneyilûlesündinleyenbilürŞemsî,HaydarRemmâl,Hayâlî,Sehâbî,BîdârîveLokmanherbiribirbeyitlegazelitamamladılar.Lokman’ınbeytişudur:

Eyyübkıssasındimeherdinleyenbilür‘Âşıkgibibelâyadüşüpinleyenbilür

Nazîre Sultana arz olunduktan sonra herkese pâyesine göre üçbinden onbinakçayakadarcâ’izebağışlandı.Omeclistebulunanbazı“tâcirler”nedendahafazla verilmediğinden söz edince, Lokman yapılan bağışın yeterince büyükolduğunu söyleyerek onları susturdu. Şemsî Paşa, Lokman’a aferin deyipkendisineayrıcahil’atvecâ’izeverdi.Lokmanbuolayı,kendisininpadişahhizmetinealınmasınınbaşlangıcıolarakanar.SonralarıHünernâme’de,Mısırdefterdarlığınaatanmasıisteğini,kapalıbiçimdeanlatmıştır.

ŞemsîPaşagibibüyükbirmünşîve şâirolanNişancıCelâl-zâdeMustafada, birçok kabiliyetli şâiri padişaha tanıtmak ve onların refahına yardımetmekle tanınmıştır. Celâl-zâde, Fu-zûlî’nin de hâmisi görünmektedir (bkz.aşağıdaŞikâyetnâmeüzerindekibölüm).Sanatçılar, patronun gözüne girmek için başkalarından daha mükemmeli

ortaya koyma çabasındadırlar, böylece patronaj sanat bakımından gerçektenolumlu bir rol oynar. Ama yukarıda belirttiğimiz gibi, bu sonuç; ancakpatronunkendisininsanatanlayışındakidüzeye,sanatzevkinebağlıdır.Öbüryandan patron, padişah olsun, devlet büyüklerinden biri olsun, musâhibiniseçerken kamuoyunun duyarlılığını daima hesaba katmak zorundadır.Osmanlı tarihinde, işlerkötüyegittiğinde, çoğukezpadişahınkendisideğil,yakınındabulunupyaşamtarzınıetkileyen,onaönemlikararlardaöğütveren

musâhibsorumlututulur.40Padişahmusâhibiolanbirçokşâirtanıyoruz.

40Bugenelyaklaşım,özellikle16.yüzyılsonuve17.yüzyıldadevletidaresindekibozukluklarıdüzeltmeiçinyazılannasîhatnâmevelâyihalarda,Selânikî,Âlîgibibağımsızmüverrihlerdeaçıkça

ifadeedil-

miştir.Nasîhâtnâmetipindekieserlerdenentanınmışı:KoçiBeyRisâ-lesi,yay.A.K.Aksüt,İstanbul,1925.

Musâhibin yaşam tarzı, dinî inancı, devlet ve toplumun genel ahlâk vegeleneklerine uygundeğilse, dedikodubaşlar ve bundanpatronun şöhret venüfuzu zarar görür. Şu’arâ, meşâyih, ulema veya tecrübeli devlet adamlarıarasından seçilenmusâ-hib,özellikle sünnîmezhebinebağlı, dinkurallarınasadıkbiriyse, herkesce iyi kabûl görür. İçki içen, batınî, tasavvufî görüşleresahip, namaz, oruç gibi din kurallarına önem vermeyen, yahut genel ahlâkkurallarını çiğneyen biriyse, hem kendisini hem patronunu güç durumadüşürür;patrononuhuzurundanuzaklaştırır,maaşınıkeser,sürer,hapsveyakatliniemreder.Buhal,birçokşâirinbaşınagelmiştir.

Eşcinselolup,ömründehiçevlenmemiş,padişahsarayındaki“mahbûb”larabilegözdikmecüretinigöstermişolanustaşâirVelîyüddînoğluAhmedPaşa

misâli burada anılabilir.41Onun kendini affettirmek için padişaha sunduğuünlü kerem redifli kasîdesi Fâtih’in yüreğini yumuşatmış, hem de Türkedebiyatınabirşaheserkazandırmıştır.Her“fendeve ilimdeüstad”, incebir

sanatkârolarak tanınan şehzâdeKorkud (öl. 1512),42yazıları “fuhşiyât”tanibaretMevlânâGazâlî’yi43yanındanuzaklaştırmakzorundakalmıştır.

41OnunBursa’yasürüldüktensonrada,Bursahamamlarındanbirindebirtellâkisatınalmakiçinuğraştığınıgösterenbirmahkemesicilivardır.

42Korkudhakkındabkz.İ.H.Uzunçarşılı,“II.Bayezid’inoğullarındanSultanKorkud”,Belleten,120(1966),539-601.

43OnunbirgulâmıadınayazdığıaçıksaçıkDâfiül-GumûmveRâ-fiül-Humûmadlıeseriünkazanmıştı.

Fuzûlî, padişahların lûtf ve sohbetine erişmiş musâhib şâirlerin güzelbahçelerdegeçenmutluhayatınırenkliçizgilerleandıktansonrateselliolarakder ki: “ey dertli şâir, sultanların sohbetinde olman başkalarınınkıskançlığındanbaşkayarargetirmez;şarabınneşesiise,öbürdünyadaebediazab getirir; daima nedîmlerle beraber musâhebette olman ise, kendi hayal

dünyandaolmanaengelolur.”44Gözdendüşmevekötüson,birçokOsmanlışâirinin başına gelmiştir. II. Murad’ın musâ-hiblerinden şâir Sun’î, öbürşâirlerinkıskançlığıyüzündenhapseatılmış,ancakVelîyüddîn’ekasîdeyazıp

hapisten kurtulmuştur (Sehî, 185-5). İran’da Abdurrahmân Câmî ilearkadaşlık edipFâtihSultanMehmed’inmusâhibliğine erişmiş şâirMe-lîhî,ayyaşlığıyüzündenpadişahınhuzurunaçağrılmışveazledilmiş;ömrününsongünlerini yalnızlık ve sefalet içinde geçirmiştir (Sehî, 189; Mecdî, Şakâ’ikTercümesi, 232; Âşık Çelebi, 126b). Çeşitli sebeplerden gerçek bir patronbulamayanşâirler,sanatasırtçevirmiş(Latîfîgibi,bkz.Tezkire298,374),yadakendiköşesineçekilipBağdadlıRûhîgibiisyanladünyayayuhçekmiştir:

44FarsçaDivan,7:“Sohbat-iSalatînsarmâye-ihasad-astvenaş’a-işarâbmûcib-iazâb-iabad-astvemusâhabat-inudamâmâni’-ihal-wat-ihayâl-ast.”

Olsâhib-ikudretkaniinsâfumürüvvetRindân-imey-âşâmaniçünolmayaragbet

Çarhınkinesa’dındanetahtındabekâvarDehrinkinehâssındane’âmındavefâvar

A’yân-i cihândan kerem umma anı sanma Âsâr-i ‘atâ ola nepâdişahünebegde

YârabbizebirerbulunubhimmetedermiYohsagünümüzböylefelâketlegeçermi

Sonraumutsuzlukiçindekâinâtayuhçeker:

Çarh-i felekinsa‘dınavünahsınala‘netKevkeblerininsâbitüseyyârınahemyûf

Onun gibi dünyaya küsen Fuzûlî, Rûhî’nin gazellerini tahmîs etmiştir.Yirmialtı yıl Safavîlerin hizmetinde Şî’a-i İmâmiyye mezhebine bağlıolduktan sonra, 1534’de birden SünnîOsmanlı sultanının tebaası durumunagelen Fuzûlî, Kızılbaşlık’la mücadelenin bu en kızgın yıllarında, Osmanlıricâli arasında bir patron bulamazdı. O Kerbelâ’ya, “Peygamber soyundangelen mazlûm şehîdlerin kanıyla yoğrulmuş bu beyâbâna”, bu “mihnet

beşiğinde meşakkat südüyle beslenmiş”45 olduğu toprağa çekilmiş,hemşehrisiRûhîgibifeleğe,padişahlaraisyanvela’netyağdırmıştır.

45FarisîDivan,8.Feth-ikişverkılmagaeylermüheyyâleşkeriYüzfesâdufitnetahrîkiylebirkişveralırOldahiâsâr-iemnüistikâmettenberî

Eyleyübnâ-dâna‘arz-ifazluizhâr-ihünerŞermsâretmek‘atâummak

nedürzulm-isarîh46

46TürkçeDivan,Mukatta’ât,no.XLII,496.

Mukatta’âtındanbirinde:

ZulmileakçalaralubzâlimEylerin’âmhalkaminnetile

CennetialmakolmazakçaileGirmekolmazbihişterüşvet

ile47

47Ibid.,no.XXXV,493.Veziriâzamadala’neteder:

Eyvezîr-imülk-perverkimnizâm-ımülkiçinIntihâbetmişcemî’-ihalkdansultânseniitmişikenefdal-ihalk-icihânikbâlileErzel-iehl-icehennem

eyleyesübhânseni48

48Ibid.,no.XL,495.

Sık sık güzel Türkçe49 deyim ve atasözleri kullanarak renkli, orijinal birüslûpyarattığıkabûledilen“muhteri’”(yaratıcı)PriştinalışâirMesîhî,İranlışâirleri üstad saymakla beraber, Osmanlı ülkesinde Acem’den (çoğuAzerbaycan’dan)gelenlereverilenfazlaitibarıgereksizbulanlardandır.

49MesîhîDivanı,haz.MineMengi,Ankara:TTK,1995;onunmektupları(MesîhîMünşe’âtı,SüleymaniyeKüt.,Es’adEfendi,no.3351)ilginçtir;NecibÂsım’ınyüzyılınbaşındayazdığışuyazıdakonumuzlailgilidir:“MesîhîDîvânı:DîvânlarımızdanTarihçeNasılİstifadeEdilir”,TOEM,I,300-308.

MesîhîgökteninsensanayokyerYürüvargelArab’danyaAcem’den

KendisiArapçaveFarsçaşiiryazacakkadarbudillereegemenolupustabirmünşîsıfatıylaveziriâzamHadımAliPaşa’nındivankâtipliğiniyapmış,onunölümü üzerine (917/1511) Yunus Paşa ve Nişancı Câfer Çelebi’ye intisâbetmekistemiş,fakatgerçekbirpatronbulamadığındandarlıkiçindeyaşamınıbitirmiştir.İhsanınazlığıdolayısıylaCâferÇelebi’yeşikâyetinişubeyitledilegetirmiştir:

BenseninbendelerindefterinegeçmişikenNerevâdırbanapâ-bendolabircüz’îtîmâr

Patron arayışında sultanlara, II. Bayezid’e, I. Selim’e, özellikle divankâtiplerinin başı olan Nişancı Câfer Çelebi’ye (beş ka-sîde, no. 6-10),defterdarlara (Ahmed Çelebi, Bedreddîn Bey) kasîdeler sunmuşsa da, eskiyüksekitibarınıkazanamamış,Fuzûlîgibiderdinibeyitleredökmüştür(HasanPaşaiçinŞitâ’iy-yesi,51-54):

Kâinâthâlîsanmaehl-i’irfândanbenÂleminSelmânıolurdumolaydınsenZahîr

Mesîhî’ninşiiri, tezkireyazarlarıncadivanşiirininruhusayılan tasannu’vetahayyülüşubeyitindebirleştirmiştir:

SûsengibikimuzadammedhünebendilAgzınıyumargoncagibibülbül-igûyâ

Bugüzelkasîde,tabii,patrondanihsandileyenşubeyitlesonaerer(65/35):

Olmaya‘imâretebedîhâne-ikalbimGerlûtfunilecûdunanaolmayabennâ

HadımAliPaşacenkmeydanındadüşünceo,cömerthâmisiiçiniçligüzelbirmersiyeyazmakvefâkârlığınıgöstermiştir.

III.PATRONVEKLASİKŞİİRDESANATANLAYIŞI

Buradaönemlekaydetmekgerekirki,divanşiirindedoğalcoşku,lirizmdeğil,tasannu’ esastır. Saray kültürüne sahip hükümdarlarla devlet büyüklerine,çeşitli “fenler”in uygulandığı sanatkârâne eser hitab eder. Bu çeşit eserler;sembolik, zihnî incelik isteyen, tasannu’ ürünü eserlerdir. Buna karşı halkayönelen, meselâ Karacaoğlan’ın şiiri gibi, realist-naturalist nitelik gösteren

şiir, sanat sayılmaz.50 Zâtî gibi “sanâyi’-i şi’rîye” denilen sanatları en iyikullanabilen becerili şâir, en iyi şâir sayılır. Âşık Çelebi (278a), Zâtî’yi“muktedâ-yişu’arâ”sayar;çünküoşiirinde“kelimâtırâsihverasînvezihnişi’rde muhkem ve metîndir; ol-kadar ma’ânî’-i zarîfe ve hayâlât-i hâssa-i‘acîbevesanâyi’-ibedî’iyye”toplamıştır.RahmetlihocalarımFuadKöprülüveAbdülbakiGölpınarlı, Fuzûlî’nin lirizmini överkenmusanna’ şiirlerine okadar önem vermezler. Gölpınarlı, Zâtî’yi şâir bile saymazdı. Tezkireyazarlarına göre; Fuzûlî dâhil, divan şiirinde seçkinleşenler, tasannu’yaparkenaynızamanda“za-rîf”,“hayâl-engîz”buluşlaryapanşâirlerdir.

50Yinede,hangidivanşâirininsanatlıbeyti,sevgilisinegücenenKara-caoğlan’ınşuincedoğalyakınışıkadarşiirdir:

Yeşil-başlıördekolsam

Sulariçmemgölünüzden

Divan şiirini inceleyen edebiyat tarihçilerimiz, bu şiir tarzını bugünküestetik anlayışımız ve ölçülerimizle değil, İslâm medeniyeti çerçevesinde

gelişen “sanâyi’-i şi’rîye”51 açısından değerlendirmek zorundadırlar. Nasılki,Doğu’nunminyatürresminiBatı’nınnaturalist-realistresimprensipleriyleinceleyipdeğerlendirmekanlamsızolur.

51Bkz.S.A.Bonebakker,MaterialsfortheHistoryofArabicRhetorik:FromtheHilyatal-MuhadaraofHatımi,Supplemento,n.4,agliANNALI:vol.35(1975),fascicolo3,Napoli1975;Ali

Kuşcu,Al-Ri-sâlafi’l-isti’ara,İslâmAraştırmalarıDergisi,III,215-234;Abdalqadiral-Jurjânî,Âsâral-Balâgha,ed.H.Ritter,İstanbul1954;Osmanlışiiriüzerindesanâyi’-işi’riyyeanalizi,şerh-imütûn

içinbkz.A.N.Tarlan,FuzûlîDivanıŞerhi,Ankara:1985;A.Çalışkan,Fuzuli’ninSuKasidesiveŞerhi,Ankara:1992;T.Üzgör,EdebiyatBilgileri,İstanbul:1983.DivanmukaddimelerindeFuzûlî,şiirsanatlarınaait“fünûn”uetrafiyleincelediğiniöğünerekanlatır.Şiirinbirilimvefenkonusuolarak

önemihakkındaAliŞîrNevâyî’ninMecâlisü’n-Nefâ’is’i(Erzurum,1995,1-2)ileFuzûlî’ninTürkçeveFarsçadivanlarımukaddimelerinikarşılaştırınız.

Tezkire yazarlarına göre, asıl divan şâiri, ilm-i ma’ânî, belâ-gat, bedî’ vebeyân, ‘âruz, fenn-i şi’r gibi “fünûnu” kendinemâl etmiş, şiirlerinde edebîsan’atları hayâl gücü ile bağdaştırmış, yaratıcı (mubdi’) şâirlerdir.Tezkirecilerin belirttiği gibi, aranan şiir, edebî sanatların beceriyleuygulandığı, “masnu’” şiirlerdir. Ama tasannu’, sırf tasannu’da kalmamalı;lâtîf, nâzik, zârîf ve matbu’ olmalı, garâbete kaçmamalı, hayal gücüylebulunmuşyenibuluşlarla“tâze” (orijinal)olup taklidolmamalı.Latîfî (292)Lâmi’î’ninedebîsanatlaraegemenliğiniöver,fakat“nazmuinşâsındarenkveruhyoktur”,der.Hayâlvetasan-nu’ubağdaştıranşiirebirmisâlverelim.CemSultan’ın:

DildegamzenokuvarikengamungöndermekimKonmağolmazdostummihmânmihmânüstüne

Burada gamze/gam kelime oyunu vemisafir üstünemisafir olmaz atasözü,şiirin sanat değeri olarak algılanmaktadır. Ata-sözlerine gönderme, erkendönem Osmanlı şiirinde aranan bir özelliktir. “Şu’arâ-yi Rûm’da meselsöylemek Sâfî (Cezerî Kasım Paşa) ile başlamış, Necâtî Bey’de kemâlini

bulmuştur”(Latîfî,219).VelîyüddînoğluAhmedPaşa’nınşubeyti:

Çîn-i zülfün miske benzettim hatâsın bilmedim K’ey perîşânsöyledimbuyüzkarasınbilmedim

Burada, Çin’den (Hatay’dan) gelen misk ile çîn-i zülf (saçın kıvırcığı) veHatay (Çin) ile hatâ (yanlış) kelimeleri arasında tecnîs, siyah zülf ile hatayapanın yüzkarası, saçın ve sözün perişanlığı teşbîhi ve nihayet “tecâhül-i‘ârif”sanatıbirbeyitteöylesanatkâranevetabiiifadeedilmiştirki,Sehî(114)tezkiresineonuşiirsanatınıneşsizbirörneğiolarakkoymuştur.Se-hî’yegöreburada, tasannu’ ile hayâl gücübirleşmiştir; buradaki gizli sanat, okuyanda,bir minyatür veya bir arabeskte bulduğu ahenkli şekil ve renklerin veanlamlarınkeşfi zevkini uyandırır.Burada, içtengelenduyguların coşku iletabii ifadesi değil, daha ziyade ince sanat ustalığını fark etme nazma şiirniteliğikazandırır.

Aynı sanat zevkiyle yetişmiş patronun aradığı sanat budur; “hayâl-âmîztasannu’”dur. Patron, Batı natüralizmi ve realizminde olduğu gibi, doğal,açıkça ifade edilmiş çıplak insanî duyguları ve tasvirleri değil; hayal vesembolizm,ustalıkveza-râfetlibasıiçindegizlenmişincegüzelliğiarar.

Ş âir; fasîh, belîg ve de zarîf olmalıdır. Fuzûlî, Osmanlı şâirlerini, “Rûmzurefâsı”,“zarîfân-iTürk”diyeanar.Okendisi,FarsçaveTürkçedivanlarınayazdığımukaddimelerdegençlikteki“eş’âr-i‘âşikâne”yi,“ciğer-sûzgazelleri”nasıl bıraktığını, “’andelîb-i şeydâ gibi sermest”likten vazgeçip “pîrâye-ima’ârife” nasıl yöneldiğini, “cevâhir-i ‘ilm” elde etmeye nasıl çalıştığını,“ihtirâ’-i fünûn-i nazm”ı, “muhteri’ât-i masnû’a”yı öğrenmeye nasıl çabagösterdiğini ve sonuçta, (yüksek mevkilerdeki patronların hoşuna gidecek)“memâlik-ifünûn-inazmunesr”inasılfethettiğinibelirtir.Fuzûlî,Osmanlıülkesinde alışılmış deyimler ve atasözlerini bilemediği için özür diler. FeyzalmakiçinRûm’a(Türkiye’ye)gidemedim,amayinedeKerbelâgibikutsal

biryerdeoturuyorum,diyetesellibulur.6

Farsça Divan’ı mukaddimesinde “bi-dân ki şi’r nîz ‘ilmîst bâ-istiklâl venev’îstmu’tabarazanwâr-ikemâl”;“fann-i şi’r-râadawâtveâlâtbisyârastwabî-âlatşurû’dersan’atduşwârast”der.Kendisiiçin,fenn-işi’rde“hamîşa

tabî’atam bâ-mu’ammâ wa kasîda mayl mî-numûd” diye ekler.52 Çünki,sanâyi’-i şi’r becerisi, en iyi bu tarz şiirde gösterilebilir.Hayal ile tasannu’yaparken “zarâfet”i unutmamalıdır. Tezkirecilerin “kerîh” (çirkin) diyereddettikleribirbeytiFuzûlî’debuluruz.

52FarsçaDivan,6-9.Darşabistântamennâ-yihatathâsil-imanBarsar-iharmûjakatra-izî-hûn-icigar-ast

Kuşkusuz,mükemmel bir divan şâiri olmak için “sanâyi’-i eş ‘âr”ı çok iyiöğrenmekgerekir.Fuzûlî’debugünokadarbeğendiğimiz lirikgazeller, onagöre gençlik, şeydâlık eseridir; gerçek şâir, şiir sanatlarını öğrenipuygulayabilen şâirdir. İşte burada, patronun yüksek saray kültürüne cevapvermeye çalışanklasik şâiri, divan şâirini buluyoruz.Onunmükemmel say-dığışiir,kasidedir.

6TürkçeDivan,yay.K.Akyüzvebaşkaları,Ankara:TTK,1958,6-7;FarsçaDivan,yay.HasibeMazıoğlu,AnkaraTTK,1-16.

Padişahveİstanbul’dakidevletricâlininpatronajıötesinde,Rumeli’de“uc”(serhad) bölgelerindeMihail-oğulları,Malkoç-oğulları gibi güçlü ve zenginakıncı beyleri, tarikat şeyhlerini ve sûfî şâirleri himâyelerine alan ikinci bir

patron kategorisi oluşturmuştur. Fuzûlî’nin dostu,53 onun gibi İmâmiyemezhebinden Abdal Hayretî, Bosna beyine “intisâb” etmiş görünmektedir.Onundivanından:

53“Manaziklîm-iArabHayretîazmulk-iAcem”

Küfr ile îmânı yeksân eden abdallardanız Gâh mescide gehî

gebrinkilîsâsındayız54

54M.ÇavuşoğluveAliTanyeri,HayretîDivanı,İstanbul,1981;Padi-şah’tancâ’izealanvemeclis-iişretteneksikolmayansarayşâirlerininsanatınakarşısûfîşâirlerintemsilettiğisûfîedebiyatıüzerinde

genelolarakbak.GönülA.Tekin,“TurkishLiterature”,IslamicSpiritu-ality,yay.S.H.Nasr,350-361.

IV.ŞU’ARÂTEZKİRELERİNDEŞÂİRVEPATRON

Sehî

Patronajveseçkinsınıfınsanatanlayışıüzerindeenesaslıkaynağımızşu’arâtezkireleridir. Osmanlılar’da ilk şu’arâ tezkiresi (1538’de bitirilmiş) yazarı

olarakkabuledilenSehîBeg’intez-kiresi,55Osmanlılar’dapatronajınhayatîönemi üzerinde ilginç ayrıntılar vermektedir. Bizzat kendisi eserini Sultan

Süleyman’a sunarak ondan “lûtf u ‘inâyet” bekleyen Sehî, patron-kulilişkisinişöyleifadeeder(Tezkire,81-84):

55HeştBihişt,SehiBeyTezkiresi,TenkitlimetnibirincelemeyleyayınlayanGünayKut,Cambridge:HarvardUniversity,DoğuDilleriveEdebiyatlarınınKaynakları,5,yay.Ş.TekinveG.A.

Tekin,1978.Sehî,AliŞîrNevâyîtertibiniizlemişgörünüyor.NevâyîMecâlisü’nNefâ’isadlışâirlertezkiresini(Mecâlisü’nNefâyis,yay.H.Ayanvebaşkaları,Erzurum,1995)sekizMeclis’eayırmıştır.Nevâyî,şairinhayatıvekarakterineaitbilgiverdiktensonraeserihakkındadeğerlendirmeyapar,

ardındanörneklerverir.Osmanlıtezkrecilerigeneldebuyöntemidevamettirmişlerdir.Mecâlis’inincelenmesiOrtaAsya’dadapatronajınnekadarönemliolduğunuortayakoymaktadır.SultanHüseyinBahadırHan’aayırdığısekizinciMeclis’ebakınız.

KulolanaçoğettiŞâhhimmetN’olaetseSehî’yedahişefkatGünahımn’oldubilsemdirliğümdeSürüldümKapu’danpîrliğimde

NevarbirhimmetetseyineSultanKocakulKapu’sundaolsaderbân

Dünyâbezendilûtfunilegüldühâssu‘âmBendevletindeniçünolamböylezâr

SultanSüleyman’ayazdığıkasîdede(Tezkire,82):

Ganîeyler‘atâsıherfakîriOlurherbirza‘îfindest-gîri

KimekimbirkezetsemedhütahsînBağışlaranahepdünyâharâcın

Patronun bizzat şâiri dinlemesi ve takdîr etmesi önemlidir. Sehî’ye göreSultanSüleymanşâirleriçinböylebirpatrondu(Tezkire,86).Sehîkitabınınbitiminde(Hâtime,313)beklentilerinitekrardilegetirir:

SözüncehdeyleirgürPâdişâhaKiSultân-icihânsâhib-nazardırHünerkadrinbilüpsâhib-hünerdirBilürhernakd-ikalbinola’yârınOnagöreederhemi’tibârın

II.Bayezid(1481-1512)dönemindeDîvân-iHümâyûnkâtipliğiyapan,sonrayaşlılıkta,Süleymandöneminde(1520-1566)bumevkidenuzaklaştırılanSehîBey, Sultan’dan ve onun kudretli veziriazamı İbrahim Paşa’dan, “iltifât”,“şefkat”,“himmet”,“ihsân”,“nakd”ve“i’tibâr”beklemektedir.Onunkasîdeyazdığıkişiler,kadıaskerFenârîMuhyiddînÇelebi,ikincivezirmünşîCezerîKasımPaşa(Sâfî),veziriâzamlardanİbrahimPaşa,Hersek-zâdeAhmedPaşa,

LütfîPaşa,PîrîPaşa,FerhâdPaşavedefterdarİskenderÇelebi’dir.

Sehî, padişahları överken, Fâtih Sultan Mehmed’in sanat patronluğundaeşsizyerinibelirtir:“Şu’arâzümresineolettiğii’tibârıveolzamandaverdiğiiştihârı bir pâdişâh etmemişdir… her birine ulu dirlikler eyleyüb her gâhhuzûr-i şerîfe getirdüb muşâ’ara ettirirdi.” Sehî’ye göre (Tezkire, 99), II.Bayezid“se-hâvette‘adîmü’l-mislsâhib-ihayrpâdişâhdı”.“Idrîs-iBidlîsî’yiAcem’den getürüb ‘âlî himmetler ve ziyâde iltifâtlar edüb ta’yîn olunandirlikdengayrıpâdişâhın in’âm-ihâssı ilemugtanimolubganîolmuşdu.Butarîkle Tevârîh-i Âl-i Osmân yazdırıb ana inşâ ettirdi.” (İdrîs’in aldığıolağanüstübağışlariçinbkz.ilerdeİn’âmDefteri).

Biliyoruzki,Sultanveşehzâdeler,beğendiklerimünşîveşâirleriyanlarındamusâhib(nedîm)olaraktutarlardı.Ahmedî,Sâfî,Şeyhî,SüleymanÇelebi’nin(1402-1411);‘Atâyî,Şemsî,II.Murad’ın(Sehî,169);VelîyüddînoğluAhmedPaşa,Melîhî,‘Aşkî,Lâlî,FâtihSultanMehmed’in;NecâtîII.Bayezid’inmu-sâhibi olmuşlardır. Nihânî, veziriâzam Hadım Ali Paşa’nın musâhibi idi(Tezkire, 238). Sultanlar, karşılıklı şiir okunan (mu-şâ’ara) şu’arâmeclislerinde birmusanna’beyt için cömert ihsanlarda bulunurlardı. FâtihSultanMehmed’ehocavemusâ-hibolanMevlânaAbdülkâdir’inbiyografisidolayısıyle (Şakâ’ikTercümesi,198-199),Fâtih’invebüyüklerinbağçelerde“zu-refâ zümresini” toplayıp musâhebet ettikleri belirtilmiştir. Tezkirelerdemünşî, müverrih, şâirlerin katıldığı bu çeşit meclislere ait kayıtlar, butoplantıların sanatı teşvik kadar patronun nâm-u-şânını yaymaktaki temelfonksiyonunu belirtir. Cem Sultan “sâhib-i ma’rifet ve ehl-i fazîlet şu’arâtâi’fesineziyâderagbetveiltifâtederdi.vebutâi’fedenyanındaçokkimesneolurdu… kendüsi bî-bedel şâ’ir” idi; onun gurbette dert ortağı olan şâir vemünşîlerinadlarınıbiliyoruz:Türâbî,La’lî,Haydar,Kandî.

Sultan Bayezid de “şu’arâ ve zurefâ” ile devamlı yakın ilişkiler içindebulunur, onlarla, “musâhebet ve mulâzemet”te olurdu. Bu dönemde, yalnızOsmanlıhanedanımensuplarıdeğil,vezi-riâzamlardançoğu“nazmakâbilveeş’ârakâyil”cömertpatronlarolupmuşâ’arameclisleritoplarlardı.

Nedîmnasılbirkişiolmalıdır?BunuYazıcı-zâdeAliTarîh-iÂl’iSelçuk’taşöyleanlatır(TopkapıSarayıM.Kütüphane,Revan1390,116b)“Pâdişahlarınyârıvenedîmi,bileoturupdurankişilerşunungibikişilergerekdirki,usluveâkilvegörünlüveulu-aslveeyü-adluveeripâk-dâmenvehöş-tab’veşîrînsözlüvecihân-görmüşveiklîmlergezmişveeyüyavuzsınamış

kişiola.”

Şu’arameclislerindeherkesihayraneden,şâirlikgücübaşkalarınıgölgedebırakan veya patronun özel takdirini çeken şâir; serâmed, emîr-i nazm,melikü’ş-şu’arâ, sultânu’ş-şu’arâ gibi unvanlarla kutlanırdı. Şu’arâmeclislerine “sâde-rûmah-bûb yigitler” de katılır, sabaha kadar şarap içilir,sazlarçalınır,felektenkâmalınırdı.

Ş âirler de, kendi aralarında böyle meclisler tertib ederlerdi; “Mehâfil-irindân ve mecâlis-i ‘irfân cem’iyetlerinde (şi’rler) okundukça ‘uşşâk-i pür-eşvâk na’ralarından tâk-i ravâk-i âfâk zemzeme-i enîn ile mâlâmâl olurdu”(Tezkire,211).Sehî,patronajın fonksiyonlarını sayarakderki (Tezkire,18a),onun bir “kerâmeti” de, insanı cömert yapar; “şahsi sehî eder, belki kerîmdahi eder”; “nice marîz fakîrin ‘âyid-i lûtfa mevsûl olmasına sebeb olubzamîrineol‘atâsılaolur,meddâhlarınellerindeâyine-imaskûlî(cilalıayna)olur, mâhasal-i kelâm pâdişâhların nedîmi ve gedâların yâr-i kadîmi,‘ulemânın şem’-i şeb-i mutâ-le’ası, sulehânın halvet-gâhlarında âh-i seher-gâhılem’asıdır.”

Latîfî

Edebî tenkit ve değerlendirmede eşşiz olan Kastamonu’lu La-tîfî, ilmiyyesilkine giren birçokları gibi, medrese öğretimini yarıda bıraktıktan sonrakâtiplik sanatlarında, inşâ ve muhâse-bede uzman olmayı denedi. Aynızamanda, birbirinden ayrılmayan iki edebî dalda, inşâ ve nazımda

uzmanlaştı.56Latîfî,yazdığıtezkirede(ilkversiyon:953/1546)yerigeldikçe,ustacabeyitlereklemiş,bazışâirlerinbeyitlerinekıt’alaryazmıştır.Sehî,onuşâirlerlistesinekor.Tabiioda,akrânıgibi,bütünhayatıncakendinerahatve

itibarlı bir yaşam sağlayacak bir patron/hâmî aramıştır.57 Tezkiresininhâtimesinde, eser yazmak ve karşılığını görmekte zamanın ona yardımcıolmadığından, eserini takdir edecekbirpatronbulamadığından şikâyet eder.(“a’yân-irûzgârdansuhandânnîk-muzhirbirmu’în-iehl-ihünervemu’âvin-imerd-i hünerverbulunmazdı…Nazmu inşânındefteri dürülmüştü”).Herkesdünya hırsına ve gösterişine kapılmış, sanat ve ilim gibi değerlere sırtınıçevirmiş,“herkesinmahbûbu’l-kulûbu,dirhemudînârvemahbûbvematlûbuesbâb-i dünyâ-yi gaddâr olmuş idi.” Sanat hâmiliği (patronaj) için gereklivasıflar, “kemâli takdîr, şefkat, mürüvvet” kimsede kalmamış. Bu durumdakırgınlıkveumutsuzlukiçindeLatîfîdiyor:“bendahi‘ahduyemînettimkimin-ba’d nazm u nesrden bir mısrâ’ ve fıkra demiyem ve eşrâf-i zamânakasîdeverisâledeyüpmenâfi’vemenâsibgamınyemiyem.”“Buse-bebdentabî’ata kilâl ve kislân ‘ariz olup bu hususdamurâdımca bezl-i makdûr ve

sa’y-imeşkûredemedim”;hayalettiğim“tavrutarzdagidemedim”.Umarımki, diye ekliyor, dostumun isra-riyle yazdığım bu kitabı, Tezkire’yi, irfansahibidostlar takdiredip“vüs’at-ieltâf-i ‘amîmleri”gereği“bu‘abd-iza’îfiya’nî ‘Abdüllatîf’i” rahmetle anarlar.” Latîfî’nin bu sözleri (Tezkire, 372-373), patronajın Osmanlı edebiyatında önemini bir kere daha ortayakoymaktadır.

56Meşâ’irüş-şu’arâorTezkereofÂşıkÇelebi,metnibirönsözleyay.G.M.Meredith-Owens,London:Luzac1971,106b-107b.

57LatîfîtezkiresiüzerindeyazmalarınkarşılaştırılmasıylaenetraflıincelemeW.G.Andrews,“TheTezkere-iŞu’arâofLatifiasasSourcefortheCriticalEvaluationofOttomanPoetry”,DoktoraTezi,TheUniversityofMichigan,1970;budeğerliçalışmayıgönderipkullanmamaizinverenyazaraburadateşekkürüborçbilirim.Dr.Andrews49yazmanüshayıkarşılaştırıpLatîfî’ninH.953(1546)’deyazdığıorijinalineH.982(1574)’debazıilâvelervedeğişiklikleryaptığını,böyleceyazmalarınikideğişikkategoriyeayrıldığınıtespitetmiştir.Değişikliklersadeceüslûpbakkımındanolmayıpyenibilgiler

içermektedir(meselâŞükrîmaddesinde).HerhaldeA.Cevdet,Tezkire-iŞu’arâ,İstanbulH.1314,baskısındansonraeserinyenibilimselbirbaskısıgerekir.Biz,A.Cevdetbaskısınıkullandık.Şu’arâtezkirelerihakkındagenelolarakT.Banguoğlu(1930),Ş.Oktürk,(1945),N.Çetin(1947-1948),veSt.Robinson(1959)çalışmalarındaLatîfî’yegenişyerverilmiştir;A.Sevgi,“Latîfî,HayatıveEserleri,

İncelemevemetin”,GaziÜniversitesi,DoktoraTezi,1987;ayrıcabak.H.Aynur,“EskiTürkEdebiyatTezleriBibliyografyası”,sayı1-2,istanbul,BoğaziçiÜniversitesiTürkDiliveEdebiyatıBölümü,1991;Türkçeşu’arâtezkirelerinintenkitliyayınlarınıplânlayanErzurumAtatürkÜniversi-tesi’ndebirgrup,ilkeserolarakAliŞîrNevâyî’ninMecâlisü’n-Nefâ’isadlıeseriniyayınlamıştır(Erzurum,1995).

Latîfî, devrin birbirine rakip en nüfuzlu iki devlet adamına,Baş-defterdarİskenderÇelebi(öl.1534)veVeziriâzamİbrahimPaşa’ya(öl.1536)risâlevekasîdeler sunarak bir patron aramıştır. Bu devlet adamları, ikisi de, şâir vebilginlereözelbiryakınlıkgöstermek,böyleceyandaşkazanmak,şöhretleriniyaymakhususundabüyükrekabetiçindeidiler.Sonundaİbrahim,İskender’inidam fermanını almayı başarmış, fakat çok geçmeden İskender Çelebi’ninyandaşları İbrahim aleyhinde, saltanata göz dikti diyerek bir takım ağırsöylentilerçıkarmış,onunda idamınasebepolmuşlardır.SehîgibiLatîfîde,buikiezelîrakiparasındakalmışgörünüyor.

İbrahimPaşa’nın(1523-1536)şâirlerinbüyükhâmisi,çokcömertbirpatronolduğunuLatîfî(104-106)uzunuzadıyaanlatır.Şükrî,YavuzSelimüzerindeyazdığı kitabı (Selîm-nâ-me) İbrahim Paşa eliyle Kanunî’ye takdim ettiğizaman 20.000 akça (233 altın) câ’ize almış. Paşa da ona bir yüksek timarin’âmdabulunmuş.Uluveyaküçükherkese“şâhânehimmetlervemelikâne‘inâyetler”eder,“mulûk-isâbıkagibila’lugüherbağışlardı…erbâb-ihünere

ragbetlerveeshâb-ikemâlehimmetlerederdi…Butâ’ifenincem’iyyetianınferhundezamanındavemübarekdevrânındaidi”.

Latîfî, ilkin patronu İskender Çelebi’nin himayesinde Rumeli’de Belgradtarafında bir kâtiplik mansıbı elde etmiş, bir süre orada kalmış; 950/1543yılında İstanbul’a gelmiş, o sırada ün kazanan SehiBey’in şu’arâ tezkiresi,HeştBihişt (1538’de tamamlanmış),Latîfî ‘deveÂşıkÇelebi’debuvadideeser yazmak için malzeme toplama arzusunu uyandırmış; her ikisi işekoyulmuş, Âşık Çelebi’nin rivâyetine inanmak gerekirse (Me-şâ’ir, 107a),Latîfî onun tasnif metodunu taklid etmeye kalkışınca, Âşık Çelebi gücenipeseriniyarımbırakmışveancakon-beşyılsonratekrarelealmış.Latîfî,ÂşıkÇelebi’ye göre bunu, “yârân lokmasına tamâ’ ettiği” için yapmış. Bu aradaLatîfî eserini tamamlamış, İstanbul’da ilkin bazı önemsiz dinî hizmetlerkarşılığı aldığı maaşla (“cihât”) geçinmeye çalışırken, nihayet Fâtih SultanMehmed’in zengin Eyüp vakfına mütevelli olan şâir Yahya Bey’in vakıfkâtibi olmuş; sonra azledilip sürgün yeri olan Rodos’ta Sultan ‘İmâreti’nekâtipolmuş.Bubiyografiknot,birçokşâirvemünşîninyaşamınıanımsatır.

Usta bir edebî eleştirmen olan, şâirleri meslek ve yaşam tarzlarına göre

sınıflandırırveşiirleriyleyaşamlarıarasındakibağaişareteder.58Şiir,inşâvesohbette tanınmış, seçkinler sınıfına girenleri, şu vasıflarla belirler: fasîh,belîg, selâset ve letâ-fette eşsiz, zarîf, höş-tab’, nâzik, mesel-gûy (atasözükullanan). Onda, Dîvâne Gazâlî, Meşrebî, Melîhî gibi ehl-i dil, ehl-i zevk,derya-dil,ayyâş,derviş,rindtabiatlıolanlar,ayrıbirkategorioluştururlar.

58Meselâ,Necâtî(325-330),Nâlişî(334),Gazâlî(254-256),Mihrî(319-322),Melîhî(314-318),NişancıCelâl-zâde(335-337).

Şâirulemadanise, fâzıl,kâmilsıfatlarıkullanılır,amaulemadanMevlânâHevesî,MevlânâSa’yî,MevlânâGazâlîgibiyolundanşaşanlaryokdeğildir.Askerî sınıftan olanların, bu arada sultanların şiirlerini merdâne, dilîrânebulur. Şiirleri nitelendirirken, masnû’, hayâl-engîz, emsâl-âmîz, ‘âşıkâne,matbu’ gibi sıfatlar kullanarak üslûp özelliklerini ifade eder. Mesîhî gibiyenilikgetiren,özelüslûbuolanları“tarz-ihâss”(orijinal)olarakvasıflandırır.Necâtî içinSehî(214),“letâfet-işi’rvesu-hânıçokhadd-i i’câza iletmiştir”diyeonuntaklitedilemezliğinihayranlıklaifadeetmiştir(Necâtî,SehîBeg’inpatronuidi).

ÂşıkÇelebi

ÂşıkÇelebi(KadıPîrMehemmed,öl.1572),59kendisişâirvemünşîolupşâirler tezkiresi Meşâ’irü’ş-Şu’arâ’yı Sultan Süleyman’a takdim eder veinâyet bekler. Âşık Çelebi’ye göre bir eserin değerini, patronun değeribelirler: “Medhin kadri mem-dûh sebebiledir” (34 a). Benim der, medhettiğimkişi, çokşükürSultanSüleymangibi, “hâmî-iHarameyn”dirvebenneden bu eserle İran’da müşrik Mogol hanlarının ihsanları derecesinde birihsana nâil olmıyayım. Sanat ve ilim eserlerinin patronaja bağlı olduğugerçeğini, Âşık Çelebi kitabında sık sık belirtmiştir. Abbasî halifelerinin“şu’arâyaverdikleri cevâyiz-i seniy-yeve erbâb-i nazma ettiklerimevâhib-iheniyye”yi kayd ettiği gibi (14b) büyük imâmların dahi “şâire câ’izeverdiği”niişareteder(15a).

59Onunhakkındabkz.“ÂşıkÇelebi”,islâmAnsiklopedisi(MEB),(FuadKöprülü),695-701;

Meşâ’irüş-Şu’arâ,yayınlayanG.M.Mer-gedith-Owens,Preface,IX-XXV.

SüleymanÇelebi’ye(1402-1411)kadarOsmanlısultanlarızamanındagelenşâirler, onların “bahş-i bahşâyişleriyle mevsûf idiler, nâmlarına olankasâyidleri mecmû’alarda mastûrdur” (20a). İşret meclislerine düşkün

SüleymanÇelebi’ninmusâhibiAhmedîdevrindekişâirlerinhâmisiidi.60 II.Murad’ınşâirlereözeliltifatıgörülmüş,maaşlıbirgöreviolmayanşâirlerebusultan ayda biner akça verilmesini emr etmiştir; “bu ihsân ol sultanınihtirâ’ıdır. Ondan sonra gelenler dahi ba’zî mustahakkîne ol ihsân etmekteonların isrine gittiler”. Bu sultanın kendi şiirlerini içeren bir divan dameşhurdur(21a).YaşamıçoğuzamanişretmeclislerindegeçenII.Murad’ınayyâşlığı hakkında Sehî (Tezkire, 94) şunu der: “gâyetmertebede ayyâş ve

nihâ-yetderecedehöş-tab’nâzik-nihâd”idi.60a

60Düstûrnâme-iEnverî,yay.M.Halil,İstanbul1929,91;

MîrSüleymandünügünsohbeteder

Ahmedî’yledembedem‘işreteder60aBunubelirtenötekikaynaklariçinbak.H.İnalcık,FâtihDevriÜzerindeTetkiklerveVesikalar,Ankara:T.T.K.1954,59.Cem Sultan (1481-1495) kaygısında olan II. Bayezid, şâirlere ilgi

göstermekte rakibiyle yarışmıştır. Âşık Çelebi’ye göre, onun zamanındaulema ve ricâlin çoğu şiirle uğraşmışlar, şâirlere bol bol ihsanlardabulunmuşlardır.“Hengâm-i‘atâdaoldenlüzernisârolurdu,ulemavesulehâve ‘alaviyyûn (yüksek mevkilerde oturanlar) ve şu’arâ cümleden mümtâz

oldukları cihetten onların dahi medh-i pâdişâhda du’â-nâmeleri ve rakam-zede-ihâmelerizuhûrederdi.”‘AdlîmahlasıkullananII.Baye-zidkendisideiyibirşâiridi.II.Bayezid’inulema,ricâlveşâirleredağıttığıbağışlaraaitbir

in’âmdefteriarşivbelgeleriarasındabizekadargelmiştir.61I.Selimdevribirdönümnoktasıdır.O,ArapveAcemülkelerinifethettiğinde,kendisineArapveAcemediplerikasîdelervecerîdelertakdimetmişlerdir.Bundan,Rûm’da(Osmanlı ülkesi) kabiliyet sahipleri, gayrete gelip onları örnek aldılar; budönemde şiir sanatı görülmemiş bir gelişme gösterdi. “Pâdişâh dahi ehl-i‘irfân ve murebbî-i zarîfân idi, kâmillere murâdlarınca ve kâbillereisti’dâdıncaen-vâ’-ibahşîşvebahşâyişlevebâb-ilûtfveihsânındanküşâyişletelakkî etdi… gerçi Rûmî (Anadolu’lu Türk) oldukları cihetten Türkî şi’retetebbu’etdiler…üslûb-iAcemdahitetebbu’etdiler,busebebdenTürkî’denFârisîşi’irleriekservehalkiçindeeş-herdir”(ÂşıkÇelebi,22a).

61Buin’âmdefterleriiçinbkz.ileride.61a“954-955(1547-1548)MalîYılınaaitbirOsmanlıBütçesi”,yay.Ö.L.Barkan,i.Ü.iktisatFakültesiMecmuası,XIX,(1957-1958),262-265,bkz.ileridebukaynağıinceleyenbölüm.Süleymandönemineait954-955/1547-1548tarihlibirVâ-ridâtveMasârifât

Defteri’nde61a tasadduk ve in’âmât listesinde tanınmış ulema, hazînekâtipleri, fakirler vesaire para bağışları 2,653,874 akçaya varmaktadır. Bulistedehiçbirşâirerastlamıyoruz.II.Murad’ınmansıpsızedipleretayinettiğisâliyâne,budönemdekaldırılmıştır.62BunuyapanRüstemPaşa’nın,tariheharîs ve mürteşî biri olarak geçmiş olmasına şaşmamalıdır (1544-1553).(Gerçekte,Osmanlımaliyesionundönemindeenzengindüzeyineerişmiştir).Ozamanşâirlerein’âmlar,ceyb-ihümâyûnveyavakıfzevâyidindenverilmişolmalı.Kanunîdöneminde,KocaNişancıCelâl-zâdeMustafa’ya,yalnızka-sîdeleri içinverilen in’âmların45binaltın tuttuğusöylenmiştir.ÂşıkÇelebi(24a). Süleyman’ı Osmanlı padişahları arasında hüner sahiplerine en çokihsandabulunanbirhükümdarolarakanar:“ArabveAcem’inşu’arâsıveherkande behremend olan ehl-i ma’rifet ve erbâb-ı kemâlin ezkiyâsı âsitânınailticâ’ eylediler… Kasîdeler gönderdiler… Herbiri meddâhları zümresinedâhil ve ulûfe ve sâlyânelerine vâsıl olmak için şi’ri pîşe vemedh-i sultânıendîşeedinürlerdi”;“Herkesebe-resm-iisti’dâdveber-vafk-i târîk-ima’hûdvenehv-imu’tâdmansibenvemâlenvehâlenveme’âleniltifâtlarbuyurdularve nüvâzişlere ve sitâyişlere revâ gördüler”. Bunun sonucu, ülkedekikabiliyetli insanlar“terakkîleredüpkimitahsîl-ikâbiliyyetvekimitek-mîl-i

ehliyyet etdiler. ve niceler tarbiyetlerine mukârin oldular ve herbirine ‘avninâyetleriilemu’âvinoldular.Kadâvedirâsetvetertîb-ikifâf-ima’îşetvazîfeve ‘ulûfe ve sâlyâne-i ma’rûfa ihsân ettiler… Ol pâdişahın fevrî ihsânıolmuştur ki, her beyt-i ‘âşıkâneye bir dinâr düşmek sad-çendân olmuştur…bizzâtiltifâtbuyurup”(ÂşıkÇelebi,24b).

62Latîfî,205;Latîfî,zamanındagerçekşiirveşâirintakdiredilmediğinedaireserininbaşındavehâtimesindeşikâyettebulunur.BunuesasalanProf.Andrewsbudönemdepatronajınçöküşü(breakdown)hakkındaLatîfî’ningörüşünekatılır(Tez,ChapterIV).Eserini1546’daRüstemPaşasadaretindeyazanLatîfî(205)şâirleredevletpatronajınınvemaaşınkalktığınıvurgular.Fakatpatronajınyenibirdönemegirdiğidüşüncesinibirazabartmalıbuluyoruz.Dahasonrakidönemlerde

in’âmveteşrîfiyyeadıaltındabağışlaryapıldığınıbiliyoruz.Kınalı-zâdeHasanÇelebi

Ş âirler tezkiresini 1586’da tamamlayıp zamanın büyük münşîsi HocaSa’deddin Efendi’ye sunan Kınalı-zâde Hasan Çelebi de, patronlardanşikâyetçidir.Derki:“Ekâbir-izamânvee’âzim-icihânunbumakûlecevâhireragbetleri olmayub. kuru medh ü senâdan nesne hâsıl olmaz ve beyt ükâsideninetiyenmez,derisigiyilmezdeyüyüzünebakmazlar;redîfisîmüzerolmayacak kasîdeyi ele almazlar… pîşkeş tezkiresin okurlar (hediye gelenparayı saymaya mahsus tablayı getirtirler), tezkiretü’ş-şu’ arâ nedürbilmezler… Garîb vâki’adur ki, erbâb-i ma’rifete zerrece meyl ü ragbet

yoğiken,hertarafdantîr-ita’nveseng-imelâmetatılmaktadur.”63

63Tezkiretü’ş-Şu’arâ,yay.İbrahimKutluk,Ankara:TTK,1981,199209.MesleklerineGöreŞâirler

Ş u’arâ tezkirelerine alınan şâirleri mesleklerine göre sınıflandırırsak,medresede İslâmî ilimleri “tertib üzere” görmüş ulemaya karşı medreseöğrenimini yarıda bırakmış şâirler çoğunluktadır. Bunların çoğu, devletbürokrasisinde görev almayı amaçladığından şiir ve inşâya önem vermişler,

medrese tahsili kendilerine, dil ve edebiyatta genel bilgiler sağlamıştır.64

Bürolarda üstad kâtib yanında çırak-kalfa-usta sisteminden gelenler (KâtibŞevkî,Kâtibî,Mesîhî,Refîkî,KâtibHasan,Sun’î,Cahdî,Rûmî,Sihrî,Serîrî,‘Ârifî,Latîfî);esnaftansanatkârolanlar(SahhâfLikâyî,alacadokuyanResmî,kemânkeşGarîbî, çakşır diken Şeyhî, cerrâh Safâyî, Canbaz Zincîrî, eczacıSubûtî); tarikat erbabı (Rûşenî, Hayâlî, Meşrebî); hanende ve sâzende(Mâkâmî,tanburcuRâzî,Vâsi’î)venihayetbirtimarsipahisiHayretî,vebiryeniçeri‘Aşkîtezkirelerealınmıştır.Sehî,ikihatunu,ZeynebHatunveMihrî

Hatun’u,dinî ilimlerde,edvârda(musikide)vefenn-işi’rdeyetişmiş,şiirlerihalk içinde ün kazanmış şâirler olarak tezkiresine almıştır. “Sanâyi’-i şi’re”yabancı, çoğu hece vezniyle Türkçe şiir yazan o kadar halk şâirini, tezkireyazanlar eserlerine almamışlar, sadece divan şâirlerini gerçekten şâirsaymışlardır.

64Sehî,tezkiresindeşâirleridevletprotokolundatespitedilmiş,hiye-rarşik“tabakalara”göresıralamıştır.İlkinsultanlarveşehzâdelerin,sonravüzerâveümerânın,dahasonrakendisindenönceyaşamışkadîmşâirlerin,kendisiningörüptanıdığışâirlerinvenihayetgençşâirlerinbiyografilerinisıraylavermiştir.Sekiztabakanınherbirindeil-miyyedenolanlarçoğunluktadır;buçeşitbirsınıflandırmayıCâmîveNevâyî’nintasnifiylekarşılaştırınız.

Sehî’ye, halk şâirlerinden Türkmen Cemîlî’yi tavsiye etmişler. Onun içinSehî, ilimden anlamaz, ama “irticâlen” şiir söyler, demektedir. Vezirlik,beylik, defterdarlık, nişancılık, müderrislik, kadılık, divan kâtipliği gibiyüksek mevkilerde bulunup şiir yazanlar bir yana bırakılırsa, patronun birşâiri ödüllendirmesi, çoğu zaman evkaftan imaretlerde mütevellilik, evkafkâtipliği gibi bir hizmete atama yoluyla gerçekleşir. Cihet, idrâr, râtibeterimleriyle ifade edilen dinî vazifelere ait maaş yanında, vakıfmasraflarından arta kalanziyâde (çoğulu zevâ-yid)den de şâire gelir tayinedilirdi(Fuzûlîiçinböylebirhükümgitmiş,odaŞikâyetnâmeilebunakarşıçıkmıştır).Zevâyid, çoğu zaman savaş gibi olağanüstü devlet giderleri içindevlet hazinesince zaptolunurdu. 8 Şevval 896/14 Ağustos 1491 tarihinde“emr olundu ki, şimden gerü ‘amâyir-i selâtînin ze-vâyidinden hiç bir

kimseyecihet(maaş)tayinolunmaya”.65

65T.Gökbilgin,EdirnevePaşaLivası,İstanbul:1952,302.

V.FUZÛLÎVEPATRONAJ

Fuzûlî’nin Enîsü’l-Kalb adlı kasîdesinde herhangi bir patrona atıfyapılmadığıgözlemlenirveAhmedHamdiTanpınartarafındandaFuzûlî’nin

birhâmiaramadığıdüşüncesibelirtilir.66Hâkânî’ninünlüna’tınabirnâzireolan Enîsü’l-Kalb’de, Fuzûlî’nin Âl-i Resûl ve Kutsal Yerler (‘Atebât-i‘Aliyye)içinyazdığıkasîdelerde,genellikle,birhâmiaramamasıdoğaldır.

66M.Kalpaklı,“NazireGeleneğiÇerçevesindeFuzuli’ninEnisü’l-kal-bi”,Bir,3(1995),227-234.Fuzûlî, imâmiyye-i isnâ-’aşeriyye mezhebini benimsemiş bir Safavî şâiri

olarak yaşadığı dönemde (1508-1534), Osmanlı’yı “kâfir” ve Osmanlı

ülkesini“kâfiristân”diyeanmıştır.671534’debirdenbirebirOsmanlıtebaasıdurumuna geldikten sonra, beklediği itibarı göremeyince, onun sultanlar vebüyüklerden yüz çevirmesi, yalnızlığa çekilmesi anlaşılır bir şeydir. Fuzûlîsultanlaraintisâbdansözedipderki (FarsçaDivan,s.617,Mukatta’âtno.7):

67Şâh’ınvalisiİbrahimMusullu’yakasîdesindeOsmanlıiçin:“âlâyişlükâfirleşkeri”deyimi

kullanır(A.Karahan,Fuzulî,Muhiti,HayatıveŞahsiyeti,İstanbul,1949,138;Fuzûlî,Külliyat,İstanbul1315H.,44;Ahlâk-i‘Alâ’î(Bulak1248H)sahibiKınalızâdeAlâeddinAli,Fuzûlî’yirafızîsayar.SafavîdönemindeKerbelâveyöresineAnadolu’danbirçokKalenderî,Melâmetî,Bektâşî,Mevlevî,Kadirî,Kızılbaş,Babaîgruplarıgelipyerleşmiştir.

Ba-mulkumâl-kihastandzâyiluzâhibEsâs-ibunya-iummîdustuvârma-kunEgertû-rasthawâ-yifazîlatbâkîBa-’ilmgûşwa’ztahsîl-i‘ilm‘ârma-kun

Bununla beraber, Fuzûlî’nin uzun yaşamının (öl. 968/1561) Osmanlıdöneminde, Sultan Süleyman’a, Şehzâde Bayezid’e, Osmanlı ricâline vevalilere yazdığı mektup ve kasîdeler gösterir ki, o, daima bir patron/hâmîarayışında olmuştur (Onun kasîdelerinde patron; hâmî veya velî-ni’met,beklenenbağışisein’âm,lûtf,kerem,cûdkelimeleriyleifadeedilmiştir).

Fuzûlî’nin patron arayışı açısından, burada ünlü Şikâyetnâ-me’siniinceleyeceğiz.68

68“Şikâyetnâme”,A.Karahan’ınyayınladığımetin;Fuzuli’ninMektupları,İstanbul:1948;56-57;onunmünşîliğihakkındabkz.N.Ahmet,“Fuzûlî’ninNesri”İ.Ü.TürkiyatEnstitüsüMezuniyetTezi,1938.Fuzûlîhakkındabibliyografya:M.Cumbur,“FuzûlîhakkındabirBibliyografyaDenemesi”,

İstanbul1956.Hayatıiçinkasîdelerivemukatt’âtıyenidendikkatleincelenmelidir(bkz.FarsçaDivan,611642).

Fuzûlî mektubunun başında, verilen bağış aslında sizin değil, Allâh’ındırdemek için; Allâh’ın dünya rızkını vakıf yapıp onun tevliye ve idaresinihükümdarlara ısmarladığını söyler, ve hak sahiplerine ne kadar rızkverileceğinindivandabu işebakanlarkalemiylebelirlendiğini işaret edervederki:

Sâkin-igûşe-ikanâ’atiken,BaşımadüştücâhsevdâsıZevk-iehl-itamâ’temennâsıistedimkimuluvv-ikadrbulamMazhar-ilûtf-iPâdişâholamBilmedimkimşikeste-hâl

olurumHasedehlinepâyimâlolurum

Burada Fuzûlî, uzun zaman bir patrona tenezzül etmediği halde birmevkieerişmeemeliylepadişahayaklaştığını itiraf eder.Fuzûlî, bir lûtfaulaşmanınancak devrin hükümdarına varmaklamümkün olacağını kabul eder. Yine onedenle, padişaha baş vurmamak hatadır, der. Patrimonyal bir toplumda,Fuzûlîiçindurum-bütünistignâvegururunarağmen-başkatürlüolamazdı.

Hernekim‘âlemanamuhtâcolandanganî

Fuzûlîhüsn-ietvâriyleolmuşkurbunamâ’ilBudurte’sîri‘âlemdehemîşehüsn-ietvârın(TürkçeDivan,s.48,beyt42;s.53,beyt7)

“Dokuz eflâke pây-i istignâ urur iken evkafdan dokuz akça vazîfeye69

kanâ’at kılub ‘arz aldum ve berâtı içün dergâh-i ‘âlem-penâha irsâl edübvusûlünemutarassıdoldum…banabirmisâl-imeymûnveberât-i hümâyûngetürdiler…hâtır-ifâtirebirmevc-imeserretsirâyetetti.”

69Birdukaaltınıbudönemde60akçaediyordu.Demek,Fuzûlî’ninaylığı4.5altınageliyordu.Ozaman9akçayaklaşıkbirinşaatustasınıngündeliğiidi.

(Osmanlı terminolojisinde dinî maaşa vazîfe denir; misâl ise berât vemenşûranlamındadır).Osmanlıbürokratikkurallarınagöre,herhangibirtayin

‘ârz ile başlar.70 ‘Arz, genelde, dilek sahibine en yakın âmir tarafındansultana sunulan tavsiye yazısıdır. Bâbıâlî’de, ilgili bürolarda incelemeyapıldıktan ve büro şeflerince onay verildikten sonra, sonuç veziriâzamınonayına sunulur. Tayin bürolarının başında re’îsülküttâb bulunur. Vezi-riâzamınonayından (sahh) sonra, berâtı verilmek üzere nişancı (tevkî’ î)yagider. Berât, nişancı tarafından sultanın tuğrası çekildikten sonra dileksahibineverilir.Fuzûlî’nin“‘arzaldım”ifadesindenanlaşıldığınagöre,birisi(büyükolasılıklaKerbelavakıflarınabakanmütevellî)emeklilik için‘arz’dabulunmuştur.Fuzûlî,berât-itekâ’üdgelince,çoksevindiğinibelirtmektengerikalmıyor. Padişahın berâtını parlak kelimelerle uzun uzadıya tasvir etmesi,sultana minnetini belirtmek içindir. “Zihî kilîd-i künûz-i merâhim ü ihsân”

diye adlandırdığı berâtı alıp evkaf mütevellîsine gider.71 İlkin, onunhuzuruna çıkma imkânı bulamaz. Israrla, nihayet huzura çıkar. Mütevellîherhaldemaiyetiiletoplantıhalindedir.OnlarFuzûlî’den,Fuzûlîonlardanpekhoşlanmazlar (her halde onun, vaktiyle Şah İsmail’e bağlı “râ-fizî”lerdenolduğunu biliyorlardı). “Selâm verdim, rüşvet de-güldür deyü almadılar;

hükm gösterdüm fâidesüzdür deyü mültefit olmadılar”. “Dedüm, benümre’âyetümvâcib görmüş -ler ve bana berât-i tekâ’üd vermişler ki, evkafdanhemîşe beh-re-mend olam, ve Pâdişâha ferâgatle du’â kılam”. Toplantıdabulunanlar cevapla dediler ki, “zevâyiddür, husûli mümkün olmaz…Zarûriyât-i Âsitâneden ziyâde kalursa bizden kalur mı?”. Bir vakfda,mütevellînin hissesi, maaşlar, imâret masrafları, onarım harcamaları, câbîdenilen gelir tahsildârlarının maaşları (vazîfeleri) çıktıktan sonra kalanfazlaya ziyâde-i vakf denir. Bu ziyâde (çoğulu zevâyid) bazen bir tüccarortaklığında vakf için nemâlandırılır, çoğu zaman gazâya harcanmak içinsultanın hazinesine alınır; yahut türbe ve camilerde sultan veya ordu, yahutölenlerin ruhları için dua okuyandu’â gûyân’amaaş olarak tahsis edilirdi.Genellikle,zevâyid’dengeriyeparakalmazvebukaynaktanyapılantahsisleryerine getirilemez. Herşeyden önce, Fuzûlî’ye bu tahsisin zevâyiddenverilmişolmasıyanlışbirmuamele idi.Fuzûlîkendiside,gönderilenarzda,bu maaşın zevâyidden verilmesi hakkında bir işaret olmadığını

hatırlatmaktadır. Mütevellî ve yardımcıları, Fuzûlî’ye, zevâyidden maaşalmanınzorluklarınıaçıklamışlar,fakatFuzûlîbunu,onlarınkötüniyetineatfetmiştir.Vakıfhesaplarıyerelkadınıngözetimialtındamuhasebevekontroledilirdi. Osmanlı idaresinde yaygınlaşmış rüşvetin, idarecilere zevâyid’i içetmek imkânını verdiği de doğrudur.72 “Nâçâr terk-i mücâdele kıl-dum veme’yûs ve mahrûm gûşe-i ‘uzletime çekildüm” der. “Tâli’ olan âfitâb-imekrümet” için Nişancı Celâl-zâde’ye bu mektubu yazar ve SultanSüleyman’danümidikesmez:

70Karş.H.İnalcık,“OsmanlıBürokrasisindeAklâmveMuâmelât”,OsmanlıAraştırmalarıDergisi,I(1980),1-14.

71Fuzûlî’nin‘Atebât-i‘Aliyyemütevellisinehitabedenbirmukatta’ıiçinbkz.FarsçaDivan,s.611.

72Osmanlıidaresinderüşvetiçinbkz.H.İnalcık,“TaxCollection,EmbezzlementandBriberyinOttomanFinances”,TheTurkishStu-diesAssociationBulletin,16(1992).

HâşelillâhkimferâgatküncününsükkânınaMatrah-imekroladergâh-ihilâfet-dest-gâhHâşelillâhkimkanâ’atgencinünmuştâkınaEjder-ibî-dâdolatuğrâ-yihükm-iPâdişâh

(BuradaTuğranınacımasızbirejderebenzetilmesinegüzel!)Zaten,der, ilk

‘arzda, zevâyidden söz edilmemiştir. Devamla, zevâyid demek, vakıfhademeleri maaşları, takaüt olanlara verilecek tahsisler (râtibeler),hayvanlaraverilenyemvb.verildiktensonrakalandemekise,Padişahadınaverilenemirşudemeyegelir,diyorFuzûlî:“buberât-isehâvet-âyâtıverdümve buyurdum ki, minba’d rütbe-i iktidârın ve pâye-i i’tibârın cemî’gedâlardan,belkibehâyimden(hayvanlardan)vetaşdanvetop-rakdan”dahaaşağıdır, mertebenden haberdar olasın.” Ama, ben kendimi, diyor Fuzûlî,“ekser-i erbâb-i istihkâkdanmukaddem” bilirdim.Gerçekte bunu, çekdiğimacılarveuğradığımzararlaryüzündenyazmıyorum;sizin(Celâl-zâde)emeği-nizboşagitti,onuniçinyazıyorum.“Nidelüm,Allâhelbettekarşılığınıverir”diyetevekküleder.

GerçiendûhumihnetimçokdurHiçkimsedenşikâyetimyokdurTâli’ümdürbanacefâyetürenHerbirânındabelâgetürenYoksadergâh-iPâdişâh-izemânLûtfdamenba’dürürmürüvvetdekân

Şikâyetnâme,patronun lûtf ve keremine el açan her şâirin, hayat trajedisiniözetlemekte. Burada, asil bir insanın, büyük bir sanatkârın, dünyanınküçüklüğü karşısında duyduğu hayal kırıklığı, isyan ve istihza konuşuyor.Burada,güçlümevkilerdeoturanpatronların,alçaklardayaşamkavgasıverenruh zengini fakirlerle bitmez tükenmez karşılaşması var.Öyle bir toplumdaefendiden dilenmek zorunda kalan şâirin çaresizliği dile getirilmekte.Şikâyetnâme,patronajıngerçekyüzünü,odönemdeyaşayanşâirpsikolojisini,engerçekçibiçimdeyansıtanbirbelgedir.

Bununla beraber Fuzûlî’nin, Hz. Ali için yazdığı bir kasîde-de, “idrâr-imukarrar” (dinî hizmetler için verilen kadrolu maaş) aldığı şu beyittenanlaşılıyor.

YâAmîral-Mu’minînşodmuddat-ipancâhsâlK’azcanâb-ihakbamadh-itûFuzûlîmulham-astDâyimazhwân-itûidrâr-imukarrarmî-buradRûzuşabbâ-çâkarân-iâsitânatham-dast-ast

Bu beyitlerden, onun elli yıldır Hz. Ali’nin Necef’teki “âsi-tâne”sinde(türbesinde), onu medh etmek görevi karşılığı maaş aldığı anlaşılıyor(Sâkînâme, Farsça Divan, 695: “Maddâh-i Paygabaram”). Kendisi için

meddâh-i peygamber, medh-hwân (övgü okuyan) sözcüğünü kullanıyor.Kuşkusuz bu görev, kutsal yerleri ziyarete gelen “hacılar” için “ta’ziye” ve

“maktel”kasîdeleriokumaşeklindeidi.73

73İran’data’ziyevemaktelgenişbiredebîtarzavücudvermiştir.Fuzûlî,Şî’îziyaretçileriçinherhaldeta’ziyekasîdeleriokumaktaidi.Os-

manlıTürklerigelince,onlarınFarisî’yianlamadıklarını,bunedenleHadîkatu-sSu’adâ’yıyazdığınısöyler;ta’ziyeliteratürüiçinbak.MahmudAyoub,RedemptiveSufferinginislam:AStudyoftheDevo-tionalAspectsofAshurainTwelverShi’ism,Berlin:Mouton1978;M.And,MinyatürlerleOsmanlı-IslamMitologyası,İstanbul:AkbankYay.1978.Kastamonu’daCandaroğluBayezîdBeyadınaYûsufî763/1361’deAbû-Mihne’dennaklen3000beyitlibirMaktel-iHuseyinadlımesnevîyazmıştır:A.S.Erzi,“Notlar”,Belleten49(1949).Hille’deçağınimâmıiçinyapılantörenve

Anadolu’dangelenziyaretçilerüzerindeİbnBattuta,Travels,yay.H.A.R.Gibb,II,324-25.Onun, “As-Salâm ey sâkin-i mihnat-sarây-i Karbalâ” matla-ıyla başlayan

ünlüFarsçakasidesi,butürkasîdelerdenbiriolabilir.Biryerindederki:

Yâşahîd-iKarbalâkardamba-gird-itawf-itûRagbet-isayr-ifazâ-yigam-fazây-iKarbalâ

HarkiandarKarbalâazdîdahûn-idilna-rîhtGâlibââgâhna-şodazmâcarâ-yiKarbalâ

Karbalâhwân-i‘atâ-yitûstgerdûndam-ba-damMîrasânadbarhama‘âlamsalâ-yiKarbalâHarkimî-âyadba-kadr-isa’yuisti’dâd-ihodBehreîmîgiradazbahr-i‘atâ-yiKarbalâ

Fuzûlî’nin doğrudan tâbi olduğu kimse, “’Atebât-i ‘Aliyye”, yani Kerbelâ,

Necef ve bölgedeki başka kutsal yerlerin74vakıflarına bakan mütevellîdir.Fuzûlî, bu vakıflardan ömür boyu “mukarrer râtibe”, yani sürekli tahsisataldığınıaçıkçasöyler(Dîvân-iFârisî,612):

74Buyerlerinayrıntılıbirtasviri:S.Lokman,Hünernâme,TopkapıSarayıKütüphanesi,bkz.yukarıdanot36veKaynakça.

Mârâtiba-horân-idar-iÂl-iRasûlîm‘UmrîstkiînrâtibadârîmmukarrarMasdûdna-gaştadar-înrâtibabar-mâZ’anrûykihastîmbad-înrâtibadar-hor

Fuzûlî,berâtlarıçıkaranbüronunbaşıolanmünşîveşâirNişancıCelâl-zâdeMustafa’yı 1534’de Bağdad’da tanımış ve herhalde aralarında dostça ilişkikurulmuştu.Fuzûlî’ninCelâl-zâde’yeyazdığı ikikasîdebizekadargelmiştir

(Dîvân-iFârisî,Kasîdeno.49,s.710-712veTürkçeDivan,no.33,s.157).75

Türkçe kasîdesi, Celâl-zâde’nin nişancı atanması zamanına rastlar; onukutlama için kaleme alınmıştır. Celâl-zâde, Nişancı Seydî Bey’in IrakaynSeferisırasındavefatıüzerinebumevkiegetirilmiştir(10Kasım1534).1557yılına kadar 23 yıl kesintisiz bumakamda kalmış olan Celâl-zâdeMustafa

Çelebi(Paşaunvanı iledeanılır)enünlünişancılardandır.76Kanunîdöne-mininkanunlarınıdüzenlemedevedivaninşâdiliningelişimindekesinbirroloynamışolanCelâl-zâde’ninbüyükhizmetlerinitakdiredenSultanSüleyman,onunnişancılıkhâslarını(300binakçeveya5000altın)emekliliğindeaynenelinde bırakmıştır. Celâl-zâde emekli olduktan sonra 1566’da tekrar nişancıatanmıştır (ölümü, Ekim 1567). Arapça ve Farsça dillerini iyi bilen Celâl-zâde, resmî yazı dili olan inşâda büyük ün sahibi olduğu gibi, tanınmış birşâirdi;Padişahasunduğukasîdeler-denaldığıbüyükbağışlar(rivâyetegöre45bin altın), patronun takdirini kazananların nasıl servet sahibi olduğuna birkanıttır(Fuzûlî’yeçokgörülen9akçagündeliklekarşılaştır).(Celâlzâde’ninmüderrislik ve kadılıkta hizmet gören kardeşi Sâlih Çelebi’nin Leylâ veMecnûnadlıbirmanzumesiolduğunudaburadakaydedelim).

75Süleyman’ınBağdad’dauzunikametisırasındaFuzûlî’ninbüyüklereyazdığıkasîdelerilesonradangelenOsmanlıvalilerineyazdığıkasî-deleriayrıcaelealınacakönemlibirkonudur.KadıaskerAbdülkâdir(Kadri)efendi,MevlânâFuzûlî’yeözelliklehimâyedebulunmuştur.

76Bak.H.Uzunçarşılı,“Celâl-zâdeMustafaveSalihÇelebi”,BelletenXXII(1958),391-441;“Celâl-zâdeMustafaÇelebi”,(T.Gökbilgin)islâmAnsiklopedisi(MEB),III,61-63.

Fuzûlî, Celâl-zâde için yazdığı kutlama kasîdesinde onu göklere çıkarır(TürkçeDivan,no.XXXII/19):

Gül-ihadîka-iikbâlMustafaÇelebiKimoldudevletikurbiylekâmkârkalem

veondanhimâyeister(beyit32,37,41):

Arayubehl-ihünervarınıyetincesanaCihâniçindebesiçekdiintizârkalemSipihr-menziletâ,olFuzûlî-izâremKihâl-izârumıyazıncaoldızârkalemSenolsankalemei’tibâriçünhâmîSanahükûmetiçünoladest-yârkalem

Dîvân-i Fârisî’de, ser-levhası verilmemiş olan 11 no.lu kasîde, herhaldeCelâl-zâdeiçinyazılmıştır(bak.beyt5,14).

Tûyîmuharrir-iahkâm-ikârhâne-i‘aklTûyîmusawwir-iaşkâl-ikârgâh-ihayâlBâ-lutf-itab’mansûbhıfz-iharkânûnBâ-husn-isa’y-itûmarbûthall-iharaşkâl

vesonraondanlûtfveihsanbekler(beyt15,16,34,35):

Tûyîkimî-barîazlavh-idilgubâr-ialamTûyîkimî-kunîazahl-idarddaf’-imalâl

BadînsababkitûazVâsitîmanazBagdâdManutûyîmziyakmulkdarhakîkat-ihâlSâmî-yiAhmad-iMuhtârMustafâÇelebiGul-iriyâz-ihünarsarv-ibâg-icâhucelâl

Ba-dast-iyârîkilk-itûbarhama‘alamKaşîdamâyida-ivus’at-inavâvanavâl

BukasîdedeFuzûlî, açıkçaMustafaÇelebi’yianmıştır;ona,bukasîdeyibirdostuilegöndermektedir.Budostuilebirkaçyılberaberolduğunu,kendisininBağdad’da, onun Vâsıt’ta bulunduğunu söyler. Onun daima kendisineyardımcı ve yakın arkadaş olduğunu belirtir. Sonunda onun Türkiye’yehareketettiğinisöyleyerekyardımınıister(beyt15-23).

Çuhamdiyâr-imanuhâl-imantûmî-dânîNiyâz-mand-ihodbâ-tûmîkunamirsâl

Fuzûlî’nin, Celâl-zâde’nin himâyesini araması doğaldır. Onun inşâdaustalığını en iyi devrin büyük münşîsi Nişancı Celâl-zâde

değerlendirebilirdi.77 Şikâyetnâme’de Fuzûlî, inşâ sanatında ustalığınıgöstermeye özenmiş ve bu eser örnek olarak yüzyıllarca münşeâtlardaistinsâhedilmiştir.

77ÂşıkÇelebi’yegöre(Preface,XIV)dahaönceünlümünşîlerLâmi’îÇelebiveCa’ferÇelebiidi.FuzûlîveSultanSüleyman

Öylegörünüyorki,SüleymanIrakfethindekutsalmezarlarıgezerken78(18-23 Mart 1534) Hille’ye gitmiş ve Fuzûlî onu orada görmüştür.79 Fuzûlî,çeşitli eserlerinde Sultan Süleyman’a hitapla onun himâye ve lûtfunuaramıştır. Fuzûlî, Leylâ ve Mecnûn dîbacesinde şâir için her dönemdepatronajınnekadargerekliolduğunuşöylevurgular:

78SultanSüleyman’ınbuziyaretleriiçinayrıntılarbak.Lokman’ınHünernâme’si(yukarıdanot36);

FerdîTarihi,yazma,AyasofyaK.3317;Nasuhu’s-Silâhî,Beyan-iMenâzil-iSefer-iIrakeyn,yay.H.Yurdaydın,Ankara:TTK,1976.

79Sıdıkî’yegöre,bak.A.Karahan,Fuzulî,69.RahmetkigarîbuderdmendimBî-mûnisuyâruderdmendimOlbirnicehemdem-imuvâfık

Ya’nîşu’arâ-yirûz-isâbıkTedrîcilegeldilercihânaTa’zîmileoldularrevâneDevrânolarımu’azzamettiHerdevrbirinimükerremettiHerbirinehâsoldubirşâhZevk-isuhândanolduagâhTürküArabuAcem’deeyyâmHerşâ’irevermişidibirkâm

SözgevherinenazarkılanlarGencîneverüpgüheralanlar

Sarfeylerı’âyetimdeeltâfTenhâlığımıgöreyleinsâf

TutsanelinibenfakîrinHakolahemîşedestgîrin

Mustevcib-i‘izzucâholurdumŞâyeste-ibârgâholurdumMakbûldüşerdimâsitânaManzûr-işehinşâh-icihâna

Varümmdimkimhemîşeirtifâ’-ikadrileOlaihsânunneşât-engîz-iherkalb-ihazîn

Osmanlı sultanını göklere çıkarır, onun hilâfetini ve imâmetini özelliklebelirtmeyeözengösterir:

“Bizim pâdişâhımız ki, rütbe-i saltanatı ma’nîde pâye-i hilâfettir ve serîr-ihükûmetimesned-iimâmettir”(X-99)

Pâdişâh-ibahrubarSultanSüleymânkihastDarhilâfatcâ-nîşînhây-iNabî-râcâ-nişîn

BaşkabiryerdeŞâhgibiSüleyman’ındaimâmetinivevelîliğinibelirtir:

Pâdişâh-ibahruberSultanSüleyman-iVelîHâlîondanolmasunyâRabvelâyettâ-ebed.

O, 1534’den önce bu sözleri İran Şahı için kullanıyordu. Fuzûlî, SultanSüleyman’a övgü dolu sözlerle lûtf u ihsân beklentisiniHadîkatu’s-Su’adâdîbâcevehâtimesindededilegetirmiştir.

FuzûlîveŞehzâdeBayezid

Kanunî’nin Osmanlı tahtına hukuken vâris olan şehzâdelerin-den Bayezid,çağdaşları tarafından “fâzıl, şâir, iyi ahlâklı, al-çak-gönüllü ve iyilik-sever”bir şehzâde olarak tanınıyordu. Kendisi Şâhî mahlasıyla şiir yazardı.

Maiyetinde bulunanlara karşı çok cömert olduğu biliniyordu.80 Sancakbeyliğine gönderilen Bayezid’e Fuzûlî’nin yazdığımektup, onun bir patron

arayışındaolduğunuaçıkbiçimdekanıtlayanbirbelgedir.81

80Bak.Ş.Turan,ŞehzâdeBayezitVak’ası,AnkaraTTK,1961,47.

81Herhaldemektup,Bayezid’inKonya’yagönderildiğizamanaaitolmalıdır;karşıla:Turan,45-46;BayezidAmasyasancağına1558’denakledilmiştir.Dakouki’yegöre,Fuzûlî1556’dadeğil,1561’deöl-

müştür:“Fuzulîal-BagdadietlavieculturelleenIraqauXVIesi-ecle”,RevuedHistorieMaghrebine,57-8,59-60.

HasibeMazıoğlu’nunyayınladığıbumektup,82Fuzûlî’ninBayezid’leuzunzamandır mektuplaşmakta olduğunu göstermektedir. Fuzûlî mektupta,şehzâdeninyanınagitmekarzusundaolduğunubelirterekdiyorki:“Vallâhu’l-azîm hidmet-i şerîfe teveccüh etmekten gayrı murâd yok. Ammâ killet-ime’ûnettenmevâni’çok”.Hareketiçinmaddîyardımbeklediği,“buzin-dân-imihnet ve zencîr-i ihânetten istihrâc ve istihlâs murâd olunur” ifadesindeKerbelâ’yı bırakmayı ne kadar istediği âşikâr. “adam-i tarbîyat-i salâtînwanafrat-isayâhat-iakâ-

82FuzuliÜzerineMakaleler,Ankara:1997,167-180.

lîm”(FârisîDîvân,9)dolayısıyleokendisiniKerbelâ’yabağlamış.Diyâr-iRûm’aseyâhataslagerçekleşmez,şâirimizuzleteçekilir,kendinişiireverir:

Uzlatamşodmûcib-imeşgûlwakasb-ihunar

FuzûlîveMusulSancakBeyiAhmed

Fuzûlî, belki bir sancak beyi hizmetine girme şansını da düşünmüş olabilir.

Musul Sancak beyi Ahmet Bey ona bir mektupla83 bağışlar göndermiş,duâsını istemiştir.Anlaşılan,AhmedBey,Kerbelâ’yıziyaretetmişveFuzûlîile beraber bulunmuştur. Fuzûlî, onunla beraber olmaktan (mülâzemet) veayrılışından(mubâ’adet)sözetmektedir.

83Bkz.A.Karahan,Fuzûlî’ninMektupları,62-65.

MektubualanFuzûlî,hayaliningerçekleşmişolduğunubelirtereksevincinibirkasîdeiledilegetirmekte:

Şükrkimre’yümcedevrânetdiçarh-ıdevrânTâli’oldufeyzburcundansa’âdetahteri

Var ümîdüm ki cemî’-i bî-nevâlar üstüne Tâ-ebedmemdûd olazıll-i‘utûfet-güsteri

Ahmedbey’inmektubunun“hersatrı‘urûc-irütbe-i iktidârabirnerdibânveherlafzıhusûl-iderece-ii’tibârabirmüjde-resân”imiş.

FuzûlîHakkındaTezkireciler

Ş âir olarak Fuzûlî hakkında tezkirecilerin düşüncesine gelince, Sehî’de(945/1538) Fuzûlî’den hiç söz yoktur. Bağdad, 1534’ de, Sehî’nin eserinitamamlamasından dört yıl önce Osmanlı ülkesine katılmıştı. Latîfî(953/1546),Fuzûlî’yiorijinal,fakatkullandığılehçedolayısıile“acîb”bulur.Âşık Çelebi (976/ 1569), Fuzûlî hakkında daha etraflı bilgi verir ve onu,kasîdele-rinde usta, gazellerinde âşıkâne (lirik) bir şâir olarak büyük şâirlerarasındagörür.Kınalı-zâdeise(994/1586)onu,şiirsanatındabirüstâd,kendizamanında ünlü, nâmdâr bir şâir olarak selâmlar. Bu kayıtlar gösterir ki,Fuzûlî’nin Osmanlı ülkesinde şöhretinin yayılması için zaman geçmesigerekmiştir.

Fuzûlî’yi en iyi anlayanÂşıkÇelebi’nin, onun hakkında yazdıklarında şu

noktalarıtesbitediyoruz:84

84Meşâ’irüş-şu’arâorTezkereofÂşıkÇelebi,ed.G.M.Meredith-Owens,198b-199a.

Fuzûlî, IrakveDiyarıbakırbölgesihalkı,yaniTürkmen (İranlımenşe’denÂzerî deyimi bence doğru görünmüyor) şâirleri arasında üstâd olaraktanınmıştır.

Gönlüaşkateşiyleharâbolmuş,buyüzdenkendiniyokluğaatmış,yürektenşiirleryazmışlirikbirşâirdir.

SultanSüleymanBağdad’dakaldığızamanona,veziriazamİbrahimPaşaveKadıaskerKâdirî(Kadrî)efendiyekasî-delersunmuş;KâdirîefendiPadişah’ave İbrahim Paşa’ya onu tavsiye etmiş, kendisine din adamlarına verilenkaynaklardan (idrârât) geçimi için bir râtibe (müretteb, kadrolu bir maaş)tahsisettirmiştir.

O zamandan beri geçimini bununla sağlar. Kendi halinde, sanatlı şiirleryazmaklazamanınıgeçirir.Nazmısağlam,gazelleriâşıkâne,kasîdelerihayalveedebîsanatlarbakımındangüçlüolupdahaziyadekendidertlerinianlatır.

Mesnevîdalındaeserleri,özellikleLeylâveMecnûn’uanılmayadeğer;hersözü yanan parlak bir kandil, her noktası kıvılcım saçan bir ateş parçasıdır.Özellikle, Hz. Peygamber için yazdığı kasîdesi, edebî sanatlar ve hayalbakımındankusursuz, yüksekbir belâgat örneğidir.Hâlâ yaşıyormu, yoksaöldümübilinmiyor(ÂşıkÇelebieserini1569’datamamlamıştır).

VI.Kerbelâ’daSultanSüleymanadınayapılançeşmeüzerinde1556tarihlikitâbesi akıcı ve parlak bir eserdir. Osmanlı tezkire yazarı, Leylâ veMecnûn’dannaklettiği(TürkçeDivan,179):

FuzûlîelseniMecnûn’danartukdermelâmetteBunamünkirdeğilMecnûndahîma’kulekâ’ildir

beytinde,artukyerineFarscaefzûnkelimesiniyeğlemiştir.Tezkiresahipleri,Türkçe sözcük ve tâbirleri tercih eden Türkmen şâiri Fuzûlî’nin üslûbunu

acâib,kababulmaktadırlar.Kınalı-zâdeHasanÇelebi85Tezkire’sinde,Latîfîve Âşık Çelebi’yi tek-rarlamışsa da, Fuzûlî’yi, şâ’ir-i ‘âlî-meniş (yüksekkalitede bir şâir) olarak anar. Eserlerinde estetik ve retorik (üslûb-i bedî’,belâgat,fesâhat)bakımındanonu,kendineözgü(garîb,ferîd)birüstadkabuleder. Şiirleri “muhkem ve rasîn ve nâzik ve rengîn her vâdide iktidârı varşâ’ir-i nâmdârdır”. Hasan Çe-lebi’nin ötekilerden çok daha övgülü sözleri,Fuzûlî’ninölümünden sonraOsmanlıTürkiye’sindegerçek şöhretinekavuş-tuğuna bir kanıt sayılabilir. Özellikle, onun Leylâ ve Mecnûn’u bütüneserlerindenziyadeünkazanmıştır.SultanSüleymangibi‘Atebât-i‘Aliyye’yiziyaretegelenler içinTürkçeyazdığıveTürkdünyasındaçokyayılmışeseriHadîkatu’s-Su’adâ’sı, aslında İranlı Hüseyin Vâ’iz’den bir tercüme ise de,Vâ’iz’ineserinibelâgatvefesâhattekatkatgeçtiğinitezkirecilerkabuleder.

85Tezkiretü’ş-Şuarâ,yay.İbrahimKutluk,Ankara:TTK1981)s.758-762;Kınalı-zâde,631;şâirinbiyografisiniiçerenvemünşiyânebireserolanKınalı-zâdetezkiresininyayımlanmasınıİbrahimKutlukhazırlamış,onunölümüüzerineilkinİbrahimOlgun,sonraİsmetParmaksızoğluyayınişiniüzerlerinealmışlardır.

FuzûlîveMünşîlik

EdebiyattarihiaraştırmacılarınınFuzûlîveötekişâirlerdebulduklarıOsmanlı“nesri” aslında, Osmanlı bürokrasisine bağlı küttâbın özel bir hazırlık ile

öğrendikleriresmîinşâ’üslûbu-dur.86Buüslûp,Bağdadveİran’dagelişmişbirbürokrasininyarattığıresmîüslûpolupsonrakiimparatorlukrejimleriiçin

kaçınılmazbirörnekolmuştur.87Küttâbınresmîyazılardakullandıklarıinşâ’dili,yükseksaraykültürününbirparçasıolup lugatçesi,deyimleriveüslûbubakımından, İran, Orta Asya Ti-murî ve Çağatay devletleri ve HindistanTimurîleri’nde ortak bir yazı dilidir. Bu dil konuşulan Türkçe değildir.KonuşulanTürkçe’yi,halkiçinyazılandestan,hikâyeveilmihalkitaplarındabuluruz. Timurîler dönemi Farsça mümşeâtlarda örnekleri verilen inşâ dili,

Osmanlılar’dabuörnekleregöre15.yüzyıl ilkyarısındameydanagelmiş,88

Fâtih döneminde Şiraz’dan Osmanlı ülkesine göçen Cezerî Kasım Paşa

(mahlasıSâfî) veCa’ferÇelebi tarafındangeliştirilmiş89veNişancı Celâl-zâde Mustafa tarafından klasik şekline ulaşmıştır. Fuzûlî, Türkçe nesiryazılarını bu üslüpta yazmıştır. Kendisi bu inşâ üslûbunu öğrendiğini vebaşkalarının onun “münşe’ât”ından feyz aldıklarını vurgulamıştır (TürkçeDivan,5).Bununlaberaberkendisi,TürkiyeveOrtaAsya’dabulunuporadakibelâgat sahiplerinin kullandıkları “letâ’if ve darb-meselleri” kullanamadığıiçin özür diler (Türkçe Divan, 7-9) ve “kâtib-i nâ-kâbil”in tenkitlerindençekindiğiniaçıklar.

86Orta-Doğu’dagenelinşâdiliningelişimiiçinkısaveözlübiranalizi,H.R.RoemerStaatschreibenderTimuridenzeit,Wiesbaden1952.

87NevvarAhmet,“Fuzûlî’ninNesri”,MezuniyetTezi,TürkiyatEnstitüsü,1938,no.104.

88Osmanlıresmîdivandilininoluşumukonusundasistemlibirçalışmayapılmamıştır.Menâhicü’l-inşâ,bubakımdanilkönemlikaynakolupŞ.Tekintarafındanyayınlanmıştır:Menâhicü’l-inşâ,TheEarli-estOttomanChanceryManuelbyYahyabinMehmedel-Kâtibfromthe15

tthCentury,TextinfacsimilewithIntroductionbyŞinasiTekin,Roxbury,MA,1971.MustafaÖzkan’ındenemeleriiçin

bkz.“OsmanlıcaNasılbirDilidi?”,TürkçeKültürü,İstanbul1994,75-80;“OsmanlıcanınDeğişimSüreci…”a.g.y.,81-86.İlkbüyükmünşî,SâfîmahlasıtaşıyanII.BayeziddönemindeikincivezirliğekadaryükselmişCezerîKasımPaşa’yaFâtihölçüsüzitibârgöstermiştir.Sehî’ye(318-319)göre,Sâfîİran’dangelmişve“vilâyet-iRûm’aüslûb-iinşâyı,ahkâmvemükâtebâtıevvelolgöstermiş”tir.Sâfî,şâirleriçinçokcömertbirpatronolmuştur.

89Bkz.SehîBeg,HeştBihişt,yay.G.Kut,HarvardUniversityPrin-tingOffice,1978,319-320,oradayanlışolarakSâfîyerineVefâyî,busonuncuiçinbkz.ibid.,321.

Biliyoruzki,Şâh İsmail’denkaçıpOsmanlıülkesine sığınanveTürkmen-Azerî Türkçesi konuşan Farsça inşâ diline hakkiy-le hâkim Akkoyunlubürokratlar(bunlardanbiri,lehçesiAzerî-TürkmenlehçesiolanIdrîs-iBidlîsî)

Osmanlıküttâbıarasındaseçkinbiryeralmışlardır.90

90OsmanlıküttâbıileDoğu’dangelenmünşîlerarasındaçekememez-likvardı.II. Bayezid, Idrîs’den Osmanlı tarihini Farsça yazmasını istemiş, Türkçe

tarihinyazılmasınıİbnKemâl’ehavaleetmiştir.Osmanlılar,Irak’tayerleşinceFuzûlî, Rûm’a, yani Osmanlı ülkesine gidip üslûbunu geliştirmek arzusunuifade eder. O, bir Osmanlı münşîsi olarak herhalde küttâb sınıfına girmeyiarzulamaktaveonlarınyararlandıklarıayrıcalıklarıeldeedememişolmaktanüzüntüduymaktaidi.

Fuzûlîisterisenizdiyâd-irütbe-ifazlDiyâr-iRûm’ugözetterk-ihâk-iBagdâdet

Başkabiryerde:

Fuzûlîeylediâheng-i‘ayş-hâne-iRûmEsîr-imihnet-iBagdâdgördüğüngönlüm

Fakat hiç bir zaman bu arzusunu yerine getirememiştir. Türkçe Divanıbaşındakendisinihemşâirhemnâsirolaraküs-tadgörür; sözdebirhayranıona şöyle demiş, Tanrı “memâlik-i fünûn-i nazm ve nesr teshîrin sanamüyesseretmiştir…Sengibicemî’lisânakâdircâmi’-ifünûn-inazmunesryokdur…ahâlî-i ‘âlemdenba’zî, le’âli-imünşeâtvemu’ammâyâtındanfeyzalmışlar” der (Türkçe Divan, s. 7, tabii orada konuşan kişi kendisindenbaşkası değildir). Fuzûlî, nesir yazılarında ağır divan inşâ üslûbuna hâkimolduğunu göstermiştir. Nişancı münşî Celâl-zâde’ye gönderdiğişikâyetnâme’sindeo,kendinibirmünşîolarakkanıtlamayaçalışmıştır.Nasılki, üstadı Habîbî, Akkoyunlu Sultan Yakub hizmetinden ayrılıp Tebriz’denİstanbul’a gitmiştir. Şehzâde Bayezîd’e mektubunda ifade olunduğu üzere,görmekistediği“hidmet-işerîfe”herhaldemünşî-kâtip-likhizmetiolmalıdır.

nunbirmüstensiheklemesiolabileceğiniişareteder.

Herşeye rağmen, Fuzûlî’nin inşâ üslûbunda yazdığı nesir eserleri herhaldeİstanbul’da takdirle karşılanıyordu. Musul sancakbeyi Ahmed Bey’egönderdiğicevabnâmebaşınakoyduğukasîdenin3-6beyitleri,İran’akaçanşehzâde Bayezid hakkında Sultan Süleyman tarafından İran Şahınagönderilennâmeyealınmıştır.

VI.İN’ÂMDEFTERLERİNDEH.909-917YILLARINDABAĞIŞALANŞÂİRLERİN

MENŞEİVEMESLEĞİ91

91İ.Erünsal,“TürkEdebiyatıTarihininArşivKaynaklarıI,II.Bayeziddevrineaitbirİn’âmâtDefteri”,TarihEnstitüsüDergisi,X-XI(1979-1980),303-342;İ.Erünsal,“KanunîSultanSüleymanDevrineaitbirİn’âmâtDefteri”,OsmanlıAraştırmaları,IV(1984),1-17.

ManisavaliliğinegönderilenŞehzadeMahmud,CemSultangibi,ünlüşâirlerihizmetinde toplayan devrin en önde gelen patronlarındandı.O, bazı şâirleridivan işlerinde kullanıyordu. Bunlardan Sehî Bey, Necâtî, Şevkî, Sun’î veTâli’î’yi biliyoruz (bkz. Âşık Çelebi, Index). Ünlü şâir Necâtî de, ilkinşehzâdenin tevkî’îlik (nişancılık) hizmetinde idi ve zamanlamusâhibi oldu.Mahmud’unölümüüzerineİstanbul’agidipbirmansıparayanNecâtî’yeaydabinakçaaylıkbağlanmıştır.

Divân-iHümâyûn’daveyadevlet büyüklerinindivanındakâtiplikhizmeti,birçok şâir için kasîde sunup onların yakınlığını, musâhibliğini elde etmekimkânısağlamıştır(Necâtîmisâliiçinbkz.ÂşıkÇelebi,130b).

Âşık Çelebi’nin “muktedâ-yi şu’arâ” dediği şâir Zâtî’nin biyografisiözellikle aydınlatıcıdır (bkz.ÂşıkÇelebi, 277a-284a).Birmansıbı olmayanZâtî, şâirliği tamamen bir geçim kaynağı yapmış bir şâirdir. Balıkesir’deçizmecilikyaparken“şi’rehevesedüp”İstanbul’agelmişvedevrinengözdeşâirlerindenolmuştur.

Zâtî, ilkdefa28Temmuz1510 tarihindepadişahasunduğubirkasîde için2000 akça câize almış görünmektedir (Erünsal, 332-129).Öteki şâirler gibibir“mansıbıvekaydıveeşgâlvea’mâli”olmadan,sırfşiiryazmakvecâizetoplamakla geçimini sağlamış; devrin şâirleri ile birlikte olup kendiniyetiştirmişti.Fakîrdi;şiironuntekgeçimkaynağıolduğundan“ekâbirekasî-de ve nazîre lâzım olsa, eski kasîde ve gazellerinden” yararlanırdı. Geçimiiçin, aşağı rütbedenmüderris ve kadılara dahi kasîde düzerdi.Kasîdelerininfiyatıbir altına (60akça)kadar inmişti.Yazdığıkasîdelerin sayısıdörtyüze,gazelleribinyedi-yüzevarıyormuş.Özetle,Zâtî,yenitiptebirşâirolupsanatıaçıkçasatılıkbirmeta’halinegetirmişbirşâirdirveşiirkitabıyazıpsatanvebununla geçinmeye çalışan modern şâir/yazar tipinin bildiğimiz en eskitemsilcisidir.

HangiVesilelerleKimlereİn’âmveSadakaVerilirdi

Bayramlarda bayramlık (‘îdâne, ‘iydiyye) dağıtılırdı. Bir şehzâ-de ölümüdolayısıylemersiye,mevsim dolayısıyla nevrûzîye, şi-tâiye, Pâdişah’ın birzaferi dolayısıyla kasîde veya tarih sunanlara keza armağan verilirdi. Birönemli kişiye akrabasının ölümü dolayısıyla padişah tarafından para vehil’attanta’ziyegönderilirdi.Nüfuzlubirâlimveyamünşînintavsiyesiiledebağışyapılırdı.Geçimiiçinmuntazamankasîdesunanlarıdabiliyoruz.Butipbağış için genelde in’âm terimi kullanılır. Aynı na’ ma kökünden patronavelî-ni’met dendiğini de biliyoruz. Genelde, ulema sınıfından olanlaratasadduk terimi yeğlenir. Ka-sîde, mersiye, tarih, telîf kitap veya armağankitap ya da bizzat yazarı tarafından sunulur, yahut bir aracı vasıtasıylagönderilirvearmağanbağışlanırdı.

Pâdişah’a doğrudan sunulanlar dışında, in’âm almak için bir hâmîaracılığıylaeser takdimolunabilirdi.AmasyalıMevlânâHasan’ınkızıMihrîHatun’a, hazînedâr İsmail Aga’nın tavsiyesi üzerine, sunduğu eser (kasîde,divan?)için3000akçain’âmverilmiştir(Erünsal,310-23).Böylecein’âmvetasadduk, hem sosyal ilişkiler hem de ilim ve edebiyatı himaye amaçlarınahizmetedenbirkurumolarakişlemekteidi.

Yazılaneserlerin toplumdadağılması sorusunagelince,öyleanlaşılıyorki,şâir ve ulemanın eserleri, ilkin “zurefâ mecâlis ve mehâfilinde elden ele

gezer”92 veya yazar, eserin bir nüshasını tanıdık biri aracılığıyla sultana,büyüklere veya dostlarına gönderirdi. Cami ve medrese külliyelerininçoğundahalkaaçıkvakıfkütüphanelerbulunduğuunutulmamalıdır.Böylece

vakıfkurumu,kültürpatronajında93ayrıönemlibiryololuşturmuş-tur.

92Mecdî,Şakâ’ik-iNu’maniyyeTercümesi,İstanbul1269H.,12.

93Karş.SuraiyaFaroqhi,KulturundAlltaginOsmanischenReich,München:C.H.Beck,1995;İ.Erünsal,KütüphanecilikleİlgiliOsmanlıcaMetinlerveBelgeler,İstanbul1982.

Sultanlar veya öbür vâkıfların vakıf kütüphanelere tayin ettikleri hâfız-ikütüb,vakıfmalıolanbukitaplarısaklamaödevinidinîbirvazifekaygısıylatitizlikleyerinegetirirlerdi.Zamanzamansultanlarbudeğerlihazineleriteftişettirir ve mühürle-riyle muhafaza altına alırlardı. Böylece, bugün İstanbulvakıf yazma kütüphâneleri, dünyada İslâm medeniyetinin ilim ve edebiyatürünlerinikapsayanenzenginkoleksiyonuoluşturmuştur.

Büyüklerin patronajı dışında şâirlerin kendi aralarında buluşmaları da biriletişim çevresi oluşturmakta idi. Dönemin şâirleri, fırsat düştükçe, birmecliste bir araya gelirler, yazdıkları şiirleri okurlardı. Şehzâde Mahmud,Necâtî’yi Edirne’ye babasına bir iş için göndermiş, Necâtî padişaha kasîdesunup hil’at ve câ’ize almıştı. Necâtî dönüşte İstanbul’da “şu’arâ-yi vaktRevânî, Ferrûhî, Mesîhî, Şem’î ve Ahî meclisine cem’olup” aralarında birtoplantı yapmışlardır. Şâir, seçtiği mahlas ile kişilik sanatını koruma altınaalmışolurdu.

Birşâirinbaşkabirşâirinmahlasınıkullanmasıyasaktıvepadişahbusuçucezalandırırdı(ÂşıkÇelebi,277b).

Saray dairelerinden birinde, özellikle rehine prensler, ulema ve beyçocuklarıyle birlikte yaşıyan imtiyazlı müteferrikalar arasında şâirler de(meselâ Rûhî), belli zamanlarda in’âm alırlardı. Divân-i Hümâyûn’da kâtibolanlar, daima inşâ, şiir, husni-hat gibi sanatlarda beceri sahibidirler.Defterimizde bu gibiler arasında, 914 yılı bayramlık listelerinde, Nâtıkî,Revânî,Şefî’î,Edîbî,Basîrîgibiyenişâiradlarıbuluyoruz.915yılılistelerineyeniikiisim,MesîhîveSinânî’ninadlarıgiriyor.916yılılistesindeyenibiri‘Iyânî’nin adını buluyoruz. O yıl ilk defa, Zâtî ve Kelâmî listeye ilâveolunmuştur.

Öyle görünüyor ki, listede adların sıralanmasında bir hiyerarşi gözönündetutulmaktadır.909-917arasındakilistelerdedaimaenbaştazikredilen‘Azîzî,dereceitibariyleenbaştaolmalıdır.O,benek ipeklisindenbircâmealmıştır.Adları, ‘Azîzî’ den sonra gelen iki şâire (Mâ’ilî ve Rûhî) Bursa munakkaşipeklisinden câme, onlardan sonra gelen üçüne (Kâtibî, Sâ’ilî ve Ş ehdî)kırmızıkemhadanmîrahûrîcâme,sondagelenbeşşâire(Hamdî,Sa’yî,Şehdî,Sabâyî ve Keşfi) büri (büri, aşağı kalitede bir yünlüden yapılmış hil’atolmalı) verilmiştir. Câme-lerin yapıldığı kumaş çeşitleri hiyerarşi için birkanıtkabulolunabilir.Benek,birnottaBursa’nınmüzehheb(altınlı)kadifesiolarakzikredilir,herhaldeçokdeğerlibiripekliolmalıdır.‘Azî-zî’ye917yılılistesinde o kumaştan bir hil’at verilmiştir (Erün-sal, 338-163). Mîrahûrîdeyimi herhalde bir dikim, kıyafet stili gösterir. Süleymânnâme yazarıFirdevsî’ye917Şevvâlindebirkat“mîrâhûrî‘ankadîfe-imüzehheb-ibenek-iBursa”bağışlanmıştır(Erünsal,339-167).Bursaalacakadifesiveyakırmızıkemhasından yapılan mîrâhûrî câmeler daha az değerde olmalıdır. İkincisıradazikredilenRûhî’yeveMesîhî’yealacadan,dördüncüsıradakiKâtibî’yekırmızıkemhadanmîrâhûrîcâmeverilmiştir(Erünsal,335-145).

Bununla beraber ‘Azîzî’nin, 915 Şevvalinde, Rûhî, Sabâyî, Keşfî, Refîkî,Basîrî’den sonra altıncı sırada yer alması kayda değer. Daha önce daimalisteninbaşındagelenvekıymetlialtınlıkadifedenhil’atalan‘Azîzîacabaodönemde meliku’ş-şu’arâ payesinde bir şâir mi idi? Benek-i Bursa alanlar,özelbiçimdeödüllendirilenkişilerolmalıdır.BirkitapyazanDervişMahmud,(no.93),SüleymânnâmeyazarışâirFirdevsî,(no.48,no.80,no.90),‘Azîzîgibibenek-iBursa’dancâmeyleödüllendirilmişlerdir.DaimabürialanSa’yîise hiyerarşide en altta olmalı; Sa’yî’ye 915 Ramazanı’nda verilen bağışancak 500 akçadır. Sa’yî’ye daima büri verilmiştir. Sa’yî, 916’da listedençıkarılmıştır.BaşlangıçtaonunşiiriniokuyupbeğenenII.Bayezid,kendisinibuldurup büyük inayetlerde bulunmuş (La-tîfî, 191), sonra Saray-iHümayundaiç-oğlanlarıhocalığınayükseltmiştir.

Selçuklu inşâörnekleri içerenbir kitapta,meliku’ş-şu’arâ’nın bu pâyeyebir sultan berâtıyla atandığı anlaşılmaktadır.94Meliku’ş-şu’arâ MuhyiddînAbu’l-Fezâ’il’e bu ayrıcalık, özel bazı görev ve hizmetleri dolayısıylaverilmiştir:SelçukludevletindeNizâmeddînAhmed,Bahâ’eddînKâni’îgibişâirlerinme-liku’ş-şu’arâlığa atandığını biliyoruz. Selçuklular’da tespit etti-ğimiz meliku’ş-şu’arâlık görevi Osmanlılarda devam etmiştir. Bu pâyedenbeklenenönemligörevler,SelçukluşâirMuhyid-dîn’everilenberattaaçıkbir

biçimde ifade edilmiştir: İyi eğitim görmüş sultanın musâhibliği, onunmeclisindetoplananâlim,edîb,şâirkişilervedevletricaliönündeenseçkinşâirsıfatıylaşiirvesözleriyleherkesintakdirini toplamak,özelliklebayram-larda ve başka merasimlerde hazır bulunanlar önünde şiir okumak, güzelsözler söylemek ve nihayet sultanın devleti için du’â etmek (bütünkasîdelerde sonda du’â yapılması en önemli bir görevdir;müslümanlar için

du’â,Allah’ınrızasınısağlamakiçinengüçlüyardımcıdır).95

94OsmanTuran,TürkiyeSelçuklularıHakkındaResmîVesikalar,Ankara:TTK,1958,s.57,no.21.

95Fuzûlî,FarsçaDivan(Mazıoğluyayını,s.6)mukaddimesindesultanlarınmeclislerinekatılanşâirlerinseçkinliğinden,“ba-murâ’at-ise-lâtîn-ihamîde-ahlâkveihtilât-iakâbir-isâhib-mazâkvesayr-ibâg-hây-ibihişt-âsârvenaşât-işarâbhâ-yihoşguvâr”diyesözeder.

Şaşılacakbirşey,şâir ‘Azîzî’yi,Latîfî tezkire’sinealmamıştır.FakatÂşıkÇelebi(175a;derkenar),onu“akrânındamümtâz”“şi’rigâyetmûciddir”diyeöver. ‘Azîzî İstanbul’un tanınmışgüzelkadınlarıhakkındabir şehr-engîzdeyazmıştır. 909-914 yıllarında ikinci sırada adı geçen Rûhî’yi, Âşık ÇelebiTezkire’sinde“ışıklarıdünyayayayılmışbirgüneşe”(240)benzetir;herkesinonunyanınaüşüştüğünü,benzerleriarasındaeşsizbirdurumdabulunduğunubelirtir.Rûhî,Sultanların,özellikleYavuzSelim’inyakınıdır.Birarasaraydamatbaheminliğigibiyüksekbirmevkieerişmiştir (öl.930/1524). İlk sıradagelen şâirlerdenMâ’ilî (daha doğrusuMe’âlî; Latîfî ve Âşık Çelebi’de adıMe’âlî diye zikredilir) 914 Muharrem’inde padişaha bir kasîde sunmuş ve3000 akça ve Bursa munakkaş kadifesinden bir hil’atla ödüllendirilmiştir(Erünsal, s. 320, no. 66). O, 917 Şevvâl listesinde muşâhere-hörân, yanisaraydaaylıkalangruparasındazikredilmektedir.Revânî,914yılındaüçüncüsıraya konmuştur. O, sipahi-oğlanları bölüğünde, yani Sultanın maiyetiaskerleriarasındaolup914Muharrem’indesunduğukasîdekarşılığında3000akçaparaveipeklibirhil’atlaödüllendirilmiştir(Erünsal,s.320).Şâirolaraksultanın özel iltifatına nâil olduğunu, saray hizmetlileri (muşâhere-hörân)arasına katıldığını defter kaydından (Erünsal, 327, no. 102) öğreniyoruz.Latîfî (169), Revânî’nin Sultan Bayezid ve Yavuz Selim’in hizmetindebulunduğunu,sultanlarınmeclislerinedavetedildiğinivebayramlıkvebaşkain’âmlaralâyıkgörüldüğünüaçıklar.

‘Idâne:Bayramlık.

‘Idâneveya ‘iydiyyeadıylabayramlardapara, çoğunluklada ipekveyünlücâme (hil’at) verilen şâirler grubu, Padişah’ın sarayına mensup bir grupolmalıdır.Bu grup, 909-917/15031511 arasında uzun yıllar çoğunlukla aynı

adları içeriyordu. Bu gruba zamanla bazı yeni adlar ilâve edilmiş, bazılarılisteden çıkarılmıştır.Öbüryandan,Sarayamensupolup aylıkmaaş alanlar,muşâhere-hörân-i Dergâh-i Âlî adı altında Enderun ve Bîrun’da doğrudandoğruya padişah hizmetinde olan ağaları ve kulları içermekte olup bunlararasında nedîmler, kâtipler, nak-kâşlar, halı-dokuyanlar, mutribler ve şâirleryer almaktadır. II. Bayezid döneminde, 900/1495 yılında, bu grup arasında

beş şâir vardı.98 ‘Îdâne alanların sayıları, 909/1503 yılında onbire,917/1511’de on dokuza yükselmiştir. Bunların hepsinin muşâ-here-hörân,yaniaylıkalanlararasındaolduğunubilemiyoruz.Meselâ,şehzâdeMahmud“nöker”lerinden şâir Tâli’î’nin mü-teferrikalık hizmetinde bulunduğukaydedilmiştir(Erünsal,

306-3).

Şâirlerbayramlardamuntazamanelbise/kumaşbağışıaldıklarıgibiortayaçıkan bazı yeni olaylar,meselâ şehzâdelerden birinin ölümü için yazdıklarımersiyeleriçindein’âmalırlardı.VefatedenşehzâdeMehmediçin15Şaban910’damersiyesunanŞehdî,Ruhî,Mâ’ilî,Revânî,CevherîveSâ’ilî’yeparaveyaelbisein’âmlarıyapılmıştır.

Bayramlarda‘idâne(bayramlık)alanların listesi,bellibir tarihtegözdeolanşâirlerigöstermesibakımındanilginçtir.Bunların909-911yıllarındabirlistesiaşağıdadır(Erünsal’ınyayınınagöre):

İkiyıliçindebayramlıkalanlarınlistesineikiyenişâirin,RefîkîveHânî’nineklendiğini görüyoruz. Şâir Hamdî, 910 bağış listesinde görülmüyor, fakat910Şevvâl’indenikiaysonra19Zilhicce910’dakibayramdalisteyealınıyorveertesiyıllistedençıkarılıyor.

Şevvâl 917’de câme (hil’at) ve/veya elbiselik, yünlü yahut ipekli kumaşverilenlerşunlardır:

Sabâyî, ‘Azîzî, Mâ’ilî, Mesîhî, Sâ’ilî, Nasîbî, Keşfî, Zâtî, Edî-bî, Sinânî;bunlara çeşitli elbiseler (câme) veya bir elbiselik yünlü veya ipekli kumaşverilmiştir.

14Şevvâl’deİlâveOlunanlar(Tetimme):Refîkî, ‘Iyânî, Nâtıkî, Sucûdî, Dilîrî, (bunlara yalnız küçük miktarda para,500,800akçaverilmiştir).

23 Şevvâl’de ilâve olunan Firdevsî’ye hem para (3000 akça) hem ipeklielbise bağışlanmıştır. Firdevsî’nin Cemâze II, 915’ de, ser-hâzin eliylepâdişâhaSüleymânnâmeadlı eserini sunduğunu ve 3000 akça ve ipekli birelbise ileödüllendirildiğinibiliyoruz (Erünsal,328).Demekki,Firdevsî,bumuhteşem eseri dolayısıyle şâirlere verilen bayramlık listesine alınmış veyenidenbirbağışyapılmıştır.

909-917 yıllarındaKasîde veyaMersiye getiren veya başka bir vesile ileİn’âmAlanlarınListesi:

KAYNAKÇA

Abdalqadiral-Jurjânî,Âsâral-Balâgha.ed.H.Ritter.İstanbul1954.Acar,B.B.,Kilim,Zili,Sumak,TürkDüzDokumaYaygıları.İstanbul:ErenYayınları,1982.Ahmet.N.,“Fuzuli’ninNesri”,MezuniyetTezi:TürkiyatEnstitüsü,1938,

no.104.

Akün,Ö.F.,“DivanEdebiyatı”,islâmAnsiklopedisi(TDV):389-428.Aksüt,A.K.(yay.),KoçiBeyRisâlesi.İstanbul,1925.AliŞîrNevâî,Mecâlisü’nNefâisYay.H.Ayanvebaşk.Erzurum1995.Alpay,G.,“YusufEmiri’ninBengüÇakıradlıMünazarası”,TürkDili

AraştırmaYı11ığı-Belleten(1972):103-125.Anafarta,N.,HünernâmeMinyatürleriveSanatçıları,İstanbul1969.And,M.,MinyatürlerleOsmanlı-islâmMitologyasi.İstanbul:AkbankYay.

1978.

Andrews,W.G.,“TheTezkere-iŞu’araofLatifiasasSourceforthe

CriticalEvaluationofOttomanPoetry”,DoktoraTezi,TheUniversity

ofMichigan,1970.

Asım,Necib,“MesîhîDivanı:DivanlarımızdanTarihçeNasılİstifade

Edilir?”TOEM1:300-308.Aslanapa,O.,TürkHalıSanatınınBinYılı.İstanbul1987.ÂşıkÇelebi,Meşâ’irüş-şu’arâ,yay.G.Meredith-Owens,London:Luzac,

1971.

Atasoy,Nurhan,Surname-iHümayun,İstanbul:Koçbank,1997.

Atasoy,Nurhan,HâsBağçe,İstanbul2002.

Aubin,J.,“LemecenattimourideâChiraz”StudiaIslamica,8(1957).Aynur,H.,“EskiTürkEdebiyatıTezleriBibliografyası”,sayı1-2,Boğaziçi

ÜniversitesiTürkDiliveEdebiyatıBölümü,İstanbul1991.Ayoub,Mahmud.,RedemptiveSufferinginislam:AStudyofthe

DevotionalAspectsofAshurainTwelverShi’ism.Berlin:Mouton,

1978.

Barkan,Ö.L.,“954-955(1547-1548)MaliYılınaaitbirOsmanlı

Bütçesi”,i.Ü.iktisatFak.Mecmuası,XIX-1/4.Barkan,Ö.L.,“OsmanlıİmparatorluğundaBütçeleredairnotlar”i.Ü.

iktisatFakülitesiMecmuası,XVII:1956,309.Bodrogligeti,A.E.,“KlasikOrtaAsyaTürkEdebiyatı”ToplumsalTarih54(1992).

Bonebakker,S.A.,“MaterialsfortheHistoryofArabicRhetorik:FromtheHilyatal-Muhadaraof

Hatimi”,Supplemento,no.4,agliANNALI:vol.35,fascicolo3,Napoli,1975.

Cumbur,M.,“FuzulîhakkındabirBibliyografyaDenemesi”,İstanbul

1956.

ÇağmanF.veS.Tanındı,“Osmanlı-SafaviİIişkileriçerçevesinde

TopkapıSarayıMüzesiResimliEI-YazmalarınaBakış”Aslanapa

Armağanı.İstanbul1996.Çalışkan,A.,FuzulininSuKasidesiveŞerhi,Ankara1992.ÇavuşoğluM.

veAliTanyeri,HayretîDivanı.İstanbul1981.Çavuşoğlu,M.,“KanuniDevrininsonunakadarAnadolu’daNevâyî

TesiriÜzerindeNotlar”,AtsızArmağanı,İstanbul1976.Çavuşoğlu,M.,“FatihSultanMehmeddevrinekadarOsmanlı-Türk

EdebiMahsullerindeMuhtevanınTekâmülü”,KubbealtıAkademi

Mecmuası11-2(1982):31-43.Dakukî,I.,“Fuzulîal-BagdadietlavieculturelleenIraqauXVIesiecle”,

RevuedHistoireMaghrebine,57-8,59-60.Denny,W.B.,“TheOriginandDevelopmentofOttomanCourt

Carpets”,OrientalCarpets,eds.R.PinnerveW.B.Denny,Londra

1986:243-260.

Erdmann,K.,Orientteppiche:16-19.Jahrhundert,Hannover1966.Erzi,A.S.,“Notlar”,Belleten49,19(1946).

Faroqhi,Suraiya.,KulturundAiltaginOsmanisehenReich,München:

C.H.Beck,1995.Fuzulî,TürkçeDivan,yay.K.Akyüzvebaşk.,Ankara:TTK,1958.Fuzuli.FarscaDivan,yay.H.Mazıoğlu,Ankara:TTK.Fuzûlî,Külliyât,İstanbul

Fuzûlî,Fuzuli’ninMektupları.yay.A.Karahan,İstanbul1948.

Gazâlî,Dâfi’ü-lGumûmveRâfî’ü-VHumûm,yazma.

Golombek,L.veSubtelny,M.,TimuridArtandCulture:iranandCentralAsiaintheFifteenthCentury,Leiden1992.

Gökbilgin,T.,“Celâl-zadeMustafaÇe1ebi”,islâmAnsiklopedisiIII:6163.

Gökbilgin,T.,EdirnevePaşaLivası.İstanbul,1952.Hollingsworth,M.,Patronageinthe

Renaissanceitaly:From1400totheearlyyearsoftheRenaissance,NewYork:BantamDoubleday,1996.İbnBattuta.Travels.yay.H.A.R.Gibb,II,Cambridge,1962.İbn-iBibi.,El-Evâmirlü’l-’Alâiyye.Tıpkıbasım,A.S.Erzi,Ankara:TTK,

1956.

İlaydın,H.,“AnadoludaKalsikTürkşiirininBaşlangıcı”,TürkDili277(1974):765-774.

İnalcık,H.,“TaxCollection,EmbezzlementandBriberyinOttomanFinances”,TheTurkishStudiesAssociationBulletin,16(1992).

İnalcık,H.,“MehmedII”islamAnsiklopedisi(MEB).

İnalcık,H.,“XV.AsırTürkiyeİktisadiveIçtimaitarihiKaynakları”,istanbulÜniversitesiiktisatFakültesiMecmuasıXV(1953-1954):51-57.

İnalcık,H.,“OsmanlıBürokrasisindeAklâmveMuâmelât”Osmanlı

AraştırmalarıI(1980):1-14.İnalcık,H.,“Commentson“Sultanism:MaxWeber’sTypificationofthe

OttomanPolity”,PrincetonPapersinNearEasternStudies,No.1(1992):49-72.

İnalcık,H.,“TheRûznâmceRegistersoftheKadiaskersofRumili…”

EssaysinOttomanHistory,İstanbul1998:Eren,125-154.İnalcık,H.,veR.Murphey,“TheHistoryofMehmedtheConqueror.”

Chicago-Minneapolis(1978).

İpekten,H.,“TürkEdebiyatındaEdebiMuhitler,XV-XVI.Asırlar”,İstanbulÜniversitesiEdebiyatFak.DoçentlikTezi.İstanbul1969.

Jardine,L.,ANewHistoryoftheReneaissaance,Baltimore:JohnHopkinsUniversity,1996.

Jettmar,K.,“Theartofsteppes”,NewYork.1967.

Kalpaklı,M.,“NazireGeleneğiçerçevesindeFuzuli’ninEnisü’l-kalbi”,Bir

3(1995):227-234.Karahan,A.,Fuzulî,Muhiti

Kınalı-zâdeHasanÇe1ebi.,Tezkire’üş-Şu’arâ,yay.IbrahimKutluk,Ankara:TTK,1981.

Köprülü,M.Fuad,“ÂşıkÇe1ebi.”islâmAnsiklopedisi:695-701.Köprülü,M.Fuad.,MilliEdebiyatCereyanınınilkMübeşşirleriveDivan-i

Türki-iBasit.İstanbul1928.Manz,B.F.,TheRiseandRuleofTimurlaneCambridge,1989.Mazıoğlu,H.,FuzuliÜzerineMakaleler,Ankara1997.Mecdi.H.,Şakâ’ik-iNu’maniyyeTercümesi,İstanbul995/1269.MehmedSa’id.Mahzenu’s-SafâveKunz-iDürer,yazmanüsha,Atatürk

Kitaplığı,MuallimCevdetyazmaları,no.O.74,İstanbul.MesihiDivanı,haz.MineMengi,Ankara:

TTK,1995.MesîhîMünşeâtı,SüleymaniyeKüt.Es’adEfendi3351.Necipoğlu,G.,“Akanunforthestate,Acanonforthearts….”Solimanle

Magnifique et son temps, ed.G.Veinstein,. Paris, 1992: 195-216.Necipoğlu,G., “ Süleyman theMagnificentandtherepresantationof

powerintheOttomanHabsburg-PapalRivalry”,TheArtBulletin,71(1989):401-427.

Özkan,Mustafa.,”OsmanlıcaNasilbirDilidi.”TürkçeKültürü1994:7580.

Raby,J.,“CourtandExport”,OrientalCarpets,ed.R.PinnerandW.B.Denny,London,1986.

Roemer,H.R.,StaatschreibenderTimuridenzeit.Wiesbaden,1952.

Rogers,J.,“CentralizationandCreativity”,OrientoModerno,15:553550.

Sehî,HeştBihişt,Tezkire,yay.G.Kut,Cambridge:HarvardÜniversitesi,1978.

SeyyidLokman,Hünernâme,TopkapıSarayıKütüphanesi,Hazine1524;

HünernâmeüzerindeZ.Eroğlu,“SehnâmeciLokman’ınHünernâmesi”,YüksekLisanstezi,İ.Ü.EdebiyatFakültesi,1998.Sevgi,A.,”Latifi,Hayatıve

Eserleri,İncelemeveMetin”,Gazi

Üniversitesi,DoktoraTezi,1987.Sohrweide,H.,“DichterundGelehrtenausdenOstenimOsmanischen

Reich”Derislam,46(1970):263-302.Sohrweide,H.,“LuJmZn”,Ei,2.Baskı,V,813-814.SperlS.andC.Shackle(eds.),QasidaPoetryinislamicAsiaandAfrica,

i:ClassicalTraditionsandModernMeanings.Leiden:E.J.Brill,1996.

Subtenly,M.,“AtastefortheTimuridperiod:thePersianpoetryofthe

lateTimuridPeriod”,ZDMG136(1986):56-79.Subtenly,M.,“SocioeconomicBasesofCulturalPatronageunderthelate

Timurids.”internationalJournalofMiddleEastStudies20(1988):479-505.

“ŞehnâmeciTa’lîkî-zâdeyegöreOsmanlıPadişahlarınınŞairlikleri”,

İstanbulÜniversitesiEdebiyatFakültesi,DoktoraTezi.Tarlan,A.N.“ŞeyhiDivanınıTetkik”,İstanbulTarlan,A.N.,FuzuliDivanŞerhi.Ankara,1985.

Taşköprîzade,Ahmed,Şakâik-iNu’mâniyye.TercümeMecdi,İstanbul,

1269H.

TayyârzâdeAtâ,AtâTarihi,ciltI,İstanbul1291/1874.

Tekin,A.G.,“TurkishLiterature”,islamicSpirituality,yay.S.H.Nasr:350-361.

Tekin,G.A.,“TimurdevrineaitikiTürkçeşiir”,HarvardUkranianStudies,III/IV(1979-1980):850-867.

Tekin,Ş.,yay.Menâhicü’l-lnşâ,TheEarliestOttomanChanceryManuelbyYahyabinMehmedel-Kâtibfromthe15

thCentury,TextinfacsimilewithIntroductionbyŞinasiTekin.Roxbury,MA.,1971.

Turan,O.,TürkiyeSeiçuklularıHakkındaResmiVesikalar,Ankara:TTK,1958.

Turan,Ş.,ŞehzâdeBayezitVakası,Ankara:TTK,1961.TursunBeg,TheHistoryofMehmedTheConqueror,yay.H.İnalcıkveR.Murphey,Chicago-Minneapolis,1978.

Uzunçarşılı,İ.H.,“II.Bayezid’inoğullarındanSultanKorkud”,Belleten,120(1966):539-601.Uzunçarşılı,İ.H.,“OsmanlıSarayındaEhl-iHiref(sanatkârlar)defteri”,

Belgeler11(1981-1986):24-65.Üzgör,T.,EdebiyatBilgileri,İstanbul,1983.

Yarshater,E.,“PersianpoetryintheTimuridandSafavidperiods”,CambridgeHistoryofiran,V,edP.JacksonandL.Lockhart,Cambridge:CambridgeUniversityPress,1986,965-994.

YazıcızâdeAli,Târîh-iÂl-iSelçuk,TopkapıSarayıKütüphanesi:Revan1390