Air Detectives Handbook (Draft)

คมอนกสบสายลมฉบบทดสอบ มลนธโ ลกสเขยว 1

คมอฉบบทดสอบ

นกสบสายลม สารวจไลเคนกรงเทพ

ใครเคยสงเกตเหนดวงดางสตาง ๆ บนตนไมกนบางไหม ดเผน ๆ อาจดเหมอนตนไมเปนกลากเกลอน แตถาเราเขาไปดใกลๆ เอาแวนขยายสอง เราจะพบโลกมหศจรรยอกโลกหนง มนเปนโลกของไลเคน (lichen) สงมชวตดกดาบรรพทมความสมพนธลกซงกบชวตเรา เพราะพวกมนสามารถบอกใหเรารไดวาคณภาพอากาศทเราหายใจอยนนเปนอยางไร ขาดอาหาร 3 อาทตยตาย ขาดนา 3 วนตาย แตขาดอากาศ 3 นาทตาย มาเปน “นกสบสายลม” ผสารวจไลเคนเพอตรวจสอบมลภาวะอากาศกนดกวา ไลเคนเปนสงมชวตสองกลม ไดแก ราและสาหราย เขามาอยรวมเปนหนสวนพงพาอาศยกน โดยเสนใยราจะสานทอหมหอเซลลสาหรายปกปองไมใหแหง หรอเปนอนตราย เปนการสรางบานใหสาหรายอย ทางฝาย สาหรายก สงเคราะหแสงปรงอาหารใหรา เปนการจายคาบาน ตอบแทน

พบไลเคนไดทไหน เราเหนไลเคนขนตามตนไม แตมนไมใชกาฝาก เพราะมนสงเคราะหแสงปรงอาหารไดเอง มนเพยง อาศยผวไมเปนทยดเกาะเฉยๆ และสามารถอาศย เกาะวตถอนๆ ขนไดดวย ตงแต กอนหน กาแพง กระเบองหลงคาบาน ไปจนถงพนถนน

การเออประโยชนรวมกนระหวางราและสาหราย ทาใหไลเคนสามารถขนกระจายไปทวโลก และสามารถทนภมอากาศโหดๆ ไดดกวาตนไมตนหญาเสยอก เราจงพบไลเคนขนไดตงแตตามโขดหนรมทะเลแนวคลนกระเซน สงขนไปถงเขาหมะ จากแนวเสนศนยสตรไปถงชายขอบขวโลก และจากปาดบเขตรอนชน

ไปถงทะเลทราย

ไลเคนขนไดในทกระบบนเวศทพชขนได เพราะไลเคนตองการแสง ความชน และปจจยดารงชวต อนๆ ไมตางไปจากพช แตสงหนงทไลเคนทาไมไดเหมอนพช คอ ทนมลภาวะอากาศ

ภาพตดขวางผาเขาไปดขางในไลเคน

ไลเคนคออะไร

ไลเคนใชตรวจสอบคณภาพอากาศไดอยางไร

รา

สาหราย

คมอนกสบสายลมฉบบทดสอบ มลนธโ ลกสเขยว 2

ในขณะทผวใบของพชจะมลกษณะคลายขผ งเคลอบอย ผวของไลเคนเปนเพยงเสนใยราสานกนแนนๆ เทานน มนซบความชนและแรธาตอาหารผานผวเสนใยรานเขามาโดยตรง มลพษในอากาศจงสามารถเขาไปสะสมในไลเคนไดงาย และทาลายคลอโรฟลลของสาหราย ทาใหไลเคนสขภาพไมด หนกเขากถงกบตาย อยางไรกตาม แมวาไลเคนสวนใหญจะออนไหวตอมลพษ แตกมหลายชนดททนทานไดบาง และบางชนดทนทานไดดมาก ความสามารถในการทนทานมลพษในระดบตางกนของไลเคนชนดตางๆ ทาใหเราสามารถใชไลเคนตรวจสอบระดบมลภาวะได

ขอด-ขอจากดของการใชไลเคนตรวจคณภาพอากาศ ปจจบน หลายประเ ทศในยโรปออกกฎระเบยบใหใชไลเคนตรวจสอบคณภาพอากาศควบคไปกบการใชเครองดกวดอากาศ เพราะแตละวธมจดออนจดแขงตางกน จงสามารถเสรมกนไดด ขอด • ผลกระทบของมลภาวะตอไลเคนปรากฏอยนาน จงแสดงใหเหนสภาพอากาศโดยรวมในบรเวณนน แม

กจกรรมทสรางมลภาวะจะไมไดเกดขนอยในขณะทสารวจกตาม

• เพราะไลเคนออนไหวตอมลพษมากกวามนษย การหายตวของไลเคนจงเปนการเตอนภยลวงหนา กอนจะเกดเปนปญหารนแรง

• ราคาถก เพราะอาศยการสงเกตเทานน จงสามารถมจดตรวจสอบไดมากกวาการใชเครองดกวดอากาศ ใหภาพสภาพอากาศในพนทไดละเอยด

• ใชสอสารกบสงคมไดด เพราะคนทวไปสามารถเรยนรทจะเชอมโยงกบการปรากฏตวหรอหายไปของไลเคนไดไมยาก มนเปนสงมชวตเชนเดยวกนกบคน จงงายแกการเขาใจกวาคาหนวยวดเคม

ขอจากด • ระบประเภทของมลภาวะไมได แตใชดไดคราวๆ เปนภาพรวม

• ไมสามารถใหคามาตรฐานไดเหมอนหนวยวดเคม

• อาศยความรความสามารถในการจาแนกชนดพนธ

ทนทานสง ทนทานออนไหว

ชอบอากาศด ออนไหวมาก

ชอบอากาศบรสทธ

คมอนกสบสายลมฉบบทดสอบ มลนธโ ลกสเขยว 3

การสารวจไลเคนเปนสงททกคนหดทาได จงเหมาะทจะใชเฝาระวงทวไป ถอเปนการตรวจสอบเบองตน ทไหนพบปญหามาก ก สามารถขอใหเจาหนาทหรอผเชยวชาญมาตรวจสอบเพมเตมตอไป

รจกมลภาวะอากาศ ลกษณะของมลภาวะอากาศเปลยนแปลงไปตามเทคโนโลยและกจกรรมของมนษย นกสบจาเปนจะตองตดตามและคนควาเพมเตม เพอเขาใจถงผลกระทบของมลภาวะชนดตางๆ ตอสขภาพของเราและสงแวดลอม มลพษบางตวเปนกาซเรอนกระจก และบางตวทาใหเกดฝนกรด เชน ไนโตรเจนออกไซด

มลพษสวนใหญเปนภยตอระบบทางเดนหายใจ

มลภาวะเมอง • ควนเสยรถยนตกอใหเกดมลภาวะหลายชนด จะมากหรอนอยกขนอยกบองคประกอบและคณภาพนามน ตลอดจ

ประสทธภาพของเครองยนต เชน ซลเฟอรไดออกไซด (ปจจบนไมสงมาก) คารบอนมอนอกไซด ไนโตรเจนออกไซด โอโซนผวดน และสารระเหยอนทรยหลายตว ซงเปนสารกอมะเรง ตลอดจนฝนละอองขนาดเลกทเลดลอดเขาไปใน

ถงลมปอดได

• ฝนละอองขนาดเลกจากถนนและการกอสราง

มลภาวะอตสาหกรรม • สรางมลภาวะหลากหลายชนด ขนอยกบลกษณะอตสาหกรรม ประเภทเชอเพลงทใช วตถดบทใชในการผลต

กระบวนการผลต และมาตรการดแลสงแวดลอม

มลภาวะเกษตร • ไนโตรเจนออกไซดและแอมโมเนยจากปย • คารบอนไดออกไซดและฝนละอองขนาดเลกจากการเผาไรนา

ไลเคนมขนาดเลกและมรายละเอยดหลายอยางทตองสงเกต มอใหมหดดไลเคนจงอาจรสกวามนดยาก แยกแยะไมถก เพราะดเหมอนกนไปหมด อยาดวนถอดใจ ใหเวลาตวเองสกนด เมอเรมคนเคยกบหนาตาไลเคนแลว นกสบจะคนพบโลกกวางมหศจรรยใบใหมผานหนาตางบานจว คอยๆ ฝกดไลเคน ทละขนทละตอน โดยใชแวนขยายชวย v

1. ใชไลเคนไหม ? กอนอน นกสบตองดวาสงทดอยนนเปนไลเคน ไมใชรา ไมใชตะไคร และไมใชพชจวพวกมอส

ตาวเศษ แวนขยายคลองคอ กาลงขยาย 10 เทา อปกรณคใจนกสบ

วธจาแนกพนธ ไลเคน

คมอนกสบสายลมฉบบทดสอบ มลนธโ ลกสเขยว 4

ตางจากราอยางไร ? ใชปลายเลบขดผวเบาๆ ถาพบสเขยวหรอสเหลอง ซงเปนเซลลสาหรายอยขางใต แสดงวาเปนไลเคน

ตางจา กมอสและพชจว อนๆ อยางไร ? มอสและลเวอรเวรตเปนพชใบเลกๆ สเขยวจดใสๆ ใบมอสอาจเหนเปนเสนหยกๆ คลายพรม หรอมลกษณะเปนเกลดเลกๆ ขนซอนกนเปนระเบยบ ถาใชแวนขยายสองดดๆ จะเหนเสนกลางใบ สวนใบลเวอรเวรตอาจเรยงตวคลายใบเฟนหรอเปนแผนหยกๆ หลายแผนขนอยดวยกนกได ถาสองดดๆ จะเหนเปนจดๆ ทวๆ ใบ

ตางจากตะไคร อยางไร ? ตะไครนาเปนสาหรายจาพวกหนง ชอบขนบนตนไมหรอหนเปยกชน มกเหนเปนเสนสายสเขยว หรอเขยเขมเกอบดา

2. เปนไลเคนจาพวกไหน? เมอรแลววาเปนไลเคน ขนตอไปกดลกษณะผนไลเคน ซงเราเรยกกนวา “แทลลส” (thallus) แบงออก เปนสามจาพวกใหญๆ ไดแก พวกเปนดวงหรอเปนฝนผง (crustose) ผนไลเคนขนตดแนนกบวตถทเกาะเหมอนเปนเนอเดยวกน เหนเปนดวงดาง

พวกใบ (foliose) ผนไลเคนมลกษณะเปนแผนใบ ยดเกาะวตถดวยผวดานลาง สามารถลอกออกมาได แมจะเกาะตดแนนมาก

ลเวอรเวรต

มอส

คมอนกสบสายลมฉบบทดสอบ มลนธโ ลกสเขยว 5

พวกเปนพม หรอเปนเสนสาย (fructose) ตวไลเคนมลกษณะเปนพม แตกกงเลกๆ ดฟๆ หรอเปนเครายาว มโคนตนเลกๆ เปนตวยดเกาะกบวตถ

3. รายละเอยดอนๆ ของผนไลเคน สงเกตลกษณะอนๆ ของผนไลเคนตามทคมอจาแนกพนธแนะนาใหสงเกต เชน ดวธเกาะกบวตถ วาเกาะนาบตด หรอยกใบเผยอขน ดรปรางของใบหรอวธแตกแขนงใบ บางชนดมรากเทยมหรอขนขอบใบคลายขนตา ฯลฯ

4. ดโครงสรางสบพนธ ไลเคนสบพนธท งโดยอาศยเพศและไมอาศยเพศ การสบพนธแบบไมอาศยเพศใชวธแตกหนอ งอกขนมาจากผนไลเคน เหนเปนชนสวนชนเลกๆ ซงจะหกหรอหลดกระจายไปโตขนทอน สวนการสบพนธโดยอาศยเพศ ไดแกการออกผลเพอปลอยสปอร

เราใชการสงเกตโครงสรางสบพนธเหลานประกอบการจาแนกพนธไลเคน แตกหนอ อาจแตกหนอเปนแทงเลกๆ บนผนไลเคน หรอปรออกเปนผงแปง ซงบางครงดเปนฟอง คลายขนมถวยฟ หรอดอกกะหลา ออกผล ผลของไลเคนมรปรางหนาตาหลากสหลายแบบ สงเกตรายละเอยดตามทคมอจาแนกพนธแนะนา

ทาอยาง ไรเมอเจอไลเคนชนดอน ๆ ทไมมในคมอ ถายภาพเกบไว ถามไมบรรทดวางเทยบขนาดไวดวยไดกจะยงด บนทกสถานทและวนทพบไวดวย

ระวง ไลเคนพวกเปนดวงหลายชนดจาแนกไมไดถาไมเหนผล หากไมแนใจ อยาดวนตดสน หวนกลบไปดทเดม บางชนดเหนผลไดชดกวาในฤดฝนและฤดหนาว

แตกหนอเปนแทง บางครงแตกกง บางครงแทงสนมาก แตกหนอเปนผงแปง

ผลรปภเขาไฟ

ผลรปจานขนม ผลรปถวยไวน

กานยาว

ผลลายเสน

คมอนกสบสายลมฉบบทดสอบ มลนธโ ลกสเขยว 6

ทาไดหลายวธ วธทเราเสนอเปนการสารวจเบองตน ซงทกคนสามารถทาไดโดยไมตองมเครองมออะไรเลยนอกจากสมดบนทกหรอแบบฟอรมสารวจในหนา 8 สายวดเยบผายาว 150 ซม กบแวนขยายกาลงขยาย 10 เทา แบบทใชสองพระเครองเทานน วธสารวจ สารวจชนดพนธไลเคนบนโคนตนไม จากระดบพนถง 2 เมตรในบรเวณทตองการสารวจใหไดอยางนอย 10 ตน ถามนกสบหลายคน อาจแบงกลมแยกยายกนสารวจกลมละ 2-3 ตน กาชองบนตารางสารวจ (หนา 8) วาเจอไลเคนอะไรบนตนไมตนไหน บนทกชอตนไมไวดวยถารจก อยาลมจดวนท สถานทและตาแหนงพกดทสารวจ ตลอดจนชอผสารวจดวย ถาไมพบไลเคนขนบนตนไมเลย บนทกการไมพบไวดวย การเลอกตนไม นกสบจะสารวจไลเคนบนตนไมชนดไหนกไดทพบไลเคนขน แตพยายามเลอกตนไมทพบทวไปในกรงเทพ เพอใหเราสามารถเปรยบเทยบขอมลไลเคนระหวางกลมนกสบไดด เนองจากตนไมแตละชนดแตละวยมลกษณะเปลอกและความเปนกรดดางแตกตางกน ปจจยเห ลานมอทธพลตอการพบไลเคน

ตนไมทเราพบไลเคนขนมากในกรงเทพ ไดแก ประด นนทร ขนน มะมวง ปาลมขวด หมาก จาป พกล ลนทม คน และพญาสตบรรณ

ถานกสบหาตนไมพวกนไมไดจรงๆ จงคอยดตนไมชนดอน และบนทกชอตนไมไว ถาไมรจก ใหถายรปตน เปลอก ใบ และดอก/ผลถาม เพอสอบถามกบผรตอไป

การสารวจไลเคนเพอตรวจสอบคณภาพอากาศ

สงทตองบนทก จากตนไม 10 ตน

• ชนดไลเคนบนตนไม จากระดบพนดนถง 2 เมตร

• ชอตนไม

• เสนรอบวงตนไมในระดบ สง 130 ซม (ระดบอก)

ถานกสบบนทกขอสงเกตอนๆ เกยวกบไลเคนไดกจะยงด เชน สงเกตปรมาณไลเคนวามาก (เกนพนทกระดาษ A4) หรอนอย (ไมถง ¼ พนทกระดาษ A4) และดสขภาพ/ความสมบรณของไลเคน ตายตรงกลาง ใบ/ผนไลเคนฟอกขาว

ระวง! เลยงตนไมทมไมคา พวกนเปนตนไมทเพงยาย เขามาปลกจากทอน มกมไลเคนจากชนบท เกาะตดอย จงไมสะทอน

สภาพอากาศ ในบรเวณทสารวจ

คมอนกสบสายลมฉบบทดสอบ มลนธโ ลกสเขยว 7

การประเมน คณภาพอากาศ พจารณาสดสวนกลมไลเคนทพบวาเจอกลมใดมากแคไหน

อากาศด พบไลเคน “กลมอากาศด” ไดทวไป อากาศพอใช พบไลเคน “กลมทนทาน” มากทสด อากาศแย พบไลเคน “กลมทนทานสง” มากกวากลมอน อากาศแยมาก พบเฉพาะแตไลเคน “กลมทนทานสง” การไมพบไลเคนเลย อาจแสดงถงปญหามลภาวะอากาศรนแรงมาก แตกอาจเกดจากสาเหตอนไดดวย ควรสบคนเพมเตม

เฝาระวงระยะยาว ตดกรอบรปทาจากฟวเจอรบอรด ใหกรอบดานในมขนาด A4 วางทาบบนตนไมแลวถายรป ทาเครองหมายเลกๆ บนตนไมตรงหวมมกรอบรปใหรตาแหนงททาบกรอบไว บนทกภาพตรงจดเดมเปนระยะๆ อยางนอยทกป เพอสงเกตการเปลยนแปลง

เจาะรผกเชอกรมกรอบ เพอมดตดกบตนไม

สาเหตการไมพบไลเคน อาจเปนเพราะ... • เปลอกตนไมไมเหมาะสมตอการเจรญเตบโตของไลเคน เชน เปลอกลอน เปนกรด/ดางสง

• บรเวณนนอาจมแสงหรอปจจยอนทไลเคนตองการไมพอ

• ถกรบกวน เชน มการเผาไฟ หรอใชยาฆาวชพชยาฆาแมลงมาก

• มประวตมลภาวะอากาศมายาวนาน แมคณภาพอากาศจะดขนในปจจบน แตแหลงพนธกรรม ไลเคนในทองถนถกทาลายไป ตองใชเวลานานในการฟนฟ

นกสบคดถงสาเหตอะไรอนไดอกบาง ?

คมอนกสบสายลมฉบบทดสอบ มลนธโ ลกสเขยว 8

แบบสารวจนกสบสายลม สถานทสารวจ .................................. ตาแหนงพกด …................................... (GPS หรอ Google Earth) แหลงมลภาวะ................................................................ ระยะหางจากแหลงมลภาวะ .............................. ขอสงเกตอนๆ ............................................................................ แนบแผนทและระบบรเวณสารวจ ชอนกสบสายลม .................................... โทร......................... อเมล....................... วนท ....................... ตารางบนทกการพบไลเคน

กลมทนทานสง กลมทนทาน กลมอากาศด ไลเคน ตนไม

ตนท

ชอตนไม รอ

บวง

(ซม)

ไฝพร

ะอนท

ร

รอยร

หตถท

ศกณฑกม

นาแข

ง

สวหว

ชางจว

รวแพ

ร

ลายเสน

รอยเหร

ยญ

ธดาม

ะกอก

ดา

หลงตกแ

ก

กลมโดรายาก

ไหทอ

งโรยขม

น

พรกไทย

รอยเมด

ลายเสน

ผลรวม

สาวน

อยกระโปร

งบาน

แปงมณโฑ

ผกกาดห

นอแท

ง

ผกกาดห

นอฟอ

ง พา

สตาเสน

แบน

10

9

8

7

6

5

4

3

2

1

รวมจานวนตนไมทพบชนดไลเคน

รวมจานวนกลมไลเคน

กลมทนทานสง กลมทนทาน กลมอากาศด

ตนไมทควรสารวจ ตนไมทพบไลเคนขน โดยเฉพาะ ประด นนทร ขนน มะมวง ปาลมขวด หมาก จาป พกล ลนทม คน พญาสตบรรณ หางนกยง ขนาดรอบวง 50 ซม.ขนไป (วดระดบอก หรอระดบสง 130 ซม.)

การประเมน คณภาพอากาศ อากาศด พบไลเคน “กลมอากาศด” ไดทวไปหรอพบ “กลมทนทาน”มากกวา”กลมทนทานสง”เกนสองเทา อากาศพอใช พบไลเคน “กลมทนทาน” มากกวา “กลมทนทานสง” อากาศแย พบไลเคน “กลมทนทานสง” มากกวากลมอน อากาศแยมาก พบเฉพาะแตไลเคน “กลมทนทานสง” อาจมปญหามลภาวะอากาศรนแรงมาก หากไมพบไลเคนเลย แตกอาจเกดจากสาเหตอน ควรสบคนเพมเตม

คมอนกสบสายลมฉบบทดสอบ มลนธโ ลกสเขยว 9

ตวอยาง 1. กาชนดไลเคนทพบบนตนไมแตละตน แลวดวาพบไลเคนแตละกลมบอยแคไหน ถาไมแนใจกนบดได

กลมทนทานสง กลมทนทาน กลมอากาศด ไลเคน

ตนไม รอบวง (ซม) ไฝพร

ะอนท

ร

รอยร

หตถท

ศกณฑกม

นาแข

ง

สวหว

ชางจว

รวแพ

ร

ลายเสน

รอยเหร

ยญ

ธดาม

ะกอก

ดา

หลงตกแ

ก

กลมโดรายาก

ไหทอ

งโรยขม

น

พรกไทย

รอยเมด

ลายเสน

ผลรวม

สาวน

อยกระโปร

งบาน

แปงมณโฑ

ผกกาดห

นอแท

ง

ผกกาดห

นอฟอ

ง

ตนไม 10 ปาลมขวด (92 ซม) X X X X X

ตนไม 9 นนทร (108 ซม) X X

ตนไม 8 พกล (70 ซม) X X X X

ตนไม 7 มะมวง (116 ซม) X X X X

ตนไม 6 นนทร (120 ซม) X X

ตนไม 5 ลนทม (56 ซม) X X X X

ตนไม 4 ประด (94 ซม) X X X X X

ตนไม 3 ขนน (60 ซม) X X X X X X

ตนไม 2 พกล (88 ซม) X X X X

ตนไม 1 ประด (75 ซม) X X X X

รวมจานวนตนไมทพบชนดไลเคน

4 6 8 7 3 4 2 2 1 2 1

25

15 รวมจานวนกลมไลเคน

กลมทนทานสง กลมทนทาน กลมอากาศด

2. ถาอยากเหนภาพทชดขน ลองใสแรงดงดดโลกลงไปในตาราง! ใหกากบาทททาไวตกลงมากองซอนกนเปนแถวตรงๆ ภาพทไดกคอกราฟสงคมไลเคน พจารณาดวามนปดไปทางไหน ทางดานอากาศด หรอทาง

กลมทนมลภาวะ ใชเกณฑการประเมนคณภาพอากาศทใหไวประกอบการตดสนใจ

กลมทนทานสง กลมทนทาน กลมอากาศด ไลเคน

ตนไม รอบวง (ซม) ไฝพร

ะอนท

ร

รอยร

หตถท

ศกณฑกม

นาแข

ง

สวหว

ชางจว

รวแพ

ร

ลายเสน

รอยเหร

ยญ

ธดาม

ะกอก

ดา

หลงตกแ

ก

กลมโดรายาก

ไหทอ

งโรยขม

น

พรกไทย

รอยเมด

ลายเสน

ผลรวม

สาวน

อยกระโปร

งบาน

แปงมณโฑ

ผกกาดห

นอแท

ง

ผกกาดห

นอฟอ

ง

ตนไม 10 ปาลมขวด (92 ซม)

ตนไม 9 นนทร (108 ซม)

ตนไม 8 พกล (70 ซม) X

ตนไม 7 มะมวง (116 ซม) X X

ตนไม 6 นนทร (120 ซม) X X X

ตนไม 5 ลนทม (56 ซม) X X X

ตนไม 4 ประด (94 ซม) X X X X X

ตนไม 3 ขนน (60 ซม) X X X X X X

ตนไม 2 พกล (88 ซม) X X X X X X X X X

ตนไม 1 ประด (75 ซม) X X X X X X X X X X X

รวมจานวนตนไมทพบชนดไลเคน

4 6 8 7 3 4 2 2 1 2 1

25

15 รวมจานวนกลมไลเคน

กลมทนทานสง กลมทนทาน กลมอากาศด

คมอนกสบสายลมฉบบทดสอบ มลนธโ ลกสเขยว 10

นกชววทยาสารวจพบไลเคนในเขตกทม.ประมาณ 30 ชนด แตเราคดมา 17 ชนดหรอสกล ทสามารถพบไดทวไปในกรงเทพฯ และ/หรอตามทราบลมแถบน โดยแบงกลมตามความสามารถในการทนมลภาวะอากาศ แตละกลมมสตางกนกากบเปนสญญลกษณ

จากภาพและคาอธบายในหนาน นกสบคดวาไลเคนทพบคลายไลเคนกลมไหน เปดไปดไลเคนในเลขหนาทกากบไว แลวสงเกตรายละเอยดของลกษณะเดนตามคาแนะนาใหดกอนตดสนใจวาเปนไลเคนอะไร

สญลกษณ นอกจากรปรางหนาตา และสของไลเคนแลว ใหสงเกตขนาดของสวนตางๆ โดยเทยบกบ “บรรทดมดแดง”

ซม

ไลเคนในกรงเทพ

กลมทนทานสง

กลมทนทาน

กลมอากาศด

มมมองตาเปลา

ตองใชแวนขยายด

เรมตนตรงน !

ผนไลเคนเปนใบ

ใบเลก เกาะตดนาบแนนหนา 12,13

ใบเลก ปลายใบเผยอ หนา 18

ใบใหญ ยกลอย ไมเกาะนาบ หนา 19

ผนไลเคนเปนดวง/ผง

ผลเปนลายเสน

ผลสนาตาล

ผลมหลายร

ผลกลมสดา

ผลสเหลอง

ผลเปนรองหยก

ผงแปงเขยวเหลอง

ผลสเขยว

หนา 14

หนา 15

หนา 12

หนา 15

หนา 15

หนา 14

หนา 14

หนา 16

หนา 11 หนา 17

หนา 16 หนา 11 หนา 17

หนา 18 หนา 12

คมอนกสบสายลมฉบบทดสอบ มลนธโ ลกสเขยว 11

ไฝพระอนทร Amandinea extunata วงศ Physciaceae ลกษณะเดน • ไลเคนประเภทดวง/ผง สเขยวขมา ผนไลเคนแตก

เปนรองรางแห

• มกแตกหนอเปนผงแปง ทาใหผวแลดขยกขยย

• ผลกลมนนสดาดาน ดเหมอนแปะลงบนผนไลเคน (ไมฝงจมอยาง ผลสวหวชางจว)

การกระจาย พบมากในเมอง แมแตรมถนนใหญ และแหลงมลภาวะอนๆ รวมถงพนทเกษตรทใชปยมาก

รอยร Trypethelium eluteriae วงศ Trypetheliaceae ลกษณะเดน • ไลเคนประเภทดวง/ผง สเขยว ผวเรยบมน แตบางครงอาจดยบยน

• ผลหลายผลเชอมรวมเปนกลมสเหลอง จงเหนผลหนงกลมมรสปอรหลายร การกระจาย พบไดทวไปทงในและนอกเมอง แมแตรมถนนใหญ แตผวมกฟอกขาวหรอมสภาพหงกยน และผลออกนาตาลเขมหรอดาคลาททมมลภาวะ พบขนมากตามตนนนทรในเขต กทม.

ผลดาดาน กลมนน

ผนไลเคนเขยว แตกหนอเปนผงแปงขยกขยย

กลมทนทานสง

ไหทอง หนงผล-หนงร

ระวงสบสนกบไหทอง!รอยร หนงผล-หลายร

1 ซม

1 ซม

คมอนกสบสายลมฉบบทดสอบ มลนธโ ลกสเขยว 12

หตถทศกณฑกมนาแขง Pyxine cocoes วงศ Physciaceae ลกษณะเดน • ไลเคนประเภทใบ ผนใบสเขยวเทา หรอเทาซด ขนตดนาบแนนบนวตถทเกาะ

• ปลายแผนใบมกเกยซอนทบกน และมลกษณะคลายฝา สขาวหรอผลกเกลดนาแขงเกาะอย

• แตกหนอเปนผงแปงตามขอบแขนงใบ

• ผลเปนเมดแบน กลม สดา แตไมคอยพบออกผล การกระจาย พบไดทวไปทงในและนอกเมอง แมแตรมถนนใหญ และขนเยอะมากในพนทเกษตรทมการใชปยมาก รมแผนใบมกฟอกขาวในททมมลภาวะ ในเขตกทม.ไมพบออกผล

สวหวชางจว Anthracothecium วงศ Pyrenulaceae ลกษณะเดน • ไลเคนประเภทดวง/ผง แผนสขาวเทา แตกระแหงเปนรองรางแห

• ผลกลมนนผดขนมาคลายภเขาไฟ กงจมกงโผล ขนาดเลกมาก สนาตาลเขม หรอดา เหนรสปอรตรงกลางไดชด

การกระจาย พบไดทวไปทงในและนอกเมอง แตสวหวชางชนดทมผลขนาดใหญมกพบในทอากาศด โดยเฉพาะในปาดบ

แตกหนอเปนผงแปง ตามขอบแขนงใบ

ผล กลมนน กงฝงจม กงโผล เหนรสปอรตรงกลาง

สงเกต! ปลายใบมฝา/ผลกสขาวคลายเกลดนาแขง

ปลายใบมกเกยซอนกน

แนใจไหม ? เชคความแตกตางกบ รวแพร หรอยง ?

ดหนา 13

1 ซม

1 ซม

คมอนกสบสายลมฉบบทดสอบ มลนธโ ลกสเขยว 13

รวแพร Dirinaria วงศ Physciaceae

ลกษณะเดน • ไลเคนประเภทใบ สเขยวเทาหรอเขยวตองออน ขนตดนาบแนนกบวตถทเกาะ • แขนงใบเบยดกนแนน บบนนขนเปนลอน ดคลายผาแพรยบยน • แตกหนอเปนกระจกผงแปงกลมๆ คลายขนมถวยฟ หรอดอกกะหลา • ผลสนาตาลหรอดา มขอบสเดยวกบผนไลเคน แตไมพบสรางผลในกรงเทพ การกระจาย พบทวไป ทงในและนอกเมอง บางครงพบขนใกลถนน

กลมทนทาน

สงเกต! ปลายใบเบยดกนแนน จนนนเปน ลอนๆ

แตกหนอเปนกระจกผงแปง ดคลายขนมถวยฟ

แนใจไหม ? เชคความแตกตางกบ หตถทศกณฑฯ หรอยง ?

รวแพร 1) กระจกผงแปง เหมอนขนมถวยฟ 2) ใบเบยดเปนลอนนน

หตถทศกณฑกมนาแขง (หนา 12)

1) ผงแปง ตามขอบแขนงใบ 2) ใบแผกางราบๆ

ดภาพขางลางบอกไดไหม

ตวไหนเปนตวไหน

1 ซม

คมอนกสบสายลมฉบบทดสอบ มลนธโ ลกสเขยว 14

ลายเสน กลม Graphid วงศ Graphidaceae ลกษณะเดน • ไลเคนประเภทดวง/ผง ผนดวงมกเปน สขาวเทา หรอเขยวมะกอก

• ผลมลกษณะเหมอนลายเสนสดาหรอขาว ขอบผลยกเปนสน ดคลายรมฝปาก

• บางชนดออกผลตดกนเปนรปแฉกหรอดาว บางชนดทพบในปาเรยงตวคลายอกษรจ น การกระจาย เปนกลมใหญ มมากมายหลายชนด ขนกระจายทวไป โดยเฉพาะในเขตรอน พบไดตงแตในปา ตางๆ ถงตามสวนในเมองใหญ ความทนทานมลภาวะแตกตางตามชนด หลายชนดทนทาน และพบไดบอยในกรงเทพฯ โดยเฉพาะบนตนลนทม

รอยเหรยญ Lecanora วงศ Lecanoraceae ลกษณะเดน • ไลเคนประเภทดวง/ผง ผนไลเคนสเขยวเทาหรอสเทา

• ผลกลมแบน สนาตาลออน หรอสเขยวออน มขอบสเดยวกบผนไลเคน เปนปมๆ เหมอนสายลกปด และยกนนสงกวาตวผล

จงเหนขอบไดชดเจน ดคลายเหรยญสบบาท มกออกผลยบยบเตมผนไลเคน การกระจาย พบทวไปทงในเมองและนอกเมอง ไมคอยพบผลสเขยวในกรงเทพฯ

ผลของไลเคนลายเสนตางๆ ทพบในกรงเทพฯ

ขอบผล ยกนนสง สเดยวกบผนไลเคน

เปนป มๆ คลายสายลกปด

ผลสเขยว

ผล กลมแบน สนาตาล

ชวงกาลงจะออกผล

1 ซม

1 ซม

คมอนกสบสายลมฉบบทดสอบ มลนธโ ลกสเขยว 15

ธดามะกอกดา Rinodina วงศ Physciaceae

ลกษณะเดน • ไลเคนประเภทดวง/ผง ผนไลเคนสเขยวมะกอก หรอเขยวขมา

• ผลกลมแบน สนาตาลเขมถงสดา ขอบสเดยวกบผนไลเคน ไมยกนนสงขนมากนก จงเหนไมชดเจน การกระจาย พบทวไป แตเนองจากมขนาดเลกและสกลมกลนกบไลเคนอนๆ โดยเฉพาะเมอขนอยในดงไฝพระอนทร ทาใหมองขามไปไดงาย หลงตกแก Arthonia วงศ Arthoniaceae

ลกษณะเดน • ไลเคนประเภทดวง/ผง ผนสขาวเทา มกมรอยแตกระแหง ดคลายนาแหง

• ผลมรปรางไมแนนอน ทพบในกรงเทพมกมลกษณะคลายรองหนองนาสดา นาตาล ถงแดงเขม ดคลายฟนกรามอดยา การกระจาย พบทวไป บางครงใกลถนน

ขอบผล สเดยวกบผนไลเคน ไมยกสงชดเจน ตองดดๆ

ผล กลมแบน สดา

ผลเปนรองหยก

ผลสนาตาลออน

1 ซม

1 ซม

คมอนกสบสายลมฉบบทดสอบ มลนธโ ลกสเขยว 16

กลม โดรายาก Bacidia & Caloplaca วงศ Bacidiaceae & Teloschistaceae

ลกษณะเดน • ไลเคนประเภทดวง/ผง สเขยวอมเทา เขยวตองออน ถงเขยวเขม

• มกแตกหนอเปนฟอง/ผงแปง ทาใหผวผนไลเคนดขรขระ หรอขยกขยย

• ผลอวบเปง สครม หรอสนาตาลออนถงเขม

• Bacidia ตอนเปนผลออน รปรางจะออกกลมแบน และเหนขอบสออนชดเจน เมอแกขน ผลจะเปงขนเรอยๆ จนกลมนน รปรางเบยวคลายเหดหหน และไมเหนขอบ

• ผล Caloplaca เหนขอบสออนไดตลอด ตงแตผลออนถงผลแก การกระจาย พบขนนอกเมองมากกวาในเมอง ไหทองโรยขมน Laurera benguelensis วงศ Trypetheliaceae ลกษณะเดน • ไลเคนประเภทดวง/ผง ในสภาพด ผนไลเคนจะเปนสเขยวและมกมผงฝนสเหลอง ถงสม

เหมอนมผงขมนโรยหนา จนบางทแลเหนเปนเหลองสมทงผนแตไกล แตทมมลภาวะผนไลเคนมกฟอกขาว

• มกออกผลจานวนมากตดกนแนนทงผน ตวผลดคลายกระปกหรอไหกระเทยมดองสเหลอง มรหนงรตรงกลาง การกระจาย พบขนนอกเมองมากกวาในเมอง

ผลโดรายากแบบตางๆ ทพบในกรงเทพฯ

1 ซม

1 ซม

ระวงสบสนกบรอยร!ไหทอง หนงผล-หนงร

รอยร หนงผล-หลายร

คมอนกสบสายลมฉบบทดสอบ มลนธโ ลกสเขยว 17

พรกไท ยรอยเมด Trypethelium tropicum วงศ Trypetheliaceae ลกษณะเดน • ไลเคนประเภทดวง/ผง สเขยวถงเขยวขมา ผวเรยบมน แตบางครงอาจดยน

• ออกผลสดาดานคลายเมลดพรกไทจานวนมาก กระจายเปนกองๆ ตวผลมกเชอม ตดกน แตยงเหนผลเดยวๆ แตละผลมหนงร เมอสปอรแตกจะดคลายเมลดพรกไทยระเบดได การกระจาย พบขนนอกเมองมากกวาในเมอง

กลมลายเสนผลรวม Glyphis & Sacographa วงศ Graphidaceae ลกษณะเดน • ไลเคนประเภทดวง/ผง

• ผลหลายผลเชอมรวมเปนกอนเดยวกน ดเผนๆ คลายขนมเมดแมงลก เมอสองใกลๆ จะเหนรสปอรหลายร

การกระจาย เปนไลเคนวงศเดยวกนกบพวกลายเสน แตละชนดอาจมความทนทานตอมลภาวะ อากาศตางกน เทาทสงเกตในเบองตน พวกสาคถวดา (Glyphis) มกจะทนไดคอนขางด บางครงพบขนใกลถนน ในขณะทพวกบงขนเทา (Sacographa) จะออนไหวกวา และพบไดงายนอกเมอง

สาคถวดา Glyphis

บงขนเทา Sacographa

1 ซม

1 ซม

คมอนกสบสายลมฉบบทดสอบ มลนธโ ลกสเขยว 18

สาวนอยกระโปรงบานบางกอก Physcia dimidiata วงศ Physciaceae ลกษณะเดน • ใบขนาดเลก ขอบใบหยกละเอยด แผพลว บานเหมอนระบายชายกระโปรง

• ตวใบเผยอขนมา ไมแนบตดวตถทเกาะ อยางหตถทศกณฑกมนาแขงหรอรวแพร

• อาจเหนรากเทยมเสนเดยวสขาวใกลขอบใบ

• แตกหนอเปนฟองผงแปง เยอะมากตรง กลางผนไลเคน ดเหมอนดอกกะหลา

• ไมพบผล การกระจาย ชอบทคอนขางชน ไลเคนสกลนสวนใหญไมทน มลภาวะ แตชนดทพบในกรงเทพฯ คอนขาง ทนทาน บางครงพบขนใกลถนนใหญ

แปงมณโฑ Chrysothrix วงศ Chrysothricaceae ลกษณะเดน • ผงฝนสเขยวตองออนสดใส บางครงสเหลองออย

• ไมพบออกผล การกระจาย พบนอกเมองมากกวาในเมอง

อาจเหนรากเทยมสขาวเปนเสนเดยว

1 ซม

1 ซม

คมอนกสบสายลมฉบบทดสอบ มลนธโ ลกสเขยว 19

ผกกาดหนอ แทง Parmotrema tinctorum วงศ Parmeliaceae ลกษณะเดน • ไลเคนประเภทใบขนาดใหญ สเทาขาว หรอเขยวอมเทา

ขอบใบโคงมน คลายใบผกสลดโอคลฟ

• หนาใบสเทาเวลาแหง สเขยวเวลาเปยก ใตใบสนาตาลดา

• แตกหนอเปนแทงเลกๆ ทวใบ

• ไมพบผล การกระจาย พบไดทวไปตามตนไม สวน และปาตางๆ ถาสภาพ

อากาศด มกพบขนบนกงไมมากกวาบรเวณลาตน ปจจบนไมพบในเขต กทม .

ผกกาดหนอ ฟอง Parmotrema praesorediosum วงศ Parmeliaceae ลกษณะเดน • ไลเคนประเภทใบขนาดใหญ สเทาขาว หรอเขยวอมเทา

ขอบใบหยกหยกเหมอนใบผกกาดหอม

• หนาใบสเทาเวลาแหง สเขยวเวลาเปยก ใตใบสนาตาลดา

• แตกหนอเปนฟองผงแปง รมขอบใบ

• ไมพบผล การกระจาย พบไดทวไปตามตนไม สวน และปาตางๆ ถาสภาพ

อากาศด มกพบขนบนกงไมมากกวาบรเวณลาตน ปจจบนไมพบในเขต กทม .

กลมอากาศด

แตกหนอเปนฟองผงแปงรมขอบใบ

แตกหนอเปนแทงเลกๆ ทวใบ

1 ซม

คมอนกสบสายลมฉบบทดสอบ มลนธโ ลกสเขยว 20

ไลเคนเหลานพบในททอากาศคอนขางดในกรงเทพและปรมณฑล แตเรายงไมมขอมลมากพอเกยวกบมน

พพธภณฑไลเคน หนวยวจยไลเคน ภาควชาชววทยา คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยรามคาแหง หวหมาก กทม.10240 โทร: (662) 310-8395 แฟก ซ: (662) 310-8395, (662) 310-8416 อเมล: [email protected] เวบไซต: www.ru.ac.th/lichen/herbarium

วนารกษ ไซพนธแกว และคณะ (2550) คมอนกสารวจไลเคน ภาควชาชววทยา คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม จดทาโดย British Council เชยงใหม

สวฒน อศวไชยชาญ (2536) “ไลเคน.. มหศจรรยของพชในโลกใบจว” นตยสารสารคด ฉบบท 96 ปท 8 เดอนกมภาพนธ 2536

ไลเคนอนๆ ทอาจพบในกรงเทพ

แหลงเรยนรเพมเตม

ชวยเราปรบปรงคมอฉบบนกอนลงทนจ ดพมพ สงความคดเหนมาท ฝายกจกรรม มลนธโลกสเขยว 394/46-48 ถนนมหาราช เขตพระนคร กทม. 10200 โทร. 0-2622-2250-2 โทรสาร 0-2622-2366 หรออเมลถง สรณรชฎ กาญจนะวณชย [email protected]

ปรศนา Cryptothecia แพนเคก Dimerella ? วงศ Pyrenulaceae ?

ไมทราบชนด

ยงมไลเคนอกมาก รอคอยใหคนพบ ชวยกนออกไปสารวจ และถายภาพมาดกน รบสงมากอน “คมอนกสบสายลม” จะตพมพตนป 2553 นะ เผอเราไดเอาลง ในหนานไงละ