-
agnipuränam
alaìkärädhyäyäù
Taken from the critically edited version of Suresh Mohan
Bhattacharya (Calcutta: Firma KLM Private, Ltd., 1976). From
Bhattacharya’s introduction: “Though the Purana draws upon almost
all the earlier Alankarikas, it does not however follow in its
standpoint the tenets of any individual school of Poetics. It deals
with the established or conventional analysis of poetry, but its
treatment is often uncritical and occasionally unintelligible… [It]
does not attempt to establish a new system of speculation, nor does
it present any new theory; but it possesses some characteristics
peculiar to itself and sometimes differs from the views of the
established schools in some notable features. This deviation is
probably due to the influence on it of an entirely different
tradition, which is now lost to us and which appears also to have
been exploited by some later writers headed by Bhoja.”
-
agnipuränam
alaìkärädhyäyäù
(1)
prathamo’dhyäyaù
kävyädi-lakñaëam
agnir uväca— kävyasya näöakädeç ca alaìkärän vadämy atha |
dhvanir varëäù padaà väkyam ity etad väìmayaà matam |
çästretihäsa-kävyänäà trayaà yatra samäpyate ||1|| çästre
çabda-pradhänatvam itihäse’rtha-niñöhatä |
abhidhäyäù pradhänatvät kävyaà täbhyäà vibhidyate ||2|| naratvaà
durlabhaà loke vidyä tatra ca durlabhä |
kavitvaà durlabhaà tatra çaktis tatra ca durlabhä ||3||
vyutpattir durlabhä tatra vivekas tatra durlabhaù |
sarva-çästram avidvadbhir mågyamäëaà na sidhyati ||4|| ädi-varëä
dvitéyäç ca mahä-präëäs turéyakäù |
vargeñu varëa-våndaà syät padaà sup-tiì-prabhedavat ||5||
saìkñepäd väkyam iñöärtha-vyavacchinnä padävalé |
kävyaà sphurad-alaìkäraà guëavad-doña-varjitam ||6|| yonir vedaç
ca lokaç ca siddham arthäd ayonijam |
devädénäà saàskåtaà syät präkåtaà trividhaà nåëäm ||7|| gadyaà
padyaà ca miçraà ca kävyädi trividhaà småtam |
apädaù pada-santäno gadyaà tad api gadyate ||8||
alpälpa-vigrahaà nätimådu-sandarbha-nirbharam | cürëakaà nämato
dérgha-samäsotkalikä bhavet ||9||
bhaven madhyama-sandarbhaà nätikutsita-vigraham |
våtta-cchäyä-haraà våtta-gandhi naitat kilotkaöam ||10||
äkhyäyikä kathä khaëòa-kathä parikathä tathä | kathäniketi
manyante gadya-kävyaà ca païcadhä ||11||
kartå-vaàça-praçaàsä syäd yatra gadyena vistarät |
kanyä-haraëa-saìgräma-vipralambha-vipattayaù | bhavanti yatra
déptäç ca réti-våtti-pravåttayaù ||12|| ucchväsaiç ca paricchedo
yatra yä cürëakottarä |
vaktraà cäpara-vaktraà ca yatra säìkhyäyikä småtä ||13|| çlokaiù
sva-vaàçaà saìkñepät kavir yatra praçaàsati |
mukhyärthasyävatäräya bhaved yatra kathäntaram ||14|| paricchedo
na yatra syäd bhaved vä lambhakaiù kvacit |
-
sä kathä näma tad-garbhe nibadhnéyäc catuñpadém ||15|| bhavet
khaëòa-kathä yäsau yäsau parikathä tayoù |
amätyaà särthakaà väpi dvijaà vä näyakaà viduù | syät tayoù
karuëo viddhi vipralambhaç caturvidhaù ||16||
samäpyate tayor nädyä sä kathäm anudhävati | kathäkhyäyikayor
miçra-bhävät parikathä småtä ||17|| bhayänakaà mukha-paraà garbhe
ca karuëo rasaù | adbhuto’nte sukÿptärtho nodättä sä kathänikä
||18||
padyaà catuñpadé tac ca våttaà jätir iti dvidhä | våttam
akñara-saìkhyeyam ukthädyutkåtiçeñajam | mäträbhir gaëanä yatra sa
jätir iti käçyapaù ||19||
samam ardha-samaà våttaà viñamaà paiìgalaà tridhä | sä vidyä
naus titérñüëäà gabhéraà kävya-sägaram ||20||
mahä-kävyaà kaläpaç ca paryäbandho viçeñakam | kulakaà muktakaà
koña iti padya-kuöumbakam ||21||
sarga-bandho mahä-kävyam ärabdhaà saàskåtena yat | tädätmyam
ajahat tatra tat-samaà nätiduñyati ||22||
itihäsa-kathodbhütam itarad vä sadäçrayam |
mantra-düta-prayäëäji-niyataà nätivistaram ||23||
çakkaryätijagatyätiçakkaryä triñöubhä tathä | puñpitägrädibhir
vakträbhir janaiç cärubhiù samaiù |
yuktä tu bhinna-våttäntä nätisaìkñipta-sargakam ||24||
atiçakkarikäñöibhyäm ekaù saìkérëakaiù paraù |
mätrayäpy aparaù sargaù präçastyeñu ca paçcimaù |
kalpo’tininditas tasmin viçeñänädaraù satäm ||25||
nagarärëavaçailartu-candrärkäçrama-pädapaiù |
udyäna-salila-kréòä-madhupänaratotsavaiù ||26||
düté-vacana-vinyäsair asaté-caritädbhutaiù | tamasä marutäpy
anyair vibhävair atinirbharaiù ||27|| sarva-våtti-pravåttaà ca
sarva-bhäva-prabhävitam | sarva-réti-rasair juñöaà puñöaà
guëa-vibhüñaëaiù | ata eva mahäkävyaà tat-kartä ca mahäkaviù ||28||
väg-vaidagdhya-pradhäne’pi rasa evätra jévitam |
påthak-prayatna-nirvartyaà väg-vakrimëi rasäd vapuù |
caturvarga-phalaà viñvag-vyäkhyätaà näyakäkhyayä ||29||
samäna-våtta-nirvyüòhaù kaiçiké-våtti-komalaù | kaläpo’tra
praväsaù präg-anurägähvayo rasaù |
sa viçeñakaà präpty-ädi saàskåtenetareëa ca ||30|| çlokair
anekaiù kulakaà syät sandänitakäni tat |
muktakaà çloka ekaikaç camatkära-kñamaù satäm ||31|| süktibhiù
kavi-siàhänäà sundarébhiù samanvitaù | koño vrajyä-paricchinnaù sa
vidagdhäya rocate ||32||
äbhäsopama-çaktiç ca sarge yad-bhinna-våttatä | miçraà vapur iti
khyätaà prakérëam iti ca dvidhä |
çravyaà caiväbhineyaà ca prakérëaà sakaloktibhiù ||33|
-
ity ägneye mahä-puräëe’laìkäre kävyädi-lakñaëaà näma
prathamo’dhyäyaù ||1||
--o)0(o--
-
(2)
dvitéyo’dhyäyaù
näöaka-nirüpaëam
agnir uväca— näöakaà saprakaraëaà òima éhämågo’pi vä |
jïeyaù samavakäraç ca bhavet prahasanaà tathä ||1||
vyäyoga-bhäëa-véthy-aìka-toöakäny atha näöikä | säöakaà çilpakaù
karëä eko durmallikä tathä ||2|| prasthänaà bhäëikä bhäëé goñöhé
halléçakäni ca |
kävyaà çré-gaditaà näöya-räsakaà räsakaà tathä | ullopyakaà
prekñaëaà ca sapta-viàçatidhaiva tat ||3||
sämänyaà ca viçeñaç ca lakñaëasya dvayé gatiù | sämänyaà
sarva-viñayaà viçeñaù kväpi vartate ||4||
pürva-raìge nivåtte dve deça-käläv ubhäv api |
rasa-bhäva-vibhävänubhävä abhinayäs tathä ||5|| aìka-sthitiç ca
sämänyaà sarvatraivopasarpaëät |
viçeño’vasare väcyaù sämänyaà pürvam ucyate ||6||
trivarga-sädhanaà näöyam ity ähuù karaëaà ca yat |
itikartavyatä tasya pürva-raìgo yathä-vidhi ||7|| nändémukhäni
dvätriàçad-aìgäni pürva-raìgake |
devatänäà namaskäro gurüëäm api ca stutiù |
go-brähmaëa-nåpädénäm äçérvädädi géyate ||8||
nändyante sütradhäro’sau rüpakeñu nibadhyate | guru-pürva-kramaà
vaàça-praçaàsä pauruñaà kaveù | sambandhärthau ca kävyasya
païcaitän eña nirdiçet ||9||
naöé vidüñako väpi päripärçvika eva vä | sahitäù sütradhäreëa
saàläpaà yatra kurvate ||10||
citrair väkyaiù sva-käryärthair véthy-aìgair anyathäpi vä |
ämukhaà tat tu vijïeyaà budhaiù prastävanäpi sä ||11||
pravåttakaà kathodghätaù prayogätiçayas tathä | ämukhyasya trayo
bhedä béjäàçeñüpajäyate ||12||
kälaà pravåttam äçritya sütra-dhåg yatra varëayet |
tad-äçrayasya pätrasya praveças tat pravåttakam ||13||
sütradhärasya väkyaà vä yatra väkyärtham eva vä |
gåhétvä praviçet pätraà kathodghätaù sa ucyate ||14|| prayogeñu
prayogaà tu sütra-dhåg yatra varëayet | tataç ca praviçet pätraà
prayogätiçayo hi saù ||15||
çaréraà näöakädénäm ativåttaà pracakñate | siddham utprekñitaà
ceti tasya bhedäv ubhau småtau |
siddham ägama-dåñöaà ca såñöam utprekñitaà kaveù ||16|| béjaà
binduù patäkä ca prakaré käryam eva ca |
-
artha-prakåtayaù païca païca ceñöä api kramät ||17|| ärambhaç ca
prayatnaç ca präpti-sad-bhäva eva ca |
niyatä ca phala-präptiù phala-yogaç ca païcamaù ||18|| mukhaà
pratimukhaà garbho vimarçaç ca tathaiva ca | tathä nirvahaëaà ceti
kramä païcava sandhayaù ||19||
alpa-mätraà samuddiñöaà bahudhä yat prasarpati | phalävasänaà
yac caiva béjaà tad abhidhéyate ||20||
yatra béja-samutpattir nänärtha-rasa-sambhavä | kävye
çaréränugatä tan-mukhaà parikértitam ||21||
iñöasyärthasya racanä våttäntasyänupakñayaù | räga-präptiù
prayogasya guhyänäà caiva gühanam ||22||
äçcaryavad abhikhyätaà prakäçyänäà prakäçanam | aìga-héno naro
yadvan na çreñöhaà kävyam eva ca ||23||
deça-kälair vinä kiïcin netivåttaà pravartate | atas tayor
upädänaà niyamät padam ucyate ||24|| deçeñu bhärataà varñaà käle
kåta-yuga-trayam |
narte täbhyäà präëa-bhåtäà sukha-duùkhodayaù kvacit | sarge
sargädi-värtä ca prasajjanté na duñyati ||25||
ity ägneye mahä-puräëe’laìkäre näöaka-nirüpaëaà näma
dvitéyo’dhyäyaù ||2||
--o)0(o--
(3)
tåtéyo’dhyäyaù
rasädi-nirüpaëam
agnir uväca— akñaraà paramaà brahma sanätanam ajaà vibhum |
vedänteñu vadanty ekaà caitanyaà jyotir éçvaram ||1||
änandaù sahajas tasya vyajyate sa kadäcana | vyaktiù sä tasya
caitanya-camatkära-rasähvayä ||2||
ädyas tasya vikäro yaù so’haìkära iti småtaù | tato’bhimänas
tatredaà samäptaà bhuvana-trayam ||3||
abhimänäd ratiù sä ca paripoñam upeyuñé |
vyabhicäry-ädi-sämänyäc chåìgära iti géyate ||4||
tad-bhedäù kämam itare häsyädyä apy anekaçaù |
sva-sva-sthäyi-viçeño’tha paripoña-sva-lakñaëäù |
sattvädi-guëa-santänäj jäyante paramätmanaù ||5|| rägäd bhavati
çåìgäro raudras taikñëyät prajäyate |
véro’vañöambhajaù saìkoca-bhür bébhatsa iñyate ||6||
-
çåìgäräj jäyate häso raudrät tu karuëo rasaù | véräc
ädbhuta-niñpattiù syäd bébhatsäd bhayänakaù ||7||
çåìgära-häsya-karuëä raudra-véra-bhayänakäù |
bébhatsädbhuta-çäntäkhyäù sva-puñöäç caturo rasäù |
lakñmér iva vinä tyägän na väëé bhäti nérasä ||8|| apäre
kävya-saàsäre kavir eva prajäpatiù |
yathäsmai rocate viçvaà tathedaà parivartate ||9|| çåìgäré cet
kaviù kävye jätaà rasa-mayaà jagat |
sa cet kavir véta-rägo nérasaà vyaktam eva tat ||10|| na
bhäva-héno’sti raso na bhävo rasa-varjitaù | bhävayanti rasän ebhir
bhävyante ca rasä iti |
sthäyino’ñöau rati-mukhäù stambhädyä vyabhicäriëaù ||11||
mano’nuküle’nubhavaù sukhasya ratir iñyate |
harñädibhiç ca manaso vikäço häsa ucyate ||12|| mano-vaiklavyam
icchanti çokam iñöa-kñayädibhiù |
krodhas taikñëya-prabodhaç ca pratikülänukäriëi ||13||
puruñärtha-samäpty-artho yaù sa utsäha ucyate |
citrädi-darçanäc ceto-vaiklavyaà bruvate bhayam ||14|| jugupsä
ca padärthänäà nindä darubhägya-vähinäm |
vismayo’tiçayenärtha-darçanäc citta-viståtiù ||15|| añöau
stambhädayaù sattväd rajasas tamasaù param |
stambhaç ceñöä-pratéghäto bhaya-rägädy-upähitaù ||16||
çrama-rägädy-upetäntaù-kñobha-janma vapur jalam |
svedo harñädibhir dehocchväso’ntaù-pulakodgamaù ||17||
harñädi-janmä väg-bhaìgaù svara-bhedo bhayädibhiù |
citta-kñobha-bhava-stambho vepathuù parikértitaù ||18||
vaivarëyaà ca viñädädi-janmä känti-viparyayaù | duùkhänandädijaà
netra-jalam açru ca viçrutam ||19||
indriyäëäm astamayaù pralayo laìghanädibhiù | vairägyäder
manaù-khedo nirveda iti kathyate ||20||
manaù-péòädi-janmä ca sädo gläniù çaréragä |
çaìkä-niñöägamotprekñä syäd asüyä ca matsaraù ||21||
madirädy-upayogotthaà manaù saàmohanaà madaù |
kriyätiçaya-janmäntaù-çarérottha-klamaù çramaù ||22||
çåìgärädi-kriyä-dveñaç cittasyälasyam ucyate | dainyaà sattväd
apabhraàçaç cintärtha-paribhävanam ||23||
itikartavyatopäyädarçanaà moha ucyate | småtiù syäd anubhütasya
vastunaù pratibimbitam ||24||
matir artha-paricchedas tattva-jïänopanäyitaù |
vréòänurägädi-bhavaù saìkocaù ko’pi cetasaù ||25|| bhavec
capalatä-sthairyaà harñaç citta-prasannatä | ävegaç ca
pratékäräçayä vaidhuryam ätmanaù ||26||
kartavye pratibhäbhraàço jaatety abhidhéyate | iñöa-präpter
upacitaù sampadäbhyudayo dhåtiù ||27|| garvaù pareñv avajïänam
ätmany utkarña-bhävanä |
-
bhaved viñädo daiväder vighäto’bhéñöa-vastuni ||28|| autsukyam
épsitäpräter väïchayä taralä sthitiù |
cittendriyäëäà staimityam apasmäro’navasthitiù ||29|| yuddhe
bodhädibhis träso vépsä-citta-camatkåtiù |
krodhasyäpraçamo’marñaù prabodhaç cetanodayaù ||30|| avahitthaà
bhaved gupitr iìgatäkära-gocarä |
roñato guru-väg-daëòa-päruñyaà vidur ugratäm ||31|| üho vitarkaù
syäd vyädhir mano-vapur avagrahaù | anibaddha-praläpädir unmädo
madanädibhiù ||32||
tattva-jïänädinä cetaù kañäyoparamaù çamaù | kavibhir yojanéyä
vai bhäväù kävyädike rasäù ||33||
vibhävyate hi ratyädir yatra yena vibhävyate | vibhävo näma sa
dvedhälambanoddépanätmakaù ||34||
raty-ädi-bhäva-vargo’yaà yamäjévyopajäyate |
älambana-vibhävo’sau näyakädi-bhavas tathä ||35|| dhérodätto
dhérodhataù syäd dhéra-lalitas tathä |
dhéra-praçänta ity evaà caturdhä näyakaù småtaù ||36||
péöha-mardo viöaç caiva vidüñaka iti trayaù |
çåìgäre narma-sacivä näyasyänunäyakäù ||37||
péöha-mardo’sambalakaù çrémäàs tad-deçajo viöaù |
vidüñako vaihäsiko añöa näyaka-näyikäù ||38|| svakéyä parakéyä
ca punarbhür iti kaiçikaù |
sämänyä na punarbhüri ity ädyä bahu-bhedataù ||39||
uddépana-vibhäväs te saàskärair vividhaiù sthitäù |
älambana-vibhäveñu bhävän uddépayanti ye ||40|| catuùñañöhi-kalä
dvedhä karmädyair gétikädibhiù |
kuhakaà småtir apy eñäà präyo häsopakärakaù ||41||1
älambana-vibhävasya bhävair udvaddha-saàskåtaiù |
mano-väg-buddhi-vapuñäà småtécchä-dveña-yatnataù ||42|| ärambha
eva viduñäm anubhäva iti småtaù |
sa cänubhüyate cätra bhavaty uta nirucyate ||43||
mano-vyäpära-bhüyiñöho mana-ärambha ucyate |
dvividhaù pauruñaù straiëa édåço’pi prasiddhyati ||44|| çobhä
viläso mädhuryaà sthairyaà gämbhéryam eva ca |
lalitaà ca tathaudäryaà tejo’ñöäv iti pauruñäù ||45||
néca-nindottama-spardhä çauryaà däkñyädi-käraëam |
mano-dharme bhavec chobhä çobhate bhavanaà yathä ||46|| bhävo
hävaç ca helä ca çobhä käntis tathaiva ca |
déptir mädhurya-dhairye ca prägalbhyaà syäd udäratä ||47||
sthairyaà gambhératä stréëäà vibhävä dvädaçeritäù |
bhävo viläso hävaù syäd bhävaù kiïcic ca harñajaù ||48|| väco
yuktir bhaved väg-ärambho dvädaça eva saù | tatra bhäñaëam äläpaù
praläpo vacanaà bahu ||49||
1 The editor here notes « The last line of this verse is very
corrupt and makes no sense.
-
viläpo duùkha-vacanam anuläpo’sakåd-vacaù | saàläpa
ukta-pratyuktam apaläpo’nyathä-vacaù ||50||
värtä-prayäëaà sandeço nirdeçaù pratipädanam |
tattva-deço’tideço’yam apadeço’nya-varëanam |
upadeçaç ca çikñä-väg-vyäjoktir vyapadeçakaù ||51|| bodhäya eña
vyäpäraù sa buddhy-ärambha iñyate | tasya bhedäs trayas te ca
réti-våtti-pravåttayaù ||52||
ity ägneye mahä-puräëe’laìkäre rasädi-nirüpaëaà näma
tåtéyo’dhyäyaù ||3||
--o)0(o--
-
(4)
caturtho’dhyäyaù
réti-våtti-nirüpaëam
agnir uväca— väg-vidyä-sampratijïäne rétiù säpi caturvidhä |
päïcälé gauòa-deçéyä vaidarbhé läöajä tathä ||1||
upacära-yutä mådvé päïcälé hrasva-vigrahä |
anavasthita-sandarbhä gauòéyä dérgha-vigrahä ||2||
upacärair na bahubhir upacärair vivarjitä | nätikomala-sandarbhä
vaidarbhé mukta-vigrahä ||3||
läöéyä sphuöa-sandarbhä nätivisphura-vigrahä |
parityaktätibhüyobhir upacärair udähåtä ||4|| kriyäsv aviñamä
våttir bhäraty ärabhaöé tathä | kaiçiké sätvaté ceti sä caturdhä
pratiñöhitä ||5||
väk-pradhänä nara-präyä stré-yuktä präkåtoktitä | bharatena
praëétatväd bhäraté nétir ucyate ||6||
catväry aìgäni bhäratyä véthé prahasanaà tathä | prastävanä
näöakäder véthy-aìgäç ca trayodaça ||7|| uddhätakaà
tathaivävalagitaà syäd dvitéyakam | asat-praläpo väg-veëé nälikä
vipaëaà tathä ||8||
vyähäras tri-mataà caiva chalävasyandite tathä | gaëòo’tha
mådavaç caiva trayodaçam athäïcitam ||9||
täpasädeù prahasanaà parihäsa-paraà vacaù |
mäyendra-jäla-yuddhädi-bahulärabhaöé småtä |
saìkñipta-kävapätau ca vastütthäpanam eva ca ||10||
ity ägneye mahä-puräëe’laìkäre réti-våtti-nirüpaëaà näma
caturtho’dhyäyaù
||4||
--o)0(o--
-
(5)
païcamo’dhyäyaù
çarérärambha-nirüpaëam
agnir uväca— ceñöä-viçeñam apy aìga-pratyaìge karma cänayoù
|
çarérärambham icchanti präyaù pürvo’baläçrayaù ||1|| lélä viläso
vicchittir vibhramaù kilakiïcitam |
moööäyitaà kuööamitaà bibboko lalitaà tathä | vikåtaà kréòitaà
kelir iti dvädaçadhaiva saù ||2||
léleñöa-jana-ceñöanukaraëaà saàvåta-kñaye | viçeñän darçayan
kiïcid viläsaù sadbhir iñyate ||3||
hasita-kranditädénäà saìkaraù kilakiïcitam | vikäraù ko’pi
bibboko lalitaà saukumäryataù ||4|| çiraù päëir uraù pärçvaà kaöir
aìghrir iti kramät | aìgäni bhrü-latädéni pratyaìgäny abhijänate
||5||
aìga-pratyaìgayoù karma prayatna-janitaà vinä | na prayogaù
kvacin mukhyaà tiraçcénaà ca tat kvacit ||6||
äkampitaà kampitaà ca dhütaà vidhütam eva ca | parivähitam
ädhütam avadhütam athäïcitam ||7||
nikuïcitaà parävåttam utkñiptaà cäpy adhogatam | lolitaà ceti
vijïeyaà trayodaça-vidhaà çiraù ||8||
bhrükarma saptadhä jïeyaà pätanaà bhrü-kuöi-mukham | dåñöis
tridhä rasa-sthäyinaà cäri-pratibandhanä |
ñaö-triàçad-bheda-bhidurä rasajä tatra cäñöadhä ||9|| navadhä
tärakäkarma bhramaëaà calanädikam |
ñoòhä ca näsikä jïeyä niùçväso navadhä mataù ||10||
ñoòhauñöha-karmakaà pädyaà saptadhä cibuka-kriyä | kaluñädi mukhaà
ñoòhä grévä nava-vidhä småtä ||11|| asaàyutaù saàyutaç ca bhümnä
hastaù prayujyate | patäkas tripatäkaç ca tathä vai kartaré-mukhaù
||12|| ardha-candrotkarälaç ca çuka-tuëòas tathaiva ca |
muñöiç ca çikharaç caiva kapitthaù kaöakämukhaù ||13|| sücyäsyaù
padma-koño’hi-çiräù samåga-çérñakaù |
käìgula-käla-padmau ca catura-bhramarau tathä ||14||
haàsäsya-haàsa-pakñau ca sandaàça-mukulau tathä |
ürëa-näbhas tämra-cüòaç caturviàçatir ity amé | asaàyuta-karäù
proktäù saàyutäs tu trayodaça ||15||
aïjaliç ca kapotaç ca karkaöaù svastikas tathä |
kaöakä-vardhamänaç cäpy utsaìgo niñadhas tathä ||16||
dolaù puñpa-puöaç caiva tathä makara eva ca |
gaja-danto’vahitthaç ca vardhamäno’pare karäù ||17||
uraù païca-vidhaà syät tväbhugna-nirbhugnakädikam |
-
udaraà duratikñämaà khallaà pürëam iti tridhä ||18|| pärçvayoù
païca karmäëi jaìghä-karma ca païcadhä | anekadhä päda-karma
nåtyädau näöake småtam ||19||
ity ägneye mahä-puräëe’laìkäre çarérärambha-nirüpaëaà näma
païcamo’dhyäyaù ||5||
--o)0(o--
-
(6)
ñañöho’dhyäyaù
abhinayädi-nirüpaëam
agnir uväca— äbhimukhyaà nayann arthän vijïeyo’bhinayo budhaiù |
caturdhä sambhavaù sattva-väg aìgäharaëäçrayaù ||1||
stambhädiù sättviko väg-ärambho väcika äìgikaù | çarérärambha
ähäryo buddhy-ärambha-pravåttayaù ||2||
rasädi-viniyogo’tha kathyate hy abhimänataù | tam antareëa
sarveñäm apärthaiva svatantratä ||3||
sambhogo vipralambhaç ca çåìgäro dvividhaù småtaù | pracchannaç
ca prakäçaç ca täv api dvividhau punaù ||4||
vipralambhäbhidhäno yaù çåìgäraù sa caturvidhaù |
pürvänuräga-mänäkhyaù praväsa-karuëätmakaù ||5||
etebhyo’nyataraà jäyamäna-sambhoga-lakñaëam | vivartate
caturdhaiva na ca prägatir vartate ||6||
stré-puàsayos tad-udayas tasya nirvartikä ratiù | nikhiläù
sättvikäs tatra vaivarëya-pralayau vinä ||7||
dharmärtha-käma-mokñaiç ca çåìgära upacéyate |
älambana-viçeñaiç ca tad-viçeñair nirantaraù | çåìgäraà
dvividhaà vidyäd väì-nepathya-kriyätmakam ||8||
häsaç caturvidho’lakñyadantaù smita itéritaù | kiïcil
lakñita-dantägraà hasitaà phulla-locanam ||9||
vihasitaà sasvanaà syäj jihmopahasitaà tu tat | sa-çabdaà
cäpahasitam açabdam atihäsitam ||10|| yaç cäsau karuëo näma sa
rasas trividho bhavet |
dharmopaghätajo vitta-vinäça-janitas tathä | çokaù çokäd bhavet
sthäyo kaù sthäyé pürvayoù punaù ||11||
aìganepathya-väkyaiç ca raudro’pi trividho rasaù | tasya
nirvartakaù krodhaù svedo romäïca-vepathuù ||12||
däna-véro dharma-véro yuddha-véra iti trayam | véras tasya ca
niñpatti-hetur utsäha iñyate ||13|| ärambheñu bhaved yatra véram
evänuvartate |
bhayänako näma rasas tasya nirvartakaà bhayam ||14|| udvejanaù
kñobhaëaç ca bébhatso dvividhaù småtaù | udvejanaù syä pütyädyaiù
kñobhaëo rudhirädibhiù | jugupsärambhikä tasya sättvikäàço
nivartate ||15|| kävya-çobhä-karän dharmän alaìkärän pracakñate
|
alaìkariñëavas te ca çabdam artham ubhau tridhä ||16|| ye
vyutpattädinä çabdam alaìkartum iha kñamäù |
çabdälaìkära-nämnas tän kävya-mémäàsakä viduù ||17|| chäyä mudrä
tathoktiç ca yuttir gumphanayä saha |
-
väkoväkyam anupräsaç citraà duñkaram eva ca | jïeyä
navälaìkåtayaù çabdänäm ity asaìkarät ||18||
tatränyokter anukåtiç chäyä säpi caturvidhä |
loka-cchekärbhakokténäà mattokter anukärataù ||19||
äbhäëako hi lokoktiù sarva-sämänya eva täù | yyänudhävati
lokokti-cchäyäm icchanti täà budhäù ||20||
chekä vidagdhä vaidagdhyaà kaläsu kuçalä matiù | täm ullikhanté
chekokti-cchäyäkavibhir iñyate ||21||
avyutpannoktir akhilair arbhakoktyopalakñyate |
tenärbhakokti-cchäyä tan-mätroktim anukurvaté ||22||
viplutäkñaram açléla-vaco mattasya tädåçé | yä sä bhavati
mattokti-cchäyoktäpy atiçobhate ||23||
abhipräya-viçeñeëa kavi-çaktià vivåëvaté | muddäyinéti sä mudrä
saiva çayyäpi nomate ||24||
uktiù sä kathyate yasyäm arthaù ko’py upapattimän |
loka-yäträrtha-vidhinä dhinoti hådayaà satäm ||25||
ubhau vidhi-niñedhau ca niyamäniyamäv api | vikalpa-parisaìkhye
ca tadéyäù ñaò athoktayaù ||26||
ayuktayor iva mitho väcya-väcakayor dvayoù | yojanäyai
kalpyamänä yuktir uktä manéñibhiù ||27||
padaà caiva padärthaç ca väkyaà väkyärtham eva ca | viñayo’syäù
prakaraëaà prapaïcaç ceti ñaò-vidhaù ||28||
gumphanä racanä-caryä çabdärtha-krama-gocarä | çabdänukäräd
arthänupürväc ceyaà kramät tridhä ||29|| ukti-pratyuktimad-väkyaà
väkoväkyaà dvidhaiva tat | åju-vakrokti-bhedena taträdyaà sahajaà
vacaù ||30|| sä pürva-praçnikäpraçna-pürviketi dvidhä bhavet |
vakroktis tu bhaved bhaìgyä käkus tena kåtä dvidhä ||31||
ity ägneye mahä-puräëe’laìkäre abhinayädi-nirüpaëaà näma
ñañöho’dhyäyaù
||6||
--o)0(o--
-
(7)
saptamo’dhyäyaù
çabdälaìkära-nirüpaëam
agnir uväca— syäd ävåttir anupräso varëänäà pada-väkyayoù |
eka-varëo’neka-varëo våtter varëa-gaëo dvidhä ||1||
eka-varëa-gatävåtter jäyante païca-våttayaù |
madhurä lalitä prauòhä bhadrä paruñayä saha ||2|| madhuräyäç ca
vargäntäd adho vargyä raëau ghanau | hrasva-svareëäntaritau
saàyuktatvaà la-kärayoù ||3||
na käryä vargya-varëänäm ävåttiù païcamädhikä |
mahä-präëoñma-saàyoga-pravimukta-laghüttarau ||4||
lalitä ra-la-bhüyiñöhä prauòhäyäà paëa-vargajäù | ürdhvaà
repheëa yujyante na öa-vargo na païcamäù ||5||
bhadräyäà pariçiñöäù syuù paruñä säbhidhéyate | bhavanti yasyäm
uñmäëaù saàyuktäs tat-tad-akñaraiù ||6||
akära-varjanävåttiù svaräëäm atibhüyasé | anusvära-visargau ca
päruñyäya nirantarau ||7||
ça-ña-sä repha-saàyuktäç cäkäraç cäpi bhüyasä | antasthäbhir
na-mäbhyäà ca haù päruñyäya saàyutaù ||8||
anyathäpi gurur varëaù saàyukte paripanthini | päruñyäyädimäàs
tatra püjitä na tu païcamé | kñepe çabdänukäre ca paruñäpi
prayujyate ||9|| karëäöo kauntalé kaunté kauìkaëé bäëa-väsikä |
dräviòé mäthuré païca-vargäntasthyoñmabhiù kramät ||10||
aneka-varëävåttir yä bhinnärtha-pratipädikä |
yamakaà sävyapetaà ca vyapteaà ceti tad dvidhä | änantaryäd
avyapetaà vyapetaà vyavadhänataù ||11|| dvaividhyenänayoù
sthäna-päda-bhedäc caturvidham |
ädi-pädädi-madhyänteñv eka-dvi-tri-niyogataù | saptadhä
pürva-pürveëa cet pädenottarottaram ||12|| eka-dvi-tri-padärambhas
tulyaù ñoòhä tadäparam |
tåtéyaà trividhaà pädasyädi-madhyänta-gocaram ||13||
pädänta-yamakaà caiva käïcé-yamakam eva ca |
samudga-yamakaà caiva vikränta-yamakaà tathä | pädädi-yamakaà
caiva tathämreòitam eva ca ||15||
caturvyavasitaà caiva mälä-yamakam eva ca | daçadhä yamakaà
çreñöhaà tad-bhedä bahavo’pare ||16||
svatantrasyänya-tantrasya padasyävartanä dvidhä |
bhinna-prayojana-padasyävåttià manujä viduù ||17||
dvayor ävåtta-padayoù samastä syät samäsataù | asamäsät tayor
vyastä päde tv ekatra vigrahät |
-
väksyaävåttir apy eva yathä-sambhavam iñyate ||18||
alaìkärädy-anupräso laghur apy evam arhaëät | yayä kayäcid våttyä
yat samänam anubhüyate | tad-rüpädi-padäsattiù sänupräsä rasävahä
||19||
goñöhyäà kutühalädhyäyo väg-bandhaç citram ucyate | praçnaù
prahelikä guptaà cyuta-datte tathobhayam | samasyä sapta tad-bhedä
nänärthasyänuyogataù ||20||
yatra pradéyate tulya-varëa-vinyäsam uttaram | sa praçnaù syäd
eka-påñöa-dvi-påñöottara-bhedataù |
dvidhaika-påñöo dvividhaù samasto vyasta eva ca ||21|| dvayor
apy arthayor guhya-mäna-çabdä prahelikä | sä dvidhärthé ca çäbdé ca
taträrthé cärtha-bodhataù |
çabdävabodhataù çäbdé prähuù ñoòhä prahelikäm ||22|| yasmin
gupte’pi väkyäìge bhävyartho’päramärthikaù |
tad-aìga-vihitäkäìkñas tad guptaà güòham apy adaù ||23||
yaträrthäntara-nirbhäso väkyäìga-cyavanäd api |
tad-aìga-vihitäkäìkñas tac cyutaà syäc caturvidham |
svara-vyaïjana-bindünäà visargasya ca vicyuteù ||24||
datte’pi yatra väkyäìge dvitéyo’rthaù pratéyate | dattaà tad
ähus tad-bhedäù svarädyaiù pürvavan matäù ||25||
apanétäkñara-sthäne nyaste varëäntare’pi ca | bhäsate’rthäntaà
yatra cyuta-dattaà tad ucyate ||26|| suçliñöa-padyam ekaà yan
nänä-çlokäàça-nirmitam |
sä samasyä parasyätma-parayoù kåti-saìkarät ||27|| duùkhena
kåtam atyarthaà kavi-sämarthya-sücakam |
duñkaraà nérasatve’pi vidagdhänäà mahotsavaù | niyamäc ca
vikalpäc ca bandhäc cabhavati tridhä ||28|| kaveù pratijïä
nirmäëa-ramyasya niyamaù småtaù | sthänenäpi svareëäpi vyaïjanenäpi
sa tridhä ||29||
vikalpaù prätilomyänulomyäd eväbhidhéyate | prätilomyänulomyaà
ca çabdenärthena jäyate ||30||
anekadhä-våtta-varëa-vinyäsaiù çilpa-kalpanä |
tat-tat-prasiddha-vastünäà bandha ity abhidhéyate ||31||
gomütrikärdhabhramaëe sarvatobhadram ambujam | cakraà
cakräbjakaà daëòo murajaç ceti cäñöadhä ||32||
pratyardhaà pratipädaà syäd ekänta-rasam äkñarä | dvidhä
gomütrikäà pürväm ähur açvapadaà pare ||33|| antyäà gomütrikäà
dhenuà jäla-bandhaà vadanti hi |
ardhäbhyäm ardha-pädaiç ca kuryäd vinyäsam etayoù ||34||
nyastänäm iha varëänäm adho’dhaù krama-bhägiëäm |
adho’dhaù-sthita-varëänäà yävat turya-padaà nayet ||35||
turya-pädän nayed ürdhvaà pädärdhaà prätilomyataù |
tad eva sarvato-bhadraà trividhaà saraséruham | catuñpatraà tato
vighnaà catuñpatre ubhe api ||36|| atha prathama-pädasya mürdhanya
tripadäkñaram |
-
sarveñäm eva pädänäm ante tad upajäyate ||37||
präk-padasyäntimaà pratyak-pädädau prätilomyataù | antya-pädäntimaà
cädya-pädädäv akñara-dvayam ||38|| catuçchade bhaved añöa-cchade
varëa-trayaà punaù |
syät ñoòaça-cchade tv ekäntaraà ced ekam akñaram ||39||
karëikäto nayed ürdhvaà paträkäräkñarävalim | praveçayet karëikäyäà
catuñpatra-saroruhe ||40||
karëikäyäà likhed ekaà dve dve dikñu vidikñu ca |
praveça-nirgamau dikñu kuryäd añöa-cchade’mbuje ||41||
viñvag-viñama-varëänäà tävat-paträvalé-juñäm | madhye
samäkñara-nyäsaù saroje ñoòaça-cchade ||42||
dvidhä cakraà caturaraà ñaòaà tatra cädimam | pürvärdhe sadåçä
varëäù päda-prathama-païcamäù ||43||
ayujo’çvayujaç caiva turyäv apy añöamäv api | tasyodak präg aväk
pratyag areñu ca yathä-kramam ||44|| syät pädärdha-catuñkaà tu
näbhau tasyädyam akñaram |
paçcimärävadhi nayen nemau çeñe pada-dvayé ||45|| tåtéyaà
turya-pädänte prathamau sadåçäv ubhau | varëau päda-trayasyäpi
daçamaù sadåço yadi ||46|| prathame carame tasya ñaò-varëäù paçcime
yadi |
bhavanti dvy-antaraà tarhi båhac-cakram udähåtam ||47||
saàmukhära-dvaye pädam ekaikaà kramaço likhet |
näbhé tu varëaà daçamaà nemau turya-padaà nayet ||48||
çlokasyädanta-daçamäù samä ädyantimau yujoù |
ädau varëaù samau turya-païcamäv ädya-turyayoù ||49||
dvitéya-prätilomyena tåtiyaà jäyate yadi |
padaà vidadhyät patrasya daëòaç cakräbjakaà kåteù ||50||
dvitéyau präg-dale tulau saptamau ca tathäparau |
sadåçäv uttara-dalau dvitéyäbhyäm arthärdhayoù ||51||
dvitéya-ñañöhäù sadåçäç caturthau païcamäv api |
ädyanta-pädayos tulyau parärdha-saptamäv api ||52|| samau turyaà
païcamaà tu krameëa viniyojayet |
turyau yojyau tu tadvac ca daläntäù krama-pädayoù ||53||
ardhayor antimädyau tu muraje sadåçäv ubhau |
pädärdha-patito varëaù prätilomyänulomataù ||54|| antimaà
paribadhnéyäd yävat turyam ihädimat |
pädät turyäd yad evädyaà navamät ñoòaçäd api ||55|| akñarät
puöako madhye madhye’kñara-catuñöayam | kåtvä kuryäd yathaitasya
murajäkäratä bhavet ||56|| dvitéyaà cakraà
çärdüla-vikréòitaka-sampadam |
gomütrikä sarva-våttair anye bandhäs tv anuñöubhä ||57||
nämadheyaà yadi na ced améñu kavi-kävyayoù |
mitradheyäbhituñyanti nämitraù khidyate tathä ||58||
bäëa-bäëäsana-vyoma-khaòga-mudgara-çaktayaù |
dvi-catuñka-triçåìgäöä dambholi-muçaläìkuçäù ||59||
-
padaà rathasya nägasya puñkariëyasi-putrikä | ete bandhäs tathä
cänye evaà jïeyäù svayaà budhaiù ||60||
ity ägneye mahä-puräëe’laìkäre çabdälaìkära-nirüpaëaà näma
saptamo’dhyäyaù ||7||
--o)0(o--
-
(8)
añöamo’dhyäyaù
arthälaìkära-nirüpaëam
agnir uväca— subhagaìkaraëo’rthänäm arthälaìkära iñyate | taà
çabda-saundaryam api nästi manoharam |
arthälaìkära-rahitä vidhaveva sarasvaté ||1|| svarüpam atha
sädåçyam utprekñätiçayäv api |
vibhävanä virodhaç ca hetuç ca samam añöadhä ||2|| svabhäva eva
bhävänäà svarüpam abhidhéyate | nijam ägantukaà ceti dvividhaà tad
udähåtam |
säàsiddhikaà nijaà naimittikam ägantukaà tathä ||3|| sädåçyaà
dharma-sämänyam upamä rüpakaà tathä |
sahokty-arthäntara-nyäsäv iti syät tac caturvidham ||4|| upamä
näma sä yasyäm upamänopameyayoù |
sattä cäntara-sämänya-yogitve’pi vivakñitam ||5|| kiïcid ädäya
särüpyaà loka-yäträ pravartate | samäsenäsamäsena sä dvidhä
pratiyoginaù ||6|| vigrahäd abhidhänasya sa-samäsänyathottarä |
upamä-dyotaka-padenopameya-padena ca ||7||
täbhyäà ca vigrahät tredhä sa-samäsäntimä tridhä | viçiñyamäëä
upamä bhavanty añöadaça sphuöäù ||8|| yatra sädhäraëo dharmaù
kathyate gamyate’pi vä |
te dharma-vastu-prädhänyäd dharma-vastüpame ubhe ||9|| tulyam
evopaméyete yatränyonyena dharmiëau |
parasparopamä sä syät prasiddher anyathä tayoù | viparétopamä sä
syäd vyävåtter niyamopamä ||10||
anyaträpy anuvåttes tu bhaved aniyamopamä |
samuccayopamäto’nya-dharma-bähulya-kértanät ||11|| bahor dharmasya
sämye’pi vailakñaëyaà vivakñitam |
yad ucyate’tiriktatvaà vyatirekopamä tu sä ||12|| yatropamä syäd
bahubhiù sadåçaiù sä bahüpamä |
dharmäù partyupamänaà ced anye mälopamaiva sä | upamäna-vikäreëa
tulanä vikriyopamä ||13||
traikälyäsambhavi kim apy äropya pratiyogini | kavinopaméyate yä
prathate sädbhutopamä ||14||
pratiyoginam äropya tad-abhedena kértanam | upameyasya sä
mohopamäsau bhräntimad-vacaù ||15||
ubhayor dharmiëos tathyäniçcayät saàçayopamä | upameyasya
saàçayya niçcayän niçcayopamä ||16|| väkyärthenaiva väkyärthopamä
syäd upamänataù |
ätmopamänäd upamä-sädhäraëyätiçäyiné ||17||
-
upameyaà yad anyasya tad-anyasyopamä matä | yady uttarottaraà
yäti tadäsau gamanopamä ||18||
praçaàsä caiva nindä ca kalpitä sadåçé tathä | kiïcic ca sadåçé
jïeyä upamä païcadhä punaù ||19||
upamänena yat tattvam upameyasya rüpyate | guëänäà samatäà
dåñövä rüpakaà näma tad viduù |
upamaiva tirobhüta-bhedä rüpakam eva vä ||20|| sahoktiù
saha-bhävena kathanaà tulya-dharmiëäm | bhaved arthäntara-nyäsaù
sädåçyenottareëa saù ||21||
anyathopasthitä våttiç cetanasyetarasya ca | anyathä manyate
yatra täm utprekñäà pracakñate ||22||
loka-sémä-nivåttasya vastu-dharmasya kértanam | bhaved atiçayo
näma sambhaväsambhaväd dvidhä ||23||
guëa-jäti-kriyädénäà yatra vaikalya-darçanam |
viçeña-darçanäyaiva sä viçeñoktir ucyate ||24||
prasiddha-hetu-vyävåttyä yat kiïcit käraëäntaram | yatra
sväbhävikatvaà vä vibhävyaà sä vibhävanä ||25||
saìgatékaraëaà yuktyä yad asaìgacchamänayoù |
virodha-pürvakatvena tad virodha iti småtam ||26||
siñädhayiñitärthasya hetur bhavati sädhakaù | kärako jïäpaka iti
dvidhä so’py upajäyate ||27||
pravartate kärakäkhyaù präk paçcät kärya-janmanaù | pürva-çeña
iti khyätas tayor eva viçeñayoù ||28||
kärya-käraëa-bhäväd vä svabhäväd vä niyämakät |
avinäbhäva-niyamo hy avinäbhäva-darçanät |
jïäpakäkhyasya bhedo’sti nadé-pürädi-darçanät ||29||
ity ägneye mahä-puräëe’laìkäre arthälaìkära-nirüpaëaà näma
añöamo’dhyäyaù
||8||
--o)0(o--
-
(9)
navamo’dhyäyaù
çabdärthälaìkära-nirüpaëam
agnir uväca— çabdärthayor alaìkäro dväv alaìkurute samam |
ekatra nihito häraù stanaà gréväm iva striyäù ||1|| praçastiù
käntir aucityaà saìkñepo yävad-arthatä | abhivyaktir iti vyaktaà
ñaò-bhedäs tasya jägrati ||2|| praçastiù paravan
marma-dravékaraàna-karmaëaù |
väco-yuktir dvidhä sä ca premokti-stuti-bhedataù ||3|| käntiù
sarva-mano-rucy-aväcya-väcaka-saìgatiù | yathä vastu tathä rétir
yyathä våttis tathä rasaù |
ürjasvi-mådu-sandarbhäd aucityam upajäyate ||4|| saìkñepo
väcakair alpair bahor arthasya saìgrahaù |
anyünädhikatä çabda-vastunor yävad-arthatä ||5|| prakaöatvam
abhivyaktiù çrutir äkñepa ity api |
tasyä bhedau çrutis tasya çäbdaà svärtha-samarpaëam | bhaven
naimittiké päribhäñiké dvividhaiva sä ||6||
saìketaù paribhäñeti tataù syät päribhäñiké | mukhaupacäriké
ceti sä ca sä ca dvidhä dvidhä ||7||
sväbhidheya-skhalad-våttir amukhyärthasya väcakaù | yathä çabdo
nimittena kenacit saupacäriké |
sä ca läkñaëiké gauëé lakñaëä-guëa-yogataù ||8||
abhidheyävinäbhütä pratétir lakñaëocyate |
abhidheyena sambandhät sämépyät samaväyataù | vaiparétvät
kriyä-yogäl lakñaëä païcadhä matä ||9||
gauëé guëänäm änantyäd antä tad-vivakñayä | anya-dharmas
tato’nyatra loka-sémänurodhinä |
samyag ädhéyate yatra sa samädhir iha småtaù ||10|| çruter
alabhyamäno’tho yasmäd bhäti sacetanaù |
sa äkñepo dhvaniù syäc ca dhvaninä vyajyate yataù |
çabdenärthena yaträrthaù kåtvä svam upasarjanam ||11||
pratiñedha iveñöasya yo viçeñäbhidhitsayä | tam äkñepaà bruvanty
aprastuta-stotram idaà punaù |
adhikäräd apetasya vastuno’nyasya yä stutiù ||12|| yatrokte
gamyate’nyo’rthas tat-samäna-viçeñaëaù |
sä samäsoktir uditä saàkñepärthatayä budhaiù ||13|| apahnutir
apahnatya kiïcid anyärtha-sücanam | paryäyoktaà yad anyena
prakäreëäbhidhéyate |
eñäm ekatamasyaiva samäkhyä dhvanir ity ataù ||14||
ity ägneye mahä-puräëe’laìkäre çabdärthälaìkära-nirüpaëaà
näma
-
navamo’dhyäyaù ||9||
--o)0(o--
-
(10)
daçamo’dhyäyaù
guëa-nirüpaëam
agnir uväca— alaìkåtam api prétyai na kävyaà nirguëaà bhavet
|
vapuñy alalite stréëäà häro bhäräyate param ||1|| na ca väcyaà
guëo doñäbhäva eva bhaviñyati |
guëäù çleñädayo doñä güòhärthädyäù påthak-kåtäù ||2|| yaù kävye
mahatéà chäyäm anugåhëäty asau guëaù |
sambhavaty eña sämänyo vaiçeñika iti dvidhä ||3||
sarva-sädhäraëé-bhütaù sämänya iti manyate |
çabdam artham ubhau präptaù sämänyo bhavati tridhä ||4|| çabdam
äçrayate kävya-çaréraà yaù sa tad-guëaù |
çleño lälitya-gämbhérye saukumäryam udäratä | saty eva yaugiké
ceti guëäù çabdasya saptadhä ||5|| suçliñöa-saàniveçatvaà çabdänäà
çleña ucyate |
guëädeçädinä pürvaà pada-sambaddham akñaram | yatra sandhéyate
naiva tal lälityam udähåtam ||6|| viçiñöa-lakñaëollekha-lekhyam
uttäna-çabdakam |
gämbhéryaà kathayanty äryäs tad evänye suçabdatäm ||7||
aniñöhuräkñara-präya-çabdatä sukumäratä |
uttänapadataudäryaà yutaà çläghyair viçeñaëaiù ||8|| ojaù
samäsa-bhüyastvam etad gadyädi-jévitam |
äbrahma-stamba-paryantam ojasaikena pauruñam ||9|| ucyamänasya
çabdena yena kenäpi vastunaù |
utkarñam ävahan artha-guëa ity abhidhéyate ||10|| mädhuryaà
saàvidhänaà ca komalatvam udäratä |
prauòhiù sämayikatvaà ca tad-bhedäù ñaö cakäsati ||11||
krodherñyä-kära-gämbhéryaà mädhuryaà dhariya-gähitä |
saàvidhänaà parikaraù syäd apekñita-siddhaye ||12|| yat
käöhinyädi-nirmukta-saàniveça-viçiñöatä | tiraskåtyaiva mådutä
bhäti komalateti sä ||13||
lakñyate sthüla-lakñatva-pravåtter yatra lakñaëam | guëasya
tad-udäratvam äçayasyätisauñöhavam ||14||
abhipretaà prati yato nirvähasyopapädikäù | yuktayor
hetu-garbhiëyaù prauòhäù prauòhir udähåtä ||15||
svatantraysänyatantrasya räddhäntaù samayo mataù | tatra
vyutpattir arthasya yä sämayikateti sä ||16||
çabdärthäv upakurväëo nämnobhaya-guëaù småtaù | tasya prasädaù
saubhägyaà yathä-säìkhyaà praçastatä |
päko räga iti präjïaiù ñaö prapaïca-vipaïcitäù ||17||
suprasiddhärtha-padatä prasäda iti géyate |
-
utkarñavän guëaù kaçcit yasminn ukte pratéyate ||18||
yathä-saìkhyam anüddeçaù sämänyam atidiçyate |
samaye varëanéyasya däruëasyäpi vastunaù | adäruëena çabdena
präçastyam upavarëanam ||19||
uccaiù pariëatiù käpi päka ity abhidhéyate |
mådvékänärikelämra-päka-bhedäc caturvidhaù |
ädäv ante ca saurabhyaà mådvékäpäka ity abhidhéyate ||20||
kävyecchayä viçeño yaù sa räga iti géyate |
abhyäsopahitaù käntià sahajäm ativartate ||21|| häridraç caiva
kausumbho nélo rägaç ca tridhä |
vaiçeñikaù parijïeyo yaù sva-lakñaëa-gocaraù ||22||
ity ägneye mahä-puräëe’laìkäre guëa-nirüpaëaà näma
daçamo’dhyäyaù
||10||
--o)0(o--
-
(11)
ekädaço’dhyäyaù
doña-nirüpaëam
agnir uväca— udvega-janako doñaù sabhyänäà sa ca saptadhä |
vaktå-väcaka-väcyänäm eka-dvi-tri-niyogataù ||1|| tatra vaktä kavir
näma prathate sa ca bhedataù |
sandihäno’vinétaù sann ajïo jïätä caturvidhaù ||2||
nimitta-paribhäñäbhyäm artha-saàsparçi väcakam |
tad-bhedau pada-väkye dve kathitaà lakñaëaà tayoù ||3||
asädhutväprayuktatve dväv eva pada-nigrahau |
çabda-çästra-viruddhatvam aprayuktatvam ucyate ||4||
chändasatvam avispañöatvaà ca kañöatvam eva ca | tad asämayikatvaà
ca grämyatvaà ceti païcadhä |
chändasatvaà na bhäñäyäm avispañöam abodhataù ||5|| güòhärthatä
viparyastärthatä saàçayitärthatä |
avispañöärthatäbhedäs tatra güòhärthateti sä ||6|| yaträrtho
duùkha-saàvedyo viparyastärthatä punaù |
vivakñitäny açabdärtha-pratipattir malémasä ||7||
anyärthatväsamarthatve etäm evopasarpataù |
sandihyamäna-väcyatvam ähuù saàçayitärthatäm ||8|| doñatvam
anubadhnäti sajjanodvejanädåte |
asukhoccäryamäëatvaà kañöatvaà samayäc cyutiù | asämayikatä
neyäm etäà ca munayo jaguù||9||
grämyatä tu jaghanyärtha-pratipattiù khalékåtä |
vaktavya-grämya-väcyasya vacanät smaraëäd api |
tad-väcaka-padenäbhisämyäd bhavati sä tridhä ||10|| doñaù
sädhäraëaù prätisviko’rthasya sa tu dvidhä | aneka-bhäg-upälambhaù
sädhäraëa iti småtaù ||11|| kriyä-kärakayor bhraàço visandhiù
punar-uktatä |
vasta-sambandhatä ceti païca sädhäraëä maläù ||12|| akriyatvaà
kriyä-bhraàço bhrañöa-kärakatä punaù |
karträdi-kärakäbhävo visandhiù sandhi-düñaëam ||13|| vigato vä
viruddho vä sandhiù sa bhavati dvidhä |
sandher viruddhatä kañöa-päöhäd arthäntarägamät ||14|| punar
uktatatvam äbhékñëyäd abhidhänaà dvidhaiva tat |
arthävåttiù padä-våttir arthävåttir api dvidhä ||15||
prayukta-vara-çabdena tathä çabdäntareëa ca |
nävartate padävåttau väcyam ävartate padam ||16||
vyasta-sambandhatä-suñöhu-sambandho vyavadhän amüù | sambandhäntar
anirbhäsät sambandhäntara-janmanaù ||17||
abhäve’pi tayor antar vyavadhänät tridhaiva sä |
-
antarä pada-väkyäbhyäà pratibhedaà punar dvidhä ||18|| väcyam
arhto’rthyamänatvät tad-dvidhä pada-väkyayoù |
vyutpädita-pürvaà väcyaà vyutpädyaà ceti bhidyate ||19||
iñöa-vyäghäta-käritvaà hetoù syäd asamarthatä |
asiddhatvaà viruddhatvam anaikäntikatä tathä ||20|| evaà
sat-pratipakñatvaà kälätétatva-saìkaraù |
pakñe sapakñe nästitvaà vipakñe’stitvam eva tat ||21|| käryeñu
pariñadyänäà na bhaved apy aruntudam | ekädaça-nirarthatvaà
duñkarädau na duñyati ||22||
duùkhäkaroti doñajïän güòhärthatvaà na duñkare | na
grämyatodvega-käré prasiddher loka-çästrayoù ||23|| kriyä-bhraàçe
na lakñmästi kriyädhyähära-yogataù |
bhrañöakärakatäkñepa-balädhyähåta-kärake ||24|| pragåhye gåhyate
naiva kñatir vigata-sandhinä |
kañöha-päöhäd visandhitvaà durvacädau na durbhagam ||25||
anupräse padävåttir vyasta-sambandhatä çubhä |
närtha-saìgrahaëe doño vyutkramädyair na lipyate ||26||
vibhakti-saìkhyä-liìgänäà yatrodvego na dhématäm | saìkhyäyäs tatra
vhinnatvam upamänopameyayoù | anekasya tathaikena bahünäà bahubhiù
çubhä ||27||
kavénäà samudäcäraù samayo näma géyate | sämänyaç ca viçiñöaç ca
dharavad bhavati dvidhä ||28||
siddha-saiddhäntikänäà ca kavénäà vävivädataù | yaù prasidhyati
sämänya ity asau samayo mataù ||29||
sarve saiddhäntikä yena saïcaranti niratyayam | kiyanta eva vä
yena sämänyas tena sa dvidhä ||30|| tarka-jïänaà muneù kasya
kasyacit kñaëaìgikä | bhüta-caitanyatä kasya jïänasya sva-prakäçatä
|
prajïäta-sthülatä çabdänekäntatvaà tathärhataù ||31||
çaiva-vaiñëava-çäkteya-saura-siddhäntinäà matiù |
jagataù käraëaà brahma säìkhyänäà sapradhänakam ||32|| asmin
sarasvaté-loke saïcarantaù parasparam |
badhnanti vyatipaçyanto yad viçiñöaù sa ucyate ||33|| parigrahäd
apy asatäà satäseväparigrahät |
bhidyamänasya tasyäpi dvaividhyam upagéyate ||34||
pratyakñädi-pramäëair yad bädhitaà tad asad viduù | kavibhis tat
pratigrähyaà jïänasya dyotamänatä ||35||
yad evärtha-kriyäkäri tad eva paramärthasat | ajïänäj jïänatas
tv ekaà brahmaiva paramärthasat ||36||
viñëuù sargädi-hetuù sa çabdälaìkära-rüpavän | aparä ca parä
vidyä täà jïätvä mucyate bhavät ||37||
ity ägneye mahä-puräëe’laìkäre doña-nirüpaëaà näma
ekädaço’dhyäyaù ||11||
-
--o)0(o--
pürëo’yaà granthaù
agnipuränamalaìkärädhyäyäùagnipuränamalaìkärädhyäyäùprathamo’dhyäyaù
kävyädi-lakñaëamdvitéyo’dhyäyaù
näöaka-nirüpaëamtåtéyo’dhyäyaù
rasädi-nirüpaëamcaturtho’dhyäyaù
réti-våtti-nirüpaëampaïcamo’dhyäyaù
çarérärambha-nirüpaëamñañöho’dhyäyaù
abhinayädi-nirüpaëamsaptamo’dhyäyaù
çabdälaìkära-nirüpaëamañöamo’dhyäyaù
arthälaìkära-nirüpaëamnavamo’dhyäyaù
çabdärthälaìkära-nirüpaëamdaçamo’dhyäyaù
guëa-nirüpaëamekädaço’dhyäyaù
doña-nirüpaëam