-
Allahszlk Ahlkszlk mdr? ateizm veahlk ilikisi zerineulpian,
30.04.2011
Bu alma Turan Dursun Sitesinin Ke Yazlar Blmnde de
yaymlanmtr.
Din, insan haysiyetine birhakarettir.
Din olsa da olmasa da iyi insanlar iyi eyler, kt insanlar kt
eyler yapar.Ama iyi insanlarn kt eyler yapabilmesi iin din
gereklidir.(1)
Steven Weinberg
Dnen, sorgulayan, phe duyan kimseler iin bile, dinlerden
zihinsel olarak kurtulmasrecinde en nemli engellerden biri,
bilincimize ilenmi u dogma olsa gerek:
Tanr ayet yoksa, bu, insanlar iin hibir balayc etik kuraln da
olmadanlamna gelir. Tanr olmadan iyilik, adalet, hak, hukuk, ahlk
gibi kavramlarmzhibir salam temele dayandramayz, istisnasz herey
serbest olur. Bu yzden Tanrmutlaka olmaldr.
Bu yazda buna benzer dncelerin ierdii baz yanl varsaymlar
zetlemeyideneyeceim. zellikle gstermeye alacam husus ise u olacak:
Nasl bir ahlk ve adaletanlay benimsiyor olursak olalm -ayet ahlk,
adalet, hak, hukuk gibi kavramlarnherhangi bir zgn anlam olacaksa-
bu anlaymz tanr iradesi zerinden temellendirmek(tanrnn varln kabul
etsek bile) zaten teorik olarak imknsz.
(Yaznn sadece ana-blmn okumak isteyenler, dorudan 5. altbala da
zplayabilirler.)
1. Ahlk/adalet ve tanr kavramlarnn genel erevesi2. Tanr fikrinin
ahlk iin gerekli olmas, tanrnn varln kantlayabilir mi?
-
3. Ateistler ahlksz mdr?4. Ateizmin ngrd bir normatif ahlk
felsefesi var mdr?5. Ahlk anlaymz, tanr iradesi zerinden neden
temellendirilemez? Euthyphronun ikilemi6. Ahlk tanr iradesi ile
ilikilendirmenin zararl sonular7. Sonudipnotlar
1. Ahlk/adalet ve tanr kavramlarnn genel erevesiAhlk ve adalete
dair dnceler, ancak ve yalnzca bir tanrnn iradesiyle
mitemellendirilebilir? gibi bir soruyu incelemeden nce, soruda geen
tanr, ahlk, adaletgibi szcklerden aa yukar ne kastedildiini kabaca
belirlememiz gerekiyor. Elbette herszckte yapabileceimiz gibi ahlk
nedir veya tanr nedir gibi sorular da sorabilir veszde felsef,
essensialist tartmalarn bulank derinliklerine dalabiliriz. Anlalr
ieriklerve net nermeler zerinden deil de, salt kavramlar ve zc
tanmlar zerinden yaplan bugibi szde akl yrtmelerinin faydasn son
derece kstl buluyorum.(2) Bu sebeple ahlknedir veya tanr nedir gibi
sorular zerinden derun edebiyat retmek yerine, buszcklerle bu yazda
neyi kastettiimin genel erevesini kabaca izip, vakit kaybetmedenasl
meselelere girebilmeyi tercih ediyorum:
Tanr kelimesinden kastm, gnmzdeki btn monoteist dinlerin ve
ayrca deizmin ortakpayda olarak varln iddia ettii, evreni veya
evrenin oluumundaki ilk maddeyi yaratan,doast, sonsuz bilgili,
bilin ve irade sahibi varlk. Hani benim gibi ateistlerin,
varolduuna inanmad o varlk(3)
Benzer ekilde ahlk, etik, adalet, erdem, iyilik gibi (aslnda tam
olarak eanlaml olmayan)szckleri de bu yazda, bu szckleri kullanan
hemen herkesin ortak paydasn kapsayacaken genel erevede
kullanyorum: Mesel zorda kalmadan sebepsiz yere ve kasten
susuzinsanlar ldrmek, ocuklara kar ar fiziksel veya cinsel iddet
uygulamak, kadnlaratecavz etmek vs. gibi eylemler hangi dnya grne
sahip olursak olalm, yle veya byle,neredeyse hepimizin kt, yanl,
adaletsiz diyecei eylemlerdendir. Glde boulmaktaolan masm bir ocuu
kurtarmaya, yolunu kaybetmi bir kre yardmc olmaya, kolyesinidren
bir kadna kolyesini iade etmeye ise yine hemen hemen hepimiz,
herhangi biranlamda iyi, doru, gzel deriz.
2. Tanr fikrinin ahlk iin gerekli olmas, tanrnnvarln
kantlayabilir mi?
Aada, ahlk anlaymz iin tanr fikrinin gerekli olmadn, nk ahlk
anlaymz(hangi ierikte olursa olsun) tanr fikri ile temellendirmenin
zaten imknsz olduunugstermeye alacam. Ama bir n olsun, tanrnn her
trl ahlk anlay iin mutlakagerekli olduunu, tanr fikri olmadan
ahlka, adalete, iyilie dair dncelerimizi hibirekilde
gerekelendiremeyeceimizi, bunun ancak ve sadece tanr fikriyle mmkn
olduunu
-
farzedelim. Bu varsaymmz, tanrnn varlna dair herhangi bir argman
ilevi grebilir mi?Biraz dndmzde herkesin verecei cevap bence hayr
olmaldr.
Tanr fikri olmadan ahlk ve adalete dair normatif yarglarmzn
hepsi bo ve dayanakszolsayd bile, bu durum, olsa olsa, tanrnn
varlnn istememiz gereken birey olduuna,umarm vardr dememiz
gerektiine veya tanr fikrinin etik mlhazalar iin gerekli
birnormatif varsaym olduuna iaret olurdu. Fakat tanrnn gerekten var
olduuna deil.
Tanrnn varlna dair deliller veya en azndan varln daha muhtemel
klacak argmanlar,apayr bir dzlemde yer almaldr. rnein evrenin
mutlak bir balangc olmal gibikozmolojik argmanlar veya bu kadar
hassas dengeler zerine kurulu ve bu denli karmaksistemler ancak
bilinli bir tasarmn rn olabilir gibi teleolojik argmanlar
sunuluptartlabilir. Byle bir tartma, tanrnn varl zerine yrtlen bir
tartma olur. Ancak,Tanr fikri olmadan ahlk ve adalet olmaz gibi bir
nerme doru olsa bile, sadece tanrfikrinin etik alannda gerekli bir
aksiyom veya varsaym olduunu gsterir, tanrnn gerektenvar olduunu
deil.
Ayn ekilde, bu yazda savunduum gibi, ahlka ve adalete dair
dncelerimiz iin tanrfikrine ihtiyacmzn olmamas, hatt etik
grlerimizi tanr iradesi ile temellendirmeninimknsz oluu da, tanrnn
yokluuna dair bir argman olamaz.
3. Ateistler ahlksz mdr?
Baz teistlerde -sanrm bilhass yal nesillerde- ateistlerin (en
azndan orantsal olarak)dindarlara gre daha erdemsiz olduuna dair
bir nyargnn hl hakim olduunu hepimiztahmin ediyoruzdur sanrm. Bu
yaznn ana konusu, bu tarz -deyim yerindeyse- avamnyarglar deil
aslnda. lemek istediim (aada ilemeye alacam) asl dindar tezi
u:tanrya inanmayanlar erdemli, adaletli, drst olabilir. Ama bu ahlk
ve adalet anlaylarn(tanr fikrine bavurmadan) temellendiremezler, bu
anlaylarnn balayc kaynan,mahrecini sunamazlar.
Yine de asl konuya girmeden nce, ok ksa bir ekilde ateistlerin
fiilen erdemsiz olduklarnadair nyarglar hakknda birka hususa dikkat
ekmek istiyorum.
-
Gnmzde ateist veya dinsiz oran en yksek olan lkelere baktmzda,
bu lkelerdeki suoranlarnn, cinayetlerin, dolandrclklarn,
tecavzlerin, hrszlklarn vs. ateist/agnostikoran ok az lkelere gre
daha yksek olmadn (hatt genelde ok daha dk olduunu)gryoruz.(4) Veya
bir lkenin genel nfusundaki ateist oranyla, sulular ierisindeki
ateistorann kyasladmzda, ateistlerin dindarlara gre ok daha az
oranda su ilediinigrebiliriz.(5) Gerekletirilen tm bilimsel
anketler, ateist bireylerin inanl bireylere gre,ikenceye, idam
cezasna, ocuklara fiziksel iddet uygulanmasna, rkla, cinselayrmcla
orantsal olarak daha fazla kar olduklarn, temel insan haklar ve
evreninkorunmas gibi konulara yine inanl bireylere gre ok daha
fazla deer verdiklerinigsteriyor.(6)
Ya da mesel, dnya genelinde hangi lkelerde i bar dzeyinin yksek
ya da dkolduuna(7), hangi lkelerde basn zgrlnn hangi oranda mevcut
olduuna(8), hangilkelerde ocuklara kar (fiziksel, cinsel,
psikolojik) iddetin yaygn olduuna(9) bakalm vetm bunlar hangi
lkelerde dinlerin ok etkin olduu ve hangi lkelerde dinlerin
nisbetendaha etkisiz, ateist orannn ise yksek olduu ile karlatralm.
Aka greceiz ki, ateistoran yksek ve genel olarak din inanlarn zayf
olduu lkelerde bu ve bu gibi alanlardaktleme deil, bariz bir
iyileme var.
Elbette tm bu istatistiksel gerekleri aklamak iin, sadece din
veya ateizm faktrn nesremeyiz. Tm bu konularn karmak, iie gemi
ekonomik, sosyolojik, siyas, jeopolitik,tarih vs. sebepleri var;
din de bu iie gemi faktrlerden sadece bir tanesi, muhtemelen
enbelirleyicisi de deil. Ama her halkrda ateizmin insanlar,
toplumlar daha ahlksz, dahaadaletsiz yaptna dair herhangi bir ipucu
yok. Aksine: insan haklar, kadn ve ocuklarainsanca muamele, basn
zgrl, i huzur, can ve mal gvenlii vs. gibi ahlk ve adaletdeyince
(toplumsal bazda) ilk akla gelen standartlar, ateizm orannn yksek
olduu lkelerdebir hayli daha yksek. Tm bunlarn ok byk lde ekonomi
ve eitim dzeyiyle ilgiliolduunu elbette grmeliyiz. rnein bir lkenin
genel nfusundaki ateist oranyla, sululararasndaki ateist orann
karlatrdmzda ve ateistlerin ok daha az su ilediinigrdmzde, bunun
sebebini dorudan din-ateizm faktrnde deil, ateist orannn dahayoun
olarak, eitim dzeyi yksek bireylerden oluuyor olmasnda aramalyz. Bu
alandayaplan btn ampirik aratrmalar, rnein bilim insanlar
ierisindeki ateist ve agnostikorannn, mensup olduklar toplumdaki
ateist/agnostik oranlarna gre ok daha yksekolduunu gsteriyor.
Dnyann her yerinde, bilim insanlarnn (ilgili toplumdaki
geneloranlarla kyaslandnda) ok daha ufak bir ksm tanrnn varlna
inanmakta.(10) Dnyaapnda en mhim bilimsel gelimelere imza atan,
alanlarnda en saygn bilim insanlarnnmensup olduu ABD Ulusal
Bilimler Akademisi yelerinin 90%ndan fazlas (!) ateist
veyaagnostik(11).
Tarihe bir gz attmzda da, gerek bizde gerek Batda, dinin
toplumsal hayatta daha etkinolmas ile sularn, zulmlerin,
katliamlarn, tecavzlerin vs. azalmas arasnda bir balantbulmak pek
mmkn deil. Aksine bugn oumuzun kabul ettii insan haklar, dncezgrl,
kadn ve erkein hukuk eitlii, bireysel zgrlkler, demokrasi gibi deer
vehaklarn din retilere ve bu retilerin muhafzlarna kar verilen uzun
mcadelelerneticesinde elde edildiini biliyoruz hepimiz.
nsann drst, erdemli, adaletli, iyi kalpli olabilmesi iin, doast,
bilin ve irade sahibibir yaratcya inanmas gerektii nyargs, hangi
adan bakarsak bakalm, savunulabilir birdnce deil. rnein budizm
dininde, bu ekilde bir tanr inanc yok. Budistler, evreniyaratan,
bilin ve irade sahibi bir varla inanmyorlar.(12) slamdan ve
Hristiyanlktan ok
-
daha eski olan budizm dinine mensup insanlarn, mslman veya
hristiyanlara gre dahaahlksz, daha adaletsiz, daha zalim kiiler
olduunu symemiz mmkn m?
Ya da ayn ekilde tanrnn varlna inanmayan, yukarda bahsettiim
Bilimler Akademisiyelerinin %90ndan fazlasnn, dindarlara gre daha
erdemsiz bir yaam srdklerini,mesel -teistlerden daha fazla- tecavz,
dolandrclk gibi eyler yaptklarn, ocuklarn veelerini dvdklerini,
bakalarna kasten zarar verdiklerini syleyebilir miyiz?
4. Ateizmin ngrd bir normatif ahlk felsefesi varmdr?
Teist retorikiler, Dostoyevskinin mehur Tanr yoksa, herey
serbesttir zdeyiini skakullanrlar. Sylenmek istenen, tanr gibi
mutlak bir istinat noktas olmadan, insanlarn nasldavranmas
gerektiine dair normatif yarglarmzn -iddiaya gre- hibir makl
dayanann,niha temelinin bulunamayaca.
Teistlerin bu retoriindeki asl vurgu, Tanr yoksa neden insanlar
fiilen iyilik deyapabiliyor? sorusu deil. Bu salt betimsel bir
soru. Ve bu soruyu, yani bugn iyi olarakdeerlendirdiimiz altrist
(fedakr) ve kooperatif (ortak ibirliine dayal) davrankalplarnn ve
merhamet, empati gibi duygularn gerek homosapiens trnde gerekse
dierbirok canl trnde, biyolojik evrim mekanizmalaryla milyonlarca
yllk evrimsel sretenasl ve neden gelitiini gnmz bilimleri gn getike
daha etraflca aklayabiliyorzaten.(13) Teistlerin vurgusu daha ok u
noktada: Tanr yoksa, ayrca insanlardagzlemlediimiz, iyi olarak
deerlendirdiimiz davran kalplar salt evrimmekanizmalaryla ve kr
doal srelerle olumusa, u u kurallara (rn. bakalarnazarar verme!
kadnlara tecavz etme!) bugn neden uymamz gerektiini, yani bu
kurallarnnormatif anlamda u an bizler iin balayc oluunun kaynan,
mahrecini aklayamayz.
Oysa felsefe tarihine bir baktmzda, normatif ahlk ve hukuk
felsefesini gelitiren, hattgnmzde evrensel normlar olarak kabul
edilen deerlerimizin gelimesinde belirleyicirol oynayan dnrlerin
byk ounluunun, bu alanda herhangi bir tanr fikrine
ihtiyaduymadklarn, gelitirdikleri ve nerdikleri normlar tanr
iradesine deil, bir ekilde insanaklna, iradesine ve doasna
dayandrdklarn gryoruz. Din bilginlerinin ezici ounluuhenz klelii
mer gryor ve savunuyorken, bunun adaletsiz olduunu haykrandnrlerin
byk ounluu bu dncelerini tanr iradesine dayandrmyorlard
(bkz.Kuranda klelik ile ilgili baz ayetler).
-
ou alanda olduu gibi, ahlk felsefesi alannda da ateizmin bu
alandaki tutumu nedir?gibi bir soru, ateizmin ne olduunu tam olarak
anlamamaktan kaynaklanyor. Ateizm (tekbana ele alndnda) bir tez
deil, yalnzca ve sadece iddia edilen bir tezin (sunulan delil,kant,
ipucu ve argmanlarn yetersizliinden) kabul edilmeyiidir. En genel
anlamyla, evreniyaratan, doast, bilin ve irade sahibi bir varln
gerekten olduuna inanmayanlara ateistdenir. Dolaysyla ateistlerin,
dnya grleri, felsef yaklamlar, siyas tutumlar birbirindenok farkl,
hatt zt olabilir. rnein ateist biri epistemolojik adan mesel
pozitivist,skeptisist veya eletirel rasyonalist, ontolojik adan
nihilist veya realist, siyas adanrnein sosyalist, milliyeti veya
liberal vs. olabilir.
Ayn ekilde ahlk felsefesi alannda da ateist biri, deer ve
normlarmzn rneindeontolojik (devci)(14), tilitarist (faydac)(15)
veya kontraktalist (szlemeci)(16)felsefelerle temellendirilmesini
benimseyebilir. Veya ahlk deer ve normlarn niha
anlamdatemellendirilemeyeceine, zaten etik deerlerimizin var olan
bireyin kefi deil, tamameninsan/toplum icad olduuna kanaat getirip,
bu noktadan hareketle, farkl normlar arasndanormatif kyas ve
tartmann imknsz olduunu (radikal deer rlativizmi)(17) ya da
aynnoktadan hareketle bu gibi icatlarmzn birbiriyle kyaslanabilir,
tartlabilir veiyiletirilebilir olduklarn (rn. eletirel
rasyonalizm)(18) savunabilir.
Bu yaznn konusu, tanr iradesine bavurmadan seilebilecek (yukarda
sadece birkannrneklendii) tm bu felsef yollarn hangisinin (bana
gre) daha makl olduu deil elbette.Yukardaki rneklerle vurgulamak
istediim, zaten koskoca felsefe tarihinde normatif hukukve ahlk
felsefelerinin tanr iradesine bavurulmadan gelitirildii, bugn kabul
ettiimizevrensel deerlerin entelektel altyapsnn bu felsefeler
tarafndan oluturulduu, ateizmintek ve ortak bir felsefeye sahip
olmad, aksine herhangi bir tanrya inanmadan da oukonularda farkl
dncelere sahip olunup bunlarn zgr ve rasyonel bir
ekildetartlabilecei.
Kendi adma, bu yazda, ahlk deer ve kurallarn, tanr iradesini
kullanmadan niha birekilde temellendirilebileceini bile iddia
etmiyorum. Fakat tanr iradesi zerinden kesinlikleve hi bir ekilde
temellendirilemeyeceini iddia ediyorum.
-
5. Ahlk anlaymz, tanr iradesi zerinden
nedentemellendirilemez?
Euthyphronun ikilemi
Bir teist kendi asndan, ateizmin zaafn gstermek iin rnein yle
diyebilir:
Ateistlerin, teistlere gre daha erdemsiz, daha adaletsiz filan
olduklarn zaten iddiaetmiyorum. Bence de gayet erdemli, adaletli,
drst, ahlkl ateistler olabilir ve vardrda.Fakat ateistler,
kendilerinin de uyduklar bu ahlk deer ve kurallarn normatifanlamda
balayc oluunun kaynan, mahrecini aklayamazlar. Hereyinbalangc ve
temeli olan bir yaratc iradesi olmazsa, ahlk/adalet asndan
iyiyeneden iyi, ktye ise neden kt dememiz gerektiinin niha bir
sebebi de olmaz.
Bu gr, ahlken iyi ve ktye dair dncelerimizi tanr iradesi
zerinden niha bir ekildetemellendirebileceimizden yola kyor ve bu
varsaymdan hareketle, ateizm asndanbunun mmkn olmamasn ateizmin bir
zaaf olarak eletiriyor. Oysa bataki varsaymyanl. Allahn varln ve
rnein Kurann Allah kelm olduunu kabul etsek bile, ahlkve adalete
dair normatif yarglarmz Allahn iradesine dayandrarak
temellendiremeyiz.
Ahlken iyi ve kt olan, tanr varsaym ile temellendirmeye alan
herkesin ncelikleyantlamas gereken soru u olacaktr: Birey (rn. bir
davran, niyet, tutum, durum vs.) tanriyi (veya kt) dedii iin mi o
ey iyi (veya kt); yoksa tersine zaten iyi (veya kt)olduu iin mi,
tanr o eye iyi (veya kt) diyor?
ayet birinci seenei kabul edersek, iyiliin ve ktln tek mutlak
kriteri olarak tanrnniradesini baz alm oluruz. Buna gre hibir ey
(hibir davran, niyet, durum vs.)kendiliinden (per se) iyi veya kt
deildir aslnda. Sadece mutlak emir sahibi tanrnn iyiveya kt demesi
ile o ey bizler iin iyi ya da kt klnm olur. Bu dnceyi
-
benimsediimizde, iyi szcn tanrnn istedii, onaylad, kt szcn
isetanrnn istemedii, reddettii anlamnda kullanyor oluruz. Ahlk,
adalet, iyilik, ktlkgibi kavramlarn hibir zgn anlam kalmaz ve
sadece bizim dmzda mutlak bir emirsahibinin znel iradesine
indirgenmi olur. Tanrya inanan baka baka dinler olduundan vebu
dinlerin inand tanrlarn iradesi ksmen birbirinden epey farkl
olduundan dolay,iyilik, ktlk gibi kavramlarn hibir intersbjektif
balam da kalmaz. Her teist, iyiszcn benim inandm tanrnn onaylad
anlamnda kullanyor olur. rnein bakabirinin de tanrs, ona dier tm
dinlere inananlar ldrmeyi ya da kleletirmeyiemrediyorsa, o kiiye bu
emri uygulamasnn ahlken kt birey olacan anlatmayaalan her trl ortak
dilden de mahrum kalrz. Ayn ekilde kendi dinimize mensupolmayan hi
kimseye, bizim dinimizin deerlerinin ne kadar da iyi ve gzel
olduunuanlatmaya almamz daha en batan tutarsz olur. nk o ey zaten
kendiliinden iyi deil,sadece bizim inandmz tanrnn iyi demesi
sebebiyle iyidir. Daha da nemlisi, bylesi birradikal dezisionist
ahlk ve adalet anlayn benimsediimizde, inandmz tanrnnkendisi iin de
iyi veya adaletli gibi sfatlar kullanmamz mantken imknsz olur. nkbu
anlaya gre zaten iyinin tanm tanrnn istedii olarak konuluyor. Birey
herhangi birnitelemenin bizatih kriteri ise, o ey iin ilgili
nitelemeyi de kullanamayz. Hibir eykendiliinden iyi veya kt deil,
sadece tanrnn iradesiyle iyi veya kt klnyorsa, tanrnnkendisine iyi
veya kt, adaletli veya adaletsiz dememiz iin, bir de tanr-st veya
tanrdanbamsz kriterimiz olmas gerekirdi. Ama setiimiz bu anlayta,
iyi ve ktnn tek mutlakkriteri zaten tanrnn kendisi, yoksa hibir ey
kendiliinden iyi veya kt deil. yleyse tanrda iyi veya adaletli
olamaz. Ayn ekilde tanrnn u buyruu iyidir gibi bir cmle de bo
birtotoloji olur. nk bu anlaya gre, iyinin tanm zaten tanr
tarafndan buyrulmuolmasdr, baka hibir ey deil. Ksacas bu anlay
benimsediimizde, ahlk ve adalete dairdncelerimizi niha bir ekilde
temellendirmi filan olmayz; aksine kelimelerin tanmnkeyf bir ekilde
deitirerek ahlk ve adalet kavramlarnn asl ieriini tamamen
boaltmoluruz.
ayet ikinci seenei tercih edersek ve birey kendiliinden iyi
(veya kt) olduu iin tanro eye iyi (veya kt) demitir dersek, o zaman
da o eyin, iyi (veya kt) oluunun tanriradesinden bamsz bir asl
sebebinin olduunu kabul etmi oluruz. Hereyi tanr yaratmolabilir.
Ama yaratt o eyin iyi veya kt olmas, tanr iradesine baml olarak
deiebilenbirey deildir bu gre gre. Szgelimi tanr isteseydi cinsel
tecavzn mmknolmayaca bir dnya yaratabilirdi. Fakat -bu anlaya gre-
tanr tecavzn mmkn olduubir dnya yarattktan sonra, tecavzn kt olmas
tanrnn kt demesine bal deildirartk, tecavz eylemi tabiat veya
yaratl gerei ktdr. Tanr, -farz- muhl- yaratt budnyada tecavz iyidir
demi olsayd bile, tecavz yine kt olurdu. Hereyi tanr yaratmolsa da,
yaratt eylerin hangisinin iyi veya kt olduunun niha kriteri tanrnn
takdirideil. Yaratt eylerin bazlar kendiliinden iyi veya kt.
Dolaysyla ahlk ve adaletinniha temellendirmesini bu grle de
salayamyoruz.
Aada rnekleyeceim zere her iki zt gr de hristiyan geleneinde de,
islamgeleneinde de (hem de ehl-i snnet ierisinden de) farkl itikad
mezhepler tarafndansavunulmu.
Bu konunun kader, zgr irade ve hayr ve errin Allahtan gelmesi
meseleleriyle dorudanbir ilgisi yok. Hayr ve errin -mesel imtihan
aralar olarak- Allahtan geldiine inanlsa da,buradaki soru baka bir
dzlemde. yi ve ktnn Allahtan gelip gelmemesi deil soru.Soru: yi
veya kt olan ey -Allahtan gelse de gelmese de- kendiliinden mi iyi
veyaktdr, yoksa sadece Allahn iyi veya kt demesiyle mi yle
klnmtr.
-
Her iki anlay da ahlk ve adalete, iyilik ve ktle dair normatif
yarglarmzn niha birtemelini, kaynan, mahrecini sunamyor grld gibi.
Ve bu sorunun nc bir zmveya bu ikilemden herhangi bir ka da
yok.
rnein bir eyin iyi veya kt olmas sadece Allahn yle takdir
buyurmasna baldrdiyerek yukardaki birinci pozisyonu benimseyip,
ardndan fakat Allah mutlak iyiolduundan, zaten kt ey buyurmaz gibi
bir cmle kurarsak mantksal hataya dmoluruz. nk bu birinci anlaya
gre, zaten iyi ve ktnn tek tanm Allahn ylebuyurmu olmas. Allah
buyurmadan hibir ey kendiliinden iyi veya kt deil. DolaysylaAllah
kt ey buyurmaz cmlesi bo bir totoloji olur, nk Allah her ne
buyurursabuyursun (rn. tecavz) bu anlaya gre, o ey tanm gerei iyi
olacaktr. Bunu kabuletmeyip, Allahn iyi olduunu, dolaysyla tecavz
gibi eyleri emretmeyeceini iddiaedersek, zaten yukardaki ikinci gr
benimsemi, yani Allahn bu husustaki takdirindenbamsz olarak (Allah
yaratm olsa bile) tabiat veya yaratl gerei, kendiliinden iyiveya kt
olan eyler kabul etmi oluruz.
Ya da mesel, baz eyler kendiliinden iyi veya kt deildir, Allahn
buyurmasyla yleklnmtr (mesel domuz eti veya erkeklerin ipek giymesi
gibi yasaklar); baz eyler isekendiliinden ktdr ve bu yzden Allah kt
demitir (insan ldrmek, hrszlk, tecavzvs. gibi yasaklar) diyebilir
ve bylece nc bir yol bularak ikilemden ktmzsanabiliriz. Ama bu
cevapta da yine, baz eylerin kendiliinden iyi veya kt olduunu
kabuletmi oluruz. Demek ki -bu cevaba gre- ahlk ve adalete dair
anlaymz topyekn ve niaholarak salt tanr iradesiyle yine
temellendiremeyiz. O hlde bu cevaba gre, tanrya inananbiriyle
inanmayan biri, kendiliinden kt olan eylerin (rn. bebekleri ldrmek,
tecavzvs.) normatif anlamda kt kabul edilmesi gerektiinin balayc ve
niha sebebini aramayolunda tamamen ayn durumdalar. nk her ikisi de
o eyin neden kt olduunun nihacevab olarak tanr iradesini gsteremez,
bundan farkl herhangi bir kritere ihtiyalar var.
Veya diyebiliriz ki: kendiliinden kt olan bireyin kt olduunu
tanr iradesinebavurmadan, aklmz ve duygularmzla da kavrayabiliriz;
ama aklmz ve duygularmzlabirlikte topyekn biz insanlar da yaratan
Allah olduuna gre, niha sebep yine Allahtr.Ama bu cevap sorumuzla
ilgili deil. yi ve kty tanryla iletiim (eli, vahiy, kitap,ilah
ilham vs.) olmadan ayrtedebilir miyiz, deil sorumuz. yi veya kt
olann neden iyiveya kt olduunu soruyoruz. rnein tecavzn kt olduu
sonucuna tanrnn bize verdiiakl ve duygularmzla varabiliyor olsak da
veya bu sonuca ancak tanrnn bir eligndermesiyle ulaabiliyor olsak
da, soru deimiyor; tecavz kt klan asl sebep nedir?
-
Tanrnn bu kt olsun diye takdir ettiinden tr m kt, yoksa tecavz
(bu imkn Tanryaratm olsa da) kendiliinden, ztnda m kt.(19)
Eer birinci seenei kabul edersek aslnda ahlk anlaymz
temellendirmi olmuyor,sadece tanm maniplasyonlar yapm ve yukarda
zetlenen kmazlara girmi oluyoruz.kinci seenei benimsersek, ahlk ve
adalet anlaymz salt tanr iradesiyle niha bir
ekildetemellendiremeyeceimizi kabul etmi oluyoruz. Bu ikilemden k
yok. kyormu gibiyapan, anlalmaz, bulank cmlelerle, mantksal
tutarllktan yoksun szde karmlarla,adal kavramlarla, ok derin bir
takm hakikatlar sunarcasna edlarla yazlm bir ynsavunma yok deil
elbette. Ama aklen ikna edici bir k yok.
Ve eer bir teist, bu noktada akln snrlarnn aldn ve itikad alana
girildiini filansylyorsa, o zaman zaten konu da kapanmtr. nk
konunun k noktas, teistlerinateistler ahlk normlarnn niha temelini
aklayamaz; tanr iradesine bavurmadan iyi vektnn neden iyi ve kt
olduu aklanamaz iddiasyd. Fakat teistler, tanr iradesinebavurarak
byle bir aklamann mmkn olmadn itiraf ederlerse, o hlde zaten
tanriradesinin bu alanda ie yaramad kabul edilmi olur.
Sen ateistsin, dolaysyla ahlk ve adalete dair yarglar aklen
tatmin edici ve nihi birekilde temellendirmen gerekir. Ama ben
zaten teistim, dolaysyla sktm yerde iman,itikad, ilah hikmet,
yaratl srr gibi kavramlar kullanp ahlk ve adalete dair
yarglar,aklen ikna edici olmasa bile, temellendirdiimi iddia
ederim, olur biter tarznda bir tutumunabesliini tartmaya gerek yok
sanrm. Byle bir arpk anlayla her nne gelen, dilediigibi kavramlar
retip, hibir akl gereke sunmadan, istedii gibi yeni retiler kurar.
Eertek kalrsa o kiiye deli muamelesi yaparz, en azndan ciddiye
almayz; fakat ayn akldreti (savalar, siyas g mcadeleleri,
sosyolojik artlar ve de zellikle ocuklara bebekyatan itibaren
alanmas gibi fiil sebeplerle) ok takipi bulur, geni corafyalara
yaylr veasrlarca hayatta kalrsa, artk yerleik bir din olduundan
sayg duyarz!
ayet benim objektif akl kaidelere uyma sorumluluum yok gibi bir
tutum sahiplenilirse, ozaman zaten hibir tartmaya gerek de yok. Ama
o zaman, ateistler u konuyu aklayamaz;tanr fikri olmadan u konuyu
kavrayamayz; tanrya inanmak u sebeplerle daha makl olanseenektir
gibi iddialarda da bulunulmamas, sadece bu imandr, aklla bir ilgisi
yoktur,kendi inancmn neden dier inanlara veya inanszla nazaran
aklen daha makbulolduunu aklayamam, ama ben, tamamen kiisel,
sbjektif, mistik vs. bir takm sebeplerleiman ediyorum ite denmesi
gerekir. Her halkrda, tanr iradesine bavurmadan ahlk veadalete dair
normatif yarglar niha bir ekilde temellendirilemez iddiasnn cevab,
ahlk veadalete dair normatif yarglarn asl tanr iradesi zerinden
kesinlikle ve hi bir ekildetemellendirilemeyeceidir. Ya birey tanr
yle dedi diye iyi veya ktdr, dolaysyla tanrtecavz ve bebek katlini
emretmi olsayd, tecavz ve bebek katli de iyi olurdu ve bunda
abesbirey olmazd denilecek ve tanrnn kendisinin iyi olduunu iddia
etmek mantken imknszolacak; ya da tanr iyidir, tecavz emretmez
denilecek ve dolaysyla tanrnn o husustakiiradesinden bamsz olarak
baz eylerin per se iyi veya kt olduu, tanrnn o husustakitakdirinden
bamsz bir kriter kullandmz kabul edilecek.
-
Bahsettiim bu ikilem, felsefe ve teoloji dnyasnda 2.400 yldr
biliniyor. Sokrates(Platonun eserinde) diyalog arkada Euthyphroya
iyinin tanrlar iyi dedii iin mi iyiolduunu, yoksa iyi olduu iin mi
tanrlarn iyi dediini sorar (diyalogun orijinalinde, iyiszc yerine
daha uhrev bir anlam ieren eski Yunanca bir kelime kullanlyor;
ngilizcesi:pious; Almancas: fromm. Yaklak olarak dindar, takva
sahibi, zahit, erdemli gibi anlamlarageliyor). Euthyphro ilkin
soruyu anlamaz, Sokrates soruyu biraz daha aar. Euthyphro ncebir
seenei kabul eder, girdii kmazlar Sokratesin sorular sayesinde
farkedince, dierseenei benimser, orda da kmazlara girip, Sokratesin
sktrmas zerine acil ileriolduunu syleyip tartmadan kaar.(20)
Euthyphronun ikilemi, tanrnn yokluuna dair bir argman deil
elbette. kilem, sadece(tanrnn varln kabul etsek bile) ahlkn
normatif balayclnn tanr iradesiyle aklentatmin edici bir ekilde
temellendirilemeyeceini, dolaysyla teizmin ateizme nazaran dahamakl
olduu iddias iin ne srlen ahlkn, iyiliin temellendirilmesi
argmannngeersiz olduunu gsteriyor. Dolaysyla Euthyphronun ikilemi
kendi bana ateizm iin birargman deil, fakat teizmin ateizme ynelik
ilgili eletirisini rten bir argman.Platondan bu yana ve zellikle
Hristiyan teolojisinde bu ikilem, olduka youn bir ekildetartlm,
zeki hristiyan ilahiyyatlar tarafndan ikileme kar birok reddiye
yazlmolmasna ramen, ikilemi gerekten baaryla zen ya da ortadan
kaldran herhangi biraklamann bulunamadn gryoruz.(21)
slam felsefesi (kelm) geleneinde de bu konu hsn-kubuh meselesi
bal altndatartlm ve farkl islam mezhepler farkl pozisyonlar
savunmular. Eari mezhebi, eylerin(rnein davranlarn, niyetlerin,
durumlarn) kendisinde bir kendiliinden ktlk (kubh-zati) veya
kendiliinden gzellik (hsn-i zati) olmadn, iyi ve ktnn sadece Allah
yletakdir ettii iin iyi veya kt olduunu savunur. Earlere gre,
Allahn buyruklarnda aklbir gereke (illet) aranmaz, Allah dileseydi
imdiki eriata gre kt olan eyleri iyi deklabilirdi. Mutezile mezhebi
ise, tam tersine, baz eylerin (davranlarn, niyetlerin vs.)ztnda bir
kendiliinden iyilik veya ktlk olduunu, Allahn kendiliinden kt
olanbireyi emrederek iyiye dntremeyeceini, aklen iyi olarak
belirlenen eyin yine aklngetirdii sorumluluk ile yaplmas gerektiini
savunur. Maturid mezhebi ise, bu konudamutezile ile hemfikir olup,
baz eylerin ztnda bir kendiliinden iyilik veya ktlk
-
olduunu sylemekle birlikte, mutezile mezhebi gibi Allah kt olan
emredemez gibiifadeler yerine Allah kt olan emretmez gibi ifadeleri
tercih eder.(22)
slamn snn geleneinde mutezile mezhebi doru yoldan sapm olarak
grlrken, ear vematurid mezhepleri ehl-i snnetin iki itikad ana
direi olarak benimsenir. Fakat grldgibi, en azndan bu noktada,
maturidler earlerden ayrlmakta ve mutezillerle znde aynpozisyonu
benimsemekte(23).
Ksacas mutezile ve maturid mezheplerine gre (ki snn Trklerin
ezici ounluununmensup olduu hanef mezhebi de bu noktada
maturidlerle hemfikirdir; zaten mamMaturidinin kendisi de
hanefdir)(24), baz eyler kendiliinden, Allahn bu
husustakitakdirinden bamsz olarak iyi veya ktdr. Hereyi Allah
yaratmtr, istese farkl dayaratabilirdi yahut hi yaratmazd, ama
fiilen yaratm olduu bu ekliyle baz eyler Allahniradesinden bamsz
olarak ktdr (rn. tecavz, hrszlk vs.) ve Allah tarafndan bueylerin
emredilmesi dnlemez. Dolaysyla bu gre gre, ahlken iyi ve kt
olanniha bir ekilde Allahn iradesiyle temellendiremeyiz, nk zaten
tanr
iradesinden bamsz bir takm kriterlerkullanmaktayz. Baka bir
deyile bu gr benimseyen bir mslman ile szgelimi birateist, ktnn
neden kt olduu, onu kt klan niha sebebin ne olduu sorusundatamamen
ayn durumdalar. Her ikisi de tanr iradesine bavurmayan kriterler
benimsemekdurumunda.
Earlere gre ise (ki ear mezhebi zellikle Arap dnyasndaki slam
anlayna dahahkimdir)(25) hibir ey kendiliinden iyi ya da kt
deildir, sadece Allahn yle takdirbuyurmasyla bizler iin iyi veya kt
klnmtr. Allah dileseydi, tam tersine imdiki eriatagre kt olan
eyleri iyi de klabilirdi. Allahn buyruklarnda akl gerekeler
aranmaz.Dolaysyla bu grten mantken zorunlu olarak kan sonuca gre,
Allahn u buyruuiyidir veya adaletlidir gibi eyler sylememiz bo bir
totoloji olur. nk zaten iyi veyaadaletli szckleri Allahn buyurduu
ey olarak tanmlanm. yilik ve adalet gibikavramlarn hibir zgn ierii
yok. Allah ne buyurursa iyi odur, ne yasaklarsa kt odur.Allah eer
tecavz emretmi olsayd, tecavz iyi olurdu ve bunda abes birey de
olmazd.nk iyinin iyi olmas iin benimsenen tek ve mutlak kriter
sadece Allahn yle takdirbuyurmu olmas. Bu gre gre de, yukarda
zetlediim gibi, ahlk veya adaleti herhangi
-
bir ekilde temellendirmi olmuyoruz; aksine bu kavramlarn iini
tamamen boaltm vemutlak bir despotun keyf iradesine indirgemi
oluyoruz.
zetle, ne yaparsak yapalm, hangi adan bakarsak bakalm, ahlk ve
adalete dair normatifyarglarmz tanr iradesi zerinden niha bir
ekilde temellendirmemiz zaten mmkn deil.
6. Ahlk tanr iradesi ile ilikilendirmenin zararlsonular
ou teist, gndelik dnce ve davranlarnda muhtemelen bu konular
hakknda ok fazladerinlemesine dnmeden bu ikilem arasnda gidip
geliyordur sanrm. Bir yandan bebekkatli, tecavz, soykrm gibi eyleri
kendiliinden kt olarak gryor ve Allahn bu gibikendiliinden kt
eyleri buyurabilir olmasn teorik olarak bile imknsz gryordur.
Dieryandan ise, inand tanrnn, aslnda aklna ve vicdanna pek de
uymayan baz buyruklarnveya anlatmlarn bir ekilde, tanr yle buyurmu
diye, zorlama bir takm yorum vemazeretlerle sindirilir klmaya ve
iselletirmeye alyordur.
rnek olarak Yahudileri ele alalm. Yahudilerin kutsal kitab Eski
Ahitte (Yeu, 6. Bap, 16-24. Ayetler) Musann varisi Yeunun Tanrnn
emriyle Eriha kentini nasl yakp ykt konuedilir. Bu ayetlerde Yeu ve
adamlarnn, Tanr buyruu ile, kentteki erkek kadn, gen yalherkesi,
hatt bykba hayvanlara, eeklere dek ne kadar canl varsa hepsini
kltangeirdikleri ve kentin iinde (altn ve tunlar hari) ne varsa
yaktklar anlatlr. sraillipsikolog George Tamarin, 1966 ylnda 8 ile
14 ya aras, binin stnde srailli Yahudirenci zerinde yle bir
inceleme yapar: Bir grup ocua Eski Ahitten bu dehet vericiksmlar
okunur ve ocuklardan Yeunun davrann doru bulup
bulmadklarniaretlemeleri istenir. Seenekler ise tam onay, ksmen
onay ve tam red. Ayrcakararlarn yazl olarak ksaca
gerekelendirmeleri istenir. Bu grupta bulunan ocuklarn%66s Yeunun
katliamlarna tam onay verir, %8i ksmen onay verir ve %26s
tamamenreddeder. Yeunun bu korkun soykrmn onaylayan ocuklarn hemen
hemen hepsi
-
gereke olarak tanrnn iradesine atfta bulunur. Tamarin, ayn
deneyi baka bir grup srailliYahudi ocuk zerinde daha yapar: Bu
gruba da yine ayn hikye, fakat Tevrattan deilmigibi ve sadece Yeu
ismi yerine General Lin ve srail yerine in mparatorluukoyarak
okunur. Bu grupta ise, ocuklarn %75i Linin davranlarn tamamen
reddeder vesadece %7si tamamen onaylar.(26)
Grlyor ki, normal artlarda ocuklarn byk ounluu, bylesi vahi ve
barbarca birsoykrm reddetmeye meyilli. Fakat ayn soykrm kendi
tanrlarnn iradesi olarakdnldnde ocuklarn ounluu soykrm doru
buluyor. Bu bize, tanr ileahlk/adalet ilikisinin ne tr bir iliki
olduunu yeterince gsteriyor. Bu yaznn en bana daalmay tercih
ettiim, Weinbergin deyiine katlmamak mmkn deil: Din,
insanhaysiyetine bir hakarettir. Din olsa da olmasa da iyi insanlar
iyi eyler, kt insanlar kteyler yapar. Ama iyi insanlarn kt eyler
yapabilmesi iin din gereklidir. (Bu cmleninsonunu din ya da dinler
kadar dogmac ve kapsayc bir ideoloji gereklidir
olarakgeniletedebiliriz.)
srailli ocuklar bylesi bir beyin ve vicdan krertmesiyle
eitiliyor, fakat Filistinli ocuklarndurumu bundan daha iyi deil. Bu
gerek karsnda, dnyann kanayan yaralarndan olanFilistin-srail
atmasnda dinlerin hibir olumsuz, bar zorlatrc rol olmadn,meselenin
sadece ve yalnzca sosyolojik, ekonomik, siyas, kresel vs.
faktrlerle ilgiliolduunu dnmemiz pek gereki olmaz sanrm. Sorunun
birincil belirleyici sebepleri, dingdler deil muhtemelen. Fakat her
iki dinin de, sorunun barl bir zmn haddindenfazla zorlatrc derin
etkileri var.
Normal artlarda, baka bir yerde okusak veya dinlesek,
hibirimizin akl ve vicdannasdramayaca bu tarz anlatmlar, Kuranda da
ziyadesiyle bulmak mmkn.
Dnn ki, bir adam dn gece ryamda tanr bana ocuumu ldrmemi
buyurdu, buyzden ben imdi masm olumu keseceim diyor ve cidden buna
teebbs ediyor. Normalartlarda bu adamn engellenmesi, ayrca ceza
mevzuatna gre mahkm edilmesi ve/veyapsikiyatrik destek almas
gerektiini dnrz. Ama bu anlatmdaki barol brahimPeygamber oynuyorsa
ve hikye Kuranda (Sfft/101-111) -ya da Yahudiler iin
Tevratta(Tekvin=Yaratl, Bap 22) geiyorsa, o zaman bu davran yksek
ahlka ve imannhikmetlerine dair esiz bir ilah mesaj olarak grmeye
zorlarz kendimizi. brahimin nasl daAllaha tam itaat ettiini, kaytsz
ve artsz bir teslimiyet adna tm sradan ahlki veduygusal
ekincelerini pe attn, ne kadar stn bir kul olduunu vebilmek iin
-
mazeretler ararz kendimize. Edeb yorumlarla, szm ona felsef
baklarla, binbir trlzorlama tevil hnerleriyle bu hikyede verilen
mesajn ne kadar derin, hikmetli ve erdemliolduundan dem vurur, bu
gzel mesaj almak istemeyenlerin artniyetli olduklarn, en
iyiihtimalde ise akllarnn ermediini ya da kalplerinin mhrlenmi
olduunu syleriz. Ne deolsa hikye Kuranda rnek bir davran olarak
geiyor. Ryasnda tanr buyurdu diye masmocuunu vahice ldrmeye
teebbs!..
Kurann birok sresinde, srf iman etmediler ya da emrolunduu gibi
davranmadlar diye,bugn ceza mevzuat kapsamnda bile
deerlendirilmeyecek, bireysel zgrlk alanna gireneylemlerden dolay,
topyekn genciyle yalsyla, bebeiyle ihtiyaryla, kadnyla
erkeiylekoskoca kavimlerin nasl Allah tarafndan katledildii anlatlr
(bu hikyelerin de yine ou,daha detayl bir ekilde Tevratta da geer).
Nuh kavmini dnn. Srf kavmin ounluuNuha tbi olmuyor ve tanr
buyruklarna itaat etmiyor diye, bir gemi yaplyor, iine Nuh vebirka
takipisi ve her hayvandan birer ift konuluyor (!), sonra tanr tm
gezegeni selebouyor, gemidekiler hari ne kadar canl varsa boularak
lyor. Hadi itaat etmeyeninsanlar da getik, gemiye alnma ansna sahip
olmayan hayvanlara da m yazk deil?
Bu ve buna benzer anlatmlar iin, bu kssalar mecaz yorumlamak
lazm, gerekten yleolduunu sanmak yerine, anlatmlarn ierdii mesaj
almak lazm gibi bir yorumgetirilebilir belki. Zaten ok ak bir
ekilde Kurandan ok daha nce olumu, insan rnmitoloji ve efsanelerin
trl evrimler geirerek, yine insan eliyle (fakat vahiy klfyla)Kurana
alnm halleri olduu belli. Fakat buradaki konu zaten, bu gibi
kssalarn gerektenvuk bulmu olup olmad deil. Mecaz de olsa, buradaki
mesele, zaten kssalarn ierdiimesajlarn her trl insancl ahlk ve
adalet anlaymza bsbtn aykr olduu.
Ayn Kuranda Allaha iman ve itaat etmeyenlerin cehennemde nasl
cezalandrlacaklaradet sadist bir dille, canl-kanl tasvirlerle
anlatlr. Atee atlacaklar, derileri yanacak, acydaha iyi tatsnlar
diye srekli derileri yenilenecek Zincirler, demir halkalar,
topuzlar velgn atele ikence edilecek Balarndan kaynar sular dklecek
rinli su iirilecekNeden? Sadece inanmadlar ve itaat etmediler diye.
Hangi mezhep veya anlaya sahipolursanz olun, nasl bir tefsir
metodolojisi benimserseniz benimseyin, Kuran birok ayetindeaz buuk
entelektel drstl olan herkes iin phe brakmayacak netlik ve
aklkla,slamdan haberi olup, mslman olma imkn bulunup da, mslman
olmayanlar iin ebedcehennem ngryor.(27) Hi bitmeyen, sonsuza kadar
sren korkun bir ikence! stelikayn (szde) Tanr, zaten insanlarn ounu
batan cehennem iin yarattn sylyor.(28)Aklmza ve vicdanmza ihanet
etmeden tm bunlar sindirmemiz mmkn m?
-
Yine Kuranda politeistlere pislik, itaat etmeyenlere aalk,
beyinsiz, soysuz, yabaneekleri, maymun, domuz gibi trl irkin
ifadelerle dpedz hakaret ve kfrleryadrlyor.(29) Yahudi ve
Hristiyanlarla dostluk kurmak yasaklanyor (Mide/51),
slamagirmeyenlerle, boyun edirip kendi elleriyle cizye verene kadar
savamak emrolunuyor(Tevbe/29).
Baz islam internet sitelerinde, Kurann ne denli hogrl bir din
olduunu gstermek iin,Al-i mrn Suresinin 119. Ayetinden bir cmle asl
durur anasayfada: te siz ylekimselersiniz ki, onlar sizi
sevmedikleri halde siz onlar seversiniz. Gerekten de kendibana
okuduumuzda ne kadar ho ve gzel bir cmle. Mslmanlara, gayri
mslimler sizisevmese de, siz onlar sevin deniliyormu gibi sanki.
Oysa ayeti bir nceki ve bir sonrakiayetlerle birlikte okuduumuzda
gryoruz ki, Kuran, tam tersine baz mslmanlarn gayrimslimlere yaknlk
gsteriyor olmasn knyor; bildik komplo teorisi, tekiletirme
veeytanlatrma metotlaryla, mslman olmayanlara kar empati ve sevgi
duyma yasagetiriyor. ayeti dikkatlice bir okumaya alalm:
Al-i mrn/118: Ey iman edenler! Kendi dnzdakileri srda edinmeyin.
nkonlar size fenalk etmekten asla geri durmazlar, hep skntya
dmenizi isterler.Gerekten, kin ve dmanlklar azlarndan (dklen
szlerinden) belli olmaktadr.Kalplerinde sakladklar (dmanlklar) ise
daha byktr. Eer dnpanlyorsanz, ayetlerimizi size aklam
bulunuyoruz.
Al-i mrn/119: te siz yle kimselersiniz ki, onlar sizi
sevmedikleri halde siz onlarseversiniz. Siz, btn kitaplara
inanrsnz; onlar ise, sizinle karlatklarndanandk derler; kendi
balarna kaldklarnda da, size olan kinlerinden dolayparmaklarnn
ularn srrlar. De ki: Kininizden (kahrolup) ln! phesiz
Allahkalplerin iindekini hakkyla bilmektedir.
Al-i mrn/120: Size bir iyilik dokunsa, bu onlar tasalandrr;
banza bir musibetgelse, buna da sevinirler. Eer sabreder ve
korunursanz, onlarn hilesi size hibir zararvermez. phesiz Allah,
onlarn yaptklarn epeevre kuatmtr.
Ta atana gl atarz, Yaradlan yaradandan tr severiz, Ne olursan ol
yine gel gibideyilerle insan sevgisi ve hogr tleyen tasavvufular ve
onlarn gelitirdii islamekoller yok deil elbette. Fakat onlar, Kuran
sayesinde bu gzel ve erdemli dncelerinevarmadlar, aslnda Kurana
ramen vardlar. Her halkrda bu gibi gzel dnceleri azbuuk
destekliyormu gibi duran birka Kuran ayetine karn, kat be kat daha
fazla ve okdaha ak ve net olan ters ynde bir sr ayet buluyoruz.
7. Sonu
-
zetleyerek toparlamak gerekirse:
Ahlk ve adalete dair normatif yarglarmz tanr fikri zerinden
temellendirmek (tanrnnvarln kabul etsek bile) teorik olarak imknsz.
Ya tanr neye iyi veya kt dediyse, iyiveya kt olan odur, tanr tecavz
emretmi olsayd, tecavz iyi olurdu, bunda da abesbirey olmazd, nk
hibireyin ztnda iyilik veya ktlk yoktur, ancak tanr iradesiyle oey
bizler iin iyi ya da kt klnr diyeceiz ve tanr iyidir gibi bir cmle
kurmakmantken imknsz olacak, ayrca ahlk, adalet, iyilik gibi
kavramlarn iini boaltarak mutlakbir despotun keyf takdirine
indirgemi olacaz. Ya da tanr iyidir, tecavz, bebek katliniemretmez
diyeceiz ve baz eylerin (tanr yaratm olsa da) tanrnn iyi veya
ktdemesinden bamsz olarak kendiliinden iyi veya kt olduunu,
dolaysyla iyi ve ktyedair normatif yarglarmz tanr iradesi zerinden
temellendiremeyeceimizi kabul etmiolacaz.
Zaten bunca binyllk felsefe ve dnce tarihine bir gz attmzda da,
farkl normatif hukukve ahlk felsefelerinin tanr iradesine
bavurmadan gelitirilip tartlabileceini, stelikgnmzn ada ve evrensel
deerlerinin entelektel alt yapsnn ekseriyetle tanr
fikrinebavurmayan nonteist dnrler tarafndan hazrlandn gryoruz.
Ayrca Kuran ve dier kutsal kitaplar, zaten gnmzn evrensel deer
ve normlarna tabantabana zt anlatm, emir ve yasaklarla dolu. Bu
sebeple kiinin, iyilik ve adalete dairdncelerini inand tanrnn
iradesiyle ilikilendirmesi hepimiz iin fiil tehlike ve
zararlarieriyor. Normal artlarda hepimizin ve teistlerin de
kesinlikle aklen ve vicdanenreddedecei davran ve dnce biimlerini,
teist kii kendisinin kutsal sayd kitaptaokuyunca, srf tanr yle
diyor diye, doru bulma, aklama, iselletirme zorunluu duyuyor.
Ateist oran en yksek olan lkelerde su oranlarnn dier lkelere gre
daha yksekolmadn, aksine i bar, basn zgrl, kadn ve ocuklara insanca
muamele, can ve malgvenlii gibi standartlarn hayli daha yksek
olduunu, genel ateist oranyla kyaslandndasulular iindeki ateist
orannn ok daha dk ve mesel bilim insanlar iindeki ateistorannn ok
daha yksek olduunu gryoruz.
Tarihsel olarak baktmzda da, gerek Batda gerek bizim corafyada
dinin toplumsalhayatta daha etkin olduu dnemlerde genel adalet,
bar, huzur, zgrlk gibi standartlarnykselmesi, dinin zayflad ve
inansz bireylerin oald dnemlerde bu standartlarndmesine dair en
ufack bir ipucuna rastlayamyoruz. Aksine insan haklar,
kleliinkaldrlmas, demokrasi, dnce zgrl, ocuk haklar, kadn ve erkein
hukuk eitliigibi kazanmlarn Batda da bizde de dinlere kar verilen
siyas mcadeleler sonucu eldeedildiini biliyoruz.
-
Netice olarak: Teizmin ateizme kar ne srd ahlk ve adalet
argmannn her adangeersiz olmas bir yana, bunun muhtemelen bu alanda
ne srlebilecek en rk argmanolduunu syleyebiliriz.
Afak Adal ulpian
dipnotlar
(1) Steven Weinberg (nobel dll fiziki), Freethought Today, Nisan
2000
(2) Salt kavramlar zerinden eyann zne ulalabileceine dair gizli
veya ak bir (yanl)varsaym bulunan, nermeler yerine kavramlar zerine
tartmay yeleyen bu felsefegeleneinin eletirisi iin bkz.
Karl R. Popper, The Open Society and Its Enemies (Ak Toplum ve
Dmanlar), 11.Blm: The Aristotelian Roots of Hegelianism
(Hegelciliin Aristocu Kkenleri), 2. Ksm.
(3) Bu cmlemin, hem varlk diyorsun hem de var olduuna inanmadn
sylyorsun, bunasl elikidir eklinde bir itiraza mruz kalmayacan
umuyorum. nk bu, Trkenincilvesinden (daha dorusu bu noktadaki
yetersizliinden) kaynaklanan salt lafz bir durum.rn. peri
kelimesini de TDKnn internet szl yle aklam: Doast gleriolduuna
inanlan, hayal rn varlk. Ayn eyi mesel mitolojilerde geen yar
balk-yarinsan olan deniz kzlar veya yar at-yar insan olan sentorlar
iin de dnebiliriz. Yanibireye Trkedeki bu anlamyla varlk dememiz, o
eyin gerekten var olduunainandmz anlamna gelmez elbette.
(4) Avrupa lkelerinin hangisinde hangi oranda inanl ve ateist
insanlarn yaadn, rn. ugrafikte grebilirsiniz.Oradaki grafiin kayna,
2005 ylnda Avrupa Komisyonu tarafndan hazrlatlan u geniapl aratrma:
Social values, Science and Technology (S. 9-10). Aratrma, sadece
dinlerinve dinsizliin demografisini deil, (rn. bir btn olarak
baktnzda yaamnzdan ne kadarhonutsunuz? gibi sorular zerinden)
mutluluun demografisi veya siyasete ilgi, politikeilim, dnya gr,
eitim durumu vs. gibi dier birok konuyu da ieriyor.
Su istatistikleri iin rnein bkz. Birlemi Milletler Uyuturucu ve
Su Dairesinin2010da hazrlad International Statistics on Crime and
Justice
(5) ABD iin rn. bkz. 1997 rakamlar.
Alman yazar Gero von Randowun bildirdiine gre muhtelif
sosyopsikolojik aratrmalar,dinsizlerin su orannn dikkat ekici bir
ekilde daha dk olduunu ortaya koyuyor: DieZeit vom 22. Mrz 2007,
Unglubige Demut.
(6) bkz. Phil Zuckerman, Atheism, Secularity, and Well-Being:
How the Findings of SocialScience Counter Negative Stereotypes and
Assumptions
(7) rnein bkz. Global Peace Index
-
(8) bkz. Snr Tanmayan Gazetecilerin verilerine gre 2009 iin
lkelere gre basnzgrl indeksi.
Her yl dnya genelinde basn zgrl hakknda rapor sunan Freedom
Houseun 2011raporunun haritas.
(9) Birlemi Milletlerin 2006da yaymlad ocuklara Kar iddet
Hakknda DnyaRaporu iin bkz. World Report On Violence Against
Children
(10) Bu alanda yaplan ampirik aratrmalarn listesi iin bkz.
Studies of scientists belief inGod (ve oradaki dipnotlarda geen
eserler)
(11) E. J. Larson/L. Witham, Leading Scientists Still Reject
God, Nature 394 (1998), S.313.Makaleye internetten (cretli kayt
ileminden sonra) uradan da ulaabilirsiniz.
(12) rn. bkz. Budizmde tanr ya da God in Buddhism (ve oradaki
dipnotlarda geen eserler)
(13) Bu alanda ok geni ve srekli gelimekte olan bilimsel bir
literatr olumu bulunmakta.Genel ve ksa bir bak iin rn. bkz.
- Richard Dawkins, Tanr Yanlgs, Kuzey Yaynlar, 10. Bask, S.
197-204.(mevcut Trke evirisi maalesef zayf ve yer yer anlalmaz)
ilgili blm internetten okumak iin bkz.orijinali: Richard
Dawkins: Does our moral sense have a Darwinian origin?Almanca
evirisi: Richard Dawkins: Hat unser Moralgefhl einen
darwinistischen Ursprung?Trke evirisi: Richard Dawkins: Ahlaki
Eilimimizin Darwinci Bir Kkeni Var Mdr?
(14) rn. bkz. deontological ethics ya da Deontologische
Ethik
(15) rn bkz. utilitarianism ya da Utilitarismus
tilitarist etik kuramnn modern bir savunusu iin bkz.Bernhard
Gesang, Eine Verteidigung des Utilitarismus (tilitarizmin bir
Savunusu),Ditzingen 2003.
(16) rn bkz. social contract theory ya da Vertragstheorie
szlemeci etik kuramnn modern bir savunusu iin bkz.Jan Narveson:
The Contractarian Theory of Morals: Frequently Asked
QuestionsAlmanca evirisi: Die Kontraktualistische Theorie der
Moral: Was Sie schon immer darberwissen wollten
(17) rn bkz. Moral relativism ya da Werterelativismus
ahlk rlativizmin ksa bir analizi iin bkz. Jrg Schroth, Ethischer
Relativismus und diemoralische Beurteilung der Handlungen von
Menschen in anderen Kulturen
(18) Eletirel rasyonalizm izgisinin, normatif etik alanndaki
pozisyonlar iin bkz.
-
Karl R. Popper, The Open Society and Its Enemies (Ak Toplum ve
Dmanlar); Facts,Standards and Truth, A Further Criticism of
Relativism (Addendum). (1961 ylnda 17.Blm olarak ilave edilen ek
blm)
Hans Albert, Traktat ber kritische Vernunft, Tbingen 1991,
S.66-95 (3. Blm).
(19) Felsef literatrde (farkl terimlerle ve farkl ieriklerle
olsa da) bireyin bilinebilmesebebi (causa cognoscendi veya ratio
cognoscendi) ile bireyin yle olma sebebi (causaessendi veya ratio
essendi) kavramlar ayrtedilir. Skolastik felsefe gelenei, bu
ayrmzerinden ok fazla safsata retmi olsa da, ayrmn kendisi
yadsnamaz. rnein Gneindomasn, Gne nn gz organlarmz tarafndan
alglanp beynimizde ilenmesi vs.gibi srelerle biliriz (causa
cognoscendi); fakat Gnein bizim bulunduumuz yerdebelirmesinin reel
sebebi, gravitasyon etkisiyle Dnyann kendi ekseninde dnmesidir
(causaessendi). Ayn ekilde buradaki soru, iyi ve kty nasl (rn.
aklla m, vahiyle mi)bilebiliriz sorusu deil. rnein bir teist ahlken
iyi ve kt olann ancak vahiylebilinebileceini de savunabilir, aksine
Allahn her insana bahettii akl ve duygularlabulunabileceini de (ki
her iki gr savunan mezhepler de olmu). Fakat bu konu, metindeasl
incelenen iyi veya kt olan neden iyi veya ktdr, o eyi iyi veya kt
yapan nedirsorusuyla ayn dzlemde deil. ncelediimiz bu asl soruya
teizm asndan metindebahsedilen ikilemden baka cevap yok.
(20) Platon, Euthyphron (Eski Yunanca Almanca), Ditzingen 1986
(Otto Leggewieninevirisi).internettenAlmanca: Friedrich
Schleiermachern evirisingilizce: Benjamin Jowettin evirisi
(21) bkz. Kurt Bayertz, Warum berhaupt moralisch sein?, Mnchen
2006, S. 75-89.Michael Martin, Atheism, Morality, and Meaning,
(Prometheus Books) 2002.
(22) Prof. Muhammed Ebu Zehra, slamda Siyas, tikad ve Fkh
Mezhepler Tarihi,eviren: Sbatullah Kaya (ura Yaynlar),
S.188-190.
Ayn eserin baka bir Trke evirisi; evirenler: Hasan Karakaya ve
Kerim Aytekin (HisarYaynlar), Birinci Kitap S. 221-224.
(23) Prof. Muhammed Ebu Zehra:u da bir gerek ki, Maturidiler ile
Muteziller arasnda bu konudaki mevcut ihtilaf,dncenin znde olmam,
bu dnceyi dile getirme biiminde olmutur.()Bu konuda, Mutezillerle
Eariler arasndaki ihtilaf ise, dncenin zne varan birihtilaftr. nk
ihtilafn temeli, eyada iyilik ve ktln zati (kendinden)
olupolmaddr.22. dipnottaki eser (ura Yaynlar), S. 190.Dier eviri
iin bkz. (Hisar Yaynlar), Birinci Kitap S.223
(24) bkz. dipnot. 22
(25) rn. bkz. Eari Mezhebi veya Sorularla Risale
-
(26) G. R. Tamarin, The Influence of Ethnic and Religious
Prejudice on Moral Judgment.New Outlook (1966), 9:1:49-58. bkz.
Richard Dawkins, Tanr Yanlgs, Kuzey Yaynlar,10. Bask, S.
235-237.
(27) bkz. Allah neden bu kadar acmasz olsun? Kurann Sadist Tanrs
ve oradaki ayetler.
(28) Arf/179, ayrca bkz: Kurandaki Krdm: Kader ve Kaza
Meselesi
(29) bkz. Allah kullarna neden kfretsin?