ÄÀÐÕÀÍ ÓÓË ÀÉÌÃÈÉÍ ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÍÛ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË … BOTB... · Амралтын газар зуслангийн зориулалтаар 150 иргэнд

ÄÀÐÕÀÍ ÓÓË ÀÉÌÃÈÉÍ ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÍÛ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË

Åðºíõèé òîéì

Äàðõàí-Óóë àéìàã Ìîíãîë îðíû õîéä õýñýãò Õýíòèéí íóðóóíû ñàëáàð óóëñûí õîîðîíäîõ íàìõàí ã¿âýý òîëãîäûí äóíä Õàðààãèéí ãîëûí ç¿¿í õîéä õºíäèéã õàìàðñàí 327,5 ìÿíãàí ãà ãàçàð íóòàãòàé.

Òóñ àéìãèéí õóâüä Ìîíãîë îðíû õîéä õýñýãò Õýíòèéí íóðóóíû ñàëáàð óóëñûí õîîðîíäîõ íàìõàí ã¿âýý òîëãîäûí äóíä Õàðààãèéí ãîëûí ç¿¿í õîéä õºíäèéã õàìàðñàí, äàëàéí ò¿âøíýýñ 707 ì ºíäºðò ºðãºãäñºí õàðüöàíãóé íàì äîð ãàçàðò áàéðëàäàã áºãººä 327,5 ìÿíãàí ãà ãàçàð íóòàãòàé áºãººä ãàçàð íóòãèéí õýìæýý õàðüöàíãóé áàãà áîëîâ÷ àëò, í¿¿ðñ, òºìðèéí õ¿äýð, øîõîéí ÷óëóó, ýëñ õàéðãà, îé ìîä, íóóð öººðºì, ãîë ãîðõè, àí àìüòàí, öýíãýã àãààð çýðýã áàéãàëèéí áàÿëàã, íººö èõòýé ¿ðæèë øèìò õºðñòýé á¿ñ íóòàã þì.

Àéìãèéí íóòàãò 400 îð÷èì ç¿éëèéí øóâóó, 4 ç¿éëèéí ã¿ðâýë, õî¸ð íóòàãòàí, 50 ãàðóé ç¿éëèéí çàãàñ, 5 ç¿éëèéí òóóðàéòàí, 30 ãàðóé ç¿éëèéí ìýðýã÷èä, 10 ãàðóé ç¿éëèéí ìàõàí èäýøòýí, 2 ç¿éëèéí ãàð äàëàâ÷òàí 12 ç¿éëèéí íÿëöãàé áèåòýí, 12000 ç¿éëèéí øàâüæ áàãòäàã.

Àéìãèéí õýìæýýãýýð îéí ñàíãèéí íèéò òàëáàéí 96,4% áóþó 76135 ãà-ã îéí òàëáàé, 3,6 % áóþó 2877 ãà-ã îéí áóñ òàëáàé ýçýëäýã áºãººä îéí ñàíãèéí 72,8 õóâèéã õóñ, 23,7 õóâèéã íàðñ ýçýëæ áàéíàй

Ìàíàé àéìãèéí íóòàã äýâñãýðò 5000 æèëèéí ºìíºõ Õ¿íí¿ãèéí ¿åèéí áè÷ýýñòýé Áè÷èãò õàä, Çîñîí çóðàãòàé õàä, Çîñîí áè÷èãòýé õàä, Ýðòíèé õîòûí òóóðü, Çóëçàãûí ãîë îð÷ìûí íàðñàí òºãºë, Ìîíãîëûí ýðòíèé çàí çàíøèë, òàõèëãàòàé Äàðõàí óóë, Çî÷èí òîëãîé çýðýã áàéãàëèéí ºâºðìºö òîãòîö á¿õèé áàéãàëü, ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëò ãàçðóóä îëîí áàéäàã þì.

ÍÝÃįÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ. Äàðõàí Óóë àéìãèéí áàéãàëü îð÷íû òºëºâ áàéäëûí õóâüñàë ººð÷ëºëò 1. Óóð àìüñãàëûí òºëºâ áàéäàë

Òóñ àéìàã íü óóð àìüñãàëûí ìóæëàëòûí õóâüä øèð¿¿âòýð ºâºëòýé, äóëààí çóíòàé, ÷èéãýýð äóòìàã ìóæèä áàãòàõ çóí íü íèëýýä èõ õàëäàã áà 1 ä¿ãýýð ñàðûí äóíäàæ õ¿éòýí õàñàõ 24 õýì, 7 äóãààð ñàðûí äóíäàæ äóëààí 19,4 õýì.Ùð íü Äàðõàí õîò íü ºâºëä Òîñîíöýíãýëèéí äàðàà õàìãèéí õ¿éòýí, çóíä çàìûí ¯¿äèéí äàðàà õàìãèéí õàëóóí áîëäîã îíöëîãòîé ãàçàð þì. Õàâàð 4 ä¿ãýýð ñàðûí ýõíèé àðàâ õîíîãò àãààðûí äóíäàæ òåìïåðàòóð 0 õýìä õ¿ð÷ òîãòâîðòîé äóëààðàí æèëä äóíäæààð 200 ºäºð íýìýõ òåìïåðàòóðòàé áàéæ, íàìàð 10 äóãààð ñàðûí ñ¿¿ëèéí àðàâ õîíîãò àãààðûí äóíäàæ òåìïåðàòóð 0 õýìä õ¿ð÷ äàéðàí òîãòâîðòîé õ¿éòýðäãèéí äýýð 11 ä¿ãýýð ñàðûí ñ¿¿ëèéí õàãàñò öàñàí á¿ðõ¿¿ë òîãòîí 3 äóãààð ñàðûí ñ¿¿ëèéí àðàâ õîíîãò á¿ðìºñºí àðèëäàã áºãººä æèëä 133 îð÷èì ºäºð äóíäæààð 5-10 ñì çóçààíòàé, 0,10-0,15ã/ñì3 íÿãòòàé öàñàí á¿ðõ¿¿ëòýé áàéäàã áàéíà.

Æèëä äóíäæààð 227 ºäºð öýëìýã, 55 ºäºð á¿ðõýã, îéðîëöîîãîîð 2800 öàã íàðòàé áàéäàã. Òóíàäàñíû äóíäàæ õýìæýý 328 ìì, ñàëõèíû äóíäàæ õóðä 2,1 ì/ñ, àãààðûí ¿íýìëýõ¿é èõ òåìïåðàòóð +44,50, ¿íýìëýõ¿é áàãà òåìïåðàòóð íü 43,90Ñ õ¿ðäýã. õàìãèéí èõ ñàëõèíû õóðä 2,9 ì/ñ, õàâàð íàìðûí óëèðàë õàðüöàíãóé óðò 190-200 õîíîã ¿ðãýëæèëíý.

Öàã àãààðûí åðºíõèé òîéì Óóð àìüñãàëèéí ñèñòåìèéí ñàëøã¿é íýã õýñýã áîë äóëààíû ãîðèì áàéäàã. Äóëààíû

ãîðèìûí ãîë ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ àãààðûí òåìïåðàòóð íü íü Äàðõàí, Øàðûí ãîë, Äàðõàí, Õîíãîð ñóìûí öàã óóðûí àæèãëàëòûí ìàòåðèàëûã ãðàôèêààð ¿ç¿¿ëýâ. Дархан-Уул аймаг орчмын нутгаар сү ү лийн 28 жилийн хугацаанд агаарын температурын жилийн дундаж -1,9 градус хү йтнээс +3,2 градус дулаан байдаг байна. 1984-1988, 1991,1996, 2005, 2010, 2012 онуудад агаарын температурын жилийн дундаж утга хасах градустай, бусад онуудад нэмэх градустай байсан бө гө ө д олон жилийн дундаж утга нь 0,4 градус дулаан байв.

2012 онд агаарын температурын жилийн дундаж -0,3оС хү йтэн буюу олон жилийн дунджийн орчим болж ө нгө рлө ө .

1 дү гээр зураг. Агаарын температурын жилийн дундаж, оС

Агаарын температурын сарын явцаас харахад энэ жилийн 12 дугаар сард олон жилийн

дунджаас -6,9 градус хү йтэн, 9 сард олон жилийн дунджаас 2,5 градус дулаан, 3, 5, 6, 7, 8, 10 дугаар сард олон жилийн дунджийн орчим байлаа.

2 дугаар зураг. Агаарын температурын сарын дундаж

Агаарын ү нэмлэхү й их температурын сарын явцаас харахад 2012 оны 3 дугаар сард 5,6 градусаар дулаан, 2,7,12 дугаар саруудад 5,0-11,20-аар хү йтэн, бусад саруудад дунджийн орчим байна.

Агаарын ү нэмлэхү й их температур олон жилийн дунджаар 7 дугаар сард ажиглагддаг бол энэ оны онцлог нь 8 дугаар сард тохиож 35,10С хү рч халсан.

3 дугаар зураг. Агаарын ү нэмлэхү й их температур

Агаарын ү нэмлэхү й бага температурын сарын явцыг харахад 1, 2, 11 дү гээр саруудад 3,3-6,00С-аар хү йтэн, 9,12 дугаар сар дунджийн орчим, 4-8 дугаар саруудад дунджаас 1,1- 4,70С -аар дулаан байна.

2012 оны 1 дү гээр сард -40,30С хү рч хү йтэрсэн нь олон жилийн дундаас 4,50С –аар хү йтэн байлаа.

4 дү гээр зураг. Агаарын ү нэмлэхү й бага температур

Хур тунадасны өөрчлөлт Дархан-Уул аймгийн нутгаар олон жилийн дунджаар жилд 325,2 мм хур тунадас унадаг

ба 2012 онд 394,1 мм буюу олон жилийн дунджаас 68,9 мм-ээр ахиу унасан байна. 28 жилийн судалгааны ажлаас харахад 1985 онд хамгийн их 472.4 мм, тунадас, 1986 онд хамгийн бага 195.6 мм тунадас оржээ.

5 дугаар зураг. Хур тунадасны жилийн нийлбэр, мм

2012 оны хур тунадасны сарын хувиарлалтыг олон жилийн дундажтай харьцуулж ү зэхэд 5, 6, 8, 10-12 дугаар саруудад 4,0-39,6 мм-ээр их, 2, 3, 7, 9 саруудад 2,5-29,5 мм-ээр бага, бусад саруудад дунджийн орчим тунадас оржээ.

2012 онд орсон тунадасны 86,1% буюу 339,2 мм дулааны улиралд, 13,9% буюу 54,9 мм тунадас хү йтэний улиралд орсон байна. Орсон тунадасыг улирлаар нь авч ү звэл ө влийн улиралд 17,4 мм, хавар 65,4мм, зун 266,4мм, намар 44,9мм тунадас унасан байна. 6 дугаар сард 96,8 мм тунадас унасан нь жилийн тунадасны 24,6%-ийг эзэлж байна.

6 дугаар зураг хур тунадасны жилийн хувиарлалт

Агаарын ү зэгдэл

2012 онд цаг агаарын ү зэгдэл 481 удаа ажиглагдсанаас шү ү дэр 64, хялмаа 15, хяруу 140, сиимхий манан 5, цасан шуурга 1, цочир хү йтрэл 4, цастай ө дө р 48, бороо 54, явган шороон шуурга 63, аадар бороо 31, нойтон цас 10, 32оС-аас дээш халсан ө дө р 5, орон шуурга 11, аянга цахилгаан 24, 15 мм-ээс их бороо 6 ө дө р тус тус ажиглагджээ. Хө рсө нд 40 градусаас халуун ө дө р агаарт 119, хү йтэн ө дө р 10 байлаа. Агаарт -30 градусаас хү йтэн ө дө р 33, -35 градусаас хү йтэн 12, -40 градусаас хү йтэн 1, хө рсө нд -40 градусаас хү йтэн 5 , -50 градусаас хү йтэн ө дө р ажиглагдсангү й.

2012 онд агаарын температур ө влийн саруудад хү йтэн, сэрү ү втэр зун болж ө нгө рлө ө . Энэ оны 5, 6, 8 дугаар сард нилээд их хэмжээний тунадас унаж хур тунадасны жилийн нийлбэр олон жилийн дунджаас их байсан.

2009-2010 онд ажиглагдсан цаг агаарын аюултай ү зэгдэл

д/д Аюултай ү зэгдлийн нэр 2009 2010 2011 2012 Нийт

1 Цасан шуурга 2 1 4 4 11 2 Хү чтэй салхи 3 1 2 2 8

3 Шороон шуурга 9 4 13

4 Орон шуурга 21 13 14 10 58

5 Нойтон цас 12 15 13 15 45 6 Мө ндө р 1 2 3

7 Их цас 1 1

8 Их хү йтэн 2 4

9 Их халуун 5

10 Цочир хү йтрэлт 3

11 Ү ер 12 Нө ө лө г салхи 1 2

13 Их бороо 2

Нийт ү зэгдлийн тоо 52 37 36 52 149

ÕΨÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ. Áàéãàëèéí áàÿëãèéí íººöèéí àøèãëàëò õàìãààëàëò, íºõºí ñýðãýýëò Íýã. Ãàçðûí òºëºâ áàéäàë

Ìàíàé àéìàã íü íèéò 327.5 ìÿíãàí ãà òàëáàéòàé áºãººä 98.25 ìÿíãàí ãà òàëáàé áóþó 30 õóâü íü èõ, áàãà õýìæýýãýýð öºëæèëòºä ºðòººä áàéíà.

Ãàçðûí íººö, áàÿëãèéí àøèãëàëò, ýçýìøèëò, õóâüñàë ººð÷ëºëò Ãàçðûã ¿ð, àøèãòàé, çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä òºðèéí õÿíàëòûã

òàñðàëòã¿é õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð Äàðõàí Óóë àéìãèéí Îðõîí, Øàðûí ãîë ñóìûí ãýð õîðîîëîëûí ãàçàðò, Äàðõàí ñóìàíä øèíýýð ºì÷ë¿¿ëýõ ãàçàðò òóñ òóñ ãàçðûí òºëºâ áàéäàë, ÷àíàðûí áàòàëãààíû àæëûã Õºðñ àãðîõèìèéí òºâ ëàáîðàòîðèòîé ãýðýý áàéãóóëàí ñàíõ¿¿æèëòèéí 7,0 ñàÿ òºãðºãíèé àñóóäëûã øèéäâýðëýñýíýýð ýíý àæèë õýðýãæèæ áàéíà.

Äàðõàí Óóë àéìãèéí Äàðõàí ñóìàíä ãàçàð ýçýìøèæ àøèãëàæ áóé Óëààíáààòàð ìåíåæìåíòÕÕÊ, Áîëîð ãàí ÕÕÊ, Çàðóáåæñòðîé ÕÕÊ, Ìîíñåðâèñ ÕÕÊ, Ìîíîñòèíæåíåðèíã ÕÕÊ çýðýã 35 àæ àõóéí íýãæèéí ãàçàðò ãåîäåçèéí èæ á¿ðýí çóðàãëàë õèéæ ã¿éöýòãýëýý.

2004 îíû ãàçðûí òºëáºðèéí òºëºâëºãººã 100% áèåë¿¿ëýí îðîí íóòãèéí òºñºâò 224,7 ñàÿ òºãðºã õóðèìòëóóëëàà.

Ãàçðûí íýãäìýë ñàí ò¿¿íèé ¿íäñýí àíãèëàë Äàðõàí-Óóë àéìãèéí íóòàã äýâñãýðèéí ãàçàð àøèãëàëòûí òºð뺺ð 6 àíãèëàõ áà ò¿¿íýýñ:

ХАА-н бү хий газар

68.3%

Хот, тосгон, бусад суурины газар

5.4%

Зам, шугам сү лжээний газар

1.8%

Ойн сан бү хий газар

22.0%

Усан сан бү хий газар

2.0%

Улсын тусгай хэрэгцээний газар

0.4%

ХАА-н газар 2011 онд 224379.26 га газар 2012 онд 223814.17га болж 565.09 га- газраар хасагдсан. Ү ү нд:

Бэлчээрийн газар- 2011 онд 179299.67 га газар 2012онд 179299.67 га газар болж, 321.67 га газраар хасагдсан.

Хадлангийн газар- 2012 онд ө ө рчлө лт ороогү й

Тариалангийн газар- 2011 онд 34519.83 га байснаас 2012 онд 34819.14га газар болж 296.51га газраар нэмэгдсэн.

Орхон суманд 37 иргэн 65,3 га, 1 аж ахуйн нэгж 5 га газрыг тө мс, хү нсний ногоо тариахаар, 2 иргэн 6,0 га жимс жимсгэний мод тарихаар нийт 76,3 га газар тариалагийн газарт нэмэгдсэн Хонгор суманд 62 иргэн 55,22 га, 5 аж ахуйн нэгж 47,23 га газарт тө мс, хү нсний ногоо тариахаар, 1 иргэн 5,0 га газарт тэжээлийн ургамал тарихаар, 25 иргэн 68,24 га, 5 аж ахуйн нэгж 47,23 га-д жимс жимсгэний мод тарихаар шинээр газар олголт хийгдсэн. Нийт 196,01 га газар тариалангийн газарт нэмэгдсэн Шарын гол суманд 2 аж ахуйн нэгж 21 га-д жимс жимсгэний мод тарихаар шинээр газар олголт хийгдсэн. Дархан суманд 3 иргэн 6 га-д жимс жимсгэний мод тарихаар шинээр газар олголт хийгдсэн.

Атаршсан газар- 2011 онд 337,2 га байснаас 2012 онд 266.90 га газар болж 70.3 га газраар хасагдсан.

Орхон суманд 70,3 га газар атаржсан газраас тариалангийн газрын тө мс, хү нсний ногооны газарт шилжсэн/

ХАА-н барилга байгууламжийн дэвсгэр газар- 2011 онд 1150,06 га газар байснаас 2012 онд 1199.92 га болж 843.96 га газраар нэмэгдсэн.

Хонгор суманд ХАА-н мал аж ахуй /фермерийн/ ү йлдвэрлэлийн зориулалтаар 13 иргэнд 12,7 га, 1 аж ахуйн нэгжид 2,2 га газар, ө вө лжө ө хаваржааны доорхи газрын зориулалтаар 8 ө рхө д 1,9 га, нийт 16,86 га газрыг олгосон Шарын гол суманд 2 иргэнд 0,4 га газрыг ХАА-н барилга байгууламж буюу зоорь барих зориулалтаар олгосон Орхон суманд 7 иргэнд 2,2 га газрыг ө вө лжө ө , хаваржааны зориулалтаар, 2 иргэнд 0,4 га, 1 аж ахуйн нэгжид 10 га газрыг ХАА-н барилга байгууламж буюу зоорь барих зориулалтаар, 7 иргэнд 5,0 га, 3 аж ахуйн нэгжид 15 га газрыг ХАА-н мал аж ахуй /фермерийн/ ү йлдвэрлэлийн зориулалтаар олгосон. Нийт 32,6 га газар ХАА-н барилга байгууламжийн дэвсгэр газарт шилжсэн.

Хот тосгон бусад суурин газар 2011 онд 17287.59 га газар байснаас 2012 онд 17696.18 га газар болж 408.59 га газраар нэмэгдсэн

Барилга байгууламжийн дэвсгэр газар- 2011 онд 946.56 га га газар байсан бол 2012 онд 1110.78 га газар болж 164,22 га газраар нэмэгдсэн .Ү ү нд:

Дархан суманд барилга байгууламжийн газарт ү йлчилгээний зориулалтаар 78 иргэнд 73,03 га, 78 аж ахуйн нэгжид 43,06 га, 9 тө рийн байгууллагад 16,73 га газар нийт 132,82 олгосон. Хонгор суманд барилга байгууламжийн газарт гараж, ШТС, ү йлчилгээний зориулалтаар 44 иргэнд 1,8 га, 4 аж ахуйн нэгжид 3,41 га, нийт 5,21 олгосон. Амралтын газар зуслангийн зориулалтаар 150 иргэнд 18,25 га, 10 аж ахуйн нэгжид 5,6 га, 2 тө рийн байгууллагад 1,9 га газар нийт 25,75 га газар олгосон. Шарын гол суманд барилга байгууламжийн дэвсгэр газарт 25 иргэнд 0,37 га, 2 тө рийн байгууллагад 0,07 га газар нийт 0,44га газар олгосон.

Уурхайн газар – 2012 онд ө ө рчлө лт ороогү й.

Ү йлдвэрийн газар- 2011 онд 657.78 га байснаас 2012 онд 989,67 га газар болж 331,89 га газраар нэмэгдсэн.

Хонгор суманд ү йлдвэрлэлийн зориулалтаар 14 аж ахуйн нэгжид 184,3 га газар, 1 иргэнд 2 га газар нийт 186,3 га газрыг ү йлдвэрийн зориулалтаар олгож ХАА-н газрын бэлчээрийн газраас шилжсэн Дархан суманд 15-р баг, ӨҮ Районд болон 3-р багт 15 аж ахуйн нэгж 60,64 га, 5 иргэн 8,1 га газар Хот тосгон бусад суурины газрын нийтийн эдэлбэрийн газрын сулчө лө ө тэй газраас шинээр нэмэгдсэн Орхон суманд ү йлдвэрлэлийн зориулалтаар 6 аж ахуйн нэгжид 65,0 га газар бэлчээрийн газраас олгосон Шарын гол суманд ү йлдвэрлэлийн зориулалтаар 2 аж ахуйн нэгжид 11,85 га газар бэлчээрийн газраас олгосон

Нийтийн эдэлбэрийн газар- 2011 онд 6068,14 га газар 2012 онд 5840.14 га болж 228 га газраар хасагдсан.

Хонгор суманд нийтийн эдэлбэрийн сул чө лө ө тэй газраас 5,21 га газрыг барилга байгууламжийн газарт, 91,3 га газрыг гэр хорооллын газарт, нийт 96,51 га газар нийтийн эдэлбэрийн газраас хасагдсан. Дархан суманд нийтийн эдэлбэрийн сул чө лө ө тэй газраас 132,82 га газрыг барилга байгууламжийн газарт, 24,34 га газрыг гэр хорооллын газарт,68,74 га газрыг ү йлдвэрлэлийн зориулалттай газарт нийт 322,41 га газар нийтийн эдэлбэрийн газраас хасагдсан Орхон суманд нийтийн эдэлбэрийн сул чө лө ө тэй газраас ХАА-н ү йлдвэрлэлийн барилга байгууламжийн газарт 0,4 га газар хасагдсан Шарын гол суманд нийтийн эдэлбэрийн сул чө лө ө тэй газраас 3,3 га газрыг гэр хорооллын газарт, ХАА-н ү йлдвэрлэлийн барилга байгууламжийн газарт 0,4 га газар, 0,44 га газрыг барилга байгууламжийн газарт тус тус хасагдаж , ХАА-н бэлчээрээс 100 га газар, Тусгай хэрэгцээний газраас 2 га газарт нийт 102 га газар нийтийн эдэлбэрийн газарт нэмэгдсэн

Гэр хорооллын газар- 2011 онд 1188,05 га газар байсан бол 2012 онд 1328.53 га болж 140,48 га газраар нэмэгдсэн.

Хонгор суманд гэр хорооллын газарт амины орон сууц хашаа, байшингийн зориулалтаар шинээр 245 иргэнд 91,3 га газрыг хот тосгон бусад суурины газрын нийтийн эдэлбэрийн газрын сул чө лө ө тэй газраас газар эзэмшү ү лэхээр олгож шилжсэн. Хуучин эзэмшиж байсан 26 иргэн 4,9 га газраа ө мчилж авч ө мчлө лийн газар шинээр нэмэгдсэн Дархан суманд Хуучин газраа эзэмшиж байсан 672 иргэн 59,2 га газраа ө мчилж авч ө мчлө лийн газар шинээр нэмэгдсэн. Шинээр газар ө мчлө х зориулалтаар 157 иргэнд 10,95 га газрыг олгосон. Хот байгуулалтын тө лө влө гө ө ний дагуу 314 иргэнд 16,39 га газрыг шинээр амины орон сууц, хашаа, байшингийн зориулалтаар тосгон бусад суурины газрын нийтийн эдэлбэрийн газрын сул чө лө ө тэй газраас газар эзэмшү ү лэхээр олгож шилжсэн. Гэр хорооллын газар 471 иргэн, 27,34 га газраар нэмэгдсэн Орхон суманд гэр хорооллын газарт амины орон сууц хашаа, байшингийн зориулалтаар шинээр ө мчлө х зориулалтаар 266 иргэнд 18,49 га газрыг ХАА-н бэлчээрийн газраас олгосон. Хуучин эзэмшиж байсан 30 иргэн 5,86 га газраа ө мчилж авч ө мчлө лийн газар шинээр нэмэгдсэн Шарын гол суманд гэр хорооллын газарт амины орон сууц хашаа, байшингийн зориулалтаар шинээр ө мчлө х зориулалтаар 17 иргэнд 1,85 га газрыг хот тосгон бусад суурины газрын нийтийн эдэлбэрийн газрын сул чө лө ө тэй газраас олгосон. Хуучин эзэмшиж байсан 57 иргэн 5,45 га газраа ө мчилж авч ө мчлө лийн газар шинээр нэмэгдсэн Шинээр 15 иргэнд 1,5 га газрыг хот тосгон бусад суурины газрын нийтийн эдэлбэрийн газрын сул чө лө ө тэй газраас газар эзэмшү ү лэхээр олгож нийт гэр хорооллын газар 32 иргэн, 3,3 га газраар нэмэгдсэн

Зам шугам сүлжээний газар- 2011 онд 5872,07 га газар байсан бол 2012 онд 5882,87 га газар болж 10,8 га газраар нэмэгдсэн. Хонгор сум 2,5 га газар шинээр нэмэгдсэн.

Шугам сү лжээний газар бү гд-2011 онд 1163,29 га газар байсан бол 2012 онд 1174,09 га газар болж 10,8 га газраар нэмэгдсэн.

Дархан сум 8,3 га Ү ү нд: Холбооны шугам, холбооны мэдээлэл х¿лээн авах станцын эзлэх талбайд 1 ААН, 1 байгууллагад 0,28га, Эрчим хү чний дэд станцад 2 ААН 0,01 га, Ус дамжуулалах шугам болон барилга байгууламжинд 1 ААН 5,3 га, 1 иргэн 0,01га, Ус шахах ө ргө х байгууламжинд 1 ААН 2,45 га, 1 байгууллага 0,25га газар олгосон. Хонгор суманд 1 ААН-д 2,5 га газрыг усан сан барихаар олгосон

Ойн сан бү хий газар- 2011 онд 71837,68 га газар байсан бол 2012 онд 71985,38 га газар болж 147,7 га газраар нэмэгдсэн.

Мод ү ржү ү лгийн газар- 2011 онд 30 га газар байсан бол 2012 онд 177,7 га газар болж 147,7 га газраар нэмэгдсэн. Дархан суманд 1 байгууллагад 132,7 га, Орхон суманд 1 аж ахуйн нэгжид 15 га газар шинээр олгож мод ү ржү ү лгийн газар нэмэгдсэн

Усан сан бү хий газарт 2012 онд өө рчлө лт ороогү й

Сумдын нэрс

Усан сан бү хий газар БҮ ГД

Гол мөрний эзлэх газар

Нуур цөөрөм, тойромын эзлэх газар

Горхи, булаг шандын эзлэх газар

Мөнх цас, мөсөн голын эзлэх газар

Дархан 356.37 356.37 Хонгор сум 4071.89 3976.89 95 Орхон сум 2079.66 2057.08 22.58 Шарын гол 150.63 99.66 50.97 ДҮН 6658.55 6490.00 117.58 50.97

Улсын тусгай хэрэгцээний газар- 2011 онд 1464.85га газар байсан бол 2012 онд 1462.85га газар болж 2 га газраар хасагдсан.

Шинжлэх ухаан, технологийн сорилт, туршилт болон байгаль орчин, цаг агаарын тө лө в байдлын байнгын ажиглалтын талбайн газарт Шарын гол суманд сумын УЦУОШТө вийн 3 га газар шинэчилсэн кадастрын зураглал хийгдэж 1 га газар болон 2 га газраар хасагдаж ө ө рчлө гдсө н.

Àéìãèéí òóñãàé õýðýãöýýíèé ãàçàðò Õîíãîð ñóìûí Çîîëóó õàð 96 ãà, Øàðûí ãîë ñóìûí Áóÿíò õàð ìîðüò 148,5 ãà, Äàðõàí ñóìûí Øîõîéí ÷óëóóíû Íàéðàìäàë îðä 2,5 ãà, 3 áàãèéí íóòàãò îðøèõ õèéìýë íóóðûí ç¿¿í óðä òàëààñ ýõëýí óðàãøàà 30 ãà, Øèíý Äàðõàíû Àðäûí ºðãºí ÷ºëººíä 45 ãà òàëáàé òóñ òóñ õàìðàãäàíà.

Ãàçàð ýçýìøèëò, àøèãëàëò, õºðñíèé ýëýãäýë, ýâäðýë, äîðîéòîë

2012 îíû áàéäëààð íèéò 225,88 га талбайд техникийн нө хө н сэргээлт, 64,1 га талбайд биологийн нө хө н сэргээлт тус тус хийгдэж 62,5 сая тө грө г зарцуулсан дү нтэй байна.

Áýë÷ýýðèéí íººö õîìñäîë, òàëõëàãäàëò õºíººëò ìýðýã÷èéí õîð óðøèã Талхлагдсан бэлчээрт: Бэлчээрийн газрын талхлагдлын зэрэглэлийг тогтоох ү нэлгээгээр Цө лжсөн бэлчээрт: Ургамалгү й халзгай газрын эзлэх хувиар тус тус тооцсон болно. Тодруулга: Бэлчээрийн газрын талхлагдлын зэрэглэлийг тогтоох ү нэлгээгээр бэлчээрийн ү ндсэн

тө рө лд багтах зонхилох ургамал Крыловын хялгана, сунагар биелэг, саман ерхө г, арзгар согсоолж, марал навчит гичгэнэ зэрэг ургамлуудын тархац ө ө рчлө гдө ө гү й, харин ширэг улалж, агь шарилж, ишгү й гичгэнэ, дэрвээн хазаар ө вс зэрэг ургамлууд тү рж ургасан, ургамлын зү йлийн бү рдлийн тоо 38-45 тө рө л байгааг харгалзан талхлагдсан бэлчээрийн хэмжээг тооцсон.

Тус аймгийн бэлчээрийн талхлагдлын хү чин зү йл нь сумын тө вийн ойролцоох болон зуслангийн газруудад мал ихээр бэлчээж, бэлчээрийн даац багтаамж хэтэрсэнээс шалтгаалсан.

Мэрэгч, хортон шавж нь ургамлаар хооллож байгаа хэдий ч тооны хувьд олон жилийн дундаж хэмжээнд байгаа тул мэрэгч, хортон шавжид идэгдсэн бэлчээр нь хохирол ү зү ү лэх хэмжээнд хү рээгү й гэж ү зээд байхгү й гэж авсан.

2012 онд бэлчээрийн хортон шавьжийн ажиглалтаар Дархан суманд 5 дугаар сарын 19-нө ө с Сибирийн царцаа, бусад 3 суманд 6 дугаар сарын 1-р 10 хоногоос Сибирийн болон нү ү длийн царцаа ажиглагдаж эхэлсэн. 1м2 талбайд дунджаар Дархан суманд 4 ш, хамгийн их нь 7ш, Хонгор, Орхон суманд дунджаар 2 ш, Шарын гол суманд 4 ш царцаа ажиглагдсан.

1-р зураг. 2012 онд ажиглагдсан царцааны тоо

Аймгийн хэмжээнд Дархан суманд царцааны тоо харьцангуйгаар олон байгаа хэдий ч ө нгө рсө н оныхтой ойролцоо ажиглагджээ. 2011 онд 5 дугаар сарын 9-нө ө с сибирийн царцаа ажиглагдаж эхэлсэн ба 6 дугаар сарын I-10 хоногоос олшролт ихэсч тоо толгой нь 1м2 талбайд дунджаар 3-7 ш тохиолдож байжээ.

Царцааны тоо 6-8-р сард олшроод 9 дү гээр сараас эрс цө ө рсө н. Энэ нь 9 дү гээр сарын эхээр агаар, хө рсний температур буурч, цочир хү йтрэлт ажиглагдсанаас царцааны амьдрах орчны нө лө ө тааламжгү й болсонтой холбоотой.

2012 онд бэлчээрийн ургамлын бү рхэцийн зэргийг тодорхойлоход ногоон ургамлын эзлэх хувь нийт бэлчээрт 70-80%-д хү рч ихсэн хагдын эзлэх хувь дунджаар 8-9%, халцгай газрын эзлэх хувь 20%-д хү рч буурсан.

2-р зураг. Дархан-Уул аймгийн бэлчээрийн ургамлын бү рхэц, 7-р сар

Дархан-Уул аймгийн нутгаар хялгана, ширэг улалж, хиаг, гандбадраа, дэрвээн хазаар ө вс, ерхө г, шарилж, биелэг, арзгар согсоолж, ө нчин хонхорцогоно зэрэг ургамал зонхилж, дунджаар 6-10 цн ургац бү рдсэн байв. Энэ зун хур тунадас ахиу унаж ургамлын ургалтанд тааламжтай нө лө ө лж бусад жилү ү дийнхээс бэлчээрийн гарц маш сайн байлаа .

Дархан-Уул аймгийн сумын тө вийн ойролцоох бэлчээрт ширэг улалж, бяцхан навчит болон нарийн навчит харгана, ишгү й болон имт гичгэнэ, агь шарилж маш ихээр ургаж бэлчээр доройтож малын шим тэжээлт ургамлууд ховордсон байв. Дархан сумын Тө мө р толгой орчмын, Орхон сумын Дэлгэр уул орчмын бэлчээрт хө рс бага зэргийн эвдрэлтэй байсан.

Áýë÷ýýðèéí òàëõëàãäàëòûí ñóäàëãààãààð íóòãèéí õîéä õýñãýýð áàðóóí àéìãóóäààñ æèë á¿ð èõýýõýí àéë ºðõ¿¿ä ìàëòàé í¿¿äýëëýí èðæ ñóóðüøñàíààñ õýò îëîí ìàë òºâëºð÷ áýë÷ýýð õóâèàðã¿é àøèãëàñàí, áýë÷ýýðèéí äààö õýòýðñýíýýñ õàëöãàé ãàçðûí ýçëýõ õýìæýý 46-79 áîëæ áýë÷ýýð äîðîéòñîí áîë ç¿¿í ºñíº ç¿ãýýð 30-54% áîëæ èõñýõ õàíäëàãàòàé, ºìíºä õýñãýýð 8-32 % -èéã ýçýëæ áàéíà.

Äàðõàí Óóë àéìàã îð÷ìîîð áýë÷ýýðèéí òàëõëàãäàëòûí åðºíõèé ¿íýëãýýã õèéæ ¿çýõýä

õàëöãàé ãàçðûí ýçëýõ õýìæýý 38% áîëæ òàëõëàãäàëò ýð÷èìòýé ÿâàãäàæ áàéíà. Хоёр. Ãàçðûí õýâëèéí íººö, àøèãëàëò, õàìãààëàëò 2.1. Ãàçðûí õýâëèéí íººö áàÿëàãèéí àøèãëàëò

Äàðõàí-Óóë àéìàã íü àøèãò ìàëòìàëààð áàÿëàã íóòàã þì. Äàðõàí-Óóë àéìàã 327,5 ìÿíãàí ãà òàëáàé á¿õèé íóòàã äýâñãýðòýé ãåîëãîãèéí ñóäàëãàà, ¿íýëãýýíèé àæèë á¿ðýí õèéãäýýã¿é áîëîâ÷ æèæèã õýìæýýíèé àëòíû øîðîîí îðä 9, èëýðö 6, áàðèëãûí ìàòåðèàëûí áîëîí åðäèéí àøèãò ìàëòìàëûí îðäóóä 10 ãàðóé, èõýýõýí íººö á¿õèé òºìðèéí õ¿äðèéí îðä òóñ òóñ íýýãäýýä áàéíà.

Îäîîãèéí áàéäëààð í¿¿ðñíèé óóðõàé 1, àëòíû óóðõàé 15, øîõîéí ÷óëóó 16 îðä àøèãëàãäàæ áàéãàà áºãººä àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ àøèãëàëòûí ëèöåíç 74, õàéãóóëûí ëèöåíö 139, íèéò 213 òóñãàé çºâøººðºë îëãîãäîîä áàéãààãààñ í¿¿ðñíèé óóðõàé 1, àëòíû óóðõàé 26, áàðèëãûí ìàòåðèàëûí 10 /øîõîéí ÷óëóó, øàâàð/, òºìðèéí 1 îðä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà áà àëòíû óóðõàéí 20 ëèöåíç öóöëàãäñàí áàéíà

2012 оны байдлаар аймгийн хэмжээнд нийт 100 тусгай зө вшө ө рө л бү хий нийт 76843,46 га талбай байгаагаас ашиглалтын 57 тусгай зө вшө ө рө л бү хий 8412.19га талбай, хайгуулын 43 тусгай зө вшө ө рө л бү хий 68431.27 га талбайд олборлолтын болон хайгуулын ү йл ажиллагаа явуулж байна.

2.2. Ãàçðûí õýâëèéí õàìãààëàëò , íºõºí ñýðãýýëò

Ýíý îíû áàéäëààð íèéò 225,88 га талбайд техникийн нө хө н сэргээлт, 64,1 га талбайд биологийн нө хө н сэргээлт тус тус хийгдэж 62,5 сая тө грө г зарцуулсан дү нтэй байна.

Óóë óóðõàéí îëáîðëîõ ¿éëäâýð¿¿äèéí 85% íü áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí åðºíõèé áîëîí íàðèéâ÷èëñàí ¿íýëãýýíä õàìðàãäààä áàéíà

Гол, мө рний урсац бү рэлдэх эх, усны сан бү хий газрын хамгаалалтын бү с, ойн сан бү хий газарт ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай хууль”-ийн дагуу ойн сан болон голын сав дагуу алт олборлох чиглэлээр ү йл ажиллагаа явуулж байсан 25 аж ахуйн нэгж байгууллагын 3270,89 га талбай бү хий 31 лицензийг хү чингү й болгосон.

Гурав. Ойн сангийн төлөв байдал

Îé, óñíû õàéãóóë ñóäàëãààíû òºâººñ òóñ àéìãèéí îéí ñàíä 2004 онд ÿâóóëñàí ñóäàëãààãààð îéí ñàíãèéí íèéò òàëáàé 79012 ãà áàéãàà áºãººä àéìãèéí íèéò òàëáàéä /327,5 ìÿí.ãà/ õàðüöóóëàõàä îéðõîã ÷àíàð 24.1 õóâü áàéíà.

Òóñ àéìãèéí îé ãàðàë ¿¿ñëèéí õóâüä ººðºº àÿñààðàà ñýðãýí óðãàñàí áàéãàëèéí îé áºãººä

îéí õýëáýðèéí õóâüä èõýâ÷ëýí ýíãèéí îé áàéõ áà õºãøèí ìîääûí äîîãóóð çàëóó ìîäîä òàøèíãà ¿¿ñãýæ óðãàñíààñ íèéëìýë îé ¿¿ññýí áàéäàã.

Îéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâü íàðñ, õóñ çîíõèëîõ áºãººä øèíýñ, óëèàñ, óëèàíãàð, õàéëààñ,

áóðãàñ çýðýã ìîä, áóò ñººã õàðüöàíãóéãààð áàãà òàëáàéä òàðõàí óðãàñàí áà ýäãýýð ìîäîä àéìãèéí íóòàã äýâñãýðò õàðèëöàí àäèëã¿éãýýð òàðõàæ öýâýð áà õîëèìîã îé, òàðìàã ìîäîä ¿¿ñãýí óðãàñàí áàéíà.

Àéìãèéí õýìæýýãýýð îéí ñàíãèéí íèéò òàëáàéí 96,4% áóþó 76135 ãà-ã îéí òàëáàé, 3,6 %

áóþó 2877 ãà-ã îéí áóñ òàëáàé ýçýëæ áàéíà. ¯¿íýýñ:

Íîãîîí á¿ñèéí îé ( Øàðûí ãîë ñóì) 1002 ãà áóþó 1,3%

Õîðèîòîé á¿ñèéí îé (Õîíãîð ñóì) 67580 ãà áóþó 85,5%

100 õ¿ðòýëõ òºãºë îé (Õîíãîð ñóì) 7266 ãà áóþó 9,2%

Õîðèîòîé á¿ñèéí îé (Îðõîí ñóì) 2924 ãà áóþó 3,7%

Õîðèîòîé á¿ñèéí îé (Äàðõàí ñóì) 240 ãà áóþó 0,3%- èéã òóñ òóñ ýçýëæ áàéíà.

Îéí òàëáàéí 64130 ãà áóþó 84,2 õóâü íü îéãîîð á¿ðõýãäñýí 12005 ãà áóþó 15,8 õóâü íü îéãîîð á¿ðõýãäýýã¿é òàëáàé áàéíà.

1,3%1002 ãà

89,5%70744 ãà

9,2%7266 ãà

Íîãîîí á¿ñèéí îé Õîðèîòîé á¿ñèéí îé 100 ãà õ¿ðòýëõ òºãºë îé

Îéí á¿ñèéí òàëáàéí ýçëýõ õóâü

Àéìãèéí îéí ñàíãèéí 79012 ãà áóþó 100 õóâü íü õàìãààëàëòûí á¿ñèéí îéä õàìààðàõ áà

îéí óðãàõ õóãàöààíäàà ã¿éöýòãýäýã íèéãìèéí /àìðàëò, ñóâèëàë, õîò ñóóðèí ãàçðûí õ¿í àìûí ýð¿¿ë àõóéí íºõöëèéã õàíãàõ/, õàìãààëàëòûí /óñíû ãîðèì çîõèöóóëàõ, õºðñèéã óñ ñàëõèíû ýëýãäýë, ýâäðýëýýñ õàìãààëàõ/ áîëîí ýêîëîãè-ýäèéí çàñãèéí à÷ õîëáîãäëîîðîî äàðààõ àæ àõóéí òºðë¿¿äýä õóâààãäàæ, 1002 ãà íü íîãîîí á¿ñýä, 70744 ãà íü õîðèîòîé çóðâàñûí îéä, 7266 ãà íü 100 ãà õ¿ðòýëõ òºãºë îéä õàìààð÷ áàéíà.

ÎÉÍ ÑÀÍà ÃÀÇÐÛÍ ÒªÐ˪ªÐ ¯Ç¯¯ËÂÝË

Îéæóóëàëòûí îéí ôîíä òàëáàé áîëîõ îéãîîð á¿ðõýãäýýã¿é òàëáàé 12005 ãà áàéíà.

¯¿íèéã ãàçàð òóñ á¿ðýýð àâ÷ ¿çâýë øàòàíãè 832 ãà, òàðìàã îé 5983 ãà, îãòîëñîí òàëáàé 1198 ãà, 3979 ãà îéæèõ òàëáàé тус тус эзэлж байна. Áàéãàëèéí îéí òàëáàéã /61672 ãà/ çîíõèëîã÷ ìîäíû òºðºë òóñ á¿ðýýð àâ÷ ¿çâýë:

Îéí ñàí 79012 ãà

Îéí òàëáàé 76135 ãà

Îéí áóñ òàëáàé òàëáàé 2877 ãà

Îéãîîð á¿ðõýãäñýí

64130 ãà

Áàéãàëèéí îé 61672 ãà

Áóò ñººã 2458 ãà

Îéãîîð á¿ðõýãäýýã¿é

12005 ãà

Øàòñàí 832 ãà

Òàðìàã 5983 ãà

Îãòîëñîí 1198 ãà

Îéæèõ 3979 ãà

Îéæóóëñàí 13 ãà

Öàãààí ýíãýð 2877 ãà

1076ãà1,74%

14615 ãà23,69%

44897 ãà72,79%

382ãà0,61%

167ãà0,27%

453ãà0,73%

82ãà0,13%

Îéí ñàíä ìîäíû òºðëèéí ýçëýõ õóâü

Óëèàíãàð Íàðñ Õóñ Øèíýñ Õàéëààñ Áóðãàñ Óëèàñ

Áàéãàëèéí îéí òàëáàéã /61672 ãà/ çîíõèëîã÷ ìîäíû òºðºë òóñ á¿ðýýð àâ÷ ¿çâýë: Øèíýñ

382 ãà / larix sibirica/, Íàðñ 14615 ãà / Pinus silvesteris/, Õóñ 44897 ãà / Betula lariafolia/,Óëèàñ 82 ãà / Popolus/, Óëèàíãàð 1076 ãà / Popolus tremula/, Õàéëààñ 167 ãà /Ulimus/, Áóðãàñ 453 ãà / Salix/ òàëáàéä òóñ òóñ òàðõñàí áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çýõýä îéí ñàíãèéí 72,79 õóâèéã Õóñ, 23,69 õóâèéã Íàðñ ìîä òóñ òóñ ýçýëæ áàéãàà áà áóñàä ìîä õàðüöàíãóé áàãà òàëáàéä çîíõèëîí óðãàæ áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çýõýä îéí ñàíãèéí 56,8 õóâèéã Õóñ, 18,5 õóâèéã Íàðñ ìîä òóñ òóñ ýçýëæ áàéãàà áà áóñàä ìîä õàðüöàíãóé áàãà òàëáàéä çîíõèëîí óðãàæ áàéíà. Îéí íººö, á¿ðýëäýõ¿¿í, òýäãýýðèéí ººð÷ëºëò

Òóñ àéìãèéí îéí ñàíãèéí áàéãàëèéí îéí íººö 5030110 øîî.ìåòð ãýæ òîãòîîãäîâ. ¯¿íèéã ìîäíû òºðºë òóñ á¿ðýýð àâ÷ ¿çâýë:

Øèíýñ -16480 øîîìåòð

Íàðñ - 1702160 øîîìåòð

Õóñ - 3233680 øîîìåòð

Óëèàñ-6000 øîîìåòð

Óëèàíãàð-60210 øîîìåòð

Õàéëààñ-1670 øîîìåòð

Áóðãàñ - 9910 øîîìåòð áàéíà.

Íèéò íººöºä ýçëýõ õóâèéã ìîäíû òºðºë òóñ á¿ðýýð ãàðãàâàë Øèíýñ 0,3 õóâü, Íàðñ 33,8 õóâü, Õóñ 64,3 õóâü, Óëèàñ 0,1 õóâü, Óëèàíãàð 1,2 õóâü, Õàéëààñ 0,1 õóâü, Áóðãàñ 0,2 õóâèéã òóñ òóñ ýçýëæ áàéíà. Áàéãàëèéí îéí òàëáàéã /61672 ãà/ çîíõèëîã÷ ìîäíû òºðºë òóñ á¿ðýýð àâ÷ ¿çâýë:

1076ãà1,74%

14615 ãà23,69%

44897 ãà72,79%

382ãà0,61%

167ãà0,27%

453ãà0,73%

82ãà0,13%

Îéí ñàíä ìîäíû òºðëèéí ýçëýõ õóâü

Óëèàíãàð Íàðñ Õóñ Øèíýñ Õàéëààñ Áóðãàñ Óëèàñ

Áàéãàëèéí îéí òàëáàéã /61672 ãà/ çîíõèëîã÷ ìîäíû òºðºë òóñ á¿ðýýð àâ÷ ¿çâýë: Øèíýñ 382 ãà / larix sibirica/, Íàðñ 14615 ãà / Pinus silvesteris/, Õóñ 44897 ãà / Betula lariafolia/,Óëèàñ 82 ãà / Popolus/, Óëèàíãàð 1076 ãà / Popolus tremula/, Õàéëààñ 167 ãà /Ulimus/, Áóðãàñ 453 ãà / Salix/ òàëáàéä òóñ òóñ òàðõñàí áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çýõýä îéí ñàíãèéí 72,79 õóâèéã Õóñ, 23,69 õóâèéã Íàðñ ìîä òóñ òóñ ýçýëæ áàéãàà áà áóñàä ìîä õàðüöàíãóé áàãà òàëáàéä çîíõèëîí óðãàæ áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çýõýä îéí ñàíãèéí 56,8 õóâèéã Õóñ, 18,5 õóâèéã Íàðñ ìîä òóñ òóñ ýçýëæ áàéãàà áà áóñàä ìîä õàðüöàíãóé áàãà òàëáàéä çîíõèëîí óðãàæ áàéíà.

Îéí íàñíû á¿ëýã

Íàñíû á¿ëãýýð àíãèëñàí òîîöîîíîîñ õàðàõàä 110120 ø.ì áóþó 2.19 õóâèéã çàëóó,

1295760 ø.ì áóþó 25.76 õóâèéã äóíä íàñíû, 1456010 ø. ì áóþó 28.95 õóâèéã áîëö ã¿éöýæ ÿâàà,

2168220 ø.ì áóþó 43.10 õóâèéã áîëö ã¿éöñýí õºãøèí îéí íººö ýçýëæ áàéíà. Çóðãààñ õàðàõàä áîëö ã¿éöñýí áîëîí õºãøèí îé èõ õýìæýýãýýð õóðèìòëàãäñàí íü õàðàãäàæ áàéíà. Îéí òàêñàöûí äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

Ñóäàëãààíû àæëûí ¿ð ä¿íä Äàðõàí-Óóë àéìãèéí îéí ñàíãèéí äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã ìîäíû òºðºë òóñ á¿ðýýð òîãòîîâ. Îéí òàêñàöûí äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëòýýñ ¿çýõýä òóñ àéìãèéí îéí æèëèéí äóíäàæ ºñºëò 79593,2 øîî.ìåòð, äóíäàæ áîíèòåò 4,0, äóíäàæ ºòãºðºë 0,53, 1 ãà-èéí íººö 94 øîî.ìåòð, áîëö ã¿éöñýí ºòºëñºí îéí 1 ãà-í íººö 117 øîî.ìåòð, 1 ãà-èéí äóíäàæ ºñºëò 1,0 øîî.ìåòð áàéíà.

Ýäãýýð òàêñàöûí äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íü ìîäíû òºðºë á¿ðä õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. Îéí ñàíãèéí ººð÷ëºëò Îéí ñàíãèéí ººð÷ëºëòèéã 1988 îíû îé çîõèîí áàéãóóëàëòûí ñóäàëãààíû ä¿íòýé õàðüöóóëàí ãàçðûí òºðºë, òàêñàöûí äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëò, îéí íàñíû á¿ëýã ãýñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð ãàðãàëàà. Îéí ñàíãèéí ãàçðûí òºðëèéí ººð÷ëºëò

Îéí òàëáàéí ººð÷ëºëò ãàçðûí òºð뺺ð

Îéí ñàíãèéí òàëáàéí òºðºë

Ãàçðûí òºðºë

2004 îíû

Î.Ç.Á.

1988 îíû Î.Ç.Á.

ªºð÷ëºëò

Ãà

Ãà

Ãà / + - /

Îéãîîð á¿ðõýãäñýí òàëáàé

Áàéãàëèéí îé 58285

58405 -120

Áóò ñººã 2458

2240 +218

Ä¿í 60743 60645 +98 Îéãîîð á¿ðõýãäýýã¿é òàëáàé

Øàòñàí 832

593 +239

Òàðìàã 2666

3254 -588

Îãòîëñîí 1198

2204 -1006

Áàéãàëèéí ñýðãýí óðãàëòààð îéæèæ áàéãàà

3836 8285 -4449

Îéæóóëñàí òàëáàé 13 +13

ä¿í 8545

14336 -5791

Îéí òàëáàéí ä¿í 69288

74981 -5693

Îéí áóñ òàëáàé

Öàãààí ýíãýð 2874 4257 -1383

Íàìàã

544 -544

Îéí áóñ òàëáàéí ä¿í 2874 4801 -1927

Íèéò òàëáàé

72162 79782 -7620

Ãàçðûí òºðëèéí ººð÷ëºëòèéí õ¿ñíýãòýýñ ¿çýõýä áàéãàëèéí îé 120 ãà-ð áàãàñàæ, áóò ñººã

218 ãà-ð íýìýãäýæ îéãîîð á¿ðõýãäñýí òàëáàé åðºíõèé人 98 ãà-ð íýìýãäýæ ãàð÷ áàéíà. Ýíý íü óðüä ºìíº øàòñàí áîëîí ìîä áýëòãýñíèé óëìààñ îéã¿é áîëñîí òàëáàéíóóä ñººãºí

õóñ ìýòèéí áóòëàã óðãàìëààð ñýðãýí óðãàæ áàéãàà íºãºº òàëààð ºìíºõ ñóäàëãààíû ¿åä çàðèì áóò ñººã á¿õèé òàëáàéã á¿ðòãýæ àâààã¿éòýé õîëáîîòîé.

Îéãîîð á¿ðõýãäýýã¿é òàëáàéä øàòñàí îé 239 ãà-ð, îéæóóëñàí òàëáàé 13 ãà-ð íýìýãäýæ, Îãòîëñîí òàëáàé 1006 ãà-ð, îéæèæ áàéãàà òàëáàé 4449 ãà-ð, òàðìàã ìîä á¿õèé òàëáàé 588 ãà-ð áàãàñàæ îéãîîð á¿ðõýãäýýã¿é òàëáàé á¿õ ä¿íãýýðýý 5791 ãà-ð õàñàãäñàí áàéíà.

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ãàðñàí ò¿éìýðò îé õ¿÷òýé íýðâýãäñýíèé óëìààñ øàòñàí òàëáàé íýìýãäñýí áàéíà. Õàðèí îãòîëñîí òàëáàé õàñàãäñàí íü óðüä ºìíº îãòîëñîí òàëáàéíóóäàä îéæóóëàëò îé íºõºí ñýðãýýëò õèéãäýýã¿éí óëìààñ îéã¿é áîëæ óëìààð îéí ñàíãààñ õàñàãäñàí, íºãºº òàëààð 1990-ä îíîîñ õîéø Øàðûí ãîëûí ÌÁÀÀ àæèëëàõàà áîëüæ áýëòãýõ ìîäíû õýìæýý áàãàñàæ îéã òàëáàéãààð íü õàâòãàéðóóëàí îãòëîõ ÿâäлûã îéí õóóëèàð õîðèãëîí çîãñîîæ õóâèéí æèæèã àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéã ò¿¿âýðëýí îãòëîõ àðãààð ìîä áýëòãýõ øààðäëàãà òàâèõ áîëñíîîð øèíýýð ìîä áýëòãýñýí òàëáàé á¿ðòãýãäýýã¿éòýé õîëáîîòîé.

Òàðìàã ìîä á¿õèé áîëîí áàéãàëèéí àÿñààðàà îéæèæ áàéãàà òàëáàé õàñàãäàæ ãàðñàí íü äýýðõ ãàçðóóäàä ñýðãýí óðãàëòûã äýìæèõ çàëóó ìîääûã õàìãààëàõ àðãà õýìæýýã àâ÷ ÿâóóëààã¿é, ò¿éìýð õîðòîíä íýðâýãäñýí çýðãýýñ áîëñîí áàéíà. Á. Îéí ñàíãèéí íàñíû á¿ëãèéí ººð÷ëºëò

Íàñíû á¿ëãèéí ººð÷ëºëòèéã ìîäíû òºð뺺ð àâ÷ ¿çâýë Íàðñàí îéä çàëóó îéí òàëáàé õàñàãäàæ áóñàä á¿ëãèéí îé íýìýãäýæ ãàðñàí íü çàëóó, äóíä, áîëö ã¿éöýæ ÿâàà àíãèéí îéíóóä äàðàà äàðààãèéíõàà àíãèä øèëæèæ õàðèí øèíýýð Íàðñàí îa ñýðãýí óðãàõ ÿâö óäààí áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Õóñàí îéä çàëóó îéí òàëáàé íýìýãäýæ , äóíä íàñíû îéí òàëáàé õàñàãäàæ áóñàä íàñíû á¿ëãèéí îé íýìýãäæýý. Ýíý íü èõýíõè ãàçðóóäàä õóñààð ýð÷èìòýé ñýðãýí óðãàæ áàéãààãààñ çàëóó íàñíû õóñ íýìýãäñýí õàðèí õóñ ìîäûã áýëòãýõäýý õºãøèí ìîääûã ºìõðºëò èõòýé ÷àíàðûí øààðäëàãà õàíãàõã¿é ãýõ øàëòãààíààð äóíä íàñíû îéãîîñ ñîð÷ëîí áýëòãýæ áàéãààãààñ áîëæ äóíä íàñíû õóñàí îéí òàëáàé áàãàñàæ, áîëö ã¿éöýæ õºãøèðñºí õóñ çîíõèëîõ áîëæýý. Åðºíõèé人 íàâ÷èò ìîäíû òàëáàé èõñýæ ãàðñàí áîëîâ÷ íººö íü áàãàñàæ ãàðñàí íü çàëóó íàñíû íàâ÷èò îé èõýýð ñýðãýí óðãàæ áàéãàà, õàìãèéí èõ íººöòýé äóíä íàñíû íàâ÷èò îé áàãàññàí, ìîäëîãûí ÷àíàð ìóóäàæ ºìõºð÷ õºãøèðñºí îéí òàëáàé èõýññýíòýé õîëáîîòîé. Ойг хамгаалах ү зүүлэлтү үд Ойн хөнөөлт шавжийн төрөл зүйл, тархалт, тү үнд нэрвэгдсэн ойн талбай

Ñóìûí íýð

Ãàçðûí íýð

Õýñýãëýëèéí äóãààð

Îéí õºíººëò øàâüæ,

ºâ÷íèé ç¿éëèéí íýð

Òàðõñàí òàëáàéí

õýìæýý /ãà/

Øàðûí ãîë

Øààçãàéòûí ãîë, Õàâ÷óóãèéí ãîë

80, 85

ªðººñãºë õ¿ð ýðâýýõýé, ̺ëãºð öîõ, Ýâýðò öîõ, Ýâýð ñ¿¿ëò

900

Îðõîí

Îðõîí ãîëûí áýë÷èð, 96-ð çºðëºã, Á¿ðýí толгой, Буурал уул, Дэлгэр, Овоот, Цогт уул

1,2

ªðººñãºë õ¿ð ýðâýýõýé, Áóðãàñíû ýðâýýõýé

1733

Õîíãîð

Ìîíîñòîéí àì, Õ¿éòíèé ãîë, Áóõòûí äàâàà, Õàð ìîðüòûí õºòºë, Õºøººòèéí ºâðèéí áóðãàñ, Õàâòãàéí даваа, Мухар Зурамтай

16, 23, 45, 57-59, 65, 68,

74, 79-87, 93,95,96

ªрººсгºл эрвээхэй, Ñèáèðèéí õ¿ð ýðâýýõýé, Óëèàñíû Ẻñ, áóðãàñíû эрвээхэй, энгийн шютте /шарлах ө вчин/, нарсан ойн ү рэнд цэгэрхэг давирхайвч шө вгө р цох

9586

Äàðõàí Õàðàà ãîëûí äàãóó áóðãàñ

3 ªðººñãºë õ¿ð ýðâýýõýé, Áóðãàñíû õ¿ð ýðâýýõýé

240

Ä¿í 12459

Жич: судалгааг гаргахдаа аймгийн хэмжээнд ОНТө свийн хө рө нгө ө р Ой, усны хайгуул

судалгааны тө вө ө р 2004 онд хийгдсэн судалгаа, Ойн газрын Ойн хамгааллын албаны 2009 онд хийгдсэн судалгаа, Ойн газрын Ойжуулалтын хэлтэсийн дарга С.Дашдаваа, Геоэкологийн хү рээлэнгийн доктор Н.Цагаанцоож нартай хамтран нарсан ойн ү рийн ургалт, тү ү нд нө лө ө лж байгаа хү чин зү йлсийн ажиглалт, тандалт судалгаан дээр ү ндэслэн гаргалаа. Ойн түймрийн тоо, түймэрт нэрвэгдсэн талбайн хэмжээ

Îí Ò¿éìðèéí òàëáàéí õýìæýý /ãà/ ò¿éìðèéí òîî

îé Õýýð îé. õýýð

2010 3419 34,9 1 2

2011 - - - -

2012 60 750 1 1

Á¿ãä

Аймгийн хэмжээнд 2004-2012 онд ойн тү ймэр 8 удаа гарч нийт 21076 га талбай, хээрийн тү ймэр 36 удаа гарч 3148 га талбайг хамарсан байна.

Ойг нөхөн сэргээх ү зү үлэлт

208

371

10579

188

450

327

175

220

302

245

160

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

2003-2014 онд хийгдсэн ойжуулалт, нөхөн сэргээлт

г

Хоёр. Ургамлын аймгийн сан нөөц баялаг

Äàðõàí-Óóë àéìãèéí íóòàã íü Ìîíãîë îðíû óðãàìàë ãàçàðç¿éí ìóæëàëààð Ìîíãîë äàãóóðûí óóëûí îéò õýýðèéí òîéðãèéí áàðóóí õîéò õýñýãò áàãòäàã. Òóñ àéìàãò 1000 ãàðóé ç¿éëèéí õàã õºâä, 2500 ãàðóé ç¿éëèéí öýöýãò óðãàìàë á¿ðòãýãäñýí. Óðãàìàëæèëò íýëýýä ºâºðìºö áºãººä óóëûí õýýð, íóãàæóó õýýð, õóóðàé õýýð, òàòìûí óðãàìëààñ á¿ðääýã.

Õàðàà ãîëûí Õºíäèé äýõ Äàðõàí, Õîíãîð ñóìûí òºâ á¿õèé àéìãèéí áàðóóí çàõààð õýýðèéí óðãàìàëæèëò íî¸ðõîí æèæèã íàâ÷èò õàðãàíà á¿õèé ¿åòýí-àãüò, àãü-õÿëãàíò, õÿëãàíà-íàâòóóë õýýð çýðýã óðãàìàë çîíõèëíî.

Õàðèí íóòãèéí ç¿¿í õýñýãò áóþó Õýíòèéí íóðóóíû áàðóóí ñýæ¿¿ð óðóó äºõºõºä ºòãºí øèã¿¿ óðãàñàí àëàã ºâñººð áàÿã áîëäîã. Õàìãèéí èõ òîõèîëäîõ õýâ øèíæ íü ¿åòýí, ¿åòýí àëàã ºâñ þì.

Óóëûí õýýðò: Ñóíàãàð áèåëýã, ñàìàí åðõºã, íàíãèàä ò¿íãý, øåëëèéí áóòíóóð, øèâýýò

õÿëãàíà, êðûëîâûí õÿëãàíà çýðýã ¿åòýí, øèðýã óëàëæ çýðýã ºëºí, àãü, èøã¿é ãè÷ãýíý, ãàíãà, áóóðàë ãàíáàäðàà, íàðèéí íàâ÷èò òàðíà, øàð äýìýã, àëàã öýöýãò áàøèð, äàëàí ò¿ð¿¿, çàðèì ìààëèíãà, ìºëõºº øýýðýíãý çýðýã àëàã ºâñ óðãàíà.

Õàðàà ãîëûí ðàéîí íü: ¯åòýí áà àëàã ºâñò ¿åòýí õýýð, õÿëãàíà-¿åòýíä õýýð ãîëëîí

òààðàëäàõ áºãººä óóëûí àð áèåýð òà÷èð óðãàìàëòàé óóëñûí õýýðèéí øííæòýé. Ãîëûí äàãóó èõýýõýí íóòàãò íàâ÷èò õàðãàíà á¿õèé ¿åòýí, àãòüò õýýð òààðàëäàíà. Õàðàà ãîëûí ñàâ ãàçðààð ìàðöëàã íóãà, äýðñ ¿çýãäýíý. Ýíý òºðºëä ñàìàí, åðõºã, áàãâààõàé 5 ñàëàà, àçàðãàíà äýðñ, ñîãîîâîð çýðýã óðãàìàë çîíõèëíî.

Õÿëãàíà-¿åòýí àëàã ºâñò, õÿëãàíà-àëàã ç¿ð ºâñ ¿åòýíò òºðë¿¿ä ºâñò æèì óóëûí îðîé, õàæóóãààð òîõèîëäîõ áºãººä øèâýýò õÿëãàíà, ç¿ð ºâñ, ãàíä áàäðàà ãîë ýñýð, óõàà ã¿âýýò äîëãèîðõîã òàë õýýð õÿëãàíà ¿åòýí-àëàã ºâñò, õÿëãàíà-õèàã ¿åòýíò õÿëãàíà õàðãàíàò õýâ øèíæ çîíõèëíî.

Ýëáýã óðãàìëûí àøèãëàëòûí ìýäýý

Àãü , ãîâèéí ãàíãà, àçèéí òºëºã÷ ºâñ, äàãóóð òàðâàãàí øèéð, àëèðñ, Æàâõààëàã áàøèð, ßìààí ñýðäýã, Öºñ ºâñ, Ýãýë ãîäèë ºâñ, Óëààí áàøèãà, Øàð ãîíòîã, Ò¿ìýí íàâ÷èíöàðò îðòóóç, Õàð ëàíàòàíç, Áàìáàëçóóð õèâ¿¿ðãýíý,Àëòàéí ãàíãà, Íàíãèàä çýýðãýíý, Íàìãèéí ñóðãàð, Èõ òàâàí ñàëàà , Õîíèí çýýðãýíý çýðýã 29 íýð òºðëèéí ýëáýã óðãàìëûã èðãýäýä òºëáºðòýéãýýð àøèãëóóëàõààð òîãòîîñîí áà ýäãýýðèéã èðãýä àõóéí õýðýãöýýíä òîäîðõîé òºëáºðòýéãýýð òóõàéí ñóìààñ çºâøººðºë îëãîí àøèãëóóëæ áàéíà. Ýëáýã óðãàìëààñ áýë÷ýýð, õàäëàíãèéí çîðèëãîîð íèëýýä õýìæýýãýýð óðãàìëûã àøèãëàæ áàéíà. ¯¿íä: Õàäëàí àøèãëàñàí èðãýäýýñ 2003 îíä Øàðûí ãîë ñóìàíä 19000 òºãðºãèéí òºëáºð, Õîíãîð ñóìàíä 280 000 òºãðºãèéí òºëáºð, Îðõîí ñóìàíä 25 000 ì òºãðºãèéí íèéò 3240 òºãðºãèéí òºëáºðòýéãýýð èðãýí, àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëàãóóä 40,1 òí õàäëàí áýëòãýæ àøèãëàñàí áàéíà.

Îéí äàãàëò áàÿëãèéí àøèãëàëò Áàéãàëèéí áàÿëàã ò¿¿íèé äîòîð îé, ìîäíîîñ ¿éëäâýð, àæ àõóé, àðä èðãýä ìîä ìîäîí ìàòåðèàëûã àâ÷ àøèãëàõ òºäèéã¿é îéí ñàíãààñ ñàìàð æèìñ, ¿ð áîðãîöîé, õ¿íñíèé 캺ã, ýìèéí îëîí ç¿éëèéí àøèãò óðãàìëûã ò¿¿æ àøèãëàæ áàéíà.

̺í îéí ñàíãèéí òàëáàéä ìàë áýë÷ýýõ, õàäëàí õàäàõ, àí àìüòàí, øóâóó, çºãèé ¿ðæ¿¿ëýõ, õîëòîñ õºâõ áýëòãýõ, ø¿¿ñ äàâèðõàé àâàõ çýðýã òóñëàõ àæ àõóéã ýðò äýýð ¿åýñ àøèãëàñààð èðñýí áèëýý. Ýäãýýð ºãººæèéã îéí äàãàëò áàÿëàã ãýäýã.

"Îéí òóõàé õóóëü"-ä èðãýí, àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãà íü îéí äàãàëò áàÿëãèéã ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí çºâøººðºëòýé㺺ð çààñàí ãàçðààñ, òîãòîîñîí õýìæýýãýýð àâ÷ àøèãëàæ áîëîõûã çààñàí.

Æèìñ, æèìñãýíý: Æèìñ, æèìñãýíèé óðãàìàë æèë á¿ð áàÿëàã óðãàöòàé áàéäàãã¿é

áºãººä æèìñíèé ¿¿ñýëòýýñ áîëö ã¿éöýõ ¿å õ¿ðòýë õóãàöààíä ãýíýòèéí õ¿éòðýëò, ààäàð áîðîî, ìºíäºð, íîéòîí öàñ çýðýã öàã óóðûí òîõèðîìæã¿é íºëººëºë áîëîí ãàë ò¿éìýð, õîðòîí øàâæèéí õºíººëèéí óëìààñ óðãàö àëäàõ ÿâäàë îëîíòîé òîõèîëääîã áàéíà.

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äèéí öàã àãààðûí õýò äóëààðàë áîëîí òóñ àéìãèéí îéí ñàíä æèìñ, æèìñãýíèé íººö íü àøèãëàõ õýìæýýãýýð èõ áèø áàéãàà ÷ ãýñýí áàãà õýìæýýãýýð óðãàñàí íü òààðàëäàæ áàéâ. ¯¿íýýñ ãàäíà ñ¿¿ëèéí ¿åä èðãýä îéí äàãàëò áàÿëàã àøèãëàõäàà òóõàéí íóòàã äýâñãýðèéí áàéãàëü õàìãààëàã÷ààñ çîõèõ çºâøººðºë, ýðõèéí áè÷èã àâàëã¿é ººðñäèéí äóðààð æèìñ áîëîâñîð÷ ã¿éöýýã¿é ¿åä ò¿¿õ, ìîäíû ìº÷ðèéã õóãàëæ óíàãàí àâàõ çýðýã îéí äàãàëò àøèãëàëòûí çîõèñã¿é ¿éë àæèëëàãàà àæèãëàãäàæ áàéíà.

Áàéãàëèéí äàãàëò áàÿëàã àøèãëàõ ¿éë àæèëëàãààíä òºëáºð õóðààìæèéã àâàõûí

çýðýãöýý òîäîðõîé çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðóóëæ õÿíàëò øàëãàëòûã òàâèõ õýðýãòýé áàéíà. Òóñ àéìãèéí îé á¿õèé Õîíãîð ñóìûí çàðèì íýã ãàçàðò ã¿çýýëçãýíý, àíüñ, õàä, ¿õðèéí í¿ä áàãà хэмжээгээр тархан ургадаг.

Óðãàìàë àøèãëàëò Àéìãèéí Èðãýäèéí Һ뺺ëºã÷äèéí Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí 2003 îíû 37 äóãààð òîãòîîëîîð

àéìãèéí íóòàã äýâñãýðò ýìèéí, õ¿íñíèé áîëîí òåõíèêèéí çîðèóëàëòààð 43 íýðèéí óðãàìàë ò¿¿õ áýëòãýõýä àâàõ òºëáºðèéí õýìæýýã áàòàëñàí. Ýíý íü òóõàéí óðãàìàëûã õàìãààëàõ, çºâ çîõèñòîé àøèãëàõàä à÷ õîëáîãäîëòîé àæèë áîëæ áàéíà.

̺í ìàë àæ àõóé ýðõýëäýã èðãýí, àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãóóäàä óðãàìëûã íºõºí ñýðãýýõ áóþó íºõºí ñýðãýýõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ õàìãààëàõ çîðèëãîîð áýë÷ýýð, õàäëàíãèéí ãàçðûã õóâààðüòàé äààöàä íü òîõèðóóëæ àøèãëóóëàõ àñóóäëûã ñóì, àéìãèéí õýìæýýíä òóõàé á¿ð çîõèîí áàéãóóëàí àæèëëàæ áàéíà.

Óðãàìëûã õîðòîí øàâüæ, ò¿éìýð, õ¿íèé ç¿é áóñ àøèãëàëòààñ õàìãààëàõ çîðèëãîîð

èðãýäýä óõóóëàãà ñóðòàë÷èëãààíû àæëûã çîõèîí áàéãóóëàí ÿâóóëæ ¿ð ä¿íã õýâëýë ìýäýýëýëèéí õýðýãñëýëýýð ñóðòàë÷èëàí ажилдаг.

Îðîí íóòãèéí èðãýä ººðñäèéí ýìèéí áîëîí õ¿íñíèé õýðýãöýýíä çîðèóëàí íîõîéí õîøóó,

ñºä, õàëèàð, ìàíãèð, òààíà, òàëûí öàãààí 캺ã, îéí 캺ã çýðãèéã áàãà õýìæýýòýéãýýð ò¿¿æ àøèãëàæ áàéíà. Ýäãýýð íü áàéãàëèéí àÿñààð íºõºí ñýðãýýëò õèéãääýã. Ìàë á¿õèé èðãýä èõ õýìæýýãýýð í¿¿í èðæ ñóóðüøñàíòàé õîëáîãäîí õàäëàí, áýë÷ýýðèéí óðãàìàë íèëýýä õýìæýýãýýð òàëõëàãäàëä îðæ áàéíà.

Ìîíãîë õóí÷èð, ýìèéí áàìáàé, áàéãàëèéí ã¿¿í õºõ çýðýã 3 íýðèéí õîâîð óðãàìëûã

èðãýäýä àõóéí çîðèóëàëòààð òºëáºðòýéãýýð àøèãëóóëàõààð Èðãýäèéí Һ뺺ëºã÷äèéí Õóðëààñ òîãòîîñîí áà 2003-2004 îíû áàéäëààð äýýðõ óðãàìàëûã ò¿¿æ àøèãëààã¿é áàéíà.

Àéìãèéí Àãðîýêîëîãèéí ñóðãóóëèéí ýðäýìòýí, áàãø, îþóòíóóäûí ñóäàëãààíû ìàòåðèàë, äàäëàãûí àæëûí õ¿ðýýíä àøèãëàñàí öººí òîîíû áàãà õýìæýýòýé áàéíà. ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ. Áàéãàëü îð÷íû ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºë, õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû áîõèðäëûí ýõ ¿¿ñâýð, ò¿âøèíä ýõ ¿¿ñâýð, ò¿âøèí, ò¿¿íèéã áóóðóóëàõ òàëààð àâàõ àðãà õýìæýý 1. Õèìèéí õîðòîé áîäèñûí áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëýõ õîð íºëººëºë, àâ÷ áóé àðãà õýìæýý

Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ òºëºâëºãººíä òóñãàñàí çààëòûã õýðýãæ¿¿ëæ, õèìèéí áîäèñûí ¿çëýã, òîîëëîãûã àéìãèéí Çàñàã äàðãûí 83 äóãààð çàõèðàìæààð êîìèññ òîìèëîí ÿâóóëëàà.

Õèìèéí áîäèñûí ¿çëýã òîîëëîãîä àéìãèéí õýìæýýíä 20 ãàðóé àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà õàìðàãäñàí.

Õèìèéí õîðò áîäèñ àøèãëàõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ îðîí òîîíû áóñ çºâëºëèéã 2004 îíû 142 äóãààð çàõèðàìæààð õîëáîãäîõ àëáàäòàé õàìòðàí áàéãóóëñàí.

Àøèãëàëòûí øààðäëàãà õàíãàõã¿é áîëñîí õèìèéí áîäèñûí îëîí æèëèéí ¿ëäýãäýë õóðèìòëàãäñàí õèìèéí áîäèñûí õàÿãäëûã õîðã¿éæ¿¿ëýí óñòãàõ àæëûã çîõèöóóëàõ çîðèëãîîð “Àþóëòàé õîã õàÿãäàë áîëîí õèìèéí áîäèñûí õàÿãäëûã àíãèëàõ, öóãëóóëàõ, ñàâëàõ, ò¿ð áàéðøóóëàõ, òýýâýðëýõ, àþóëã¿é áîëãîõ, õàäãàëàõ, óñòãàõ òóõàé æóðàì “-ûã Çàñãèéí ãàçðûí 2002 îíû 135 äóãààð òîãòîîëîîð áàòëàí õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýíòýé õîëáîãäóóëàí ÄÄÖÑ ÕÊ-ûí àøèãëàëòûí øààðäëàãà õàíãàõã¿é õèìèéí áîäèñûã óñòãàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëñàí.

Óäààí çàäàðäàã îðãàíèê áîõèðäóóëàã÷èéí òóõàé Ñòîêãîëüìûí êîíâåíöèéí àéìãèéí õýìæýýíä ïîëèõëîðò áèôåíèëèéí òîîëëîãûã Äàðõàí Ìàõ ýêñïî ÕÊ, Äàðõàí Íýõèé ÕÊ, ÍÈÊ ÕÊ, Äà-Ìîí òðåéä ÕÊ, Äàðõàí Òºìºðëºãèéí ¿éëäâýð, Äàðõàí Óñ ñóâàã ÕÊ, Äàðõàí óóë àéìãèéí Øàðûí ãîë ÕÊ çýðýã áàéãóóëëàãóóä õàìðàãäàí 2004 îíû áàéäëààð Óíãàð ßïîí ÎÕÓ-ä ¿éëäâýðëýãäñýí 50 ãàðàí òðàíñôîðìàòîð á¿ðòãýëä õàìðàãäñàí áàéíà. Àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãóóäàä õèìèéí áîäèñûí àøèãëàëò8 çàðöóóëàëòûí àíõàí øàòíû á¿ðòãýë õºòë¿¿ëýõ , îíöãîé õîðòîé çýðýãëýëä îðñîí õèìèéí áîäèñûã àíõ õ¿ëýýí àâàõäàà õîð, àþóëûí òóõàé ëàâëàõ ìýäýýëëèéã á¿ðä¿¿ëýõ ¿íäñýí äýýð àøèãëàäàã æóðìûã õýâøèë áîëãîõ.

Õèìèéí îíöãîé õîðòîé, àþóëàòé áîäèñûí èë¿¿äýëòýé áóþó ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë íü ººð÷ëºãäñºí, á¿ðìºñºí çîãññîí àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãàä àøèãëàãäàõã¿é õàäãàëàëàãäàæ áàéãàà õèìèéí áîäèñûã ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãààð ÷àíàðûã íü øàëãóóëæ, òýäíèé äîð çàõ çýýëä áîðëóóëàõ àñóóäëûã çîõèöóóëàõ.

Èðãýíèé õàìãààëàëòûí ãàçàð, ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîí áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí áàéãóóëëàãààñ áàòëàí ãàðãàñàí àðãà÷ëàë, àðãà ç¿éí äàãóó òóñãàé òîíîãëîñîí, äîòîðäëãîîòîé õèìèéí áîäèñ óñòãàõ öýã áàéãóóëæ õýðýãëýýíèé øààðäëàãà õàíãàõã¿é áàéãàà áîäèñûã áîëîí õèìèéí àþóëòàé, õîðòîé õîã õàÿãäëûã áàéãàëü îð÷èíä õàëã¿éãýýð õîð, àþóëûí ñààðìàãæóóëàí çàéëóóëàõ àðãà õýìæýý àâàõ.

Àéìàã, íèéñëýëèéí çàðèì àæ àõóéí íýãæèéí õèìèéí áîäèñòîé àæèëëàãñàä íü ººðºº ÿìàð áîäèñòîé õàðüöàí àæèëëàäàã, óã áîäèñûí õîð àþóëûí òóõàé ìýäëýãã¿é íü àæèãëàãäëàà. Èëýðñýí çºð÷ëèéã àðèëãóóëàõ, öààøèä õèìèéí áîäñèûí õîð àþóëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ çðèëãîîð õîð àþóëûí ëàâëàõ ìýäýýëëèéã áîäèñ á¿ð äýýð ãàðãóóëæ àæèëëàãñàä íü óíøóóëæ ìýä¿¿ëýõ òàëààð çîõèîí áàéãóóëàëòûí àðãà õýìæýýã àâàõ øààðäëàãàтай áàéíà. 2. Óñíû ÷àíàð ýðäýñæèëò, áîõèðäîëòûí íºëººëºë.

Äàðõàí-Óóë àéìãèéí íóòàã äýâñãýð íü Ìîíãîë îðíû ýäèéí çàñãèéí òºâ á¿ñýä áàéðøèæ áàéãàëèéí íºõöëèéí õóâüä ¿ðæèë øèì á¿õèé íàì äîð ãàçàð, Îðõîí-Ñýëýíãèéí àé ñàâûí ãàçðûí äîîðõ óñíû íººöèéã àøèãëàõ áîëîìæòîé íóòàãò õàìààðíà.

Óñ ç¿éí ñ¿ëæýýãýýð Óìàðä ìºñºí äàëàéí àé ñàâä áàãòäàã áà ãîë ãîðõèíû òýæýýëä õóð áîðîî, ã¿íèé óñ ãîëëîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ áºãººä îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàöûí 50-65 õóâèéã äàí ãàíö õóð áîðîîíû óñ ýçýëíý. Óñààð á¿ðõýãäñýí íèéò òàëáàé 2112.54 ãà áàéãààãààñ ãîë ãîðõè 1998.0 ãà, íóóð öººðºì, 24.0 ãà ¿éëäâýðèéí áîëîí àæ àõóéí çîðèóëàëòûí óñàí ñàíãèéí òàëáàé 1.0 ãà òóñ òóñ ýçýëäýã.

Òóñ àéìãèéí õýìæýýíä ºíãºðñºí îíä ÿâàãäñàí óñò öýãèéí òîîëëîãî á¿ðòãýëýýð íèéò 956 óñò öýã á¿ðòãýãäñýíýýñ íóóð öººðºì-3, ãîë ãîðõè-31, áóëàã øàíä-26, ¿åðèéí õàìãààëàëòûí äàëàí-8, óñàí ñàí-1, öýâýðëýõ áàéãóóëàìæ-5, õóäàã 878 òîîëîãäñîíîîñ áàéãàëü, öàã óóðûí äóëààðàë, õ¿íèé áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ àéìãèéí õýìæýýíä 3 ãîë ãîðõè, 13 áóëàã øàíä, 3 íóóð öººðºì øèðãýñýí ä¿í ìýäýý ãàðñàí áàéíà.

Óñ àøèãëàëò, õàíãàìæ:

Ус ашиглалтын хэмжээ жилээс жилд ө сө н нэмэгдэх хандлагатай байгаа бө гө ө д цаашид хот, суурин газрын усан хангамж, ариутгах татуургын хү ртээмжийг сайжруулах, мал аж ахуйн болон газар тариалангийн тогтвортой байдлыг хангах, бэлчээр, газар тариалангийн талбайг усжуулах, хө нгө н, хү нс, уул уурхайн болон бусад ү йлдвэрлэлийн салбар, сэргээгдэх эрчим хү чний салбаруудын хө гжлийг тодорхойлох ү ндсэн дэд бү тцийн нэг, хө гжлийн голлох хү чин зү йл болж байна.

Усны хэрэглээний тү вшин нь харилцан адилгү й бө гө ө д хот, суурин газрын инженерийн хангамж бү хий орон сууцанд оршин суугчид хоногт дунджаар 230-350 л, хө дө ө орон нутаг болон гэр хороололд оршин суугчид дунджаар 5-10 л ус хэрэглэдэг áàéíà.

Óñíû íººö:

Äàðõàí-Óóë àéìãèéí óñíû íººö íü ãàçðûí äîîðõ óñ, ãîë ãîðõè, íóóð, óñàí ñàíãààñ á¿ðääýã áºãººä ãàäàðãûí óñíû íººöèéí èõýíõ õóâèéã á¿ðä¿¿ëäýã.

Àéìãèéí óñààð á¿ðõýãäñýí íèéò òàëáàé íü 2109.0 ãà áºãººä ¿¿íýýñ ãîë ãîðõè 1998.0 ãà, íóóð öººðºì 24.0 ãà, ¿éëäâýðèéí áîëîí àæ àõóéí çîðèóëàëòûí óñàí ñàíãèéí òàëáàé 86.0 ãà, óñíû áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí òàëáàé 1.0 ãà òóñ òóñ ýçýëäýã.

Ãàäàðãûí óñíû íººöèéí èõýíõ õóâèéã á¿ðä¿¿ëäýã Õàðàà ãîëûí õóâüä 1989-1985 îíä æèëèéí äóíäàæ óðñàöûí õýìæýý Q=21.4m3/s áàéñàí áîë ñ¿¿ëèéí 10 æèëä ýðñ áóóð÷ Q=8.11m3/s áîëæ æèëèéí ãàäàðãûí óñíû íººö W=0.30km3 õýìæýýíä õ¿ðòýë áàãàñàæ, óñíû ÷àíàðò ººð÷ëºëò îðæ áàéãàà áºãººä ¿¿íä íºëººëºõ ãîëëîõ õ¿÷èí ç¿éë íü õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû íºëºº áîëæ áàéíà.

Øàðûí ãîëûí äóíäàæ óðñàöûí õýìæýý Q=2.6m3/s áºãººä ýíý íü Äàðõàí-Óóë àéìãèéí íóòàã äýâñãýðýýð óðñàæ áàéãàà ãîëóóäààñ òîìîîõîíä òîîöîãääîã áºãººä ñ¿¿ëèéí ¿åä ñàâ ãàçðûí ýõýýð îëáîðëîëò ÿâóóëæ áàéãàà óóðõàéíóóäûí íºëººëºë, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí íºëººë뺺ñ áîëæ óðñàöûí õýìæýý Q=0.78m3/s áóþó 3.3 äàõèí áóóðñàí áàéíà.

Монгол Улсын Усны тухай хууль, Байгаль орчныг хамгаалах тухай хуулийн заалтуудыг хэрэгжү ү лэх зорилгоор аймгийн Засаг даргын 2014 оны 09 дү гээр сарын 25-ны ө дрийн 422 дугаар захирамжыг ү ндэслэн Дархан-Уул аймгийн нутаг дэвсгэр 2014.10.01-10-ны ө дрү ү дэд усны тоо бү ртгэлын ажлыг гү йцэтгэллээ. Урьдчилсан байдлаар 2011 оны тооллогын дү нтэй харьцуулбал ширгэж устсан гол горхи, булаг шанд байхгү й гү ний ө рө мдмө л худгууд нэмэгдсэн дү нтэй байна. Тооллогоор энгийн гар худаг 952, инженерийн ө рө мдмө л худаг 310,

зө ө врийн худаг 33, булаг шанд 31, гол горхи 28, нуур 2, цэвэрлэх байгууламж 5, цооног 9, услалтын систем 2 тоологдсон байна.

2007 оны тооллогын дү нтэй харьцуулбал ширгэж устсан булаг шанд байхгү й байна. Худгийн хувьд богино яндант / КШК /, ã¿íèé худгууд áîëîí ¿åðèéí õàìãààëàëòûí äàëàíãóóä íýìýãäñýí áàéíà.

Äàðõàí-Óóë àéìãèéí õýìæýýíä óñ ñóäëàëûí 4 õàðóóë äýýð ãàçðûí äîîðõ óñíû ò¿âøèí, òåïåðàòóðûí àæèãëàëò, óñíû ò¿âøèí, óðñàö, óñíû õèìèéí øèíæèëãýýíèé àæëûã õèéæ áàéíà.

Дархан-Уул аймгийн нутаг дэвсгэр дээгү ү р урсан ө нгө рдө г хамгийн том гол Хараа гол

юм. Хараа голын урсацын дийлэнх хувь нь Монгол орны нутаг дэвсгэрийн 20.4%, нийт усны нө ө цийн 49% эзлэх хойд мө сө н далайн ай савд багтах Сэлэнгэ аймгийн нутагт бү рэлдэн бий болох бө гө ө д Орхон голын баруун эргийн нэг томоохон цутгал болно.

Хараа гол нь Хэнтий нурууны салбар уулсаас эх авах ба Буянт, Орголог, Тарина, Сө гнө гө р, Тү нхэл, Дарьт зэрэг жижиг услаг голууд голын эхэнд усаа нийлү ү лдэг. Хараа голын ус хураах талбайн дундаж ө ндө р 1325 метр, голын урт 291 км. Голын ус хураах талбайн эхээр навчит, холимог ой тархсан боловч уулын хээр газар ерө нхийдө ө зонхилж нийт 15050 км.кв талбайгаас усжих ба голын ө ргө н 10-25 метр, гү н нь 0.5-2.0 метр болно.

Голын ёроол эхэн хэсгээр элс хайрган хурдастай ба адагруугаа элс зонхилдог. Голын хө ндийн ө ргө н 15 км хү ртэл ө ргө сө н задгайрах ба голын хэвгий 0.014% хү рдэг байна.

Óñíû ìåíåæìåíò:

БОАЖСайдын 2011 оны 09 сарын 28 ө дрийн А-319 тушаалаар Хараа голын сав газрын зө влө лыг усны тухай хууль, аймаг, дү ү рэг, сумын Иргэдийн тө лө ө лө гчдийн хурлын Тэргү ү лэгчдын тогтоолоор гурван аймаг сумдын 17 гишү ү нтэй байгуулагдаж 2012 оны 03 сарын 14 нд хараа голын сав газрыг хамгаалах нө хө н сэргээх, экосистемыг сайжруулах орон нутгийн тусгай хамгаалтанд авах талаар хэрэгжү ү лэх 2012-2015 îíû ажлын тө лө влө гө ө дү рэмээ батаëæ анхдугаар хуралàà õèéæ ñàâ ãàçðûí çàõèðãààã Ñýëýíãý àéìãèéí Áàÿíãîë ñóìä áàéãóóëàõààð òºëºâëëºæ áàéíà. Зураг 17. Хараа голын сав газрын зураглал

Хараа голын усны горимын шинжилгээний ажил Хараа-Баруунхараад 1942 оноос, Хараа-Дарханд 1989 оноос эхэлсэн ба усны нө ө ц урсацын норм хэмжээ ялангуяа Хараа-Дархан харуул орчимд 1989-1995 онд жилийн дундаж урсацын хэмжээ Q=21.4 м3/с байсан бол сү ү лийн 10 жилд эрс багасаж дунджаар Q=8.11 м3/с, жилийн усны гадаргын нө ө ц W=0.30 км3 хэмжээнд хү ртэл багассан.

Хамгийн их ү ер 1973 онд болж 722 м3/с хү рч байсан. Сү ү лийн жилү ү дэд голын сав газарт гачиг ү еийн давтамж ү ргэлжилж байгаа боловч 2006 оны YI сард хур тунадас харьцангуй элбэг байснаар голын урсац нэмэгдэн ү ерийн тү вшинд хү рч 65.9 м3/с хү рсэн. Хараа голын урсацын 43% нь ул хө рсний усаар, 42% хур борооны ү ерийн усаар, 15% нь хайлсан цас мө сний усаар тэжээгддэг байна.

Хараа голын жилийн нийлбэр урсац 1990 оноос хойш аажим нэмэгдсээр 1994 онд 24,5 м3/с хү рч ү ү нээс хойш аажим буурсаар 2002 онд бага устай буюу 5.25 м3/с жил, 2006 онд тү ү нээс 8 орчим м3/с ахиу устай, 2007 онд хамгийн бага устай, харин 1992 онд дундаж услагтай, 2010 онд 5-4 жилд 1 удаа тохиох магадлалтай бага устай жилү ү д тохиосон.

Мө сний ү зэгдэлийг Голын намрын мө сний ү зэгдэл олон жилийн дунджаар X сарын сү ү лээр эхэлж XI сарын

дундуур хадаалдаг. 2011 онд /ус зү йн жилээр/ XI.01-ээс намрын мө сний ү зэгдэл эхэлж XI.13-наас хадаалсан ба тогтвортой мө сө н бү рхү ү лтэй ө дрийн тоо 133 хоног ү ргэлжилсэн байна. Хараа голын урсац нь хаврын хайлсан цас болон зуны хур борооны уснаас бү рдэнэ.

Д/д

он

Намрын мөсний ү зэгдэл

Хаврын мөсний ү зэгдэл Ү эгдэл үргэлжилсэн хугацаа

ү зэгдэл эхэлсэн

хадаалсан ү зэгдэл эхэлсэн

цэвэршсэн

1 2000 X,27 XI,12 III,18 IV,17 142 2 2001 X,31 XI,26 III,5 IV,21 126 3 2002 X,12 XI,13 III,11 IV,12 150

4 2003 XI,01 XI,02 III,7 IV,06 127

5 2004 X,31 XI,08 III,16 IV,17 137 6 2005 XI.4 XI.6 III.18 IV.9 137

7 2006 XI.4 XI.10 III.30 IV.22 159

8 2007 X.24 XI.17 IV.7 IV.10 164 9 2008 XI.01 XI.17 III.01 IV.11 130

10 2009 X.27 XI.01 III.12 IV.10 155

11 2010 X.16 XI.01 III.15 IV.22 164

12 2011 XI.01 XI.13 III.24 IV.11 119

13 2012 X.15 XI.6

Хараа голын намрын мө сний ү зэгдэл олон жилийн дундажаар 10 дугаар сарын 27-нд

эхэлж, 11 дү гээр сарын 15-нд хадаалдаг. Сү ү лийн 5 жил дундажаар 11 дү гээр сарын 01-ээс намрын мө сний ү зэгдэл эхэлж 11 дү гээр сарын 9-нд хадаалсан ба тогтвортой мө сө н бү рхү ү лтэй ө дрийн тоо 154 хоног ү ргэлжилсэн байна.Энэ нь ө мнө х жилү ү дээс ү зэгдэл ү ргэлжлэх хугацаа 20 орчим хоногоор уртассан байна.

Дархан-Уул аймгийн тохижуулсан булагийн судалгаа

Д==/д

Булгийн нэр

Булгийн байршил

Өндөр шил /метр/

Аш

игл

ал

ты

н

хэр

эгл

ээн

ий

ч

игл

эл

Ул

сы

н тө

св

ий

н

хө

рө

нгөө

р

/Са

я.тө

г/

То

хи

жу

ул

сан

о

н

Ламын рашаан булгын эх

Хонгор сум 2430 Унд, ахуй

2.0 2010

Булгатын булаг Хавчуу булгатын эх 1003 Унд, ахуй

2.0 2010

Хө шө ө тийн булаг

Хө шө ө тийн нү хэн булаг

2175 Унд, ахуй

2.0 2010

¹ Бү рэн толгойн хараагийн дээд булаг

Орхон сум Унд, ахуй

2.0 2010

Зэдрийн доод булаг

Зэдрийн ө ндө р уул 2657 Унд, ахуй

2.0 2010

Зэдрийн булаг Зэдрийн ө ндө р уул 2961 Унд, ахуй

2.0 2010

Хавчлын булаг Хонгор сум Унд, ахуй

2.0 2011

Зорголтын булаг

Хонгор сум Унд, ахуй

2.0 2011

Бодончын булаг Хонгор сум Унд, ахуй

2.0 2011

Хар бэлчèрийн ө вө р булаг

Хонгор сум Унд, ахуй

2.0 2011

Хадгайтын булаг

Хонгор сум Унд, ахуй

2.0 2011

Углуугийн ар булаг

Хонгор сум Унд, ахуй

2.0 2011

Бухтын давааны булаг

Бухтын даваа Унд, ахуй

2.0 2012

Хандгайтын булаг

Хандгайтын аманд Унд, ахуй

2.0 2012

Бухтын нарийны булаг

Бухтын давааны ө вө рт

Унд, ахуй

2.0 2012

Хавчилын булаг Хавчилын аманд Унд, ахуй

2.0 2012

Ар шивэртийн булаг

Шивэртийн аманд Унд, ахуй

2.0 2012

Óñíû ÷àíàð:

Эрдэсжилтийн хэмжээ голын усны урсацтай ерө нхийдө ө урвуу хамаарлын хандлагатай байдагтай холбоотой 2011 онд олон жилийн дундажаас ахиу урсацтай байсан тул нийт эрдэсжилтийн хэмжээ 8-10% орчим бага байсан.

Гол ионы харьцаа, мг/л

Харуул Он Ca2+ Na+ K+ Mg2+ HCO3- SO4

-2 Cl- Хараа гол /2 цэгийн дундаж /

2008-2010 36.8 19.7 13.7 170.6 35.0 8.1

2011 36.0 13.8 16.7 169.9 30.4 7.8

Àéìãèéí õýìæýýíä óñûã áîõèðäóóëàã÷ ýõ ¿¿ñâýð íü :

1. ¯éëäâýðèéí òåõíîëîãèéí õàÿãäàë áîõèð óñ õèìèéí áîäèñ á¿õèé óñ íü àðèóòãàõ òàòóóðãûí òºâ øóãàìä íèéë¿¿ëýãäýõ áîõèð óñíû çºâøººðºãäºõ íîðìèéã õàíãàäàãã¿é.

2.Àõóéí áîõèð óñ,öýâýëðýõ áàéãóóëàìæ àæèëã¿é, òîíîã òºõººðºìæ íü õóó÷èð÷ ìóóäñàíààñ áîõèð óñ õºðñºíä øèíãýæ, áîðîîíû óñààð äàìæèí ãîë áîõèðääîã. 3.Íèéò àëòíû øîðîîí îðä àøèãëàæ áàéãàà ¿éëäâýð¿¿ä íü èõýíõ íü Øàðûí ãîë äàãóó áàéðëàäàã áà ¿éë àæìëëàãààòàé õîëáîîòîéãîîð óñíû øèì áîõèðäîëò, ìýäðýõ¿éí ¿ç¿¿ëýëòýä ººð÷ëºëò ãàðäàã. Õàðàà ãîë íü õ¿í àì îëîíòîé Äàðõàí õîòûí óñàí õàíãàìæèéí õýðýãëýýíä øóóä áà äàì áàéäëààð ýõ ¿¿ñâýð áîëäîã. Ýíý ãîëûí óñûã ìàë÷èä àéëóóä ò¿¿íèé ýðýã äàãàñàí çàõûí õîðîîëëûí îðøèí ñóóã÷èä øóóä õýðýãëýõèéí çýðýãöýý ãîëûí óñ íü õîòûí öýâýð óñíû ¿íäñýí ýõ ¿¿ñâýð¿¿ä áîëîõ ã¿íèé õóäãóóäàà òýæýýäýã. Àëëþâèéí õóðäàñíû í¿õ ñ¿âèéí óñ íü Õàðàà ãîëòîéãîî ãèäðàâëèê øóóä õîëáîîòîé áºãººä óëèðëûí ãîðèìîîñîî õàìààð÷ õàðèëöàí áèå áèåíýý òýòãýæ áàéäàã.

¯¿íèéã 1962-1963 îíóóäàä òóõàéí ¿åèéí ÇÕÓ-ûí Èíæåíåðèéí õàéãóóë ñóäàëãààíû èñòèòóòýýñ /ÃÈÈÈ/ ÿâóóëñàí ãàçàð äîîðõ óñíû áîëîí ãàäàðãûí óñíû ãîðèñìûí ñóäàëãààãààð íîòîëñîí áàéíà. Õàðàà ãîë íü çºâõºí áàéãàëèéí óñûã òºäèéã¿é á¿õýë õîòûí óñ õàíãàìæèéí òýæýýã÷ îð÷èí áîëæ ºãäºãººðºº ÷óõàë à÷ õîëáîãäëûã àãóóëíà.

Õ¿í àìûí 30 ãàðóé õóâü íü òºâëºðñºí óñàí õàíãàìæèéí ñèñòåìýýñ, ¿ëäñýí õýñýã íü èë çàäãàé áà 纺âðèéí óñààð õàíãàãäàæ áºéãààãààñ ãàäíà óñàí õàíãàìèéí íèéò 2050 ýõ áóëãèéí 44,3 õóâü íü óíäíû óñíû ñòàíäàðòûí ÷àíàðûí øààðäëàãàä íèéöýõã¿é õàòóóëàã, ýðäýñæèë èõòýé áàéäàã ãýæ ýðäýìòýä òîãòîîæýý.

Óñíû ýðäýñæèëò óñàíä áàðàã á¿õ òºðëèéí áîäèñóóä óóñàõ áºãººä òýäãýýðèéí óóññàí õýìæýý íü õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã. îäîîãîîð áàéãàëèéí óñíû íàéðëàãàíä 60-ààä íýðèéí õèìèéí ýëåìåíò¿¿äèé îëæ èëð¿¿ëýýä áàéíà. ýäãýýð ýëåìåíò¿¿äèéí çàðèì íü 1 ëèòð óñàíä õýäýí àðâàí ãðàììààð óóññàí áàéõàä çàðèì íü ãðàììûã õýäýí ñàÿ õóâààñíû õýäõýí õóâüòàé òýíöýõ¿éö ìàø áàãà õýìæýýãýýð óóññàí áàéõ æèøýýòýé. Ýäãýýð õèìèéí ýëåìåíò¿¿äèé íýã õýñýã íü èîíû, íºãº õýñýã íü ìîëåêóëûí , 3 äàõü õýñýã íü êîëëîéä áóþó áóëèíãàð áàéäëààð óñàíä àãóóëàãääàã.

Õàðàà ãîëûí óñíû õèìèéí íàéðëàãà, ÷àíàðûí íýãäñýí ¿íýëãýý Õàðàà ãîëûí óñíû õèìèéí íàéðëàãà, ÷àíàðûã ñóäëàõ àæèë 1961 îíîîñ Áàðóóí õàðàà óñ

ñóäëàëûí õàðóóëä àíõ õèéãäñýí áàéíà.

ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÈÍ, ÀßËÀË ÆÓÓË×ËÀËÛÍ ÃÀÇÀÐ