Adem Apak _ Anahatlarıyla İslam Tarihi

7/28/2019 Adem Apak _ Anahatlaryla slam Tarihi

1/124

ANAHATLARIYLA SLM TARH I(Hz. Muhammed Dnemi)

Do. Dr. dem APAK

ENSAR NERYAT


2/124

NDEKLERNSZ

GRSLM TARHNN MAHYET, DOUU VE KAYNKALARI

I. SLM TARHNN MAHYETII. SLM TARH LMNN DOUU VE YAZILIIIII. SLM TARHNN KAYNAKLARI

BRNC BLMVII. YZYILDA DNYA

I. VII. YZYILDA DNYANIN GENEL DURUMUA. NB. HNDSTANC. HABESTAND. DOU MPARATORLUU (BZANS)

E. SSN MPARATORLUUII. ARABSTAN VE ARAPLAR

A. GNEY ARABSTANB. KUZEY ARABSTANC. HCAZ

1. Mekke2. Taif3. Yesrib (Medine)

D. ARAPLARIN SOYUIII. SLM NCES DNEMDE SOSYAL VE DN HAYAT

A. SOSYAL HAYAT1. Kabile2. Aile3. Geim Kaynaklar

B. DN HAYATIV. HZ. PEYGAMBERN (SAV) YAKIN ATALARI

A. KUSAY B. KLBB. ABDMENFC. HMD. ABDLMUTTALBE. ABDULLAH

KNC BLMRSLETNE KADAR HZ. MUHAMMEDI. DOUMU VE OCUKLUUII. SOSYAL HAYATTAK KONUMU

A. FCR SAVAINA KATILMASIB. HLFL-FUDLA KATILMASIC. TCARETHAYATI VE ALE KURMASID. KBE HAKEML

NC BLMRSLETN MEKKE DNEM

I. LK VAHY VE PEYGAMBERLK

II. MRKLERN TEBLE KARI TEPKLERA. MRKLERN HZ. PEYGAMBERE (SAV) KARI FAALYETLER


3/124

1. Mnazara ve Mnakaa Etmek2. Alay ve ftira3. Anlama Teklif Etme4. Eb Tlibe Bask Yapma5. Himoullarna Ambargo Uygulama

6. Fiil SaldrB. MRKLERN LK MSLMANLARA KARI FAALYETLERIII. MSLMANLARIN MEKKE MRKLERNE KARI STRATEJLER

A. PASF DREN (SVL TAATSZLK )B. HABESTANA HCRETC. YEN MELCE ARAYII: TAF VE YESRB

1. Taif Yolculuu2. Yesrib le lk Temaslar

C. MEDNEYE HCRETDRDNC BLM

RSLETN MEDNE DNEM

I. MEDNE TOPLUMUNUN KURULUUA. MESCD- NEBNN NASI

BRLETRLMES: ENSR-MUHCR KARDELB. MSLMANLARINC. MEDNE VESKASI VE BRLN KURULUUD. NFUS SAYIMI

E. KIBLENN DEMESII. MEDNENN SYAS HAYATI

A. MEKKE MRKLERYLE MNASEBETLER2. Uhud Sava1. Bedir Sava3. Hendek Sava

4. Hudeybiye Muslahas5. Mekkenin Fethi: Mekke ve Medinenin BirletirilmesiB. DER MRK ARAPLARLA MNASEBETLER

1. Raci Olay2. Biri Mane Olay

3. Mreysi (Mustalikoullar) Gazvesi ve fk Hadisesi4. Huneyn Sava ve Taif Muhasaras

C. YAHUDLERLE MNASEBETLER1.

Ben Kaynuka Gazvesi2. Ben Nadr Gazvesi3. Ben Kureyza Gazvesi4. Hayber GazvesiD. HIRSTYANLARLA MNASEBETLER1. Mte Sava

2. Tebk SeferiE. DAHL DMAN MNAFIKLARLA MNASEBETLERF. HZ. PEYGAMBERN (SAV) DPLOMATK MNASEBETLER

III. ARAP YARIMADASINDA SYAS BRLN SALANMASI: ELLER YILIIV. VEDA HACCI VE HZ. PEYGAMBERN (SAV) VEFATI

A. VEDA HACCI VE HUTBESB. HZ. PEYGAMBERN (SAV) VEFATI


4/124

SONUBBLYOGRAFYADPNOTLAR


5/124

NSZ

Mslman tarihiler, gerek Hz. Peygamberin (sav) hayat, gerekse genel slm tarihi alanndagnmze kadar ulaan pek ok eser telif etmilerdir. Bunlardan bir ksm ilk elden orijinalalmalar olmakla birlikte, pek ou balangta yazlm kitaplarn erhi veya muhtasar

nevinden ve tekrar mahiyetinde olan kitaplardr. Ancak yine de bu eserler, melliflerininyaadklar dnemin ihtiyalarn yeteri derecede karlamlardr. Zamanmzda da farkl anlay vemuhtevalar gzeterek siyer ve tarih almalar yazlmaya devam etmektedir.

Tarih ilimi genel olarak gemii konu edinen bir disiplin olarak kabul edilir. Ancak, gemitekalan hadiseleri incelemekle birlikte tarihin asl amac, bu gn aydnlatmak ve gelecek iin doruistikamet tayin etmeye almaktr. Byle dnlmedii takdirde tarihle meguliyet, psikolojikrahatlamann ve ya maziyle ilgili olarak vme ve yerme faaliyetinin tesine gemez. Bir toplumiin belki bunlar da bir ihtiya olarak grlebilir, ancak bu durumda ortaya konulanlarn tarihilmiyle pek alakas kalmaz.

Tarihle uraanlar gemii aydnlatmay hedeflemekle birlikte, esasnda gemiin bu gndennasl grndnn en gzel rneklerini verirler. Byle olduu iindir ki, tarih, tarihinin

bulunduu dnemden gemie bakarak elde ettii izlenimler toplam olarak da tanmlanmtr. Butariften yola karak tarihinin, inceledii tarihsel dnemle ilgili olarak kanaat ortaya koyarken,aslnda kendi yaad dnemin deer yarglarn yanstt iddia edilebilir. Dolaysyla onuneserlerinde konu edindii dnem, hatta ondan daha fazla, kendisinin iinde yaad dnemlealakal mhim ipularn bulmak mmkn olur. Bu durum, tarih ilmiyle ilgili faaliyeti, zdetarihinin faaliyeti konumuna getirir ki, bir dereceye kadar tarih alan iin bu hkm dorudur.

Burada tespit edilmeye allan tarih-tarihi ilikisi, esasnda tarih ilmine dair btnfaaliyetlerin meruiyetini ortaya koyar. Buna gre tarihi varsa, tarihilik de vardr ve her dnemintarihisi gemii kendi evresinin artlarna gre yorumlamaldr. Hatta bir tarihi, kendi ilimhayatnn eitli safhalarnda gemile ilgili gr ve kanaatlerini yeniden gzden geirmeli, tarihleilikisini gncellemelidir. Bu deerlendirmeler bizi, tarih aratrmalarnn ayn konuda da olsa-tekrar tekrar yaplmas ve herhangi bir konuyla ilgili olarak bu allmtr, yleyse yenidenaratrmaya gerek yoktur anlaynn terk edilmesi sonucuna gtrr. zellikle siyas tarihkonular iin bu husus daha da geerlilik arz eder. nk siyas tarih aratrmalarnn, mill, din,ideolojik vb. eitli anlaylara gre ok farkl neticeler vermesi doal kabul edilir. Tarihte herhangi

bir olayn meydana gelmi olduu hususunda tarihilerin hemfikir olmalar mmkndr, ancak buolayn sebepleri ve sonular, dnya tarihine tesirleri konusunda onlardan her birinin farkl, hatta

birbiriyle elien neticelere ulamalar ok rastlanr bir durumdur. Bu sebeple, gemiteki tek birhadise hakknda farkl tarihilerin yapacaklar aratrmalar ve elde ettikleri sonular, o hadisenindaha doru bir ekilde anlalmasna ancak yardmc olur.

Genelde slm tarihi, zelde de siyer konular hakknda bilgi ve kaynak zenginliine sahip

olduumuz bir gerektir. stelik yaadmz dnemde gerek lkemizde, gerek slm dnyasnda,gerekse Batda bu konularda pek ok eser yazlmakta ve neredilmektedir. Yakn zamanda ortayakan Karikatr krizi ve benzeri kresel hadiseler bu alandaki ilgi ve alakay daha da artrm,

bilhassa Hz. Peygamber (sav) ile ilgili yazlan eserler byk alaka uyandrm, bunun sonucundabilimsel veya popler eitlilikte yeni eserler neredilmitir. Bizim hazrlamaya altmz bukitap projesinin gncel olaylarla dorudan bir ilgisi yoktur. Zira eserin muhtevasyla ilgilialmalar yaklak 10 yl nce balam, yaynlanmas dncesi de 1 yl nce gndeme gelmitir.stelik bu kitap, Rasl-i Ekremin (sav) hayatn ve yaayn ele alan bir siyer aratrmasolmann tesinde, daha geni ereveli olarak dnlen ve Raslllah (sav) sonrasndaki slmTarihi srecini de konu edinmeyi hedefleyen bir faaliyetin ilk admdr.

Anahatlaryla slm Tarihi adyla neri hedeflenen bu almann 4 ayr kitaptan olumas

planlanmaktadr. Buna gre birinci kitap iin Hz. Muhammed Dnemi, ikinci kitap iin Hulefa-iRaidin Dnemi, nc kitap iin Emevler-Abbsler-Endls Emevleri, nihayet drdnc


6/124

kitap iin de lk Mslman Devletler balklar dnlmekte, bu ekilde slm tarihi srecininOsmanl Devleti dnemine kadar getirilmesi amalanmaktadr. Bu planlamada geleneksel olaraktarih aratrmalarnda mstakil bir dnem ve alan olarak grld, ayrca zel bir ihtisasgerektirdii iin Osmanl Tarihi darda braklmtr. Bununla birlikte Osmanl Tarihini de slmtarihinin bir paras ve devam olduu hususu phesizdir. nk slm tarihinin siyas, kltrel ve

kurumsal anlamda zirve dnemlerini Osmanl Devleti devrinde yaamtr. Bu sebeple ilerideOsmanl Tarihi konusunda zet olarak hazrlanacak yeni bir eserle, Anahatlaryla slm Tarihimuhtevasnn tamamlanmas isabetli olur kanaatindeyiz.

Bizleri bu eseri hazrlamaya sevk eden amillerin banda slm tarihi konularnn yaanlanzamann anlayna gre srekli olarak yeniden ele alnmasnn gereine duyduumuz inan gelir.Ayrca bir btn olarak slm tarihini ele alan ve gnmz insanna hitap eden kitaplarn azl ilefakltelerde rencilerimize verdiimiz derslerde kullanabileceimiz materyale duyulan ihtiya da

bu kitabn yazlmasnda mhim etken olmutur. phesiz slm tarihi sahasnda yksek lisans,doktora ve doentlik tezleri gibi akademik almalar yaplmakta ve neredilmektedir. Ancak buaratrmalar, tabiatlar gerei dar alanda ve derinlemesine yaplan incelemeler olduu iin, slmtarihiyle ilgili genel anlamda bilgi edinmek isteyen, tarihte meydana gelen siyas hadiselerle dolayl

olarak irtibat kurma ihtiyac hisseden tarih dndaki ilm disiplinlerle megul olan aratrmaclar vezellikle de ilahiyat eitimi alan renciler iin srekli bavuru kitab olma zelliitamamaktadrlar. Bu sebeple slm tarihin btn dnemlerini ana kaynaklardan istifadeyle elealan almalara ihtiya vardr. Siyer sahasnda bu trden alternatif eserlerin belli bir sayya ulatgrlmektedir. Ancak Hz. Peygamber (sav) sonras dnem iin ayn eyi sylemek mmkndeildir. Halbuki insanlarmz asl bu srele ilgili olarak bilgi eksiklii duymaktadrlar ve slmtarihinin bu ksmlarn anlama ve anlamlandrmada tarihilerin yorum ve deerlendirmelerine,onlarn fikr rehberliklerine ihtiya duymaktadrlar. zellikle slm tarihi kaynaklarnda fitnednemi olarak isimlendirilen Hz. Osman ve Hz. Alinin halifelik zamanlaryla, hilafetten saltanatagei dnemi ve akabinde gerekleen izah zor hadiseleri buna rnek vermek mmkndr.

Anahatlaryla slm Tarihi bal altndaki bu almann hedef kitlesi her eyden ncegenelde ilimle ve slm ilimlerle, zelde de tarih ve slm tarihiyle sradan okuyucu dzeyininzerinde ilgilenen ve okuyan kiilerdir. Ayrca slm tarihi dndaki din ve sosyal bilimlerlemegul olan aratrmaclarn inceledikleri dnem ve alann siyas tarihle irtibatl ksmlarndeerlendirmede almamzdan istifade etmeleri mmkndr. Zira ictima, ilm, iktisad hayatn,siyas hayattan dorudan etkilendii ve bunlarn siyas hadiselerden bamsz olarak gelimediklerikabul edilen bir vakadr. Baka bir ifadeyle, siyas hayat, toplumun her kesimini btn ynleriyleetkilemekte, deitirmekte ve dntrmektedir. Dolaysyla Tefsir, Kelm, Fkh, Tasavvuf veFelsefe gibi disiplinlerde aratrma yapanlar, inceledikleri dnemin siyas hayatn zet olarak

bulmada ve bu hayattan bahseden tarih kaynaklarn tespit etmede almamza mracaatedebilirler. Bu projenin dier nemli ve pratik hedefi ise lahiyat Fakltesi rencilerine slm

tarihi dersine materyal sunmaktr. Hazrlanan kitaplarn muhtevas, ayn zamanda niversitelerintarih blmlerinde okutulan ve slm tarihine tekabl eden dersler iin de uygun olarakdzenlenmitir.

Anahatlaryla slm Tarihi projesinin ilk kitab olan ve Anahatlaryla slm Tarihi I (Hz.Muhammed Dnemi) baln tayan bu alma, Giri ve 4 blmden olumaktadr. Giriteslm tarihinin mahiyeti zerinde durulmu, daha sonra bu ilmin douu ve yazl, nihayetkaynaklar hakknda metodolojik bilgi sunulmutur. almada giriin hacimli olmasnn nedeni, buksmn sadece ilk kitap iin deil, btn bir projeye ynelik hazrlanm olmasdr. Esasnda giritedile getirilen gr ve dnceler, bu projenin tamam iin bir yol haritas veya usul erevesiolarak kabul edilmelidir.

Birinci blmde VII. Yzylda Arap yarmadas evresindeki dnya hakknda ksa bilgiler

verilmi, ardndan Arabistan ve Araplar zet olarak tantlmtr. Blmn nemli bahislerindenbirini de slm ncesi Arap hayatna dair bilgiler tekil eder. Zira burada aktarlan malumat ve


7/124

yaplan deerlendirmeler, Hz. Peygamberin (sav) teblile birlikte toplumda meydana getirdiideiim ve dnmn boyutlarn daha doru kavramaya yardmc olacaktr. Birinci blmnsonunda ise Raslllahn (sav) yakn atalarndan zet olarak bahsedilmitir.

almann ikinci blm Hz. Peygamberin (sav) risleti ncesindeki hayatna hasredilmi,genel hatlaryla onun doumu, ocukluu, genlii, ticaret hayat ve evlilii zerinde durulmutur.

Kitabn nc blm Risletin Mekke Dnemi bal ile sunulmu olup, burada Hz.Peygamberin (sav) tebli grevini almasndan, ilk Mslmanlardan, Mekke mriklerinin onlarakar faaliyetlerinden, buna mukabil, Hz. Peygamberin (sav) de dine davet giriimlerinden

bahsedilmitir. Blmn son konusu ise Medineye hicrettir.Kitabn drdnc blm Medine dnemine ayrlmtr. Burada yeni bir toplum oluturma

faaliyetinin tamamlanmasnn ardndan Hz. Peygamberin (sav) Mekke mrikleriyle, dier mrikAraplarla, Yahudlerle, Hristiyanlarla ilikileri ayr balklar halinde incelenmitir. Bundan sonraArap yarmadasnda siyas birliinin salanmasnn iareti olan Eliler yl faaliyetlerinden

bahsedilmi, veda hacc ve hutbesi ile Hz. Peygamberin (sav) vefatnn ardndan kitap sonuksmyla tamamlanmtr.

Kitapta kronolojik anlatmdan ziyade konular sistematik olarak ele alnmtr. Tarih hadiseleri

incelemede nceki tarihiler ve gnmzdeki mntesipleri kronolojik anlay esas olarak kabuletmiler, bu metod pek ok tarihiye de kolay ve cazip gelmitir. Ancak kronolojik srlamaydikkate alan bu tr bir takdim, tarihiyi birbiriyle uyumsuz, hatta birbirinden kopuk ve alkaszolaylar bir araya getirmeye zorlar, okuyucuyu da olaylar arasnda balant kurmada skntyadrr. Bu sknty gidermenin yolu, olaylarn, birbirleriyle ilikileri erevesinde sistematik bireklide sunulmasdr ki, bu sayede hadiseler arasndaki sebep-sonu ilikileri mantkl bir ekildekurulmu, olaylarn izah daha btncl bak asyla yaplm olur. Dolaysyla almamzdakronolojik aktarma yerine sistematik takdim ve deerlendirme esas alnmtr. Ancak tarihkonularnn incelenmesinde kronolojinin ehemmiyeti de gz ard edilmemelidir. Zira birbirinietkileyen hadiselerden hangisinin daha nce olduunun bilinmesi aratrmac iin ncelikli arttr.Bu husus dikkate alnarak almada sistematik anlamda ele alnan konular, kendi iinde kronolojikesasa gre incelenmi, sistematik bilgi ve deerlendirmeler sunulurken olaylarn meydana gelitarihleri de verilmek suretiyle kronolojik balantnn kurulmasna da dikkat edilmitir.

Giri ksmnda da iaret edilecei gibi, bu eserin hazrlanmasnda mracaat edilen nceliklikaynaklar Kurn- Kerm ve Hz. Peygamberin (sav) sahih hadisleridir. Bundan sonra iseMslman tarihilerin en fazla itibar ettikleri bn shak, Vkd, bn Him, bn Sad ve Belzrgibi melliflerin kitaplar gelir. Bu kaynaklarn yannda zikredilen konularla ilgili olarakgnmzde yazlm kitaplar ve makaleler de referans olarak gsterilmitir. Konularn elealnnda muhtevann tamam aktarlmayp, Anahatlar esprisine riayet edilmek suretiyle,teferruata girilmeden daha nemli olduu dnlen hadiselere dikkat ekilmi, sadece bilgisunulmasndan ziyade, olaylarn sebep-sonu ilikisi ve slm tarihindeki yeri ve ehemmiyetine

temas edilmitir.Hz. Peygamber (sav) dnemini ele aldmz bu eserde Allah Rasln (sav) takdimdeki esaslmz Kurn- Kermde zikredilen De ki ben de sizin gibi bir insanm; ancak bana ilahnzntek bir ilah olduu vahyediliyor. (Kehf, 18/111) prensibidir. Kanaatimizce Hz. Muhammedin(sav) btn hayat bu yetten ilham alarak yazlmaldr. Eer tarihi bu ve benzeri prensiplerikendisine rehber edinebilirse, phesiz eserini Kurn esaslar ve Raslllahn (sav) sahihhadisleriyle badamayan hurafelerden ve peygamberlik tartmalar neticesinde ortaya kanaslsz haberlerden kurtarm olur.

Anahatlaryla slm Tarihi serisinin balang eseri olan bu kitap, gerek slm tarihi, gereksesiyer alannda daha nce yaplm olan almalara yeni bir katk niteliindedir. Samimi niyetle

balanlm bu almada, gerek metod, gerek bilgi, gerek deerlendirme, gerekse teknik adan bir

takm eksiklerin bulunmas mmkndr. Bize den, bu alanda alan meslektalarmz,hocalarmzn tespit, tenkit ve tavsiyeleriyle almay daha da olgunlatrmaktr. Dolaysyla esere


8/124

katk salama ltfunda bulunacak ilim ehline ancak mteekkir olacamz ifade ederiz. Bu vesileile btn almalarmda kendilerinden byk yardm ve destek grdm muhterem Hocam Prof.Dr. Hseyin Algle, kitabn msveddelerini okuyarak ok faydal tavsiyelerde bulunan kymetlihocalarm Do. Dr. Cafer Karada ve Yard. Do. Dr. Salih Paya, eserin son okumasngerekletiren saygdeer eim lknur Gnay hanmefendiye, yaymn stlenen deerli Hseyin

Kader Beyin ahsnda Ensar Neriyatn tm sorumlu ve alanlarna en iten kranlarmsunarm.dem ApakBursa 2006


9/124

GR

SLM TARHNN MAHYET, DOUU VE KAYNKALARI

I. SLM TARHNN MAHYETTarih kelimesi genel kanaate gre Sm dillerinde ay anlamn da iine alan arh kknden

gelip bir hadisenin, bir eyin tarihi, tasviri demektir. Kelime Arapaya da ayn anlamda gemiolmakla birlikte, bu dilde tarih fikri, daha ok tarih ve ahbr teknik tabirleriyle ifade edilmitir.1Avrupa dillerinde ise bu anlama karlk gelmek zere chronologie ve historie kelimelerikullanlmaktadr.2

Tarihe terim olarak ise pek ok sosyal bilimci farkl anlam vermitir. Bunlardan tarih gemiinilmidir veya tarih, gemii konu edinen bilimdir ifadeleri pek ok tarihi tarafndan kabuledilebilir tanmlar olmakla birlikte, ne tarihi ne de tarih ilmini tarif edecek yeterliliktedir.

Mslman tarihiler de tarihe farkl bak alar sebebiyle farkl tanmlar getirmilerdir. Meselbn Haldn, bu ilmi, tarih bir zamana veya millete ait olaylarn anlatmdr ve tarih dnyannmamur olmasnn temeli olan insan toplumlarndan, bu toplumlarda meydana gelendeiikliklerden, yani devletlerden, insanlarn yaayndan, toplumda meydana gelen dierdeiikliklerden bahseden ilimdir eklinde tanmlar.3 Sehv ise tarihe, olaylarn zamanlarntayin ve tespit etmektir, konusu ise insan ve zamandr eklinde bir tarif getirir.4 Burada rnekolarak verilen tanmlar, bu kavramn ne kadar karmak olduu aka gsterir. Esasnda zikredilentarifler, bu ilmi tam anlamyla tanmlamak yerine, onun belli bir ynne veya nemine iaretetmektedir.

Tarihi tanmlamann zorluu kabul edilmekle birlikte, bu kavramda genelde iki farkl anlamnne kt grlr. Birincisi, gemite kalan olaylar topluluu, yani yaanm gemi; ikincisi ise

bu yaanm gemii inceleyen bilimdir. Baka bir ifadeyle tarih, gemi hakknda geleceeaktarlan bilgiye, tarih bilimi de bu bilgileri kendine konu edinen, yani gemiten gelen bilgiyiinceleyen ilim dalna ad olarak verilmitir.5 Bu aklamalarn nda tarihi, tarihilerin gemiiincelemeleri sonucunda yazdklar olarak anlamak da mmkndr.6

slm tarihi kelime olarak slmn tarihi, yani slm dininin tarihi manasna gelir. Buanlamyla, tarihinin sanki slm dininin tarihini inceledii sonucu karlabilir. slm dininin ortayakndan balayarak dnyann eitli blgelerine yayl servenini konu edindii dnlrse butanm yanl da olmaz. Ancak slm tarihi kaynaklarnda aktarlan bilgiler incelendiinde, slmdininin tebli, gelime ve yayl tarihinden ziyade, o dine mensup olan insanlarn -yaniMslmanlarn- genelde asker ve siyas faaliyetlerini ele alnd aka anlalr. Bu durumda

slm Tarihi yerine Mslmanlarn Tarihi ifadesinin muhtevaya daha uygun dt grlr.stelik slm tarihinin temel kaynaklarndan kabul edilen Eb Hanfe ed-Dinever (282/895),Yakb (292/905), Taber (310/922) Mesd (345/956) gibi tarihilerden hibiri eserlerinin adndaslm kelimesini kullanmamlardr. Belki bunun tek istisnas, zikri geen tarihilerden ok sonrayaayan ve slm tarihiyle ilgili kitabna Tarihul-slm adn veren Zeheb (748/1347) olmutur.

Baz aratrmaclar slm tarihi ile Mslmanlarn tarihi kavramlarnn ayn anlama geldiiniiddia ederler. slm tarihini eer Hz. Muhammedin (sav) rislet grevini stlenmesiyle balayan vehayatnn sonuna kadar olan dnemi kabul edersek, bu iki tabir arasnda herhangi bir fark olmadkabul edilebilir. Zira bu srete ortaya konulan faaliyetler, vahyin murakabesi altnda olduu iinhatal bir uygulamann gerektiinde ilah mdahale ile tashih edilmesi imkan olmutur. Ancakvahyin kesildii Hz. Peygamber (sav) dnemi sonras iin byle bir durum sz konusu deildir.

Dolaysyla slm tarihin Hz. Peygamberin (sav) vefatndan sonraki dnemi, yani siyer muhtevas


10/124

dndaki zaman iin slm tarihi yerine Mslmanlarn tarihi tabirini kullanlmak daha yerindeolur.7

slm tarihi alannda alan aratrmaclarn bir ksm, idealist bir bak asyla, slm tarihinihak ile batln, tevhid ile irkin mcadele sreci olarak da tanmlamlardr. Bu dnceye gretarih, asrlar boyunca tevhidi tebli eden ve dolaysyla temsil eden peygamberler ile irk zerine

kurulu olan hakim dzen ve hkmdar ahsiyetler arasndaki mcadeleden baka bir ey deildir.Baka bir ifadeyle btn bu mcadele serveni slm tarihini oluturmaktadr.8 Din gayretlerinne kt bu tr bir tanmlama balangta cazip gelebilir. Eer slm tarihi, insanln

balangcndan itibaren devam eden ve Hz. Peygamberin (sav) vefatyla tamamlanan bir zamansrecini ele alsayd, yani sadece peygamberler tarihi olarak anlalsayd tarih iin bu tanm kabuledilebilirdi. Ancak slm tarihi muhtevas sadece peygamberlerin mcadeleleriyle snrl deildir.yle olsayd, slm tarihinin Hz. Peygamberin (sav) vefatyla sona ermesi gerekirdi. Halbukielimizdeki tarih kitaplarnda slm tarihi sreci, rislet grevinin tamamlanmasyla kesilmemekte,sonraki dnemleri de iine almaktadr. Hatta tarih kitaplarnn peygamberlerden bahseden ksmlardier blmlerine gre ok az yer igal etmektedir. Misal vermek gerekirse, on cilt olarak telifedilen slm tarihi kitaplar (Taber ve bnl-Esrin kitaplar gibi) en fazla iki veya ciltlerini

Hz. demden Hz. Peygamberin (sav) vefatna kadar geen zamana tahsis etmiler, geri kalanksmlar ise Raslllahtan (sav) balayarak kendi yaadklar zaman dilimine kadar geen sreceayrmlardr.

slm tarihini peygamberler ile onlar yalanlayanlar arasnda gerekleen hak-batl mcadelesiolarak anlamak, Hz. Peygamber (sav) sonras hadiselerinin izahn da zorlatrmaktadr. nkslm tarihinde bu peygamberin yokluunda meydana gelen olaylarda-zellikle de her iki tarafta daMslmanlarn yer ald mcadelelerde- hakk kimin, batl kimin temsil ettiini tespit kolaydeildir. Ms ile Firavun ve Hz. Peygamber (sav) ile Eb Cehlin mcadelesinde bu anlayn birmahzuru olmaz. Ancak, Cemel, Sffin, Merc-i Rht, Dandanakan, Otlukbeli, aldran, Ridniyesavalar gibi her iki tarafta da Mslmanlarn bulunduu mcadeleleri bu tanma gre naslgrmek gerekir. Bu nemli tarih hadiseleri hak-batl mcadelesiyle aklamaya kalkmak, tarihiyiolaylar izah ve tasvir etme makamndan, hkm verme makamna (hakim) tar. Oysa ne tarihihakimdir, ne de tarih mahkemedir. Hakimin grevi nne getirilen gelen davay sonulandrp birhkm vermek iken, tarihinin grevi ise gemite olanlar aklamaya almaktr. Buna gretarihilii, yani gemiteki olaylara izah getirmeyi brakp kesin hkmler vermeye kalkanlar, rolalarak kendilerini hakim zannedenlerdir. Halbuki onlarn, haklarnda hkm vermeye kalktklarinsanlar oktan dnyay terk etmilerdir. Bu sebeple de verilen hkm ilevsiz demektir. Byleolduu iindir ki, tarih konusunda mahkeme kuranlar, esasnda yarg olmamakta, sadece belliinancn veya siyas dncenin savunucusu haline dnmektedirler. Byle bir durum da karmzaideolojik tarih anlayn karr.

slm tarihini srf peygamberlerin mcadelesinden yola karak tevhid-irk ikilisiyle izah etme

tarz, tarihte btn etkinlii belli ahslara ykleyen ve toplumun geri kalann ihmal eden bir tarihanlayn gndeme getirir ki, bu bak as artk bilimsel anlamdaki tarih aratrmalarnda neminikaybetmi durumdadr. Ayrca tarihte kiiler zerine sylenen szlerden daha ziyade, vakalaranem vermek gerektii de unutulmamaldr. Zira tarihilerin en byk yardmclar ahslar deil,zamana ekil veren olaylardr.9

slm tarihi alanyla ilgili telif edilen ilk eserlerin muhtevas balangta sadece Raslllahn(sav) hayatyla (siyer-i neb) snrl kalmtr. Daha sonra ereve genilemi, tarihiler eserlerinin

ba ksmna Hz. Peygamberden (sav) nceki insanlk tarihini ki bu bir eit peygamberlertarihidir (ksas- enbiya)-, sonuna da Rasl-i Ekremden (sav) sonraki dnemleri de dahil ederek,genel slm tarihinin, yani dnya tarihinin ilk rneklerini vermilerdir. Daha sonraki Mslmantarihiler de eserlerini bu anlayla telif etmiler, slm tarihini, baka bir deyile Mslmanlarn

siyas gemiini insanlk tarihiyle btn halinde grmlerdir. Bu sebepledir ki, onlar kitaplarnadin ve yerel deil, insan ve genel isimler vermilerdir. Eb Hanfe ed-Dinever (Ahbrut-Tvl),


11/124

Taber (Tarihul-mem vel- Mlk), Mesd (Mrcz-Zeheb), bnl-Esr (el-Kmil fit-Trih), bn Kesr (el-Bidye ven-Nihye) bn Haldn (Unvnul-ber) bn Miskeveyh (Tecribl-mem) vb. eser adlarna bakldnda, nceki mverrihlerin tarihe gnmz slm tarihilerindendaha genel ve evrensel planda baktklar aka grlr. Hatta bu konuda ilk Mslman tarihiler,Batl meslektalarna da nclk etmilerdir. nk Bat dnyasnda Hz. demi insanln

balangc olarak ele alan evrensel tarih anlay ancak 1679 tarihinde Fransz piskopos Boussettarafndan Evrensel Tarih zerine Nutuk isimli kitapla balam iken10 Halife b. Hayyt (240/854)ve Yakb (292/905) gibi Mslman tarihiler bundan asrlar nce dnya tarihinin ilk rneklerinisunmulardr. Gerek byle olmakla birlikte, Mslman tarihilerin bu evrensel baklar zamanlaiine kapanma haline dnm, onlar ya nceki tarihlerin zetlerini yazmakla megul olmular, yada daha ok blge, ehir veya milli tarihlere ynelmilerdir. stelik zamanla tarihin alan daha dadaraltlarak yerel ve blgesel tarih yazcl balam, ayrca tarih din ilimlerden biri olarak kabuledilmeye balanmtr. Muhteva farkll de ister istemez genel anlamda tarihi, zel anlamda slmtarihini kelm, fkh, tefsir gibi din ilimlerden biri haline getirmitir. Bu anlayn bir neticesiolarak da tarih, bir taraftan kelmn, dier taraftan, hukukun, hatta ahlkn konusu gibi incelenmeyeve aklanmaya allm, zellikle yakn zamana kadar Mslman alimlerden bir ksm slm

tarihi konularyla ilgilenmeyi, itikad bir mesele olarak telakki etmiler, bu konularda fikir beyanetmeyi slm akaidi hakknda gr aklamakla bir tutmulardr. Benzer ekilde slm tarihini din

bir ilim olarak kabul edenler, bunun yansmas olarak tarih meseleleri bir fkh mevzuu eklindeele almaya, politik niyetle gerekletirilen faaliyetleri ictihad kavramyla aklamaya almlar,siyas muhteval hadiselere hukuk penceresinden bakmlardr. Halbuki gerek konu, gerek aratrmametodu, gerekse sonuca ulama asnda tarihle hukuk birbirinden tamamen farkl disiplinlerdir. Busebeple slm tarihindeki olaylar fkh anlamda ictihadla aklamak mmkn deildir. nk fkhictihad bir ina, bir hkm ortaya koymak, tarih ise gemii ve gemite olanlar haber vermek,olgu ve olaylar takdim etmektir. te yandan, gemiteki hadiselere u veya bu nedenle itirakedenler, bu faaliyetlerini bir ictihad konusu deil, siyas bir tercih olarak gerekletirmilerdir.Ayrca onlarn olaylara mdahil olmalarnn tek sebebi sevap kazanmak deildir. Tarihtekikahramanlarn yaptklar ey, sadece iinde bulunduklar artlarda siyas ve ahs tercihleriylehareket etmektir. Btn bunlarn tesinde, Mslmanlarn dahil olduklar hadiselerin sadeceictihad, sevap-gnah anlayyla ele alnmas, tarihinin gayretini tarihteki olaylarda kim ne kadarsevap ald izelgesini tutma ameliyesine dntrr ki, bu anlay, binlerce ylda oluturulmu tarih

birikimini anlamsz ve faydasz bir malumat yn haline getirir.Kelm, fkh gibi din ilimlerin metodlar kullanlarak ortaya konulan tarih yorumlarnn btn

insanla hitap etmesini beklemek mmkn deildir. Bu sebeple slm tarihinin aynen ilkMslman tarihilerin yaptklar gibi sadece Mslmanlar deil, insan muhatap alr hale getirmek,yani tarihi evrensel boyutta bir tasavvura yeniden kavuturmak gerekir. Nitekim dnyann en byktarih felsefecilerinden kabul edilen bn Haldn (808/1406), tarihi din bir ilim deil, beer, insan

bir ilim olarak kabul etmi, tarihle ilgili gr ve dncelerini bu anlay zerine bina etmitir.11ayet Mslman tarihiler, bn Haldnun ortaya koyduu tarih bak asn dikkate almazlarsa,onlarn insanla hitap eden ilm eserler meydana getirmeleri mmkn olmayacaktr. Bunun tabisonucu, dnyann, hatta bir ok Mslmann slm tarihini msteriklerin ekseriyetle keyf ve artniyetli deerlendirmelerle yazdklar kitaplarndan renmeye devam edecek olmalardr.Mslman alimlerin msteriklerin eserlerine yazdklar veya yazacaklar reddiye trnden kitaplarise tepki boyutlarn aamayaca iin pek bir tesir de icra edemeyecektir. Btn bunlardan dolay,slm tarihi almalarn srf ie dnk mesaj kayglar tayan ve menkbe snrlarn aamayanfaaliyetler olmaktan kurtarmak, bunun yerine btn slm tarihi konularn bilimsel bir anlayerevesinde yeniden ele almak, gerek siyer, gerekse slm tarihi mevzularnda sadeceMslmanlara deil, btn insanla hitap edecek eserler meydana getirmek Mslman tarihilerin

ncelikli grevi olmaldr.


12/124

II. SLM TARH LMNN DOUU VE YAZILIIslm tarihini resm olarak Kurnn inzl tarihi olan M. 610 ylndan itibaren balatmak

mmkndr. nk bu ilmin ilk kayna Kurndr. Dolaysyla Mslmanlarn tarihle balantlilk nemli admlar Kurnn yazya geirilmesidir. Hz. Peygamberin (sav) sz ve davranlaranlamndaki snnet, slm tarihinin Kurndan sonraki ikinci kayna kabul edilir. Hz. Peygamber

(sav) balangta vahiyle kartrlmas endiesiyle hadislerin yazlmasna izin vermemi12 Ancakkarma ihtimali ortadan kalknca hadislerin kaydedilmesine ruhsat kmtr. Nitekim sahbedenAbdullah b. Amr b. el-s (65/685), Allah Raslnden (sav) ald izinle es-Sahfets-Sdka adnverdii bir hadis rislesi kaleme almtr.13 Daha sonra da Eb Hreyre (58/678), Enes b. Mlik(91/709), Abdullah b. Abbs (68/687) da hadis kitabetine balamlardr.14

Kurn ve hadslerin kaydedilmesinin yannda Mslmanlar muhtelif sebeplerle tarih ilmine ilgiduymulardr. Esasnda bu ilginin kayna yine bizzat Kurn ve hadistir. nk Kurn-Kerimde, Mslmanlara gemi mmetlerin hayatlarn renmek ve onlardan ders almak emir vetavsiye edilmitir. Ayrca yine Kurnda Hz. Peygamberin (sav) en gzel rnek olarak gsterilmiolmas, Mslmanlarn onun hayatnn her detayn renme ihtiyac duymalarna sebep olmutur.Bu ve benzeri sebeplerle gerekletirilen faaliyetler sonucunda slm tarihilii adna kymetli tarih

malzemeleri ortaya kmtr. Buna ilave olarak Mslmanlarn farkl din ve kltrlerlekarlamalar sonucunda, baka insan topluluklarnn, zellikle de ehl-i kitab mensuplarnn tarihedair bilgileri de onlarn tarih birikimine dahil olmu, bunun sonucunda slm tarihinin bilgikaynaklar oalm, konular da genilemitir. Ehl-i kitaba ait olan srailiyat ad verilen bilgiler,

bilhassa Yahudlikten slma girmi olan Kabul-Ahbr (32/652) ile Abdullah b. Selm (43/663)kanalyla slm tarihi rivayetleri arasnada yer bulmutur.15 Kaynaklar zamanla artan Mslmantarihiler, siyer ve mez tetkikleriyle baladklar tarih yazcln gelitirmiler, Halifeler Tarihi,Fetihler Tarihi, Tabakat Kitaplar, Eski Arap Tarihi, Peygamberler Tarihi, ehirler Tarihi, SlaleTarihleri, Ensab Kitaplar gibi birbirinden farkl muhteval zgn eserler meydana getirmilerdir.

slm tarihiliinin ilk rneklerini mez ve siyer kitaplar tekil eder. Baka bir ifadeyle,slm tarihinin hadis disiplininden bamszln kazanmaya balamasnn ilk sonular mez vesiyer kitaplardr, denilebilir. Mez kelimesi arzu, istek, savamak, sava yeri manalarna gelenmaz kelimesinin cemi olup bundan treyen gazve ise sava karlnda kullanlmaktadr.Mez gzlerin sava menkbeleri anlamnda olduu gibi, gazveler manasndaki maztkelimesinin oulu olarak da kullanlmtr. Teknik anlamda ise mez, Hz. Peygamberin (sav)her trl asker faaliyetleri veya bu faaliyetleri konu edinen kitap demektir. Siyer ise sreninoulu olup ynelmek, seyahat etmek anlamlarna gelir. Istlah olarak da Hz. Peygamberin(sav) btn hayatn ele alan hal tercemesi demektir.16 Tarifinde de ifade edildii gibi, siyerinalan mezye gre daha kapsamldr. Daha dorusu siyer, ierik itibariyle mezyi de iinealmaktadr. Dolaysyla Hz. Peygamberin (sav) btn hayatn konu alan rivayetleri bir aradatoplayan risle ve kitaplara siyer veya sre adn vermek mmkndr.

lk siyer ve mez almalar sahbe nesliyle balar. Fakat onlar bu konuda mstakil kitapyazmamlar, sadece bulduklar malzemeleri bir taraftan dzensiz bir ekilde defterlerekaydederken, dier taraftan da bildiklerini talebelerine nakletmilerdir. Siyer ve mezye ait ilkeserleri yazmak Mslmanlarn ikinci nesli olan tabina nasip olmutur. 17 Onlar, Hz. Peygamber(sav) zamanna ait baz yazl vesikalar yannda, ashbdan kendilerine ifah olarak intikal edenhaberleri, hem nakletmeye ve kronolojik esasa gre yazmaya balamlardr. Bu tr telif faaliyetlerihicretin birinci asrnda sratli bir gelime gstermi, bilhassa Emevlerin sonu ile Abbslerin

banda byk siyer ve mez eserleri ortaya kmtr.18 Zikri geen dnemin en mhim simalarbn ihb ez-Zhr (124/742) ve yazd Kitbul-Mez isimli eseri gnmze kadar ulaan bnshktr.(150/767).

Mslman alimler, Hicr II. asrdan itibaren Hz. Peygamberin (sav) savalarndan bahseden

eserlerin yannda, onun btn siyas, din, asker, hatta ahs faaliyetlerini iine alan siyer kitaplaryazmaya da balamlardr. Bu tr eserlerin en mehuru ise bn shkn rivayetlerini de iinde


13/124

barndran bn Himn (218/833) es-Siret'n-Nebeviyyesidir. Bu ve benzeri siyer kitaplar,konularn Hz. Muhammedin (sav) peygamberlik tarihi olan Milad 610 yl ile balatmayp, genelolarak Hz. Muhammedin (sav) peygamberlik ncesi hayatn da eser muhtevalarna dahiletmilerdir. Hatta bununla da iktif etmeyerek, kitaplarnda ilk bahis olarak Hz. Peygamberin (sav)atalarndan bahsetmiler, babasndan balayp nce Adnna, oradan smaile (as) nihayet Hz.

deme kadar (as) soy silsilesini sralamlardr. Byle olunca da teorik olarak siyerin balangcHz. deme yani insanln balangcna kadar gtrlm olmaktadr. Ancak siyer mellifleri,daha sonra umum tarihilerde grlecei gibi, eserlerinde bir peygamber tarihi fasl amayp,sadece Hz. Peygamberin (sav) Hz. deme (as) kadar ulaan ecere silsilesini vermekle iktifetmiler, daha sonra da onun yakn atalarn, bata Mekke olmak zere soyunun yaad blgeninve evresinin tarih ve corafi hususiyetlerini aktarmlardr. Byle olmakla birlikte balangnoktasn en azndan neseb sralamas yoluyla Hz. deme (as) kadar ulatrm olmalar sebebiylesiyer kitaplar, daha sonra teekkl edecek olan umum tarih eserleri iin bir model olmutur.

Hicr ilk asrda siyer ve mezden baka Mslmanlar arasnda iki tr tarih yazclgelimitir. Bunlardan ilki tarihilerin Hz. demden balamak zere melliflerin kendilerine kadargeen dnem olaylarn aktarp buna kendi yaadklar dnemin hadiselerini teferruatl olarak ilave

etmeleri eklinde yazdklar kitaplardr. Bu trn en nemli temsilcisi olarak, Tabernin eseriTarihu'l-mem ve'l-Mlkunu gstermek mmkndr. Balang dnemindedik dier mhimtarih yazm faaliyeti ise biyografi mecmualar mahiyetindeki tabakat kitaplardr. Bu eserler deumum tarih kitaplar gibi siyer almalar rnek alnarak telif edilmitir. Zira tabakat kitaplarnce Hz. Peygamberin (sav) hayatn daha sonra da onun ashbndan balamak zere tespit ettiitarih ahsiyetlerin biyografilerini aktarmlardr. Bunlarn en nemli temsilcisi bn Sadn et-Tabakt'l-Kbrsdr.

Mslmanlarn sadece asker faaliyetlerini ele alan ftht kitaplar da ilk dnem eserleriarasnda saylr. Bu kitaplar konular itibariyle Hz. Peygamberin (sav) sadece asker faaliyetleriniinceleyen mez kitaplarna benzetmek mmkndr. Bu trn en mhim temsilcileri iseVkdnin (207/822) Futhu-m, Belzrnin (279/892) Futhul-Buldn ve bnAbdilhakemin (257/870 Futh Msr ve Ahbruh isimli eserleridir.

slm tarihinin erken dneminde yazlan bir baka eser eidi ise, Ensb kitaplardr. Araplardaifah olarak devam eden soy ilgileri, bu almalar sayesinde yazl hale getirilmi ve slmtarihinin en ok mracaat edilen kaynaklar arasnda yerini almtr. Bunlara rnek olarak bnl-Kelbnin (204/820) Cemheretn-Nesebi, Zbeyrnin (236/850) Kitbu Nesebi Kureyi veZbeyr b. Bekkrn (256/870) Cemheret Nesebi Kurey isimli kitaplar zikredilebilir.

Harc ve Emvl kitaplar da slm tarihilerinin bavuru kaynaklarndandr. Bunlar gerekMslmanlarn, gerekse slm beldelerinde yaayan gayr-i Mslimlerin mal hak vesorumluluklarn konu edinmitir. zellikle fethedilen blgelerin hukuk durumlar ve buralardanalnacak olan harac ve cizyenin tespiti gibi konularda bu tr kitaplar mhim yer tutar. Bunlar

arasnda gelenler mam Eb Ysuf'un (182/798) Kitbul-Harc ile Eb Ubeyd Ksm b.Sellmn (224/832) Kitbul-Emvlidir.Tarih aratrmalarnn vazgeilmez kaynaklar arasnda kabul edilen ehir tarihlerinin ilk

rneklerini de slm tarihinin balang dneminde bulmak mmkndr. Tirmiznin (255/868)Tarihu Buharas bu konuda ncelikli olarak zikredilebilir.

Hicr ilk asrda telif edilen eserler, bu tarihten sonraki dnemlerde yazlan benzer kitaplarada rneklik etmitir. Yeni kitaplarn kaynaklar da bn shk, Vkd, bn Him, bn Sad veBelzr gibi ilk dnem mellifleri olmutur. Daha sonra gelen tarihiler yukarda saymayaaltmz trlerde ve genelde birbirinin tekrar mahiyetinde tarih kitaplar yazmlardr. Bununyannda tarih telifine seleflerinden farkl bir bak as getiren ve tarihi olaylara zgn yorumlargetiren mellifler de olmutur. Saylar az olan bu tarihilerin banda 808 (1406) ylnda vefat

eden bn Haldn gelir.


14/124

slm tarihilii bn Haldn ile birlikte yeni bir veche, daha dorusu ilmlik vasf kazanmtr.Onun tarih yazmna getirdii en mhim yenilik ise, tenkit metodudur. Tarih aratrmalarna tarihfelsefesi konularn ilk kez dahil eden, tarih olaylar aktarmada rivayetin yannda dirayeti degndeme getiren ilk Mslman tarihi odur. Hatta bu anlamda bn Haldn, sadece Mslmanlarndeil, Batl aratrmaclarn da ncs kabul edilir. Bu sebeple onu, dnya tarihiliinde rivayeti

ve retici tarihten neden-naslc tarih anlayna geii salayan ilk aratrmac olarak kabul etmekmmkndr. bn Haldnu orijinal hale getiren hususiyetlerinden biri de, yazdklarn sadecerivayetlere dayandrmayp, bizzat kendi mahedelerinden de istifade etmesi olmutur.19

Aslnda bn Haldndan sonra da Mslman tarihiler pek ok eserler telif etmilerdir. Ancakbunlar, genel olarak nceki tarihileri taklit eden, birbirinin tekrar, eskilerin muhtasar veya erhikabilinden kitaplar olmann tesine geememilerdir. Bu alanda tarih tenkidi hassasiyetiyle yazlaneserler, XIX.Yzyldan itibaren ortaya kmaya balamtr. Ahmed Emn, Mevln ibl,ehbenderzde Filibeli Ahmed Hilmi gibi tarihilerin kitaplarn buna rnek gstermekmmkndr. Zamanmzda ise akademik alma mahsl tez mahiyetindeki aratrmalar slmtarihi alanna nitelikli eserler kazandrmaktadr.20

III. SLM TARHNN KAYNAKLARI

Tarihi, gemii ancak gemiten kendisine ulaan kalntlar ve kaynaklar sayesindeinceleyebilir.21 Kaynak ise aratrmaclara tarihle ilgiler bilgiler veren malzeme demektir.Dolaysyla insan dorudan veya dolayl olarak ilgilendiren ve gemie ait olma zellii tayanher ey tarihe kaynaklk edebilir. Ancak bir malzemenin kaynak olmas iin, ya incelenilen devirdemeydana gelmi olmas, ya da o devre yakn bir zamanda ve devrinin kaynaklarndan faydalanarakortaya karlm olmas gerekir.

slm tarihinin kaynaklarn ana kaynaklar ve mracaat eserleri olmak zere iki ksmdaincelemek mmkndr. Ana kaynak, incelenmek istenen dnemden kalan veya o dnemle ilgiliolarak bize ulaan kaytlar demektir. Bu kaytlar, gzle grlen bir eser, ayakta kalan bir bina,yazl bir vesika veya telif edilmi bir kitap olabilir. Ana kaynaklar da kendi arasnda esas anakaynaklar ve yardmc ana kaynaklar eklinde ikiye ayrlr. Esas kaynaklar, melliflerin bellidnem hakknda kaleme aldklar ve bu dneme ait olaylarla, o dnemin kltrel artlarnaktarmay hedefleyerek yazdklar kaynaklardr. Bunun yannda eser sahiplerinin ilk planda tarihhadiseleri aktarmak amacyla kaleme almadklar, ancak ilerinde dorudan veya dolayl olaraktarihle alakal bilgilerin dank bir ekilde bulunduu kaynaklar vardr ki, bunlara da yardmckaynak ad verilebilir. iir divanlar, szlkler, fkh ve msik kitaplar bu tr eserlere rnekverilebilir.

slm tarihi almalarnda ana kaynaklarn banda Kurn- Kerm gelir. Kurn- Kerm,milad 610 ylndan 632 ylna kadar 23 yl boyunca nzil olmutur. Bu kitap slm tarihiaratrmaclar iin ayn zamanda chiliyye dnemine en yakn ve en Mteber yazl vesikadr.slm tarihinin ba kayna phesiz Kurn- Kerim olmakla birlikte, bu kitapta gemi

mmetlerin ancak ok az ksmndan bahsedilir. Zira Kurn bir tarih ve haberler kitab deildir.Burada anlatlan kssalarn asl hedefi tarih malumat vermek deil, insanlk dncesiniykseltmek, onu devaml olarak karlkl sorular sormaya sevketmek, devaml hakk aratrmak,akl sahiplerini doru yola ulatrmak iin insanln tecrbe hulasasn takdim etmek, nihayet tarihhareketinin gemiini, geleceini, imdiki zamann kuatan Allahn sonsuz ilmine delilsunmaktr.22

Kurnda zikredilenleri tafsilatlandrmak, tebih, istire gibi kapal kavramlar izah etmekveyahut Kurn ahkmn ortaya koymak amacyla yazlan tefsir kitaplar da tarihe kaynaklkederler. Tarihiler iin bunlarn en mehuru, kendisi de ayn zamanda bir tarih mellifi olan EbCafer Muhammed b. Cerr et-Tabernin (310/963) Tefsrt-Taber ismiyle hret bulan Cmiul-Beyn an Tevli yil-Kurn isimli eseridir. Esbb- Nzl (yet ve srelerden her birinin nzil

olduu zamanda iniine vesile olan sebeplerden) ve Nsih ve Mensh kitaplar da (hkmn


15/124

geersiz olmas sebebiyle neshedilen yetlerden ve bunlarn yerine geen yetlerden bahsedeneserler) de tefsir kitaplar arasnda saylr ve dolayl olarak tarihilerin kaynaklar arasnda yer alr.

Ana kaynaklar sralamasnda Kurn- Kermi, Hz. Peygamberin (sav) snneti ve snnetinyazl ekli olan hadsler takip eder. Hadsin kymeti, onun, Kurnn zet olarak kaydettiinitafsilatlandrmas ve aklamasndan gelir. Bundan dolay Kurnda ortaya konulanlara uygun

olduu takdirde hem din hem de tarih konusunda hads en ncelikli kaynaktr. slm tarihinekaynaklk eden pek ok hads mecmuas bulunmaktadr. Bunlarn en nemlileri mam Mlikin(179/975) Muvatta, Ahmed b. Hanbelin (241/855) Msnedi, Drimnin (255/868) Sneni,Buhrnin (256/870) Sahihi, Mslimin (276/889) Sahihi, Eb Dvd (275/889), Tirmiz(279/892) ve Nesanin (303/915) Snenleridir.23

slm tarihinin konular iinde yer alan slm ncesi dnem esas kaynaklarnn bandachiliyye devri edebiyat eserleri gelir. Chiliyye edebiyatnn ou kaybolmu, ardndan bir okkii bir iir veya sz sahibinden bakasna nisbet ederek, ya da air ve nesir yazclarnn dilinden

bir eyler uydurarak chiliyye edebiyatna ilaveler yapmaya kalkmtr. Buna ramen chiliyyeiiri tarih iin mhim bir kaynak olma hususiyetini kaybetmez. Mufaddal b. ed-Dabbnin(170/786) el-Mufaddaleyyt, el-Asmanin (216/831) el-Asmaiyyt, Eb Temmmn (231/8446)

Dvnl-Hamsesi bu bahiste zikredilebilir.Chiliyye dnemi hayat ana kaynaklar arasnda lugat kitaplar da bulunur. Arap dili szl,

dilsel ifadelerin anlamlar yannda coraf, tarih, ilm, amel ve bedi bilgiler de ihtiva ederler.Bundan dolaydr ki, Arapa szlkler, dnemleri iin mhim kaynaklardr. Byk Arap kmuslarolan Firuzabdnin (817/1415) el-Kmsul-Muhti, bn Manzurun (771-1369) Lisnul-Arabve Murtaz ez-Zebdnin (1205/1790) Tcul-Arsu en fazla mracaat edilen szlklerdir.

slm tarihinin en mhim kaynaklarndan biri de corafya ve tarih kitaplardr. Hemdnnin(334/9045) Sfatu Cezretil-Arab, Makdisnin (390/1000) Ahsent-Teksimi, Bekrnin(487/1094) Mucem Mastacem, Ykt el-Hamevnin (626/1229) Mucemul-Buldn batagelen corafya kitaplardr. Mucemul-Buldn aslnda ounluu corafyaya ait bilgiler ieren biransiklopedi olmakla birlikte, iinde tarih ve edebiyata dair bilgiler, kltr ve medeniyete ilikindeerlendirmeler de mevcuttur.

Araplar nazarnda en nde gelen tarih kitab, Eb Cafer Muhammed b. Cerr et-TaberninTrhur-Rusl vel-Mlk (veya Trhul-mem vel-Mlk) isimli eseridir. Mellif, aynentefsirinde yapt gibi kendisine ulaan btn rivayetleri toplam, ancak birka istisna dndarivayetleri herhangi bir tercihte bulunmakszn aktarmtr. Kendisinden sonraki genel tarihalmalarna da rneklik eden Tabernin bu kitabn 3 ksmda deerlendirmek mmkndr.Birinci ksmda dnyann yaratlmas (kozmoloji), ardndan da ilk insandan balamak zereinsanln gemii anlatlr. Bu ekilde slm tarihinin alan insanlk tarihiyle zde hale getirilmiolur. Eserin bu blmne Peygamberler tarihi de denilebilir. Taber ve benzeri ekilde yazlaneserlerin balang ksmlarnda Yahud ve Hristiyan kutsal kitaplarndan oka ifade edilmitir ki,

buna daha nce de deinildii gibi, israiliyat ad verilmektedir. Byle olduu iindir ki, gerekTabernin, gerekse onun model alan sonraki tarihilerin kitaplarnn tenkide en mukavemetsiz olanksmlar balang blmleridir.

Trhul-memin ikinci ksmnda Hz. Peygamberin (sav) hayat ele alnr. Onun soyu, ailesi,peygamberlikten nceki hayat, peygamberlii, savalar bir mez ve siyer kitab slubuylaaktarlr. Bu ksmlar umum tarih kitaplarnn en gvenilir yerlerini tekil eder. nk bu blmleryazlrken, Kurn ve Hadsin yannda sadece Hz. Peygamber (sav) dnemi ile ilgili olarak kalemealnan siyer ve mez kitaplarndan istifade edilmitir.

Taber ve onun ilm haleflerinin kitaplarnn son ksmlar, Hz. Peygamberden (sav) sonrakidnemden balamak sretiyle melliflerin kendi zamanlarna kadar geen dnemi ele aldklar

blmlerdir. Eserlerin bu blmleri, birinci blmleri kadar zayf olmamakla birlikte, siyeri konu

edinen ikinci blmler kadar da gvenilir deildir. Mesdnin et-Tenbh vel-rf, Mrcz-


16/124

Zeheb ve Ahbruz-Zaman, bnl-Esrin Tarihul-Kmili, bn Kesrin el-Bidye ven-Nihyesi de Taber ile benzer hususiyetler arzeder.

slm tarihinin kaynaklarndan biri de edebiyat kitaplardr. bn Kuteybenin (276/889)Uynul-Ahbr Ebul-Ferec el-Isfahnnin (357/967) Kitabul-Ensi ve ihbuddin en-

Nuveyrnin (733/1332) Nihyetl-Ereb f Funnil-Arab Arap hayatnn edeb ve ictima adan

tasvir eden derli toplu edebiyat kitaplarnn en nemlileridir. Merzubnnin (368/979) Mucemu-uars, bn Sellm el-Cmahnin (231/846) Tabakatu Fuhli-uars, bn Kuteybenin e-irve-uars ve Chzn (255/868) el-Beyn vet-Tebyn ile el-Hayevn da bu tr eserlere ilaveedilebilir.

slm tarihi kitaplar iinde esas kaynaklardan baka bir de mracaat eseri ad verilebilecekikinci tr kitaplar vardr ki, bunlar herhangi bir asr konu edinen, ancak o asr getikten ok sonrayazlan kaynaklardr. Mracaat eserinin kymeti, inceledii asra yakn telif edilmesiyle doruorantldr. Bu kaynaklar ikiye ayrlr: Birincisi, kaybolmu kitaplara dayanlarak yazlan eserlerdir.Mesel Kitbul-En mellifi Isfahn, eserinde, nakilde bulunduu pek ok mellif ve kitabnadn verir. Fakat onun zikrettii kitaplar gnmze kadar ulamamtr. Bundan dolay Kitabul-En ana kaynak grevi yapmakla birlikte, mracaat eseri saylr. Daha dorusu bu eser,

muhtevas gerei ana kaynaktr, fakat daha sonra yazld iin mracaat eseri snfna dahil olur.Mracaat kaynaklarnn ikinci eidi ise Corci Zeydann Trhu dbil-Luatil-Arabiyyesi

gibi, melliflerinin elimizde bulunan ana kaynak ve mracaat eserlerine dayanarak yazdklarkitaplardr.

Chiliyye dneminin siyas, ictima ve fikr tarihiyle ilgili mracaat kaynaklarnn en muhtevalve en yenisi ise Cevad Alinin el-Mufassal f Tarihil-Arab Kablel-slmdr. Mellif eserindeYemen, Necid, Hicaz, Irak ve amda chiliyye tarihi hakknda gemite ve gnmzde nesylendiyse kitabna almaya alm, stelik msteriklerin bu konuda sylediklerini de ilaveetmitir. phesiz bu kitap, aratrmaclar iin, bir ok tarih usl ve mracaat eserine bavurmaihtiyac brakmamaktadr.

Her ikisi de Corci Zeydan tarafndan yazlm olan Trhul-Arab Kablel-slm ile TrhuTemeddnil-slmnin birinci cildi de chiliyye tarihine dair mracaat eserlerindendir. BunlaraMuhammed kr el-lsnin (1270/1853) Bulul-Ereb f Marifeti Ahvlil-Arabn daeklemek mmkndr.24


17/124

BRNC BLMVII. YZYILDA DNYA

I. VII. YZYILDA DNYANIN GENEL DURUMU

Hz. Peygamberin (sav) yaad Arap yarmadas, VII. yzyln hareketli hayat alanlarndanbirisidir. Her eyden nce burada bulunan Araplar, evrelerinde yaayan baka milletlerle din,ictima ve iktisad mnasebetler gelitirmilerdir. Bu hareketlilikte blgenin dou-bat istikametiticaretinin kilit noktasnda bulunmasnn nemli derecede rol vardr. Bu sebepledir ki, ArabistanaHindistan, hatta inden tccarlar gelmilerdir. D dnya ile youn ilikisi sebebiyle buradagerekleen her hadise, dorudan veya dolayl olarak yakn evre ve daha uzak blgelerdekilkeleri etkilemitir. Dolaysyla Hz. Peygamberin (sav) yaad blgenin zeliklerinden nce,Arabistan evresinin belirgin hususiyetlerini ve evresiyle ilikilerini ortaya koymak gerekir.

A. Ninin tarihi milattan nce 2000 ylna kadar ular. Slale hanedanlklar tarafndan ynetilen

lkede merkezi idarenin zayflad dnemlerde mahalli devletler kurulmutur. Sk sk Trk

boylarnn hcumlarna maruz kalan lkede uzun asrlar dahil karklklar hkm srm, Hz.Peygamberin (sav) doduu yllarn akabinde iktidar ele geiren kuzeydeki Sui hanedan dierkk krallklar yenerek birlii salamtr. Fakat bu hanedan hakimiyetini kuvvetlendiremeden618 ylnda yklm ve yerini Tang slalesine brakmtr. Bu slale de Trklerle mcadeleyegirimi ve Trkistana girmeyi baarmtr.25 slmiyetin ortaya kt dnemde inde ikarklklar kendisini gstermi, lkede Konfiynizm ile birlikte kurulan sosyal sistem zlmeye

balam, Hindistandan gelen Budizm de bu zlmeye are olamamtr.26B. HNDSTAN

Hindistann tarihi M. 7000 yllarna kadar uzanr. Asyadan gelen Ariler ve Persler uzunzaman lkeye hakim olmulardr. Daha sonra Maurya krall, ardndan da srasyla Sungalar,Satavahanalar, Bat Hindistanda Sakalar ve blgede Budizmin kuvvetlenmesini salayanKuanlar ynetimi ele geirmilerdir. M. 330-540 yllarnda hkm sren Grupta mparatorluuzamannda eski Hint medeniyeti en stn seviyesine ulamtr. VI. Yzyln balarndan itibarenkuzeyden Akhunlarn saldrlar neticesinde 540 ylnda bu devlet yklm, lke siyas birliiniyitirmi, Hindistan topraklarnda bir ok bamsz devlet kurulmutur. Hz. Peygamberin (sav)yaad dnemde Thanesvar Kral Hara (606-647) zellikle Hindistann kuzey tarafn kontroletmi ardndan da tamamn birletirmitir. Onun idaresi dneminde Hindistan halk skunet iindeyaamtr. Ancak onun lmyle birlikte lkede salanan birlik ortadan kalkm ve Hint toptarlarmeydana gelen i atmalarn bir sonucu olarak ayr idareye blnm, bu da lke iinde yeniatmalarn sebebi olmutur.

Hindistan balangta Hinduizmin etkisinde kalmtr. Kurulan kast sistemini de yerletirmi

olan Hinduizmin inan esasn oluturan dnya hayatn terk etme anlay Hindistan cemiyetiniperian etmitir. Daha sonra gelen Buda Hintlilerin bu anlayn tashih etmeye almsa da eskiinanc temsil eden Brahmanlk zamanla Budizmin getirdii retiyi etkisiz hale getirmi, bununsonucunda Hindistan yeniden kargaa dnemine girmitir. 27

C. HABESTANHabeistan dnyann en eski yerleim blgelerindendir. lkedeki krallk Arabistandan gelen

Sm asll Sebeiler tarafndan kurulmu, zamanla Arabistanl gmenler blgedeki hakimiyetleriniglendirmilerdir. Habeliler Yahudlii benimseyen Himyer kral Z Nvsn basksndan

bunalan Hristiyan dindalarnn arsyla Yemene bir ordu gndermiler. Arabistann gneyblgelerini kontrol altna alan Ebrehe komutasndaki Habeliler, Hz. Peygamberin (sav) doduuylda Kuzey Arabistana doru da harekete geerek Mekkeyi igal etmek istemi, ancak hedefini

gerekletiremeden geri dnmlerdir. Orta Arabistandaki bu baarszlk onlarn Yemendekihakimiyetlerine de menf ynde etki etmitir. Nitekim ksa sre sonra Habeliler, Ssnler


18/124

tarafndan Yemenden karlnca, Arap Yarmadasyla balantlar kesilmitir. slmiyetin ortayakt dnemde Habeistan dahilinde meydana gelen iktidar mcadeleleri de Habelilerin blgeylilgilerini daha da zayflatmtr. Bununla birlikte Habeistan, Mekkelilerin basksndan bunalan lkMslmanlarn bir ksm iin gvenli bir yurt olmutur. 28

D. DOU MPARATORLUU (BZANS)

Byk Roma mparatorluunun dou ksmn tekil eden Anadolu, Kuzey Afrika, Msr,Suriye ve Avrupada Tuna nehrine kadar olan topraklarda 330-1450 yllar arasnda hkm srenBizans mparatorluu, Hz. Peygamberin (sav) dnyaya geldii yllarda Arap yarmadasnndousundaki Ssn mparatorluu ile byk bir rekabete halindeydi.29 stanbul merkezli olarakVII. yzylda ktada byk bir corafyay kontrol eden Bizans, merkezde taht kavgalar ve dahilkarklklar sebebiyle eski gcn kaybetmi, stelik farkl mezheplere mensup vatandalarnauygulad ekonomik ve din basklar, devletin tebea zerindeki meruiyetini de yitirmesine sebepolmutu. Kuzeyden gelen Avar ve Slav tehdidi, douda da Ssnlerin yaylma politikas budevleti yklmann eiine getirmitir. Nitekim Ssnler, 611 ylnda batya doru yryerekSuriye, Anadolu ve Msr gibi nemli Bizans blgelerini istila edip stanbul yaknlarna kadarulamlardr. mparator Herakleios (610-641) bu saldrlardan ancak ar artlar altnda bir

anlamayla kurtulabilmitir. Hz. Peygamberin (sav) Mekkedeki tebli faaliyetinin srd budnemde, Ssnlerin ehl-i kitaba mensup Bizansllar yenmesi haberine son derece memnun olan

putperestler, kendilerinin de Mslmanlar ayn ekilde yok edeceklerini dillendirdiklerinde Rmsresinin u ayeti nzil olmutur:

Elif Lm Mm. Arzn yakn bir yerinde Rum milleti malup edildi. Onlar, malubiyetlerindensonra birka sene iinde galip geleceklerdir.30

ki taraf arasndaki atma 622 ylnda yeniden balam, nihayet Bizansllar 627 ylndakiNinova savanda Ssnleri kesin bir malubiyete uratarak kaybettikleri topraklar yenidenkazanmlardr. Bizans devleti ran karsnda elde ettii bu baarya ramen iteki siyas mcadeleve din problemleri zememitir.31 O kadar ki, lke iinde farkl mezheplere sahip olan gruplar

birbirlerinin varlklarna dahi tahamml edemez hale gelmiler, idareci hakim tabaka ise farkl dingruplar arasndaki atmalar durdurmak yerine, siyas menfaatleri gerei bunlar krklemilerdir.Byle olunca da devlet, din ihtilflarda aka taraf konumuna getii iin, kendisine muhalifgrd topluluklar karsnda meruiyetini yitirmitir. Btn bunlarn sonucunda lkenin resmmezhebinden olmayan muhtelif Hristiyan ve Yahud topluluklar, kendi dindalarnn emri altndayaamaktansa, yabanc bir hakimiyeti tercih etmeye, hatta dardan gelecekleri kurtarc olarakgrmeye balamlardr.32

E. SSN MPARATORLUUrann devlet gelenei ok eskilere dayanr. lkede ilk nce M. 708de Medler, onlardan

yaklak bir buuk asr sonra da Persler ve Ahameniler hakim olmulardr. rann ynetimislmn ortaya kt dnemde 226 ylnda kurulan Ssn hanedannn elinde bulunuyordu. ran

devleti douda Trklerle batda ise Bizans ile siyas rekabet halindeydi. Zengin Irak topraklarndanynetilen bu mparatorluk bir taraftan Afganistan, dier taraftan da Amuderyaya kadaruzanyordu. ranllar yaklak 10 yl (615-626) sreyle Bizansn Ortadou ve Msrdakitopraklarn ele geirmilerse de daha sonra stnl yine rakiplerine kaptrmlardr. Bizanstopraklarndan ekilmek zorunda kalan Ssnler, hedeflerini Arap yarmadasna evirmiler, FarsKrfezinde ve Arabistann gney kylar boyunca etki sahalarn geniletmiler, blgede bulunan

prenslikleri kendilerine balamay baarmlardr. Ancak lkede istikrar salayan Nurevnn(531-579) lmnden sonra iktidara gelen II. Hsrev Perviz (590-628) dneminde Ssnler ilknce gerileme, ardndan da k srecine girmitir.

slmn yayld ilk yllarda Ssn mparatorluunun resm dini Zerdtlk, en kutsalsembol ise ateti. Zerdtler iyilik tanrs olarak kabul ettikleri Ahuramazday mill tanr olarak

kabul ediyorlard. ran halknn bir ksm ise yldzlara, aalara tapyordu. Altnc asrda randaortaya kan Mazdek kendisini Zerdtn halefi ilan etmi ve toplumda mterek servet ve aile


19/124

dncesini yaymaya almtr. Ona gre yakn akraba, hatta kardelerin bile evlenmesinde birmahzur yoktu. Toplumla ilgili olarak bu sapkn grleri ortaya koyan Mazdek idam edilmise de,onun fikirleri ran toplumunda uzun zaman etkinliini srdrmtr. Btn bunlar sebebiyle ran,slmn ortaya kt dnemde hem siyas hem de din kargaa iinde bulunuyordu. 33

zetle ifade etmek gerekirse, VII asrda dnyann her tarafnda bir istikrarszlk ve dzensizlik

hkm sryordu. nsanlardan bir ksm materyalist bir anlayla vahi bir ekilde dnya ve dnyanimetlerinin peine dmlerken, geri kalanlar ise bunun tersi olarak saadeti dnyadan el-etekekmede aramlardr. Bu ifrat ve tefrit ortamnda insann ruh ve bedenden olutuu gerei, her ikianla savunanlar tarafndan ihmal edilmitir. Dolaysyla insanlk bu artlarda hem dnyay dzenekavuturacak, hem de ruh/din problemleri ortadan kaldracak bir rehbere ihtiya duyar halegelmitir.34

Muhammedin (sav) gnderilmi bulunduu alem bir kurtarcya son derece muhtatr, alem, ozamandaki vaziyeti ile Raslllahn (sav) niin zellikle o ada gnderildiinin sebebiniaklamaktadr. phesiz Kurn- Kerim, daha sonra insanln bu krizinin boyutlarn u ekildedile getirecektir: Karada ve denizde insanlarn elleri ile kazandklar nedeniyle her yeri bozulmasarmtr, bu yzden onlara iledikleri baz eylerin acsn tattracaz, belki dn yaparlar.

(Rm, 30/41) Milad altnc asr yarlandnda btn din ve mezhepler, uradklar paralanmalar,kendilerine yamanan cesetler, tuhaf ve yanl deerler sebebiyle arldklar rol becerecek birgten tamamen yoksun bulunuyorlard. Buradan hareketle bunlarn yapacaklar tek ey,

bayndrlk ve medeniyet ilemine nderlik iini omuzlayacak olan yeni yolcuya yollargeniletmekti. Elbette Muhammed (sav) idi bu yolcu. Doumundan krk yl sonra slm risletinialp onu btn dnyaya ulatrd, Allah yeryzndeki halife kld ve kendisini alemlere karonurlandrd bir insan gibi yaamak isteyen herkese tek yolu gsterdi.35

II. ARABSTAN VE ARAPLARHz. Peygamberin (sav) hayat ve faaliyetleri ile ilgili bahislerin takdimine gemeden nce,

onun iinde doduu, yetitii, kendisine peygamberlik grevinin verildii ve slm tebli ettiiortamn coraf, etnik, sosyal, kltrel, ekonomik ve din yapsnn genel hatlaryla ortayakonulmas gerekir. Zira Hz. Peygamber (sav), mrnn byk ksmn bu artlarn geerli olduuortamda tamamlad; peygamber oluncaya kadar geen 40 yln, risletinin de ilk 13 yln chiliyyekurallarnn hakim olduu Mekkede geirdi. Ayrca chiliyye dnemi siyas, din, sosyal vekltrel hayatnn tespit edilmesi, slmn ve Hz. Peygamberin (sav) gerekletirdii deiim vednmn deerinin gerek bir ekilde ortaya konulmasna da imkan verecektir.

Arabistan, Asya, Afrika ve Avrupa ktalarnn kesitii blgede bulunan, dousunda BasraKrfezi ve Umn Denizi, gneyinde Hint Okyanusu, batsnda ise Kzldeniz ile snrl biryarmadadr. tarafnn sularla evrili olmas, kuzeyinde yer alan am blgesinin yukarksmlarnda Frat ile Asi nehirlerinin birbirlerine yaklamas sebebiyle Arap corafyaclarArabistana ada (Cezre) adn vermilerdir.36

Arabistan, batda Kzldeniz kysnda Tihame olarak bilinen dar bir sahilden balar.Yarmadann orta ksmnda Hicaz, gneyinde ise Yemen bulunur. Yemenden douya dorugidildike Hadramuta, daha sonra Umn topraklarna ulalr. Necid, yarmadann kuzeyinde yeralr. Buradan da kuzeye doru gidildike Nfd l, Necidin gneydousunda Yemme, sonra daHecer yahut gnmzde Bild-i Halc olarak bilinen Bahreyn blgesine varlr.37

Arap yarmadasnda iklim, yer yz ekillerinin eitliine gre farkllk gsterir. Ancakounlukla kurak ve hararetin iddetli olduu l iklimi hakimdir. Blgede gece ile gndzarasndaki scaklk farkllklar ok fazladr. Yamur ok az yaar, ancak yad zamanda toprakyapsnn sertlii sebebiyle iddetli seller meydana gelir ki, bu da yreye bereket getirmek yerinetabii afet haline dnr.38 Bununla birlikte lde ksa sreli de olsa yaan yamur hemen oracktatabi hararetin yardmyla topra yeertir; otlar sratle byrler ve ardndan ayn ekilde sararr ve

kururlar. Taif ve Medine gibi verimli topraa sahip olan az saydaki blgeler ise, Arabistann dierksmlarna gre yamur sularndan daha uzun sre istifade edebilirler.39


20/124

A. GNEY ARABSTANTarihin en eski dnemlerinden itibaren Gney Arabistan hep bir hayat alan olmutur. Blgede

M. 1400 ile 650 arasnda bakentlerine nisbet edilen Mainiler hkm srmlerdir. Bu devletticar faaliyetleriyle tannm, hakimiyet alan da Akdeniz, Kzldeniz ve Basra krfezinin kylarnakadar uzanmtr.40 Gney Arabistanda bu kralln ardndan Merib ehri merkezli Sebe krall

kurulmutur. Tarm ve ticaretle megul olan Sebelilerin ina ettikleri Merib baraj mehurdur.M.. 750-115 yllar arasnda hkm sren bu krallk Himyerliler tarafndan yklmtr.41Kahtn Araplarndan olan Himyerliler, Sebe halkn malup ettikten sonra Hadramut blgesini

de topraklarna katmlardr. Tarm ve ticaretle megul olan seleflerine nazaran savanitelikleriyle temayz eden Himyerler, Gney Arabistanda hakimiyeti ellerine aldktan sonrakomular olan ranllar ve Habelilerle de mcadele etmilerdir. Tarihte Himyer krallar tbbolarak tannmtr.42

Himyerliler Milad IV. yzyln ortalarnda yaklak yarm asrlk bir sre Habe hakimiyetindekalmlar, ancak 375 ylndan itibaren tekrar bamszlklarn kazanmlardr. Bu dnemde GneyArabistanda Hristiyanlk yaylmaya balamtr. Ayrca lkeye gelen tccarlar sebebiyleYahudlik de glenmitir. Himyer hanedann zamanla Yahudlii desteklemesi zerine, din ve

politik sebeplerle Bizansllar ve Habeliler de lkedeki Hristiyanlar himaye etmilerdir.Dolaysyla Himyerliler dneminde Gney Arabistan din mcadelenin nemli bir merkezi halinegelmitir. Bu esnada kendisi de Yahudlii benimseyen Himyer kral Z Nvs, pek ok Hristiyandinden dndrmeye zorlam, dinlerini terk etmeyenleri ise uhdd ad verilen ate doluukurlarda diri diri yakmtr. Kurnda buna iaret edilmektedir.43

Himyer kralnn katliamndan kurtulabilenler o dnenmde Hristiyanln hamisi durumundaolan Bizanstan yardm talebinde bulunmulardr. mparator, lkesinin Yemene uzakln ilerisrerek bizzat kendisinin o blgeye ulamasnn mmkn olmadn, ancak Habeistanda hkmsren Aksum krallndan Yemene mdahale etmesini isteyebileceini bildirmitir. Eskiden beriYemen zerinde hakimiyet kurmak isteyen Habe hkmdar bu teklifi memnuniyetle kabul etmive M. 525 ylnda Eryat isimli komutann emri altnda byk bir orduyu Arap yarmadasnagndermitir. Habelilerin geliiyle birlikte Yemendeki Himyerler devleti tarih sahnesindensilinmi, lke Hristiyanlarn kontrolne gemitir. Yemene kurtarc olarak arlan Habeliler,zamanla lkenin yeni istilacs olmular, Yemeni merkezden gnderdikleri valilerle ynetmeye

balamlardr. Arabistann gneyinde hakimiyet salayan Habe krall, bunun ardndan YemeniHristiyanln nemli merkezlerinden biri haline getirmek iin Sanada Kulleys ad verilen birkilise ina etmitir. Yemen valisi Ebrehe hem Hicazn tamamn siyas hakimiyetine almak, hemde Kulleyse rakip grd Kbeyi tahrip etmek iin 570 ylnda Mekkeye bir asker harektdzenlemi, fakat hedefini gerekletiremeden geriye dnmtr. Bu arada lkenin istilaclarHabeliler ile yerli halk Yemenliler arasnda ekimeler meydana gelmi, pek ok Yemenlimstevliler tarafndan katledilmi, bu da lkedeki huzursuzluu had safhaya karmtr.44

Ebrehenin lmnden sonra Habeistann Yemen zerindeki etkinlii yava yavakaybolmaya balamtr. Bu dnemde onlarn halka kar zulmlerinden rahatsz olan Himyerilersoyundan gelen Seyf b. Z Yezen, daha nce Z Nvsa kar gerekletirildii gibi, bu defa Habezulmn engellemek iin Ssnilerden yardm talebinde bulundu. Blgede Bizans devleti ile nfuzmcadelesi iinde olan ranllar daveti kabul ettiler. Kisr Hsrev Nurevn (551-579) mehurkomutanlarndan Vahriz idaresinde gnderdii ordusuyla Habelileri Yemenden uzaklatrm veSeyf b. Z Yezeni blgenin idaresine gitrmitir. Bu ekilde Yarmadann gney topraklarnnkontrol Ssn Hkmdar eliyle ranllarn eline gemitir. Ssnlerin son Yemen valisi Bznnhicretin 7. ylnda (M. 629) ylnda slmiyeti kabul etmesiyle blge tamamen Mslmanlarnhakimiyetine girmitir.45

B. KUZEY ARABSTAN

Arabistann kuzeyinde bilinen en eski devlet Filistinin gneyinde kurulan ve M. IV ile M.106 yllar arasnda varln srdren Nabt Kralldr. Devletin bakenti Petra ehridir.


21/124

Nabtler, hkm srdkleri dnem boyunca Roma mparatorluu ile Hicaz l arasnda tampongrevi yapmlardr. Romallar, lden gelebilecek bedev saldrlarndan korunabilmek iin budevleti himaye etmilerdir.46 Ancak bu iyi ilikiler uzun sre devam etmemi, mparator Traianus(M. 98-117) Nabtler devletine son vermitir.47

Kuzey Arabistanda Nabt krallnn ardndan M. . I. yzylda Tedmrller (Palmirliler)

devleti kurulmutur. Bu devlet de selefi Nabtler gibi Romallarn hem himayesini kazanm, hemde saldrlarna maruz kalmtr. Bununla birlikte onlar siyas artlar gerei, zaman zamanRomallarla ittifak yaparak Ssnlerle savalara girimilerdir. Ancak Tedmrllerin akbeti de

Nabtlerden farkl olmam; mparator Orelyan (270-275), zamannda Roma ordular Tedmrigal ederek bu devletin varlna son vermitir. Blge slm fetihlerine kadar Romann doutopraklarna hkmeden Bizans hakimiyetinde kalm, hicretin 12. ylnda (M. 633) ise Hlid b.Veld tarafndan fethedilmitir.48

MS. III yzyln sonuna doru Tedmr devletinin etkisini kaybetmeye balad dnemde,Kuzey Arabistanda iki devlet glenmeye balamtr; bunlar, Merib Barajnn yklmasylagneyden g eden Araplar tarafndan kurulmu olan Gassnler ve Hirelilerdir. Gassnler, Romamparatorluuna bal olarak Suriyede, Hireliler ise Ssnlerin hakimiyetini tanmak sretiyle

Irak topraklarnda hkm srmler ve hamileri olan devletlerin destekleriyle varlklarn slmndouuna kadar devam ettirmilerdir.49

Gassnler III. Yzyln balarnda Gney Arabistandan Suriye topraklarna g ederek Gassnnehri kylarn yurt edinmiler, Roma mparatorluunun da tesiriyle Hristiyanlamlardr. Bizansdevleti daha nce kurulan Nabtler ve Tedmrllerde olduu gibi, lkenin gney snrlarn ldeyaayan bedevlerden ve Ssn saldrlarndan koruyabilmek iin bu devleti desteklemitir. 613-614 yllarnda Gassnlerin yaadklar topraklar, Bizansn kontrolnde olan Suriye ve Filistin

blgelerinin tamam gibi Ssnlerin istilasna maruz kalmtr. 628 ylnda Bizansn ran malupetmesiyle igalden kurtulan Gassnler, bu tarihten itibaren yine Bizans himayesinde yar bamsz

bir ekilde varlklarna devam etmilerdir.50 Hicretin 8. ylnda (M. 629) ylnda Hz. Peygamberin(sav) Gassnlere gnderdii elisi Hris b. Umeyr, urahbil b. Amr tarafndan Mtedeldrlnce, bu devlet zerine sefer dzenlenmitir. Bundan bir yl sonra (9/630) Gassnlertarafndan Medineye ynelik byk bir saldr dzenlenecei haberinin alnmas zerine Hz.Peygamber (sav) Tebk seferini gereklemitir. Hicretin 15. ylnda (M.636) meydana gelenYermk savanda bu devletin son reisi olan Cebele b. Eyhem, Bizans ordusunda yer alanHristiyan Araplarn komutan olarak Mslmanlara kar savamtr.51

Kuzey Arabistanda kurulan ve Mslmanlarn fethine kadar blgede varln srdren dierbir devlet ise Hirelilerdir. Gassnler gibi Gney Arabistan asll olan ve Lahm kabilesindengelmeleri sebebiyle Lahmler olarak da tannan Hireliler, Ssnlere bal olarak yaamlar vegebe Araplarn saldrlarna kar ran snrlarn korumulardr. Hire devleti mehur krallar

Numan b. Mnzirin (586-613) lmnden sonra rana kar tm bamszlklarn kaybedince

dorudan randan tayin edilen valiler tarafndan idare edilmeye balamtr. rann kendiynetimleri zerindeki mutlak tasarrufundan rahatsz olan Hireliler, Ssnlere kar isyan ediponlar Z Kar savanda malup etmiler, ancak yar bamsz olarak yine de rann hakimiyetinitanmay tercih etmilerdir. Hire blgesi 12/633 ylnda Hlid b. Veldin seferleri neticesinde cizyekarlnda Mslmanlarn hakimiyetine girmitir.52

C. HCAZHicaz, Arap yarmadasnda Necid yaylalaryla, sahildeki Tihme ovalar arasnda bulunan

coraf blgeye verilen isimdir.53 Hicazn en nemli ehirleri Mekke, Medine ve Taiftir. 54 ArapYarmadasnn bu blm Kuzey ve Gney Arabistann aksine Bizanslar ve Ssnler gibi gldevletlerin igal maksatl saldrlanna maruz kalmamtr. Bunda arazinin l ve dalk yapssebebiyle blgeye asker sevkinin g oluunun, ayrca igalci bir devletin elde edecei ganimet ve

vergi gelirinin, orduya yaplacak masraf dahi karlayamamasnn etkisi vardr. stelik o zamanakadar Hicazn, ekonomik anlamda yabanclarn ilgisini ekecek bir zenginlii de olmamtr Btn


22/124

bu sebeplerle slmn doduu asra kadar Hicaz, Arap Yarmadasnn en bakir ve bamszblgesi olma zelliini srdrm, nesiller boyunca bu hrriyet ortamnda yetimi olan HicazlAraplar neseplerini ve dillerinin safiyetini koruyabilmilerdir.55

1. MekkeMekke, Hicazn din ve ticar merkezidir. Mekkeyi Arap Yarmadasnn dier ehirlerinden

ayran ve stn hale getiren en nemli zellik yeryznn ilk mabedi olan Kbenin buradabulunmasdr.56 Kbe, Mescid-i Harm, Saf ve Merve adl kutsal mekanlar Mekkede bulunduugibi, hac vazifelerinin geri kalan ksmlarnn f edildii Arafat, Mzdelife ve Mina da ehrincivarnda yer almaktadr. Buras ayrca Yemenden balayp Akabe Krfezine ulaan ticaretyolunun yani Yemen-am yolunun kilit noktasnda bulunmas sebebiyle ticar merkez zelliini dekazanmtr.57 Mekke evresinde yln belli zamanlarnda gerekletirilen Ukz, Mecenne,Zlmecz gibi panayrlar ehrin ticar ehemmiyetini daha da artrmtr.58

Mekkenin tarihi M.. 5. yzyln ortalarna kadar ular. ehir kurak, dar, uzun bir vadideZemzem kuyusunun yannda kurulmutur. Buray ilk yurt edinenler Gney Arabistan asllAmlikallardr.59 Daha sonra yine gneyden gelen Crhm kabilesi buraya yerlemi, Hz. smailde kabilenin reisi olan Mudadn kz Seyyide ile evlenerek Crhmllerle akrabalk kurmutur.

Hz. smail, bir peygamber olarak Kbe ve hac vazifelerini yerine getirmi, kendisinin ardndan bugrevler oullar tarafndan srdrlmtr. smailoullar, ehirde oalmlar ve smailler,Adnnler, Maaddler veya Nizarler adlaryla anlmlardr. Yzyllar sonra ayn topraklarda

peygamberlik grevini stlenecek olan Hz. Muhammedin (sav) ceddi olan Kurey kabilesi de, Hz.smailin Crhml kadnlarla evlenmesinden meydana gelen smailoullar soyundan neetetmitir.

Mekkede Crhmllerin idaresine son verenler, yine onlar gibi Yemen asll bir kabile olanHuzaallardr. Gneyden kuzeye doru g eden Huzaallar, kendilerine uygun bir yerleim yeri

buluncaya kadar Mekke civarnda kalmak iin Crhmllerden msaade istemiler, ancak taleplerikabul edilmeyince Mekkeye saldrmlar ve onlar ehirden uzaklatrmlar, fakatsmailoullarnn burada yaamalarna msaade etmilerdir. Crhmller Mekkeyi terk ederkenZemzem kuyusunu da ilemez hale getirmilerdir.60

Huzaallar zamannda liderleri Amr b. Luhay, Kbeye ilk kez putlarn yerletirilmesi adetinibalatm, bu sebeple ksa zamanda Kbe zamanla bir put merkezine dnmtr. 61 brahimtevhid inancn zedeleyen bu gelenek, ancak Hz. Peygamberin (sav) Mekkeyi fethetmesiyleortadan kaldrlabilmitir.

2. TaifMekkenin yaklak yz yirmi kilometre gneydousunda bulunan Taif, Sakf kabilesinin

yurdudur. ehir, serin havas sebebiyle Mekkelilerin sayfiye merkezi olarak nlenmitir.62 NitekimEb Uhayha, s b. Vil gibi gibi pek ok Kureylinin burada arazisi bulunmaktadr.63 Blge kuruzm, deri sanayi ve arap retimi ile mehurdur.64 Bata Eb Sfyan olmak zere Kurey tacirleri

Taifte imal edilen ticaret mallarn Yarmada dna ihra etmilerdir. Sakfliler arazilerininverimlilii ve ehirlerinin ticaret yolu zerinde olmas sebebiyle, zenginlikte Mekke ileyarabilecek hale gelmilerdir. Ancak onlarn siyas gc hi bir zaman Mekke dzeyineulaamamtr.65 zellikle Kurey ile Sakf kabilesinin de dahil olduu Hevzin kabileleri arasndagerekleen Ficr savalarnda Mekkelilerin galip gelmesi Kureyin Taifliler zerindekihakimiyetini daha da pekitirmitir.66 Byle olduu iindir ki, Taifliler, Mekkenin fethine kadargeen dnemde Kureyten bamsz olarak herhangi bir siyas faaliyete giriememilerdir.

3. Yesrib (Medine)Hz. Peygamberin (sav) hicretinden sonra Medine adn alan Yesribin ilk sakinleri Mekkede

olduu gibi Amlikallardr. M. VI. Yzyln balarnda Kuds igal eden Babil KralBuhtunnasr Kuds igalinin ardndan Yahudleri Babile gtrnce, onun elinden kurtulanlarn

bir ksm daha gvenli bulduklar Hicaza gelerek Yesrib, Hayber ve Fedek gibi blgelereyerlemilerdir. Yahudlerin Filistinden Arabistana g etmelerini zorunlu hale getiren srgn ve


23/124

basklar daha sonra da devam etmi, zellikle Roma mparatorlarndan Adriyanusa kar yaplanayaklanmann baarsz olmas zerine Yahudlerin bir ou Arabistana snmak zorundakalmlardr. Hristiyanln Suriyede yaylmasnn ardndan burada Romallarn din basksnamaruz kalan Yahudler de kendileri iin daha gvenli bulduklar Hicaza gelmiler, bilhassa kuzey

blgelerinde bulunan Hayber, Fedek ve Yesribe yerlemilerdir. Yarmadaya gelen Yahudler

zamanla Arap kltrn benimsemiler, hatta Arap isimlerini almlardr.67 Ziraat, ticaret,kuyumculuk, demircilik, dokumaclk, silah ve zira alet yapm gibi teknik beceri isteyen ilerlemegul olmular, bu sayede Yesribin iktisad hayatn kontrol etmilerdir. Gney ArabistandaMerib seddinin yklmas zerine Kahtn Araplarnn Ezd koluna mensup Evs ve Hazrec isimlikabileler Yesribe gelip yerlemiler, genelde zira faaliyetlerle geimlerini salamayaalmlardr.68

D. ARAPLARIN SOYUNesep alimleri Araplarn tamamnn Sm b. Nhdan gelmi olduklar konusunda

hemfikirdirler. Bu sebepledir ki, Araplar Sm kavimlerinden kabul edilir.69 Smler genelde ana soy grubuna ayrlrlar. Bunlar Arap yarmadas, Sn, Bidyet-am ve Irakn gney

blgelerine yakn yerlerde oturan Araplar; Irak, Dicle ve Frat blgeleriyle ran ve Horasan

yrelerinde yaayan Aramler ve Irakn yukar ksmlar ile Filistin ve Suriyede sakin olanbranlerdir.70 Sm kavimleri bu ekilde blnd gibi, bu kavimlerden biri olan Araplar dakendi arasnda farkl gruplara ayrlrlar. Yaygn tasnife gre Araplar, Aribe, Mtearribe veMstaribe olmak zere ksmda mtalea edilir. el-Arabl-Aribe, nesli tkenen ilk Araptabakalarn temsil eder ve d, Semd, Tasm ve Cedis bu grubun temsilcileri olarak kabul edilir.71el-Arabl-Mtearribe, el-Arabl-Aribenin dilini kullanan ve onlarn yurtlarn mekn tutanKahtnoullar olarak bilinir. el-Arabl-Mstaribe ise aslen Arap olmayan, Arap dilini renereksonradan araplam kabul edilen smailoullarn iine alr. Nitekim onun neslinden gelenler ncesmailoullar, ardndan da Adnnoullar olarak isimlendirilmilerdir. 72 Bu deerlendirmelerdensonra soyu tkenmi olan Aribe Araplar darda braklrsa, Araplarn esasta iki soy temelinedayandklar sylenebilir. Bunlar Gney Araplarn temsil eden Kahtnler ile Kuzey Arabistanmekn tutmu olan Adnnlerdir.73

Ensb bilginleri Adnnn smailin (as) neslinden olduu hususunda ittifak halindedirler.Ancak Adnn ile smail arasndaki ahslarn adedi ve isimleri konusunda herhangi bir fikir birliiyoktur. Ayn ekilde Kahtnn nesebi de ihtilfldr. Nesebcilerin bir ksm onun Tevratta adgeen Yaktn olduunu ileri srerken74, baka bir ksm ise Kahtn ile Yaktnn ayn kii deil,karde olduklarn sylerler. Buna karlk Adnn ile Kahtnn birlikte smailoullarndangeldiini, yani smailin (as) tm Araplarn ortak atas olduunu iddia edenler de vardr.75

III. SLM NCES DNEMDE SOSYAL VE DN HAYATAraplarn slm ncesi devirleri genel olarak chiliyye dnemi olarak adlandrlr. Chiliyye

kavram gerek Kurn76 gerekse hadslerde slmdan nceki inan, tutum ve davranlar slm

dnemdekinden ayrt etmek iin kullanlmtr. Bununla birlikte chiliyye, yaanm ve bitmi olantarih bir sre olarak deerlendirilmemelidir. Esasnda chiliyye kavram bir kltr temsil eder.Byle olduu iindir ki, slmdan sonra da chiliyye davranlarna rastlamak mmkndr.

Nitekim gerek Kuranda gerekse hadslerde bu dneminin belirgin davranlar olan iddet, kandavas, kabile asabiyeti gibi uygulamalar chiliyye davas olarak kabul edilmi, bu hususta gayretsarf edenler hem vahiy, hem de Raslllahn (sav) diliyle knanmtr. rnek vermek gerekirse,Kurnda insanlar chiliyye zannndan sakndrlm77, Hz. Peygamberin (sav) hanmlarchiliyye devrindeki kadnlar gibi alp salmamalar konusunda ikaz edilmi78, ayrcaMslmanlar chiliyye taassubu na dmemeleri iin uyarlm79 ve nihayet Mslmanlarachiliyye idaresini mi aradklar sorulmutur.80 Benzer ekilde Allah Rasl (sav) de chiliyyedavasyla hak iddia eden bizden deildir81 demek sretiyle slmdan sonraki olumsuz

davranlar da chiliyye davran olarak tanmlam ve mmetini bu hususta uyarmtr. Burneklerden yola karak chiliyyeyi sadece slmdan nceki dnem eklinde tanmlamann eksik


24/124

olduu ortaya kar.82 Ancak konu gerei, teknik anlamda burada chiliyyeden slmndouundan nceki dnem kastedilecektir.

slmn zuhuru evvelinde chiliyye davranlar toplumda yaygn olarak sergilenmekle birlikte,Araplarn tamam bu davranlar benimsemi deildir. Ayrca genelde chiliyye kltrn

benimseyen insanlarn takdire ayan davranlarna da ahit olunmutur. Fedill-Arab denilen

gzel hasletlerin bata gelenleri bamszlk ve zgrle dknlk, yiitlik, cesaret, sabr, zayfkorumak, glye kar koymak, cmertlik, ahde vefa, misafirperverlik, kendilerine snanhimaye etme kanaatkrlk vb hasletlerdir. 83

A. SOSYAL HAYATChiliyye toplumu, yaay tarzna gre genelde bedev ve hadar olmak zere iki ksmda

deerlendirilir. Bedevlik, ksaca hayatn ihtiyalarnda zorunlu olanla yetinmektir. Hadarlik isebata yerleik hayat benimsemek olamak zere yiyecek, giyecek gibi tabii ihtiyalarda zarurolanun zerine karak yaamak, hayatn imkanlarn oaltmak, eitlendirmek vegzelletirmektir. klim ve tabiatn bir gerei olaran Arap Yarmadasnn kuzeyinin bykounluu bedev, gneyi ise hadardir. Bundan dolay Kuzeyliler ile Gneylilerin dnya grlerive hayat artlar arasnda belirgin farklklar olumutur. Kuzeyliler, himaye, ticaret ve asabiyetle

idare topluluu iken, buna karlk Gneyliler ziraat, zanaat ve yerleik idare ehlidirler.841. Kabileslm ncesi Arap toplumu l artlarnn ortaya kard sosyal bir model olan kabile sistemi

zerine kurulmutur. Kabile, ayn atadan geldikleri kabul edilen ve aralarnda nesep irtibat bulunaninsan topluluklarna verilen ortak isimdir.85 Arabistan bozkrlarnda bir erkek, bir kadn ve bir kaocuktan mteekkil basit bir aile hayat srdrmek mmkn olmad iin, insanlar ancak kan

bana dayal kabile veya airet denilebilecek birlikler halinde yaayabilmilerdir.86Arap toplumunda kabileyi zenginlik ve eref gibi ahs meziyetleri ile tannan ve kendilerine

eyh, reis veya seyyid ad verilen kiiler idare ediyordu. eyh Arapada yal adam anlamna dageldii iin, ayn zelliklere sahip adaylar arasndan yaa byk olannn riyasete getirilmesitercih edilirdi.87 Ferdiyetlerine ve zgrlklerine ar dknlkleri sebebiyle l Araplar, hi birzaman kral yetki ve otoritesine sahip kiiler tarafndan ynetilmeye raz olmamlar, kendi reislerinide dier yelerden daha stn veya kutsal zellikleri olan ahslar olarak grmemi, onlar eitlerarasndaki birinciler konumunda kabul etmilerdir.88

Kabile reisleri, slale ileri gelenlerinin tabi yesi olduklar istiare heyetini organize etmekteykmlydler. Reisin asl grevi emretmek deil, kabilesini dier kabilelere kar temsil etmekti.O, soyu adna sava iln eder, bar anlamas yapar, kabilenin ykmllnde olan diyetleri der,misafirleri arlar, kabile adna elilik vazifesini yerine getirirdi.89 Grld gibi reisin yetkidenziyade sorumluluklar n plana kyordu. Demokratik ruhun hkim olduu kabilede yeler,kendileriyle eit haklara sahip olarak grdkleri ve rahata tenkit edip hesap sorabildiklerireislerinden bar zamannda servetlerini, savata ise hayatlarn ortaya koymalarn beklerlerdi.90

Bu sebepledir ki, Araplar arasnda kabile reisleri, soyunun sknt ve ykn stlenen adamlarolarak tannmlardr.91 Kabile ileri gelenlerinin bunca az yetkiye sahip olmalarna ramen, pekok ar madd ve manev sorumluluk altna girmelerinin, hatta bu grevleri stlenebilmek iin

bazen savaa bavurmalarnn altnda Araplarn eref duygusuna verdikleri nem yatar.92Araplar arasnda asrlar boyunca hkmn icra eden bir hayat nizam olan kabile, rastgele

meydana gelmi bir topluluk deildir. Bunun da kendine gre kurallar ve herkes tarafndan bilinenve btnl ierisinde tutarll olan bir dzeni vardr. Kabile sistemi sayesindedir ki insanlar,emniyet ve istikrarn muhafaza edebilmilerdir. Kabile mensubu saf bir ferdiyeti olmakla birlikte,

bu sistem gerei cemaatinin beks iin kendi menfaatini terk etmeye her zaman hazr olmutur.nk o bilmektedir ki, hayat hakk bata olmak zere sahip olduu btn haklar kabilesisayesinde elde etmitir. 93

Kabileye mensubiyet kiinin hayat garantisi anlamna geldii iin, ferdin, kabilesine gnldenbalanmas ve kabile geleneklerine tereddtsz tabi olmas gerekir. nk, kabile hayatnda soyun


25/124

genel politikas hilfna hareket eden ye, kabilesi tarafndan dlanmakta, zerinden l gvenliksistemi olan himaye kaldrlmakta ve onun soyuyla tm ba kesilmektedir ki, bu bir bedevininkarlaabilecei en byk felkettir.94 nk kabile kurallar dna kan, kabile erefine lekesren yeler hal denilen ve kabilenin himaye sisteminin iptal edilmesi anlamna gelenuygulamayla, daire dna atlmakta bu kiiler uzaklatrlm, kovulmu ve lanetlenmi

anlamlarnda hal, tard, lan olarak isimlendirilmektedir.95etin hayat artlar ve geim zorluu sebebiyle Araplar arasndaki ncelikli balant dmanlkesasna dayanr. O kadar ki, chiliyye Araplar baskn ve yamalar bir geim vastas olarakgrmlerdir. Onlar yaknlarnda yaayan ve aralarnda herhangi bir anlama bulunmayankabilelere srekli olarak baskn dzenlemiler, saldrya maruz kalanlar da bunun intikamn almakiin frsat beklemilerdir. Bu nedenle Arap chiliyye hayatnda en nemli sosyal olaylar Eyyml-Arab denilen kabile savalardr.96 Savan devaml cr olduu bu artlarda Araplar, hac ve ticaretgibi zorunlu faaliyetlerini f etmek iin gvenli zaman dilimlerine ve coraf meknlara ihtiyaduymulardr ki, onlara bu imkn brahim (as) zamannda tespit edilmi olan haram aylar97 veticar panayrlar temin etmitir.98

Arap sosyal hayatnda kolektif sorumluluk anlay gerei btn kabile yeleri, kendi

mensuplarndan birinin maln alan veya onu katleden kiiye kar madur kardelerinin hakknaramak zorundadr. Bir cinayet ilendii zaman, ldrlenin yerine bedel olarak teklif edilendiyetin kabul edilmesiyle bir anlamaya ulamak mmkndr. Karlk savalarda kar kan adetiniesas olarak tercih eden kabileler, diyete ancak uzun savalar sebebiyle bitkin hale dtkten sonraraz olmulardr.99

Arap toplumunda ilikilerin sadece dmanlk ekseninde gerekletiini sylemek doru olmaz.Kabileler arasnda artlarn zorlamasyla kurulan dostluk mnasebetlerine de ahit olunur. Bunlarn

banda ittifak anlamalar (hilf) gelir. Muhtelif sebeplerle kabileler zellikle yakn komularylaanlama yapma ihtiyac duymulardr. nk bu gereklemeksizin gvenlik ortamnn salanmas,kabileler arasnda salkl komuluk ilikilerinin kurulmas ve ticar faaliyetlerin yrtlmesimmkn olmaz.100 Dier taraftan zellikle zayf kabileler, dier gl kabilelerin saldrlarndanemin olmak iin onlardan biriyle anlama yapmak ihtiyac duymulardr.101 Hatta bazen gl vehimayeye ihtiya duymayan kabileler dahi, dier kabilelere saldrmak veya onlarn muhtemelhcumlarna kar koyabilmek amacyla siyas ittifaka benzer anlamalar yapmlardr.102

Araplar arasnda dier bir bar ilikisi icredir. Bu da herhangi bir sebeple kabilesindenayrlmak zorunda kalan ve himayesini kaybeden kiinin veya ailenin baka bir kabileye veya aileyesnmas durumudur.103 Arap toplumunda kabilesinden uzaklatrlan kiilerin kendilerini himayeedecek baka kabileler bulmalar zor deildir. nk herhangi bir sebeple kendisine mracaat edenikorumay stlenmek bir Arap iin onur meselesi, bunu tersi bir tavr ise kabile adna utan verici

bir durum kabul edilmitir.104Kabile, mterek ataya dayanan bir cemaat olarak tanmlanmakla birlikte, yukarda saydmz

katlmlar veya savalar sebebiyle soy anlamnda safiyetini koruyamaz. Bunun sonucunda dazahiren her biri kabilenin eit yeleri gibi grnmekle beraber, kabile iinde farkl bir sosyaltabakalama ortaya kar. Bunlar, ayn atadan gelen z kabile ocuklar ile dier kabilelerdenkatlanlar ve klelerdir. Birinci srada bulunan soylar ayn atada birleenler, kabilenin diermensuplarndan her bakmdan stn ve birinci snf yelerdir. Asl soydan gelmeyip de sonradanherhangi bir sebeple katlanlara ise mlik, abd, shib, ibnl-emn, garb, cr, half, nezl, erk verab gibi isimler verilmitir.105 Bunlar, grnrde hr insanlar kabul edilmekle birlikte, esasnda

birinci grupta yer alanlarla ayn hak ve sorumluluklara sahip deildirler. yle ki, bu temeleitsizlik, kabile hayatnn hukuk sistemine de yansm, buna gre halfin diyeti, asl yenin yardiyeti miktar olarak kabul edilmitir.106 Ayn ekilde himaye etme hakk da sadece kabilenin aslocuklarna tannan bir imtiyaz olmu, anlamal veya snmac kabile yesi himaye hakkndan

mahrum braklmtr.107


26/124

Kabilede esas yeleri olan hrlerin altnda yer alan ve halflerle birlikte kabilenin ortatabakasn tekil eden ve mevl ad verilen bir grup daha vardr ki, bunlar kabile iinde azatedilmi kle ve cariyeler ile onlarn ocuklarndan meydana gelmitir. Hem en stteki hrler, hemde en alttaki klelerden farkl statlere sahip olduklar iin tabi olarak onlar bu iki snftan farklhukuk statde kabul edilmilerdir. Buna gre mevl, kleler gibi alnp satlamazd, ancak buna

karlk gerek evlilik, gerekse mirasta kendilerine kabilenin asl yeleri gibi muamele de yaplmaz,mesel onlardan birinin hr bir kadn ile evlenmesine kesinlikle msaade edilmezdi. Ayrcamevlnin diyeti, hrn diyetinin yars kabul edilirdi.108

Kabile dairesinin nc tabakasnda kleler yer alyordu. Kadim zamanlardan beri bilinen veuygulanan bu sistemin asl kayna savalardr. Sava sonunda sa olarak ele geirilen erkeklerkle, kadnlar da cariye kabul edilirdi. Kar-kocadan ikisi de kle olursa onlarn ocuklar da kleolurdu. Kleler sahiplerinin mal saylr bu sebeple hibir ahs hakka sahip olamazlard. O kadarki, sahibinin onu satmann yannda, hibe etme, hatta isterse ldrme yetkisi dahi vard.109 Buyzden her ne sebeple olursa olsun, klesini ldrene hibir sorumluluk yklenmezdi.110 Azatedilen kleler bir st tabakada yer alan mevl statsne ykseliyordu. 111

Araplarda kabile mensuplarn birbirine balayan asl unsur, kabile ruhu asabiyettir. Asabiyet,

hakikatte nesepleri bir olsun veya olmasn, nesep cetvellerindeki kabile ilikilendirmeleri isterdoru ister yanl veya eksik olsun, kabile yelerinin kendilerinin bir aslda birletiklerineinanmalar sonucunda, onlarn her artta birbirlerine destek olmalarn salayan manev g vedayanma duygusudur.112 Kabileye duyulan bu sarslmaz inan sebebiyledir ki asabiyet, kabileyelerine kutsal nitelik tayan grev ve sorumluluklar yklemekte ve onlara her arttayardmlama ve dayanma ruhu ilham etmektedir.

Kabile toplumunda asabiyet, l sosyal hayatnn zorunlu ve tabi neticelerindendir. Zira kabile,ancak asabiyet sayesinde ayakta durabilmekte, varln ve gvenliini salayabilmekte ve yineasabiyet sebebiyle hayatta kalmak iin mcadele kuralnn geerli olduu kabileler toplumundageim vastalarn elde edebilmektedir. Siyas ve hukuk alanlardaki otorite boluunu doldurarakkabile fertlerinin mal, can ve rz gvenliinin salanmas da asabiyet sayesinde mmknolmaktadr.113 Asabiyete gre kabile yelerinden biri ldrld zaman, ldrlenin yaknlar

bata olmak zere btn kabile maktuln intikamn almakla mkellef olur. Ayn ekilde kabilemensuplarndan biri, baka kabile mensubunu ldrrse, katilin kabilesi ldrlen ahsn diyetinidemek bata olmak zere, ldrme hadisesinin btn sonularn stlenmek zorundadr. nkasabiyet anlayna gre su ve cezann ferdilii yoktur, btn kabile kollektif sorumluluklaaltndadr.114 Asabiyet ayrca her kabile yesine kabile nizam ve rfne boyun emeyi, bakakabilelerle yaplm olan anlama kurallarna tereddtsz itaat etmeyi zorunlu klar.115

2. AileChiliyye dnemi Araplarnda bamsz bir aileden bahsedilemez. nk l ortamnda

mstakil aile hayat srdrebilmek mmkn deildir. Dolaysyla aileler ancak kabilenin bir paras

olmakla anlam kazanabilirler; bir aile mensubu esasnda kabilesinin mensubudur. Bu sebeple Araptoplumunda slm ncesi dnemde iki tip aileden bahsedilebilir, biri soy birliine dayal ictimaailedir ki buna kabile veya klan ailesi denilebilir. kincisi ise bilinen tabi ailedir.116

Kabilede en kk birim tabii ailedir. Bu tr aile ya ayn ev veya adrda oturan dede, oullar,torunlar ve bunlarn ocuklarndan oluan geni aile (l), ya da ana-baba ve ocuklardan oluan daraile (yl) eklinde meydana gelmitir. Aileler mmkn olduu kadar fazla erkek ocua sahipolmak istemilerdir. Zira onlar, glerini sahip olduklar erkek ocuklar sayesinde kazanacaklardr.Bunun iindir ki bedev kadnlarnn ncelikli grevi ncelikli olarak erkek ocuk dourmak ve

bytmektir. Buna karlk bedev erkekleri en fazla megul eden gnlk faaliyet, vakitlerininbyk ksmnda adrlarnda uyumak ve karlkl sohbet etmektir.117

Arap ailesinde mutlak hakim erkektir. Bu sebepledir ki, ailelerde akrabalk ilikileri erkekler

(asabe) yoluyla kurulmutur. Tabiatyla bu sistemde erkek daima kadndan daha stn ve nemlisaylmtr. Zira ancak fizik gcn hakim olduu l ortamnda kabilenin en nemli unsuru sava


27/124

olan erkeklerdir. Bu durum Arap toplumsal yapsnda kadna oranla erkee daha ok deerverilmesini zorunlu klmtr. Bu sebeple kabileye sava olarak katk salayamayan kadnlar,ancak yk olarak grlmtr. Sosyal itibar olmayan kadn, ancak ocuk dourduu zaman ailedenkabul edilir. ocuk sahibi olsalar da kadnlarn miras haklar yoktur. Babas len bir ocuunvelayet hakk ise annenin deil, lenin erkek akrabasnndr.118

Bedev anlaya gre srf dnyaya erkek olarak gelmedii iin kz ocuu sulu olarakdomutur. Bu inan sebebiyle onlar, ailenin deersiz ve yz kzartc yesi kabul edilen buocuun ldrlmesinde bir mahzur grmemilerdir.119 Kurnda bu cahil uygulamaya akiaret bulunmaktadr:

Aralarnda birinin bir kz olduu mjdelendii zaman gamla dolarak yz simsiyah kesilir.Kendisine verilen kt mjde yznden halktan gizlenmeye alyor; onu utana utana tutsun mu,yoksa topraa m gmsn? Ne kt hkmediyorlar.120

Araplarda kz ocuklarnn ldrlmesinde namus endiesi kadar geim sknts da etkindir.Zira lde yiyecek darl, evlat yetitirme meselesini daha da zor hale getirmitir. Erkek ocuklarksa srede bileklerinin gcyle karnlarn doyurmakta, hatta aileye katk salayacak durumagelebilmekteydirler. Oysa kzlar, aileye katkdan ziyade yk getirdikleri iin, fazlalk

grlmlerdir. Kz ocuklar hakknda bu olumsuz dnceye ramen, onlarn canl olarakgmlmesi adeti, Temm kabilesi dnda dier Arap kabileleri arasnda ok olarak yaygngrlmemitir.121

Arap toplumunda kadnlarn ikinci snf varlk kabul edildii aktr. Ancak bata neslindevamnn temini olmak zere, ln kar konulamaz artlarnda kadna her zaman ihtiyaduyulmutur. Erkekler yama ve savalarla megul olurken, kadnlar adrlarda ocuklara bakmak,develeri samak, giyecek eyas retmek gibi grevleri stlenmilerdir. Bunlarn yanndaarpmalar esnasnda gerek askerleri cesaretlendirmek gerekse cephe gerisindeki yiyecek temini vetedavi hizmetlerinde kadnlar nemli rol oynamlardr.122

Chiliyye dneminde evlilikler ok farkl ekillerde gerekletirilmitir. Bunlarn ou slmngelmesinden sonra ortadan kaldrlan gayr-i meru birlikteliklerdir. ncelikli ve yaygn evlilik trgnmzde olduu ekilde bir kiinin evlenmek istedii kz ailesinden istemesi ve mehirkarlnda nikhn gereklemesidir. Bu evliliklerde karlkl neseb, soy ve sosyal konum dikkatealnmtr.123 Bundan baka Arap toplumunda; evli bir kadnn kocasnn uygun grecei birkiiyle ocuk sahibi olmak iin bir araya gelmesi (istibd nikh)124 bir kadnn on kiiden azolmak zere erkeklerle evlenmesi (mterek nikh)125, iki erkein karlkl olarak karlarndeitirmeleri (bedel nikh), hr olduu iin zina yapamayan bir kadnn bir erkekle metres hayatyaamas (haden/hdn nikh), iki erkein mehir vermeksizin karlkl olarak kzlar veya velisi

bulunduklar baka kadnlarla evlenmeleri (igar nikh)126, vey olunun annesiyle evlenmesi(makt nikan)127 taraflarn sreli evlilik akdi yapmalar (muta nikh) gibi evlilik eitleri yaygnolarak grlmtr.128 Ayrca

Adem Apak _ Anahatlarıyla İslam Tarihi

Documents