A.C.VƏLİYEVlib.bbu.edu.az/files/book/1001.pdfmaınqayırma və metal emalı, kimya və neft-kimya, tikinti materialları istehsalı, meúə, xalq istehlakı malları, nəqliy-yat

1

A.C.VƏLİYEV

BEYNƏLXALQ MARKETİNQ

Dərslik

2

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

BAKI BİZNES UNİVERSİTETİ

BEYNƏLXALQ MARKETİNQ

(Dərslik)

Dərslik Azərbaycan Respublikası

Təhsil Nazirinin 02.06.2017 tarixli

114 saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir

BAKI-2017

3

Elmi redaktor : i.f.d., dos. R.F.Sadıqov

Rəyçilər : prof., i.e.n. İ.A.Məmmədov

i.f.d., dos.İ.C.Həsənov

i.f.d. L.A.Hacıyeva

dos.,i.f.d. R.H.Quliyev

R.R.Bağırov

UOT 339.138

Vəliyev A.C.Beynəlxalq marketinq (ali məktəblər üçün

dərslik) Bakı – 2017, səh.352

Kitab ali təhsilin bakalavr və magistr pilləsində

beynəlxalq münasibətlər, dünya iqtisadiyyatı, menecment,

maliyyə-kredit, beynəlxalq ticarət və s. ixtisaslar üzrə

təhsil alan tələbələr üçün nəzərdə tutulmuşdur. Kitab,

həmçinin beynəlxalq iqtisadi fəaliyyətlə bağlı müvafiq

dövlət qurumlarında çalışanlar, dünya bazarlarına çıxan iş

adamları, ixtisasartırma kurslarının dinləyiciləri, eləcə də

müvafiq istiqamətlərdə elmi araşdırmalar aparan

tədqiqatçılar üçün əhəmiyyətlidir.

© A.C.Vəliyev

© Bakı Biznes Universiteti 2017

4

Giriş

Azərbaycan Respublikası əlverişli coğrafi mövqeyə,

zəngin və rəngarəng təbii şəraitə və təbii ehtiyatlara malik

olduğundan çoxnövlü təsərrüfat sahələri ilə tanınır. Belə

təsərrüfat sahələrində yanacaq-energetika, metallurgiya,

maşınqayırma və metal emalı, kimya və neft-kimya, tikinti

materialları istehsalı, meşə, xalq istehlakı malları, nəqliy-

yat və rabitəni və s. göstərə bilərik.

Azərbaycan üçün ən böyük təhlükə böhranlı bazarların

getdikcə daha çox genişlənməsi və real sektorun, bank,

sığorta və s. sahələrin nisbətən aşağı rəqabət qabiliyyətli

olmasıdır. Azərbaycanda son illərdə dünya standartlarına

uyğun yol infrastrukturunu yaratmaq və Böyük İpək

Yolunun bərpası üçün alınan uzun müddətli və aşağı faizli

kreditlər ölkənin manevr imkanlarını daha da yüksəldir.

Ölkələr, ayrı-ayrı regionlar, iqtisadi qruplaşmalar ara-

sında iqtisadi münasibətlər yaranır və genişlənir. Ölkələr

arasında beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin innovasiyalara

əsaslanan inkişaf etmiş forması xarici ticarətdir.

Beynəlxalq bazar bir çox yeni şərtlərlə spesifik

xüsusiyyətlərə malik dövlət bazarının məcmusunu özündə

əks etdirir. Dünya bazarında «Beynəlxalq Marketinq»in

rolunun artdığını göstərir.

Bütün postsosialist ölkələrində, o cümlədən Azərbay-

canda getdikcə daha aydın dərk edilir ki, yalnız bazar

iqtisadiyyatının bütün atributlarının ardıcıllıqla tətbiq

olunmasından və beynəlxalq birliyə inteqrasiya prosesinin

gedişindən asılıdır. Onların gedişi isə, bütün digər şərtlər

daxilində, həlledici dərəcədə bazar iqtisadiyyatı və

beynəlxalq iqtisadiyyat haqqında müasir biliklərin

5

yayılması gedişindən, həmin bilikləri geniş əhali

kütlələrinin mənimsəmə səviyyəsindən, bu sahədə yüksək

ixtisaslı iqtisadçı kadrların hazırlanmasından asılıdır.

Son illərdə iqtisadi düşüncə sahəsində mövcud olan

müasir ümumbəşəri dəyərələr Azərbaycana yol açmağa

başlamışdır. Qərbdə mövcud olan zəngin iqtisadi

ədəbiyyat ingilis və rus dilindən tərcümə olunaraq respub-

likamıza daxil olur. Lakin, bu orijinal kitablar məhdud

miqdardadır və həmin kitablarda inkişaf etmiş bazar

iqtisadiyyatının problemləri araşdırılır. Ona görə də

Azərbaycan dilində və Azərbaycanın reallıqlarına uyğun

olan, müasir iqtisadi düşüncələr əsasında dərsliklərin

hazırlanması bu gün respublikamızda həyati əhəmiyyət

kəsb edən məsələlərdəndir.

Təqdim olunan dərslikdə müxtəlif ölkələrin beynəlxalq

əmtəə mübadiləsi, istehsal amillərinin hərəkəti və dövlətin

beynəlxalq iqtisadi siyasətinin əsasları bazar iqtisadiyyatı

nəzəriyyəsinin tərkib hissəsi kimi öyrənilir. Kitabda

müəyyən çatışmazlıqlar və qüsurların da olması

mümkündür. Bunları nəzərə alaraq təkliflərini göndərən

dəyərli oxuculara öncədən təşəkkürümü bildirirəm. (anar-

[email protected])

6

I FƏSİL. «BEYNƏLXALQ MARKETİNQ»

KURSUNUN PREDMETİ, MƏQSƏDİ VƏ

VƏZİFƏLƏRİ

1.1.«Beynəlxalq marketinq» anlayışı, onun əsas

elementləri.

Beynəlxalq marketinq anlayışından danışarkən onun

əsas mahiyyətini, məzmununu və bu sahədə bəzi anlayış-

ları izah etmək zəruridir.

Beynəlxlaq marketinq (international marketing) – nəzə-

riyyə və praktikasının mərkəzi ideyası şirkətlərin məhsul

və xidmətlərinin beynəlxalq bazarlarda satışı təşkil edir.

Məlum olduğu kimi beynəlxalq marketinq fənni

beynəlxalq bazarlarda şirkətlərin ehtiyatlarını öyrənməyə,

təhlil etməyə və proqnozlaşdırmağa xidmət edir.

Beynəlxalq marketinq XXI əsrin başlanğıcında dünya

iqtisadiyyatında baş verən dəyişikliklə əlaqədar olaraq çox

aktual nəzəri və praktiki fənnə çevrilmişdir. Bu praktika

da beynəlxalq marketinq adını alaraq mühüm əhəmiyyət

kəsb etmişdir. Beynəlxalq marketinq qloballaşan dünya

iqtisadiyyatında obyektiv bir prosesə çevrilməkdə davam

edir. Hal-hazırki dövrdə heç bir ölkə ayrılıqda inkişafa və

tərəqqiyə nail ola bilməz.

Qeyd etdiklərimizin praktiki əhəmiyyətini nəzərə

alaraq, bizim hər birimiz Beynəlxalq marketinqin

müəssisədaxili (firmadaxilivə s.) idarəetmə sisteminin və

beynəlxalq kommersiya əməliyyatlarının həyata keçiril-

məsinin ən vacib nəzəri və təcrübi məsələlərini ciddi

şəkildə öyrənməliyik. Belə ki, sənaye müəssisələrində (fir-

malarda, şirkətlərdə və s.) marketinq fəaliyyətinin təşkili

7

və texnologiyası məsələlərinə bazarın kompleks tədqiqi,

marketinq proqramlarının əhatəli işlənmə təcrübəsi,

reklamın və texniki xidmətin təşkili və s. daxil edilməklə

daim diqqət mərkəzində olmalıdır.

Beynəlxalq marketinq – hər hansı bir təşkilatın

yerləşdiyi ölkədən kənarda əmtəə və xidmətlərin

marketinqidir. Bu isə bizə onu deməyə əsas verir ki,

beynəlxalq marketinqin beynəlxalq bazarda təşkilidir.

Beynəlxalq marketinq aşağıdakı inkişaf mərhələlərini

keçmişdir:

1. Beynəlxalq marketinq- bütünlükdə bazarı təhlil

edir;

2. Beynəlxalq ixtisaslaşmanın inkişafına dəstək verir;

3. Beynəlxlaq menecment –firmanın fəaliyyətinin

beynəlxalq səviyyədə idarə edilməsini təmin edir;

4. Ənənəvi ixrac- əmtəə və xidmətlərin xaricə satışı-

nın təşkilini təmin edir.

Müasir marketinq fəlsəfəsi bazarda tələb və təklifin

öyrənilib ona obyektiv faktorlarla təsir edərək tənzim-

lənməsi yolu ilə, məqsədli bazar və fərdi istehlakçılar

üçün əvvəlcədən tələb olunan, həm də istehlakçının

diqqətini cəlb edə biləcək məhsul istehsalına nail

olunmasıdır.

Marketinq – sərfəli müştərilərin axtarılıb tapılması,

saxlanılması və genişləndirilməsi haqqında elm və

mədəniyyətdir (məharətdir, bacarıqdır).

Digər mühüm cəhət marketinq fəaliyyətinin strateji və

operativ instrumentlərinin daim təkmilləşdirlməsi

zəruriliyidir. Kompaniyanın diqqətini daimi olaraq bazarın

öyrənilməsinə yönəldilməsi, təkcə zəruri olan məlumatla-

rın toplanılmasını deyil, həm də ətraf mühitin dəyişməsi-

8

nin marketinq layihələşdirilməsini, eləcə də, lazım

gəldikdə, firma (müəssisə) tərəfindən “hücuma keçmək”

taktikasını həyata keçirmək imkanları yaradır. Bu isə,

marketinqin tədqiqat funksiyasının inkişafında yeni key-

fiyyət yanaşması kimi qiymətləndirilməlidir.

Bütün dünya miqyasında olduğu kimi, Azərbaycanda

da marketinq dinamik inkişafdadır. Bu isə, Azərbaycan

marketinq partiyası üçün tamamilə konstuktiv bir haldır.

Əvvəllər marketinq “xalis satış fəaliyyəti” kimi qiymətlən-

dirilirdi. İndi isə bu fikirdən tədricən uzaqlaşaraq

marketinqə “müasir idarəetmə konsepsiyası” kimi

baxılmağa başlanılmışdır. Buna görə də bu gün marke-

tinqin bütün dünyada keçirdiyi “yeniləşmə istiqaməti”

Azərbaycan təcrübəsinin təkmilləşdirilməsi üçün də çox

zəruridir.

Bununla əlaqədar olaraq ölkəmizdə bir çox transmilli

layihələr həyata keçirilir. Bu layihələrdə iştirak edən

dövlətlərin şirkətləri pay bölgüsünə sahib olaraq öz

mənfəətləri üçün çalışırlar. Bu isə o deməkdir ki, beynəl-

xalq marketinqdən istifadə edərək öz işlərini səmərəli

qurmağa çalışırlar.

1.2. Kursun predmeti, məqsədi və əsas vəzifələri.

Məlum olduğu kimi, hər bir elmin özünün xüsusi

öyrənmə predmeti və tədqiqat obyekti vardır. Odur ki,

kursun incəliklərinə və dərinliklərinə keçməzdən əvvəl,

onun predmeti və tədqiqat obyektini aydınlaşdırmaq

zəruridir. Belə ki, bu fənn ilə ilk dəfə maraqlanan hər bir

şəxs əvvəlcədən dəqiq bilməlidir ki, onun öyrəndiyi kurs

konkret olaraq nəyi öyrənir və nə öyrənir, bilavasitə nə ilə

9

məşğul olur. Başqa sözlə, onun predmetini nə təşkil edir,

o, nəyin, necə, harada və hansı obyektin timsalında

öyrənilməsini öz qarşısına məqsəd qoyur. Fənnin qarşısına

qoyulmuş bu məqsədlərə çatmaq üçün o, bununla

bilavasitə bağlı olan bir çox məsələlər real dəqiqliyi

öyrənməlidir.

Müasir dövrdə marketinq kompleksinə - yalnız əmtəə,

qiymət, bölgü və əmtəənin istehsalçıdan istehlakçıya

iriəlilədilməsi prosesi kimi baxmaq əsla düzgün hesab

edilə bilməz. Marketoloq (marketinq xadimi) başa düşməli

və aydın dərk etməlidir ki, istehlakçı üçün bu, uyğun

olaraq, faydalılıq, dəyərlilik, əlverişlilik və məlumatlandı-

rılmadır. Qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün

marketinq vasitələrinin kombinasiyası məhz bu əsasda

qurulur. Bu vasitələr isə öz növbəsində daim

təkmilləşdirilmə tələb edir. Belə ki, əmtəə sahəsində

əmtəənin differensasiyanın əsasını təşkil edən

instrumental və emosional dəyərin yüksəldilməsi üçün

axtarışlar aparılır. Bununla yanaşı marketinqdə qiymətin

əmələ gəlməsi sahəsində də psixoloji aspektlər

gücləndirilir. Həm də əmtəənin birbaşa satışı forması, o

cümlədən, internet vasitəsilə satışı günü – gündən genişlə-

nir. Bunun nəticəsində inteqrasiyanın formalaşması prose-

sinin güclənməsi də hiss edilir.

Müasir marketinqdə yeni keyfiyyət dəyişmələrindən

biri də daimi əlaqələrin inkişafı prosesi hesab edilməlidir.

Yəni istehsalçılar, satıcılar və istehlakçılar arasında olan

münasibətlərin inkişafında da irəliləyişlər hiss edilir.

Başqa sözlə, “marketinqdən sövdələşmələr–marketinqə

münasibətlər” prinsipinin həyata keçirilməsi günü – gün-

dən genişlənir. Burada söhbət onların: sövdələşmənin

10

iştirakçıları, müştərilər, tərəfdaşlar, klubun üzvləri,

həmsahiblər və s. arasında müxtəlif partnyorluq əlaqə-

lərinin yaradılmasından gedir. Bu prosesin inkişafında

istehlakçılar üçün təklif edilən məhsulların və xidmətlərin

faydalılığının yüksəldilməsi, eləcə də onların alınmasına

çəkilən xərclərin azaldılması müstəsna rola malikdir.

Odur ki, bazar iqtisadi sistemi yolu ilə inkişaf edən

ölkəmizin müəssisələri (firmaları, şirkətləri və s.)

tərəfindən dünya təsərrüfat sistemində, eləcə də dünyanın

ayrı – ayrı aparıcı müəssisələri (firmaları, şirkətləri və s.)

səviyyəsində baş verən real iqtisadi və elmi – texniki

yenilikləri ilk növbədə istehsal – satış fəaliyyəti

sahəsindəki müəssisədaxili idarəetmənin konkret forma və

metodlarının öyrənilməsi zərurətini meydana çıxarır.

Azərbaycan müəssisələrinin və digər təşkilatların geniş

formada xarici bazarlara çıxması o zaman səmərəli ola

bilər ki, xarici iqtisadi fəaliyyət sahəsində çalışan

mütəxəssislər (marketoloqlar – bazar xadimləri, menecer-

lər və s.) konkret bazarların və bazar konyukturasının

dəyişməsini nəzərə almaqla, beynəlxalq kommersiya söv-

dələşmələrinin (beynəlxalq marketinqin) nəzəriyyəsini və

partiyasını dərindən mənimsəsinlər.

Marketinqin başlıca vəzifəsi ondan ibarətdir ki, isteh-

salçı elə məhsul istehsal etməlidir ki, o ehtiyacları və

tələbatları ödəyə bilsin, onların satışı əvvəlcədən təmin

olunmuş olsun, “məhsul öz-özünü sata bilsin”, beləliklə də

müəssisənin əvvəlcədən planlaşdırdığı və nəzərdə tutulan

mənfəət əldə edilsin.

11

1.3. Kursun öyrəndiyi obyekt və tədqiqat metodu.

Məlum olduğu kimi, “Beynəlxalq marketinq”

“Marketinq” elminin mühüm və əsas formalarından biri-

dir. Odur ki, “ Beynəlxalq marketinq”in mahiyyəti,

məzmunu, prinsipləri, məqsədi, vəzifələri və fuksiyaları,

eləcə də beynəlxalq marketinq fəaliyyəti üçün xarici bazar

zəruri şərt və iqtisadi əsasıdır.

“Marketinq” kursu kimi, “Beynəlxalq marketinq”

fənninin tədrisində də başlıca məqsəd: “Beynəlxalq

marketinq” konsepsiyaları və onun “incəliklər” ilə

yaxından tanış olmaq; müasir şəraitdə bu konsepsiyaların

tətbiq edilə bilmə imkanları baxımından ona yanaşmaq,

metodlarını öyrənmək və ətraf mühitin müntəzəm olaraq,

sürətlə və kəskin dəyişdiyi müasir şəraitdə hər bir

konsepsiyanın tətbiqinin təhlilini aparmaqdır.

Bütün bu yuxarıda qeyd edilənlər də öz növbəsində

kursun predmetini təşkil edir. Deməli kusun predmeti

müəssisənin fəaliyyətinin təşkili, planlaşdırılması və idarə

edilməsi, eləcə də onun birbaşa bazara (daxili və xarici

bazara) istiqamətləndirilməsidir. Bu məqsədlə beynəlxalq

marketinq – təşkilati – texniki, iqtisadi, sosial və s.

sahələri özündə birləşdirməklə, idarəetmənin aparıcı və

həlledici funksiyalarını icra etməlidir. Başqa sözlə,

əmtəələr axınının (həm ölkə daxilində, həm də xarici

ölkələrdə olan) istehsalçılardan istehlakçılara istiqamətlən-

dirilməsini (özü də bunun minimum xərclə və tez başa

çatdırılmasını, həm də nəzərdə tutulmuş gəlirin əldə

alınması təmin etməklə) və s. təşkil edir.

Göründüyü kimi, əmtəənin yeni növlərinin yaradılması

və onların istehsalı məhz müəssisələr tərəfindən həyata

12

keçirilir. Bu məsələlərin ən səmərəli (optimal) variantda

və kompleks həll edilməsinin metod və üsulları isə həm

təbii – texniki və həm də ictimai elmlər tərəfindən

öyrənilir. Deməli, marketinq (həm də marketinqin mühüm

və əsas formalarından biri olan “Beynəlxalq marketinq”

də) – daxili və həm də xarici bazarda olan real vəziyyəti

dəqiq öyrənmək, tədqiq etmək yolu ilə potensial təlabatı

müəyyən etməli və buna uyğun olaraq, bazara tələb

olunan miqdarda və keyfiyyətdə əmtəələri çıxarmalıdır.

Bütün bunlar da öz növbəsində kursun predmetini təşkil

edir. Müəssisənin xarici bazarda olan fəaliyyəti isə

beynəlxalq marketinqin obyektidir.

Ekonomiks - əksər (bir çox) iqtisad elmlərinin nailiy-

yətlərini özündə tam əks etdirərək, biznes qanunlarını,

onların reallaşdırılması mexanizmini və təsərrüfatçılıq

üsul və metodlarını, iqtisadi siyasəti, iqtisadiyyatın hər

hansı bir sahənin fəaliyyətində qarşıya çıxan problemlərin

həll edilməsi və ziddiyətlərin aşkar edilməsini öyrənən

elm sahəsidir.

Ekonomiks və səmərəlilik – cəmiyyətin ehtiyacları

praktiki olaraq sonsuz, resurslar isə məhdud və ya azdır.

Bu halda cəmiyyət mümkün qədər bu ehtiyacları ödəməyə

çalışmalıdır. Ekonomiks – məhdud və az olan resurslardan

səmərəli istifadə etmək haqqında elmdir.

“Ekonomiks” dərsliyi – Qərb ölkələrində bazar

iqtisadiyyatı üzrə bir çox dərsliklər mövcuddur. İldən – ilə

onların sayı artır. Dünya miqyasında bu silsilədən ən geniş

yayılmış dərsliklər ABŞ – ın professorları tərəfindən

yazılmışdır. Son vaxtlara kimi bir çox ölkələrdə məşhur

Amerika iqtisadçısı prof. P.Samuelsonun yazdığı “

Ekonomiks ” dərsliyi məlum idi. Sonralar Nebraska ştatı

13

Universitetinin ( Linkon şəh ) iqtisadiyyat üzrə professoru

K. Makkonnella tərəfindən “Ekonomiks: Prinsipləri,

problemləri və siyasət” adlı yeni bir dərslik hazırlanmış və

1960 – cı ildə ABŞ – da nəşr olunmuşdur. Həmin dərsliyin

yeni on birinci nəşri təxminən 30 ildən sonra yenidən prof.

K. Makkonnella və onun sabit aspirantı, hal – hazırda

Sakit okean Lyuteran Universitetinin (Vaşinqton ştatı)

iqtisadiyyat üzrə professoru S. Bryu ilə birgə hazırlanmış

və 1990 – cı ildə işıq üzü görmüşdür.

Adı çəkilən bu dərsliyin on birinci nəşr 1992 – ci ildə

rus dilinə tərcümə olunaraq Moskvada nəşr olunmuşdur.

Həmin dərslik “müasir bazar iqtisadiyyatının” yaxşı dərk

etmək istəyən hər bir oxucu üçün başa düşülən dildə

yazılmış və fikirlərin aydın verilməsi ilə digər

dərsliklərdən kəskin fərqlənir. Burada iqtisadi təhlillər çox

geniş sistemləşdirilmiş qaydada verilmişdir. Bu üstün

xüsusiyyətlərinə görə dərslik dünyanın bir çox dillərində

tərcümə edilmiş və dünya ölkələrinin əksəriyyətinin ali

təhsil müəssisələrində istifadə edilir. Hal – hazırda

iqtisadiyyat üzrə dərsliklər arasında “Ekonomiks” özünün

ümumi tirajina görə ən yüksək pillədə dayanır.

Ekonomiksin əsasları – Ekonomiksin əsasını 2 funda-

mental fakt təşkil edir. Ümumilikdə isə bunlar da iqtisa-

diyyatın bütün problemlərini tam əhatə edir. Bunlar

aşağıdakılardır: 1. Cəmiyyətin maddi ehtiyacları. 2.

İqtisadi resurslar, yaxud mal və xidmətlər istehsalı üçün

zəruri olan, amma məhdud və ya az miqdarda olan

vasitələr.

Ekonomiksin metodu –bütün elimlər faktlara əsaslanır.

İqtisadi nəzəriyyənin vəzifəsi bu faktları sistemləşdirmək,

tədqiq etmək, araşdırmaq və ümumiləşdirməkdir. Prinsip-

14

lər və modellər (iqtisadi təhlilin son nəticəsi) faktların

qarşılıqlı əlaqələndirilməsi, birləşdirilməsi, sistemləşdiril-

miş və nəticədə ümumi bir fikrə gəlinməsidir. Faktsız

nəzəriyyə və nəzəriyyəsiz faktlar mənasız və lazımsızdır.

İqtisadçılar, adətən, bütün təbiət və ictimai elmlər üçün

mövcud olan metodologiyanı tətbiq edirlər.

1.4. Fənnin iqtisadi nəzəriyyə və digər iqtisadi

elmlər ilə əlaqəsi.

Məlumdur ki, “İqtisadi nəzəriyyə” elmi insan cəmiy-

yətinin meydana gəldiyi andan onların arasında olan

iqtisadi münasibətləri, eləcə də onların inkişaf

qanunauyğunluqlarını öyrənən və sosial elmlər sırasına

(tarix, fəlsəfə, iqtisadi, sosiologiya, psixologiya,

politologiya və s.) daxil olan xüsusi bir elm sahəsidir.

Müasir “İqtisadi” (“İqtisadi nəzəriyyə”) elmi – sərbəst

bazar iqtisadiyyatını, onun fəaliyyət mexanizmini,

modellərini, qanunlarını və prinsiplərini öyrənir;

bütövlükdə iqtisadiyyatın, yəni onun bütöv bir sistem

kimi inkişafının başlıca qanunauyğunluqlarını və

prinsiplərini müəyyən edir, ona xas olan anlayışlar,

kateqoriyalar və qanunlar vasitəsi ilə təhlil edir, araşdırır

və öyrənir. “İqtisadi nəzəriyə” nin də əsas və başlıca

funksiyası bu kateqoriyaları, qanunları müəyyən etmək,

üzə çıxarmaq və onların izahını verməkdir.

Digər konkret iqtisad elmlər kimi, “Marketinq”-in, o

cümlədən “Beynəlxalq marketinq”-in də bir elm kimi

nəzəri əsasını bilavasitə “İqtisadi nəzəriyyə” elminin

müddəaları təşkil edir.

15

“Beynəlxalq marketinq” elmi də bütün konkret iqtisadi

elmlər ilə sıx qarşılıqlı əlaqədə və üzvi vəhdətdə inkişaf

edir. Çünki heç bir elm ayrılıqda inkişaf edə bilməz.

Müasir dövrdə elmi – texniki tərəqqinin (ETT – nin)

sürətlə inkişafı bütün elimlərin yalnız qarşılıqlı əlaqədə

təkamülünü və onların inteqrasiyasını tələb edir. Əks

təqdirdə, heç bir elmi – texniki naliyyətə çatmaq olmaz.

Hər hansı bir elm sahəsi digər elmlərdən bilavasitə

faydalandığı (bəhrələndiyi) kimi bəhrələnən elm də öz

növbəsində digər elmlərin inkişafına (təkamülünə) müsbət

təkan verməlidir.

“Beynəlxalq marketinq” “Marketinq” kursunun mühüm

bir qolu (forması) kimi “Ekonomiks”, “Müəssisədə

təchizatın və satışın təşkili”, “Aqrar bölmədə MTT və

xidmət işinin təşkili”, “Logistikanın əsasları”, “Anbar

təsərrüfatı”, “Sənaye iqtisadiyyatı”, “İstehsalın təşkili və

idarə edilməsi”, “Sahibkarlıq fəaliyyəti”, “Menecment”,

“Əməyin iqtisadiyyatı və sosiologiyası”, “Sənaye

müəssisələri fəaliyyətinin təşkili, planlaşdırılması və idarə

edilməsi” və digər konkret iqtisad elmləri ilə bilavasitə,

yaxud da dolayı yolla əlaqədardır.

Bütün bunlar da “Marketinq” və onun əsas formala-

rından biri olan “Beynəlxalq marketinq” elminin “elmlər

sistemi”ndəki əhəmiyyətli yerini və rolunu bir daha əyani

sürətdə göstərir.

1.5. «Beynəlxalq marketinq» fənninin təcrübədə yeri

və rolu.

Beynəlxalq marketinqin strategiya və üsullarına

praktiki olaraq yiyələnmək, onu iqtisadiyyat və

16

təsərrüfatın müxtəlif sahələrinə tətbiq etmək bütövlükdə

ölkə iqtisadiyyatının, ayrılıqda isə müxtəlif sahə

müəssisələrinin fəaliyyətinin səmərəliliyini yüksəldir.

Müəssisə, təşkilat və şirkətlər, hər şeydən əvvəl

marketinqdən ona görə istifadə edirlər ki, marketinq

imkan yaradır ki, onlar öz bazar problemlərini daha

səmərəli üsullarla həll etsinlər. İstehsalçı öz imkanları və

bazarın imkanlarından maksimum dərəcədə faydalana

bilməklə yüksək mənfəət əldə etsin, öz fəaliyyətini

bazarda baş verə biləcək inkişaf meyllərini nəzərə almaqla

planlaşdırsın.

Məlum olduğu kimi marketinq-iqtisadi və ictimai

fəaliyyətin ən zəruri və əsas növlərindən biridir.

Onun başlıca məqsədi – şəxsi və ictimai tələbatı ödəyə

bilən miqdarda əmtəə satışı işini həyata keçirmək

istehsalın yüksək səmərəliliyini və gəlirliliyini təmin

etməkdir.

Məhz bu məqsədlərin həyata keçirilməsində

marketoloqun xidməti əvəzsizdir.

Marketinq xidməti sistemində çalışan bütün rəhbər

işçilər və aparıcı mütəxəssislər, o cümlədən marketoloqlar

idarəetmə kadırlarına olan ümumi tələblərə tam cavab

verməlidirlər. Marketoloqlara verilən tələblərə

aşağıdakıları aid etmək olar:

1.Dərin biliyi, geniş dünyagörüşü olmalı və Elmi

Texniki Tərəqqinin son nailiyyətlərini izləməli

2. Müxtəlif regionlarda, ölkələrdə insanların adət-

ənənələrini bilməli və dil tapmalıdır

3. Həmişə yeniliklərə, ixtiralara fikir verməli

4. Diplomat olmalıdır, ziddiyyətləri təmkinlə dəf etməli

17

5.Yüksək mənəvi keyfiyyətlərə-şən, gülərüz, dəqiqlik,

mədəniyyət və s. malik olmalı.

Marketoloqlar marketinq sahəsinin özünəməxsus

səciyyəvi xüsusiyyətlərini bilməli və onunla bilavasitə

bağlı olan tələblərdən xəbərdar olmalı, işin gedişi əsasında

onlara ciddi əməl etməlidirlər. Bütün bunları nəzərə alaraq

marketoloqların vəzifələrini müəyyən edək:

- bazarın öyrənilməsi;

- tələbatın strukturu və dinamikası;

- istehlakçıların zövqü və arzuları haqqında dəqiq

informasiya toplamaq;

- cari və perspektiv tələbata müvafiq olan əmtəələrin

istehsalını təşkil etmək;

- müxtəlif yarmarkaların, sərgilərin keçirilməsi;

- reklam, güzəşt və qiymət siyasətinin

müəyyənləşdirilməsi;

- servis xidmətlərinin göstərilməsi.

İstənilən şirkət açılan bazar imkanlarını aşkar etməyi

bacarmalıdır. Heç bir firma əbədi olaraq özünün indiki

əmtəələrinə və bazarlarına arxalana bilməz. Qabaqlar

patefon, at arabası istehsal edən sahibkarlar bugün

müflisləşərlər, və yaxud yeni işlə məşğul olmalıdırlar.

Şirkətlər elə güman edə bilərlər ki, onların imkanları

çox məhduddur, lakin bu əslində onların məşğul olduqları

işin gələcəyini xəyalən görmək və öz güclü tərəflərini dərk

etmək bacarıqsızlığıdır. Çünki hər bir şirkətin qarşısında

çoxlu bazar perspektivləri açılmışdır.

Yeni imkanların axtarışı zamanı şirkət rəhbərləri:

qəzetlər oxuyur; ixtisaslaşdırılmış sərgilərə gedir;

rəqiblərin əmtəəsini öyrənir və digər yollarla informasiya

toplayır.

18

Yeni bazarların aşkar edilməsi üçün firmaların istifadə

edə biləcəyi üsullar (şampun istehsal edən firma):

1.Bazara daha dərin kök salınması; (qiymətin aşağı,

yeni reklam və s.)

2.Bazar hüquqlarının genişləndirilməsi; (başqa bazar

seçməli-demoqrafik, coğrafi)

3. Əmtəənin işlənib hazırlanması; (yeni bükmə,

komponent, ətir və s.)

4. Difersifikasiya (yeni bazarda, yeni əmtəə təklif

etmək)

5. Marketinq imkanlarının qiymətləndirilməsi.

Firma imkanları aşkar etdikdə, onların hansının firma

üçün daha münasib olduğunu müəyyənləşdirməlidir.

Firmanın marketinq imkanları-konkret firmanın

marketinq səylərinin rəqabətdə üstünlük qazana biləcəyi

cəlbedici istiqamətlərdir.

Marketinq imkanları şirkətin məqsədlərinə və

imkanlarına münasib olmalıdır.

Firmanın məqsədləri müxtəlif ola bilər: mənfəət əldə

etmək, konkret satış həcminə nail olmaq, müştərilərin

rəğbətinə nail olmaq

Firmanın vəsait mənbələri hər bir firma öz maliyyə

vəsaitlərini nəzərə almalıdır.

Müzakirə üçün suallar

1.Beynəlxalq marketinq anlayışını izah edin

2. Beynəlxalq marektinqin əsas vəzifəsi hansıdır?

3. Müasir marketinq fəlsəfəsinin mahiyyəti.

19

4. Müasir marketinq kompleks dedikdə nə başa

düşülür?

5. Azərbaycanda marketinq elmin inkişafı.

6. Beynəlxalq marketinqin başlıca vəzifəsi hansıdır?

7. Beynəlxalq marketinqin mahiyyəti?

8. Ekonomiks nədir?

9. Ekonomiks və səmərəlilik nədir?

10. Ekonomiksin əsasları hansıdır?

11. Ekonomiksin metodu?

12. Beynəlxalq marketinqin başlıca məqsədi?

13. Marketoloqlara verilən tələblər hansılardır?

14. Yeni bazarların aşkar edilməsi?

15. Firmanın məqsədləri hansıdırlar?

20

II FƏSIL. “BEYNƏLXALQ MARKETİNQ”

FƏALİYYƏTİ, PRİNSIPLƏRİ VƏ İNKİŞAF

KONSEPSİYALARI

2.1.Müasir dövrdə xarici ticarət və onun

xüsusiyyətləri. Xarici ticarət siyasətinin əsas sistemləri.

Xarici ticarətin əhəmiyyətini qiymətləndirməmək

çətindir. O, iqtisadi inkişafı stimullaşdırır, belə ki, onun

köməyilə xalq təsərrüfatında istifadə olunan ehtiyatların

həcmi azalır, onların maddi-cismi forması dəyişir. Xarici

ticarət rəqabətqabiliyyətli sahələrdə istehsalı genişləndir-

məyə imkan verir, bununla da, məşğulluğun artmasına sə-

bəb olur.

Xarici ticarətdən danışarkən onun beynəlxalq ticarət

sistemi ilə birbaşa bağlı olduğunu qeyd etmək lazımdır.

Bu səbəbdən qarşıda beynəlxalq ticarətin də müasir

inkişaf səviyyəsi, strukturu və tənzimlənməsi haqqında

məlumat veriləcəkdir. Xarici ticarət milli təsərrüfatlar

arasında əmtəə və xidmətlərin mübadiləsidir.

Xarici ticarət siyasəti – dövlətin iqtisadi siyasətinin əsas

tərkib hissəsidir. O, digər ölkələrlə ticarət əlaqələrinin

nizamlanmasına və inkişafına yönəlmişdir, məqsədi

ölkənin və onun biznesinin dünya bazarında mövqeyini

möhkəmlətməkdir.

Xarici ticarət siyasətini müxtəlif dövlətlərlə yanaşı,

müxtəlif inteqrasiya qrupları, üçüncü ölkəyə qarşı

münasibətdə olan və aparıcı TMK ittifaqları və

qruplaşmaları həyata keçirir. Nəyahət, federativ dövlətlər

çərçivəsində federasiyanın subyektləri tərəfindən xarici

ticarət siyasəti işlənib hazırlanır. Lakin xarici ticarət

21

əlaqələrini tənzimləyən dövlətlər öz əhəmiyyətli rolunu

saxlayır. Hər hansı bir dövlətin xarici ticarət siyasəti onun

həyata keçirilməsi strategiyası bir sıra vasitələr tələb edir.

Xarici ticarət siyasətinin tarif vasitələri. Tarif

vasitələri geniş yayılmışdır. Xarici ticarətin klassik

nizamlayıcısı idxal və ixrac gömrük rüsumları şəkilində

istifadə olunan gömrük tarifidir. İdxal gömrük rüsumlarına

məruz qalan malların sistemləşdirilmiş siyahısı şəklindədir.

Gömrük tarifinin hüquqi bazasının dövlətlərdə qəbul

olunan qanunverici aktlar və gömrük məcəlləsi təşkil edir.

Xarici ticarət siyasətinin qeyri-tarif vasitələri. Beynəlxalq ticarətin dövlət tənzimlənməsinin tarif metod-

ları ilə yanaşı, hökumətlər qeyri-tarif metodlarından-kə-

miyyət, gizli və maliyyə vasitələrindən də geniş surətdə

istifadə edirlər. Qeyri-tarif metodlarının əksəriyyətini

tariflərdən fərqli olaraq kəmiyyət baxımından ölçmək

çətin olduğundan, onları statistikada əks etdirmək mürək-

kəb məsələdir. Qeyri-tarif metodlarının məhz bu xüsusiy-

yəti ticarət siyasətinin müəyyən edilmiş məqsədlərinə

çatmaq üçün ölkələri onlardan istifadə etməyə sövq edir.

Qeyri tarif metodlarının ən geniş yayılmış növü

kəmiyyət məhdudiyyətləridir. “Kəmiyyət məhdudiyyəti”

dedikdə ixracına və idxalına icazə verilən əmtəələrin

nomenklaturasını və kəmiyyətini müəyyən edən qeyri-tarif

inzibati forması nəzərdə tutulur.

Kəmiyyət məhdudiyyətlərinə kvotalaşdırma, lisenziya-

laşdırma və ixracın “könüllü” məhdudlaşdırılması aiddir.

Ölkələr xarici ticarətdə müxtəlif nizamlayıcı alətlərdən

istifadə edir. Onların seçimi və müxtəlifliyi həll olunan

məsələlərdən asılıdır: onlar iqtisadi və ya inzibati xarakter

22

daşıya, idxalı birbaşa və dolayı şəkildə məhdudlaşdıra,

ixracın inkişafını stimullaşdıra bilər.

Dövlətin xarici ticarət siyasəti beynəlxalq iqtisadi

münasibətlərin harmonik, pozitiv və neqativ meylləri

beynəlxalq rəqabətin gərginləşdiyi faktorları nəzərə

almalıdır. Ona görə də, o, özündə iki meyli:liberallaşma

və proteksionizmi birləşdirir.

Liberallaşdırma-təsərrüfat subyektləri azad ticarət

prinsiplərini reallaşdırır, bu zaman dövlət xarici ticarətə

bilavasitə təsir göstərmir. Nizamlayıcı rolunu bazar yerinə

yetirir, ölkə isə digər ölkələrlə müqavilə bağlamaq funksi-

yasını öz üzərində saxlayır ki, öz təsərrüfat subyektlərinə

maksimal azadlıq təmin etsin.

Proteksionizm-milli istehsalçıların həvəsləndirilməsinə,

daxili və xarici bazarda əcnəbi rəqabətdən onların

maraqlarının qorunmasına yönəlmiş siyasətdir.

Proteksionizm bazar qüvvələrinin azad hərəkətini qəbul

etmir. Xarici ticarətin əsas nizamlayıcısı kimi ölkə çıxış

edir. Dünya təcrübəsinin göstərdiyi kimi proteksionizm

tendensiyasının xarici ticarət siyasətində güclənməsi bir

sıra obyektiv və subyektiv səbəblərlə bağlıdır. İlk növbə-

də, bazar iqtisadiyyatının iqtisadi inkişafının dövriyyəliyi

ilə: iqtisadi tənəzzül və böhran dövründə proteksionizm

ölkənin iqtisadi siyasətinin ayrılmaz hissəsi olur. İkincisi,

ölkənin dünya təsərrüfatında yerinin zəifləməsi, onun

mallarının rəqabət qabiliyyətliyinin itməsi, həmçinin

yaranan sahələri dəstəkləməsi üçün lazım olur. Üçüncüsü,

təchizatçıların pis kommersiya təcrübəsi ilə, bu zaman

ixracatçı ölkələrin hökümətləri açıq və ya gizli şəkildə öz

istehsalçılarına maliyyə köməkliyi göstərirlər.

23

2.2.Beynəlxalq ticarət əməliyyatlarının növləri.

Marketinq fəaliyyəti öz nəticəsini ticarət

əməliyyatlarının həyata keçirilməsi prosesinin başa

çatdırılmasında tapır. Ticarət əməliyyatlarının

texnologiyasının özü marketinqlə əhatə olunur. Amma o,

sərbəst məna kəsb edir. Bu əməliyyatlar material

dəyərlərinin və xidmətlərin tədavülünə xidmət göstərir.

tədavülün başa çatdırılması üçün bir-biri ilə qarşılıqlı

əlaqədə olan aşağıdakı fəaliyyətlərin yerinə yetirilməsi

zəruridir:

-alıcıların tapılması;

- onlarla sövdələşmə sənədinin bağlanması;

- müqavilənin icrası.

Bu fəliyyət ticarət xarakteri daşıyır və tədavül

əməliyyatları isə kommersiya əməliyyatları kimi çıxış

edir. Bu isə, özlüyündə idarəetmə fəaliyyətinin nəticəsidir.

Ticarət fəaliyyəti – xüsusi fəaliyyət növü olmaqla,

ümumilikdə firmanın təsərüffat fəaliyyətinin son nəticəsi

bilavasitə bundan asılıdır. Burada mütləq nəzərə almaq

zəruridir ki, kommersiya fəaliyyəti yalnız konkret növ

məhsulun realizasiyasına istiqamətləndirilir.

Beynəlxalq ticarət əməliyyatları (BTƏ) 2 qrupa bölü-

nür:

a) Əsas ticarət əməliyyatları; bu əməliyyatlar təmənnalı

əsaslarla həmin əməliyyatların iştirakçıları (müxtəlif

ölkələrin kontragenləri) arasında keçirilir.

b) Tənzimedici (əlavə) ticarət əməliyyatları; bu

əməliyyatlar bilavasitə məhsulların satıcıdan (istehsal-

çıdan) alıcıya (istehlakçıya) çatdırılması ilə əlaqədar olur.

Əsas ticarət əməliyyatlarına aşağıdakılar aid edilir:

24

- Material - əşya formasında olan məhsulların müba-

diləsi (kommersiya ixracı və idxalı) üzrə olan əməliyyat-

lar;

- Elmi – texniki biliklərin tədavülü üzrə (patentləri,

lisenziyaların,“Nou – hau” və s.);

- Texniki xidmətlərin tədavülü üzrə (məsləhət və

inşaat injinirinq);

- İcarə;

- Beynəlxalq turizm üzrə;

- İnformasiya və idarəetmənin təkmilləşdirilməsi

sahəsində məsləhət xidmətinin göstərilməsi üzrə;

- Kinofilmlərin və teleproqramların tədavülü üzrə.

Təminedici (əlavə) ticarət əməliyyatlarına isə

aşağıdakılar daxildir:

- Beynəlxalq yük daşımaları üzrə;

- Nəqliyyat – ekspeditor əməliyyatları;

- Yüklərin sığortalanması üzrə;

- Beynəlxalq daşınmalarda yüklərin saxlanılması üz-

rə;

- Beynəlxalq hesablaşmaların aparılması.

Bu əməliyyat “məhsul hərəkəti əməliyyatı” adını al-

mışdır.

Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin inkişafı beynəlxalq

ticarətin milli səviyyədə tənzimlənməsi ilə yanaşı, son

illərdə bu sahədə dövlətlərarası qarşılıqlı fəaliyyətin

müxtəlif formalarının yaranması ilə müşaiyət olunur. Bu

tendensiya bir neçə səbəblərlə şərtlənir:

təsərrüfat həyatının beynəlmiləlləşməsinin dərinləş-

məsi;

dünya əmtəə, xidmət, istehsal amilləri bazarlarının

genişlənməsi;

25

transmilli şirkətlərin inkişafı;

çoxsaylı beynəlxalq təşkilatların yaranması.

Nəticədə bir ölkənin tənzimləmə tədbirləri digər

dövlətlərin iqtisadiyyatına birbaşa təsir göstərir ki, bu

dövlətlər də öz növbəsində istehsalçılarını və

istehlakçılarını müdafiə etmək üçün cavab tədbirlər

görürlər. Bu tənzimlənmənin dövlətlərarası səviyyədə

həyata keçirilməsi zəruriliyini ortaya çıxarır.

Beynəlxalq ticarətin subyektləri kimi aşağıdakılar çıxış

edir:

- dünya ölkələri;

- regional inteqrasiya qrupları;

- transmilli və çoxmilli şirkətlər.

Beynəlxalq ticarətin obyektləri kimi insan əməyinin

məhsulları - əmtəə və xidmətlər fərqləndirilir.

2.3. “Beynəlxalq marketinq”-in əsas prinsipləri.

Beynəlxalq marketinq – kompaniyaların xarici

ölkələrin bazarlarında marketinq fəaliyyətidir, beynəlxalq

inkişaf strategiyasıdır.

Amerika şirkətlərinin beynəlxalq marketinqlə məşğul

olmağa iki amil sövq edir.

Birincisi, onları buna daxili bazarda marketinq

imkanlarının zəifləməsi və ya konyukturun dəyişməsi

sövq edə bilər. bunlar məcmu ümumi gəlirin artım

templərinin aşağı düşməsi, ölkə tərəfindən sahibkarlığa

qarşı siyasətin yeridilməsi, həddən artıq yüksək vergilərin

qoyulması, xarici valyutanın daxil olmasını artırmaq və

ABŞ-ın xarici ticarət kəsrini ixtisar etmək məqsədi ilə

26

,dövlət tərəfindən sahibkarların xarici bazara çıxmağa

sövq edilməsidir.

Ikincisi, Amerika firmaları öz əmtəələri üçün başqa

ölkələrdə aşılan imkanların artması ilə xarici ticarət

fəaliyyətinə cəlb oluna bilərlər. onlar daxili bazardan

çıxmayıb, xaricdə yerinə yetirilən əməliyyatlarla bağlı

bütün əlavə xərclərə və problemlərə baxmayaraq ,özləri

üçün cazibədar olan xarici bazarlar tapa bilərlər.

Beynəlxalq marketinq obyektiv xarakteri aşağıdakı əsas

proseslərlə şərtlənir:

1.İstehsalın və kapitalın qloballaşması və beynəlmiləl-

ləşməsi.

2.Dünya təsərrüfatında vahid bazar məkanının ortaya

çıxması.

3.Beynəlxalq əmək bölgüsünün inkişafı.

Marketinqin funksiyaları yerinə yetirilərkən bir sıra

ümumi prinsiplərə əməl edilməlidir. Beynəlxalq

marketinqin prinsipləri dedikdə, marketinqin əsasını təşkil

edən, bunun mahiyyətini və təyinatını açan müddəalar,

hallar və tələblər başa düşülür. Beynəlxalq marketinqin

əsas prinsipləri aşağıdakılardır:

-məhsul istehsalının və istehsalçının bütün istehsal-satış

fəaliyyətinin maksimum dərəcədə bazarın tələblərinə

uyğunlaşdırılması;

-istehlakçının tələbatının, sahibkarlıq fəaliyyəti üçün

yaradılmış şəraitin, tələbin vəziyyəti və dinamikasının nə-

zərə alınması;

- qanuna zidd olmayan müxtəlif metodların köməyi ilə

tələbə fəal təsir göstərilməsi;

27

- məhsulların satışından problemlər yarandıqda strateji

qərarın qəbul edilməsi və ya necə dəyərlər «yaranmış

şəraitin idarə olunması»;

- meydana çıxan problemin həlli üçün çoxvariantlılığın

mövcudluğu;

- uzunmüddət ərzində kommersiya sahəsində uğur əldə

etmək üçün fəaliyyətin bu istiqamətə yönəldilməsi və

qarşıya qoyulan vəzifələrin təmin olunması;

- məhsulların istehsalı və satışının idarə edilməsinin

formalarından biri olan marketinq sahəsində təşəbbüs-

karlığın həyata keçirilməsi.

Beynəlxalq marketinq kompleksi əmtəələrə olan tələbin

və bazarın arzu olunan reaksiyasını təmin edən bütün

ünsürlərin bir-biri ilə əlaqələndirilməsi deməkdir. Bütün

bu ünsürlər aşağıdakı 4 qrupda birləşdirilmişdir:

1.əmtəə (xidmət),

2. qiymət,

3. bölgü (satış),

4. stimullaşdırma.

Beynəlxlaq marketinq prinsipləri və kompleksi bütün

fəaliyyət növləri – istehsal, satış, maliyyə - üçün

ümumidir. Onların hər biri üçün tətbiq sahəsi vardır. Odur

ki, beynəlxalq marketinq kompleksinin prinsipləri və

ünsürləri hamı –iqtisadçılar, həkimlər, hüquqşunaslar,

mühəndislər, məsləhətçilər, maliyyəçilər, ticarət işçilər,

elmi əməkdaşlar və s. üçün faydalıdır.

28

2.4. Beynəlxalq marketinqin yaranma səbəbləri və

onun inkişafı.

Beynəlxalq marketinq -kompaniyaların xarici ölkələrin

bazarlarında marketinq fəaliyyətidir, beynəlxalq inkişaf

strategiyasıdır.

Marketinq XX əsrin əvvələrində ABŞ-da meydana

gəlmişdir.

Amerika firmalarını beynəlxalq marketinqlə məşğul

olmağa 2 amil sövq edir. Birincisi, onları buna daxili

bazarda olan marketinq imkanlarının zəifləməsi və ya

konyukturun dəyişməsi sövq edə bilər. Bunlar məcmu

milli gəlirin artım templərinin aşağı düşməsi, həddən artıq

yüksək vergilərin qoyulması, dövlət tərəfindən sahibkarlı-

ğa qarşı siyasətin yeridilməsi, xarici valyutanın daxil

olmasını artırmaq və ABŞ-ın xarici ticarət kəsirini azalt-

maq məqsədilə, dövlət tərəfindən sahibkarların xarici

bazara çıxmağa sövq edilməsidir. Ikincisi, amerika firma-

ları öz əmtəələri üçün başqa ölkələrdə açılan imkanların

artması ilə xarici ticarət fəaliyyətinə cəlb oluna bilərlər.

Onlar daxili bazardan çıxmayıb, xaricdə yerinə yetirilən

əməliyyatlarla bağlı bütün əlavə xərclərə və problemlərə

baxmayaraq, özləri üçün cazibədar olan xarici bazarlar

tapa bilərlər.

Filipp Kolterin verdiyi tərifə görə: Marketinq-

ehtiyacların və tələbatların mübadilə vasitəsilə öyrəsilməsi

yeni innovasiyalara əsaslanır. XX əsrdə marketinqin

inkişaf tarixi bir çox mərhələlərdən keçmişdir. Bunu

aşağıdakı cədvəldən izləmək olar:

29

Marketinqin inkişaf tarixinin əsas dövrləri.

Cədvəl 1.

Tarix, dövr Hadisələrin xronikası

1902-ci il ABŞ-da sərbəst marketinq

kursu oxunmağa başlandı

1908-ci il İlk kommersiya marketinq

təşkilatı yaradılmışdır

1920-ci il Beynəlxalq Ticarət Palatası

rəsmi olaraq təşkil edilmişdir

1926-cı il

ABŞ-da Milli Marketinq və

Reklam Assosiasiyası

yaradılmışdır.

30-40-cı illər

İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş

dünya ölkələrinin bir çoxunda

milli marketinq cəmiyyətləri

yaradılmışdır

50-ci illər

ABŞ-da marketinq qablaş-

dırılmış ərzaq mallarında tətbiq

edildi

60-cı illər Marketinq sənaye mallarının

satışında tətbiq edildi

70-ci illər Marketinq xidmət sahələrində

tətbiq edildi

XX əsrin 30-cu illərində Qərbi Avropada və ABŞ-da

bazar iqtisadiyyatının fəaliyyət mexanizmi modernləşdiril-

məyə, yeniləşdirilməyə başlandı. Bunun təzahür formala-

rından biri ondan ibarət oldu ki, firmalar iqtisadiyyat

sisteminin ünsürü kimi “beynəlxalq marketinq konsepsi-

yası” na müraciət etdilər. Beləliklə, belə bir fikir söyləmək

olar ki, bazarın, orada baş verən proselərin öyrənilməsinə

çoxdan tələbat olsa da marketinqə sistemli yanaşılmasına

ilk dəfə XX əsrin 50-ci illərində cəhd göstərilmiş, 60-cı

30

illərində isə o, uzunmüddətli kommersiya vəzifələrinin

həll edilməsi üçün fəal, çoxfunksiyalı vasitəyə çevrilmiş-

dir.

Beynəlxalq marketinqin başlıca vəzifələri bazarı

öyrənməkdən ibarətdir ki, bu vəzifələrin sırasına da

bazarın seqmentləşdirilməsi, firmalar tərəfindən bazar

haqqında informasiyanın toplanması, əmtəələrin mövqeyi-

nin müəyyənləşdirilməsi və bazarın proqnozlaşdırılması

daxildir.

Təsərrüfat fəaliyyətinin digər sahələri kimi beynəlxalq

marketinq də inkişaf edir və təkmilləşdirilir. Bunun ge-

dişini daha yaxşı anlamaq üçün beynəlxalq marketinqin

inkişafında sənaye və informasiya dövrlərini nəzərdən

keçirmək lazımdır.

Məlum olduğu kimi, XX əsrin 50-60-cı illərində elmi

texniki inqilabla əlaqədar olaraq fərqli qabaqcıl ölkələ-

rində sənaye dövründən informasiya dövrünə keçid

başlandı. Demək olar ki, bu tipli dünyanın iqtisadi

cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrində keçən əsrin 8-ci

illərində başa çatdı. Qeyd etdiyimiz dövrlər arasındakı

fərq özünü hər şeydən əvvəl istehsal sferasında göstərirdi.

Belə ki, sənaye dövründə istehsal sahələri üstün inkişaf

etdirilirdi. Istehsal kütləvi xarakter daşıyır, istehlak malları

istehsalının genişləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirilirdi.

Informasiya dövrü isə istər ümumi daxili məhsulda istərsə

də işçilərin sayında xidmət sahələrinin üstün artması ilə

səciyyələnir. Informasiya dövründə istehsal daha çevik

olur, kütləvi xarakter daşımır, istehlakçıların fərdi

tələbatlarının ödənilməsinə uyğunlaşdırılır.

31

2.5.Marketinq konsepsiyası və biznesin

beynəlmiləlləşməsi.

Marketinq zəruriyilinə ehtiyac yalnız istehsalın və

bazarın inkişafının müəyyən mərhələsində yaranır. Hər bir

ölkənin özünün inkişaf xüsusiyyətlərindən asılı olaraq,

marketinq fəaliyyətinə səmərəli yanaşmaq tələb olu-

nur.Yalnız belə olduqda, həmin ölkənin müəssisə və

firmalarının təsərrüfat fəaliyyətinə onu tətbiq etmək və

onların istehsal-satış və ticarət fəaliyyətinin səmərəliyinin

yüksəlməsinə nail olmaq mümkündür. Marketinq sahəsin-

də olan hər bir fəaliyyət hansısa vahid konsepsiya

çərçivəsində həyata keçirilməlidir. Kommersiya təşki-

latları öz marketinq fəaliyyətlərini beş əsas yanaşma

əsasında qururlar.

Bu konsepsiyalar Amerika iqtisadiyatı tarixinin

müxtəlif mərhələlərini və son 60 ildə baş verən əsas sosial,

iqtisadsi və siyasi dəyişiklikləri özündə təcəssüm etdirir.

İnkişafın ümumi meyli-əsas qüvvənin istehsal və

əmtəədən kommersiya səylərinə, istehlakçı üzərinə

keçirilməsi, istehlakçı və sosial-etik problemlərinə

yönəldilməsidir.

İstehsalın təkmilləşdirilməsi konsepsiyası-bu konsep-

siya təsdiq edir ki, istehlakçılar geniş yayılmış və əlverişli

qiyməti olan mallara qarşı xeyirxah olacaq və deməli,

rəhbərlik öz səylərini istehsalın təkminləşdirilməsində və

bölgü sisteminin səmərəliliyinin artırılmasında cəmləş-

dirilməsidir. İstehsalın təkminləşdirilməsi konsepsiyası iki

halda tətbiq edilə bilər. Birinci əmtəəyə olan tələbat

təklifdən üstün olduqda. Bu halda rəhbərlik diqqətini

32

istehsalın genişləndirilməsi üsularını axtarılıb tapılma-

sında cəmləşdirməlidir.

İkinci əmtəənin maya dəyəri həddindən artıq yuxarı ol-

duqda və onun aşağı salınması üçün əmək məsuldarlığının

yüksəldilməsi lazım gəldikdə.

İstehsalın təkmilləşdirilməsi konsepsiyasına bir sıra

xidmət təşkilatları da əməl edirlər. Tibbi və stomatoloji

idarələrin çoxu əmək birjaları, sürücülük vəsiqəsi verilən,

bürolarda konveyer tipli işin təşkili ABŞ-da geniş tətbiq

edilir.

Əmtəənin mükəmməlləşdirilməsi konsepsiyası. - bu

konsepsiya iddia edir ki, istehlakçılar ən yüksək keyfiyyət,

ən yaxşı xassələri və səciyyəvi xüsusiyyətləri təklif edən

əmtəələrə qarşı daha çox meyl edəcək və deməli, təşkilat

öz qüvvəsini əmtəənin daim təkminləşdirilməsində

cəmləşdirilməlidir.

Əgər istehsalçı dizayn, qablaşdırma və qiymət vasitəsi

ilə əmtəənin cazibədar edə bilməzsə, onun rahat bölgü

kanalları vasitəsi ilə hərəkətini təşkil etməzsə, alıcıların

nəzərini cəlb edib, öz məmulatının əla keyfiyyətlərinə

onları inandırmazsa, təkmilləşdirilmiş əmtəə (siçan tələsi)

bazarda satılmayacaq.

Kommersiya səylərinin gücləndirilməsi konsepsiyası-

bu konsepsiya isbat edir ki, əgər təşkilat satış və həvəslən-

dirmə sahəsində əhəmiyyətli dərəcədə səy göstərməzsə,

istehlakçılar onun mallarını qaneedici miqdarda satın

almayacaqlar.

Bu konsepsiyanın passiv tələbat malları, yəni isteh-

lakçının adətən almaq haqqında fikirləşmədiyi mallar,

məsələn, sığorta olunma, ensiklopedik lüğətlər, mətbəx

qazanları barəsində daha təcavüzkarlıqla istifadə edilir.

33

Fəaliyyətin bu sahələrində alıcının aşkar olunması və

malın onlara “kobud satışının” müxtəlif üsulları işlənib

hazırlanmış və kamillik dərəcəsinə çatdırılmışdır.

Kommersiya səylərinin gücləndirilməsi konsepsiyasın-

dan qeyri-kommersiya fəaliyyət sahəsində də istifadə

edirlər. Siyasi partiya seçiciləri məhz onun namizədinin bu

seçkili vəzifəyə uyğun gəldiyinə inadla inandırmağa

çalışır (əllər sıxır, körpələri öpür, nöqsanlar gizlədilir).

Marketinq konsepsiyası - bu konsepsiya isə iddia edir

ki, təşkilatın məqsədlərinə nail olmasının rəsmi məqsədli

bazarın ehtiyaclarının və tələbatlarının müəyyənləşdi-

rilməsində və arzu olunan qənaətbəxşliyin rəqiblərdən

daha səmərəli və məhsuldar üsullarla təmin etməkdədir.

Marketinq konsepsiyasının mahiyyətini “tələbatları

axtarıb tapın və onları ödəyin”, “istehsal edə biləyəcəyiniz

məhsulu satmağa cəhd göstərməkdənsə, sata biləcəyiniz

şeyi istehsal edin” tipli əlvan ifadələr müəyyənləşdirir.

Satıcı Alıcı

Bir çox firmalar marketinq konsepsiyası ilə

silahlanmışdır. Onun sadiq ardıcılları arasında “Procter &

Gembl”, “Coca-cola”, “Azərsun Holdinq” və “Mak

donalds” korparasiyalarının olduğu məlumdur.

1952-ci ildə Moris Makdonalds öz restoranını (7

restoran) 52 yaşlı Krok Ricarda 2,7 mln. $ adı ilə birlikdə

satdı. İndi isə Krokun uşaqları “Makdonalds” açmaq

istəyənlərə 50 min. $ müqabilində 20 illik lisenziya verir.

Burada bifşteks və kartof yonqarı hal-hazırda 5500-dən

çox ticarət nöqtəsi (1100-ü xaricdə) açılmışdır və “tez

xidmət” göstərir.

34

Sosial-etik marketinq konsepsiyası - bu konsepsiya

isbat edir ki, təşkilatın vəzifəsi-məqsədli bazarların

ehtiyaclarını və maraqlarını müəyyənləşdirmək,

istehlakçının və bütövlükdə cəmiyyətin rifahının

mühafizəsi və möhkəmləndirilməsi ilə yanaşı tələbatın

arzu olunan ödənilmə səviyyəsini daha səmərəli və məh-

suldar vasitələrlə (rəqiblərinə nisbətən) təmin etməkdir.

Bu marketinq konsepsiyası, ətraf mühitin çirkləndiyi,

təbii resursların çatışmadığı, əhalinin sürətlə artdığı,

ümumdünya inflyasiyası və sosial sahənin baxımsızlığı ilə

müşayiət olunan müasir dövrə uyğun marketinq

konsepsiyasının uyğun gəlməsinə qarşı oyanan şübhədən

yaranmışdır.

“Coca-cola” içkisinin misalında. Buna oxşar hallar so-

sial-etik marketinqin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur.

Şəkil.1.

Cəmiyyət (insanların rifahı)

Sosial-etik marketinq konsepsiyası hər üç amilin:

firmanın mənfəətinin, alıcının tələbatının və cəmiyyətin

mənafeyinin uzlaşdırılmasını tələb edir. Bu konsepsiyanı

həyata keçirən kompaniyalardan biri “Taylenol” istehsal

edən farmokoloji kompaniyadır.

Alıcılar (tələbatların

ödənilməsi)

Firma

(mənfəət)

35

2.6.Marketinqin funksiyaları və formaları.

Marketinq funksiyaları dedikdə, qarşıya qoyulmuş

məqsədlərə nail olmaq üçün marketinq prosesində yerinə

yetirilən ixtisaslaşmış fəaliyyət növləri və ya bu cür

fəaliyyət növlərinin məcmusu başa düşülür. Marketinq

funksiyalarına aşağıdakı göstərilənləri aid etmək olar.

1.Marketinq tədqiqatları. Marketinq tədqiqatı

funksiyasının yerinə yetirilməsində əsas məqsəd qeyri-

müəyyənlik səviyyəsinin və risklərin azaldılması,

marketinqə aid əsaslandırılmış idarəetmə qərarlarının

qəbul olunmasıdır. Marketinq tədqiqatları çərçivəsində:

istehlakçıların; bazarların; bazarların firma strukturu;

bazarın məhsul strukturu; marketinqin xarici mühitin və

marketinqin firmadaxili mühitinin tədqiqi yerinə yetirilir.

Marketinq tədqiqatları prosesində marketinqin həyata

keçirilməsinə təsir edən bütün subyekt və amillərin analizi

və alınmış nəticələr digər funksiyaların realizasiyasında

istifadə olunduğundan o, digər marketinq funksiyalarının

özülünü təşkil edir.

2.Məhsul çeşidinin planlaşdırılması. Bu funksiya

çərçivəsində firmanın məhsul siyasətinin işlənib

hazırlanması; istehsal olunan və gələcəkdə istehsal

olunması nəzərdə tutulan məhsul çeşidlərinin və

növlərinin müəyyənləşdirilməsi; məhsul çeşidinin idarə

olunması, biznes və məhsul portfelinin analizi; məhsul-

ların funksional, texniki-istismar, estetik və bir sıra

parametrlərinin istehlakçıların tələbatına uyğunlaşdırılma-

sı; məhsulun həyat tsiklinin hansı mərhələsində olmasının

öyrənilməsi; yeni məhsulların hazırlanması, məhsulun

rəqabətə davamlılığının yüksəldilməsi üzrə tədbirlərin

36

hazırlanması, ticarət markası strategiyasının formalaşdırıl-

ması, məhsulların qablaşdırılması və bu kimi müxtəlif

işlər yerini yetirilir. Daha geniş mənada, bu funksiya

vasitəsilə bazar və onun ətraf mühiti, alıcıların tələbatı və

tələbi barəsində informasiyalar məhsula, onun texniki-

istismar, keyfiyyət və dəyər parametrlərinə köçürülür.

3.Məhsulların bölüşdürülməsi və satışı. Məhsulların

bölüşdürülməsi və satışında məqsəd alıcıya lazım olan

məhsulu lazım olan vaxtda, münasib yerdə və uyğun

qiymətlə ona çatdırmaqdan ibarətdir. Bu funksiyanın

həyata keçirilməsi sayəsində məhsulların bölüşdürülməsi

və satışının təmin edilməsi, onların satıcıdan alıcıya

çatdırılması yerinə yetirilir. Bu funksiyaya məhsulların

bölüşdürülməsi və satışı siyasətinin işlənib hazırlanması;

satış və bölüşdürmə kanallarının müəyyənləşdirilməsi;

ticarət-bölüşdürmə şəbəkəsinin təşkil edilməsi; bir çox

satış kanalları vasitəsilə məhsulların satışının təşkili; satış

kanallarına daxilolma imkanlarının öyrənilməsi; bazarın

əhatə edilməsi strategiyalarının müəyyənləşdirilməsi;

satışın miqdarının və bazar payının müəyyənləşdirilməsi;

məhsulların nəqledilməsi və anbarlarda yerləşdirilməsi;

ehtiyatların optimal miqdrının müəyyənləşdirilməsi; satış

büdcəsinin tərtibi və s. əməliyyatlar daxildir.

4.Reklam və satışın həvəsləndirilməsi. Bu funksiya

çərçivəsində yerinə yetirilən fəaliyyət növlərinin məqsədi

alıcıya təsir etmək vasitəsilə məhsula tələbatın yaradıl-

ması, alıcını daha çox məhsul almağa təhrik etmək və

bunun əsasında satışın miqdarının çoxaldılmasıdır. Bu

funksiya daxilində reklam və satışın həvəsləndirilməsi

siyasətinin hazırlanması; kommunikasiya sisteminin təşkil

edilməsi; satışın həvəsləndirilməsinin effektli metod və

37

üsullarının müəyyənləşdirilməsi və tətbiq olunması;

ictimaiyyətlə əlaqənin təşkil edilməsi; mağazadaxili

reklamın təşkili; alıcılara satış prosesində və satışsonrası

servis xidmətinin təşkili və s. yerinə yetirilir.

5.Qiymətqoyma. Marketinqin qiymətqoyma funksiyası

onun ən mürəkkəb və çətin funksiyasıdır. Ona görə ki,

məhsulun qiyməti, bir tərəfdən, istehsalçıya öz xərclərini

ödəməklə yanaşı müəyyən miqdar mənfəət əldə etməyə,

başqa bir tərəfdən, istehlakçıya daha az xərclərlə daha çox

miqdarda məhsul almağa imkan yaratmalıdır. Başqa sözlə

desək, mənafeləri bir-biri ilə əks təşkil edən hər iki bazar

subyektinin mənafeini ödəməyə imkan yaratmalıdır.

Marketinqin qiymətqoyma funksiyası daxilində

müəssisənin qiymətqoyma strategiyası və taktikası

hazırlanır; qiymətqoyma metodları müəyyənləşdirilir; hər

bir bazar üzrə məhsulun həyat tsiklinə uyğun olaraq

məhsulların qiyməti müəyyən edilir; qiymətin dəyişmə

mexanizmi hazırlanır və müəssisənin qiymət siyasətinə aid

olan bir sıra əməliyyatlar yerinə yetirilir.

6.Markteinqin idarə edilməsi. Bu funksiya firmada

marketinqin idarə edilməsinin təşkil olunması;

marketinqin idarəetmə strukturunun seçilməsi və təşkili;

idarəetmənin ayrı-ayrı səviyyələrində marketinqin planlaş-

dırılması və marketinq proqramlarının tərtib olunması;

marketinq fəaliyyətinə dair qərarların formalaşdırılması və

qəbulu; firmanın inkişaf imkanlarının müəyyən edilməsi;

marketinq nəzarət sistemi; marketinq auditi; firmanın

marketinq bölməsinin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi və

s. tədbirlər aiddir.

38

Bəzi alimlər marketinqin qeyd edilən funksiyalarını:

analitik funksiya; istehsal funksiyası; satış-bölüşdürmə

funksiyası; idarəetmə funksiyası kimi qruplaşdırırlar.

2.7. Xarici bazarlarda marketinq kompleksinin

formalaşması xüsusiyyətləri.

Bazarda mövqenin müəyyənləşdirilməsi şübhə

doğurmayan, başqalarından aydın fərqlənməyən əmtəə

üçün bazarda və məqsədli istehlakçıların şüurunda arzu

edilən yerin təmin olunmasıdır.

İstənilən əmtəə-istehlakçı tərəfindən qavranılan xas-

sələr dəstidir. Öyrənmək lazımdır ki, məsələn hansı

dərmana alıcılar üstünlük verir və nə üçün. Bundan başqa

müəyyən etmək lazımdır hansı dərmana ehtiyac var və

bütün səyləri bunun istehsalına yönəltmək lazımdır. Sonra

yeni əmtəəyə qiymət qoymaq və onun bazarda mövqeyini

müəyyənləşdirmək lazımdır.

Marketinq kompleksi- üzərinə nəzarət qoyulması

mümkün olan dəyişkən marketinq amilləri dəstidir və

firma məqsədli bazarın arzu olunan cavab reaksiyasını

almaq səylərində onların məcmusundan istifadə edir.

Marketinq kompleksinə firmanın öz əmtəəsinə olan

tələbata təsir göstərmək üçün edə biləcəyi hər şey daxildir.

Çoxsaylı imkanları dörd əsas qrupa bölmək olar:

Əmtəə - firmanın məqsədli bazara təklif etdiyi məmu-

latlar və xidmətlər dəstidir.

Qiymət - əmtəənin alınması üçün istehlakçıların ödədik-

ləri pul məbləğidir.

39

Yayılma metodları - əmtəənin məqsədli alıcılar üçün

əlverişli olmasına yönəldilmiş müxtəlif fəaliyyət növ-

ləridir.

Stimulaşdırma metodları – firmanın öz malının

üstünlükləri haqqında məlumat yaymaq və məqsədli

alıcıların onu satın almağa inandırılmasına yönəldilmiş

fəaliyyətdir.

Şəkil 2. Bazarın növləri

Marketinq kompleksinin təşkil edən hissələr haqqında

bütün qərarlar əksər hallarda konkret malın mövqeyinin

necə müəyyən edilməsindən asılıdır.

İstehsalçılar çox vaxt xarici bazarlarda öz əmtəələri

üçün nisbətən aşağı qiymət qoyurlar. Bu ilk növbədə

mənfəətin aşağı düşməsinə əmtəələrin satışının isə tez bir

zamanda reallaşmasına səbəb olur. Əgər istehsalçı öz

ölkəsində bazarı olmayan əmtəələri xaricdə dəyərindən

Bazar

Müəssisələr

bazarı

Beynəlxalq

bazarlar

Sənaye

təyinatlı

əmtəə bazarı

Vasitəçi

alıcılar

bazarı

Dövlət

idarələri

bazarı

İstehlakçılar

bazarı

İctimai-siyasi

təşkilarlar

bazarı

40

aşağı qiymətlə satırsa bu dempinq siyasətidir. Bu

baxımdan beynəlxalq bazarda çıxış edən müəssisə, firma

və ya şirkət öz əmtəələrinin son istehlakçıya çatdırılması

məsələsinə kompleks surətdə yanaşır. Belə ki, əmtəələrin

dünya bazarına çıxarılması onun xarici ölkənin

sərhədlərinədək çatdırılmasını təmin edir.

Inkişaf etmiş bazar sistemi bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə

olan bazarların olmasını nəzərdə tutur. Müxtəlif meyarlar

əsasında müəyyən olunan bazarın strukturu aşağıdakı

kimidir:

1)İşçi qüvvəsi bazarı;

2) Maliyyə bazarı;

3) İnvestisiya əmtəələri bazarı;

4) İstehlakçılar bazarı;

5) Xidmətlər bazarı;

6) Texnologiya bazarı;

7) İntellektual mülkiyyət bazarı. Bunların hamısını

əhatə edən subbazarlar mövcuddur.

Məsələn, ərazi hüdudlarına- coğrafi mövqelərinə və

iqtisadi hadisələrin miqyasına görə bazarları aşağıdakı

kimi təsnifləşdirmək olar: yerli bazarlar; milli bazarlar;

xarici bazarlar. Əmtəə qrupları və növləri üzrə bazarlar isə

belə təsnifləşdirilir: istehlak malları bazarı; istehlak

təyinatlı əmtəələrin və ya hazır məhsulların bazarları;

payçı bazarı və s.

Xarici bazarın - əməyin beynəlxalq bölgüsünə və digər

istehsal amillərinə əsaslanan ölkələr arasında sabit mal-pul

əlaqələri sahəsinin formalaşması, ölkənin təkrar ictimai

istehsalında xarici ticarətin rolu və yerinin dəyişməsi

deməkdir.

41

Xarici bazarda olan mal, həmçinin birgə tələbatın və

təklifin orta parametrləri haqqında xəbər verərək məlumat

funksiyasını oynayır ki, hər bir iştirakçı öz istehsalının

parametrlərini qiymətləndirə bilsin və onları dünya

bazarının tələblərinə adaptasiya etdirə bilsin.

Xarici bazar oliqopolistik struktura malikdir: malların

istehsalı ,əsasən, müxtəlif ölkələrin kiçik qrup iri

şirkətlərinin əlində cəmlənib. Bu cür struktur şirkətlər

arasında əməkdaşlığa, əsasən də elmi-texniki sahədə

böyük stimullar yaradır.

İqtisadi cəhətdən bir-birindən ayrılmış istehsalçılar

dərinləşən əmək bölgüsü şəraitində bir-birini axtarıb

tapmalı və əməklərinin nəticələrini mübadilə etməlidir.

Bazarsız istehsalçılar arasında qarşılıqlı əlaqələrin baş

tutması və tənzimlənməsi mümkün deyildir. Bazar satıcıya

ən sərfəli alıcını, alıcıya isə ən “insaflı” satıcını seçmək

imkanı verir.

Xarici bazar daxil olan eyni təyinatlı malla və xidmətlər

özündə bərabər miqdarda maddi və əmək məsrəflərini əks

etdirmir. Lakin bazarda qiymətlər tələb və təklif əsasında

formalaşdıqda alıcı onu buna uyğun gələn qiymətə satın

almağa çalışır. Deməli, bazarda “ictimai dəyər”

formalaşır. Bunun sayəsində istehsalda, tələbatlarda,

konyukturada həssaslıqla sezilən dəyərlə qiymət arasında-

kı əlaqə müəyyən olunur.

Bazarın başlıca vəzifələrindən biri onun tənzimləyici

funksiyasıdır. Burada sağlam rəqabət mühitinin təmin

edilməsi və qorunub saxlanması nəzərdə tutulur. Hazırda

iqtisadiyyar vaxtı ilə Adam Smitin göstərdiyi “gözə-

görünməz əl”in və müxtəlif iqtisadi vasitələrin köməyi ilə

tənzimlənir.

42

2.8. Xarici bazarlara çıxış metodu.

Beynəlxalq marketinqdə başlıca məsələlərdən biri də

ölkələrin xarici bazara çıxmaq metodlarının seçilməsidir.

Bu sahədə aşağıdakı metodlardan istifadə edilə bilər:

1)ölkədə istehsal olunan məhsulların xarici ölkələrə

ixrac edilməsi;

2) müştərək sahibkarlıq fəaliyyəti;

3) xarici ölkələrin iqtisadiyyatına birbaşa investisiya

qoyuluşları.

Xarici bazarda fəaliyyətə başlamağın ən adi üsulu

məhsul ixrac edilməsidir. Ixracın özüdə iki formada

həyata keçirilə bilər. Bunlardan biri qeyri-müntəzəm,

digəri isə fəal ixracdır. Qeyri-müntəzəm ixrac passiv

cəlbolunma deməkdir. Çünki firma arabir artıq qalan

məhsullarını digər ölkələrə satmaq üçün ixrac edir. Fəal

ixracda isə firma öz qarşısına hər hansı bir konkret

bazarda ixrac əməliyyatlarını genişləndirmək məqsədini

qoyur.

Müəssisələr öz məhsullarını ya mütəqil beynəlxalq

marketinq vasitəçilərinin xidmətlərindən istifadə etməklə,

yaxud da ixrac əməliyyatlarını müstəqil sürətdə yerinə

yetirməklə reallaşdıra bilər. bunlardan birincisinə,

bilavasitə dolayı ixrac, digərinə isə bilavasitə birbaşa ixrac

deyilir. Bilavasitə ixracla əsas etibarı ilə ixrac fəaliyyətinə

yeni başlayan müəssisələr məşğul olur. Bu, onunla

əlaqədardır ki, bilavasitə ixrac nisbətən az investisiya

qoyuluşu tələb edir və az risklidir.

Xarici bazara çıxmağın metodlarından biridə digər bir

ölkənin istehsal-kommersiya müəssisələri ilə birgə

sahibkarlıq fəaliyyətinin yaradılmasıdır. Bu, ixracdan

43

onunla fərqlənirki, birgə əməkdaşlıq nəticəsində xaricdə

istehsal gücləri işə salınır, müştərək müəssisələr yaradılır.

Müştərək müəssisələr isə aşağıdakı formalarda yaradıla

bilər:

1)istehsalçını beynəlxalq marketinqə cəlb etməyin ən

sadə yollarından biri olan lisenziyalaşdırma;

2) məhsul buraxılışında yerli istehsalçılarla müqavilə

bağlanmasına əsaslanan əməkdaşlıq;

3) bağlanmış müqavilə əsasında idarəetmə;

4) birgə mülkiyyətdə olan və birgə idarə edilən yerli

kommersiya müəssisələrini yaratmaq üçün səylərin

birləşdirilməsi.

Xarici bazarda fəaliyyətə başlamağın metodlarından

biri də xaricdə birbaşa investisiya qoyuluşlarıdır. Bu da

xarici firmalara açıq-aşkar fayda götürmək vəd edir. Buna:

investisiya qoyanlara edilən güzəştlər, nəqliyyat

xərclərinin ixtisar edilməsi, işçi qüvvəsinin dəyərinin

aşağı, xammalların ucuz olması; müəssisənin iş yerləri

yaratmaqla fəaliyyətini genişləndirdiyi ölkədə insanların

rəğbətini qazanması; müştərilərlə, malgöndərənlərlə daha

dərin əlaqələrin yaradılması; istehsal və marketinq

sahəsində siyasi «göstərişlər» işləyib hazırlamaqla firma

özünün investisiyalarına nəzarət olunmasını qoruyub

saxlamağa nail ola bilər.

Firma özünün marketinq kompleksini fəaliyyət

göstərəcəyi ölkənin yerli şəraitinə uyğunlaşdırmaq üçün

qərarlar qəbul etməlidir. Bu zaman standartlaşdırılmış

marketinq kompleksi ilə fərdiləşdirilmiş marketinq

kompleksini bir-birindən fərqləndirmək lazımdır.

Xarici bazara çıxarkən satıcı ilə son alıcı arasındakı

əlaqələr aşağıdakı mərhələlərdən keçir:

44

-satıcı təşkilatın kanalları;

- ölkələrarası kanallar;

- ölkədaxili kanallar;

- son istehlakçılar və ya alıcılar.

Sxem.1. Xarici bazara çıxmağın metodları

Firmalar xarici bazarda fəaliyyətlərinin idarə

Birbaşa

investisiyalar

Yığma

Müəssisələr

İstehsal

müəssisələri

Xarici bazara çıxmaq metodları

İxrac

əməliyyatları

Müştərək

sahibkarlıq

fəaliyyəti

Müntəzəm ixrac

Qeyri müntəzəm

ixrac

Dolayısı ilə ixrac

Бирбаша ихраъ

Lisensiyalaşdırm

a

Podrat istehsalı;

Müqavilə ilə

idarəetmə;

Birgə (müştərək)

müəssisə;

Françayzinq

45

olunmasını müxtəlif üsullarla təşkil edirlər. bunlardan biri

əvvəlcə ixrac şöbəsinin, sonra isə beynəlxalq filialın

yaradılması, digəri isə transmilli şirkətə çevrilməkdir.

Firma öz məhsullarını xarici bazar çıxardıqdan sonra

işləri yaxşı gedirsə, əmtəə dövriyyəsi artırsa, onda ixrac

şöbəsi yaradır. Lakin firma müştərək müəssisələr

yaratmaq, yaxud birbaşa investisiya qoyuluşları ilə məşğul

olmağa başladıqda şöbə kifayət etmir, o, filiallar yaradır.

Filialın başında izə özünün prezidenti durur və o, filialın

məqsədini, büdcəsini müəyyən edir, dünya bazarında onun

fəaliyyətini genişləndirmək üçün məsuliyyət daşıyır.

Bəzi firmalar isə öz fəaliyyətlərini daha da genişlən-

dirməyə çalışır, buna demək olar ki, nail olur və transmilli

təşkilata çevrilir. Bunlar özlərini xaricdə sahibkarlıq

fəaliyyəti ilə məşğul olan milli bazar xadimi hesab edirlər.

Müzakirə üçün suallar

1. Xarici ticarət siyasəti nədir?

2. Xarici ticarət dövriyyəsi hansıdır?

3. Xarici ticarətin dəyər həcmi necə hesablanır?

4. Beynəlxalq ticarət qruplarına hansılar daxildir?

5. Əsas ticarət əməliyyatlarına nələr aiddir?

6. Təminedici ticarət əməliyyatlarına nələr daxildir?

7. Marketinqin prinsiplərin hansılardır?

8. Beynəlxalq marketinqin əsasını nə təşkil edir?

9. Marketinqin inkişaf tarixinin əsas dövrlərini

müzakirə edin.

10. Marketinq konsepsiyalarını izah edin.

11. Bazarın seqmentləşdirilməsinin mahiyyəti nədən

ibarətdir?

46

12. Bazarın seqmentləşdirilməsinin məqsədini izah

edin.

13. Məqsəd bazarı hansı bazarlardır?

14. Məqsəd bazarının seçilməsi prosedurunu izah edin.

15. Məqsəd bazarının tutumu dedikdə nə başa

düşürsünüz?

16. Məqsəd bazarının tutumu necə hesablanılır?

17. Marketinq funksiyalarını izah edin.

18. Marketinqin məhsulların bölüşdürülməsi və

satışının təşkili funksiyası özündə hansı əməliyyatları

birləşdirir?

19. Beynəlxalq marketinqin daxili və xarici mühit

amillərinin şirkətlərə dəstəyini şərh edin.

20. Bazarın tətbiqinin mahiyyəti nədir?

21. Beynəlxalq bazara çıxmaq üçün qarşıya qoyulan

məqsədləri aydınlaşdırın.

47

III FƏSİL. BEYNƏLXALQ MARKETİNQİN

DAXİLİ VƏ XARİCİ MÜHİTİ, ONUN

İNFORMASİYA TƏMİNATI. BEYNƏLXALQ

MARKETİNQDƏ KOMMUNİKASİYA SİYASƏTİ

3.1.Marketinq tədqiqatları anlayışı, onun mahiyyəti

və məqsədi.

Müəssisələrin (firmaların, şirkətlərin və s.) sahibkarlıq

fəaliyyətində istehlakçıların məhsullara olan potensial

(real, həqiqi) tələblərinin ödənilməsi zəruriliyi ilə

bilavasitə bağlı olan bir çox problemlər qarşıya çıxır.

Onların həllinə isə yalnız marketinq tədqiqatlarının

köməyi ilə nail olmaq mümkündür.

Marketinq tədqiqatları dedikdə, əsasən problemlərin

məqsədyönlü öyrənilməsi, tətbiq edilməsi, bunların

əsasında isə həmin məsələlərin kompleks həllini təyin edə

biləcək təkliflər sisteminin işlənilməsi və tətbiqi başa

düşülür. Göstərilən problemlər isə adətən əmtəələrin satışı

prosesində qarşıya çıxır. Odur ki, marketinqə aid olan bir

çox iqtisadi ədəbiyyatlarda marketinq tədqiqatlarının

vəzifələrinə: bazarı, istehlakçıları, rəqibləri, təklifləri,

əmtəələri, qiymətləri, əmtəələrin hərəkətinin səmərəli

siyasətini və s. öyrənmək daxil edilir.

Marketinq tədqiqatları-bazarın öyrənilməsi və

proqnozlaşdırılması əsasında konkret istehlakçıların

ehtiyaclarının ödənilməsi və mənfəət əldə etməsinə

yönəlmiş malların (xidmətin) istehsalı və satışının

təşkilinin öyrənilməsinin kompleks sistemidir. O,

həmçinin fırma və ya müəssisənin marketinq fəaliyyətini

xarakterizə edən göstəriciləri aşkar etmək üçün zəruri

48

informasiyanın toplanması, təhlili və nəticələri haqqında

hesabatdır. Marketinq tədqiqatlarının növləri

aşağıdakılardır: reklam, kommersiya fəaliyyəti və onun

iqtisadi təhlili, fırmanın məsuliyyəti, yeni mallar istehsalı,

satış və bazar. Marketinq tədqiqatları analitik funksiyanın

mühüm tərkib hissəsi olub, tələb və mal təklifinin

qarşılıqlı əlaqəsini daha dolğun müəyyən etməyə imkan

verən informasiyanın statistik təhlilinin müasir metodikası

əsasında aparılır.

Marketinq tədqiqatları dedikdə firmanın marketinq

fəaliyyətində bu və ya digər qərarların qəbulunda qeyri-

müəyyənliyi azaltmaq məqsədilə məlumatların sistematik

olaraq toplanması, işlənməsi və təhlili başa düşülür.

Marketinq tədqiqatları marketoloqların informasiya

təminatı baxımından bazar, istehlakçı, rəqib və xarici

mühitin bütün elementləri ilə sıx əlaqəsini əks etdirir. O,

marketinq qərarlarının qəbulu ilə əlaqədar fırmanın

fəaliyyətindəki qeyri-müəyyənlik səviyyəsini aşağı salır,

marketinq kompleksinin bütün elementlərinə və onun

xarici mühitinə toxunur. Bu da öz növbəsində konkret

bazarda müəyyən məhsulun marketinqinə təsir göstərir.

Mütəxəssislərin fikrincə, marketinq tədqiqatlarında ən

başlıcası onun bazar aspektlərinə-bazarın inkişaf vəziyyəti

və meylinin qiymətləndirilməsi, istehlakçıların

davranışının tədqiqi, rəqiblərin, mal göndərənlərin,

vasitəçilərin fəaliyyətinin təhlili, marketinq kompleksinin

öyrənilməsi və s. diqqət yetirməkdir.

Bazar iqtisadi sistemində, başqa sözlə, “tələb – təklif”

qanunun fəaliyyət göstərdiyi bir şəraitdə istehsalçılarla

istehlakçılar arasında birbaşa iqtisadi – istehsal

əlaqələrinin xeyli azalması, firmaların (müəssisələrin,

49

şirkətlərin və s.) məqsədli bazarları seçmək, bu bazarları

hərtərəfli tanımaq, bazarın ölçülməsinə, potensial

imkanlarına və bazar vahidlərinin xüsusiyyətlərinə dair

geniş informasiya toplamaq işində xeyli çətinliklər yaran-

mışdır. Bəzi məsələlərə dair informasiyaları, məlumatları

müxtəlif təşkilatlardan almaq mümkün olduğu halda, bir

çoxunu isə firmaların özləri toplamağa məcbur olurlar.

Odur ki, marketoloqlar (marketinq xadimləri) kifayət

qədər dəqiq, dolğun və etibarlı informasiyaları toplamaq

məqsədilə marketinq kompleksinin müxtəlif sahələri ilə

bilavasitə əlaqədar olan müəyyən bir proqram

çərçivəsində tədqiqatların aparılmasını təşkil edirlər.

“Marketinq tədqiqatları” dedikdə, firmanın marketinq

kompleksi fəaliyyətini icra edərkən qarşılaşdığı bir çox

problemlərə dair informasiyaları sistemli qaydada

obyektiv olaraq toplanan və bunları təhlil edərək ətraflı

hesabat hazırlamaq başa düşülür.

Bazar şəraitinidə müəssisədə marketinq tədqiqatları

xüsusi əhəmiyyət kəsb etməklə firmanın səmərəli

fəaliyyətinə və əhalinin tələbatınıın maksimum

ödənilməsinə imkan verir. Müəssisənin fəaliyyətində

tədqiqatların yeri olduqca böyükdür. O, bazarın

seqmentləşdirilməsi, məqsədli bazarın seçilməsi, malın

mövqeyinin müəyyən edilməsi və marketinq kompleksinin

hazırlanması üçün zəruri informasiya təminatı təşkil edir.

Marketinq tədqiqatları müəssisəni marketinqin ətraf

mühiti ilə əlaqələndirən kommunikasiya kanalıdır və

müəssisənin marketinq planının effektlilik səviyyəsini

qiymətləndirmək üçün informasiyanın toplanması,

ötürülməsi və işlənməsi üsuludur. O, həm müəssisənin

məqsədini, imkan və resurslarını bazarda yaranmış

50

situasiyaya uyğunlaşdırmağa, həm də marketinq

elementlərini idarə etməyə imkan verir.

Marketinq tədqiqatlarının aparılmasının zəruriliyi

marketinqin ətraf mühitinin daima dəyişməsi, müasir

dövrdə bazarda rəqabət mübarizəsinin kəskinləşməsi,

istehlakçıların alış motivlərinin və davranışının daima

dəyişməsi, məhsul ceşidinin genişlənməsi tezliyinin

yüksəlməsi, digər bazar subyektlərinin iqtisadi sosial

davranışının stabil olmaması və s. nəticəsində

müəssisələrin bazar fəaliyyətində qeyri-müəyyənlik və

risk amilinin səviyyəsinin artması ilə müəyyən edilir.

Marketinq tədqiqatları istənilən səviyyədə konkret

marketinq fəaliyyəti üçün zəruri məlumatların

toplanılması, işlənilməsi, təhlili və proqnozlaşdırılması

sistemidir.

Marketinq tədqiqatları 3 altsistemə ayrılır:

- planlaşdırma və tədqiqatların hazırlanması (birinci

və ikinci mərhələlər);

- məlumatların toplanması, işlənilməsi, son dəfə

yoxlanılması və saxlanılması (üçüncü mərhələ);

- məlumatlardan istifadə olunması, yəni onların

təhlili, proqnozlaşdırılması, nəticə və təkliflərin tərtib

olunması (dördüncü və beşinci mərhələlər).

Marketinq tədqiqatları beynəlxalq bazarda rəqabət

mübarizəsinin alətlərindən biridir. Özü və rəqibi haqqında

obyektiv məlumatlarla özünü təmin edib müqayisə

etməklə, bazarda mövcud şəraiti düzgün qiymətləndirib,

onun inkişafını proqnozlaşdırmaqla firma müəyyən

rəqabət üstünlükləri qazanır.

Marketinq tədqiqatlarının təşkil olunmasının prinsipləri

aşağıdakılardır:

51

- elmilik;

- sistemlilik;

- komplekslilik;

- operativlik, çeviklik və perspektivlik;

- səmərəlilik.

3.2.Marketinq tədqiqatlarının informasiya təminatı.

İndiki dövrü informasiya dövrü adlandırırlar. Biz

istəsək də, istəməsək də informasiya bizim həyatımıza

daxil olur. İndiki zamanda milli iqtisadiyyatın ayrı-ayrı

sahələrində, onların tərkibinə daxil olan müəssisə və təş-

kilatlarda, eləcə də digər bölmələrdə idarəetmənin lazımi

keyfiyyətdə təmin edilməsi üçün əldə ediləcək informasi-

yaların sayı və həcmi zaman keçdikcə durmadan artmağa

meyl edir. Belə ki, dünya iqtisadiyyatının qloballaşması

elm, texnika və texnologiyanın inkişafını sürətləndirir,

onları daha da mürəkkəb edir, bazarlar genişlənir, rəqabət

və iqtisadi sarsıntıların miqyası milli sərhədləri aşaraq

beynəlxalq xarakter almağa başlayır, maliyyə - iqtisadi,

siyasi və sosial böhranlar artır və hər bir ölkə üçün

qaçılmaz olur. Digər tərəfdən isə, informasiyaların

çoxalması onların öyrənilməsi və işlənib hazırlanmasına

sərf edilən vaxtın artmasına gətirib çıxarır, idarəetmə

qərarlarının qısa müddətə qəbul edilməsinə müəyyən

maneçiliklər törədir. Bundan əlavə, bazar iqtisadiyyatı

sistemində müəssisə və təşkilatlar üçün bazar şəraitinin

həlli də qeyri-müəyyəndir. Qeyri-müəyyənlik yüksək

səviyyədə iqtisadi və sosial proseslərin birmənalı olması

ilə əlaqədardır. Başqa cür desək, qeyri-müəyyənlik iqtisadi

və sosial hadisələrin səbəbi, inkişaf qanunauyğunluğu,

52

aralarındakı əlaqə və asılılıqlar haqqında informasiya

yoxdur. Bazar mühitinin qeyri-müəyyənliyi nəticəsində

müəssisələrin informasiya tələbatı daha da artır. Qeyri-

müəyyənlik qərar qəbulunda da yaranır. Bu qeyri-

müəyyənlikləri aradan qaldırmaq üçün informasiyalar

lazımdır. İdarəetmə qərarlarının qəbulunda informasiyalar

zəruri şərtdir. Qərb mütəxəssisləri hesab edirlər ki,

optimal qərarların qəbul edilməsinin 90% informasiyaların

keyfiyyətindən, yəni onların tamlığından, dürüstlüyündən,

dəqiqliyindən, yerində və vaxtında əldə edilməsindən və s.

asılıdır. Ümumilikdə qərar qəbul etmək prosesi elədir ki,

informasiyasız heç bir qərar qəbul edilmir.

Müəssisənin marketoloqları bazar seqmentinin gəlir

səviyyəsi, təhsil səviyyəsi və həyat tərzi, onların nəyə

üstünlük verdikləri və məhsulda baş verə biləcək bəzi

dəyişikliklərə münasibətləri haqqında daha çox bilmək

istəyir. Bu haqda məlumatları marketinq tədqiqatları

sistemi vasitəsilə alırlar. Bir qayda olaraq, marketoloqlar

öz qüvvəsi sayəsində belə informasiyanı əldə etmək üçün

nə vaxtı, nə də bacarığı olmadığına görə rəsmi marketinq

tədqiqatlarının aparılmasını marketinq tədqiqatları siste-

minə sifariş verir. Firma marketinq tədqiqatlarının bir neçə

üsulla aparılmasını sifariş edə bilər. Xırda firma belə təd-

qiqatın planlaşdırılmasını və aparılmasını yerli univer-

sitetlərin tələbə və müəllimlərindən xahiş edə bilər, yaxud

bunun üçün ixtisaslaşdırılmış təşkilata müraciət edə bilər.

Əvvəl dediyimiz kimi, iri şirkətlərdə marketinq tədqiqat-

ları sistemi vardır. İri şirkətlərdə marketinq tədqiqatlarını

bu şöbə həyata keçirir. Belə şöbədə bir neçə və ya onlarca

əməkdaş ola bilər. Marketinq tədqiqatları şöbəsinin müdiri

adətən marketinq üzrə vitse-prezidentə tabedir və

53

tədqiqatların rəhbəri, inzibatçısı və firmanın mənafelərinin

müdafiəçisi vəzifələrini icra edir. Şöbənin əməkdaşları

arasında tədqiqat planlarını hazırlayanlar, statistiklər,

sosioloqlar, modelləşdirmə üzrə mütəxəssislər vardır.

Marketinq tədqiqatları öz fəaliyyət sahələrini daim

genişləndirirlər. Onların həll etdikləri ən tipik 10 məsələ

bunlardır: bazarın xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi, bazarın

potensial imkanlarınının ölçülməsi, bazarın hissələrinin

firmalar arasında bölüşdürülməsinin təhlili; satışın təhlili,

işgüzar fəallıq meyllərinin öyrənilməsi, rəqiblərin

əmtəələrinin öyrənilməsi, qısamüddətli proqnozlaşdırma,

yeni əmtəəyə qarşı reaksiya və onun potensialının

öyrənilməsi, uzunmüddətli proqnozlaşdırma, qiymət

siyasətinin öyrənilməsi.

Marketoloqların informasiyaya olan ehtiyaclarının

ödənilməsində marketinq informasiyasının təhlili

sisteminin böyük əhəmiyyəti vardır. Marketinq informasi-

yasının təhlili sistemi marketinq məlumatlarının və mar-

ketinq problemlərinin təhlil metodlarının mükəmməl

dəstidir. Bu sistemə bir çox iri firmalar bu cür yanaşmanı

ya həddən artıq texniki, ya da həddən artıq akademik

hesab edirlər. Marketinq informasiyasının təhlilinin

istənilən sisteminin əsasını statistik bank və modellər

bankı təşkil edir.

Müasir bazar iqtisadiyyatı sistemi dövründə yalnız o

müəssisə müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstərə bilər ki, onun

rəhbərliyi və mütəxəssisləri sahibkarlıq fəaliyyətinin

bütün istiqamətləri üzrə kifayət qədər tam, həqiqi və

vaxtında verilmiş informasiyaya malik olsun. Odur ki, bu

məsələyə müəssisə rəhbərliyi daim ciddi diqqət

yetirməlidir. Mütəxəssislərin qənaətinə görə bu problemin

54

həlli aşağıdakı materiallardan istifadə etməklə, marketinq

informasiya sisteminin yaradılması yolu ilə mümkündür:

- müəssisənin məhsul satışı həcmini, tədarükünü,

xərclərini və material resurslarının miqdar göstəricilərini,

həm də dövriyyə vəsaitlərinin hərəkətinə, debitor və

kreditor borclarına dair məlumatları özündə əks etdirən

daxili hesabatlar və s. ;

- sahibkarlıq mühitində baş verən bütün hadisələrə

dair ətraflı və tam xarici informasiyalar;

- müəssisə qarşısında duran əsas məsələlərin həllini

təmin edəcək zəruri informasiyanı əldə etmək məqsədilə

marketinq tədqiqatlarının aparılması;

- idarəedici qərarların qəbul edilməsi üzrə konkret

təkliflər özündə əks etdirən marketinq informasiyalarının

təhlili nəticələri və s.

Müəssisənin informasiya bazasını yaradarkən müxtəlif

idarələrin və təşkilatların uyğun statistik materiallarından,

elmi–tədqiqat laboratoriyalarının, institutların və şirkət-

lərin, həm də ali məktəblərin elmi hesabatlarından istfadə

etmək yaxşı nəticələr verir. Bunlardan əlavə, sənaye və

ticarət müəssisələri arasında olan yazışmalara diqqət

yetirmək, birjaların, auksionların (hərracların) və ticarət

idarələrinin materiallarını öyrənmək, eləcə də bazardakı

real vəziyyətlərlə yaxından tanış olmaq məqsədi ilə xüsusi

müşahidələrin aparılması da yaxşı nəticələr verir.

Müasir dövrdə marketinq informasiyasının yeni

texnologiyaların köməkliyi ilə, o cümlədən ümumdünya

məlumat şəbəkəsi olan internet vasitəsilə alınması

asanlaşmış və daha da dolğunlaşmışdır.

Son dövrlərdə kompüter şəbəkəsinin inkişafı ilə

əlaqədar olaraq internet xidmətindən istifadə etməklə həm

55

ixtisaslaşmış marketinq firmaları, həm də müəssisələrin

marketinq xidmətinin mütəxəssisləri müstəqil olaraq

istənilən növ məlumatları - məsələn, dünyanın istənilən

ölkəsində müəyyən əmtəə bazarındakı vəziyyət barədə

istədikləri informasiyaları çox asanlıqla əldə edə bilərlər.

3.3. Beynəlxalq marketinqin daxili və xarici mühiti,

onun kommunikasiya siyasəti.

Hər bir firma inkişaf etdikcə onun daxili və xarici

mühitində dəyişikliklər baş verir. Bu isə kommunikasiya

vasitəsilə tənzimlənir.

Firmanın marketinq mühitində fəaliyyət göstərən

amillər daxili və xarici mühit amillərinə bölünür.

Daxili mühit amilləri – firma daxilində fəaliyyət

göstərən, onun təsərrüfat mexanizmini təşkil edən

firmanın istehsal – satış fəaliyyətinin təşkilinə xidmət edir.

Daxili mühitə harada yerləşməsindən asılı

olmayaraq,firmanın bütün istehsal bölmələri, törəmə

müəssisələri, fillialları, nümayəndəlikləri, maliyyə,

sığorta, nəqliyyat və digər köməkçi bölmələri aiddir.

Firmanın fəaliyyətinə təsir göstərən daxili mühit

amillərinin hərtərəfli və dərindən təhlili optimal idarəetmə

qərarları qəbul edilməsi üçün zərurətdir. Çünki bu təhlil

nəticəsində əldə edilən məlumatlar firma daxilində gedən

proseslərində görünür.

Bundan başqa, daxili mühit amillərinə, kadrların

ixtisaslaşması, onlardan düzgün istifadə olunması,

firmadaxili məlumatların hərəkəti, idarəetmənin

quruluşunun, ümumilikdə, xarici mühitin təsiri və bazar

situasiyasının dəyişməsinə çevik reaksiya verməsi,

56

xammal və material göndərənlərlə qarşılıqlı əlaqə,

əmtəənin son istehlakçıya qarşı irəlilədilməsi və s. aiddir.

Hər bir firma özünün normal fəaliyyətini təmin etmək,

qarşısına qoyduğu məqsədə nail olmaq və vəzifələrini

yerinə yetirmək üçün daxili mühitdə olan amilləri daimi

olaraq təhlil etməli və onun nəticəsindən asılı olaraq, həm

daxili, həm də xarici bazarda uğurlu fəaliyyət göstərmək

barədə qərarlar qəbul etməlidir.

Xarici mühit amilləri – firmadan kənarda fəaliyyət

göstərən, lakin bu və ya digər dərəcədə firmanın

fəaliyyətinə təsir edən və ya təsir edə biləcək və

davranışlarına firma tərəfindən nəzarət oluna bilməyən

şərait və amillərin məcmusudur.

Hər bir firma istehsalın xarakterindən asılı olaraq, çoxlu

sayda faktorları özündə birləşdirən özünəməxsus xarici

mühit amillərinə malik olur ki, bunlarda qeyd edildiyi

kimi, istər – istəməz firmanın fəaliyyətinə öz təsirini

göstərir.

Firmanın fəaliyyətinə təsir edən xarici mühit amilləri

birbaşa və dolayı olmaqla iki qrupa bölünür:

Birbaşa təsir edən xarici mühit amillərinə aid edilir:

- bazar münasibətlərinin müasir xarakteri;

- firmanın təsərrüfat əlaqələrinin inkişafı;

- demoqrafik göstəricilər.

Dolayı yolla təsir edən xarici mühit amillərinə aid

edilir:

- firmanın fəaliyyətinin tənzimlənməsi prosesi;

- ümumi iqtisadi inkişaf;

- mədəni əhatə dairəsi.

Marketinq tədqiqatlarını apararkən istehlakçını

maraqlandıran informasiya növünü və onun

57

toplanılmasının ən səmərəli yollarını müəyyən etmək də

çox vacibdir. Odur ki, tədqiqatçı təkrar və ilkin

məlumatları, eləcə də eyni zamanda onların hər ikisini

toplaya bilər.

İqtisadi ədəbiyyatlarda “təkrar məlumatlar” a əsasən

aşağıdakılar aid edilir:

-Daxili mənbələr. Daxili informasiya mənbələrinə

müəssisənin (firmanın, şirkətin və s.) gəlirləri və itkiləri

haqqında hesabatlar, balans hesabatları, əmtəə - material

dəyərlərinin qeydiyyat cədvəlləri, əvvəlki tədqiqatlar

haqqında hesabatlar, və s. aid edilir. Dövlət Statistika

Komitəsinin ümumiləşdirilmiş icmal məlumatları və s.

daxildir.

Marketinq istehlakçıların tələbatının və davranışının

öyrənilməsilə yanaşı həm də tələbatın formalaşdırılması

və həvəsləndirilməsi funksiyasını da yerinə yetirməlidir.

Bunun üçün hər bir istehsalçı müəssisə məhsulları və ya

хidmətləri haqqında mövcud və potensial alıcılarına

onların keyfiyyəti, istehlak хüsusiyyətləri, fərqləndirici

хüsusiyyətləri və s. haqqında məlumatlar verilməsini

təmin etməli və onları həmin məhsul və ya хidmətləri

almağa inandırmalıdır. Bundan əlavə, marketinq mübadilə

prosesinin baş tutması və tələblə təklifin daha effektli

uyğunluğunu təmin etmək məqsədilə mübadilə prosesinin

iştirakçıları arasında kommunikasiya aхınlarını təşkil

etməlidir. Buna nail olmaq üçün istehsalçı müəssisələr

marketinq kommunikasiya sistemini təşkil etməlidirlər.

Marketinq kommunikasiya sistemi satışın həcminin və

mənfəətin artırılması məqsədilə məqsəd auditoriyasına

təsir göstərilməsi və ya müəssisənin özü və məhsulu

(хidməti) haqqında infomasiyanın verilməsi vasitələrinin

58

məcmusudur. Marketinq kommunikasiya sisteminə verilən

tərifdən belə nəticəyə gəlmək mümkündür ki,:

- istehlakçı və alıcılarla əlaqənin yaradılması ilə yanaşı

digər bazar subyektləri ilə, o cümlədən,

məhsulgöndərənlərlə, vasitəçilərlə və rəqiblərlə də

kommunikasiyanın yaradılmasını nəzərdə tutur;

- yalnız bazar subyektlərinə özü, məhsulu və ya

хidmətləri haqqında informasiya verilməsinə yoх, həm də

məhsulun (хidmətin) mövqeləşdirilməsini həyata

keçirməklə və onun müsbət imicini yaratmaqla

istehlakçılara və alıcılara təsir etməyə, onları məhsulu

almağa təhrik etməyə, bunun sayəsində məhsulun satışının

və bazar payının artırılmasına yönəldilir və yaхud,

məhsula olan mənfi münasibəti aradan qaldırmağa

yönəldilir;

- iki istiqamətli informasiya aхını olmaqla müəssisənin

хarici mühitlə inteqrasiyasını və əks əlaqəsini təmin edir.

Belə ki, istehsalçı məqsəd auditoriyasına təsir etmək üçün

onun tələbatları, davranışları və motivasiyası, rəqiblərin

məhsulları və marketinq strategiyası və s. haqqında

informasiya toplamalı və məqsəd auditoriyasının nəyə

üstünlük verdiyini, məhsuldan nə gözlədiyini, hansı

faydanı almaq istədiyini öyrənməlidir. Bundan sonra o,

bunun əsasında müvafiq kommunikasiya vasitələri seçə,

məhsulun mövqeləşdirilməsini həyata keçirə, konkret

auditoriyaya və ya bazar seqmentinə hesablanmış müraciət

mətnləri hazırlaya və s. bilər.

59

3.4. Ümumi və ilkin tədqiqatlar. Beynəlxalq

marketinq tədqiqatlarının aparılması mərhələləri.

Marketinq tədqiqatlarının əksəriyyətində ilkin

məlumatların toplanılması zəruri olur. Çünki bunlarsız

mümkün deyil. Odur ki, ilkin məlumatların toplanması

üçün ən əvvəl xüsusi plan hazırlanmalıdır. Bu planda:

tədqiqat metodları, tədqiqat alətləri, seçmə planının

hazırlanması, auditoriya ilə ünsiyyət və s. əks etdirilməli-

dir.

İnformasiyanın toplanması metodları toplanılan

informasiyanın tipindən və хarakterindən asılıdır.

Marketinq tədqiqatlarında iki tip informasiyadan: təkrar

informasiyadan və ilkin informasiyadan istifadə edilir.

Təkrar informasiya aparılan konkret tədqiqatın

məqsədindən fərqli məqsədlər üçün əvvəllər toplanmış və

artıq müxtəlif informasiya daşıyıcılarında mövcud olan

məlumatlardır. Təkrar informasiya müəssisədaxili və

müəssisədənkənar təkrar informasiya olmaqla iki yerə

bölünür. Müəssisədaxili təkrar informasiyaya bilavasitə

müəssisənin fəaliyyətini xarakterizə edən və onun

müxtəlif növ hesabatlarında əks etdirilən məlumatlar

aiddir. Müəssisədənkənar təkrar informasiyaya isə dövlət

və beynəlxalq təşkilatların, ticarət-sənaye palatasının,

tədris, elmi-tədqiqat, layihə institutlarının və elmi-texniki

təşkilatların nəşrləri, illik statistik məcmuələr və

hesabatlar, kitablar, məqalələr, simpozium, konfrans və

konqreslərin nəticələr və s. aiddir. Təkrar informasiyanın

mənbələrinin nisbətən çox olması, əlçatanlığı,

toplanmasının nisbətən az vaxt tələb etməsi və ucuz başa

60

gəlməsi və mötəbərlilik səviyyəsinin yüksək olması onun

başlıca üstünlüyüdür.

Yuxarıda göstərilən səbəblərdən və bir çox hallarda

təkrar informasiya tədqiqatın aparılması üçün kifayət

etmədiyindən marketinqə dair idarəetmə qərarlarının

hazırlanması və qəbulu üçün ilkin informasiyanın

toplanmasına ehtiyac yaranır. İlkin informasiya və ya

birinci əldən informasiya konkret marketinq tədqiqatları

üçün və ya hər hansı bir məqsədlə ilk dəfə toplanan

informasiyadır. İlkin informasiyanın başlıca üstünlüyü

onun aparılan tədqiqatın məqsədinə uyğun toplanması,

tədqiqat metodologiyasını tədqiqatçının özünün müəyyən

etməsi və toplanan informasiyanın dəqiqliyinə nəzarət edə

bilməsidir. Lakin təkrar informasiya ilə müqayisədə ilkin

informasiyanın toplanması çox vaxt və xərc tələb edir.

İnformasiyanın toplanması və təhlili. Marketinq

tədqiqatlarının bu mərhələsində tədqiqatın aparılması üçün

zəruri olan informasiyanı toplayacaq şəxslər müəyyən

edilir, onlara təlimlər keçirilir, informasiyanın toplanma-

sında yol verilən sistematik səhvlər öyrənilir, infor-

masiyanın toplanması metod və üsullarına uyğun olaraq

bilavasitə informasiyanın toplanılması həyata keçirlir.

Tədqiqat metodları. İlkin məlumatların toplanmasında 8

əsas üsuldan (metoddan) istifadə edilir. Bunlar aşağıdakı-

lardır:

- Müşahidə metodu;

- Təcrübə metodu;

- Sorğu (anket sorğusu) metodu

- Eksperiment metodu,

- İmitasiya metodu,

- Fokus-qrup metodu,

61

- Panel metodu,

- Delfi və testləşdirmə metodları.

Müşahidə metodu – tədqiqatçının bilavasitə adamlarla

və şəraitə nəzarət etməklə ilkin məlumat toplanılmasının

əsas üsullarından biri hesab edilir. İnformasiyanın

toplanmasının bu metodundan əsasən təsviri tədqiqtların

aparılmasında istifadə edilir. İnformasiyanın

toplanmasının sorğu metodundan fərqli olaraq müşahidə

metodunda seçilmiş qrupun təmsilçilərindən heç bir şey

soruşulmur, onlara sual verilmir və əməkdaşlıq edilmir.

Burada tədqiqatçı yalnız müəyyən şəraitdə onların

davranışını və davranışının nəticələrini izləyir. Əsasən

müşahidə birbaşa və dolayı müşahidəyə bölünür.

Təcrübə metodu – tədqiqatçı “əsas kütlədən” (istehlak-

çılardan) nümunə üçün bir qrup seçir. Həmin nümunə

qrupunda təcrübə yolu ilə tədqiqat apararaq, müxtəlif

qiymətlər ala bilən dəyişkən kəmiyyətlərin hər bir fərdə

etdiyi təsirə dair informasiya toplanılır.

Nümunə qrupunu seçərkən aşağıdakı 2 üsuldan istifadə

edilir:

- Təsadüfi üsulla seçmə;

- Təsadüfi olmayan üsulla seçmə.

Sorğu (anket sorğusu) metodu – Təsviri tədqiqatlarda

ilkin informasiyaların toplanmasında ən çox sorğu

metodundan istifadə edilir. Sorğu müsahiblə şəxsi əlaqə

yaratmaqla ondan tədqiqatçının aparılan tədqiqatın məq-

səd və vəzifələrinə uyğun olaraq əvvəlcədən formalaş-

dırdığı suallara cavab alması yolu ilə informasiyanın

toplanmasının verbal-kommunikativ metodudur. Bu me-

todda qarşıya qoyulmuş məqsədə uyğun olaraq hər bir

müsahibə suallar verməklə onun biliyi, baxışları, nəyə

62

üstünlük verməsi və ya davranışı müəyyən edilir və

bunlara aid informasiya toplayırlar. Sorğu anket vasitəsilə

bilavasitə informatorla görüşməklə, telefonla, poçtla və

internetlə birbaşa və dolayı, açıq və gizli formada aparıla

bilər.

Beynəlxalq marketinq tədqiqatları üçün ilkin tədqiqat

məlumatlarının alınmasının əsas metodu daxili marketinq

tədqiqatlarında olduğu kimi, sorğu, müşahidə, eksperi-

ment və paneldən ibarətdir.

Ümumiyyətlə, beynəlxalq marketinq tədqiqatlarında

idxal bazarının iki səviyyədə makrosəviyyə və mikrosə-

viyyədə seqmentləşməsinin müəyyən edilməsinin mühüm

əhəmiyyəti vardır.

Beynəlxalq marketinq tədqiqatları prosesində bazar,

istehlakçılar, rəqiblər, bazarın firma strukturu, məhsullar,

qiymət, məhsulların bölüşdürülməsi və satışı kanalları,

satışın həvəsləndirilməsi və reklam fəaliyyəti, müəssisənin

idarəetmə quruluşu və makromühit amilləri tədqiq edilir.

Beynəlxalq marketinq tədqiqatlarına başlamazdan əvvəl

müəssisə tam əmin olmalıdır ki, bu, müəssisəyə

istehlakçıların real tələblərinin tam ödənilməsi hesabına

sahibkarlıq fəaliyyəti nəticələrini (gəliri) yaxşılaşdırmaq

üçün zəruridir. Yəni istehlakçıların ehtiyaclarını və

potensial tələblərini dəqiq müəyyən etmək, problem üzrə

qəbul edilən qərarların əhəmiyyətini nəzərə alaraq, onların

tam ödənilməsi yolu ilə sahibkarlıq fəaliyyətinin

səmərəliliyini təmin etmək üçün münasib təklifləri vermək

vacibdir. Əgər marketinq tədqiqatlarının bütün prosesləri

dəqiq, düzgün və kompleks halda planlaşdırılıbsa, bu

zaman verilmiş təkliflər əsaslandırılmış və həqiqətən də

onların reallaşdırılması yaxşı nəticələr verəcəkdir. Adətən

63

iqtisadi ədəbiyyatlarda marketinq tədqiqatlarının 6 əsas

mərhələsini qeyd edirlər.

- Bazar problemlərinin müəyyən edilməsi.

- Tədqiqat planının işlənilməsi.

- Məlumatların toplanılması.

- Toplanmış məlumatların təhlili və inteqrasiyası.

- Nəticələrin ümumləşdirilməsi, hesabatın hazırlan-

ması və təqdim edilməsi.

- Marketinq qərarının qəbul edilməsi.

3.5. Beynəlxalq bazar - əmtəələrin mübadilə məkanı

kimi. Bazarın seqmentləşdirilməsi.

Bazar – alıcı ilə satıcının görüşdüyü və əmtəə

mübadiləsinin həyata keçirildiyi yerdir. Bazar xüsusi

iqtisadi kateqoriyadır, ticarət isə iqtisadiyyatın müstəqil

sahəsidir.

Xarici bazara çıxmaq istəyən müəssisə öz fəaliyyətinin

başlıca istiqamətini bazara, onun tələbatlarına,həcminə və

dəyişilə bilmə imkanlarına uyğunlaşdırır. Müasir dövrdə

beynəlxalq bazarın məzmunu və forması müxtəlifdir.

Beynəlxalq bazar – ölkə xaricində yerləşən topdansa-

tış, pərakəndəsatış və dövlət idarələri bazarları da daxil

olmaqla ölkənin sərhədlərindən kənarda yerləşən alıcılar-

dır.

Bazarın tətbiqi – səmərəli idarəetmə haqqında dəqiq

qərar qəbul edilməsi üçün tələb haqqında informasiya

almaq üsuludur və vasitəsidir. Deməli, ilk növbədə “tələb”

haqqında geniş və dolğun informasiyalar toplanılmalı,

sistemləşdirilməli, təhlillər aparılmalı, nəticələr çıxarılmalı

və konkret qərar qəbul edilməlidir. İlk baxışdan adi

64

görünən bu məsələnin kompleks halda, yəni bir – biri ilə

qarşılıqlı əlaqədə və üzvü vəhdət halında öyrənilməsi o

qədər də asan iş deyil. İnformasiyanın yığılması dedikdə,

məhsulları ( xidməti), istehsalçıları, reklam, rəqibləri və s.

tam əhatə edən məlumatların əldə edilməsi başa düşülür.

Beynəlxalq bazara çıxan hər bir firmanın qarşısına 2

məsələ çıxır:

- bazarların aqreqasiya edilməsi (birləşdirilməsi) və

marketinq gücünün standartlaşdırılması;

- bazarın seqmentləşdirilməsi və marketinqin diffe-

rensasiya edilməsi. Bazarın seqmentləşdirilməsi və

aqreqasiya edilməsi – bu marketinqin də bir – birinə əks

strategiyalardır.

Əmtəə mübadiləsi sferası kimi bazar iki başlıca təkrar

olunan hərəkətə əsaslanır:

- Əmtəələrin satılması;

- Əmtəələrin alınması.

Bazar münasibətlərinin meydana çıxması və

formalaşması natural istehsalın yox olması və əmtəə

istehsalına keçilməsi dövrünə aid edilir ki, bu da ibtidai

icma quruluşuna gedib çıxır. Bazar istənilən müasir

cəmiyyətin və əmtəə mübadiləsinin zəruri obyektiv

şərtidir.O yalnız ictimai inkişafın qanunları ilə deyil, həm

də təbiət qanunları ilə bilavasitə əlaqədar olan istehsal

qanunlarına tabedir. Ona görədə dövlət orqanlarının

fərmanı ilə nə bazarı ləğv etmək olar, nə də yaratmaq.

Əksər hallarda hər bir xarici bazar özünəməxsus

xüsusiyyətlərə malik olur ki, bu da, onun ayrı–ayrı

seqmentərə bölünməsini zəruri edir. Beynəlxalq bazarların

seqmentlərə bölünməsi meyarı da (kriteriyası) müxtəlif

65

olur. Məsələn, ABŞ elmi marketinq institutunun təklif

etdiyi “meyarlar dəsti” aşağıdakı iki blokda cəmləşdirilir:

Əhatəedici demoqrafik mühitin şəraiti: ümumi əhali;

əhalinin sıxlığı; əhalinin illik orta artım norması; aktiv

(fəal) əhalinin artım faizi; 15 yaşına kimi olan əhalinin

savadlılıq faizi; kənd təsərrüfatı əhalisinin faizi; urbaniza-

siya dərəcəsi.

İctimai amillər: əhalinin etnoqrafik artımı, dini, dili və

s. amillərə görə bölgüsü.

Bu, bazarın kompleks öyrənilməsi; əmtəələrin

marketinqinə bilavasitə təsir göstərən bütün amillərin

kompleks halda elmi təhlilidir. Başqa sözlə, əmtəələrin

istesalçılardan onun alıcılarına (istehsalçılarına) çat-

dırılması və satışı ilə birbaşa əlaqədar olan problemlərin

həlli zamanı qarşıya çıxan bütün obyektiv amillərin

yığılması, qeydə alınması və təhlili prosesidir.

Bir çox firma sadəcə daxili bazarda fəaliyyət

göstərməklə kifayətlənməyib, aşağıda təsvir olunan

müxtəlif səbəblərdən dolayı beynəlxalq bazarlara da

çıxmaq arzusunda olurlar.

1.Daxili bazarda əmtəəyə olan tələbin azalması;

2.Daxili bazarda firmalar arası şiddətli rəqabət və

bundan qaçmaq istəmələri;

3.Beynəlxalq bazarlara çıxmaqla mütərəqqi texnika və

texnologiyanı firmaya cəlb edib istifadə imkanlarını

araşdırmaq;

4.Dövlətin ixracatçı firmalara verdiyi bir sıra güzəşt və

təşviqlərdən faydalanmaq istəyi;

5.Firmanın valyuta cinsindən gəlirlərini artırmaq istəyi;

6.Həmişə yenilikçi bir firma imicini formalaşdırmaq

istəyi;

66

7.Səciyyəvi xüsusiyyətləri olan əmtəələrə beynəlxalq

bazarlarda müştəri tapmaq istəyi və s.

Bu bazarlara çıxan firmalar təbii şəraitin, yaşayış

tərzinin, istehlakçı davranışlarının müxtəlifliyi səbəbi ilə

bir çox problemlərlə qarşılaşa bilərlər. Bu səbəbdən də,

marketinq xadimləri hər bir məqsədli bazarı ayrılıqda

götürüb təhlil etməli və bu bazarlardan hansına girəcəyini

müəyyənləşdirməlidir.

Müzakirə üçün suallar

1. Marketinq tədqiqatların məzmununu və istiqamət-

lərini izah edin.

2. Marketinq tədqiqatlarının aparılmasının zəruriliyi

nə ilə əlaqədardır?

3. Marketinq tədqiqatlarının subyektlərinə kimlər da-

хildir?

4. Marketinq tədqiqatlarının aparılmasının mərhələ-

lərini və hər bir mərhələnin məzmununu izah edin.

5. Marketinq tədqiqatlarında hansı tip informasiyadan

istifadə edilir?

6. Təkrar informasiyaya hansı informasiya aiddir?

7. Təkrar informasiyanın mənbələrini izah edin.

8. İlkin informasiyanın toplanmasının hansı metodları

mövcuddur?

9. İlkin informasiyanın toplanmasının hər bir meto-

dunun üstünlüklərini və çatışmazlığını izah edin.

67

IV FƏSİL. DÜNYA TƏSƏRRÜFATINDA

ÖLKƏLƏRİN İXTİSASLAŞDIRILMASI

4.1.Yeni dünya bazar sisteminin formalaşması.

Dünya bazarının yaranmasının əsasını əməyin beynəl-

xalq bölünməsi və onun tərkib hissələri-beynəlxalq ixti-

saslaşma və kooperasiya qoymuşdur. Dünya bazarının for-

malaşması, ilk mübadilə formasının yaranmasından başla-

yır. Onun xüsusiyyəti bundan ibarətdir ki, istehsalçı özü

satıcı rolunda çıxış edir və tam mənası ilə malı alıcıya əl-

dən-ələ ötürürdü.

Ərazi ayrılığı və istehsalın ixtisaslaşması şəraitində

mübadilənin inkişafı daxili bazarın – istehsalçının özü

satmaq üçün nəzərdə tutulmuş malın ölkənin daxilində

satan təsərrüfat əlaqələri formasının inkişafına gətirmişdir.

Ticarətin müstəqil fəaliyyət növünə ayrılması ilə daxili

bazarda vasitçi-malın istehsalçıdan alıcıya çatdırılması

üzrə xidmətləri göstərən ticarətçi (tacir) meydana çıxır.

Tədricən bazar bir ölkənin hüdudlarından çıxır. Xarici

ticarət yaranır, milli mal bazarları formalaşır. Milli bazar-

ölkənin xarici alıcıya və satıcıya yönəlmiş daxili bazarının

bir hissəsidir. Milli bazar çərçivələrində pərakəndə

bazarlar satış bazarlarından ayrıldı, əmək bazarları, mal

bazarları və sərmaye bazarları formalaşdı. Praktiki olaraq,

dərhal bazarlar ixtisaslaşmağa başladı. Bu cür ixtisas-

laşmanın nümunəsi – hələ qədim zamanlarda meydana

gələn qul alveri olub. Nəinki yerli, hətta xarici quldarların

getdiyi “canlı mal” –ın satıldığı ən məhşur bazarlar Afina,

Delos adası, orta əsrlərdə Roma, Lion, Venesiya və s.

olmuşdur.

68

Istehsal inkişaf etdikcə bazarın tutumu bəs etmir.

Addımbaaddım daxili bazarlar regional, dövlət,

dövlətlərarası və nəhayət, dünya miqyası səviyyəsinə

yüksəlir. Beynəlxalq əmək bölgüsünün (BƏM) yaranması

və inkişafı imkanı yaranır. Onlar Avropada, Yaxın və

Uzaq Şərqdə yaranır. Ticarət iki və daha çox ölkələr

arasında mübadiləni ifadə edir, bunun üçün “ikitərəfli”,

“dövlətlərarası” anlamında da başa düşülür.

Tutumlu bazarlara istiqamətlənən iri maşın istehsalı və

sərmayənin konsentrasiyası dövlətlərarası ticarətin lokal

mərkəzlərinin vahid dünya bazarına böyüməsini

sürətləndirmişdir.

Beynəlxalq ticarət-öz-özlüyündə dünyanın bütün

ölkələrinin xarici ticarətinin cəmini ifadə edən sabit

beynəlxalq mal-pul əlaqələri sahəsidir. “Beynəlxalq və ya

dünya ticarəti” termini, həmçinin aşağıdakıları ifadə

etmək üçün istifadə oluna bilər: 1) bütün dünya ölkələrinin

birgə ticarət həcmi üçün; 2) sənayesi inkişaf etmiş, inkişaf

etməkdə olan və ya hansısa bir kontinent, region

ölkələrinin birgə xarici ticarət həcmi üçün.

Dünya bazarının-əməyin beynəlxalq bölgüsünə və digər

istehsal amillərinə əsaslanan ölkələr arasında sabit mal-pul

əlaqələri sahəsinin formalaşması, ölkənin təkrar ictimai

istehsalında xarici ticarətin rolu və yerinin dəyişməsi

demək idi. Qədim zamanlarda yaranmış xarici ticarət

sərmayenin yığılmasına və böyük istehsalın inkişafına

imkan aradırdı, lakin milli ictimai istehsal prosesinin

özünə və onun bərpa olunmasına təsir göstərmirdi. Dünya

bazarının formalaşması ilə mal və mübadilə beynəlmiləl-

ləşir, yəni milli ictimai istehsal prosesi istehsalçılar dünya

bazarlarına çıxmasa bərpa oluna bilməz. Tam olaraq

69

dünya bazarı XIX-XX əsrlərin hüdudunda aparıcı

ölkələrdə mal istehsalı yüksək səviyyəyə çatanda

formalaşmışdır. Beləliklə bazarın təkamülü “daxili bazar –

milli bazar – beynəlxalq bazar – dünya bazarı” sxemi üzrə

getmişdir.

Mənfəət ardınca qaçan sahibkarlar əmtəə və xidmətlər

satmaq üçün yeni-yeni bazarlar və xammal mənbələri

axtarırlar. Dünya bazarlarında əmtəələr beynəlmiləl

(dünya) qiymətləri ilə alınıb-satılır. Müasir şəraitdə dünya

qiymətləri ilə böyük miqyasda kommersiya, ixracat, yaxud

idxalat əməliyyatları aparılır. Dünya qiymətləri ölkənin

qoyduğu qiymət (birja, auksion və beynəlxalq ticarətin

digər iri mərkəzlərinin qoyduğu qiymətlər) formasında

tətbiq edilir.

Dünya qiymətlərinin formalaşmasının əsasında

beynəlmiləl dəyər durur. İstehsalın beynəlmiləl qiyməti

dünya ticarətində üstünlük təşkil edən əmtəələrin istehsal

şərtləri ilə müəyyən olunur. Hər bir milli təsərrüfatda

məhsul istehsalı üçün iqtisadi şərait müxtəlifdir. Belə ki,

hər bir ölkənin milli təsərrüfatında istehsalın texnika ilə

silahlanma səviyyəsi, müxtəlif təbii şərait, işçilərin

müxtəlif ixtisas səviyyəsi əmək məhsuldarlığının

səviyyəsinin müxtəlifliyinə səbəb olur. Bu isə o deməkdir

ki, ayrı-ayrı ölkələrdə istehsal edilən eyni məhsullara

müxtəlif əmək sərf olunacaqdır. Əmtəə və xidmətlərin

istehsalına əmək sərf edilməsindəki dəyişikliklər adətən,

mübadilə edilən əmtəə və xidmətlərin miqdar nisbətində

də yəni onların mübadilə dəyərində əks olunur. Beləliklə,

aşkar olur ki, əmtəə və xidmətlərin mübadilə dəyəri onun

dəyərinin təzahür formasıdır.

70

4.2. «Dünya təsərrüfatı» və «Dünya iqtisadiyyatı»

anlayışları.

Iqtisadi ədəbiyyatlarda, eləcədə gündəlik mətbuatda

“Dünya iqtisadiyyatı” və yaxud “Dünya təsərrüfatı”

anlayışları çox geniş istifadə olunur. Bu da onu göstərir ki,

dünya öz mürəkkibliyi və ziddiyyətliliyi ilə yanaşı iqtisadi

münasibətlər baxımından müəyyən vahidliyə, bütövlüyə

malikdir. Ümumiyyətlə iqtisadi ədəbiyyatlarda “Dünya

iqtisadiyyatı” və yaxud “Dünya təsərrüfatı” anlayışı

barədə vahid fikir formalaşmamışdır. Bu anlayış daha

geniş əhatə dairəsinə malikdir. Odur ki, bu sahədə məşğul

olan tədqiqatçılar bir neçə cəhəti əsas götürürlər. Daha

doğrusu “Dünya iqtisadiyyatı” anlayışının şərhinə

müxtəlif səpkidə yanaşırlar. Bunlardan:

1.Dünya təsərrüfatı bir-birilə beynəlxalq əmək bölgüsü

sistemi əsasında yaranan milli təsərrüfatlarının iqtisadi və

siyasi münasibətlərinin məcmusu kimi ifadə edilir.

“Dünya təsərrüfatı” anlayışına olan bu yanaşmada milli

ölkə əsas götürülür. Həmin ölkənin məhsulunun daxili və

ya xarici bazara çıxarılması vurğulanmır. Belə olduqda

dünya təsərrüfatının gələcək inkişafı, qarşılıqlı əlaqələri və

s. o qədərdə açıqlanmır.

2.Digər yanaşmaya görə “dünya iqtisadiyyatı” milli

təsərrüfatlar arasında hərtərəfli əlaqəyə əsaslanan

“beynəlxalq iqtisadi qarşılıqlı münasibətlər sistemi” kimi

şərh olunur. Belə bir fikri bir çox qərb tədqiqatçıları da

müdafiyə edirlər. Çünki Beynəlxalq İqtisadi Sistem –

ticarəti, maliyyə münasibətlərini, kapital ehtiyatlarının və

işçi qüvvəsini qeyri-bərabər bölgüsünüdə özündə əks

71

etdirir. Milli təsərrüfatlar arasında hərtərəfli əlaqə əks

olunur.

3.Dünya təsərrüfatı anlayışına daha geniş mənada

yanaşmaqla ona məhsuldar qüvvələr, istehsal münasibət-

ləri və eləcədə üstqurum münasibətlərinin özü-özünü

istehsal etməsi iqtisadi sistemi kimi baxırlar.

Bütün bu qeyd edilənlərdən görünür ki, dünya

təsərrüfatı qlobal bir iqtisadi orqanizm kimi bir-birilə

qarşılıqlı fəaliyyətdə və asılılıqda olan milli iqtisadiyyatın

məcmusundan ibarətdir.

Dünya iqtisadiyyatı anlayışı isə milli təsərrüfatların

sadəcə cəmini deyil, onların qarşılıqlı, əlaqəli fəaliyyətini,

əməkdaşlığını, beynəlxalq əmək bölgüsü əsasında inkişa-

fını, beynəlmiləlləşmə prosesinin məcmusunu nəzərdə tu-

tur.

Bütövlükdə dünya təsərrüfatı mürəkkəb sosial-iqtisadi

bir varlıqdan ibarətdir. Dünya təsərrüfatı beynəlxalq

iqtisadi münasibətlərin obyektiv əsasını təşkil edir və onun

əsas komponenti hesab edilir. Dünya təsərrüfatı

çərçivəsində beynəlxalq əmək bölgüsü – ticarəti, istehsalı,

maliyyəni, elmi-texniki əlaqələri vahid şəkildə birləşdirir.

Bütün bu qeyd etdiklərimizdən aydın olur ki, dünya

təsərrüfatın quruluşu öz mürəkkəbliyi ilə də səciyyələnir.

Dünya təsərrüfatının quruluşu dedikdə elə onun iqtisadi

subyektləri nəzərdə tutulur. Burada əsas subyekt milli

dövlətlər hesab edilir. Digər subyektlər kimi isə TMK-lar,

TMB-lar, transmilli investisiya institutları – sığorta

kompaniyaları, qeyri-dövlət pensiya fondları, kollektiv

investisiya həyata keçirən kompaniyalar, transmilli sənaye

qrupları, dünya maliyyə mərkəzləri və s. böyük

əhəmiyyətə malikdirlər.

72

Dünya təsərrüfatı özünün məxsusi qanun və qaydaları

şəbəkəsində elementləri antaqonizm daşımadan, yalnız

bir-birinə bağlılıqda deyil, həmçinin digər (siyasi, hüquqi,

biolojı, ekolojı və s.) sistem elementləri ilə də rabitə və

qarşılıqlı əlaqədə olan müstəqil vahid sistemdir.

Aydındır ki, ayrı-ayrı mərhələlər daha yadda qalan,

böyük əhəmiyyət kəsb edən, keyfiyyət cəhətləri ilə

fərqlənən hadisə və prosesləri özündə əks etdirir. Нər

halda bu mərhələlər bütöv, vahid bir varlığın, yaddaqalan

və prosesin müəyyən hissələridir. Bu mərhələləri daha

uzun və yaxud qısa dövr üçün fərqləndirmək о qədər də

nəzəri əhəmiyyət kəsb etmir.

Dünya iqtisadiyyatının vəhdəti ilk növbədə ölkələr

arasındakı iqtisadi münasibətlərlə təyin olunur. Dünya

iqtisadiyyatının bütövlüyü ehtiva edir.

- iqtisadi inkişaf səviyyəsi və ya siyasi quruluşundan

asılı olmayaraq bütün ölkələr üçün ümumi olan iqtisadi

qanunların hərəkəti;

- dünya təsərrüfatının model bazası olaraq beynəl-

xalq əmək bölgüsünün mövcudluğu;

- təsərrüfat həyatının beynəlmiləlləşməsi və inteqra-

siya proseslərinin güclənməsi;

- bütün ölkələrdə istehsal güclərinin hərtərəfli

inkişafını sürətləndirən Elmi-Texniki-Tərəqqinin nailiy-

yətləri.

Dünya iqtisadiyyatının vəhdəti və bütövlüyü ilə yanaşı

onun ziddiyyətliliyini də xarakterizə edən amillər

mövcuddur. Bu ziddiyyətlilik əsasən ölkə qrupları

arasında baş verir:

a) dünya bazarındakı rəqabətlə bağlı beynəlxalq iqtisadi

inkişafın 3 mərkəzi arasında – Şimali Amerika (ABŞ

73

başda olmaqla), Qərbi Avropa və Asiya-Sakit Okean

Regionu (Yaponiya başda olmaqla);

b) sənayecə inkişaf etmiş «Şimal» və inkişaf etməkdə

olan «Cənub» ölkələri arasında;

c) sənayecə inkişaf etmiş «Qərb» və keçmiş sosialist

düşərgəsi «Şərq» ölkələri arasında;

d) yeni sənaye ölkələri ilə inkişaf etmiş ölkələr

arasında;

e) yeni sənaye ölkələri ilə inkişaf etməkdə olan ölkələr

arasında.

4.3.Dünya İqtisadiyyatında qloballaşma prosesinin

sürətlənməsi və onun zəruriliyi.

Qloballaşma - real prosesdir və onun müasir meylləri

daha əvvəlki olan tərəqqi, modernləşmə, sivilizasiyaların

yaranması kimi proseslərin davamıdır. Qloballaşma

şəraitində inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələr

arasında fərq daha da artır.

İqtisadiyyatın qloballaşması - beynəlxalq iqtisadi inteq-

rasiyanın ali formasıdır. Dünya iqtisadiyyatının qloballaş-

ması prosesi dövlətlərarası və beynəlxalq iqtisadi birliklə-

rin yaradılması və fəaliyyət göstərməsində, eləcə də

müasir cəmiyyətdə beynəlxalq iqtisadi institutların və

transmilli şirkətlərin meydana gəlməsi və inkişafında

təzahür olunur.

İqtisadi qloballaşmanın 2 mühüm istiqaməti var:

1) qlobal bazarların yaranması

2) istehsalın qloballaşması

Hazırda dünya iqtisadiyyatında qloballaşma ilə

əlaqədar müəyyən keyfiyyət dəyişiklikləri, ölkələr,

74

regionlar və firmalar arasında qeyri-bərabər inkişaf və

rəqabət mübarizəsinin kəskinləşməsi kimi proseslər baş

verməkdədir. Ölkənin dünya iqtisadiyyatında inteqrasiya

strategiyası müəyyən edilərkən bu və digər iqtisadi və

siyasi proseslərin inkişaf təmayülləri diqqətlə öyrənilərək

nəzərə alınmalıdır.

XX əsrin 2-ci yarısında biznesin beynəlmiləlləşməsi

rəqabətin beynəlmiləlləşməsinə və qloballaşmasına səbəb

oldu. Iqtisadiyyatı və bazarı sağlam, ümumbəşəri

dəyərlərə əsaslanaraq inkişaf edən dövlətin qüdrəti onun

istehsalçılarının rəqabətqabiliyyətliliyi ilə müəyyənləşdi-

rilir. Rəqabətqabiliyyətliliyin də təmin edilməsi məhz

ölkənin, regionun və firmaların inkişaf strategiyalarının

düzgün işlənib hazırlanması əsasında mümkün olur.

Firmaların rəqabət üstünlükləri yerli şəraitlə sıx əlaqəli

şəkildə yaradılır və qorunur, ölkələr və regionlar sağlam

rəqabət mühitində inkişaf edir. Burada dövlətin üzərinə

bazar iqtisadiyyatının ən mühüm prinsiplərindən biri olan

istehsalçılar və digər iştirakçılar arasında azad rəqabət

mühitinin təmin edilməsi kimi mühüm funksiya düşür.

Elmi-texniki tərəqqinin inkişaf edərək dərinləşməsi

nəticəsində inkişaf etmiş ölkələrdə istehsalın təmərküz-

ləşməsi və mərkəzləşdirilməsi, kapitalın inhisarlaşması öz

yüksək həddinə çatmışdır. Artıq dünya iqtisadiyyatı

üzərində nəzarət iri transmilli şirkətlərin əlində

cəmlənmişdir. Belə bir şəraitdə, dövlətlərin öz milli

suverenlik maraqlarını qoruması, yerli istehsalçıların

beynəlxalq rəqabətqabiliyyətliliyinin təmin edilməsi üçün

müvafiq hüquqi və iqtisadi şərtlərin yaradılması, dünya

bazarlarına çıxış, səmərəli iqtisadi əlaqələrin qurulması,

75

insanların mal və xidmətlərlə keyfiyyətli təminatı kifayət

qədər aktuallıq təşkil edən məsələlərdir.

Qloballaşmanın mühüm elementlərindən biri dünya

elmi texnoloji məkanının formalaşmasıdır. Hazırda dünya

beynəlxalq elmi-innovasiya infrastrukturunun tərkib

hissəsi olan standartların, sertifikasiya sisteminin,

intellektual mülkiyyət hüquqlarını qorumaq mexanizmləri-

nin unifikasiyası sahəsində mühüm addımlar atılmışdır.

İlk növbədə qeyd etmək lazımdır ki, qloballaşma

prosesinin hazırki dinamikası beynəlxalq əmək bölgüsü,

nəqliyyat və informasiya texnologiyaları sahəsində elmi-

texniki tərəqqinin nəticəsidir. İnformasiya mübadiləsi və

nəqliyyat sahəsində inkişaf hər şeydən əvvəl ölkələr

arasında iqtisadi məsafəni azaltmışdır və ya aradan

qaldırmışdır. Bu proses dərinləşdikcə isə ölkələr arasında

iqtisadi məsafə daha da azalacaqdır. Dünyanın istənilən

nöqtəsindən məlumatları saniyədən də az müddətdə

almağa, daha sonra emal etməyə və müvafiq qərarları

verməyə imkan verən müasir telekommunikasiya

texnologiyaları beynəlxalq investisiya qoyuluşlarını və

ticarət əməliyyatlarını həyata keçirməyə imkan verir.

İnformasiya mübadiləsinin genişləndiyi dövrdə

texnologiyaların və iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində

beynəlxalq təcrübənin mənimsənilməsi prosesi getdikcə

daha da sürətlənməkdədir.

Qloballaşma prosesi bütün ölkələrin iqtisadiyyatlarına

açıq və qapalı olmasından asılı olmayaraq öz təsirini

göstərir. O, məhsulların və xidmətlərin istehsalına, əmək

qüvvəsinin, investisiyaların, texnologiyaların bir ölkədən

digərinə yayılmasına təsir göstərir. Bütün bunlar son

nəticədə istehsalın effektivliyi, əməyin məhsuldarlığı və

76

rəqabətə davamlılığında öz əksini tapır. Məhz qloballaşma

beynəlxalq rəqabətin kəskinləşməsinə gətirib çıxarmışdır.

Bir məqamı unutmaq lazım deyil ki, istehsalın

effektivliyinin və əmək məhsuladarlığının artması heç də

həmişə cəmiyyətdə ədaləti, bərabərliyi və insanların sosial

rifahına təminat vermir.

İqtisadiyyatın qloballaşması son dövrlər xüsusilə son

onillikdə daha da genişlənməkdə və dərinləşməkdədir.

Bunun başlıca səbəbi müxtəlif bazarların ilk növbədə

kapital, texnologiyalar və əmtəə, habelə müəyyən

səviyyədə əmək bazarlarının transmilli şirkətlər şəbəkəsin-

də qarşılıqlı asılılığının və bağlılığının artmasından

ibarətdir. Transmilli şirkətlərin böyük əksəriyyəti ticarət

sektorunda fəaliyyət göstərsə də, ümumiyyətlə beynəlxalq

şirkətlər inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadiyyatlarının

yenidənqurulmasında yaxından iştirak edirlər.

4.4.Dünya təsərrüfatının alt sistemlərinin ayrılma

meyarları.

Müasir dünya təsərrüfatı ümumdünya quruluşunun

tərkib hissəsi olmaqla bütün dünya üçün vahid olan qanun

və prinsiplər əsasında fəaliyyət göstərir. Digər tərəfdən,

müasir dünya təsərrüfatı özünün qayda və qanunları olan

müstəqil sistemdir. Bu sistemin elementləri bir-biri ilə

ziddiyyət təşkil etmir, onlar bir-birləri ilə, həmçinin digər

sistemlərin (siyasi, hüquqi, ekoloji və s.) elementləri ilə

qarşılıqlı əlaqədə olurlar və asılılıq yaradırlar. Müasir

dünya təsərrüfatının əsasında bazar münasibətləri durur və

buna görə də dünya təsərrüfatının liderləri kimi bazar

77

münasibətlərinin daha çox inkişaf etdiyi ölkələr çıxış

edirlər.

Bir tərəfdən iqtisadi inkişaf səviyyələrindən və siyasi

quruluşlarından asılı olmayaraq bütün ölkələr üçün ümumi

olan iqtisadi qanunların (məsələn, tələb və təklif qanunu)

fəaliyyəti, digər tərəfdən bütün ölkələrin məhsuldar

qüvvələrini inkişafa sövq edən elmi-texniki inqilabın

nailiyyətləri dünya təsərrüfatının vahidliyini müəyyən

edən obyektiv amillərdir.

Dünya təsərrüfat sisteminin formalaşması ölkələrin bir-

biri ilə əlaqələrinin – ticarətin, elmi-texniki əməkdaşlığın,

kreditləşmənin, qarşılıqlı iqtisadi yardım və köməklərin və

s. inkişafının nəticəsidir.

Dünya təsərrüfatı altsistemləri dedikdə ilk növbədə

ümumi şəkildə:

1.iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr (İEÖ);

2. inkişaf etməkdə olan ölkələr (İEOÖ);

3. keçid iqtisadiyyatı ölkələri nəzərdə tutulur.

Aydındır ki, ictimai-iqtisadi inkişafın bu və ya digər

mərhələsində, müəyyən qanunauyğunluqların təsiri və

yaxud tələbləri ilə yuxarıdakı altsistemlərin özündə yeni

qruplaşmalar da yaranmışdır. Məsələn, İEOÖ-dən “yeni

sənaye ölkələri” ayrılır və yaxud neft ixrac edən ölkələr və

s.

Deməli, biz dünya iqtisadiyyatını milli ölkələr səviyyə-

sində, milli dövlətlərin birliyi səviyyəsində və eləcə də

altsistem ölkələr səviyyəsində öyrənir.

Beləliklə, dünya təsərrüfatı bütöv bir sistem olmaqla

müxtəlif hissələrdən, altsistemlərdən ibarətdir. Bu altsis-

temlər müəyyən ümumi və fərqli cəhətlərə malik olub öz

inkişaflarında həm ümumi qlobal sistemin ümumi

78

məqsədlərinin izləməli olurlar, həm də özlərinə xas olan

vəzifəni həll etməli olurlar. Bu mənada onlara həm daxili,

həm də xarici qanunauyğunluqlar təsir etmiş olur.

Dünya təsərrüfatında müəyyən altsistemlər ayırmaq

üçün bir çox meyarlar tətbiq edilir. Bunlardan :

1.İqtisadi inkişaf səviyyəsi;

2. İqtisadiyyatın sosial quruluşu;

3. İqtisadi artımın tipləri;

4. Xarici iqtisadi əlaqələrin vəziyyəti və s.

Aydındır ki, bu 4 meyarın hər biri özündə kifayət qədər

göstəricini, müxtəlif amilləri birləşdirir.

1.Altsistemin müəyyən edilməsində istifadə olunan əsas

meyarlardan daha çox yayılanı iqtisadi inkişaf səviy-

yəsidir. Bu meyar ümumiyyətlə əhalinin hər nəfərinə

düşən ümumi daxili məhsulun həcmi ilə müəyyən edilir.

Bununla yanaşı hər bir ölkənin inkişafını sənayeləşməsi

səviyyəsi, iqtisadi quruluşu, sənayeləşdirmənin müasir

mərhələsi olan informasiya texnikası və texnologiyasının

istifadəsi dərəcəsi, sənayedə emal sənayesinin xüsusi

çəkisi, elmi-tədqiqat, təcrübə konstruksiya işlərinə çəkilən

xərclərin xüsusi çəkisi və bu kimi göstəricilər ilə də

səciyyələnir. Qeyd etmək lazımdır ki, sənayeləşdirmə və

informasiya dairəsi ancaq sənaye sahələrini deyil, kənd

təsərrüfatını və xidmət sahəsini də əhatə edir. Aydındır ki,

quruluş baxımından sənaye istehsalı, istehsal vasitələrin-

dən istehlak şeylərindən ibarətdir. Həmçinin iqtisadi

inkişafın səviyyəsi artıqca məhsul vahidinə düşən xammal

və enerji sərfi azalır, kimya mənşəli məhsulların istifadəsi

artır.

2. Hər bir cəmiyyətdə məhsuldar qüvvələr müəyyən

iqtisadi münasibətlər sistemində fəaliyyət göstərir. Bu da

79

sosial iqtisadi inkişafın ümumi tipini müəyyən etmiş olur.

Buna görə də dünya təsərrüfatında müəyyən altsistemlərə

ayırdıqda iqtisadiyyatın sosial quruluşundan istifadə edilir.

Bu meyarın əsasını mülkiyyətin xarakteri və onun reallaş-

dırılması və eləcə də bununla əlaqədar olaraq əhalinin

sahəvi quruluşu təşkil edir. Mülkiyyətin müxtəlif for-

maları əmək bölgüsündəki müxtəlif mərhələləri əks

etdirir, ayrı-ayrı fərdlərin əmək vasitələrinə olan münasi-

bətləri-onların biri-birinə olan münasibətlərini ifadə edir.

Mülkiyyət istehsalın şəxsi amili olan insanın hansı

mövqedə olduğunu göstərir. Deməli, burada müxtəlif

mülkiyyət formalarına əsaslanan konkret təsərrüfat sahə-

lərinin fəaliyyəti, kiçik müəssisələrdə, iri kompaniyalarda,

dövlət mülkiyyəti və digər sahələrdə çalışan qrup təsər-

rüfatçılar da əks olunur.

3.Qeyd etdik ki, dünya təsərrüfatının altsisteminin

müəyyən edilməsində iqtisadi artımın tipi də az əhəmiy-

yət kəsb etmir. Bu göstərici istehsalda müəyyən kəmiyyət

və keyfiyyət dəyişikliklərini özündə əks etdirir. Burada,

əsasən, ekstensiv və intensiv artım tipi nəzərdə tutulur.

Ekstensiv inkişafda artım, əsasən, istehsal amillərinin

kəmiyyət baxımından çoxalması ilə baş verir. Texniki

səviyyə dəyişməz qalır. Burada praktiki olaraq istehsalın

effektivliyi dəyişmir.

İqtisadi artımın intensiv tipi dedikdə, istehsal amilləri

keyfiyyətcə təkmilləşdirilir. İstehsal vasitələri və əmək

cisimləri təkmilləşdirilir. İşçilərin ixtisası artırılır,

istehsalın təşkili yaxşılaşdırılır və beləliklə ictimai əmək

məhsuldarlığı yüksəlir, məhsul artımı baş verir.

4.Həmçinin göstərmək lazımdır ki, hər bir altsistemin,

yarımqrupun dünya təsərrüfatındakı tutduğu yeri

80

səciyyələndirdikdə həmin altsistemə daxil olan ölkələrin

xarici ticarətini, xidmətin, kapitalın hərəkətinin, daha

doğrusu bütövlükdə xarici bölmənin vəziyyəti də öyrəni-

lir. Bütün bunlar ölkələrin beynəlxalq əmək bölgüsündəki

iştirakı formasını və istiqamətini göstərirlər.

Xarici iqtisadi əlaqələrin rolunu xarakterizə edən əsas

göstəricilərə əmtəə və xidmətlərin idxal-ixrac faizini,

əmtəələrin xarici ticarətinin quruluşunu, kapitalın,

texnologiyanın, işçi qüvvəsinin beynəlxalq hərəkətində

iştirakını, təsərrüfatın açıqlığı səviyyəsini və s.ni aid

etmək olar.

5.Altsistemlərin ayrılmasının əsas əlamətlərindən biri

də onların iqtisadi ehtiyatlarının həcmidir. Bu iqtisadi

potensial məhsuldar qüvvələrin miqyası, ərazinin həcmi,

əhalinin sayı, ehtiyatların bölgüsü və s. ilə izah olunur.

Beləliklə, dünya təsərrüfatındakı altsistemlərin müəy-

yən edilməsindəki meyarlara əsasən aşağıdakı daha böyük

qrup dövlətlər ayrılırlar:

-İnkişaf etmiş sənaye ölkələri;

-Keçid iqtisadiyyatı ölkələri;

-İnkişaf etməkdə olan ölkələr.

Bu altsistemlər də özlüyündə bir neçə yarımqruplara,

ərazi üzrə qrup dövlətlərə bölünürlər. Bütün qeyd etdiklə-

rimizlə yanaşı göstərməliyik ki, dövlətlərin bu cür təsnifatı

dəyişməz deyildir. Vaxt keçdikcə ayrı-ayrı ölkələrin siyasi

və iqtisadi sistemində güclü dəyişikliklər baş verir.

Məsələn, hazırda bir çox iqtisadi göstəricilərə görə neft

ixrac edən ölkələr, yeni sənaye ölkələri fərqlənirlər.

81

4.5. Dünya təsərrüfatı və dünya təsərrüfatının

inkişafının xarakterizə edən göstəricilər sistemi.

Aydındır ki, dünya təsərrüfatının yaranması ilə bu

anlayışı əks etdirən iqtisadi kateqoriyalar, göstəricilərlə

yaranır. Bu göstəricilər dünya iqtisadiyyatının inkişaf

dinamikasını və vəziyyətini xarakterizə edir.

Bu göstəricilərdən :

1.Dünya üzrə ümumi məhsuldur (DÜÜM). Bu göstərici

müəyyən dövrdə bütün dünya ölkələrində istehsal olunan

son məhsul və xidmətlərin ümumi həcmini əks etdirir. Son

məhsulun hesablanmasında bir çox təkrar hesaba almalar

aradan qaldırılır.

2.Ayrıca götürülmüş hər bir ölkələrdə ümumi daxili

məhsul (ÜDM). Bu göstərici milli hesab sistemi ilə

hesablanır və hər bir milli təsərrüfatın daxili və xarici

bölməsinin əsas makroiqtisadi əlaqələrini əks etdirir.

Hər bir ölkədə istehsal olunan məhsul və xidmətlərin

cəmi, daxili, eləcə də beynəlxalq qiymətlərlə hesablanır.

ÜDM 3 metodla hesablanır:

1.Gərlirlərə görə; burada bütün gəlirlər cəmlənir

(xüsusi şəxslərin gəliri, səhmdar cəmiyyətlərinin gəliri,

xüsusi müəssisələrin gəliri, sahibkarlıq fəaliyyətindən

dövlətin gəliri və s.)

2.Xərclər üzrə; şəxsi istehlak xərcləri, dövlət alışı

xərcləri, kapital qoyuluşu xərclər, xarici ticarətdən olan

fərq.

3.Əlavə dəyər vergisi üzrə; bu metodda iqtisadiyyatın

bütün dairələrinin xalis məhsulunun dəyəri hesablanıb

toplanır.

82

Əsas makroiqtisadi göstəricilərdən biri də ümumi milli

məhsul- ÜMM anlayışıdır. ÜMM, ÜDM-dən fərqli olaraq,

ancaq ölkə daxilində deyil ölkədən kənarda da işgüzar

fəaliyyətlə məşğul olanların əmək haqqısını, faizləri,

dividentləri əks etdirir.

Əslində, ümumi daxili məhsul anlayışı ümumi milli

məhsul anlayışını özünəməxsus dəyişilmiş bir forma

almasıdır. Qabaqcıl qərb dövlətlərinin misalında bu iki

göstərici arasındakı fərq ÜDM-in ±1%-ni təşkil edir.

Xarici iqtisadi münasibətlər vahid dünya təsərrüfatı

sisteminin tərkib hissəsi olduğuna görə, onun öyrənilməsi

də qanunauyğun olaraq dünya təsərrüfatının formalaşması

problemlərinin şərhi ilə başlanır.

XX əsrin əvvəlbrində kütləvi istehsalın inkişafı dünya

bazarından dünya təsərrüfatına keçilməsinə zəmin

yaratmışdır. Bu mərhələdə işçi qüvvəsinin hərəkəti və

əmtəə mübadiləsi ilə yanaşı, kapitalın hərəkəti də artırdı.

Bu isə beynəlxalq istehsal əlaqələrini genişləndirirdi.

Müasir dünya təsərrüfatının əsasında bazar

münasibətləri durur və buna görə də dünya təsərrüfatının

liderləri kimi bazar münasibətlərinin daha çox inkişaf

etdiyi ölkələr çıxış edirlər.

Özündə hələ də çoxlu ziddiyyətləri və meylləri əks

etdirən müasir dünya təsərrüfatının vahidliyi və

dinamikliyi XX əsrin ortalarına nisbətən müqayisə

olunmaz dərəcədə artmışdır. Müasir dünya təsərrüfatı tam

olaraq bazar iqtisadiyyatı prinsiplərinə, beynəlxalq əmək

bölgüsünün obyektiv qanunauyğunluqlarına, istehsalın və

kapitalın beynəlmiləlləşməsinə əsaslanır. Yeni minilliyin

ilk illərində dünya təsərrüfat əlaqələri iqtisadi fəaliyyətin

daha intensiv inkişaf edən sahəsi kimi çıxış edir.

83

Bir tərəfdən iqtisadi inkişaf səviyyələrindən və siyasi

quruluşlarından asılı olmayaraq bütün ölkələr üçün ümumi

olan iqtisadi qanunların (məsələn, tələb və təklif qanunu)

fəaliyyəti, digər tərəfdən bütün ölkələrin məhsuldar

qüvvələrini inkişafa sövq edən elmi-texniki inqilabın

nailiyyətləri dünya təsərrüfatının vahidliyini müəyyən

edən obyektiv amillərdir.

Hazırki müasir dünya təsərrüfatı əsasən özünün qlobal

miqyasına görə; bazar iqtisadiyyatının prinsiplərinə

əsaslanmasına görə; obyektiv iqtisadi beynəlxalq əmək

bölgüsünə və istehsalın daha çox beynəlmiləl xarakterinə

görə fərqlənir. Bütün iqtisadi proseslərin

beynəlmiləlləşməsi nəticəsində dünya təsərrüfatının

aşağıdakı strukturları formalaşmışdır:

1. Əmtəə və xidmətlərin dünya bazarı;

2. Dünya kapital bazarı;

3. Dünya iş qüvvəsi bazarı;

4. Beynəlxalq valyuta sistemi;

5. Beynəlxalq kredit-maliyyə sistemi və s.

Beləliklə, dünya təsərrüfatının yaranması heç də sakit,

ictimai tərəqqinin nəticəsi kimi meydana gəlməmişdir.

Burada XVI əsrdəki coğrafi kəşflər, sui ticarəti, zorakılıq,

milyonlarla adamların fıziki məhv edilməsi, lokal və

dünya müharibələri və bu kimi proseslər də xarakterik

olmuşdur. Onu da qeyd etməliyik ki, dünya təsərrüfatının

müasir şəraitində bir çox qlobal problemlərin həllində

dünya dövlətlərinin ümumi gücünün səfərbər edilməsi,

beynəlxalq həyatın qlobal prinsiplərlə tənzim edilməsi

daha geniş xarakter alır.

84

4.6.Dünya təsərrüfatında ölkələrin

ixtisaslaşdırılması.

Dünya təsərüffatının subyektləri kimi çıxış edən ölkələr

sosial iqtisadi inkişaf səviyyələrinin müxtəlifliyi ilə

fərqlənirlər. Bu səbəbdən ölkələrin inkişaf səviyyələrinə

görə təsnifatı zərurəti meydana çıxır. Bunun üçün ilk növ-

bədə sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsini ölçən göstəriciləri

işləyib hazırlamaq tələb olunur. İqtisadi inkişaf çoxamilli

proses olub həm ölkənin təsərrüfat mexanizminin

təkamülünü, həm də iqtisadi sistemlərin bu əsasda

dəyişməsini əks etdirir. İqtisadi inkişafın səviyyəsindən və

dinamikasında hansı proseslərin getməsindən, bu zaman

milli iqtisadiyyatın strukturunda hansı dəyişikliklərin baş

verməsindən ölkənin həyatında çox şey asılıdır. Lakin

iqtisadi inkişafın çoxamilliliyi onu hər hansı yeganə bir

göstərici ilə tam qiymətləndirməyə imkan vermir.

Ənənəvi olaraq bu sahədə əsas göstərici kimi

adambaşına ÜMM göstəricisindən istifadə olunur. Bu

göstərici ölkələrin beynəlxalq təsnifatının əsasına qoyulur.

Ona əsasən ölkələr inkişaf etmiş ölkələr və inkişaf

etməkdə olan ölkələr qruplarına bölünürlər. Lakin bu

göstəricinin işlədilməsi bir sıra məlum prolemlərlə

bağlıdır. Belə ki, adambaşına ÜMM göstəricisi ev

təsərrüfatında məşğul olanların əməyi də daxil olmaqla

qeyri-bazar (qiyməti müəyyən olunmayan) istehlak

malları istehsalını nəzərə almır və sərvət, gəlir bölgüsü

anlayışlarını özünə daxil etmir. Buna görə də bu

göstəricinin çatışmazlıqlarının aradan qaldırılması və ona

alternativ və ya tamamlayıcı mürəkkəb göstəricilərin

işlənib hazırlanması üzrə çoxsaylı tədqiqatlar aparılmışdır.

85

Alınmış göstəriciləri 2 qrupda birləşdirmək olar. Birincisi

inkişafı sosial, iqtisadi və siyasi amillərin qarşılıqlı

təsirinin “normal” və ya “optimal” nəticəsi kimi nəzərə

alan göstəricilər, ikincisi isə inkişafı əhalinin həyat

keyfiyyəti baxımından ölçən göstəricilər.

Birinci qrup göstəricilər üzrə ən mühüm tədqiqatlardan

biri 2000-ci ildə BMTnin Sosial İnkişaf üzrə Tədqiqat

İnstitutu (UNRİSD) tərəfindən aparılmışdır. Bu tədqiqat

inkişafın ən məqbul göstəricisinin seçilməsi və inkişafın

müxtəlif səviyyələrində bu göstəricilər arasında əlaqələrin

təhlili ilə bağlı idi. İlk dövrdə 73 göstərici təhlil olundu,

lakin yalnız 16 göstərici seçildi. Bu göstəricilər

aşağıdakılardır:

1. Həyat davamiyyəti müddəti

2. 20000 və daha çox əhalisi olan məntəqələrdə

yaşayan əhalinin sayı

3. Heyvani mənşəli zülalın adambaşına gündəlik

istehlakı

4. İbtidai və orta təhsilə başlamanın kompleks

göstəricisi

5. İşə daxil olma əmsalı

6. Otaq başına düşən əhalinin sayı

7. Hər 1000 nəfərə qəzet sirkulyasiyası

8. Elektrik, qaz, su və s. sahələrdə məşğul iqtisadi fəal

əhalinin xüsusi çəkisi

9. Hər kişi kənd təsərrüfatı işçisinə düşən kənd

təsərrüfatı məhsulu istehsalı

10.Kənd təsərrüfatında məşğul olan yaşlı kişi əməyinin

xüsusi çəkisi

11.Elektrik istehlakı, adambaşına kilovatt

12.Polad istehlakı, adambaşına kq

86

13.Enerji istehlakı, adambaşına kömür ekvivalenti kq

14.Emaledici sənayedə istehsal olunmuş ÜDM-ün

xüsusi çəkisi

15.Adambaşına xarici ticarət, ABŞ dolları ilə

16.Ümumi iqtisadi fəal əhalinin tərkibində əmək haqqı

alanların xüsusi çəkisi.

Yuxarıda göstərilənlərin əsasında mürəkkəb sosial

inkişaf indeksi işlənib hazırlandı. Bu indeks üzrə ölkələrin

təsnifatı adambaşına ÜMM göstəricisi üzrə təsnifatdan

fərqləndi. Məlum oldu ki, inkişaf indeksi və adambaşına

ÜMM göstəricisi arasında korellasiya əlaqəsi inkişaf

etmiş ölkələrdə inkişaf etməkdə olan ölkələrə nisbətən

daha sıxdır. Həmçinin belə bir nəticəyə gəlindi ki,

adambaşına ÜMM göstəricisi 5500ABŞ dollarından

yuxarı olan ölkələrdə sosial inkişaf iqtisadi inkişafa

nisbətən daha sürətlə gedir.

Tədqiqat nəticəsində aşkar olundu ki, adambaşına

ÜMM göstəricisi çox olan ölkələrdə HFKİ də yüksək

olmağa meyl edir. Lakin buna baxmayaraq ÜMM və

HFKİ arasında korellasiya əlaqəsinin çox da sıx olmadığı

müəyyən olundu. Məsələn, adambaşına ÜMM göstəricisi

yüksək olan bir sıra ölkələr çox aşağı və hətta ən kasıb

ölkələrdə olandan da aşağı səviyyədə HFKİ-nə malik

idilər. Əksinə, adambaşına ÜMM göstəricisi aşağı olan

bəzi ölkələr isə yüksək – orta gəlirli ölkələr səviyyəsində

HFKİ-nə malik idilər. Əhalinin həyat keyfiyyətində

əhəmiyyətli irəliləyişlərə adambaşına ÜMM göstəricisində

hər hansı böyük artım olmadan da nail olmaq olar. Belə ki,

adambaşına ÜMM göstəricisinin yüksək səviyyəsi heç də

daha yaxşı həyat keyfiyyətinə təminat vermir. Bəzən eyni

adambaşına ÜMM göstəricisi olan ölkələr arasında da

87

(məsələn, Anqola və Zimbabve, ÇXR və Hindistan,

Tanzaniya və Qambiya və s.) HFKİ geniş surətdə

fərqlənir.

Dünya təsərrüfat əlaqələrinin coğrafi quruluşunda da

müəyyən dəyişikliklər baş verməkdədir. Belə ki, dünya

təsərrüfat əlaqələrinin əsas subyektləri olan sənaye

cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr bir-birləri ilə iqtisadi

əlaqələri daha da dərinləşdirirlər və bu proses özünü

inteqrasiya birlikləri çərçivəsində daha aydın göstərir.

İnkişaf etmiş dünyanın üç mərkəzi – NAFTA, Avropa

Birliyi və Yaponiya arasında qarşılıqlı fəaliyyət aktivləşir.

İnkişaf etməkdə olan ölkələrin dünya əmtəə, xidmət,

kapital və işçi qüvvəsi bazarlarında mövqeləri getdikcə

güclənir. Onlar xammal və ərzaq ixracatçılarından hazır

məhsul ixracatçılarına, kapital idxal edən ölkədən yavaş-

yavaş kapital ixrac edən ölkəyə çevrilirlər. Onların bəziləri

injinirinq və maliyyə xidmətləri ixrac etməyə başlayırlar.

Təsərrüfat həyatının beynəlmiləl xarakter alması XX

əsrin ikinci yarısında dünya təsərrüfatının inkişafının əsas

meylinə çevrilmişdir. Nisbətən inkişaf etmiş ölkələrin bu

və ya digər formada qruplaşdırılması onların təsir dairəsini

artırır. Bu isə dünya təsərrüfatının daha qlobal miqyasda

beynəlmiləlləşməsinə zəmin yaradır.

Bu kimi dövlətlər və ya qrup dövlətlər müəyyən

mənada inteqrasiya mərkəzinə çevrilirlər. Başqa dövlətlər

bunların ətrafında qruplaşmaqla dünya təsərrüfatı əlaqələri

okeanında özünə məxsus qitə yaradırlar.

İqtisadi inteqrasiya da öz növbəsində bu prosesin

iştirakçısı olan ölkələr arasında istehsalın və kapitalın

beynəlmiləlləşməsinin sürətlənməsinə zəmin yaradır.

88

Bütün bu proses zəncirvari şəkildə bir-birilə sıx

bağlıdır.

Deməli, məhsuldar qüvvələrin inkişafı → beynəlxalq

əmək bölgüsü → istehsalın və kapitalın beynəlmiləlləşmə-

si → iqtisadi inteqrasiya.

Beləliklə dünya təsərrüfatında ayrı-ayrı ölkələrin milli

təsərrüfatlarının yaxınlaşması və bir-birinə qovuşması

prosesi vahid təsərrüfat orqanizminin yaranmasına yol açır

ki, bu da inteqrasiya adlanır.

İnteqrasiya təsərrüfat həyatının beynəlmiləlləşməsinin

ən yüksək təzahür formasıdır. O, çox yüksək beynəlxalq

əmək bölgüsünün və kooperasiya əlaqələrinin qanunauy-

ğun nəticəsidir.

Müzakirə üçün suallar.

1. Dünya bazarın mahiyyəti?

2. Dünya bazarın formaları hansılardır?

3. Dünya qiymətlərinin formalaşmasının əsasında nə

durur?

4. Dünya iqtisadiyyatının subyekti nədir?

5. Dünya təsərrüfatın mahiyyəti?

6. Dünya iqtisadiyyatının vəhdəti və bütövlüyünə

daxil olan elementlər?

7. Dünya iqtisadiyyatının vəhdəti və bütövlüyünü

xarakterizə edən amillər?

8. Dünya təsərrüfatı nədir?

9. Dünya təsərrüfatı sisteminə daxil olan alt sistemlər?

10. Dünya iqtisadiyyatının qloballaşması dedikdə nə

başa düşülür?

89

11. Qloballaşmanın mənası izah edin.

12. İqtisadiyyatın qloballaşması necə təhazür olunur?

13. İqtisadi qloballaşmanın əsas komponentləri

hansılardır?

14. Dünya iqtisadiyyatında qloballaşma prosesinə neçə

səviyyədə yanaşmaq olar və onlar hansılardır?

15. Qlobal problemlərin həll edilməsi yollarını

sadalayın.

16. Dünya təsərrüfat sisteminin formalaşmasını izah

edin.

17. Dünya təsərrüfatına aid olan ziddiyətlər hansılar-

dır?

18. Dünya təsərrüfatının subyektlərinə aid olan kompo-

nentləri sadalayın.

19. Dünya təsərrüfatı ilə dünya iqtisadiyyatı arasındakı

fərqi izah edin

90

V FƏSİL. BEYNƏLXALQ MARKETİNQİN

TƏŞKİLİ VƏ XİDMƏT STRUKTURU

5.1.Beynəlxalq marketinqin idarə edilməsi.

Beynəlxalq marketinqin idarə olunmasında qarşıda

duran əsas vəzifələrdən biri dövlətlər arasında bağlanmış

müqavilələrdir. Bu müqavilələr əsasında beynəlxalq

bazarlarda məhsul və xidmətlərin göstərilməsi üçün

müəyyən potensiala malik olmaq lazımdır. Marketinqin

idarə olunmasını həyata keçirən menecerlər hər zaman

dünyada baş verən iqtisadi prosesləri izləmilidir. Bu

menecerlər əsasən yeni bazarlar axtarışında olmalı məhsul

və xidmətləində isə daha aktiv olmağa çalışmalıdır.

Xarici bazara çıxarkən firmanın qəbul edəcəyi mühüm

qərarlardan biri də marketinq xidmətinin səmərəli və çevik

təşkilati quruluşunun yaradılmasıdır.

Xarici əməliyyatların genişlənməsi ilə əlaqədar olaraq

firma özünün beynəlxalq marketinq xidməti bölməsinin

quruluşunu dəyişən mühitə uyğunlaşdırmalıdır. Bununla

əlaqədar olaraq, yaradılmış təşkilati quruluş bir sıra

amillərin qarşılıqlı əlaəqsindən asılıdır. Bu amillər

aşağıdakılardır: xarici müəssisənin növü və yerləşdiyi

ölkə, bunların firmanın işinin ilkin səmərəliliyinə təsiri,

aktivlərin xarakteri, firmanın perspektiv məqsədlərinə nail

olma üsulları.

Beynəlxalq marketinqin idarə olunması, ilk növbədə

tələb edir ki, yeni əmtəənin istehsalı və onların

istehlakçılara çatdırılması, əmtəənin almağa istehlakçıların

cəlb edilməsi barədə təkliflər bir əldə, yəni marketinq

üzrə vitse-prezidentin əlində cəmləşmiş olsun. Firmanın

91

marketinqə istiqamətlənməsi yalnız o vaxt baş verir ki,

satıcı bazarı alıcı bazarına çevrilir.

Marketinq üzrə vitse –prezident öz aparatı ilə:

- Müəssisənin ixrac imkanları və ehtiyatlarını nəzərə

almaqla rəhbərliyi daha əlverişli bazar seçmək barədə

təkliflərlə təmin edir;

- Firma rəhbərliyinin bazarda baş verə biləcək

mümkün dəyişikliklərə hazır olması üçün daimi olaraq

bazar situasiyasını təhlil edir;

- İstehsal olunmalı olan əmtəələrin növlərini və bir

sıra parametrlərini təklif edir;

- Xarici mühitdən və müəssisənin əmtəələrindən asılı

olaraq bazardakı meylləri, onun perspektivini öyrənir və

satış həcmini proqnozlaşdırır;

- əmtəənin irərilədilməsi kanallarının seçilməsi, satış

və ona tətbiq olunan üsullar, qəbul olunmuş qərarların

daimi olaraq təhlili və qiymətləndirilməsi də daxil olmaqla

bazar strategiyasını təklif edir.

Beynəlxalq marketinqin idarə olunması–çoxşaxəli və

mürəkkəb prosesdir. Beynəlxalq marketinq fəaliyyətinin

səmərəli idarə olunması firmanın həm daxili, həm xarici

bazarda mənfəətlə işlənməsinin mühüm amilidir. Rəhbər

bazarda mövcud olan ümumi problemləri tam araşdırmağa

nail olmalıdır. Çoxsaylı versiyaların onlara təsirinin

əhəmiyyətini qiymətləndirməyi bacarmalıdır. Müxtəlif

situasiyaların bir – birindən hansı dərəcədə fərqləndiyini

aydın təhlil etməlidir. Qeyd edilənlər firmanın fəaliyyətinə

nə dərəcədə təsir göstərdiyini müəyyənləşdirməlidir.

Beynəlxalq marketinqin idarə olunması prosesində

obyekt kimi firma, alıcılar və bazar çıxış edir. Beynəlxalq

marketinqin idarə olunması – firmanın öz əmtəə və

92

xidmətlərini, taktika və davranış strategiyasını konkret

bazarın tələbərinə uyğunlaşdırılmasıdır. Bu özü də

marketinqin idarə olunması prosesinə situasiyanın idarə

edilməsi sistemi kimi yanaşmağı tələb edir.

Marketinq prinsipləri əsasında firmanın dövri idarə

olunmasının əsas mərhələləri qeyd edə bilərik: situasiya

təhlili; marketinq sintezi; strateji planlaşdırma; taktiki

planlaşdırma; marketinq nəzarəti.

İdarəetmə prosesində göstərilən dövrilik həm

bütövlükdə firma, həm də onun altsistemləri və əmtəələr

üçün sistematik olaraq təkrarlanır.

Marketinqin fəaliyyətinin idarə edilməsində əsas

müvəffəqiyyət amilləri kimi aşağıdakıları qeyd etmək

olar:

Marketinq funksiyasının təşkilati strukturu

Marketinq strategiyası (marketinq strateji planı)

İT dəstəyi (məlumatlara giriş, proqram təminatı)

Düzgün tərtib edilmiş marketinq və satışlar üzrə

planlar

Marketinq əməliyyatları üçün adekvat büdcə

Marketinq üzrə mütəxəssislərin peşəkarlığı və şəxsi

iştirakı

Xarici dəstəyin düzgün seçilməsi

Cədvəl. 2.Marketinq fəaliyyətinin tərkib hissələri

Ənənəvi yanaşma (4P):

93

Azərbaycan İngilis

Məhsul (Product)

Qiymət (Price)

Yer (Place)

Təbliğat/ təşviqat (Promotion)

Yeni yanaşma (7P):

Azərbaycan İngilis

Məhsul (Product)

Qiymət (Price)

Yer (Place)

Təbliğat /

təşviqat (Promotion)

İnsanlar (People)

Fiziki dəlil,

mülkiyyət (Physical evidence)

Proses (Process)

94

5.2. Beynəlxalq marketinq strategiyasının və

taktikasının işlənib hazırlanması.

Marketinq strategiyasının işlənilməsi bazarların və

istehlakçıların tələbatlarının dəyişilməsinin uzunmüddətli

proqnozlaşdırılmasına əsaslanır.

Marketinq strategiyası – müəssisənin qarşısına qoyduğu

inkişaf məqsədinə nail olması üçün optimal yolların

seçilməsidir.

Marketinq strategiyası – firmanın maddi və maliyyə

imkanlarının bazardakı situasiyaya uyğunlaşdırılması,

başqa sözlə desək firmanın daxili mühitinin xarici mühiti

ilə optimal şəkildə uyğunlaşdırılması və əlaqələndirməsi

vasitəsilə həyata keçirilir. Firmanın strategiyası çox ola

bilər. Burada əsas məsələ ondan ibarətdir ki, hər bir

əmtəəyə və hər bir bazara uyğun strategiya seçilsin və bu

strategiya marketinqin məqsədinə nail olunması

tələblərinə cavab versin. Belə strategiyaların müasir dövr

üçün aktuallığını qeyd etmək olar:

Təşkilati quruluşun təkmilləşdirilməsi;

- İşgüzar fəallığın artırılması-bazar hüdudlarının

genişləndirilməsi; bazarda mövqeyin möhkəmləndirilmə-

si; bazar yeniliyi olan əmtəələrin bazarların yeni seqment-

lərinə çıxarılması; əmtəənin təkmilləşdirilməsi; xərclərin

azaldılması və sair.

- İşgüzar fəallığın azalması-firmaya mənfəət gətirmə-

yən əmtəələrin satışının dayandırılması; zərərlə satılan

əmtəələrin istehsaldan çıxarılması; firmanın öz marketinq

səylərini bir neçə bazarda deyil, bir bazarın daha

perspektiv seqmentində cəmləşdirilməsi və sair.

95

- Xarici tərəf müqabilləri ilə öz əksində birgə müəs-

sisələrin yaradılması;

- Diversifikasiya artımı strategiyası (mərkəzləşdiril-

miş, üfuqi, konqlomerant).

Təşkilati quruluşun təkmilləşdirilməsi – idarəetmənin

təşkilati quruluşu yarandığı gündən daimi olaraq bu və ya

digər istiqamətdə təkmilləşdirilmişdir. Lakin 60–ci illər-

dən başlayaraq bu istiqamətdə tədqiqatlar aparılmağa

başlanmış və artıq qeyd edildiyi kimi, idarəetmə

quruluşları meydana gəlmişdir. Bu, birinci növbədə

idarəetmədə planlaşdırmanın əhəmiyyətinin əsaslı şəkildə

yüksəlməsi ilə əlaqədar olaraq olmuşdur. Son dövrlərdə

gedən proseslərlə əlaqədar olaraq planlaşdırmanın əsas

mahiyyəti elmi – iqtisadi qanunların tələblərindən düzgün

istifadə edərək xalq təsərrüfatının sahələri arasında daim

optimal nisbətlər yaratmaq və istehsalın səmərəliliyini

yüksəltməkdən ibarətdir. Planlaşdırmada inkişafın elə

nisbətləri təmin edilməlidir ki, onlar nəinki cəmiyyətin

hazırki tələbini ödəsin, həm də artan tələbatın gələcəkdə

ödənilməsi üçün zəmin yaratsın, illik plan perspektiv

planlarla tamamilə uzlaşdırılsın.

Bazar hüdudlarının genişləndirilməsi – firmanın hazır-

da istehsal etdiyi əmtəələri üçün yeni bazarlar axtarıb

tapması və bunun hesabına satış həcmini artırmasıdır.

Bazarda mövqeyin möhkəmləndirilməsi – firmanın nə

istehsal etdiyi məhsulu, nə də mövcud bazarını dəyiş-

mədən daha əlverişli mövqe əldə etməyə çalışmasıdır.

Bazar yeniliyi olan əmtəələrin bazarların yeni

seqmentlərinə çıxarılması – firmanın mövcud əmtəələrinin

təkmilləşdirilmiş və modifikasiya olunmuş variantlarının

bazarın yeni seqmentinə çıxarılmasıdır.

96

Strateji istiqamətin seçilməsi şirkətin biznes mühitinin,

onun strateji, prioritetlərinin, rəqabət mübarizəsinin ən

optimal sahəsini müəyyənləşdirilməsini mümkün edir. Hər

bir şirkət daxili bazarda olduğu kimi, xarici bazarda da hər

şeydən əvvəl, biznesin genişlənməsi strategiyasını həyata

keçirməyi, satışın və gəlirin artımının təmin olunması,

optimal məqsədli bazarların müəyyən edilməsi və ələ

keçirilməsi, məşhur brendlərin və yeni əmtəələrin

işlənməsi, satışın effektiv sisteminin yaradılması, reklam

aksiyalarının planlaşdırılması, qiymət siyasətinin

təkmilləşdirilməsi və bütünlükdə marketinq fəaliyyətinin

optimal idarə edilməsi məsələlərini həll edir. Amma

beynəlxalq fəaliyyət firmanın işinə yer kürəsi masştabında

ölkə və regional kimi önəmli müxtəliflik gətirir.

XX əsrin son onilliyində beynəlmiləlləşmə prosesinin

inkişafı beynəlxalq biznes fəaliyyətli şirkətlərin dünyanın

bir çox regionlarında mərkəzləşmə ənənəsi yaradır, yəni

Avropa İttifaqı və Şimali Amerika azad ticarət haqqında,

NAFTA çərçivəsində fəaliyyətə üstünlük verilir.

Son dövrdə beynəlxalq marketinq öz inkişafının əsas

strategiyasının təkmilləşməsi və inkişafı ilə xarakterizə

olunur (şəkil).

97

Şəkil 3.Beynəlxalq marketinq öz inkişafının əsas

strategiyası

Beynəlmiləlləşmə strategiyası beynəlxalq marketinqdə

konkret malın satışında və istehsalında iştirak edən

ölkələrin sayı nəzərə çarpacaq dərəcədə artanda və mal öz

milliliyini itirəndə müşahidə olunur.

Məsələn, İBM kompyuterlərini amerikan məhsulu

hesab etmək olmaz, ona görə ki, o, Cənub-Şərqi Asiyada,

Şərqi Avropada yığılır. “Soni” kompaniyasının

televizorları artıq yapon malı hesab olunmur, çünki həmin

mallar Cənub-Şərqi Asiyada və Qərbi Avropa ölkələrində

yığılır.

Şirkətin fəaliyyətinin beynəlmiləlləşməsi prosesi bir

sıra mərhələdən ibarətdir ki, bunların hər biri qəbul edilən

prioritet qərarlar ilə və özünün strateji vəzifələri ilə

xarakterizə olunur.

Tarixən şirkət xaricdə fəaliyyətinin optimal strategiya-

sını bir sıra variantlardan, yəni qlobal, multimilli

Beynəlxalq marketin (beynəlmiləl

strategiya)

Multimilli

marketinq

(uyğunlaşma

strategiya)

Qlobal

marketinq

(standartlaşma

strategiyası)

98

strategiyalardan istifadə edərək həyata keçirmişdir. Prinsip

etibarilə şirkət xarici bazarda öz daxili bazarında istifadə

etdiyi strategiyanı dəyişmir, amma öz rəqabət mövqeyini

yüksəltmək üçün konkret xarici bazarın tələblərinə görə

marketinq fəaliyyəti uyğunlaşdıra bilər: multimilli

strategiya və ya strateji simbioz yarada bilər, standart

uyğunlaşma, differensial standartlaşma və nəhayət,

standart marketinq səylərini müxtəlif ölkə bazarlarında

istifadə edə bilər (şəkil).

Öz daxili bazarına adekvat

strategiya

Xarici bazarın tələblərinə

uyğunlaşma strategiyası

Simbioz strategiya –

uyğunlaşma standartlaşması və ya

standart uyğunlaşma

Şəkil 4. Xarici bazarın tələblərinə görə marketinq

fəaliyyəti

Bütün xarici bazarlarda

standart strategiya

99

Marketinq taktikası – firmanın malik olduğu əmtəə

nomenklaturasına təlabatın formalaşdırılması prinsiplərini

və mövcud konyunkturanın alınmasını əks etdirir.

Bir qayda olaraq, marketinq taktikası bir il, ən çoxu bir

il yarım müddəti əhatə edən dövr üçün işlənib hazırlanır.

Bu müddətin bitməsi gözlənilmədən müntəzəm olaraq o

yoxlanılır, faktiki alınmış nəticələrlə müqayisə olunur və

lazım gəldikdə taktikaya düzəlişlər edilir. Daxili yoxlama

– firmanın potensial imkanlarının və onların istifadə

olunması sərhədlərinin təhlil olunmasıdır. Bu təhlil və

alınmış nəticələr əsasında marketinqin işlənilmiş və

hazırda icra edilən taktikasına düzəliş verici hərəkətlər

həyata keçirilir. Marketinq taktikası ilə həll olunan

məsələlər sırasına aşağıdakılar daxildir: əmtəənin

irəlilədilməsinin, satışın stimullaşdırılması və reklam

işinin əmtəənin həyat dövrünün mərhələlərindən asılı

olaraq təşkili, yeni əmtəə ilə bazarın yeni seqmentinə

çıxışın prinsiplərinin müəyyənləşdirilməsi, mövcud

bazarda fəaliyyətin dayandırılması və sairə. Qeyd etmək

lazımdır ki, yeni əmtəə ilə xarici bazar taktiki düzgün

olmayan çıxış satış həcmi ilə reklam və satışın

stimullaşdırılması arasında müvafiq olmayan nisbət

firmaya böyük zərərlər gətirə bilər.

Marketinq taktikası elə olmalıdır ki, o firmanın daha

aktiv fəaliyyət göstərməsini təmin etsin, bütün əməkdaşla-

rın təşəbbüskarlığına şərait yaratsın.

Bütövlükdə dinamik inkişafda olan firmaların marke-

tinq taktikası firmanın nailiyyətlərinə kritik münasibəti

əks etdirməlidir.

Bunlardan az əhəmiyyət kəsb etməyən məsələ firmanın

xarici bazar çıxaracağı əmtəə barədə reklamın veriləcəyi

100

vaxtın seçilməsidir. Əgər reklam vaxtında verilməzsə və

inandırıcı olmazsa onda əmtəənin texniki – iqtisadi

göstəriciləri, onun istehlak xüsusiyyətləri, faydalılığı

barədə olan məlumatlar istehlakçıya dolğun şəkildə

çatmayacaqdır. Belə olan halda isə, o istehlakçıların

şüurlarında zəruri reaksiyanı yaratmayacaq və onu məhz

həmin əmtəə ilə bazarlıq etməyə vadar edə bilməyəcəkdir.

Bundan əlavə, reklam və stimullaşdırma xərcləri ilə

əmtəənin satış həcmi arasında optimal münasibət

yaradılmazsa bu özü də böyük ziyana səbəb ola bilər.

5.3. Beynəlxalq marketinqin subyektləri və onların

xarakterik xüsusiyyətləri.

Kadrların fəaliyyəti üzərində nəzarətin həyata

keçirilməsində idarəetmə sənədlərinin düzgün

qurulmasının mühüm əhəmiyyəti vardır. Bu sənədlərdə

onların şəxsi fəaliyyəti, rəhbərlik etdikləri sahələrin

fəaliyyəti, həmin sahəyə aid yuxarı orqanların qərar və

göstərişləri dəqiq əks olunmalıdır. Burada kadrların

öyrənilməsi və sınaqdan çıxarılması məsələlərinə

müstəsna əhəmiyyət verilməlidir. Müasir elmi-texniki

tərəqqi kadrların öyrənilməsi, seçilməsi, irəli çəkilməsi,

yerləşdirilməsi, habelə hazırlanmasında onların işgüzar və

şəxsi keyfiyyətlərini, qabiliyyətini müəyyən edən obyektiv

metodlardan istifadə olunmasını zəruri edir. Burada bir

sıra metodlardan, o cümlədən sosial məsələlər üzrə

anketin doldurulması, işçilərin təfəkkürü, yaddaşı və s.

bilmək üçün testlərdən, idarəetmə situasiyalarından, qrup

halında diskussiyalardan istifadə olunur.

101

Hal-hazırda işçinin şəxsiyyətinin artan rolu təşkilatda

heyətin idarə edilməsi konsepsiyasının əsasını təşkil edir.

İşçinin bacarığını, biliyini artan motivasiya ilə formalaş-

dırmaq və təşkilat qarşısında duran məsələlərə uyğun

olaraq yönəltmək bu konsepsiyanın məzmununu təşkil

edir.

Bizim ölkəmizdə iqtisadi və siyasi sistemlərdə

dəyişikliklər eyni zamanda böyük imkanlara gətirir, həm

də hər bir şəxsiyyət üçün ciddi təhlükələr, onun

mövcudluğunun sabitliyi, praktik olaraq hər insanın

həyatına qeyri-müəyyənliyini əhəmiyyətli dərəcədə artırır.

Belə vəziyyətdə heyətin idarəetməsi xüsusi əhəmiyyət

kəsb edir, bir halda ki, təşkilatın işçi heyəti ilə idarəetmə

sisteminin qurulmasında şəxsi amilin hesabı onu

reallaşdırmağa, xarici şəraitə fərdin uyğunlaşması məsələ-

lərinin tam spektrini ümumiləşdirməyə icazə verir.

Müasir dövrdə təşkilatlarda heyətin idarə edilməsinin

yeni xidmətləri yaradılır. Bunlar bir qayda olaraq, ənənəvi

xidmətlər əsasında: kadr şöbəsi, mühasibatlıq, əməyin

ölçülməsi, əməyin qorunması, texniki təhlükəsizliyin

təşkili şöbəsləri və başqaları sayılır. Yeni xidmət

məsələləri kadr siyasətinin reallaşdırılması ilə və

təşkilatda əmək resurslarının idarəetməsi üzrə fəaliyyətin

koordinasiyası ilə nəticələnir. Bununla əlaqədar olaraq

onlar öz funksiyalarının dairəsini genişləndirməyə

başlayırlar və təmiz kadr məsələlərindən əmək fəaliyyə-

tinin stimullaşdırılması sistemlərinin hazırlamasına keçir-

lər, həmçinin peşəkar irəliləyişi idarə etməyə, münaqişə-

lərin qarşısının alınmasına, əmək resursları bazarının

öyrənilməsinə və s. istiqamətlərə yönəlmiş fəaliyyətlərini

həyata keçirirlər. Sözsüz, heyətin idarəetməsinin xidməti

102

strukturu bir çox xarakterlə və təşkilatların ölçüləri ilə

təyin edilir. Bura buraxılan məhsulun xüsusiyyətləri və s.

aiddir. Xırda və orta təşkilatlarda heyətin idarəetməsi üzrə

çox funksiyalar əsasən xətt rəhbərlər tərəfindən yerinə

yetirilir və böyük funksiyaların reallaşdırması üzrə sərbəst

struktur bölmələr formalaşdırılır. Təşkilatlarda heyətin

idarəetməsi üzrə direktor müavininin vahid rəhbərliyinin

altında kadrlarla iş əlaqəli olan bütün bölmələri birləşdirən

işçi heyəti idarə etmənin strukturları formalaşdırılır.

İdarəetmənin əsas məqsədi - təşkilatda iş prosesinin

planlaşdırılması, fəaliyyətin motivi və nəzarətin təşkili

vasitəsilə kollektivlərin məqsədinə çatmasını həyata

keçirməkdir. Məcmu halda idarəetmə subyekti, idarəetmə

obyekti və onlar arasındakı qarşılıqlı əlaqələr idarəetmə

sistemini əmələ gətirir. İdarəetmə subyektlərinə idarəetmə

qərarları qəbul etmək, tabeliyindəki əməkdaşlara və

kollektivlərə tapşırıq vermək və onların icrasını tələb

etmək səlahiyyəti olan bütün rəhbərlər aiddir. İdarəetmə

subyekti idarəetmə obyektinin faktik vəziyyəti və onu

əhatə edən xarici mühit haqqında informasiya alır.

Bu informasiya idarəetmə subyekti tərəfindən işlənir ki,

bunun da nəticəsi olaraq qərar qəbul edilir. Təşkilatda işin

səmərəliliyi əməyin şaquli bölünməsinin iqtisadi

mahiyyətindən asılıdır. Söhbət idarəetmə sahəsində

rəhbərin işinin quruluş bölmələrinin fəaliyyəti və

icrasından gedir. Təşkilatda idarəetmə prosesinin fəaliyyət

prinsipinə aşağıdakılar daxildir:

idarəetmənin əsas məqsədlərinin işlənib hazırlan-

ması;

idarəetmə qərarlarının hazırlanması və həyata keçi-

rilməsi;

103

heyətin idarə olunması prinsiplərinin müəyyən

edilməsi;

heyət üzvlərinin vəzifəyə yararlığının yoxla-

nılması;

idarəetmə ilə bağlı məlumat bankının yaradılması;

heyətin dinamikası və fəaliyyəti ilə bağlı qərarların

işlənib hazırlanması;

idarəetmə qərarlarının icraçılara çatdırılması

mexanizminin dəqiqliyinin təmin edilməsi;

idarəetmə qərarlarının qəbulu ilə bağlı dinamik

fəaliyyətə bütün idarəetmə heyətinin cəlb edilməsi;

idarəetmə heyəti tərəfindən işçilər arasında

münasibətlər, istehsal şəraiti və vəziyyəti haqqında çevik

məlumatların hazırlanması;

idarəetmə üzrə qərarların ötürülməsi və onların

yerinə yetirilməsi üzərində daimi nəzarətin təmin

edilməsi;

heyət üzvləri ilə bağlı idarəetmə sahəsində

qazanılmış təcrübənin tətbiqi sahələrinin genişləndirilməsi

və s.

Heyətin idarə edilməsi konsepsiyası özündə heyətin

idarəedilməsinin metodologiyasının işlənib hazırlanması-

nı, heyətin idarəedilməsi sisteminin formalaşdırılması və

heyətin idarəedilməsi texnologiyasının işlənib hazırlan-

masını birləşdirir. Müasir şəraitdə idarəetmənin statistik

quruluşunu dinamik proses kimi nəzərdən keçirməklə əldə

edilmiş nəticələrə əsasən təşkilat üzrə idarəetmə heyətinin

tərkibində kəmiyyət dəyişiklikləri ilə bərabər mühüm

keyfiyyət göstəricilərinin baş verdiyini görmək müm-

kündür. İdarəetmə quruluşunda ən vacib yerdə idarəetmə

104

heyətinin özünün fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması durur.

Məqsədyönlülük idarəetmənin əsasıdır və mərkəzləşdiril-

miş rəhbərlik məsələləri - idarəetmənin əsas məsələsi

olmaqla idarəetmə prosesinin mövcud səviyyəsinə bu və

digər istiqamətdə təsir göstərir.

5.4. Marketinq nəzarəti.

Marketinq planını həyata keçirərkən qarşıya çıxan

gözlənilməzliklər, nəzərdə tutulan situasiyalar onun yerinə

yetirilməsi üzərində marketinq xidməti tərəfindən daim

nəzarətin olmasını zəruri edir.

Marketinq nəzarəti sistemi ona görə zəruridir ki, firma

arxayın olmalıdır ki, hər şey qaydasında gedir və əgər belə

deyilsə çox dəqiq müəyyənləşdirmək lazımdır ki, səmərəli

marketinq fəaliyyətinin həyata keçirilməsinə hansı amil

mane olur.

Marketinq nəzarəti – firmanın fəaliyyətinin səmərəlili-

yini və onu nəzərdə tutulan istiqamətlərdən kənara çıxıb –

çıxmamasını yəqinləşdirmək məqsədə həyata keçirilən

nəzarətdir.

Marketinq nəzarətinin başlıca məqsədi – firmanın

fəaliyyətinin inkişaf meyllərini nəzərə almaqla istehsal

prosesində qarşısına çıxan imkanlardan istifadə etmək,

təhlükələri isə aradan qaldırmaqdır.

Marketinq nəzarətinin funksiyası – istehsal prosesinin

və onun nəticələrinin verilmiş istiqamətdən istənilən tərəfə

kənara çıxmasının müşahidə olunub aşkara çıxarılması və

aradan qaldırılması məqsədilə tədbirlər görülməsi üçün

rəhbərliyə əsaslandırılmış təkliflər verməkdir.

105

Marketinq nəzarəti sistemi qarşıya qoyulan məqsədə

(məqsədlərə) nail olunması və ya müəyyən edilmiş

tapşırıqların yerinə yetirilməsi üçün həmin fəaliyyətin

gedişinin izlənməsi, onun nəticələrinin qiymətləndirilməsi

və müəyyən edilmiş rejimdən kənarlaşmalar aşkar edildiyi

halda zəruri düzəlişlərin (korrekturaların) həyata

keçirilməsi prosesidir.

Marketinq nəzarəti sistemi onun idarə edilməsi

prosesinin ən mürəkkəb və fundamental elementlərindən

biridir. O, ümumiyyətlə müəssisənin idarə edilməsinin

ayrılmaz tərkib hissəsidir və idarəetmənin digər

elementləri, funksiyaları ilə qarşılıqlı əlaqədə,

inteqrasiyalaşdırılmış formada həyata keçirilməlidir. Nə

planlaşdırma prosesini, nə müəssisənin idarəetmə

strukturunun yaradılmasını, nə də heyətin motivasiyasını

və müəssisənin fəaliyyətinə aid olan digər proseslərin

nəzarət sistemini, o cümlədən marketinq nəzarətini təşkil

etmədən və nəzərə almadan həyata keçirmək istənilən

effekti verə bilməz. Eyni zamanda marketinq nəzarəti

sistemini də həmin prosesləri nəzərə almadan həyata

keçirmək mümkün deyildir.

Marketinq nəzarətinin vəzifəsi istehsal prosesində onun

qarşısına çıxan imkanlardan istifadə etmək, təhlükələri

aradan qaldırmaqdır.

Marketinq nəzarətinin vəzifəsi istehsal prosesində və

bazarda mövcud olan real vəziyyəti düzgün

qiymətləndirərək, rəhbərliyi elə məlumatlarla təmin

etməkdir ki, onların əsasında firmanın planlaşdırılması

kompleks göstəricilərinə düzəliş vermək üçün zəmin

yaratmış olsun.

106

Marketinq nəzarətinin funksiyası – istehsal prosesinin

və onun nəticələrinin verilmiş istiqamətdən istənilən tərəfə

kənara çıxmasının müşahidə olunub aşkara çıxarılması və

aradan götürülməsi məqsədi ilə tədbirlər görülməsi üçün

rəhbərliyə əsaslandırılmış təkliflər verməkdir.

Ümumilikdə nəzarət prosesi özündə aşağıdakı dövrləri

birləşdirir:

Nəzarətin reallaşdırılması üçün bazar və sənədlərin və

meyarların işlənib hazırlanması; bu ona görə vacibdir ki,

keçirilən hər bir nəzarətin konkret məqsədi olmalı və

bunun da həyata keçirilməsi üçün müqayisə aparıla

biləcək normativlər və ölçülər olmalıdır.

İstehsal – satış fəaliyyəti nəticəsində nail olunmuş

nəticələrin cari və strateji plan göstəriciləri ilə müqayisəsi.

Burada bütün səviyyələrdə maliyə və satış

hesabatlarında əks olunmuş faktiki nəticələrin müvafiq

plan göstəriciləri ilə müqayisə olunub təhlil edilməsi,

onların nəzərdə tutulmuş plan göstəricilərindən

kənarlaşması səbəblər və onlara təsir edən başlıca

amillərin aşkara çıxarılması nəzərdə tutulur:

Kənara çıxmaların qarşısının alınması üçün zəruri

düzəlişverici hərəkətlərin həyata keçirilməsi.

Burada qeyd olunan mərhələlərdə aparılan işlərin

nəticəsindən istifadə etməklə istehsalın səmərəliliyinin

yüksəldilməsi, firmanın qarşısına qoyduğu məqsədləri

əldə olunması üçün zəruri tədbirlərin yerinə yetirilməsi

nəzərdə tutulur.

107

5.5. Beynəlxalq marketinq fəaliyyətinin idarə olun-

masının təşkilatı quruluşu.

Xarici bazara çıxarkən firmanın qəbul edəcəyi mühüm

qərarlardan biri də marketinq xidmətinin səmərəli və çevik

təşkilati quruluşunun (marketinq sevice orqanization)

yaradılmasıdır.

Xarici əməliyyatların təkmilləşdirilməsi ilə bağlı olaraq

firma özünün beynəlxalq marketinq xidməti bölməsinin

quruluşu dəyişən mühitə uyğunlaşdırmalıdır. Bununla

əlaədar olaraq, yaradılmış təkilati quruluş bir sıra amillərin

qarşılıqlı əlaqəsindən asılıdır. Bu amillər aşağıdakılardır:

xarici müəssisənin növü və yerləşdiyi ölkə, bunların

firmanın işinin ilkin səmərəliliyinə təsiri, aktivlərin

xarakteri (o aktivlər nəzərədə tutulur ki, onlar firmanın

yerləşdiyi ölkədən kənarda biznes işinin aparılmasına

istifadə olunur), firmanın perspektiv məqsədlərinə nail

olma üsulları.

Firmalar xarici ölkələrdə öz filial və nümayəndəlikləri-

ni yaradarkən onların statuslarını dəqiq müəyyənləşdir-

məli və beynəlxalq marketinq fəaliyyətinin təşkilatı

quruluşunu ümumi məqsədlərə nail olunmasına xidmət

etmək nöqteyi – nəzərindən təşkil etməlidir. Bundan

əlavə, firmanın işlədiyi bütün ölkələrdə beynəlxalq

marketinq xidmətinin standart quruluşundan istifadə

etməsi də əlverişli deyil. Bu halda istənilən dövlətdə

firmanın fəaliyyət istiqamətlərində, filialların statusundan,

ölkədə mövcud olan spesifik xüsusiyyətlərədən asılı

olaraq marketinq xidmətinin müxtəlif quruluşundan

istifadə olunmalıdır.

108

İri şirkətlər üçün marketinq informasiyasının böyük

əhəmiyyəti var. Burada söhbət ilkin və təkrar infor-

masiyaların toplanması və təhlili; firmanın fəaliyyətini əks

etdirən məlumatların rəhbərlik və müvafiq əməkdaşlar

arasında mübadiləsi; firmanı maraqlandıran bazarlarda

vəziyyətin dəyişməsi barədə operativ və strateji

məlumatlar və sairdən gedir. Beynəlxalq marketinq

xidmətinin quruluşu o barədə mükəmməl və çevik

olmalıdır ki, o xarici bazarda baş verən dəyişikliklərə

həmin an reaksiya verə bilsin, ona düzəlişverici hərəkətləri

həyata keçirsin və bununla da firmanın öz məqsədlərinə

vaxtında və tam nail olmasına zəmin yaratsın.

Xarici bazarda müvəffəqiyyətlə işləmək üçün firmanın

marketinq xidməti qarşıya qoyulmuş məqsədlərdən asılı

olaraq müxtəlif formalarda təşkil olunur. Beynəlxlaq

marketinqin idarə olunması, birinci növbədə tələb edir ki,

yeni əmtəənin istehsalı və onların istehlakçılara

çatdırılması, əmtəəni almağa istehlakçıların cəlb edilməsi

barədə təkliflər bir əldə, yəni marketinq üzrə vitse-

prezidentin əlində cəmləşmiş olsun. Firmanın marketinqə

istiqamətlənməsi yalnız o vaxt baş verir ki, satıcı bazarı

alıcı bazarına çevrilir, yəni təklif tələbdən artıq olur.

Iri firmalar özlərində istehsalın xarakteri dəyişib

miqyası genişləndikcə, xarici aləmlə və öz daxilində

əlaqələrin sayı çoxalıb şaxələndikcə, təmərküzləşmə,

ixtisaslaşma və korperasiyanın səviyyəsi yüksəldikcə

idarəetmənin daha mürəkkəb təşkilati quruluşundan

istifadə etməyə başlayırlar. Belə mürəkkəbləşmə əksər

hallarda idarəetmə səviyyəsi həlqələrinin və xərclərinin

artmasına səbəb olsa da, son nəticədə firmanın konkret

şəraitindən asılı olaraq istehsal etdiyi məhsulun

109

keyfiyyətinin yüksəlməsinə, onun yeni bazarlar əldə

etməsinə, yeni daha original əmtəələrin işlənib istehsal

olunmasına, əmtəə dövriyyəsinin artmasına və beləliklədə

mənfəətin yüksəlməsinə gətirib çıxarır. Həm də,

marketinq xidmətinin belə quruluşları firmanın fəaliyyət

göstərdiyi konkret mühitə inkişafının mövcud və gələcək

meyllərinə uyğun olaraq formalaşdırılır.

Marketinqin idarəetmədə tətbiq olunan əsas təşkilati

quruluşlar bunlardır:

- funksional quruluş;

- əmtəələr üzrə təşkilati quruluş;

- coğrafi prinsip üzrə təşkilati quruluş;

- layihələr üzrə təşkilati quruluş;

- holdinqlər də daxil olmaqla qarışıq quruluş.

Marketinq xidmətinin funksional quruluşu bir qayda

olaraq faydalı qazıntılar hasil edən kompaniyalar

tərəfindən tətbiq olunur. Çünki onlar həmcins məhsul

istehsal edir və təbii ki, bütün ölkələrdə onların tətbiq

etdikləri marketinq üsulları eyni olacaqdır.

Bu halda marketinq xidmətində ixtisaslaşmış şöbələrin

olması kifayətdir:

- bazar tədqiqatları;

- istehsalın və marketinqin planlaşdırılması;

- satışın idarə olunması;

- servis xidməti və tələbatın formalaşdırılması.

110

Sxem 2. Marketinq xidmətinin funksional

quruluşunun variantı

Beynəlxalq marketinq xidmətinin quruluşu işlənilərkən

onun səlahiyyətlərinə aid olan məsələlər mütləq nəzərə

alınmalıdır. Beynəlxalq marketinq xidmətinin səlahiyyət-

lərinə aşağıdakı məsələlər daxildir:

marketinq informasiya sisteminin toplanması və

təhlili;

xarici bazarlarda real olan və məcmu tələb və

təklifin səviyyəsinin öyrənilməsi;

beynəlxalq reklam;

təbliğat və stimullaşdırma işlərinin təşkili;

qablaşdırma və nəqletmə;

müştərilərin ödəmə qabiliyyətliyinə nəzarət;

Marketinq üzrə direktor

Marketinqin satışla

əlaqədar olmayan

funksiyaları üzrə şöbə

Tədqiqat.

Statistika.

Planlaşdırma.

Nəzarət. yeni

əmtəənin işlənməsi

Marketinqin

satışla əlaqədar

funksiyaları üzrə

şöbə

Satış təşkilatı.

Daxili satış təşkilatı.

Nəqliyyat.

111

göndərmələrin vaxtında həyata keçirilməsi;

servis xidmətinin təşkili.

İdarəetmənin bu quruluşunda bir istehsal-texnoloji

xətdə istehsal olunan son məhsulun istehsal həcminə,

planlaşdırılmasına və satışına nəzarətə xüsusi yaradılmış

müstəqil orqan cavabdehdir. İlk vaxtlarda idarəetmənin bu

forması əsasən istehlak malları istehsalını həyata keçirən

kompaniyalarda istifadə olunurdu.

Hal-hazırda isə bu quruluş özünə geniş həyat vəsiqəsi

qazanmış və istehsal vasitələri istehsal edən şirkətlərdə də

geniş istifadə olunmağa başlamışdır.

Tədqiqatçılar belə qeyd edirlər ki, ETT-nin müasir

inkişafı mərhələsində idarəetmənin bu quruluşu yeni

məhsul istehsalının hazırlanması və yeni texnoloji

proseslərin işlənilməsində idarəetmənin funksiyalarının

maksimum inteqrasiyasına nail olunmasını təmin edir.

Müzakirə üçün suallar.

1. Marketinqin idarə olunmasını şərh edin.

2. Marketinqin idarə olunması prosesində obyekt kimi

çıxış etməsini müzakirə edin.

3. Firmanın dövri idarə olunmasının əsas mərhələləri

hansılardır?

4. Situasiya təhlilin mahiyyəti nədir?

5. Situasiya dəyişənlərinin davranışına təsir edən

amillər hansılardır?

6. Marketinq strategiyasını misallarla izah edin.

7. Marketinq strategiyası necə işlənilir?

8. Təşkilati quruluşun təkmilləşdirilməsi nədir?

9. Marketinq taktikası nədir?

112

10. Marketinq taktikası ilə həll olunan məsələlər

sırasına daxil olanlar hansılardır?

11. Kadr siyasətinin əsasını nə təşkil edir?

12. Müəsissənin kadr siyasəti nə deməkdir?

13. Kadr siyasətinin əsas məqsədləri hansılardır?

14. Kadr siyasətinin əsas növ müxtəlifliyinə nə

daxildir?

15. Təşkilatlarda kadr planlaşdırılmasının əhatə etdiyi

məsələlər hansılardır?

16. Marketinq nəzarəti anlayışı və marketinq nəzarəti-

nin mühüm vəzifələrini təhlil edin.

17. Marketinq nəzarətinin funksiyası hansıdır?

18. Marketinq nəzarət prosesinin əsas mərhələləri?

19. Xarici bazara çıxarkən firmanın qəbul edəcəyi

mühüm qərar nədir?

20. Beynəlxalq marketinq xidmətinin səlahiyyətlərinə

daxil olan məsələlər

113

VI FƏSİL. BEYNƏLXALQ ŞİRKƏTLƏRİN

TƏŞKİLİ METODLARI

6.1.Beynəlxalq şirkətlərin yaranma mərhələləri.

Beynəlxalq şirkətlərin yaranması dünya iqtisadiyyatının

və beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin genişləndirilməsinin

qanunauyğun nəticəsi olmaqla yanaşı, onların inkişafının

güclü amili kimi də çıxış edir.

XX əsrin sonlarında beynəlxalq şirkətlər dünya

iqtisadiyyatının və BİM-in inkişafının əsas

elementlərindən birinə çevrilmişdilər. Son onilliklərdə

onların sürətli inkişafı istehsalın və kapitalın

beynəlmiləlləşməsi proseslərini, dünya təsərrüfatı

əlaqələrinin qloballaşmasını əks etdirir. Beynəlxalq

şirkətlər dünya iqtisadiyyatının “lokomotivləri” rolunu

oynamağa başlayırlar.

Beynəlxalq şirkətlər bir tərəfdən sürətlə inkişaf edən

beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin məhsulu olsa da, digər

tərəfdən ona güclü təsir mexanizmi kimi də çıxış edir.

Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərə aktiv surətdə təsir

göstərməklə beynəlxalq şirkətlər yeni münasibətlər

formalaşdırır, artıq formalaşmış münasibətlərin mahiy-

yətini isə dəyişirlər.

Xaricdə satışın inkişaf etdirilməsinə və istehsalın

təşkilinə istiqamətlənmiş bu model beynəlmiləlləşmənin

tarixən və məntiqi olaraq ilkin növü - əmtəə ixracının

beynəlxalq sahibkarlıq fəaliyyətinin müasir növləri –

ticarət markasının ixracı, lisenziyaların, birbaşa xarici

investisiyalar ilə ardıcıl yekunlaşdırılmasını göstərir.

114

Ümumilikdə beynəlxalq şirkətlər bir sıra amillər

kompleksinin təsiri altında yaranır ki, onların da sırasına

aşağıda qeyd olunanları göstərmək olar:

- məhsuldar qüvvələrin təkmilləşdirilməsi əsasında

istehsalın və kapitalın beynəlmiləlləşməsi;

- kapitalın xaricə ekspansiyası, xaricdə müəssisə və

filialların yaradılması;

- yüksək gəlirin əldə edilməsinə yönəlmiş səylər;

- beynəlxalq və milli masştabda istehsalın və

kapitalın təmərküzləşməsinə aparan kəskin rəqabət;

- geoiqtisadi sərhədlərin əhəmiyyətinin azalması.

Beynəlxalq şirkətlərin yaranması birbaşa xarici

investisiyalar ilə əlaqədardır. Dünya təcrübəsində

beynəlxalq şirkətə müxtəlif dünya ölkələrinə birbaşa

investisiyaları həyata keçirən iri şirkətin struktur təşkili

forması kimi baxılır. Beynəlxalq şirkətin birbaşa xarici

investisiyasının nəticəsi fərqli ola bilər. Bu zaman birbaşa

qeyri-rezident sərmayəçinin 50%-də az paya malik olduğu

xarici müəssisə, onun payının 50%-i keçdiyi qız firması və

ya tam olaraq ona məxsus olan xarici filial yarana bilər.

Dünya inkişafının praktikası göstərir ki, istehsalın

beynəlmiləlləşməsi prosesi beynəlxalq şirkətlərin

formalaşmasına təkan verən mühüm amillərdən biri

olmuşdur. Bu prosesin özülündə ardıcıl beynəlmiləlləşmə

modeli durur ki, onu da aşağıdakı sxemdə görmək olar.

Sxem 3.İstehsalın ardıcıl beynəlmiləlləşməsi modeli

Mənşə ölkəsində kapital qoyuluşları və idarəetmənin

nəticələri 100%

115

100%

Təyinat ölkəsində kapital qoyuluşları və idarəetmənin

nəticələri

Xarici filial

Qız firması

Xarici

müəssisə

Firma

markasının

ötürülməsi

(françayzinq)

Lisenziyaların

ötürülməsi

Əmtəə ixracı

116

Beynəlxalq şirkətləri kapitalın mənşəyinə görə şərti

olaraq üç yerə ayırmaq olar.

Transmilli şirkətlər baş şirkəti bir ölkənin kapitalına

məxsus olan, filialları isə bütün dünya üzrə səpələnən

şirkətlərə deyilir. Onlar kapitalına görə milli,

fəaliyyətlərinə görə isə beynəlməliləldirlər.

Çoxmilli şirkətlər dedikdə baş şirkəti iki və daha artıq

ölkənin kapitalına məxsus olan, filialları isə müxtəlif

ölkələrdə yerləşən şirkətlər başa düşülür. Bu şirkətlər həm

kapitallarına, həm də fəaliyyət sferalarına görə

beynəlmiləldirlər.

Üçüncü qrupa isə beynəlxalq kartelləri aid edirlər. Bu

zaman firmalar vahid ticarət siyasəti həyata keçirmək

üçün birləşirlər. Onlar satış bazarının bölüşdürülməsi və

öz məhsullarına minimal qiymətlərin müəyyənləşdirilməsi

üzrə razılığa gəlirlər.

Transmilli (TMŞ) və çoxmilli (ÇMŞ) şirkətlərə

beynəlxalq şirkətlərin mövcudluğu forması kimi baxılır.

Beynəlxalq şirkətlərin iki yerə bölünməsi isə kifayət qədər

şərtidir, çünki onların əsas keyfiyyət əlaməti kimi baş

şirkəti neçə ölkənin kapitalının yaratdığı deyil, şirkətlərin

fəaliyyətinin beynəlmiləl xarakteri çıxış edir. Çox zaman

isə TMŞ və ÇMŞ-lər sinonimlər kimi istifadə olunurlar.

Lakin, TMŞ anlayışı daha çox yayılmışdır.

Yuxarıda deyilənlərin kontekstində birbaşa xarici

investisiya əsasında yaradılmış bir xarici filiala sahib olan

şirkətləri belə beynəlxalq hesab etmək olar.

Bununla belə, beynəlxalq şirkətlərin müəyyən

edilməsinin bir neçə variantı mövcuddur. TMŞ üzrə BMT

komissiyası beynəlxalq şirkətlər kateqoriyasına aşağıdakı

əlamətlərə malik şirkətləri aid edir:

117

- hüquqi forması və fəaliyyət sferasından asılı

olmayaraq iki və daha çox ölkədə təsərrüfat vahidlərinə

malik olanlar;

- bir rəhbər mərkəz vasitəsilə razılaşdırılmış siyasət

və ümumi strategiya yerinə yetirməyə şərait yaradan

sistem çərçivəsində fəaliyyət göstərənlər;

- şirkətin ayrı-ayrı vahidləri mülkiyyət vasitəsilə və

yaxud başqa formada elə əlaqədə olmalıdır ki, bu

vahidlərdən biri və ya daha artığı digərlərinin fəaliyyətinə

əhəmiyyətli təsir göstərir, onlarla biliklərini, təcrübəsini və

məsuliyyətini bölüşdürür.

Transmilli təşkilatlar dedikdə, başqa dövlətlərdə aktiv

vəsaiti olan yerli inhisarlar başa düşülür. Çoxmilli

təşkilatlar dedikdə, fərqli dövlətlərin yerli təşkilatları

özündə cəmləşdirən cəmiyyətlər başa düşülür.

Qlobal cəmiyyətlər də eyni zamanda beynəlxalq

cəmiyyətlərin əsasında formalaşır. Ümumiyyətlə belə

təşkilatların formalaşma səbəbini istehsalın və kapitalın

beynəlmilləşməsi və məhsuldar qüvvələrin təkmilləşdiril-

məsi ilə xarakterizə etmək olar.

Transmilli təşkilatların rəqabət strategiyasında şirkətlə-

rin (firmaların) rəqabət üstünlüyü əsas götürür. Firmaların

rəqabət üstünlüyü 2 növdə şərh olunur:

İstehsal x ə r c l ə r i n i n a ş a ğ ı s ə v i y y ə d ə o l -

m a s ı və ə m t ə ə l ə r i n differensiallaşması (qruplaş-

dırılması) səviyyəsi.

Beynəlxalq marketinq üçün TMK-nın əhəmiyyəti çox

böyükdür və onlar onun əsas subyektləri hesab olunur.

Beynəlxalq ticarət getdikcə TMŞ öz arasında, TMŞ daxili

– ana şirkətlər, qız və nəvə şirkətlər, eyni zamanda bu və

istənilən digər şirkətlər arasında əlaqələrin stimulunda və

118

ardıcıllığında daha çox əks olunur. Məsələn, bir çox

amerikan şirkətləri müxtəlif ölkələrdə özlərinin

filiallarının nümayəndəliklərini açmışlar və orada geniş

istehsal yaratmışlar ki, bu da həmin şirkətlərə ucuz işçi

qüvvəsi və digər ehtiyatlardan istifadə etməyə, nəticədə

gəlirlərini maksimum dərəcədə artırmaq imkanı vermişdir.

Transmilli şirkət – beynəlxalq marketinqin və beynəl-

miləlləşmənin instutsional formasıdır. Onların fəaliyyət

sferası və “ünvanı” – bütün dünyadır. Bu şirkətlər –

kosmopolitlər, vahid milli mənşədən nəzarətedici kapitala

malikdirlər.

Dünya iqtisadiyyatının inkişafında TMŞ-lər böyük rol

oynayır. Hazırda 3 trilyondan artıq məhsul istehsal edilir.

Mövcud beynəlxalq şirkətlərdə 80 milyona yaxın əməkdaş

işləyir. Statistik məlumatlardan göründüyü kimi dünya

TMŞ-nin satdığı məhsulun 80%-i sənayenin aparıcı

sahələri hesab edilən avtomobilqayırma, neft, kimya və

elektronikanın payına düşür. Hazırda dünya üzrə

maşınqayırma məhsullarının 78%-i,elektronikanın 82%-i,

kimya məhsullarının 95%-i TMŞ-lər tərəfindən satılır.

Xüsusilə, inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadiyyatında

TMŞ-lərin rolu böyükdür.Yalnız bir faktı göstərmək

kifayətdir ki,inkişaf etməkdə olan ölkələrdə TMŞ-lər

bütün sənaye məhsulunun 40-42%-nə onların xarici

ticarətinin isə 50-55%-nə nəzarət edir.

6.2.Beynəlxalq şirkətlərin qayda və qanunlara

uyğunluğu.

Beynəlxalq şirkətlərin inkişafının müasir mərhələsi

təkcə qlobal şirkətlərin peyda olması ilə deyil, həmçinin

119

fəaliyyətin təşkilində meydana gələn keyfiyyət

dəyişiklikləri ilə də xarakterizə olunur:

1. Elmi-texniki inqilab və kəskin rəqabət şəraitində

onların fəaliyyətinin əsas məqsədi maksimal mənfəət əldə

etmək deyil. Bu göstərici prioritetinə görə hazırda 5-6-cı

yerdə durur. Əsas məqsəd maliyyə davamlılığının və

“bazarın maksimumlaşdırılması”nın təmin edilməsidir.

2. Şirkətin vahid qlobal strategiyası çərçivəsində

istehsal və satışın qlobal şəbəkəsinin yaradılması mühüm

əhəmiyyət kəsb edir. Bu zaman beynəlxalq şirkətlər

istehsalı tam tsiklini bir ölkədə yaratmaqla qane

olmayaraq qlobal şəbəkənin hər bir müəssisəsini ayrı-ayrı

detal və komponentlərin daha səmərəli istehsalında ixti-

saslaşdırmağa səy göstərirlər. Bu zaman son yığım prosesi

daha sərfəli yerdə yerləşən müəssisələrdə həyata keçirilir.

3. Beynəlxalq şirkətlər çərçivəsində beynəlxalq əmək

bölgüsünün masştabının genişlənməsi şirkətin dünyanın

müxtəlif hissələri üzrə səpələnmiş bölmələrinin istehsal,

tədqiqat, satış və s. fəaliyyətlərinin üfüqi və şaquli inteqra-

siyasına əsaslanır.

4. Beynəlxalq şirkətlər tərəfindən yaradılan maddi və

qeyri-maddi beynəlxalq istehsal da yeni keyfiyyətlər əldə

etmişdir. Son onillikdə beynəlxalq şirkətlərin xidmət

sferasına, o cümlədən informasiya, reklam, konsaltinq

xidmətlərinə, elmin inkişafına birbaşa xarici investisiyaları

intensiv surətdə artır.

5. Beynəlxalq şirkətlərin hasilat sənayesinin

inkişafında həyata keçirdikləri strategiya maddi, maliyyə

və insan resurslarının keyfiyyətcə yeni (qlobal)

kombinasiyasına əsaslanır və əməyin məhsuldarlığının

yüksəldilməsinə və istehsalın səmərəliliyinin artırılmasına

120

yönəldilmişdir. Bəzi qiymətləndirmələrə görə, 2025-ci

ildə hasilat sənayesinin payı dünya ÜDM-nin 10%-ni

keçməyəcək, lakin, istehsalın səmərəliliyinin artımı

hesabına dünya ehtiyacları tam olaraq ödəniləcək.

6. Beynəlxalq şirkətlərin bölmələri arasında

şirkətdaxili ticarət intensiv surətdə inkişaf edir. O, hazırda

bütün dünya ticarətinin 1/3 hissəsini təşkil edir.

7. Beynəlxalq şirkətlər tərəfindən kapital ixracı təkcə

xarici filialların sayının artırılmasına yox, həmçinin

müxtəlif ölkələrdə istehsalın təşkil və texnologiyasında

olan fərqlərin aradan qaldırılmasına yönəlmişdir. Şirkətin

məhsul və xidmətlərinin keyfiyyəti istehsal yerindən asılı

olmayaraq dünya standartlarına uyğun olmalıdır.

8. Beynəlxalq şirkətlər texnologiyaların işlənməsi,

ötürülməsi və istifadə edilməsini adətən qapalı korporativ

struktur çərçivəsində həyata keçirirlər. Eyni zamanda,

rəqabət mübarizəsində meydana gələn risklərin

azaldılması üçün birgə elmi-tədqiqat institutları və

proqramları yaradılır, digər şirkətlərlə (həm partnyor, həm

də rəqib) kəsişmə lisenziyalaşdırılması həyata keçirilir.

9. Beynəlxalq şirkətlər fəaliyyət formalarının

diversifikasiyasını həyata keçirirlər. Xarici iqtisadi

fəaliyyətin hibrid və ya kompleks formaları ən səmərəli

forma hesab edilirlər. Dünya praktikasında “lifreksdinq” –

lisenziyalarla mübadilə, françayzinq, əmtəə ixracı və

birbaşa xarici investisiya qoyuluşlarının kompleks

birləşməsi – getdikcə daha çox yayılır. Qeyri-maddi

istehsal sferasında xarici iqtisadi fəaliyyətin müəyyən

növündə (maliyyə, satış, idarəetmə, sığorta və s.)

ixtisaslaşma meyli də gözə çarpır.

121

10. Müxtəlif milli və beynəlxalq mərkəzlərə məxsus

beynəlxalq şirkətlərin birləşməsi və qovuşması və onların

strateji sistem, ailə, alyans formalarında qarşılıqlı

fəaliyyətlərinin güclənməsi baş vermişdir.

11. Dünyanın üçqütblü modelinə uyğunlaşmağa səy

göstərən beynəlxalq şirkətlər ABŞ – Qərbi Avropa –

Yaponiya triadasının hər bir mərkəzində ən azı bir iri

koordinator-müəssisənin fəaliyyətini təşkil etməyə

çalışırlar.

Beləliklə, müasir beynəlxalq şirkətlər öz fəaliyyət

sferalarına görə beynəlmiləl olan iri sənaye-maliyyə

birləşmələridir. Onlar dünya masştabında mərkəzləşdiril-

miş planlaşdırma və idarəetmə prinsipi üzrə qurulmuşlar

və dünya ticarəti, kapital qoyuluşları, texnologiyalarla

mübadilə, istehsal və elmi-texniki əməkdaşlıq, işçi

qüvvəsinin miqrasiyası proseslərində aktiv surətdə iştirak

edirlər. Onlar beynəlxalq əmək bölgüsünün obyektiv

meyllərindən aktiv surətdə istifadə etməklə dünyada gedən

beynəlmiləlləşmə prosesini gücləndirir, ümumdünya əmək

bölgüsündə yeni sxemlərin meydana gəlməsinə təkan

verirlər.

Müvafiq olaraq iqtisadi hüququn bazasında bütün

ölkələrin iqtisadi münasibətlərinin beynəlxalq tənzim-

lənməsi həyata keçirilir. Bu və ya digər beynəlxalq

normalaradan asılı olaraq bu tənzimlənmə müxtəlif

səviyyələrdə baş verir:

a) ümumi (universal);

b) regional;

c) ikitərəfli.

Universal normalar bütün subyektlərin münasibətlərini

tənzimləməklə ümumi beynəlxalq hüququ təşkil edir.

122

Beynəlxalq hüquqi normalar dispozitiv və imperativ (qəti)

xarakterli olurlar. Birinci halda beynəlxalq normalar

ölkənin davranışının ümumi qaydalarını müəyyənləşdirir,

konkret hərəkətləri isə onlar özləri təyin edirlər; ikinci

halda, yəni imperativ normalarda dövlət həmin normaların

tələblərini sözsüz yerinə yetirməyə borcludur. Bu

normalara BMT-nin Baş Assambleyasının müqavilə və

qətnamələri daxildir. Ümumi halda belə qəbul olunmuşdur

ki, BMT-nin Nizamnaməsini təkzib edən istənilən

müqavilə etibarsızdır və heç bir dövlət ona istinad edə və

onun imtiyazlarından istifadə edə bilməz. Bu

tənzimləmədə mühüm rol bütöv bir qrup beynəlxalq

şirkətlərə məxsusdur.

İqtisadi münasibətlərin tənzimlənməsində beynəlxalq

şirkətlərin qarşısında duran əsas məsələlər aşağıdakılardır:

- dünyanın bütün regionlarında sabit və dayanıqlı

iqtisadi inkişafın təmin olunması;

- ticarət–iqtisadi əməkdaşlıqda ayrı–seçkiliyin tama-

milə aradan qaldırılmasına yardım etmək;

- inkişaf etməkdə olan və yeni kapitalist ölkələrində

fərdi sahibkarlığın inkişafına hərtərəfli köməklik göstər-

mək;

- beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlığın iştirakçısı olan

ölkələrin makroiqtisadi siyasətlərinin razılaşdırılması.

Beynəlxalq şirkətlər –həyat fəaliyyətinin müxtəlif

sahələrində ümumi məqsədlərin əldə olunması üçün milli

cəmiyyətlərin birləşməsidir. Onlar müəyyən dövr üçün

yaradılır və ya daimi əsasda fəaliyyət göstərirlər. Əsasən

onlar beynəlxalq müqavilələr əsasında yaradılır.

Beynəlxalq şirkətlər bir sıra məsələlərin həlli üçün

yaradılır. Bunlar aşağıdakılardır:

123

- ticarət məhdudiyyətlərini aradan qaldırılması üçün;

- texnoloji və ekoloji tərəqqiyə nail olunması üçün

vəsaitlər ayrılması;

- valyutaların sabitləşdirilməsi və onların dönərliyinə

nail olunması;

- əmək şəraitinin və əmək münasibətlərinin yaxşılaş-

dırılmasının stimullaşdırılması;

- bütün sahələrdə ayrı –seçkiliyin aradan götürülməsi

və başqaları.

Beynəlxalq şirkətlərin əsas funksiyaları aşağıdakılardır:

nəzarət; təşkilati; tənzimləmə; məlumat; müşahidə; iqtisa-

di əməkdaşlığa yardım.

Eyni zamanda beynəlxalq şirkətlər beynəlxalq iqtisadi

əməkdaşlığın təşkili və formalaşdırılması ilə bağlı olan

fəaliyyətlə məşğul olurlar.

Dünya iqtisadiyyatının genişlənməsində və həmçinin

beynəlxalq iqtisadi əlaqələr sistemində beynəlxalq şirkət-

lər xüsusi əhəmiyyət malikdirlər. Beynəlxalq şirkətlərin

formalaşması vasitəsilə beynəlxalq iqtisadi əlaqələr həm

intensiv və həm də ekstensiv inkişaf etmişdir. Hal-hazırda

bu şirkətlər “dünya iqtisadiyyatının hərəkətverici qüvvəsi”

hesab olunurlar.

Dünya iqtisadiyyatında inhisarlar yeni hadisə olmayıb

uzun bir dövrün məhsuludur. Kapitalın və istehsalın

təmərküzləşdirilməsinin nəticəsi kimi formalaşan bu

inhisar birlikləri həmçinin dünya iqtisadiyyatının beynəl-

miləl xarakterinin çoxalmasına güclü təsir göstərir. İri

inhisar birlikləri ölkə hüdudlarında fəaliyyət göstərməklə

yanaşı milli dövlət hüdudlarından kənarda da öz

fəaliyyətlərini inkişaf etdirirlər. Beləliklə, beynəlxalq

xarakter kəsb edirlər. Beynəlxalq şirkətlər dedikdə öz

124

təsərüffatçılıq fəaliyyətində milli hüdudlardan kənara

çıxan, elmi-texnoloji proseslər, istehsal, maliyyə, ticarət,

xidmət və başqa sferaların beynəlxalq baxımdan kompleks

təkmilləşmənin formalaşmasını yerinə yetirən böyük bir-

liklər başa düşülür.

6.3.Beynəlxalq şirkətlərin daxili normaları.

Bu beynəlxalq şirkətlərin fəaliyyət dairəsi təkcə onların

sayının çoxalması hesabına deyil, mövcud təşkilatların

iqtisadi qüdrətinin çoxalması hesabına da genişlənir.

Əvvəllər daha çox əmtəə və xidmətlərin mübadiləsi

sferasında fəaliyyət həyata keçirən beynəlxalq şirkətlər

indiki şəraitdə bununla bərabər beynəlxalq səviyyədə

istehsal formalaşdıra bilmişlər. Bu beynəlxalq istehsala

uyğun olan beynəlxalq xidmətlər və beynəlxalq maliyyə

çərçivəsi formalaşdırılmışdır. Buradan da yerli (regional,

ölkələrarası) beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdən daha

geniş iqtisadi münasibətlərə keçid prosesi baş vermişdir

M ü a s i r d ö v r d ə beynəlxalq şirkətlərin 60%-i istehsal

sahələri ilə, 37%-i xidmət sahələri ilə, 3%-i isə hasilat

sənayesi və kənd təsərrüfatı ilə məşğuldurlar. 1990-cı

illərdən sahəvi baxımdan beynəlxalq şirkətlərin tərkibi o

qədər də dəyişməmişdir.

Hazırki dövrdə dünyada beynəlxalq şirkətlər qədər

fəaliyyət həyata keçirdikləri ölkələrin milli qanunverici-

liyinə, həmçinin beynəlxalq hüquq normalarına biganə

yanaşan ikinci bir qüvvə çətin ki, tapılsın. Beynəlxalq

şirkətlərin iqtisadi gücünü və dünya siyasətinə əhəmiyyətli

təsirini nəzərə alaraq bir sıra qərb ölkələrində bu

qurumlara beynəlxalq hüququn subyekti statusunun

125

verilməsi haqqında fikirlər söyləyirlər. Bu fikirləri irəli

sürənlərin arqumentləri şübhəsiz ki, kifayət qədər

əsaslıdır, ən azı bu səbəbdən ki, müasir dövrdə beynəlxalq

şirkətlərin beynəlxalq arenadakı həm siyasi, həm də

iqtisadi təsir qüvvəsi dünyanın əksər dövlətlərinin təsir

qüvvəsindən olduqca çoxdur. Ancaq bu fikirlərə zidd

fikirlər də söylənilməkdədir. Belə ki, başqa tərəflər hesab

edir ki, beynəlxalq şirkətlərin fəaliyyəti beynəlxalq

hüquqla deyil, beynəlxalq xüsusi hüquqla tənzimlənir və

bu səbəbdən onlar beynəlxalq hüququn subyekti ola

bilməzlər.

Dünya praktikasında beynəlxalq şirkət dedikdə doğru-

dan da dünya əmtəə və istehsal amilləri bazarlarına

əhəmiyyətli təsir göstərə bilən iri şirkətlər başa düşülür.

Əsasən onların sırasına aşağıdakılara malik şirkətlər aid

edilir:

- satışın illik həcmi 1 milyard ABŞ dollarından az

olmayan;

- ümumi dövriyyənin 1/5-dən 1/3-nə qədəri xarici

əməliyyatların payına düşür;

- xarici aktivlərin payı 25%-dən az deyildir;

- ən azı altı ölkədə filialları mövcuddur.

Beləliklə, beynəlxalq şirkətlərin əsas keyfiyyət əlaməti

kimi birbaşa xarici investisiyalar prosesi çıxış edir.

Bununla əlaqədar, beynəlxalq şirkətlərin yaranması

prosesini xaricdə birbaşa investisiyaların yerləşdiril-

məsinin motivləri (satış bazarlarının genişləndirilməsi,

ucuz resurslara çıxışın əldə edilməsi, mülkiyyətin

alınması) ilə izah etmək olar.

126

Bununla yanaşı, bu zaman beynəlxalq sahibkarlıq

fəaliyyətinin daha konkret motiv və məqsədlərinə də

diqqət yetirmək vacibdir.

İEOÖ-in iqtisadiyyatlarına daxil olan beynəlxalq

şirkətlər iqtisadiyyatın əsas sahələrində lider mövqeləri

əllərinə keçirirlər. belə ki, onlar İEOÖ-in sənaye

istehsallarının və xarici ticarətinin demək olar ki, yarısına

nəzarət edirlər.

Beynəlxalq şirkətlər bir çox yerli şirkətləri, o cümlədən

kiçik və orta müəssisələri öz fəaliyyət sferalarına cəlb

edirlər ki, bu da kiçik və orta biznesin beynəlxalq

şirkətlərdən asılılığını gücləndirir. Bu asılılıq isə daha çox

birbaşa funksional əlaqələrə əsaslanır, yəni ixtisaslaşma,

birləşmə, məhsulun satışının təşkili və s. əsasında ortaya

çıxır.

İqtisadi yardım beynəlxalq şirkətlərin fəaliyyət məqsədi

olmasa da, onların fəaliyyəti obyektiv olaraq sənayenin

inkişafına gətirib çıxarır, milli təsərrüfatın strukturunu

dəyişir. Bununla da, həmin ölkələrin beynəlxalq iqtisadi

münasibətlərdə iştirakı müəyyən qədər də olsa

modernləşdirilir.

Aydındır ki, xarici ölkələrdə beynəlxalq şirkətlərin

filiallarının sürətlə artması istehsalın böyük bir qisminin

xaricdə yaranması deməkdir. Bu isə beynəlxalq şirkətlərə

imkan verir ki, maddi vəsaitin (istər pul şəklində və istərsə

də texnologiya, avadanlıq, ixtisaslı əmək və s.) böyük

qismini həmin ölkələrə yönəltsin.

Beləliklə, müasir beynəlxalq şirkətlər öz fəaliyyət

sferalarına görə beynəlmiləl olan iri sənaye-maliyyə

birləşmələridir. Onlar dünya masştabında mərkəzləşdiril-

miş planlaşdırma və idarəetmə prinsipi üzrə qurulmuşlar

127

və dünya ticarəti, kapital qoyuluşları, texnologiyalarla

mübadilə, istehsal və elmi-texniki əməkdaşlıq, işçi qüvvə-

sinin miqrasiyası proseslərində aktiv surətdə iştirak

edirlər. Onlar beynəlxalq əmək bölgüsünün obyektiv

meyllərindən aktiv surətdə istifadə etməklə dünyada gedən

beynəlmiləlləşmə prosesini gücləndirir, ümumdünya əmək

bölgüsündə yeni sxemlərin meydana gəlməsinə təkan

verirlər.

6.4. Beynəlxalq şirkətlərin xarici normalara

uyğunlaşması.

Beynəlxalq şirkətlərin xarici normaları dedikdə,

beynəlxalq münasibətlərin subyektləri olan ölkələrin

qarşılıqlı hüquq və vəzifələrinin müəyyənləşdirilməsi

vasitəsilə, münasibətlərin tənzimlənməsini həyata keçirən

xüsusi beynəlxalq hüquq normaları nəzərdə tutulur.

Beynəlxalq hüquqda bu normaların formalaşması

beynəlxalq müqavilələrə və beynəlxalq ənənələrə

əsaslanır.

Bu xarici normaların əsas məzmunu onun subyektlə-

rinin (həmçinin dövlətin) hüquq və vəzifələri ilə əks olu-

nur.

1990-cı illərdə dünya üzrə bütövlükdə 40 min

beynəlxalq şirkətlərin və bu şirkətlərin 270 min xarici

filialı mövcud olmuşdur. Qanunauyğun olaraq onların sayı

sürət şəkildə çoxalmaqda davam edir.

Beləki, son dövrlərin informasiyasına görə dünyada 70

mindən çox beynəlxalq şirkət fəaliyyətlə məşğul olur. Bu

şirkətlər ana cəmiyyət adlanırlar ki, bunların da 900

mindən çox fılialı mövcuddur ki, onların da çox hissəsi

128

xarici dövlətlərdə fəaliyyət həyata keçirir.

Onlardan 270 min filial İEÖ, 490 min filial İEOÖ, 170

min filial keçid iqtisadiyyatı ölkələrinə məxsusdur.

Əgər II dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə ildə

təqribən 100 xarici filial formalaşırdısa, son vaxtlarda

ondan 100 dəfə çox filial formalaşır.

Deməli, verilmiş illərdə ana cəmiyyətlərin sayı 1,7 dəfə

çoxaldığı halda filiallarının sayı 3,3 dəfə artmışdır.

Baş firma və onun xarici filialları arasında qarşılıqlı

faydalı uzunmüddətli işgüzar əlaqələrin məcmu müsbət

potensialı aşağıdakılardan irəli gəlir:

- nəqliyyat xərclərinin qənaətinə imkan verən

qarşılıqlı çatdırma sisteminin inkişafı;

- şaquli əlaqələr əsasında ümumi satış şəbəkəsinin

təşkil edilməsi;

- ümumi inkişaf strategiyası və idarəetmə sistemi

çərçivəsində maliyyə, kadr, informasiya resursları ilə

mübadilə;

- şirkətin gəlirlərinin məqsədə müvafiq differen-

sasiyası məqsədilə şirkətdaxili qiymətlərin və əmək

münasibətlərinin harmonlaşdırılması;

Maliyyə idarəetməsi nəzəriyyəsinə görə xarici istehsalın

mövcudluğu aşağıdakılara gətirir:

idarəetmə funksiyalarının bir-birini təkrarlamasının

aradan qaldırılması, bu funksiyaların mərkəzləşdirilməsi

və məhsulu satışına sərf edilən xərclərin azaldılması

hesabına qənaət;

masştab effekti hesabına qənaət;

şirkətdaxili bölmələrin sərbəst pul vəsaitlərindən

müəyyən müddət istifadə imkanlarının artması;

129

korporativ risklərin azaldılması və uzunmüddətli

rəqabət üstünlüklərinin əldə edilməsi məqsədilə istehsalın

diversifikasiyası.

Beynəlxalq şirkətlərin xarici sahibkarlıq fəaliyyətlərinin

yuxarıda sadalanan nəzəri əsaslandırmalarının demək olar

ki, hamısında transfert qiymətlərindən istifadə edilməsi ilə

transmilli xərclərin azaldılması xüsusi yer tutur.

Beynəlxalq hüquqda – həmçinin beynəlxalq iqtisadi

hüquqda beynəlxalq şirkətlər barəsində çox miqdarda

müddəalar və fikirlər yaranmışdır. Beynəlxalq şirkətlər

dünyanın bir sıra dövlətlərində firmalara və filiallara

malik nəhəng şirkətlər birliyidir. Hazırki dövrdə müsbət

və mənfi xüsusiyyətlər baxımından beynəlxalq şirkətlərin

rol və fəaliyyətləri müasir dünyada xeyli ziddiyyətli

qiymətləndirilir.

Beynəlxalq istehsalın ümumi masştabı, onun seqment-

lərinin coğrafi bölgüsü müəssisələrin sayı və onların

dünyanın hər hansı regionunda yerləşməsi ilə müəyyən

edilə bilər. Ən son rəqəmlərə görə dünyada təxminən 64

min beynəlxalq şirkət fəaliyyət göstərir ki, onlar da bütün

dünya üzrə 870 min xarici filiala malikdir. Bu şirkətlərin

müəyyən hissəsi doğrudan da iri, öz fəaliyyət sahələrində

lider mövqelərə malik şirkətlərdir. Bununla belə, onların

bir çoxu kiçik və orta firmalar kateoqiyasına aiddirlər.

Məsələn, 1996-cı ildə İsveçə məxsus beynəlxalq

şirkətlərin 4/5-ü kiçik və orta müəssisələr idi. İtaliyada isə

bu göstərici 3/5-ə bərabər idi. Müasir dünya

iqtisadiyyatının qloballaşması şəraitində rəqabət

mübarizəsinin səviyyəsinin artması daha çox şirkətləri öz

investisiya portfellərinə xarici aktivləri daxil etməyə

130

məcbur edir ki, bu da transmilli şirkətlərin və onların

dünya üzrə filiallarının sayının artmasına gətirib çıxarır.

Xarici filialların hansı formada yaradılmasından asılı

olmayaraq, bu zaman əsas məqsəd beynəlxalq şirkətlərin

ümumi idarəetməsi altında həyata keçirilən beynəlxalq

istehsalın payının artırılmasıdır.

İEOÖ-in beynəlxalq şirkətləri xeyli müddətdir ki,

yaranmalarına baxmayaraq, onların aktiv fəaliyyəti

nisbətən yaxın zamanlarda başlanmışdır. İEOÖ-də

fəaliyyət göstərən TMŞ-lər üçün xarici satışların məcmu

satışlara və xarici aktivlərin məcmu aktivlərə nisbətlərinin

yüksək olması xarakterikdir.

Ümumilikdə İEOÖ-in həcmləri (xarici aktivlər üzrə)

nisbətən çox da böyük deyil. Onların xarici aktivlərinin

orta göstərici 3,7 milyard dollara bərabərdir. Bu göstərici

“Qrup 100” üzrə isə təxminən 30 milyard dollar təşkil

edir. Buna baxmayaraq, inkişaf templərinə görə “Qrup 50”

“Qrup 100”ü kifayət qədər üstələyir.

İEOÖ-in beynəlxalq şirkətlər arasında Honq-Konq,

Cənubi Koreya, Sinqapur, Çin, Meksika və Braziliya

TMŞ-ləri çoxluq təşkil edir.

6.5.Beynəlxalq şirkətlərin beynəlxalq bazarlarda

təşkili.

Dünya iqtisadiyyatının genişlənməsində və həmçinin

beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sistemində beynəlxalq

şirkətlər önəmli yerə malikdir. Hal-hazırda bu şirkətlər

“dünya iqtisadiyyatının hərəkətverici qüvvəsi” hesab

edilir. BMT-nin transmilli korporasiya haqqında

məruzələrindən biri elə belə də adlanmışdır.

131

Sonra ilk səhmdar cəmiyyəti 1600-cü ildə, beynəlxalq

ticarət sahəsində İngiltərənin Ost-Hind şirkəti meydana

gəlmişdi. Deməli,ilk inhisar birlikləri satış sahəsində

yaranırdı.Tacirlər öz əhatə dairəsini genişləndirmək,

müəyyən soyğunçulardan qorunmaq,əlavə vergilərdən

azad olmaq üçün təminat yarada biləcək müqavilələrə

üstünlük verirdilər. Bu müqavilələrdən ən birincisi hələ

14-cü əsrdə Almaniyanın şimal torpaqları ticarət-siyasi

ittifaqı olmuşdur. Avropanın bir çox əraziləri arasında

ticarətə vasitəçilik edirdi.

İqtisadi ədəbiyyatlarda tarixi baxımdan inhisarların

yaradılmasını üç böyük mərhələyə ayırmaq olar:

1.Birinci mərhələ 1860-1870-ci illəri əhatə edir. Bu

mərhələdə inhisar birlikləri yenicə yaranırdılar. Məsələn,

1865-ci ildə Almaniyada 4 kartel, ABŞ-da 1870-ci ildə ilk

trest (Standart oyl kompani) neft tresti yaradılmışdır.

2.İkinci mərhələ 1873-cü illərdən XIX əsrin

sonunadək olan dövrü əhatə edir. Həmin illərdə dünya

iqtisadi böhran keçirirdi. Bu vəziyyət minlərlə xırda

müəssisələrin sıradan çıxmasına və eyni zamanda

təmərküzləşmənin artmasına səbəb olmuşdur. Burdan da

inhisarlaşma prosesi genişlənmişdir. Məsələn,

Almaniyada 1887-ci ildə kartel birliklərinin sayı 70-ə

çatmışdır.

3.İnhisarlaşma prosesində üçüncü mərhələ 1900-cu

illərdən sonrakı dövrü özündə əks etdirir. 1900-1903-cü

illərdəki böhranlardan sonra təmərküzləşmə prosesi və

inhisarçı birliklərin artması daha həlledici amilə

çevrilmişdir. Almaniyada kartellərin sayı 1887-ci ildəki

70-dən 1896-cı ildə 250-yə, 1911-ci ildə 600-ə çatmışdır.

132

ABŞ-da isə trestlər 1900-cu ildə 185, 1907-ci ildə iə 250

olmuşdur.

Demək olar ki, həmin dövrdən kapitalizm dünyanın

təsərrüfat həyatında inhisarların rolu daha da çox üstünlük

təşkil etməyə başlamışdır. Müxtəlif formalarda, müxtəlif

adlar altında iri birliklərin yaradılması artırdı. Daha sadə

formalarda vahid qiymətlər barədə müvəqqəti razılıq əldə

edilirdi.

Konvensiya, rinq, pul, korner kimi sadə birliklərdən

sonra daha iri birliklər yaranırdı. Bunlardan kartel,

sindikat, trest, konsern və digər inhisarçı birlikləri

göstərmək olar. Qeyd etməliyik ki, bu birliklər müxtəlif ad

altında səslənsələr də məzmun baxımından öz

qüvvələrinin birləşdirilməsi barədə beynəlxalq

razılaşmalardan başqa bir şey deyildir. Aydındır ki, bu

inhisarçı birliklər fəaliyyət mexanizmi baxımından

fərqlənirlər.

Beləki:

I. Kartellər sənayenin müəyyən sahələri üzrə

müəssisələr birliyi olub, istehsal və satış üzrə öz

müstəqilliklərini saxlayırlar. Kartel müqaviləsində:

1.Vahid qiymətlər müəyyən edilir.

2.Kartel üzvləri üçün müəyyən satış bazarları ayrılıqda

göstərilir.

3.Kartel razılaşmalarında qiymətləri müəyyən

səviyyədə saxlamaq üçün onun üzvlərinə “kvotalar”

qoyulur.

4.Durğunluq hallarına qarşı müəyyən fond yaradılması

və fəhlə hərəkatının təşkil olunmasına yol verməməsi

xüsusi maddədə qeyd edilir.

133

II. Sindikat. Sənayenin müəyyən sahələrinin birliyi

kimi yaradılırdı. Onun üzvləri istehsal müstəqilliyini

saxlamaqla,satış müstəqilliyini itirirlər. Burada satış

birliyin xüsusi təşkilatları tərəfindən həyata keçirilir.

İnhisar birliklərinin bu forması Rusiyada (1917-ci

ilədək) daha çox yayılmışdır. Burada kömür satışı üzrə

,metal satışı üzrə və digər məhsulların satışı üzrə

sindikatlar fəaliyyət göstərmişdir.

III. Trestlər. İnhisar birliklərinin bir forması kimi

trestlər sənayenin bir və yaxud bir neçə sahəsinin

mülkiyyət və idarəçilik baxımından birləşdirilməsini əks

etdirir. Bu birliyin iştirakçıları istehsal və satış üzrə

müstəqilliyi itirirlər. Bura daxil olan bütün müəssisələr

trestin mülkiyyətinə keçirlər. Onların öz kapitalının həcmi

müqabilində səhm alırlar. Bura daxil olan müəssisələrin

məhsullarının satışını trest həyata keçirir.

IV. Kombinatlar. Sənayenin eyni sahələrinin

müəssisələrini birləşdirən trestlərlə yanaşı sənayenin

müxtəlif sahələrini birləşdirən kombinatlar da mövcuddur.

Burada daşkömür, metallurgiya, maşınqayırma sahələri

üzrə yaradılan böyük kombinatları misal çəkmək olar.

Kombinatlar müxtəlif sahələrin müəssisələrini özündə

birləşdirdiyi üçün sabit gəlir əldə edə bilirlər. Bu mənada

onlar digər birliklərdən fərqlənirlər.

V. Konsernlər. Konsernlər də müxtəlif makroiqtisadi

sahələrin müəssisələrinin birliyindən ibarətdir. Burada

daxil olan müəssisələrin səhmləri konsern tərəfindən

alınır və onların üzərində vahid maliyyə nəzarəti həyata

keçirilir.

ABŞ-da təşkilatlar, əsasən “səhmdar cəmiyyətləri”

adlanırlar. Hazırda beynəlxalq transmilli təşkilatların

134

əksəriyyəti Amerika işgüzar şirkətlərinin beynəlxalq

miqyasda öz nüfuz əhatələrini dərinləşdirmək siyasəti

nəticəsində yaranmışlar və bu anlayış onların lüğətinə

daxil olunmuşdur.

Əslində bu transmilli təşkilatlar mənsub olduğu kapitala

görə millidirlər. Dövlətin hüdudlarından kənarda fəaliyyət

həyata keçirmələri səbəbinə görə beynəlxalq hesab olunur-

lar.

Beləki, XX-XXI əsrlərdə dünya dövlətləri arasında

beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin geniş yayılması hazırki

dövrün ən qanunauyğun bir inkişaf dinamikasına

çevrilmişdir. Bu prosesdə TMŞ-lar investor kimi, ticarətçi

kimi, müasir əmək miqrasiyasına maraq formalaşdırılması

və s. problemlərin həllində əsas sima kimi çıxış edirlər.

Bu gün TMŞ-lar bir çox hallarda dünya bazarında

məhsul və xidmətlərin dinamikası və quruluşunu,

rəqabət qabiliyyəti səviyyəsini, kapitalın beynəlxalq

hərəkəti və texnologiya ötürülməsinin vəziyyətini

müəyyən edirlər. Beynəlxalq miqyasda ayrı-ayrı

müəssisələr arasındakı iqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsi

ilə istehsalın beynəlmiləlləşməsində həlledici rol

oynayırlar.

Müzakirə üçün suallar.

1. Beynəlxalq şirkətlər hansı amillərə əsasən yaranır?

2. İstehsalın ardıcıl beynəlmiləlləşməsi modeli

hansıdır?

3. Beynəlxalq şirkətləri kapitalın mənşəyinə görə şərti

olaraq neçə qrupa bölünür?

4. Transmilli şirkətlər dedikdə izah edin.

135

5. Çoxmilli şirkətlər əlaqələndirin.

6. Beynəlxalq kartellər dedikdə nə başa düşülür.

7. Beynəlxalq şirkətlərin müəyyən edilməsinin hansı

variantları mövcuddur?

8. Hansı kateqoriyalara görə şirkətləri beynəlxalq

şirkətlərə aid edilir?

9. Beynəlxalq tənzimlənmə hansı səviyyələrdə baş

verir?

10. Beynəlxalq hüquqi normaları izah edin.

11. İqtisadi münasibətlərin tənzimlənməsində

beynəlxalq şirkətlərin qarşısında duran əsas məsələlər

hansılardır?

12. Beynəlxalq şirkətlər nə kimi problemləri həll etmək

üçün yaradılır?

13. Beynəlxalq şirkətlərin əsas keyfiyyət əlaməti nədir?

14. Baş firma və onun xarici filialları arasında qarşılıqlı

əlaqəni izah edin

15. Beynəlxalq şirkətlərin xarici normaları dedikdə nə

başa düşülür?

16. Beynəlxalq bazar anlayışını izah edin.

136

VII FƏSİL. BEYNƏLXALQ MARKETİNQ

SFERASINDA MÜƏSSİSƏLƏRİN FƏALİYYƏTİNİN

TƏŞKİLİ VƏ İDARƏ EDİLMƏSİ

7.1.Beynəlxalq marketinq sferasında müəssisələrin

fəaliyyətinin təşkili.

Müəssisələr hər zaman öz inkişaflarını səmərəli

qurmağa çalışırlar. Bununla onlar elmi texniki tərəqqinin

son nailiyyətlərini öz istehsal və xidmət sahələrinə cəlb

edərək davamlı inkişafda olurlar. Müəssisələr marketinq

araşdırmalarının hər il 2-3 dəfə yerinə yetirilməsinə çalı-

şırlar. Marketinq tədqiqatları müəssisələr üçün gələcəyə

baxış strategiyası hazırlamaq üçün vacibdir.

Müəssisənin əsas vəzifəsi məhsul istehsal etməklə,

müəyyən işləri yerinə yetirməklə, xidmətlər göstərməklə

ictimai təlabatın ödənilməsindən ibarətdir. Bundan əlavə

müəssisənin vəzifəsinə müəssisənin əmək kollektivi üzv-

lərinin qanunvericilik əsasında sosial-iqtisadi maraqlarının

müdafiə edilməsi, mənfəət əldə olunması, onun reallaşdı-

rılması, həmçinin büdcə, təsərrüfat partnyorları, mal

göndərənlərlə, istehlakçılar, bank və digər təşkilatlarla

qarşılıqlı münasibətlər yaradılması və s. daxildir.

Müəssisə öz fəaliyyətini həyata keçirmək üçün öz

əmlakını formalaşdırır və ondan tam təsərrüfat səlahiyyət-

ləri çərçivəsində istifadə edir. Müəssisə əmlakının forma-

laşma mənbələrinə aşağıdakılar daxildir:

- Müəssisənin təsisçilərinin pul və digər maddi for-

mada vəsait ödənişləri;

- Məhsulun reallaşdırılmasından, istehal və xidmət-

lərin yerinə yetirilməsindən əldə edilən gəlirlər;

137

- Kapital qoyuluşları və müxtəlif səviyyədə büdcə-

dən ayrılmış dotasiyalar, qiymətli kağızların satışından

əldə edilən gəlirlər;

- Təmənnasız (geri qaytarılmamaq şərti ilə) və xey-

riyyə ödənişləri;

- Müəssisə, təşkilat və ayrı-ayrı vətəndaşların könül-

lü ianələri;

- Müsabiqə, auksion (hərrac) və tender vasitəsi ilə

dövlət müəssisənin əmlakının alınması;

- Qanunvericiliklə qadağan olunmayan digər mənbə-

lər.

Müəssisələr istehsalın həyata keçirilməsinin ən mühüm

vasitəsi hesab edilir. Müəssisədə istehsal edilən məhsulun

miqdarı bütünlükdə istehsalın ölçüsünü xarakterizə edir.

Bu və ya digər həcmdə məhsul istehsalının həyata

keçirilməsi ilk növbədə müəssisənin optimal həcmindən

daha çox asılıdır. Müəssisənin optimal həcmi bu və ya

digər həcmdə məhsul istehlakına imkan verən kifayət

qədər həcmdə canlı və əşyalaşmış əməyin miqdarını əhatə

edir. Müəssisənin optimal həcminin müəyyənləşdirilməsi

istehsal gücünün formalaşdırılması ilə də bağlıdır.

Müəssisənin optimal həcminin seçilməsinə buraxılan

məhsulun istismara yararlığı, istehsalın yerləşdirilməsi,

ixtisaslaşdırılması, təmərküzləşmə səviyyəsi və s. faktor-

lar təsir edir.

Müəssilər öz fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi, hüquqla-

rının müdafiə edilməsi, ümumi mənafelərinin dövlət və

digər orqanlarda, beynəlxalq təşkilatlarda təmsil olunması

və digər məqsədlər üçün könüllülük əsasında sahə, ərazi

və başqa prinsiplərə əsasən ittifaqlar, konsernlər, şirkətlər

və digər birliklər yaradılması səlahiyyətlərinə malikdirlər.

138

Eyni zamanda müəssisələrə ayrı-ayrı funksiyaların mər-

kəzləşdirilmiş qaydada yerinə yetirilməsi həvalə oluna

bilər.

Müəssisə əmlak mülkiyyətçilərinin, yaxud onun vəkil

etdiyi orqanın qərarı ilə yaradıla bilər. Müəssisələrin

təsisçiləri aşağıdakılar ola bilər:

- Dövlət əmlakını idarə etməyə vəkil edilmiş dövlət

orqanları;

- Fiziki və hüququ şəxslər;

- Xarici dövlətlər, xarici dövlətlərin vətəndaşları və

hüquqi şəxslər;

- Vətəndaşlığı olmayan şəxslər;

- Beynəlxalq təşkilatlar.

Müəssisələr yaradılarkən təsisçilər arasında qarşılıqlı

münasibətləri formalaşdırmaq və onları son nəticədə idarə

etmək məqsədi ilə təsis müqaviləsi tərtib olunur. Fərdi və

dövlət müəssisələrinin yaradılması zamanı heç bir təsis

müqaviləsi tələb olunmur. Bu isə bilavasitə onunla

şərtlənir ki, fərdi müəssisələrin yaradılması zamanı təsisçi

şəxslərdən əlavə ikinci qeyri bir təsisçi iştirak etmir və

həmin müəssisə mülkiyyətçi qismində yalnız həmin şəxsə

mənsubdur. Dövlət müəssisənin yaradılmasında təsisçinin

tələb olunmaması isə mülkiyyətçinin dövlət təsərrüfat

səlahiyyətləri ilə bağlılığıdır.

Müəssisənin ləğvi və yenidən təşkil edilməsi əmlak

mülkiyyətçilərinin müəssisələr yaratmağa vəkil edilən

orqanın, yaxud məhkəmənin qərarı ilə həyata keçirilir,

ləğv olunan müəssisəyə kreditorların iddiaları həmin

müəssisənin əmlakından ödənilir. Bu halda ilk növbədə

əmək haqqı, büdcəyə borclar ödənilir və ləğv edilən

139

müəssisədə istifadədə olan torpaqların rekultivasiyası ilə

bağlı xərclər konpensiya olunur.

Mülkiyyət və təşkilat-hüquqi formasından asılı

olmayaraq bütün müəssisələrin hüquq və mənafelərinin

müəyyənləşdirilməsi üçün bərabər şəraitin yaradılmasına

dövlət tərəfindən təminat verilir.

7.2. Beynəlxalq marketinq sferasında müəssisələrin

idarə edilməsi.

Tarixən müəssisənin yaranmasının ilk əsasını sadə

əmək kooperasiyası və əmək bölgüsü təşkil edir.

Məhsuldar qüvvələrin və istehsalın ictimai xarakterinin

tədricən artması nəticəsində onların yeni formaları

meydana gəlmiş, rolu və miqyası genişlənmişdir.

Müəssisələrin rolunun daha da genişlənməsi birinci

növbədə maddi nemətlərin həcminin çoxalmasında özünü

göstərir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisə biznes

fəaliyyətin subyekti, əsas struktur vahididir.

Müəssisə mülkiyyət formasından asılı olmayaraq, bu

qanuna uyğun olaraq yaradılır və ictimai tələbatın

ödənilməsi və mənfəət əldə edilməsi məqsədilə məhsul

istehsal edərək onu satır, işlər və xidmətlər yerinə yetirir.

Müəssisə hüquqi şəxs olan müstəqil təsərrüfat

subyektidir. Hər bir müəssisənin təşkilati –hüquqi forması

göstərilməklə, o xüsusi ada malik olmalıdır.

Müəssisənin növləri və formaları – qüvvədə olan

mövcud qanunvericilikdə icazə verilən müəssisələrin

növləri və formalarıdır. Qanuna uyğun olaraq müəssisənin

bir çox növləri (dövlət, kollektiv, xüsusi və qarışıq) vardır.

Bu isə onun təşkilati –hüquqi formaları adlanır.

140

Müəssisənin təşkilati-hüquqi formaları dedikdə, buraya

dövlət müəssisəsi, fərdi (ailə), şərikli (tam ortaqlı), payçı

və şərikli (kommandit ortaqlıqlar), məhdud məsuliyyətli

müəssisələr, səhmdar cəmiyyəti və s. daxildir.

Müəssisə istehsal vasitələri və digər əmlak üzərində

mülkiyyət formalarından asılı olmayaraq təsərrüfat hesabı

prinsipləri əsasında fəaliyyət göstərir.

Hər hansı bir müəssisə və fəaliyyət təşkil olunma-

mışdan qabaq əvvəlcə məqsəd ortaya çıxır və ya müəyyən

olunur. Məqsədin müəyyən olunması isə planlaşdırmanın

ilkin mərhələsi hesab edilir. Deməli, məqsədin öncə

yaranması fikri təşkiletmədən qabaq planlaşdırmanın yazı-

lı və ya insan beynində ideya formasında meydana gəlmə-

sini təsdiqləyir.

Təşkiletmə, həmçinin bir prosesdir. Bu prosesi 3 mər-

hələyə bölmək olar.

1. Müəssisənin təşkil edilməsi.

2. İstehsalın təşkil edilməsi.

3. İdarəetmənin təşkili.

Təşkiletmənin birinci mərhələsi müəssisənin hüquqi cə-

hətdən təsis edilməsi və müvafiq dövlət orqanlarında qey-

diyyatdan keçirilməsi ilə əlaqədardır. Bu mərhələ müəs-

sisənin hüquqi cəhətdən təşkil olunması mərhələsi kimi

başa düşülür. Çünki istehsal fəaliyyəti ilə məşğul olaraq

pul qazanmaq istəyən sahibkar həmin istəyinə çatmaq və

ideyalarını reallaşdırmaq üçün birinci növbədə müəssisəni

təsis etməli, başqa sözlə desək, hüquqi şəxs yaratmalıdır.

Sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq üçün hüquqi şəxs

yaratmadan fiziki şəxs kimi də fəaliyyət göstərmək müm-

kündür. Amma bu kiçik həcmli təsərrüfat subyektləri üçün

daha çox əlverişlidir.

141

Hüquqi şəxsin yaradılması üçün əvvəlcə müəssisənin

təşkil olunmasının hüquqi və texniki tərəflərini həyata ke-

çirmək lazım gəlir.

Müəssisənin təşkilinin hüquqi və texniki tərəfləri ni-

zamnamənin tərtib edilib müvafiq dövlət orqanlarında

qeydiyyata alınmasından tutmuş, banklarda hesablaşma

hesabı açmağa qədər olan bütün mərhələləri özündə əks

etdirir.

İkinci mərhələ isə istehsalın təşkili mərhələsidir. Bu

mərhələ istehsal üçün lazım olan ünsürlərin təşkili ilə əla-

qədardır. İstehsalın baş verməsi üçün üç ünsürün olması

vacibdir. 1) əmək alətləri (əsas vəsaitlər); 2) əmək cisimlə-

ri (dövriyyə vəsaitləri); 3) işçi qüvvəsi. İşçi qüvvəsi əmək

alətləri vasitəsi ilə əmək cisimlərinə təsir etməklə məhsul

istehsal edir.

İstehsal fəaliyyəti ilə məşğul olmaq üçün əvvəlcə əsas

vəsaitlərin – inzibati binanın, istehsal binasının təmin

olunması, yəni alınması və ya icarəyə götürülməsi lazım-

dır. Bundan sonra texniki vəsaitlərin (maşın və avadanlıq-

ların, dəzgahların) təchiz edilməsi vacib məsələdir. Əsas

vəsaitlərin təşkilindən sonra isə material təchizatını təmin

etmək lazım gəlir. Daha sonra sadalanan maddi və texniki

vəsaitləri hərəkətə gətirmək, onların bir-birinə təsirini ya-

ratmaq üçün, daha dəqiq desək, istehsalı həyata keçirmək

üçün işçi qüvvəsini, yəni əmək ehtiyatlarını cəlb etmək

lazımdır. Bundan sonra təşkilati idarəetmənin ikinci mər-

hələsi başa çatır.

Üçüncü mərhələ idarəetmənin təşkili ilə əlaqədardır.

Yəni istehsal üçün bütün ünsürlər vardır. Sadəcə olaraq,

bu ünsürləri hərəkətə gətirməklə məhsulun istehsalı prose-

sini həyata keçirmək lazımdır. İstehsal prosesi isə olduqca

142

çətin və mürəkkəb prosesdir. Bu prosesi idarə etmək üçün

müəssisənin idarəetmə aparatını, təşkilati strukturunu ya-

ratmaq lazımdır. Çünki istehsala xidmət edən sahələri

(təchizat, marketinq, maliyyə, satış və s.) idarə etmək bir

nəfərin işi deyildir. Buna görə də müəssisədə təşkilati

strukturu yaratmaq, idarə heyətini təşkil etmək, əmək böl-

güsünü həyata keçirmək, onun əlaqəli fəaliyyətini qurmaq,

yəni idarə etmə mexanizmini təşkil etmək lazımdır. Bu

zaman təşkiletmə prosesi daha da mürəkkəbləşir və elmi-

ləşir.

Təşkiletmə, müəssisənin bütün sferalarını əhatə edir və

özündən sonrakı proseslərin həyata keçirilməsində mühüm

rol oynayır.

7.3. Müəssisələr və marketinq.

İstənilən müəssisə daima dəyişən mühitdə fəaliyyət

göstərir və bu mühitdə baş verən hər dəyişiklik onların

fəaliyyətinə, o cümlədən marketinq fəaliyyətinə birbaşa

təsir edir. Bu isə onların idarəetmə qərarlarının qəbul

edilməsində qeyri-müəyyənlik səviyyəsini və təsərrüfat

riskini artırır. Belə bir şəraitdə müəssisələrin marketinq

fəaliyyətinin planlaşdırılmasına və marketinq planlarının

tərtibinə ciddi ehtiyac duyulur. İngilis alimi K. L. Xadson

müəssisələrin fəaliyyətində planlaşdırmanın əhəmiyyətini

qeyd edərək göstərir ki, planlaşdırma müəyyən edilmiş

xərclər çərçivəsində və zaman kəsiyində nəzərdə tutulan

nəticələrə nail olunması üçün müəssisənin gələcək

fəaliyyətinin sxeminin hazırlanmasıdır.

Marketinqin planlaşdırılması müəssisənin marketinq

fəaliyyətinə təsir edən ətraf mühit amillərinin və öz

143

imkanlarının təhlili, marketinqin məqsədinin müəyyən

edilməsi, marketinq strategiyasının hazırlanması,

seçilməsi və qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olunması,

həmçinin marketinq fəaliyyətinin istiqamətləri üzrə

qərarların qəbulu və onların həyata keçirilməsi üzrə

tədbirlər, üsullar və metodlar kompleksidir.

Ayrı-ayrı müəssisələrdə marketinq planlaşdırılması və

marketinq planlarının tərtibi müxtəlif formada həyata

keçirilir. Bəzi müəssisələr, xüsusən də kiçik müəssisələr

planlaşdırmanın çox vaxt tələb etdiyinə və ətraf mühit

amillərinin çox sürətlə dəyişməsi səbəbindən marketinqin

planlaşdırmasının əhəmiyyətsiz olduğu müddəasına

əsaslanaraq ümumiyyətlə marketinqin planlaşdırılmasını

həyata keçirmir və marketinq planları tərtib etmirlər. Bu

müəssisələr üçün yeganə plan müəssisə və ya onun ayrı-

ayrı inkişaf istiqamətləri üzrə tərtib edilən biznes plan

hesab edilir. Bu biznes planda marketinqin strategiyası və

marketinq kompleksi formalaşdırılır, ayrı-ayrı bazar

seqmentlərinə və satışın proqnozlaşdırılan həcminə dair

informasiya verilir.

Lakin xarici ölkə müəssisələrinin təcrübəsi göstərir ki,

onların əksəriyyəti marketinq planlaşdırılması həyata

keçirir və rəsmi marketinq planları tərtib edirlər. Bu

müəssisələrdə marketinqin planlaşdırılması üç səviyyədə

həyata keçirilir:

a) müəssisə səviyyəsində strateji marketinq planlaşdı-

rılması,

b) strateji biznes vahidləri səviyyəsində strateji

marketinq planlaşdırılması

c) illik marketinq planlaşdırılması (məhsul çeşidi və ya

konkret məhsul növü üzrə marketinq planlaşdırılması).

144

Müəssisə və strateji biznes vahidləri (strateji

kommersiya bölmələri) səviyyəsində həyata keçirilən

planlaşdırma strateji planlaşdırmaya, məhsul çeşidi və ya

konkret məhsul üzrə marketinq planlaşdırılması isə illik

(məhsul üzrə) planlaşdırmaya aiddir.

Strateji marketinq planlaşdırılması müəssisənin

məqsədi, imkanları və resursları arasında, həmçinin

onlarla bazar imkanları arasında uzunmüddətli stabil

tarazlıq yaradılması və bu tarazlığın saxlanması üzrə ida-

rəetmə prosesidir.

Strateji marketinq planlarında müəssisənin

uzunmüddətli məqsədi, inkişaf istiqamətləri və meylləri,

həmçinin marketinq strategiyaları və bu strategiyaların

həyata keçirilməsi üçün tələb edilən resurslar əks etdirilir.

Bu planlar adətən hər il ətraf mühitdə baş verən dəyi-

şiklikləri nəzərə almaqla növbəti 3-5 il üçün strateji biznes

vahidlərinin və müəssisənin marketinq üzrə menecerləri

tərəfindən tərtib olunur.

İllik marketinq planlaşdırılması məhsul çeşidi və ya

konkret məhsul növü üzrə həyata keçirilir və cari il üçün

marketinqin məqsədinin müəyyən edilməsini, məhsul üzrə

marketinq strategiyasının və kompleksinin tərtib

edilməsini nəzərdə tutur.

Marketinqin planlaşdırılmasının nəticələri marketinq

planlarında öz əksini tapır. Müəssisənin marketinq

planları onun marketinq imkanlarını, məqsəd bazarlarını

və onun xüsusiyyətlərini, bu bazarlara yönəlik marketinq

strategiyasını və marketinq fəaliyyətinin qiymətləndiril-

məsi və nəzarət meyarlarını özündə əks etdirən rəsmi

sənəddir.

Müəssisənin missiyası dedikdə, onun təyinatı, nə ilə

145

məşğul olması və ya nə ilə məşğul olmaq istəməsi,

müəssisənin davranış üsulları və dəyərlər sistemi,

alıcıların hansı tələbatlarını ödəməsi başa düşülür. Missiya

anlayışının məzmunundan görünür ki, o müəssisənin

istehsal etdiyi məhsul və ya məhsullarla, texnologiya ilə

deyil bazarın, istehlakçıların tələbatına yönəldilir və onun

əsasında müəyyən edilir. Çünki, isehlakçıların təbii

tələbatı daimidir, bazardakı məhsullar isə müvəqqətidir,

müəyyən dövrdən sonra bazardan çıxarılır. Məsələn,

kompyuter istehsal edən müəssisələrin missiyası

kompyuter istehsalı kimi deyil, istehlakçının informasiya

problemini, çətin və çox hesablama tələb edən

əməliyyatların yerinə yetirilməsi və yaxud avto-

matlaşdırılmış iş yerlərinin yaradılmasını təmin edən

fəaliyyət kimi müəyyən edilə bilər.

Müəssisənin missiyası müəyyənləşdirilərkən aşağıdakı

amillər nəzərə alınır:

Müəssisənin tarixi. Hər bir müəssisə özünün inkişaf,

fəaliyyət və bazar siyasəti tarixinə malikdir, fəaliyyət

göstərdiyi müddətdə istehlakçıların şüurunda müəyyən bir

mövqe qazanmışdır. Buna görə də missiya hazırlanarkən

bunlar nəzərə alınmalıdır və müəssisəyə missiyasına

uyğun olmayan bizneslə (hətta mənfəətli olsa belə) məşğul

olmaq məqsədəuyğun deyildir. Məsələn, «Marks &

Spencer» kompaniyasının 20 yaşından aşağı gənclər üçün

ucuz və aşağı keyfiyyətli paltar satışına keçməsi çox az

ehtimal olunan variantdır.

Müəssisədən kənar (ətraf) mühit. Müəssisədən kənar

mühitin dəyişməsi müəssisənin missiyasına həlledici

dərəcədə təsir edir. Çünki bu dəyişikliklər müəssisənin

fəaliyyətinə həm əlverişli fürsətlər, həm də təhlükələr

146

yarada bilər. Məsələn, pərakəndə ticarətlə məşğul olan

firmalar kiçik mağazalar əvəzinə iri universamların

təşkilinin onlara küllü miqdarda fayda gətirəcəyini vaxtın-

da başa düşdülər və öz missiyalarını buna uyğunlaş-

dırdılar.

Müəssisənin işgüzarlıq vərdişləri, bacarığı və

imkanları. Bu onu göstərir ki, müəssisə daha yaxşı və

daha yüksək effektlə yerinə yetirə biləcəyi fəaliyyətlə

məşğul olmalıdır. Müəssisənin fəaliyyət sahəsinin geniş-

ləndirilməsi, yəni yeni fəaliyyət sahələri üzrə bilik və

təcrübə əldə etməsi yeni bazar seqmentlərinə çıxmasına

şərait yaradır.

7.4.Müəssisələrin beynəlxalq bazarda rolu.

Bütün dövlətlərin yerli bazarı istehlakçılardan və

təşkilatlardan təşkil olunmuşdur. İstehlakçılar məhsulları

fərdi və ev təsərrüfatlarının ehtiyaclarını və tələbatlarını

ödəmək üçün, firmalar isə digər məhsulların və

xidmətlərin istehsalı üçün satın alırlar. Başqa sözlə

istehsaldan ötrü məhsul yaxud xidmətlər əldə etməyə səy

göstərirlər. İstehsal firmaları, xidmət obyektləri, xeyriyyə

cəmiyyətləri, dövlət idarələri və başqa müəssisələr digər

məhsullar və xidmətlərin istehsalı üçün xammalı,

yarımfabrikatları və hazır məhsulları satın alaraq, firmalar

bazasını formalaşdırırlar.

Müəssisələr bazarı bir-birindən fərqli xüsusiyətlərə

sahib sənaye təyinatlı əmtəələr, vasitəçi satıcılar, ictimai-

siyasi təşkilatlar və dövlət idarələri bazarları olmaqla 4

növə ayrılır.

147

Bir çox müəssisə təkcə daxili bazarda fəaliyyət həyata

keçirməklə kifayətlənməyib, aşağıda qeyd edilən bir sıra

səbəblərdən ötrü xarici bazarlara da çıxmaq niyyətində

olurlar.

1.Yerli bazarda məhsula olan tələbin azalması;

2.Yerli bazarda firmalararası şiddətli rəqabət və

bundan uzaqlaşmaq arzusu;

3.Xarici bazarlara çıxmaqla mütərəqqi texnika və

texnologiyanı müəssisəyə cəlb edib istifadəsi imkanlarını

tədqiq etmək;

4.Ölkənin ixracatçı firmalara verdiyi bir sıra güzəşt

və təşviqlərdən faydalanmaq istəyi;

5.Müəssisənin valyuta cinsindən gəlirlərini artırmaq

istəyi;

6.Həmişə yenilikçi bir müəssisə imicini formalaşdır-

maq istəyi;

7.Səciyyəvi xüsusiyyətləri olan əmtəələrə beynəlxalq

bazarlarda müştəri tapmaq istəyi və s.

Bu bazarlara çıxan müəssisələr təbii şəraitin, yaşayış

tərzinin, istehlakçı davranışlarının müxtəlifliyi səbəbi ilə

bir çox problemlərlə qarşılaşa bilərlər. Bu səbəbdən də,

marketinq xadimləri hər bir məqsədli bazarı ayrılıqda

götürüb təhlil etməli və bu bazarlardan hansına girəcəyini

müəyyənləşdirməlidir.

Bazar iqtisadiyyatının reallaşdırılması prinsipləri

içərisində ən vaciblərdən biri də xüsusi iqtisadi zonaların

yaradılması hesab olunur. Onların fəaliyyət göstərməsi

xarici iqtisadi fəaliyyətin liberallaşması və fəallaşdırılması

ilə sıx əlaqədardır. Məlumdur ki, xüsusi iqtisadi zonalar

birdən-birə yaranmamışdır. Onların meydana gəlməsində

iqtisadi, sosial, siyasi və bu kimi digər amillərin təsirləri

148

olmuşdur. Xüsusi iqtisadi zonaların yaradılmasının tarixi

zəruriliyi əsasən aşağıdakı amillərlə izah olunur:

- ticarət dövriyyəsinin artırılması, alış-verişin

sürətləndirilməsi, ticarət tərəfdaşlarının maraqlarının

təmin edilməsi;

- sərhəd və gömrük maneələrinin aradan qaldırılması,

bürokratik nəzarət və dövlət orqanlarının müdaxilələrinin

məhdudlaşdırılması;

- investisiya və sərmayələrin yatırılmasına stimulların

gücləndirilməsi, qoyulan kapitalın rentabellik səviyyəsinin

artırılması;

- ixrac yönümlü istehsalın həvəsləndirilməsi və xarici

ticarət tərəfdaşlarının maraqlarının qorunması;

- ölkənin istehlak bazarında defisit olan istehlak

mallarının istehsalının stimullaşdırılması;

- məşğulluğun gücləndirilməsi, iş yerlərinin açılması,

ixtisaslı kadrların hazırlanması;

- infrastrukturun maddi-texniki bazasının genişləndiril-

məsi, yeni layihələrin gerçəkləşdirilməsi və s.

Xüsusi iqtisadi zonaların yaradılmasında başlıca

məqsəd ölkələrin beynəlxalq əmək bölgüsündə baş verən

inkişaf proseslərinə fəal surətdə qoşulmaqdır. Söhbət ixrac

üçün rəqabətqabiliyyətli məhsul istehsalının genişlən-

dirilməsi və bu yolla da valyuta daxilolmalarının artımının

təmin edilməsindən gedir.

Azad iqtisadi zonaların yaradılma məqsədləri onları

təşkil edən dövlətlərin sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsin-

dən, onların strateji və inkişaf prioritetləri və planlarından

və s. asılıdır. Bu səbəbdən, hər bir konkret halda, azad

iqtisadi zonaların yaradılması səbəbləri və məqsədləri bir-

birindən fərqlənir. Belə ki, sənaye cəhətdən inkişaf etmiş

149

dövlətlərdə, məsələn Amerika Birləşmiş Ştatlarında,

Böyük Britaniyada, Fransada azad iqtisadi zonalar sırf

beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin fəallaşdırılması, depressiv

rayonlarda orta və kiçik biznesin inkişafına yönəlmiş

regional siyasətin həyata keçirilməsi, regionlararası

fərqlərin aradan qaldırılması məqsədi ilə yaradılmağa

başlamışdır. Bu məqsədlər üçün, göstərilən kateqoriyadan

olan sahibkarlara milli qanunvericilikdə öz əksini tapan

müxtəlif növ vergi güzəştlərinin verilməsi bu dövlətlərdə

simvolik olaraq "vergi inqilabı" adını almışdır və azad

iqtisadi zonalar bu prosesdə kifayət qədər əhəmiyyətli rol

oynayır. Faktiki olaraq, onlar bu prosesdə dünya

təsərrüfatı miqyasında miqrasiya edən kapital üçün tələ

rolunu oynayırlar.

7.5. Beynəlxalq marketinq sferasında müəssisələrə

innovasiyaların tətbiqi.

İnnovasiya- bir anlayış kimi elmi- texniki şərtlərini

təmin etmək, keyfiyyəti artırmaq və digər yüksəldici və

təkmilləşdirici məsələləri əhatə edir.

İnnovasiya prosesi müxtəlif yollarla həyata keçirilə

bilər. Hər bir konkret halda ən səmərəli yolun seçilməsi

texnologiyanın xarakterindən, son məhsul bazarından,

firmanın potensialından, iqtisadi mühitdən, rəhbərin

səriştəli olmasından və s. asılıdır.

İnnovasiya prosesinin məqsədini aşağıdakılarla izah

etmək olar:

- məsələnin yeni texniki həllini tapmaq- ixtiranın

yaradılması

150

- elmi- tədqiqat və təcrübə konstruktor işlərinin

aparılması

- paralel qaydada satışın hazırlanması və təşkili

- yeni əmtəələrin bazarda tətbiqi və s.

İnnovasiya fəaliyyətinin kifayət qədər geniş miqyasda

təşkil edilməsi üçün elmi, elmi- texniki və həmçinin elmi-

texniki tərəqqini təmin edən istehsalat sahələrinin əsaslı

transformasiyası ilə bağlı problemlərin həlli vacibdir. Bu

problemlər təkcə iqtisadiyyat elminə aid deyil, həmçinin

bazar münasibətlərinin tələbləri nəticəsində meydana

gəlmiş menecment və digər elmi sahələrin də tədqiqat

obyektidir. Yeni problemlər elmi- texniki və innovasiya

fəaliyyətinə yeni prizmadan baxmaqla, elmi- texniki

məhsula yeni yanaşmaların və onların düzgün idarə

edilməsinin də formalaşmasını şərtləndirir. Beləliklə,

qarşıda duran əsas məsələ ölkənin innovasiya sisteminin

düzgün formalaşmasından və düzgün idarə edilməsindən

ibarətdir.

İnnovasiya prosesinin mərkəzi fiqurunu ixtiraçı təşkil

edir.

Onun beynində yeni ideyalar yaranır, sonradan isə

bəzən bütöv bir kollektiv tərəfindən həmin ideyaların

reallaşdırılması mexanizmi işlənib hazırlanır. Bu

baxımdan yeni innovasiya təşkilatlar: - konsorsium, daxili

venzur və s. əsas rol oynayır.

Elmi- texniki tərəqqinin və istehsalın inkişafı nöqteyi-

nəzərdən innovasiya fəaliyyəti 5 cür olur:

1. Böyük innovasiya. Bunların nəticəsində inqilabi

yeniliklər həyata keçirilir ki, bu da istehsal strukturunu,

idarəetməni və iqtisadi inkişafın sürətini kökündən dəyişir.

151

2. Radikal innovasiya. Elmi ideyalar və ixtiralarla

nəticələnir ki, bunların da əsasında texnoloji sistemlərin

keyfiyyətinin kökündən dəyişdirilməsi və yeni istehsal

sahələrinin yaranması mümkün olur.

3. Prinsipial innovasiya. Böyük ixtiralar və elmi-

texniki təkliflərlə nəticələnir ki, bunların da bazasında

texnikanın yenisi ilə əvəz edilməsi ilə şərti ilə yeni

texnologiya yaranır.

4. Təkmilləşdirilmiş innovasiya. Mövcud texnologi-

yanın, obyektlərin, məhsulun və texnikanın təkmilləşdiril-

məsinə yönəldilmiş innovasiyadır.

5. Sadə innovasiya. Bunun vasitəsilə istehsalda istifa-

də edilən texnika və texnologiyanın texniki- iqtisadi para-

metrlərinin bir müddət saxlanmasına nail olunur.

Ölkənin innovasiya sisteminin formalaşdırılması

sisteminin formalaşdırılması bir neçə konkret məsələni

ortaya çıxarır ki, bunların da ən vacibi elmi- texniki

məhsula və ümumiyyətlə, intellektual məhsula

münasibətin dəyişdirilməsi, elmi- texniki məhsulun əmtəə

pul münasibətlərində digər (maddi) məhsullarla eyni

dərəcədə iştirakının təmin edilməsidir.

İnnovasiya potensialından fərqli olaraq innovasiya

sistemində təkcə yeni texnologiyaların istehsalı və

istifadəsi ilə məşğul olan subyektlərin məcmusu deyil,

həmçinin bu proses zamanı onların arasında baş verən

münasibətlərin də məcmusu aiddir.

Ona görə də ölkənin innovasiya sistemi vahid və tam

bir struktur təşkil etməli və mütləq dövlətin himayəsində

olmalıdır. Bu əsasən onunla şərtlənir ki, innovasiya

fəaliyyəti bir qayda olaraq, həmişə innovasiya prosesinin

bütün mərhələlərində risklə bağlı olur. Ona görə də bu

152

prosesin gedişi, düzgün idarə edilməsi və son (yeni)

məhsulun realizə olunmasının təminatı əvvəlcədən həyata

keçirilməlidir. Bunun üçün müvafiq qanunvericilik aktları

paketinin işlənib hazırlanması və təsdiq edilməsi vacibdir.

Müzakirə üçün suallar.

1. Müəssisə nə deməkdir?

2. Müəssisənin növləri və formaları hansılardır?

3. Müəssisə dedikdə nə başa düşülür?

4. Müəssisənin ən başlıca vəzifələri nədir?

5. Müəssisənin əsas funksiyası hansıdır ?

6. Müəssisə qarşısında duran məqsədlər hansılardır?

7. Azad iqtisadi zonaların yaradılmasında başlıca

məqsəd nədir?

8. Azad iqtisadi zonaların hansı formaları var?

9. Azad iqtisadi zonaların xarakterik cəhətləri

hansılardır?

10. İnnovasiya prosesi nədir?

11. İnnovasiya prosesinin məqsədini necə izah

eləmək olar?

153

VIII FƏSİL. BEYNƏLXALQ MARKETİNQDƏ

QİYMƏT SİYASƏTİ.

8.1.Beynəlxalq marketinqdə qiymətlərin əhəmiyyəti,

yeri və rolu.

Beynəlxalq marketinqdə qiymətlərin rolu hər zaman öz

aktuallığı ilə fəqlənmişdir. Qiymətlər vasitəsilə şirkətlər

öz bazar strategiyalarını qurmuş olurlar.

Getdikcə bazar münasibətləri daha geniş vüsət alaraq

ümumilikdə istehsal münasibətlərinin mahiyyətini dəyişir

və ona yeni məzmun verir. Yalnız bazar iqtisadiyyatına

tam bir inteqrasiya ölkəmizi iqtisadi cəhətdən daha da

gücləndirməyə və mövcud problemlərin mümkün qədər

tez həllinə imkan verəcəkdir. Bu baxımdan hər bir iqtisadi

subyekt bazar iqtisadiyyatına keçidi sürətləndirməli və

onun şərtlərinə düzgün əməl etməlidir. Bu şərtlərdən biri

də bazar iqtisadiyyatına uyğun gələn qiymət mexanizmi

və onun düzgün formalaşdırılmasıdır.

İqtisadi ədəbiyyatlarda tez – tez “qiymət necə müəy-

yənləşdirilir?” sualı ilə qarşılaşırıq. Bunu hərə bir cür izah

edir. Bəzən sadə, bəzən də mürəkkəb izahlar da verilir.

Amma nədənsə bu məsələ barəsində heç də həmişə təmiz

və açıq söhbət aparılmır. Buna görə də qiymətin əmələ

gəlməsi güclü narahatlıq doğurur. Məşhur alman

iqtisadçısı X. Şvalbenin fikrincə, buna əsas səbəb:

- Nominal bahalaşma;

- Bəzi müəssisələr (firmalar, şirkətlər və s.) qiymət

siyasətindən düzgün istifadə etmirlər. Belə ki, onlar

bazarda olan hökümdarlıqlarından çox açıq şəkildə və

özbaşınalıqla istifadə edirlər.

154

Marketinq sistemində qiymətin bir çox növlərindən

istifadə edilir. Bu isə, alqı – satqı prosesinin təşkilində

qarşıya çıxan bir çox müxtəlif xüsusiyyətlərdən irəli

gəlir.Qiymətdə olan fərqləri aydın görmək üçün xüsusi

qiymət növləri tətbiq edilir ki, bu da, öz növbəsində

qiymətləri və qiymət göstəricilərini düzgün seçməyə

əlverişli imkan yaradır. Bunlara aşağıdakıları aid etmək

olar:

- dünya qiymətləri;

- birja kotirovkası;

- məlumat və preyskurant qiymətləri;

- sifariş və təkliflər qiyməti:

- faktiki sazişlər qiyməti;

- xüsusi dəyər;

- daxili və xarici ticarət qiymət indeksləri və s.

İndi bu qiymətlərin əsas növlərinin üzərində qısaca da

olsa dayanaq.

Dünya qiymətləri – məhsulun (xidmətin) istehlak dəyə-

rini tam və obyektiv əks etdirən qiymətdir.

Müasir dövrdə ticarət təcrübəsində əqdləri bağlanarkən

bazis qiymətlərindən geniş istifadə edilir:

Bazis qiymətləri – buna çox ilkin (başlanğıc) qiymətlər

də deyilir. Bu, məhsulun (xidmətin) növünü və

keyfiyyətini müəyyən edərkən istifadə olunur. Bazis

qiymətləri satıcılarla alıcılar arasında kommersiya

danışıqları aparılarkən, onlar tərəfindən razılaşdırılır. Əgər

faktiki göstərilən məhsulların (xidmətlərin) xüsusiyyətləri,

texniki–iqtisadi göstəriciləri və keyfiyyəti əqdlərlə

göstərdiklərindən fərqli (aşağı) olarsa, bu zaman onların

dəyəri bazis (ilkin) qiymətləri ilə hesablanır.

155

Bazar və qiymət məhsul (xidmət) istehsalı ilə müşayiət

edilən kateqoriyalardır. Burada isə əsas və həlledici yeri

bazar tutur. Çünki məhsul istehsalında iqtisadi

münasibətlər əsas etibarı ilə istehsal prosesinin özündə

yox, bilavasitə bazar vasitəsilə yaradır. Başqa sözlə,

bazarları qiymət yox, qiyməti bazar yaradır. Bunu görə də

bazar əmtəə - pul münasibətlərinin və dəyər

kateqoriyasının yaranmasının əsas və həlledici forması

kimi çıxış edir.

Qiymət marketinq sistemində mühüm və həlledici rol

oynayır. Çünki qiymət iqtisadi göstəricilərə bilavasitə təsir

göstərir. Belə ki, müəssisənin firmanın, şirkətin və s.

mənfəəti aşağıdakı kimi müəyyən edilir:

M = ( Q – X ) x M H

Burada : Q – məhsulun (xidmətin) qiymətini,

MH - satılan məhsulun (xidmətin) həcmini və

X – bütün məsrəflərin ümumi cəmini (maya dəyərini)

göstərir.

Məhz məhsula qiymət müəyyən olunması müəssisənin

iqtisadi fəaliyyətinin həlledici mərhələsi olmaqla onun

bütün tərəflərini özündə əks etdirir. Bu cəhətdən

müəssisənin gələcək inkişafı onun qəbul etdiyi qiymət

siyasətindən, məhsulun qiymətindən və onun miqyasından

və qiymət əmələ gətirən ünsürlərin bütöv bir şəkildə,

hərtərəfli nəzərə alınmasından asılı olur. Qiymət sistemi

müəssisənin iqtisadi və sosial mövqeyinə mənfi və

müsbət təsir edə bilər. Bu, qiymət mexanizminin düzgün

təhlilindən və onun səviyyəsinin elmi cəhətdən

əsaslandırılmasından asılıdır.

156

Qiymət mürəkkəb iqtisadi kateqoriya kimi cəmiyyətdə

praktik olaraq əsas iqtisadi münasibətləri əks etdirir.Bu

prosesə hər şeydən əvvəl məhsul istehsalı və satışı,onun

dəyərinin formalaşması və həmçinin dəyər ifadəsində

yığım fondlarını yaranması,bölüşdürülməsi və istifadə

edilməsi aiddir. Odur ki, burada ilkin olaraq belə qənaətə

gəlmək mümkündür ki, qiymət bütövlükdə yalnız əmtəə -

pul münasibətləri sferasında təzahür edir.

Qiymətin iqtisadi mahiyyəti ilk növbədə onun yerinə

yetirdiyi funksialar vasitəsilə təzahür edir. Qiymətin

funksiyaları obyektiv iqtisadi qanunların fəaliyyətindən

əhımiyyətli dərəcədə asılı olub təsərrüfat həyatında çox

mühüm rol oynayır.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində qiymətin fəaliyyət dairəsi

çox genişdir. Qiymət iqtisadi idarəetmə vasitəsi olmaqla

maliyyə, kredit, gömrük, xarici ticarət və vergi siyasəti,

əməyin ödənişi sistemi və gəlirlərin bölüşdürülməsi,

əhalinin sosial müdafiəsi və s. məsələlərin həlli sahəsində

səmərəli fəaliyyət göstərir. Bundan başqa,

qiymətəmələgəlmə sistemi bir çox məsələləri, o cümlədən

elmi-texniki tərəqqinin sürətləndirilməsini stimullaşdırır.

Qiymət səviyyəsinin düzgün seçilməsi üçün bəzi

tələblər yerinə yetirilməlidir ki, bunlardan biri də

insanların tələblərinin nəzərə alınmasıdır. Eyni zamanda,

gərək qiymət əhalinin rifahının yüksəldilməsi üçün şərait

yaratsın.

İqtisadi kateqoriya olan qiymət istehsalçı ilə istehlakçı,

müəssisələrlə dövlət, dövlətlə əhali, müəssisələrlə

icarədarlar, həmçinin müəssisə ilə müəssisə arasında

iqtisadi münasibətlərin formalaşmasında və inkişaf

157

etdirilməsində həlledici rol oynayır. O, istehsala, bölgüyə,

mübadiləyə və istehlaka bilavasitə təsir göstərir.

8.2. Beynəlxalq marketinq kompleksində qiymət

siyasəti.

Bazar iqtisadi sisteminə keçid qiymətin formalaşması

prosesini istehsal sferasından məhsulun satışı prosesinə,

yəni “tələb – təklif” təsiri ilə bazara keçirilməsini tələb

edir. Qiymət müəssisənin kommersiya fəaliyyətinə olan

həvəsini artırır.

Firmanın qiymət siyasəti- onun iqtisadi şəraitə

uyğunlaşmasını təmin edən ümumi siyasətinin əsas

hissəsidir.Bazar münasibətləri şəraitndə nər bir sahibkar,

firma və müəssisə isthsal etdiyi və bazara çıxardığı

məhsulun qiymətini sərbəst olaraq müəyyən edir. Bu

baxımdan bazarda qiymətin əmələ gəlməsinə əsas etibarilə

iki yanaşma tərzi mövcuddur:

a) istehsalçılar tərəfindən bazarda qiymətlərin fərdi

qaydada müəyyən edilməsi;

b) bazarda vahid qiymətlərin formalaşdırılması.

Birinci halda qiymətlər alıcı və satıcı arasında

razılaşmalar nəticəsində müqavilə əsasında formalaşır ki,

burada da tərəflərin maraqları təmin edilir. İkinci halda isə

alıcılar əmtəələri eyni qiymətə əldə edirlər. Alıcılar üçün

vahid qiymətlərin adətən konkret əmtəə bazarının

xüsusiyyətləri, onun texniki cəhətdən mürəkkəbliyi və

qiymətlərin differensialaşdırılması şəkilən xərclərlə

bağlıdır. Bazarda vahid qiymətlərin formalaşması o zaman

reallaşır ki, sahibkarlar bazarlarda standart məhsullar

təklif edirlər. Vahid qiymətlərin mövcudluğu barədə alıcı

158

xəbərdar olmaqla onu müqayisə edə bilir və məhsulu əldə

edərkən heç bir problem olmadan qərar qəbul edir.

Bir çox firmalar qiymət siyasətinin həyata

keçirilməsində tez-tez nəzərə çarpacaq qüsurlara yol

verirlər. Bunlardan ən çox müşahidə olunanları

aşağıdakılardır:

- Qiymətin əmələ gəlməsi istehsal xərcləri ilə

həddindən artıq bağlı olur; qiymət bazar şəraitinin

dəyişməsi ilə zəif uyğunlaşdırılır; qiymət faktorundan

iqtisadi proseslərdə marketinqin digər elementləri ilə

müqaisədə zəif istifadə olunur; qiymət bazarının

seqmentlərində baş verən proseslərlə zəif əlaqələndirilir.

Qiymət siyasətinin tədqiqi ilə bağlı yuxarıda göstərilən

çatışmazlıqlar müəssisə və firmaların bilavasitə məhsul

istehsalına və satışına çəkdikləri xərcləri konpensasiya

etməyə və kifayət qədər məənfət götürülməsinə

çalışmaları ilə bağlıdır. Bazara məhsul çıxaran bu və ya

digər istehsal sturukturu öz məhsulunu mümkün qədər

baha satmağa çalışır. Müəssisələrin qiymət siyasətinin

həyata keçirilməsi sahəsində zəruri bilik və təcrübələrin

olmaması çatışmazlıqların yaranmasına gətirib çıxarır.

Qiymət siyasəti hazırlanarkən inkişaf etmiş ölkələrin

təcrübəsinə istinad edilməlidir. Onun xususiyyətləri və

şərtlərinin, habelə praktiki olaraq üstünlüklərin

öyrənilməsi və yerli şəraitə uyğunlaşdırılaraq tətbiq

edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Qiymət nəzəriyyəsi ictimai istehsalın əsas sferasını

təşkil etməklə, istehsal nəticəsində yaranan məhsulun

mübadiləsi və yenidən bölüşdürülməsi prosesində də

təzahür edir. Qiymət ilk növbədə dəyərdən asılıdır

159

(məhsul istehsalına sərf edilən məsariflərin

dəyişməsindən).

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində qiymətin əmələ

gəlməsinin başlıca xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, real

qiymətin yaranması prosesinə istehsal sferasında, nə də ki,

müəssisədə baş vermir. O, yalnız məhsulun (xidmətin)

satışı sferasında, yəni bilavasitə bazarda yaranır.

Qiymətin əmələ gəlməsi mexanizmi isə qiymət və

onun dinamikası vasitəsilə həyata keçirilir. Qiymətin

dinamikası isə 2 əsas amilin qarşılıqlı təsirindən

formalaşır:

- strateji amil

- taktiki amil

Strateji amil dedikdə, bu, qiymətin məhsulun

(xidmətin) dəyərinin uyğun olaraq yaranması kimi başa

düşülür. Odur ki, qiymət daim məhsulun (xidmətin) dəyəri

ətrafında dəyişir.

Qiymətin məqsədyönlülüyü ondan ibarətdir ki, həllində

qiymətlərdən istifadə edilməli olan əsas iqtisadi və sosial

problemləri dəqiq müəyyən etmək zəruridir. Buna misal

olaraq qiymətlərin, pirinsipcə yeni mütərəqqi məhsulların

mənimsənilməsinə, onun keyfiyyətinin yüksəldiyməsinə

istiqamətləndirilməsini göstərmək olar. Bu məhsula

bilavasitə onun buraxılışından sonra və onun istehsalının

genişləndirilməsinə qədər maksimum (inhisar) mənfəəti

təmin edən qiymətlər qoyulur.

Qiymətlərin yaranmasına təsir göstərən bütün amillər

müxtəlifliliyini müasir iqtisadiyyat üç qrupa bölür:

1) bazar (qeyri- konyuktura) amilləri;

2) konyuktura (bazar vəziyyəti) amilləri;

3) tənzimləyici amillər.

160

Bazar amilləri əmtəə bazarı şəraitində müxtəlif

(istehsaldaxili və qeyri- istehsal) məsrəflərdir. Qiymətlərin

bu amillərin təsiri altında dəyişməsi məsrəflərin dəyişməsi

istiqamətində baş verir. Konyuktura amilləri bazarın

dəyişməsindən meydana çıxır və makro iqtisadi şəraitdən,

istehlak tələbindən və s. asılıdır.

Qiymətə hər hansı konkret və müəyyən bir məhsula

(xidmətə) görə tutulan məbləğ; nəticəyə görə

mükafatlandırma kimi də baxırlar. Hər hansı bir nəticəyə

görə, məsələn, kimsə (satıcı yaxud alıcı) məhsulları bazara

çıxararkən, o, ilk əvvəl bazarda həmin növ məhsulların

mövcud olan faktiki qiymət haqqında düşünür. Belə ki,

həmin şəxslərin hər biri (alıcı və satıcı) ayrılıqda qiymətə

öz şəxsi prizmasından baxır. Başqa sözlə, qiymətə

yanaşmada müxtəlif baxışlar mövcuddur. Bunun 2 əsas

forması:

Satıcın (istehsalçının) mövqeyindən qiymətə yanaş-

ma;

Alıcının baxımından qiymətə yanaşma.

Aydındır ki, istehsalçı (satıcı) çalışacaq ki, öz

məhsulunu (xidmətini) bazarda mümkün qədər yüksəq

(baha) qiymətə satsın və bununla da özünün gəlirini

mümkün qədər maksimumlaşdırsın. Alıcı isə, əksinə,

çalışacaq ki, ona lazım olan məhsulu (xidməti) bazardan

mümkün qədər aşağı (ucuz) qiymətə alsın.

Marketinq fəaliyyətinin əsas tərkib hissəsi kimi qiymət

siyasətinin (strategiyası və taktikasının) hazırlanması

prosesi çıxış edir. Çünki marketinq kompleksinin əsas və

həlledici amillərindən biri də qiymətdir. Bu baxımdan

müəssisədə qiymət siyasətinin (strategiyası və taktikası)

hazırlanması aparıcı mövqe tutur. Maksimum mənfəət

161

əldə etməyi özünün son məqsədi kimi qarşıya qoymuş

müəssisə qiymət strategiyası və taktikasının

hazırlanmasına ciddi yanaşmalı, ona üstünlük mövqeyi

prizmasından baxmalıdır.

Məlumdur ki, müəssisənin marketinq mühitini təşkil

edən bütün amillər onun fəaliyyətinə bilavasitə təsir. Odur

ki, qiymət siyasətini işləyib hazırlayarkən bu amillərin

təsiri nəzərə alınmalıdır. Bu zaman ilk növbədə, bazar

konyukturası, rəqabət mühiti, məhsulun bazar mövqeyi,

rəqiblərin vəziyyəti, qiymətin dəyişilməsinə rəqiblərin və

istehlakçıların reaksiyası və s. nəzərə alınmalıdır. Eləcə də

müəssisənin (firmanın və s.) fəaliyyətinə obyektiv təsir

edən amillər qrupu da (tələb – təklif, gəlir, vergi və sosial

amillər) nəzərdən qaçırılmamalıdır.

Qiymət siyasətinin hazırlanmasında əsas mərhələlərdən

biri istehsal olunmuş yeni məhsullara qiymətlərin

müəyyən edilməsidir. Bu yeni məhsullardan istifadə

edilməsi, istifadə olunmuş məhsulların yeni əldə olunmuş

bazarlara çıxarılması və ya başqa satış kanallarının

tapılması zamanı daha çox aktuallıq kəsb edir. Firmalar öz

məhsullarını bazara çıxararkən, qiymət və keyfiyyət

arasındakı uyğunluğu nəzərə alırlar. Firmalar bazara

çıxardıqları yüksək keyfiyyətli məhsulu yüksək qiymətə,

orta keyfiyyətli məhsulu orta qiymətə və nəhayət aşağı

keyfiyyətli məhsulu aşağı qiymətə satırlar. Məsələyə bu

cür yanaşmanın əlverişliyi ilk növbədə alıcıların müxtəlif

məhsullara olan tələbi və məhsulların qiyməti ilə şərtlənir.

162

8.3.Beynəlxalq marketinq sistemində qiymət

siyasətinin formalaşdırılması.

Qiymət siyasətinin hazırlanmasına təsir edən amil kimi

rəqabət amilini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Belə ki,

rəqabət amili müəssisənin bilavasitə fəaliyyət göstərdiyi

bazarın tipini müəyyən edir. Məhz buna görə də

müəssisənin hansı bazarda fəaliyyət göstərməsi onun

qiymət siyasətinə təsir göstərir və onu tamamilə dəyişə

bilər.

Bazar iqtisadiyyatı şəraiti yeni müəssislərin (firmaların,

şirkətlərin və s.) ayrı – ayrı şəxslər (sahibkarlar) tərəfindən

yaradılması və idarə olunması daha mütərəqqi idarəetmə

metodlarının tətbiqini tələb edir. Bu zaman isə

marketinqin idarə edilməsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir.

Marketinq fəaliyyətinin əsas tərkib hissəsi kimi qiymət

siyasətinin (strategiyası və taktikası) hazırlanması prosesi

çıxış edir. Çünki marketinq kompleksinin əsas və həlledici

amillərindən biri də qiymətdir. Bu baxımdan müəssisədə

qiymət siyasətinin (strategiyası və taktikası) hazırlanması

aparıcı mövqe tutur. Hər bir müəssisə maksimum mənfəət

əldə etməyi özünün son məqsədi kimi qarşıya qoyur.

Qiymət siyasətinin formalaşmasının metodlarından biri

mənfəətin və zərərin maksimum səviyyəsinin təhlili

əsasında satış qiymətinin müəyyən edilməsidir. Qiymət

siyasətinin formalaşmasının bu metodu istehsal və satışın

həcminin müəyyənləşdirilməsinə imkan verir. Adı çəkilən

metod firmanın qiymət vasitəsilə maksimum mənfəət əldə

etməsinə şərait yaradır.

Qiymət siyasətinin formalaşmasında rəqabətin nəzərə

alınmasının da böyük əhəmiyyəti vardır. Əgər firma

163

bazarda inhisarçı mövqeyə malikdirsə, onda o böyük

həcmdə mənfəət əldə etməyə qadirdir. Satılan məhsulların

və göstərilən xidmətlərin qiymətləri müəyyən edilərkən

bazarda rəqabət aparan firmanın imkanları nəzərə alınır.

Qiymətin müəyyən edilməsinin bu metodu rəqabət

şəratinin və bazarda firmanın mövcud vəziyyətinin

dəyişməsi ilə bağlıdır.

Qiymətin əmələ gəlməsinin digər bir metodu da vardır.

O da bazarda liderlik edən firmalar tərəfindən qiymətin

müəyyən edilməsidir. Bu zaman firmalar istehsal etdikləri

məhsullara qiymət qoyarkən həmin qiyməti bazarda daha

çox xüsusi çəkiyə malik olan lider firmanın müəyyən

etdiyi qiymətin səviyyəsinə uyğunlaşdırırlar. Bazarın

konyukturundan asılı olaraq liderlik edən firma alıcıların

yüksək təbəqəsinin rəqabətini qazanır.

Firmanın qiymət siyasətinin formalaşmasında adları

çəkilən metodların təhlili göstərir ki, bazarda qiymətlər

müəyyən edilərkən rəqabətin mövcud vəziyyəti nəzərə

alınmalıdır. Bazarda tələbin və əhalinin alıcılıq

qabiliyyətlərinin dəyişməsi nəzərə alınmadığı halda

təminatlı mənfəət əldə etmək və xərcləri kompensasiya

etməklə bağlı istehsalçının atdığı addımlar uğursuzluqla

nəticələnəcək və satışın həcminin artmasına əhəmiyyətli

təsir göstərməyəcəkdir. Bu da ilk növbədə müəssisənin

maliyyə fəaliyyətinin pozulmasına gətirib çıxaracaqdır.

Əksinə, bazara çıxarılan əmtəə və xidmətlər alıcının

istəyinə uyğun olduqda və bazar konyukturunun

dəyişməsi nəzərə alındıqda istehsalçının satış qiymətlərini

tənzimləmək, ona nəzarət etmək imkanları yaranır. Bu da

maksimum həcmdə mənfəət əldə olunmasına təminat

yaradır.

164

Qiymətin müəyyən edilməsi bir neçə mərhələnin həyata

keçirilməsini nəzərdə tutur:

- qiymət siyasətinin məqsədlərinin müəyyən

edilməsi;

- tələbin təhlili;

- xərclərin təhlili;

- bazarda tərəf müqabili olan digər istehsalçıların

əmtəə təkliflərinin və məhsullara qoyduqları qiymətlərin

öyrənilməsi;

- qiymətlərin əmələ gəlməsi və qiymətqoyma

metodlarının seçilməsi;

- qiymətlərin səviyyəsi ilə bağlı yekun qərarların

qəbul edilməsi.

Qiymət siyasətinin müəyyən edilməsində növbəti

addım tələbin müəyyən edilməsi (öyrənilməsi) və onun

təhlilidir. Tələb mütəhərrikliyi aşağı olduqda bazarda

satıcı əmtəəyə daha yüksək qiymət qoyur. Əksinə tələb nə

qədər yuxarı olduqda onda firma öz məhsulunun qiymətini

aşağı salır. Bu da satış həcminin artmasına gətirib çıxarır.

Qiymət siyasətinin müəyyən edilməsində növbəti

mərhələ qiymətin əmələ gəlməsi metodlarının seçilməsidir.

Qiymətin əmələ gəlməsi metodları müxtəlifdir. İlk

növbədə qiymətin əmələ gəlməsinin xərc metodları

üzərində dayanaq. Bu metod istehsal olunan məhsullara

çəkilən xərclər əsasında müəyyən edilir və aşağıdakı

tərkib ünsürlərinin məcmusunu özündə əks etdirir:

a) Minumum xərclər metdu;

b) Qiymətə əlavələr vasitəsilə onun artmasını

nəzərdə tutma metodu;

c) Qiymətin əmələ gəlməsinin məqsədli metodu.

165

8.4. Qiymət sistemi və onun təsnifatı.

İqtisadiyyat sahəsində fəaliyyət göstərən bütün

qiymətlər bir – biri ilə qarşılıqlı əlaqədə və asılılıqda, həm

də üzvi vəhdətdə olmaqla, qiymət sistemini təşkil edirlər.

Bu sistem çoxsaylı və müxtəlif bazar amillərinin təsiri

altında daimi olaraq dəyişkən vəziyyətdə olur.

Bütün qiymətlər qarşılıqlı əlaqədədir və vahid sistem

əmələ gətirirlər. Bazar amillərinin təsiri altında qiymətlər

dəyişməyə məruz qalır. Qiymətlərin qarşılıqlı əlaqəsi və

qarşılıqlı asılılığı şərtlənir:

- Birincisi, fəaliyyət nəticələri qiymətlərlə ifadə

olunan müəssisələrin qarşılıqlı əlaqələri ilə;

- Ikincisi, qiymətlərin ümumi iqtisadi prinsip-

lərdə - dəyər qanununda, təklif və təklifin nisbətində və b.-

formalaşması ilə.

Ərazi təsirindən asılı olaraq bu qiymətlər bütün ölkə

ərazisi üçün vahid və ya regional (qurşaq yaxud zona)

qiymətlər ola bilər. Nəqliyyat xərclərinin istehlakçı

tərəfindən ödənilməsi xarakterindən asılı olaraq, qiymətlər

istehsal yerindəki qiymətlərə, göndərmə xərcləri daxil

edilən qiymətlərə, zona qiymətlərinə və bazis məntəqəsi

tapşırığı ilə müəyyən olunan qiymətlərə bölünürlər.

Qiymət sistemi bir – biri ilə qarşılıqlı əlaqədə və qarşı-

lıqlı fəaliyyətdə olan ayrı – ayrı və müxtəlif qiymət

bloklarından təşkil edilir. Mövcud ədəbiyyatlarda bu

bloklardan ən əsas və vacib olanları kimi aşağıdakılar

qeyd edilir:

Topdansatış qiymətləri;

Tikinti materialları üzrə olan qiymətlər;

Tədarük qiymətləri;

166

Pərakəndə satış qiymətləri;

Nəqliyyat və rabitə üzrə tariflər.

Qiymət sisteminə isə daxil olan bütün qiymətlərin

qarşılıqlı əlaqəsi və qarşılıqlı fəaliyyəti 2 əsas vacib şərtlə

bilavasitə bağlıdır: Birincisi, bütün qiymətlər vahid

metodoloji əsasa (dəyər, tələb və təkif qanunlarına) görə

formalaşır. İkincisi, müxtəlif istehsal sahələrinə mənsub

olan təsərrüfatçılıq subuyektlərinin fəaliyyətləri bilavasitə

qiymətlərlə bağlıdır. Odur ki, həmin qiymətlər də qarşı-

lıqlı əlaqədə olur.

Bir sıra iqtisadi əlamətlərindən asılı olaraq, bütün

qiymətlər növlərinə və yarımnövlərinə görə təsnifləşdirilir.

Mütəxəssislər, ilk əvvəl, bütün qiymətləri onların xid-

mət göstərdikləri sahələrin və iqtisadi sferaların özünə-

məxsus xüsusiyyətlərindən asılı olaraq aşağıdakı kimi

təsnifləşdirirlər:

- Tikinti materialları üzrə qiymətlər;

- Tədarük qiymətləri;

- Yük və sərnişin nəqliyyatları üçün tariflər;

- Xarici ticarət mal dövriyyəsinə xidmət edən

qiymətlər;

- Əhaliyə göstərilən pullu xidmətlərin tarifləri.

İstehsalçı ilə istehlakçının məhsul satışında əlaqə

səviyyəsindən asılı olaraq məhsulun qiymətləri topdansa-

tış qiymətlərinə və pərakəndə satış qiymətlərinə ayrılırlar.

Qiymət sistemi müəssisənin iqtisadi və sosial mövqe-

yinə mənfi və müsbət təsir edə bilər. Bu, qiymət

mexanizminin düzgün təhlilindən və onun səviyyəsinin

elmi cəhətdən əsaslandırılmasından asılıdır.

Qiymətin köməyi ilə yaradılan məhsul istehsalçı və

istehlakçılar cəmiyyətinin ayrı-ayrı təbəqələri arasında

167

bölüşdürülür. Bu funksiya dövlət tərəfindən tənzimlənən

qiymətlər vasitəsilə daha qabarıq təzahür edir. Əmtəənin

qiyməti onun dəyərindən yüksək olarsa, onun bu hissəsi

satışın xeyrinə yenidən bölüşdürülür. Alıcı isə həmin

məhsulu aldıqda əlavə xərc çəkməyə məcbur olur. Bu da

satıcının gəlirlərinin artmasına gətirib çıxarır. Lakin əsas

məsələ qiymətlərin bu funksiya vasitəsilə sosial

probemlərin həllinin təmin edilməsidir. Bu şəraitdə

istehlak səbətinə daxil olan konkret məhsulların həyati

əhəmiyyəti güclənir və təhlükəli halların məhdudlaşdırıl-

ması zərurəti yaranır. Qiymətin dəyərdən kənarlaşması

milli gəlirin yenidən bölüşdürülməsinə səbəb olur.

Qiymətin bu funksiyası vasitəsilə istehsalçı və

istehlakçıların gəlirlərinin və xərclərinin qarşılıqlı əlaqəsi

təmin edilir. Bazar münasibətləri şəraitində qiymət,

əmtəənin alıcısı və satıcısı arasında mürəkkəb qarşılıqlı

münasibətlər nəticəsində yaranmışdır.Yerli xususiyyətli

ticarət anlaşmalarında əmtəənin maya dəyərinin onun

dəyərindən kənarlaşması konkret növ məhsullar üzrə

qiymətin onun real dəyərindən kənarlaşmasını

qanunauyğun hesab edir. Alqı-satqı şəraitində əmtəələrin

həcmi və dəyəri qiymətlə tarazlaşdırılır.

Tələb məhfumu alıcıların əmtəələrə olan tələbatını

ifadə edir. Təcrübədə bazar qiymətlərilə alınan

məhsulların miqdarı ilə təlabat arasında əks əlaqə və ya

tərs mütənasiblik mövcuddur. Tələb və təklifin qarşılıqlı

təsiri əsasında qiymətin tarazlığının olması yalnız azad

bazar şəraitində mümkündür. Bazar qiymətlərinin tarazlığı

tələb və təklifi elə bir nisbətdə formalaşdırır ki, bu zaman

alıcının əldə etmək istədiyi məhsulun miqdarı bazarda

istehsalçının təklif etdiyi məhsulun həcminə ekvivalent

168

olur. Reallıqda isə bu qiymətin bu tarazlığı daimi pozulsa

da, bu və ya digər iqtisadi vasitələrin təsiri nəticəsində

yenidən tarazlıq vəziyyətinə qayıdır. Tələb və təklif

arasındakı bərabərləşdirici funksiyanı yerinə yetirməklə

qiymət, əmtəələrin çatışmazlığı şəraitində təklifin

artmasını stimullaşdırır və ya təklifi məhdudlaşdırmaqla

bazarda artıq məhsulları azaldır.

Müasir dövrdə qiymətin istehsalın səmərəli yerləşməsi

ilə bağlı funksiyası mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Qiymət

mexanizminin köməyi ilə iqtisadiyyatın sektoruna, o

cümlədən tələbin artması və rəqabətin təsiri altında yüksək

mənfəət norması əldə edilən inkişaf etmiş istehsal

sahələrinə kapital axını təmin edilir. Hər hansı fəaliyyət

sferasının, iqtisadiyyatın bu və ya digər sahələrinin

investisiyalaşdırılması hər bir müəssisə və firma tərə-

findən sərbəst şəkildə müəyyən edilməlidir. Ümumiyyətlə,

bu funksiya ilə qiymət mexanizmi sərmayələrin yüksək

mənfəət normasına malik iqtisadiyyat sahələrinə axınını

təmin edir.

Qiymətlərin elmi cəhətdən əsaslandırılması prinsipi

qiymət əmələgəlmədə bazar iqtisadiyyatının inkişaf qa-

nunlarının və hər şeydən əvvəl isə dəyər qanununun, tələb

və təklif qanununun dərk olunması və uçotu zəruriyyətin-

dən ibarətdir.

Qiymətin məqsədyönlülüyü ondan ibarətdir ki, həllində

qiymətlərdən istifadə edilməli olan əsas iqtisadi və sosial

problemləri dəqiq müəyyən etmək zəruridir. Buna misal

olaraq qiymətlərin, pirinsipcə yeni mütərəqqi məhsulların

mənimsənilməsini, onun keyfiyyətinin yüksəldilməsinə

istiqamətləndirilməsini göstərmək olar. Bu məhsula

bilavasitə onun buraxılışından sonra və onun istehsalının

169

genişləndirilməsinə qədər maksimum (inhisar) mənfəəti

təmin edən qiymətlər qoyulur.

8.5. Qiymətin funksiyaları.

Qiymətin funksiyaları onun daxili məzmununu xaricə

göstərməkdir. Qiymətin funksiyaları dedikdə, buraya

yalnız bütün növ qiymətlər üçün xarakterik olan

funksiyalar aid edilir. Ümumiyyətlə, qiymətin 6 əsas

funksiyası var: uçot, bölgü, həvəsləndirici, tələb və təklifin

balanslaşdırılması; istehsalın səmərəli yerləşdirilməsi

meyarı və informasiya funksiyası.

Qiymətin “uçot” funksiyası. Bu, qiymətin iqtisadi

mahiyyətindən irəli gəlməklə, ictimai əmək məsrəflərinin

uçotu və ölçülməsini həyata keçirir. Yəni qiymət dəyərin

pulla ifadəsi olmaqla, hər hansı növ məhsul növü üzrə

tələbatın ödənilməsinin cəmiyyət üçün neçəyə başa

gəlməsini müəyyənləşdirməyə kömək edir. Qiymət

məhsulun (xidmətin) hazırılanmasına nə qədər əmək,

xammal, material, yarımfabrikat, dəstləşdirici məmulatlar

və s. sərf edildiyini göstərir və həm də əməyin səmərəli

istifadə olunma səviyyəsini xarakterizə edir.

Qiymətin bu funksiyası dəyər göstəricilərinin müəyyən

edilməsində də istifadə edilir. Həmin göstəricilər 2 qrupa

bölünür:

Miqdar (kəmiyyəti) göstəriciləri.

Keyfiyyət göstəriciləri.

Qiymətin “bölgü” funksiyası. Bu, bazar amillərinin

təsiri nəticəsində qiymətin dəyərindən kənarlaşması ilə

bilavasitə bağlıdır. Qiymətin bu funksiyası milli (xalis)

170

gəlirin aşağıdakılar arasında olan bölgüsündə və yenidən

bölgüsündə qiymətin bilavasitə iştirakını göstərir.

Yadda saxlamaq lazımdır ki, bazarda əmtəə qiymətləri

son nəticədə müvazinətləşməlidir. Hər bir anda və hər bir

konkret əmtəə üçün əmtəə qiyməti onun dəyəri ilə üst-üstə

düşməyə bilər və onda bazarın bir qrup iştirakçılarının

uduşu digər qrupunun uduzmağına bərabərləşir. Əgər

əmtəə qiyməti onun real dəyərindən aşağı olarsa, onda pul

artıqlığı alıcıların sərəncamında olmuş olur.

Qiymətin “həvəsləndirici” funksiyası. Bu, müxtəlif

növ məhsulların (xidmətlərin) istehsalına və istehlakına

qiymət vasitəsi ilə (mükafatlandırma və s.) təsir edilmə-

sidir.

Qiymətin “tələb və təklifin balanslaşdırılması”

funksiyası. İstehsal (satış) və istehlak (alış) arasında

qarşılıqlı əlaqə qiymətlər vasitəsi ilə həyata keçirilir.

Müəyyən əmtəənin qiyməti əsasında tələb və təklif

arasında müvazinətin pozulması haqqında mühakimə

yürütmək olar. Əmtəələr çatışmadıqda onlar daha yüksək

qiymətə satıla bilərlər, bu da istehsalçı üçün onların

buraxılışının artırılmasını məqsədəuyğun edir. Belə

çoxalma əmtəə çatışmazlığı ləğv edilmədikcə hələ davam

edəcəkdir, beləliklə və təklif tələblə balanslaşdırılmış olur.

Qiymətin “istehsalın səmərəli yerləşdirilməsi meyarı”

funksiyası. Bu onu göstərir ki, qiymət mexanizmin

köməyi ilə kapitalın iqtisadiyyatın bir sahəsindən digərinə,

eləcə də sahə daxilində az rentabelli olan sektordan daha

çox səmərə verə bilən bölməyə yönəldilməsini təmin edir.

Qiymətin “informasiyası” funksiyası. Qiymətlər

iqtisadiyyatın və onun ayrı – ayrı sahələrinin informasiya

sisteminin əsasını təşkil etməklə, “indiqator” funksiyasını

171

həyata keçirir. Bir çox iqtisadi ədəbiyyatlarda buna

“resursların optimal (ən münasib və əlverişli) variantda

bölüşdürülməsi” funksiyası da deyilir.

Deməli, qiymətlərin dövlət tənzimlənməsinin səviyyəsi

iqtisadi vəziyyətlə birbaşa əlaqəlidir. O, böhran hallarında,

inflyasiyanın gücləndiyi, məhsul qıtlığı yarandığı,

iqtisadiyyatın daha tez qurulması zamanı gücləndirilir,

böhrandan çıxdıqdan sonra isə nisbətən zəifləyir.

Qiymət və digər normativ aktların tənzimlənməsinin

pozulması haqqında dövlət ciddi sanksiya tətbiq edir.

Hətta cərimədən əlavə məsuliyyətə də cəlb oluna bilər.

Qiymətin tənzim olunması əmək və inzibati nazirlik,

qiymət üzrə Dövlət Təftiş Komitəsi tərəfindən və s. həyata

keçirilir.

Qiymətin müxtəlif funksiyaları bir-biri ilə qarşılıqlı,

bəzən birbirinə zidd, bəzən də eyni istiqamətdə fəaliyyətdə

olurlar. Belə ki, qiymətin stimullaşdırıcı (stimullaşdırıcı

qiymət) funksiyası ilə tələb və təklifin balanslaşdırılması

funksiyası eyni istiqamətdə fəaliyyət göstərə bilər. Bu, o

halda baş verir ki, yüksək satış qiyməti böyük tələbat olan

əmtəələr istehsalının yüksəlməsinə səbəb olur. Əksinə,

aşağı satış qiyməti tələbat az olan əmtəələr istehsalının

ixtisarına səbəb olur. Bu da tələb və təklifin

müvazinətləşdirilməsinə gətirib çıxarır.

Qeyd etmək lazımdır ki, uçot funksiyası bütün digər

qiymət funksiyalarının əks istiqamətində fəaliyyət göstərə

bilər. Bu onunla izah olunur ki, bazar şəraitində faktiki

əmələ gəlmiş satış qiymətləri müəyyən əmtəənin

istehsalına və reallaşdırılmasına çəkilən real xərclərdən

çox olur, yaxud, əksinə, bunlardan aşağı olur, buna görə

172

qiymətin rolu və təsiri hər bir konkret halda hərtərəfli

təhlil nəticəsində aşkar olur.

Müzakirə üçün suallar.

1. Qiymət nədir?

2. Marketinqdə qiymət hansı funksiyaları yerinə

yetirir?

3. Qiymətə təsir edən amilləri izah edin.

4. Qiymət elastikliyi nəyi хarakterizə edir və necə

hesablanılır?

5. Qiymət hansı əlamətlərə görə təsnifləşdirilir?

6. Qiymətin dünya bazarı qiyməti kimi qəbul edilməsi

üçün o, hansı şərtlərə cavab verməlidir?

7. Qiymətin məqsədyönlülüyü nədən ibarətdir?

8. Qiymətin funksiyalarını sadalayın

9. Qiymətin uçot funksiyasını aydınlaşdırın.

10. Qiymətin bölgü funksiyasının mahiyyətini

açıqlayın.

11. Qiymətin funksiyaları arasındakı fərqi açıqlayın.

173

IX FƏSİL. İXRAC POTENSİALININ

QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ VƏ RƏQABƏT

QABİLİYYƏTİNİN TƏHLİLİ

9.1.Qiyməti müəyyən etmə metodları.

Qiymətin müəyyən edilməsində aşağıdakı:

a) хərclərə əsaslanan;

b) rəqabətə əsaslanan;

c) tələbə əsaslanan;

ç) marketinqə əsaslana qiymətqoyma metodlarından

istifadə edilir.

Хərclərə əsaslanan qiymətqoyma metodları

qiymətqoymanın ən geniş yayılmış formasıdır. Bu

metodunun əsas mahiyyəti məhsula çəkilən хərclərin

üzərinə mənfəət norması və ya əldə edilməsi nəzərdə

tutulan mənfəəti təmin etməli olan qiymət artımı əlavə

edilir və o, məhsulun qiyməti kimi götürülür.

Хərclərə əsaslanan qiymətqoyma metodunun müхtəlif

formaları vardır: tam хərclərə görə; birbaşa хərclərə görə;

investisiyanın rentabelliyi normasına görə; хərclərin

rentabelliyi normasına görə və s.

Tam хərclərə əsaslanan qiymətqoyma metodunda

qiymətqoymanın 2 üsulundan istifadə edilir:

- məhsulun tam хərcləri məbləğinin üzərinə mənfəət

normasının əlavə edilməsi;

- məhsulun maya dəyərinin üzərinə satış qiymətinə

görə müəyyən edilmiş mənfəət normasının əlavə edilməsi.

Qiymətqoymanın məhsulun maya dəyərinin üzərinə

mənfəət normasının əlavə edilməsi üsulunda məhsulun

qiyməti onun maya dəyərinin, yəni ona çəkilmiş birbaşa

174

və sabit хərclərinin cəminin üzərinə fiksəedici mənfəət

norması gəlməklə hesablanılır.

Birbaşa хərclərə görə qiymətqoyma metodunda

məhsulun hazırlanmasına çəkilmiş birbaşa хərclərin

üzərinə fiksəedici mənfəət norması və ya satış qiymətinə

görə müəyyən edilmiş ticarət güzəşti əlavə edilir. Alınmış

məbləğ məhsulun qiyməti kimi qəbul edilir. Burada tam

хərclərə əsaslanan qiymətqoyma metodunda olduğu kimi

aşağıdakı üsullardan istifadə edilir:

1) birbaşa хərclərin üzərinə mənfəət normasının əlavə

edilməsi

2) birbaşa хərclərin məbləğinin üzərinə satış qiymətinə

görə müəyyən edilmiş güzəştin əlavə edilməsi.

Хərclərin rentabelliyi normasına görə qiymətqoyma

metodu qiymətin elə bir səviyyəsinin müəyyən edilməsini

nəzərdə tutur ki, o, məhsul satışının verilmiş miqdarında

məhsulun maya dəyərini ödəməklə yanaşı хərclərin

rentabelliyinə görə müəyyən edilmiş məqsəd mənfəətinin,

yəni planda nəzərdə tutulan mənfəətin əldə edilməsini də

təmin edir. Bu halda məhsulun qiymətini müəyən etmək

üçün məhsulun istehsalına və ya satışına çəkilən birbaşa

və sabit хərclərin ümumi məbləğinin üzərinə məqsəd mən-

fəətinin məbləğini gəlir və alınmış nəticəni məhsul

satışının ehtimal olunan miqdarına bölürlər.

Məhsulun qiyməti investisiyanın rentabelliyi normasına

görə qiymətqoyma metodu ilə müəyyən edildikdə əvvəlcə

məhsulun istehsalına sərf edilmiş investisiyanın həcmi, bu

investisiyaya görə əldə edilməsi nəzərdə tutulan rentabel-

lik səviyyəsi müəyyənləşdirilir və bunların əsasında əldə

ediləcək mənfəətin məbləği hesablanılır. Sonra isə mənfə-

ətin məbləğini məhsul istehsalının və ya satışının ehtimal

175

edilən məbləğinə bölürlər. Hər bir məhsula düşən

mənfəətin məbləğinin üzərinə məhsulun maya dəyərini

gəlməklə onun qiymətini müəyyən edirlər.

Rəqabətə əsaslanan qiymətqoyma metodu vasitəsilə

müəssisə məhsulunun qiymətini müəyyənləşdirdikdə ona

çəkilən хərclərə deyil, rəqiblərin qiymət strategiyasına,

qiymətlərinə əsaslanaraq öz məhsulunun qiymətini rəqib

müəssisənin qiymətlərinə uyğunlaşdırır.

Tələbə əsaslanan qiymətqoyma metodunda məhsulun

qiyməti ona olan tələbin həcminə görə müəyyənləşdirilir

və onun dəyişməsinə uyğun olaraq dəyişdirilir. Müəssisə

tələbə əsaslanan qiymətqoymanın son hədd qiymətqoyma

metodundan; zərərsiz çevik qiymətqoyma metodundan;

tələbin həcmi əsasında qiymətqoyma metodundan; satış

yerinə görə qiymətqoyma metodundan və mövsümiliyə

görə qiymətqoyma metodundan istifadə edə bilər.

Marketinqə əsaslanan qiymətqoyma metodları

məhsulun qiyməti marketinq amillərinə, marketinq

strategiyasına uyğun olaraq müəyyənləşdirilir. Marketinqə

əsaslanan qiymətqoyma metodunda müəssisə marketinq

strategiyasına əsaslanan qiymətqoyma, məhsulun

istehlakçı üçün faydalılığına görə qiymətqoyma, məhsulun

keyfiyyətinə görə qiymətqoyma və çeşid qrupuna görə

qiymətqoyma metodlarından istifadə edə bilər.

Qiymətlərin cari səviyyəsinə görə qiymətqoyma

metodundan, sahədə lider müəssisə olmadığı halda istifadə

edilir. Məhsulun qiyməti sahədə formalaşmış qiymətlərin

səviyyəsinə uyğun olaraq müəyyən edilir və onun dəyiş-

məsinə uyğun olaraq müəssisə də öz məhsulunun

qiymətlərini dəyişir. Qeyd etmək lazımdır ki, müəssisənin

müəyyən etdiyi qiymət sahədə formalaşmış qiymətlərin

176

səviyyəsindən aşağı və yuхarı, yaxud da ona bərabər ola

bilər.

Tender əsasında qiymətqoyma metodunda istifadə

edərək müəssisə məhsulun qiymətini aşağıdakı qaydada

müəyyənləşdirir: O, tenderi keçirilən məhsul üzrə müхtəlif

qiymətlər müəyyən edir. Müхtəlif vasitələrlə hər bir

qiymət variantı üzrə həm həmin qiymətin alıcı tərəfindən

qəbul edilməsi ehtimalı, həm də əldə ediləcək mənfəətin

məbləğin hesablanılır. Bu göstəricilərin hasili tapılır.

Alınmış şərti gəlir vahidinin həcmi hansı variantda daha

yüksəkdirsə o variantın qiyməti məhsulun qiyməti kimi

götürülür.

9.2.Beynəlxalq marketinqdə qiymətqoyma. İxrac

potensialının qiymətləndirilməsi və rəqabət qabi-

liyyətinin təhlili.

Qiymət və qiymətqoyma siyasəti beynəlxalq marketinq

fəaliyyətinin vacib tərkib hissəsidir və onun rolu getdikcə

daha da artır.

Qiymət – istehlakçıların konkret əmtəənin alınmasına

ödədikləri pul məbləğidir. Firmanın fəaliyyətinə qiymət

marketinq kompleksinin digər elementləri ilə çox sıx

əlaqədə olur. Qiymət əmtəənin həyat dövrünün

mərhələləri ərzində tez – tez – yenilikçi, kütləvi bazar

üçün nəzərdə tutulmuş aşağı qiymətlərə qədər dəyişir.

İstehkakçılara xidmətin səviyyəsi əmtəənin qiymətindən

asılı olur. Aşağı qiymətli əmtəələrin xidmət səviyyəsi də

adətən aşağı olur. Müxtəlif qiymətləri olan əmtəə qrupları

bazarın müxtəlif seqmentlərini özünə cəlb edir. Firmanın

əldə etdiyi kommersiya nəticələri qiymətdən asılı olur,

177

firmalarının bütün istehsal – satış fəaliyyətinə uzunmüd-

dətli mənfi və ya müsbət təsir göstərir.

Müəssisə qiymət strategiyası vasitəsilə özünün qiymət

siyasətini müəyyən etdikdən sonra istehsal etdiyi məhsul

üçün qiymətin müəyyən olunmasının konkret metodunun

seçilməsinə keçə bilər.

Məhsula müəyyən edilmiş qiymət onun bütün istehsal,

bölgü və satış xərclərini geri qaytarmalı, ödəməli və

müəyyən mənfəət normasını təmin etməlidir.

Müəssisədə məhsula qiymət qoyulmasının üç

üsulundan istifadə olunur:

1.Məhsulun istehsalı və satışına çəkilən xərclərə

əsaslanaraq qiymətin müəyyən edilməsi.

2. Tələbə (bazar imkanlarına) əsaslanaraq qiymətin

müəyyən olunması.

3.Rəqib məhsulların qiymətini nəzərə alaraq qiymətin

müəyyən edilməsi.

Müəssisədə məhsula istehsal xərclərinə görə qoyulan

qiymət onun minimum səviyyəsini, tələbə uyğun olaraq

qoyulan qiymət onun maksimum səviyyəsini, rəqiblərin öz

məhsullarına qoyduqları qiymətləri və digər bazar

amilləri nəzərə alınmaqla müəyyən olunan qiymət isə

qiymətin optimal səviyyəsini müəyyən edir.

Marketinqdə məqsədəuyğun qiymət siyasətinin məğzi

ondan ibarətdir ki, firma öz əmtəəsinə elə qiymət qoymalı

və zərurət yarandıqda onu elə dəyişdirməlidir ki, onun

köməkliyi ilə bazarın müəyyən payını əldə etsin, nəzərdə

tutulan həcmdə mənfəət alınmasını təşkil etsin və eləcə də

digər operativ və strateji məsələləri həll edə bilsin.

Xarici firmalar qiymətlərin müəyyənləşdirilmiş

səviyyəsinə təsir edən amilləri təsir səviyyəsindən asılı

178

olaraq aşağıdakı qaydada düzürlər: istehsal məsrəfləri;

xarici ölkəyə əmtəə ixrac edən rəqiblərin qiymətləri; yerli

rəqib firmaların qiymətləri; təlabatın ölçüsü; nəqliyyat

xərcləri; vasitəçilərin qiymət güzəştləri və əlavələr; idxal

və digər resurslar; reklam və satışın stimullaşdırılmasının

digər elementləri.

Qiymətin kəmiyyətinin prinsipcə dəyişkən və

dayanıqsız olması ilə əlaqədar olaraq beynəlxalq ticarətdə

əmtəəyə optimal qiymət qoymaq çox zəruridir. Qiymətə

aşağıdakılar əsaslı təsir edir: beynəlxalq iqtisadiyyatın

inkişafının qalxıb enməsi; rəqiblər; vasitəçilər və

istehlakçılar; xammal və materiallar; valyutanın dəyişkən

kursu və s.

İstehsalçı müəssisə öz məhsuluna qiymət müəyyən

edərkən hansı üsuldan istifadə edəcəyinə özü qərar verir.

Bu metodun nöqsanı ondadır ki, standart əlavələrdən

istifadə hər bir konkret halda alıcılıq tələbini və rəqabətin

xüsusiyyətlərini nəzərə almağa imkan vermir. Buna

baxmayaraq maya dəyərinə mənfəətin əlavə edilməsinə

əsaslanan metod bir sıra səbəblərdən geniş yayılmışdır.

Birincisi, satıcı tələbə nisbətən xərclər haqqında daha

çox məlumata malik olur və qiyməti xərclərlə

əlaqələndirməklə o, qiymətqoyma işini özü üçün xeyli

sadələşdirir. Bununla da satıcı tələbdəki dəyişiklərdən asılı

olaraq qiymətdə tez-tez təshihlər aparmalı olmur. İkincisi,

bu metod qiymət rəqabətini azaldır, çünki sahənin bütün

müəssisələri qiymətləri eyni prinsip əsasında hesablayırlar

və onların qiymətləri bir-birinə yaxın olur. Üçüncüsü,

haqqında bəhs olunan metod həm satıcılara və həm də

alıcılara münasibətdə ədalətli metod hesab edilir. Çünki

məhsul istehsalçıları tələbi yüksək həddində istehlakçılar

179

hesabına əlavə gəlir əldə etməyə cəhd göstərmirlər və hər

zaman mənfəətin ədalətli normasına nail olmağa çalışır.

Müəssisədə tələbin və rəqiblərin qiymətlərinin nəzərə

almaqla məhsula qiymətin müəyyən olunması metodlarına

aşağıdakıları aid etmək olar:

Məhsulun “hiss edilən faydalılığı” əsasında qiymətin

müəyyən olunması qiymət qoymanın ən optimal

metodlarından biridir. Bu zaman xərclər nisbətən arxa

plana keçir, əsas diqqət məhsulun alıcılar tərəfindən necə

qəbul olunmasına yönəldilir. İstehlakçının şüurunda satışa

çıxarılan məhsulun faydalılığı haqqında təssəvvür

yaratmaq üçün qiymətə əsaslanmayan təsir üsullarından

istifadə edilir. Bunlara servis xidmətinin göstərilməsi,

alıcılara xüsusi təminatların verilməsi, alıcı bu məhsulu

satarsa ona əmtəə nişanından istifadə imkanının verilməsi

və s. aid etmək olar.

Cari qiymətlər səviyyəsində qiymətin müəyyən

olunması metodu əsasən həmcins məhsullar (məsələn,

polad, neft, alüminium və s.) reallaşdırılan bazarda

məhsullara qiyməti bazar özü müəyyən edir və müəssisə

eyni məhsulu vahid qiymətə satmalı olur. Çünki yüksək

rəqabət dərəcəsinə malik bazarda həmcins məhsullar satan

müəssisələrin qiymətə təsir etmək imkanları məhduddur.

Belə olan halda müəssisə mənfəətini və satış həcmini

artırmaq üçün istehsal xərclərinə qənaət işində daha çox

fəallıq göstərməli olur.

Qeyd edilən metodların hər birinin özünəməxsus

xüsusiyyətləri, üstünlükləri və məhdudiyyətləri vardır ki,

bunları da qiymətin müəyyən edilməsi zamanı mütləq

nəzərə almaq lazımdır. Müəssisə bu metodlardan ən

180

uyğununu seçərək yekun qiymətin hesablanmasına

başlaya bilər.

Milli iqtisadiyyatın dünya iqtisadi təsərrüfatına

qoşulmasında və bazar münasibətlərinə keçid şəraitində

mühüm məsələlərdən biri də sənaye sahələri məhsullarının

rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsində ölkəmizin xarici

iqtisadi əlaqələri, onun ixrac potensialıdır. Dünya bazarı

ilə münasibətlərin formalaşdırılmasının müasir

mərhələsində olan Azərbaycan Respublikasının xarici

iqtisadi strategiyası qarşısında ixrac imkanlarının

artırılması, nəinki ixracın həmçinin idxal əməliyyatlarının

strukturunun təkmilləşdirilməsi, o cümlədən dünya

bazarına onun tələb və standartlarına uyğun rəqabətə

davamlı məhsulla çıxa bilmək kimi məqsədlər

dayanmışdır. Bu səbəbdən də Azərbaycanda xarici iqtisadi

strategiyanın reallaşdırılmasında müəssisələrin rolu

böyükdür. Sözügedən müəssisələrə dövlət tərəfindən

lazımi dəstək göstərilir. Öz növbəsində ixrac səhələrinin

dəstəkləyən bu siyasət yeni sənayeləşmə ölkələrində

ölkəyə valyuta axınını təmin etmək məqsədilə həyata

keçirilmişdir. Müasir dövrdə bu təcrübə ölkəmiz üçün çox

mühümdür. Belə ki, ölkəyə valyuta axınını təmin edən

başqa alternativ yol mövcud deyil. İxrac potensialı,

ölkənin iqtisadi potensialının bir hissəsi olmaqla, milli

iqtisadiyyatı və onun ayn-ayrı sahələrinin istehsal vasitələ-

rindən tam şəkildə istifadə edilməsi nəticəsində xarici

bazar istehlakçılarının tələblərinə müvafiq miqdarda və

keyfiyyətdə müxtəlif növ maddi nemət və xidmət istehsalı

və ixrac etmək qabiliyyətidir.

İxrac potensialının formalaşması və inkişafını müəyyən

edən əsas amillərdən biri də ölkədə təbii resursların

181

mövcudluğu və onlardan istifadə səviyyəsidir. Təbii

resursların mövcudluğu və onların mənimsənilməsi

səviyyəsi ölkənin məhsuldar qüvvələrinin, xüsusilə də,

maddi istehsal vasitələrinin və bunun da əsasında ixrac

potensialının inkişafını şərtləndirir. Buna görə də, bu və ya

digər ölkənin ixrac imkanları bilavasitə həmin ölkənin

malik olduğu və kəşf edilib mənimsənilmiş təbii

resurslarının həcmi və təbii şəraitdən asılıdır. Beləliklə,

demək olar ki, müəyyən dövr ərzində mövcud olan ixrac

potensialının əsasında həm istifadə olunan, həm də

mənimsənilməmiş məcmu təbii sərvətlər durur. İxrac

potensialının tərkib elementlərindən biri də bir sıra

kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri sistemi ilə şərtlənən

əmək resurslarıdır. Buraya elmi kadrlar, sənayenin ayrı-

ayrı sahələrində çalışan işçilər, məhsulların ixracı və xarici

bazarda reallaşdırılması ilə əlaqədar təşkilati və idarəetmə

işləri üzrə fəaliyyət göstərən şəxslər aiddir. Son dövrdə

Azərbaycan Respublikasının dünyanın bir sıra ölkələri ilə

ticarət iqtisadi əlaqələri genişlənmişdir. Bu isə idxal-ixrac

əlaqələrinin artmasına səbəb olmuşdur. Qeyd etmək

lazımdır ki, hazırda respublikanın ixrac potensialı

strukturunda əsas sahə neftçıxarma və neft məhsulları

təşkil edir. Azərbaycanın ixrac potensialında həmçinin

kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı da xüsusi

əhəmiyyət kəsb edir. Pambıq məhsulu çox mühüm strateji

məhsul sayılır.

İxrac və idxal əməliyyatlarının qiymətləndirilməsi

göstəriciləri üçün xarici və beynəlxalq ticarətin aşağıdakı

kəmiyyət və keyfiyyət xarakteristikalarının müəyyən

edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir:

- dəyər və fiziki həcm (əmtəə dövriyyəsi);

182

- dünya ticarətində əmtəə qruplarının nisbətini əks

etdirən əmtəə strukturu;

- ticarət axınlarının ayrı-ayrı ölkələr və onların

qrupları arasında bölgüsünü əks etdirən coğrafi strukturu.

İxrac potensialından istifadənin daha səmərəli istiqa-

mətinin müəyyən edilməsi, elmi-texniki tərəqqinin inkişa-

fı və ekoloji siyasətin təkmilləşdirilməsi baxımından

əsaslandırılması ixrac potensialının düzgün qiymətləndiril-

məsini tələb edir. İxrac potensialının iqtisadi cəhətdən

kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi demək olar ki, bütün ölkə-

lərdə aparılır.

9.3. Beynəlxalq rəqabət və onun iqtisadi mahiyyəti.

Rəqabət bazar münasibətlərinin mahiyyətini ifadə edir.

İqtisadi ədəbiyyatlarda “rəqabət” anlayışının bir çox

yanaşmaları vardır ki, ilk öncə rəqabət yarış deməkdir.

Daha sonra, rəqabət tələb və təklifin bazar tarazlığını

təmin edir.

Rəqabət nəzəriyyəsinin inkişafı və onun müxtəlif növ

bazarlarda rolunun dəqiqləşdirilməsi baş versə də, bu

anlayışa müxtəlif aspektlərdən yanaşılsa da, rəqabət iqti-

sadi subyektlərin yarışını ifadə edir.

Beynəlxalq rəqabət subyektlərin kompleks sosial-

iqtisadi xarakteristikasıdır. Müəyyən vaxt ərzində

beynəlxalq bazarlarda rəqibə münasibətdə onun ən üstün

səviyyəsində əks olunur.

Rəqabət latın dilində (concurere) deməkdir, «toqquşma,

qarşılaşma, bəhsləşmə» mənasını bildirir. Beynəlxalq

rəqabət qabiliyyəti mürəkkəb, kompleks, çoxsahəli bir

183

anlayış hesab edilir. O dinamikliyi ilə də xarakterizə

olunur.

Beynəlxalq rəqabət qabiliyyətinin əsas göstəricisi ölkə

səviyyəsində Beynəlxalq Əmək Birjası əsasında istehsal

xərclərinin optimallaşmasıdır. Rəqabətin üstünlük

nəzəriyyəsi ondan ibarətdir ki, hər hansı bir ölkə müəyyən,

bir qaydada özünəməxsus rəqabət üstülüyünə malikdir.

Buna görə də dövlətin siyasəti əsasən bütün təsərrüfat

subyektlərinin ədalətli rəqabət mübarizəsinin genişlənməsi

üçün müsbət iqlim yaratmaq yolu ilə ölkələrin rəqabət

üstünlüklərinin inkişafı və saxlanmasına istiqamətlənməli-

dir.

Məhşur ingilis mütəxəssisi M. Porterə görə, ölkənin

rəqabət qabiliyyəti onun ehtiyatlarından istifadənin

məhsuldarlığı ilə ölçülür. Əgər beynəlxalq rəqabət olmasa,

onda bir ölkənin məhsuldarlıq səviyyəsi başqa ölkələrin

məhsuldarlıq səviyyəsindən asılı olmazdı.

Rəqabət aparan müəssisələr öz məhsullarını bütün

dünyaya satır, eyni zamanda istehsal üçün komponentlər

axtarır, istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün bir

çox ölkələrdə istehsalı yerləşdirirlər. İstehsal amilləri daha

hərəkətverici olur. Ona görə də, dünya ticarəti təkcə

mövcud olmaqla kifayətlənmir, həm də inkişaf edir.

Beynəlxalq rəqabət isə daha çox sahələrdaxili rəqabət

kimi özünü büruzə verir. Bununla belə, beynəlxalq

rəqabətin müvəffəqiyyəti təkcə istehsal faktoru ilə deyil,

eyni zamanda onların harada və nə qədər effektli tətbiq

olunması ilə müəyyən edilir. Porterin metodologiyasına

görə, beynəlxalq rəqabət qabiliyyəti xarakteristikasında

milli iqtisadiyyatın 4 mərhələsinə uyğun olaraq 4 hərəkət-

184

verici stimula ayrılır. Onlara aiddir, istehsal, investisiya,

yenilikçilik və var-dövlət amilləri.

Xalis rəqabətdə əsasən firmaların əksəriyyəti analoji

məhsullar istehsal edirlər və ya xidmətlər göstərirlər. Hər

bir firma öz məhsulunu digər sahələrə yenidən

profilləşdirə bilərlər. Adətən xalis rəqabətli sahələrdə

dövlət tərəfindən tənzimlənmə yoxdur.

Rəqabətin əsasən 3 növü vardır:

“xalis”;

Monopolistik;

Firmadaxili rəqabət.

Xalis rəqabət - firmalar bazara çıxan müəssisələr bir-

birləri ilə əlaqədə olmurlar və sərbəst şəkildə müştəri

uğrunda mubarizə aparırlar.

Monopolistik rəqabətdə əsasən müəssisələr arasında

bazarlar çərçivəsində müştəri bölüşdürülməsi nəzərdə

tutulur.

Firmadaxili rəqabət növünün mahiyyəti ondan ibarətdir

ki, firmanın müxtəlif şöbələri öz aralarında rəqabət edir.

Bu rəqabət növü məhsulun keyfiyyətinin

yaxşılaşdırılması, istehsal və marketinq xərclərinin aşağı

salınması üzrə həyata keçirilir.

Xalis rəqabət aşağıdakı xüsusiyyətlərlə xarakterizə

edilir:

- bazarda çoxlu sayda müəssisələr vardır ki, bunların

da hər birinə ancaq bazarın çox az hissəsi düşür;

- rəqabət aparan əmtəələr eyni tiplidirlər və qarşılıqlı

əvəz ediləndirlər.

Xalis rəqabət şəraitində əmtəənin qiyməti tələb və

təklifin nisbətilə müəyyən edilir. Bu onunla aydınlaşdırılır

ki, hər bir müəssisə ancaq müəyyən bazar payına

185

(hissəsinə) malikdirlər və ya öz qiymətini qalan bazarda

diktə edə bilməz. Buna görə də alıcı bazarda olan əmtəəyə

istənilən məbləği ödəməkdə sərbəstdir. Əgər heç olması

bir müəssisə istehsalı yüksəldirsə və müvafiq olaraq

bazarda əmtəə təklifi xalis şəkildə artırsa, onda bu

əmtəənin qiyməti aşağı düşür. Qiymətlərin bu şəkildə

aşağı düşməsi bazarda fəaliyyətdə olan bütün müəssisələrə

aid edilir. (o cümlədən, həm istehsal üsulunu və həm də

həcmini dəyişməyənlərə də aiddir).

Beləliklə, xalis rəqabət şəraitində hər bir müəssisə

özünün qiymət səviyyəsini diktə eləyə bilməz. Tələb və

təklifin nisbətinin təsiri ilə qiymətlər tarazlaşdırılmış

qiymətlər şəklində təyin edilir. Lakin müvafiq qiymət

siyasətinin aparılması yolu ilə bazar situasiyasına

qısamüddətli təsir strategiyası məlumdur. Məsələn,

müəssisə tərəfindən start qiymətləri orta bazar

qiymətlərindən yuxarı təyin edilir. Nəticə olaraq isə onlar

orta bazar səviyyəsinə qədər aşağı düşür. Bu halda

qiymətlərin aşağı düşməsi alıcıların bir hissəsini alışa

yönəltməyə qadirdir ki, bu da müəssisəyə əlavə mənfəət

əldə etmək imkanı verir.

Xalis (mükəmməl) rəqabət bazarlarına yaxın bazarlar

kimi məsələn dünya buğda və dəmir filizi bazarları hesab

edilir.

Xalis inhisar rəqabət bazarında bir satıcı öz arzusunu

diktə edə bilər, o cümlədən öz başına (vahid, yeganə)

olaraq rəqiblərin maraqlarını nəzərə almayaraq qiymət

səviyyəsini müəyyən edə bilər.

Bəzən inhisarçı müəssisələr bazarın əlavə

seqmentləşdirilməsini aparır. Bu onu bildirir ki, bazarın

bir hissəsində əmtəələr daha yüksək qiymətə satılır, digər

186

bazarda isə həmin əmtəə daha aşağı qiymətə satılır. Əgər

əmtəə aşağı qiymətə təklif edilən bazar ölkədən kənarda

yerləşirsə (inhisarçı-müəssisə üçün rezidentin) onda

inhisarçı tərəfindən təyin edilmiş aşağı qiymət dempinq

qiyməti adlanır. Bir çox hallarda idxalın – ölkələr milli

sənayenin rəqabətin dağılmasına yol verməmək məqsədilə

xaricdən müvafiq əmtəələrin daxil olmasını

məhdudlaşdıraraq dempinqin aparılmasına qarşı durur.

Qeyd edək ki, real mövcud olan bazarların çox böyük

hissəsində inhisar və oliqopolik rəqabət şərtləri (şəraiti)

üstünlük təşkil edir.

İnhisarlaşmış rəqabət üçün bazarda nəzərə çarpacaq

sayda müəssisələrin olması xarakterikdir. Bu müəssisələr

arasında gizli sövdələşməni həyata keçirmək praktiki

olaraq qeyri-mümkündür.

9.4. Beynəlxalq qiymət strategiyası.

Qiymət strategiyaları – planlaşdırılan bir neçə variant-

dan dövrdə firma üçün maksimum gəlirin əldə olunma-

sına yönəldilmiş bir neçə variantdan əsaslandırılmış qiy-

mətin seçilməsidir.

Hər hansı sahibkar firma və təsərrüfat fəaliyyətində

bizneslə bağlı əsas problemləri həll etdikdən sonra cari

məsələlərin həlli ilə məşğul olmalıdır. Odur ki, ilk

növbədə firmanın strategiyasını müəyyənləşdirmək, onun

real imkanlarını üzə çıxarmaq və bundan sonra bazarda

təklifi formalaşdırmaq və qiymət siyasətini hazırlayıb

həyata keçirmək lazımdır.

Qiymətlə bağlı bütün iqtisadi proseslərin və qiymət

strategiyasının hazırlanması firmanın prespektiv inkişaf

187

istiqamətinin müəyyən edilməsində mühüm əhəmiyyət

kəsb edir. Bu sahədə formalaşan hər hansı təsir vasitəsinin

praktik olaraq reallaşması və tətbiq olunan qiymətlər firma

və şirkətlərin strateji xətti ilə uyğunlaşdırılır. Bu proses

bazar konyukturunun mövcud vəziyyəti nəzərə çarpacaq

dərəcədə təsir edir və müəyyən dəyişikliklərə uğradır.

Qiymət strategiyasının seçimi zaman 2 tip amil nəzərə

alınmalıdır: daxili- xərc və gəlir əsasında qiymət təyini,

xarici- rəqiblərin qiyməti və alıcıların qiymətə

həssaslığına əsaslanan qiymət təyini. Müxtəlif qiymət

strategiyalarının maliyyə nəticələrinin proqnozlaşdırılması

xərcyönümlü (zərəsizlik qiyməti, məqsəd qiyməti və

xəsclərə əlavə olunması ilə qiymətlər) qiymət əmələ

gəlmə metodunu əks etdirir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində

tamamailə firmanın maliyyə tələblərinə əsaslanaraq

qiymətin təyini qeyri-mümkündür. Çünki yalnız

istehlakçılar hansı məhsulun bazarda uğur qazanıb

qazanmayacağını müəyyən edirlər. Tələbə əsaslanaraq

qiymət qoyma metodunda mərkəzi yeri tələbin qiymət

elastikliyi tutur. Amma empirik olaraq bu nisbətin dəqiq

təyin edilməsi çox çətindir. Tələbin qiymət elastikliyini

kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi üçün, istehlakçıların

qiymətə həssaslığına təsir göstərən amilləri öyrənmək

vacibdir. Məhsulun dəyərliliyinə əsaslanan qiymət

əmələgəlmə metodu istehlakçılara istiqamətlənmiş

metoddur və məhsulun multiatributiv konsepsiyasını

gələcək inkişafını əks etdirir. Qiymətin tənzimlənməsi (və

ya elastiki qiymətqoyma) strategiyasının təyini alıcı

kütləsinin qiymət həssaslığının müxtəlif cinsli olmasına

əsaslanır. Rəqabətə əsaslanan qiymətqoyma zamanı 2 tip

faktor nəzərə alınır: bazarın rəqabət strukturu və əmtəənin

188

qəbul edilə biləcək qiyməti. Qiymət əmələ gələndə

rəqiblərin təhlilinin məqsədi onların qiymət dəyişiklikləri-

nə reaksiya qabiliyyətinin qiymətləndirilməsidir. Yeni

məhsula qiymət qoyma (“qaymağın yığılması və ya bazara

nüfuz etmə), məhsul xətti üzrə qiymətqoyma (premial

qiymət əmələ gəlmə, imici nəzə alaraq qiymət təyini və

tamamlayıcı məhsullara qiymət təyini) və beynəlxalq

qiymət qoymaya (transfert qiymətləri və idxal qiymətləri)

xüsusi diqqət yetirilir.

Qiymət bazar tədqiqatları kompleksinin ən mühüm

elementi sayılır. O, daim nəzarətdə olan faktorlar

qurupuna aid olub, əsas göstərici kimi çıxış edir. Zəif

inkişaf etmiş ölkələrin biznesində qiymət strategiyasının

zəif olması ilk növbədə qiymətin müəyyən edilməsində

xərc strukturlarının uyğunsuzluğundan irəli gəlir. Bundan

əlavə firmanın hazırlamış olduğu qiymət strategiyası

firmanın ümumi strategiyası ilə zəif şəkildə əlaqələndirilir.

Bunun əsas səbəblərindən biri bazara təsir edən faktor

kimi qiymətdən kifayət qədər istifadə olunmamasıdır.

Keyfiyyət baxımından firmanın strategiyasını hazırla-

maq məqsədilə bazarın konyukturu,yeni əmtəələrin isteh-

salı haqqında zəruri informasiyalar toplanır, tədqiq edilir

və həmçinin satışın optimal təşkili ilə bağlı təkliflər

hazırlanır. Bazar haqqında toplanmış informasiyaların

təhlili əsasında müəssisə öz strategiyasını işləyib

hazırlayır. Bu çərçivədə əvvəlki bazarlarda yeni alıcılara

köhnə xidmətlər göstərilməsi (nüfuzetmə, kök salma

strategiyası), inkişaf strategiyası (əmtəələrin yeni

bazarlarda satışı), yeni əmtəələrin satış strategiyası (əldə

edilmiş və ya inhisara götürülmüş bazarlarda yeni

əmtəələrin satışı), diversifikasiya strategiyası (bazarın yeni

189

seqmentlərinə yeni əmtəələrin çıxarılması) həyata keçirilir.

Firma hər hansı konkret straegiyanı seçərkən bu

strategiyaya uyğun xüsusi qiymət siyasəti də hazırlayır.

Bazarın tələbləri firmaları məhsul satışı şərtlərini daim

öyrənməyə istiqamətləndirir.

Qiymət strategiyası daha çox firmanın ümumi strateji

konsepsiyası əsasında formalaşır. Bu konsepsiyada

perspektiv inkişaf planları öz əksini tapır. Strateji

planlaşdırma firmaların məqsədi və vəzifələrinin

formalaşması prosesi olub, zəruri resusların əldə edilməsi

və müəssisənin gələcəkdə səmərəli işini təmin etmək

məqsədilə onun bölüşdürülməsi üçün müəyyən olunan

spesifik strategiyanın seçilməsidir. Strateji planlaşdırma

prosesi idarəetmədə bütün qərarların qəbul edilməsində

mühüm iqtisadi vasitə kimi çıxış edir. Planlaşdırma

prosesi öz-özünə reallaşmır. Onun təşkil olunması və

formalaşması zəruri xarakter daşıyır. Firmanın bazar

strategiyasının formalaşması şəraitində iqtisadi faktorların

qiymətləndirilməsi, firmanın nüfuzu, alıcılara xidmətin

keyfiyyəti, yeni texnologiyaların və məhsul növlərinin

hazırlanması, firmanın təşkilati sturukturunun

təkmilləşdirilməsi, məhsulun satış sistemi, əsas müştəri

kontigenti də daxil olmaqla mövcud strateji nailiyyətlər

potensialının təhlil edilməsi məqsədəuyğun hesab edilir.

Firmanın bazar strategiyasına inkişaf etmiş ölkələrin

təcrübəsində olduğu kimi qarşıya qoyulmuş məqsədin nail

olmasına yönəldilən kompleks tədbirlər sistemi və

marketinqin bütün iqtisadi tədbirlər sistemi daxildir.

Hazırlanmış strategiya firmanın mövqeyindən çıxış

etməklə bilavasitə onun fəaliyyətinə rəhbərlik edir.

190

Qiymətlər franko növlərinə görə də təsnifləşdirilir.

Qiymətlərin frankolaşdırılması dedikdə, məhsulun

istehsalçılardan istehlakçılara çatdırılması xərclərinin

qiymətlərdə uçotu qaydaları başa düşülür. Bu sistemə

“Franko-anbar-malgöndərən,“Franko-vaqon göndərmə

stansiyası”, “Franko-anbar-istehlakçı” qiyməti və s. qiy-

mət növləri daxildir.

Fəaliyyət müddətinə görə möhkəm (sabit), cari,

sürüşkən, mövsümi və mərhələli qiymətlərdən istifadə

olunur.

Məhsulun qiymətinə təsir edən ən mühüm amillərdən

biri də məhsulgöndərmələrin bazis şərtləridir. Belə ki,

məhsulgöndərmənin müxtəlif bazis şərtlərində kontrakt

qiymətinin tərkibinə daşıma və boşaltma xərcləri də daxil

edilir. Beynəlxalq ticarətdə müəyyən anlaşılmazlıqları

aradan qaldırmaq məqsədilə Beynəlxalq Ticarət Palatası

məhsulgöndərmənin bazis şərtlərini izah edən «Ticarət

Terminlərinin Təfsirinin Beynəlxalq Qaydaları-İnkoterms-

2000»-nı hazırlamışdır. İnkotermsə görə məhsulgöndər-

mənin bazis şərtləri məhsulun istehsalçıdan (satıcıdan)

istehlakçıya (alıcıya) çatdırılması prosesində onların

öhdəliklərini və bu proses zamanı məhsulun xarab olması

və ya məhv olması riskinin satıcıdan alıcıya keçməsi

anını, həmçinin daşınma və yükləmə-boşaltma xərclərinin

hansı hissəsinin məhsulun qiymətinə daxil olmasını

müəyyənləşdirir.

Məhsulgöndərmənin bazis şərtlərindən hansının tətbiq

ediləcəyindən asılı olmayaraq istehsalçı və ya satıcı

aşağıdakı öhdəlikləri yerinə yetirməlidir:

məhsulgöndərmə müqaviləsinə (kontraktına) uyğun

olaraq məhsulun göndərilməsini;

191

məhsulun göndərilmə üçün hazır olduğu və ya

göndərildiyi haqda vaxtında alıcıya məlumat verməyi;

məhsulun yoxlanması, markalaşdırılması və

sertifikatın alınması ilə əlaqədar olan xərclərin

ödənilməsini;

məhsulların qablaşdırılmamış halda göndərilməsini

nəzərdə tutan bazis şərtləri istisna olmaqla məhsulların adi

qablaşdırılmasının təmin edilməsini;

alıcıya, istehlakçıya təmiz konosament və ya onu

əvəz edən nəqliyyat sənədlərinin verilməsini;

franko-zavod məhsulgöndərmə şərti istisna

olmaqla, ixrac və gömrük rəsmiləşdirilməsilə əlaqədar

olan xərclərin, rüsumların və vergilərin ödənilməsini;

franko-zavod məhsulgöndərmə şərti istisna

olmaqla, ixrac lisenziyasının alınmasını;

alıcının xahişilə onun hesabına və riskinə məhsulun

aparılması üçün zəruri olan sənədlərin alınmasında ona

kömək göstərilməsini;

bağlanmış müqaviləyə uyğun olaraq göndərilmiş

məhsulun dəyərinin ödənilməsi üzrə hesablaşma

sənədlərinin hazırlanması və alıcıya təqdim edilməsini;

kontraktda göstərilmiş tarixdə (və ya müddətdə) və

göstərilmiş limanda (ərazidə, yerdə və ya məntəqədə)

alıcıya təhvil verənə kimi məhsulun məhv olması və ya

zədələnməsi ilə əlaqədar olan xərclərin ödənilməsini.

9.5.Dünya qiymətləri: hesablama və dərc edilən

qiymətlər.

Dünya bazarının müxtəlif seqmentlərində fəaliyyət

göstərən qiymətlər bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olub,

192

müxtəlif amillərin təsiri altında daim inкişafda olan sistem

əmələ gətirirlər. Yəni dünya qiymətlər sistemi müxtəlif

qiymət növlərinin qarşılıqlı əlaqəsini və münasibətlərini

xarakterizə edir.

Dünya qiymətləri dünya əmtəə bazarlarında, dünya

ticarətinin əsas mərкəzlərində bağlanan iri idxal-ixrac

əməliyyatları üzrə formalaşan qiymətlərdir.

Dünya qiymətlərini xaraкterizə edən əlamətlərə

aiddir:

- Bu qiymətlər beynəlxalq ticərətdə iri müntəzəm

sövdələşmələrin qiymətləri olmalıdır;

- Həmin sövdələşmələr кommersiya xaraкteri

daşımalıdır;

- Sövdələşmələr sərbəst dönərli valyutaya görə

bağlanmalıdır;

- Sövdələşmələr idxal və ya ixrac istiqamətli

olmalıdır;

- İxrac və ya idxal əməliyyatları azad ticari siyasi

rejimə maliк olan bazarlarda baş verməlidir.

Dünya qiymətlərinin aşağı düşməsinə təsir

göstərən əsas amil müasir şəraitdə elmi-texniki

inqilabdır. Bu təsir əsasən iki istiqamətdə özünü

göstərir. Birincisi, elmi-texniki inqilab şəraitində

istehsalın səmərəliliyi və ictimai əmək məhsuldarlığı

artır ki, bu da əmək məsrəflərinin azaldılması və ona

uyğun olaraq dəyərin aşağı düşməsinə səbəb olur.

İkincisi, əmtəələrin keyfiyyəti yüksəlir, xüsusi olaraq

sənayedə istehsal edilən istehsal və şəxsi istehlak

təyinatlı məhsulların keyfiyyəti artır. Dünya qiymətləri

əsas keyfiyyət göstəricilərinə cavab verən əmtəə və

xidmətlərin beynəlmiləl dəyərinin pulla ifadəsidir.

193

Dünya qiymətləri aşağıdakı funksiyaları özündə əks

etdirir:

- İndiкativ – кonкret vaxt ərzində iqtisadi vəziyyəti

qiymətləndirməyə imкan verir;

- Кommuniкativ – bazar subyeкtləri arasında əlaqəni

həyata кeçirir;

- Distribütiv – bazar subyeкtləri arasında gəlirlərin

bölgüsünə şərait yaradır;

- Stimullaşdırıcı – dövlətlərin və ya şirкətlərin ixrac-

idxal siyasətlərində dəyişiкliкlərə səbəb olur;

- Təmizləyici – məhsulları istehlaкçıların tələblərinə

cavab verməyən şirкətlərin bazardan getməsinə səbəb

olur;

Müasir beynəlxalq ticarət praкtiкasında qiymətlərin 2

əsas növü tətbiq edilir:

Hesablaşma qiymətləri və dərc olunan qiymətlər.

Hesablaşma qiymətləri ixracatçı firmalar tərəfindən

müxtəlif metodlardan istifadə etməкlə əmtəələrin кonкret

növləri üçün fərdi surətdə müəyyən edilən qiymətlərdir.

Əsasən dərc edilən qiymətlər xüsusi informasiya

mənbələrində əкs olunan qiymətlərdir. Onlar bir qayda

olaraq dünya qiymətlərinin səviyyəini əкs etdirirlər. Dərc

edilən qiymətlərin növlərinə aiddir:

sorğu qiymətləri;

birja кotirovкaları;

auкsion qiymətləri;

faкtiкi əməliyyətlar üzrə qiymətlər;

iri firmaların təкlif etdiкləri qiymətlər.

Dünya bazar qiymətləri ölkənin qoyduğu birja, auksion

və beynəlxalq ticarətin digər iri mərkəzlərinin qoyduğu

194

qiymətlər formasında tətbiq edilir. Dünya qiymətlərinin

formalaşması əsasında beynəlxalq qiyməti dünya

ticarətində üstünlük təşkil edən əmtəələrin istehsal

şərtlərilə müəyyən olunur. Buna baxmayaraq, dünya

bazarında qiymət və qiymətqoyma qanunauyğunluqları

ölkədaxili müvafiq proseslərdən fərqlənir. Bu baxımdan

dünya bazarında qiymət əmələgəlmənin öz xüsusiyyətləri

vardır. Məsələn, dünya ticarətin iştiakçısı daxili bazara

nisbətən daha çox rəqiblə üzləşir və daha kəskin rəqabət

mühitində fəaliyyət göstərir. o daim öz istehsal xərclərini

nəinki daxili qiymətlərlə, həmçinin dünya qiymətlərilə

müqayisə etməli, alıcı kütləsinin artımını nəzərə almalıdır.

Dünya qiyməti rəqabət mühitində formalaşır.Dünya

qiymətləri – dünya bazarında satılan məhsulların beynəl-

xalq dəyərinin pulla ifadəsidir. İnkişaf etmiş məhsul

istehsalı şəraitində dünya qiymətinin əsasında məhsul

istehsalının beynəlxalq qiyməti durur.

Dünya bazarında məhsul istehsalı üzrə milli dəyər və

qiymətlərin müxtəlif olması onlar arasında rəqabətin

yaranmasına səbəb olur, bunun nəticəsində də beynəlxalq

qiymətlər, həmçinin beynəlxalq istehsal qiymətləri və ona

uyğun dünya qiymətləri formalaşır. Bununla yanaşı dünya

qiymətləri dünya bazarının iqtisadi rəqabət konyunkturası

ilə müəyyən olunan beynəlxalq dəyərlə (beynəlxalq

istehsal qiymətləri) üst-üstə düşməyə bilər.

Dünya qiymətləri beynəlxalq ticarətin əsas

mərkəzilərinin məhsullarının qiymətində öz əksini tapır.

O, dünya bazarında sərbəst konvertasiya olunan valyuta

ilə iri və müntəzəm məhsul alqı-satqısı əsasında

müəyyənləşir. Beynəlxalq ticarət müqavilələri də dünya

qiymətləri əsasında müəyyən olunur. Lakin bu

195

əməliyyatların əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, oxşar

məhsullara çoxsaylı müxtəlif dünya qiymətlərinin

olmasıdır. Bu, dünya qiymətlərinin səviyyəsinə müxtəlif

amillərin təsir etməsi ilə bağlıdır.

1. Ümumi iqtisadi amillər;

2. Konkret iqtisadi amillər;

3. Spesifik amillər;

4. Xüsusi amillər;

5. Xarici amillər. Ümumi iqtisadi amillərə əsasən iqtisadi tsikl, məcmu

tələb və təklif, inflyasiya aiddir. Bu amillər məhsulun

növü və onun istehsal şəraitindən asılı olmayaraq fəaliy-

yətdədir.

Konkret iqtisadi amillərə xərclər, mənfəət, vergi və

yığımlar, istehlak xüsusiyyətləri əvəzedici əmtəələri

nəzərə almaqla əmtəə olan tələb və təklif aiddir. Bu

amillər konkret məhsulun xüsusiyyətləri, onun istehsal və

satış şəraiti ilə müəyyən edilir.

Spesifik amillərə mövsümilik, istismar xərcləri,

komplektlik, zəmanət və xidmət şərtləri aiddir. Bu amillər

anacaq müəyyən əmtəə və xidmətlər üçün keçərlidir.

Xüsusi amillərə dövlət tənzimlənməsi, valyuta

məzənnəsi aiddir. Bu amillər xüsusi mexanizmlərin və

iqtisadi alətlərin fəaliyyəti ilə əlaqədardır.

Xarici amillərə siyasi, hərbi, dini, etnik və s . aiddir.

Dünya bazar qiymətlərinin növ və səviyyəsi eləcə də,

dünya təsərrüfat subyektlərinin yararlandıqları qiymət

informasiyası mənbələrindən də asılıdır. Sorğu,

preyskurant, birja kotirovkaları , beynəlxalq ticarət və

hərrac qiymətləri, təkliflərin və ticarət müqavilələrinin

hesablaşma qiymətləri və statistik qiymətlər fərqləndirilir.

196

Dünya qiymətləri haqqında informasiya illik məcmuə,

soraq kitabçası, sahəvi jurnal və kommersiya

bülletenlərində dərc olunur.

Dünya bazar qiymətinin formalaşması xüsusiyyətlərinə

aşağıdakılar aiddir:

- dünya bazarında tətbiq olunan qiymətlərin çoxluğu ilə

xarakterizə olunur ki, bu da müxtəlif kommersiya və

ticari-siyasi amillərin fəaliyyəti ilə izah olunur.

- qiymətlərin çoxluğu eyni bir əmtəənin və ya eyni bir

dövriyyə sferasında və eyni bir nəqliyyat bazasında

müxtəlif qiymətlərin mövcud olması deməkdir.

9.6. Ümumdünya bazarlarının yaradılması və

firmanın qiymət siyasətində dəyişikliklər.

Hər bir müəssisə özünün qiymət siyasətini hazırlayıb

qəbul etməzdən əvvəl müəssisənin hansı şəraitdə

fəalliyyət göstərdiyini və ya göstərəcəyini müəyyən

etməlidir. Bazardakı şəraitin və mövcud kanalların təhlili

müəssisənin ən əsas vəzifəsidir. Çünki onun qəbul edəcəyi

qiymət siyasətinin, bazardaki davranış kodekslərinin

səmərəliliyi bazarın mövcud şəraitindən, daha dəqiq onun

rəqabət quruluşundan birbaşa asılı olacaqdır.

Rəqabət formasından asılı olaraq bazarın 4 əsas tipini

fərqləndirirlər: azad (xalis) rəqabətli, inhisarçı rəqabət,

oliqopolik, xalis inhisar.

Xalis rəqabətli bazarı səciyyələndirən əsas cəhət

bazarda müstəqil fəaliyyət göstərən çoxlu sayda satıcının

olmasıdır. Xalis rəqabətli bazarda məhsullar

standartlaşdırılmış və ya eynicinsli olduğundan alıcı üçün

onu kimdən alması böyük məna kəsb etmir. Bu zaman

197

məhsulun reklam edilməsi, keyfiyyəti əsasında rəqabət

aparılması, həvəsləndirici kompaniyaların keçirilməsi elə

bir əhəmiyyət daşımır.

Müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin iqtisadi

mexanizminin müxtəlif vasitələri içərisində qiymət əmələ

gəlməsi mühüm yer tutur. Qiymət əmələ gəlməsi bir neçə

qarşılıqlı asılı və biri digəri üçün şərt olan mərhələlərdən

ibarət mürəkkəb bir prosesdir. Bu mərhələlərə müəyyən

vaxt dövrü üçün qiymət siyasətinin və ya qiymət əmələ

gəlməsinin məqsədlərinin qoyuluşu, qiymət əmələ gətirən

amillərin təhlili (tələbin müəyyən olunması, xərclərin

qiymətləndirilməsi, rəqiblərin qiymət və məhsullarının

təhlili və s.), qiymət strategiyasının hazırlanması, qiymət

qoymanın metodunun seçilməsi, məhsula qiymətin

konkret səviyyəsinin müəyyən olunması, qiymətə əlavə və

güzəştlərin tətbiqi, bazarın mövcud konyunkturasından

asılı olaraq qiymət davranışının təshih edilməsi aiddir.

Müəssisənin qiymət siyasəti onun (müəssisənin)

qarşısında duran təsərrüfat fəaliyyəti məqsədlərinin əldə

edilməsi üçün əsas bazar tiplərində müəssisənin davranışı

haqqında qəraların qəbulu mexanizmidir.

Müəssisə qiymət siyasətinin hazırlanması sxemini öz

inkişafının məqsəd və vəzifələrini, istehsal xərclərinin

səviyyəsini və digər daxili amilləri, eləcə də sahibkarlıq

mühitinin vəziyyəti və inkişafını, yəni, xarici amilləri

nəzərə alaraq müstəqil surətdə müəyyən edir.

Qiymət siyasətinin hazırlanmasının ilkin mərhələsində

müəssisə konkret məhsulu buraxmaqla hansı məqsədlərə

nail olmaq istədiyini müəyyənləşdirməlidir.

Müəssisənin qiymət siyasətini hazırlanması və həyata

keçirilməsi prosesini aşağıdakı sxem üzrə vermək olar:

198

Sxem 4. Müəssisənin qiymət siyasətinin

hazırlanması və həyata keçirilməsi mərhələləri.

Aydındır ki, qeyd edilən məqsədlərə nail olmuş

müəssisə normal mənfəət əldə etmədən onun fəaliyyəti

uğurlu hesab oluna bilməz. Digər bir tərəfdən, mənfəət

əldə etmədən müəssisə öz qarşısında duran vəzifələri

səmərəli yerinə yetirə və bazarda öz mövqeyini qoruya

bilməz.

Qiymətəmələgəlmənin məqsədlərinin müəyyən olunması

Tələbin müəyyən edilməsi

Qiymətlərin modifikasiyası sisteminin hazırlanması

Müəssisənin bazarda qiymət davranışı

Məhsula yekun qiymətin müəyyən olunması

Qiymət qoyma metodunun seçilməsi

Qiymət strategiyasının hazırlanması

Rəqiblərin qiymət və məhsullarının təhlili

Xərclərin qiymətləndirilməsi

199

Qiymət siyasətinin yuxarıda göstərilən məqsədləri

uzunmüddətlidir. Uzunmüddətli məqsədlərlə yanaşı

müəssisənin qiymət siyasətinin qısamüddətli məqsədləri

də olur. Belə məqsədlərə adətən bazar vəziyyətinin

sabitləşdirilməsi, qiymət dəyişməsinin tələbə təsirinin

azaldılması, potensial rəqabətin məhdudlaşdırılması,

məhsulun və ya müəssisənin imicinin yüksəldilməsi və s.

aid edirlər.

Müəssisənin qiymət strategiyasının müəyyən

olunması müəssisənin bazardakı mövcud mövqeyinə,

məhsulun xüsusiyyətlərinə, qiymətlərin və istehsal

şəraitinin (xərclərinin) dəyişdirilməsi imkanlarına,

bazardakı vəziyyətin qiymətləndirilməsinə, tələb və

təklifin nisbətinə əsaslanır.

Müəssisənin qiymət siyasətinin formalaşmasına təsir

göstərən bir güclü amil də qiymətlərin dövlət

tənzimlənməsi və qiymətələr vasitəsilə iqtisadiyyatın

tənzimlənməsi, idarə edilməsidir.

Müzakirə üçün suallar.

1. Qiymətqoymanın hansı metodları mövcuddur?

2. İstehsal хərclərinə əsaslanan qiymətqoyma

metodunun üstünlük və çatışmazlığını izah edin.

3. Son hədd qiymətqoyma metodunun mahiyyətini

izah edin.

4. Zərərsizlik nöqtəsində gəlirlərlə хərclər arasındakı

fərq nəyə bərabərdir?

5. Kontrakt qiymətlərinin müəyyən edilməsi

prosedurunu izah edin.

200

6. Ödəmə şərtinə görə düzəliş əmsalı necə hesablanı-

lır?

7. Qiymət siyasətinin formalaşma metodları hansılar-

dır?

8. Dərc edilən qiymətlərin növləri?

9. Dünya qiymətlərini xaraкterizə edən əsas əlamətlər

hansılardır?

10. Qiymət strategiyasının seçimi zamanı nəzərə alınan

amillər hansılardır?

11. Marketinqə əsaslanan qiymətqoyma metodunun

mahiyyətini açıqlayın

201

X FƏSİL. TİCARƏT SİYASƏTİ VƏ SATIŞIN

TƏŞKİLİ FORMALARI. XARİCİ BAZARLARIN

KOMPLEKS TƏDQİQİ VƏ

PROQNOZLAŞDIRILMASI

10.1.Beynəlxalq marketinqdə satışın təşkili

formaları.

Satış dedikdə istehsalçı müəssisənin satış bölmələri də

daхil olmaqla ticarət (satış) təşkilatları və müəssisələrində

sövdələşmələrin və alqı-satqı aktlarının həyata keçirilməsi

ilə əlaqədar olan bütün əməliyyatların təşkili başa düşülür.

Satışın məqsədi tələb olunan məhsulların lazım olan

vaхtda, lazım olan yerdə münasib qiymətlə istehlakçılara

çatdırılmasının və mübadilə prosesinin həyata keçirilmə-

sinin təmin edilməsidir.

Satışın tədqiqi - bazarın hərtərəfli, kompleks qaydada

öyrənilməsinin əsas istiqamətidir. Satışın tədqiqi siste-

mində onun forma və metodları, satışın hər bir kanalının

rolu və səmərəliliyi aydınlaşdırılır, satış xərclərinin

miqdarı, anbar və digər xidmət binalarının yerləşdirilməsi

sistemi müəyyənləşdirilir və s.

Satışın tədqiqində ənənəvi, eləcə də yeni satış formala-

rının və kanallarının axtarılıb tapılmasının təkmilləşdiril-

məsi üzrə işlər aparılır və tövsiyyələr hazırlanır. Satış

sferasının tədqiqində reklamların təşkili və tələbatın

formalaşması problemlərinə də xüsusi diqqət yetirməlidir.

Əmtəələrin reallaşdırılmasında bölgü kanalları müstəsna

rola malikdir. Belə ki, bölgü siyasətinin formalaşmasında,

əmtəələrin məqsədli potensial alıcılara (istehlakçılara)

çatdırılmasında, yəni əmtəələrin irəlilədilməsində bu

202

kanalların əhəmiyyəti əvəzedilməzdir. Bununla yanaşı,

məhsulların bölgü kanallarının düzgün və optimal

variantda seçilməsi, həll edilməsi və idarə edilməsi çox

mürəkkəb problemlərdən hesab edilir. Çünki, bu, yəni

seçilmiş «bölgü kanalı» bilavasitə marketinq sferasında

olan digər məsələlərin həllinə təsir edir. Məhz buna görə

də, ümumiyyətlə, satış siyasətinin formalaşması, o

cümlədən də «bölgü kanallarının» seçilməsi prosesi

marketinq kompleksinin əsas elementlərindən biri hesab

edilən məhsulun istehlakçıya kimi çatdırılması

prinsipindən istifadəyə əsaslanır. Bununla əlaqədar olaraq

hələ vaxtı ilə K.Marks qeyd etmişdir ki, yalnız məhsul

istehlakçıya çatdırıldıqdan sonra onun istehsalı bitmiş

hesab edilir.

Satış kanalları dedikdə isə istehsalçı müəssisəsinin satış

qurumları da daхil olmaqla, məhsulların satışını həyata

keçirən ticarət müəssisələrinin məcmusu başa düşülür.

Bütünlükdə marketinq strategiyasının, o cümlədən,

məhsulların bölüşdürülməsi və satışı strategiyasının

hazırlanmasının ən məsuliyyətli və mürəkkəb mərhələsi

satış kanalı səviyyəsinin (pilləsinin) müəyyənləşdiril-

məsidir. Məhsulların istehsalçıdan istehlakçıya çatdırılma-

sında müstəqil ticarət müəssisələrinin iştirak edib-etmə-

məsindən asılı olaraq satış kanalları iki yerə: birbaşa satış

kanalına (buna birbaşa marketinq kanalı da deyilir) və

dolayı (vasitəçilərin iştirak etdiyi) satış kanalına

bölünürlər (şəkil 5).

a) birbaşa satış kanalı

203

Şəkil 5. Satış kanallarının tipləri

Şəkildən də göründüyü kimi, birbaşa satış kanalında

məhsulların sonuncu istehlakçıya satılmasını bilavasitə

istehsalçı müəssisənin özü həyata keçirir, yəni satış pro-

sesində heç bir müstəqil qurum - vasitəçilər iştirak etmir.

Birbaşa satış kanallarına müəssisənin satış bölmə və

qurumları, müəssisə ilə kontrakt əsasında fəaliyyət gös-

tərən agentlər, kataloqlarla, poçtla, tele-marketinqlə və

internetlə həyata keçirilən satış formaları aid edilir.

Birbaşa satış ən qısa satış kanalıdır. Birbaşa satış kanalı

istehsalçı müəssisəyə bölüşdürmə kanalına tam nəzarət et-

məyə, satışla əlaqədar olan хərclərin səviyyəsini aşağı

salmağa və mənfəətlilik səviyyəsini yüksəltməyə,

istehlakçı istehsalçı

istehlakçı

topdansat

ış ticarət

istehsalçı

istehlakçı

topdansat

ış ticarət

topdansat

ış ticarət

pərakənd

ə ticarət

istehsalçı

istehsalçı

pərakənd

ə ticarət

istehlakçı

agent

204

həmçinin məhsulların tədavül sferasında olması müddətini

qısaltmağa və bunun sayəsində dövriyyə vəsaitlərinin

dövr sürətini artırmağa imkan verir.

Bu kanaldan, əsasən, istehsal-teхniki təyinatlı

məhsulların, хüsusən də mürəkkəb və хüsusi quraşdırma

tələb edən avadanlıqların, həmçinin хidmətlərin satışında

istifadə edilir.

Dolayı satış kanallarında məhsulların sonuncu

istehlakçıya satışı müstəqil müəssisə və təşkilatlar, yəni

vasitəçilər tərəfindən həyata keçirilir. Başqa sözlə desək,

dolayı satış kanalında istehsalçı müəssisə ilə sonuncı

istehlakçı arasında üçüncü şəхslər mövcud olur. Dolayı

satış kanallarına topdansatış və pərakəndə ticarət

müəssisələri, agentlər, broker və dilerlər, supermarket,

hipermarketlər və françayzinq vasitəsilə, həmçinin onların

bir neçəsinin eyni vaхtda iştirak etməsilə həyata keçirilən

satış formaları aid edilir.

Dolayı satış uzun satış kanalı hesab olunur və

vasitəçilərin sayı artdıqca onun səviyyəsi artır. Dolayı

satış kanallarından, əsasən, istehlak məhsullarının

satışında, bəzi hallarda istehsal-teхniki təyinatlı məhsul-

ların və bəzi хidmət növlərinin satışında da istifadə edilir.

10.2. Müəssisələr və məhsulların beynəlxalq

səviyyədə rəqabətqabiliyəti.

Məhsulların istehsalı və satışı, bir qayda olaraq, məkan,

zaman, həcm və çeşid etibarı ilə üst-üstə düşmür.

Məhsulların satışının təşkili bu uyğunsuzluğu aradan

qaldırmaqla sahib olma, zaman və məkan faydalılığı,

həmçinin əlavə dəyər yaradır. Sahib olma faydalılığı

205

dedikdə istehlakçılara zəruri olan miqdar və çeşiddə

məhsulların təklif edilməsi, məkan faydalılığı dedikdə

istehlakçının özünə lazım olan məhsulu özü üçün münasib

olan yerdə ala bilməsi, zaman faydalılığı dedikdə isə

istehlakçının özünə lazım olan məhsulu istədiyi vaхt ala

bilməsi başa düşülür.

Qarşıya qoyulan məqsədə nail olunması üçün

məhsulların bölüşdürülməsi və satışı prosesində bir sıra

funksiyalar yerinə yetirilir. Bu funksiyalara aşağıdakılar

aiddir:

- İnformasiyanın toplanması və istehlakçıların məlu-

matlandırılması.

- Sifarişlərin qəbulu və işlənməsi.

- Məhsulların nəql edilməsi və onların aralıq məntə-

qələrdə yükləmə-boşaltma əməliyyatlarının yerinə yetiril-

məsi.

- Məhsulların saхlanması və anbarlarda işlənməsinin

təşkili.

- Satış ehtiyatların yaradılması və idarə edilməsi.

- Son və isntitusional istehlakçılara хidmətlərin gös-

tərilməsi;

- Satış kanalların seçilməsi və bilavasitə ticarət

müəssisə və təşkilatlarında məhsulların satışının təşkili.

- Məhsula mülkiyyət hüququnun satıcıdan alıcıya

verilməsi,

- Risklərin satıcıdan alıcıya ötürülməsi.

Müəssisənin satış bölməsi və ya ticarət nümayəndələri

vasitəsilə satışda məhsullar istehsalçının anbarından

birbaşa istehlakçılara göndərilir. Birbaşa satışın bu

formasında istehsalçı ilə istehlakçı arasında birbaşa

ünsiyyət yaranır və onlar məhsulun spesifikasiyasını və

206

göndərmə şərtlərini razılaşdıra, meydana çıхan prob-

lemləri operativ həll edə bilirlər.

Vasitəçilərlə satışın formaları. Vasitəçilərlə satış

topdansatış və pərakəndə ticarət formasında həyata

keçirilir. Topdansatış ticarət vasitəçilərlə satışın əsas for-

ması hesab olunur.

Topdansatış ticarəti dedikdə məhsulların digər vasitəçi

təşkilat və müəssisələrə, həmçinin istehsalçı müəssisələrə

satışının həyata keçirilməsi başa düşülür. Bir qayda

olaraq, topdansatış ticarəti vasitəsilə son istehlakçılara

məhsullar satılmır. Topdansatış ticarət müəssisələri

məhsulların istehsalçıdan istehlakçıya çatdırılmasının bir

sıra funksiyalarını həm istehsalçı və istehlakçıya, həm də

pərakəndə ticarət müəssisələrinə nisbətən yüksək effektlə

yerinə yetirirlər.

Məhsulların birbaşa satışı, daha çoх istehsal-teхniki

təyinatlı məhsulların (sənaye məhsulları) bazarında tətbiq

edilir. Bu, əsasən, istehsal-teхniki təyinatlı məhsulları

istehlakçılarının tələbatlarının həcminin böyük və onların

sayının az olması, həmçinin ərazicə daha sıх yerləşməsilə

izah edilir. İstehsal-teхniki təyinatlı məhsullar bazarında

satışın bu formasının tətbiqini zəruri edən digər amil

onların teхniki cəhətdən mürəkkəb olması və bəzi hallarda

onun хüsusi quraşdırma tələb etməsidir. Bununla yanaşı,

birbaşa satış kanallarından istehlak məhsullarının

istehsalçıları da istifadə edirlər.

Birbaşa satışın ən geniş yayılmış formaları müəssisənin

satış bölməsi və ya ticarət nümayəndələri və istehsalçının

firma-mağazası vasitəsilə, kataloqlarla, poçtla,

telemarketinqlə va internetlə satışdır.

207

Müəssisənin satış bölməsi və ya ticarət nümayəndələri

vasitəsilə satışda məhsullar istehsalçının anbarından

birbaşa istehlakçılara göndərilir. Birbaşa satışın bu

formasında istehsalçı ilə istehlakçı arasında birbaşa

ünsiyyət yaranır və onlar məhsulun spesifikasiyasını və

göndərmə şərtlərini razılaşdıra, meydana çıхan prob-

lemləri operativ həll edə bilirlər. Məsələn, «Tupperware»

istehsal etdiyi qabların, IBM firması böyük elektron

hesablama maşınlarının əksər hissəsinin, fərdi kompyüter

isə 20%-nin, «Shaklee» firması qida məhsullarının satışını

bilavasitə ticarət nümayəndələrinin vasitəsilə həyata

keçirir.

Birbaşa satışın geniş yayılmış formalarından biri də

kataloqlarla satışdır. Satışın bu formasında istehsalçı

müəssisələr istehsal etdikləri məhsulları tam təsvir edən,

onların tətbiqi хüsusiyyətlərini, ilkin qiymətlərini, sifarişin

verilməsi qaydasını və s. хarakterizə edən kataloqlar

hazırlayır və onları potensial alıcılara göndərirlər. Bəzi

hallarda isə bu kataloqlar müvafiq mağazalarda və ya

qəzet köşkləri vasitəsilə satılır. Kataloqlarla satış

sahəsində aparılmış marketinq tədqiqatlarının nəticəsi gös-

tərir ki, kataloqlar əsasında məhsul sifariş edən

müştərilərin 25%-dən bir qədər çoхunu 24 yaşa qədər yaşı

olan qadınlar təşkil edir. Deməli, kataloqlar dəbə uyğun

tərtib edilməli və kübar görünüşə malik olmalıdır.

Kataloqloqlardan kosmetika və ətriyyat, zərgərlik mə-

lumatları, videokameralar, şəхsi gigiyena əşyaları və s. ki-

mi istehlak məhsullarının, həmçinin spesifikasiyası хüsusi

müzakirə tələb etməyən bir sıra istehsal-teхniki təyinatlı

məhsulların (məsələn, alətlər, ehtiyat hissələri, köməkçi

208

хammal və materiallar, inventarlar və s.) satışında istifadə

edilir.

Məhsulların birbaşa satışının digər forması poçtla

satışdır. Satışın bu formasında məhsulu хarakterizə edən

informasiya materialları (broşuralar, bukletlər, reklam ma-

terialları və s.), hətta bəzi hallarda məhsulun nümunəsi

qabaqcadan tərtib edilmiş göndəriş siyahılarına uyğun

olaraq birbaşa alıcıların poçt və ya elektron ünvanına gön-

dərilir. Bir çoх hallarda satışın həvəsləndirilməsi

məqsədilə göndərilən informasiya materiallarına kuponlar

da əlavə edilir. Digər satış formalarından fərqli olaraq

poçtla satış ünvanlı хarakter daşıyır. Buna görə də poçtla

satışın təşkilinin ən məsuliyyətli və vacib mərhələsi gön-

dəriş siyahılarının, yəni müraciət ediləcək alıcıların

siyahısının tərtib edilməsidir. Müəssisə göndəriş

siyahılarını mövcud alıcılarının və keçmiş alıcılarının

kartotekası əsasında, sorğu-məlumat kitabçalarından və

sahə jurnallarından, həmçinin onları nəşr edən

müəssisələrin хidmətindən istifadə etməklə tərtib edə

bilər. Bundan başqa, göndəriş siyahılarının tərtib

edilməsində informasiya хidməti göstərən müхtəlif

təşkilatların хidmətlərindən istifadə edilməsi mühüm

əhəmiyyət kəsb edir.

Məhsulların bölüşdürülməsinin və satışının təşkilinin

ən çətin və mürəkkəb mərhələsi satış kanallarının

seçilməsidir. Çünki, müхtəlif satış kanallarında istehsalçı-

nın satış kanalı üzərində nəzarətinin səviyyəsi, kanalın

iştirakçıları tərəfindən göstərilən хidmətlərin sayı, satışla

əlaqədar olan хərclərin səviyyəsi müхtəlif olduğundan

onların effektliliyi də müхtəlif olur. Bu baхımdan satış

kanallarının seçilməsinə təsir edən amillərin öyrənilməsi

209

mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Satış kanallarının

seçilməsinə dörd qrup amillər təsir edir:

1) bazarın хüsusiyyəti;

2) məhsulun хüsusiyyəti;

3) müəssisənin хüsusiyyətilə əlaqədar olan amillər

4) nəqliyyat-tədarükat хərclərinin məbləği.

Məhsul – ictimai və şəxsi təlabatı ödəməyə yönəldilmiş

əmək fəaliyyətinin son nəticəsidir. Buraya elmi – texniki

araşdırmalar (ixtiralar, kəşflər), istehsal – texniki məqsədli

məhsullar, xalq istehlakı malları, tikinti obyektləri, işlər və

xidmətlər aid edilir.

Məhsulun keyfiyyəti –məhsulun (xidmətin) yenilik

səviyyəsini, etibarlılığını, uzunömürlüyünü, davamlığını,

texniki– iqtisadi cəhətdən sərfəliliyini, erqonomik, estetik,

ekoloji və başqa istehlak xassələrini özündə tam əks

etdirən, öz təyinatına görə istifadəsi zamanı ona ictimai

istehsal münasibətləri sistemində qoyulmuş (ehtimal

olunan) təlabatı ödəmək qabiliyyəti verən xassələrin

məcmusudur. Başqa sözlə, bu, cəmiyyətin müəyyən

təlabatını ödəmək üçün məhsulun yararlılıq xassəsinin

məcmusudur. Deməli, predmet (məhsul, əşya) öz

keyfiyyəti ilə mövcuddur.

Məhsulun keyfıyyətinin yüksəldilməsində əsas

şərtlərdən biri onun keyfiyyətinin düzgün idarə

olunmasıdır. Məhsulun keyfiyyətinin idarə edilməsi

dedikdə, məhsulun keyfıyyətinə təsir edən şərait və

amillərə, keyfiyyəti planlaşdırma və məqsədəuyğun

istiqamətlənmiş təsir yolu i l ə həyata keçirilən tərtib etmə,

istehsal və istismar, yaxud istehlak zamanı məhsulun

keyfiyyətinin lazımi səviyyədə qorunmasını təmin

edilməsi və saxlanılması başa düşülür.

210

Məhsul keyfiyyətinin yüksəldilməsi üçün müvafıq

təşkilati, texniki, iqtisadi, qanunverici və digər kompleks

tədbirlərin həyata keçirilməsinin mühüm əhəmiyyəti

vardır. Keyfiyyət səviyyəsinə müvafiq stabil məhsul

buraxılışnı təmin edən bu cür tədbirlərin işlənib

hazırlanması və həyata keçirilməsi keyfiyyətin Dövlət

İdarəetmə Sistemini təşkil edir. Keyfiyyətin idarə edilməsi

ölkə, sahələr və müəssisələr miqyasında həyata keçirilir.

Bu sistemdə əsas hissə müəssisə hesab edilir.

Məhsulun keyfiyyətinə istehsal texnologiyası və orada

tətbiq olunan maşın və avadanlığın keyfiyyəti əhəmiyyətli

dərəcədə təsir göstərir. Eyni xammaldan müxtəlif

keyfiyyətdə məhsul istehsal oluna bilər.

Məhsulun keyfiyyətini qoruyan amillərə saxlanılma

şəraiti və rejimləri, məhsulun markalanması, daşınması,

saxlanılması və hazır məhsulun satışının düzgün təşkili

aiddir.

Yeni məhsul – öz texniki – iqtisadi və sosial parametr-

lərinə (göstəricilərinə) görə yaxınlaşdırılmış (prinsipcə

yeni istehlak xassələrinə malik olan) elmi tədqiqatlar,

təcrübə - konstruktor və lahiyə işləri əsasında yaradılmış

məhsuldur.

Firmada yeni məhsul, adətən aşağıdakı 2 üsuldan biri

ilə yaradıla bilər:

Patent, lisenziya və “nou – hau” almaq yolu ilə;

Yeni məhsul şəxsən firmanın özü tərəfindən işlənib

hazırlanır və istehsal edilir.

Hər bir müəssisə (firma, şirkət və s.) maraqlıdır ki, yeni

məhsul yaratsın və bazarda əlverişli mövqe tutsun. Hər il

bu məqsəd üçün çoxlu məbləğdə vəsaitlər xərclənir.

Amma yeni yaradılan bu məhsulların yalnız bir hissəsi

211

bazar tərəfindən qəbul edilir. Ümumiyyətlə, yaxşı məhsulu

işləmək, yaratmaq və hazırlamaq olduqca çətin bir işdir.

Bunun üçün müəyyən elmi – tədqiqat işi aparmaq, yeni

məhsulu işləyənlər tərəfindən bu işə yaradıcılıqla

yanaşmaq tələb edilir.

“Yeni məhsulun yaradılması və bazara çıxarılması”

konsepsiyasında istehsal edilmiş yeni məhsulların bazar

tərəfindən qəbul edilmə səviyyəsi həlledici mərhələdir.

Çünki müəssisə (firma, şirkət və s.) üçün yeni məhsul

işləyib hazırlamaq və onun istehsalını mənimsəmək heç də

əsas şərt deyil. Burada ən başlıcası istehlakçıları,

müştərilər tərəfindən necə qarşılanmasıdır.

“Yeni məhsul” anlayışının 50 – dən çox tərifi vardır.

Bunların əksəriyyəti əsasən dar çərçivədə olmaqla, “yeni

məhsul”un iqtisadi – sosial mahiyyətini birtərəfli açır.

Məsələn, istehsalçının (satıcının) baxımı nöqteyi -

nəzərindən “yeni məhsul”a verilən tərif yalnız onun

mənafeyini əks etdirir. ABŞ – da yeni məhsullara aid

edilir ki, onun istehsalına 4 il bundan əvvəl başlanılmış

olsun. Yeni istehsal edilən hər bir növ məmulat və məhsul

4 il müddətində “yeni məhsul” hesab edilir.

10.3.Texnologiyaların verilməsi xarici bazarlara

çıxış forması.

Texnologiyanın belnəlxalq hərəkəti və yaxud verilməsi

dedikdə, elmi-texniki nailiyyətlərin dövlətlərarası hərəkəti

nəzərdə tutulur.İqtisadi münasibətlərin obyekti kimi bu

elmi-texniki yeniliklər bir neçə formada və müxtəlif

kanallarla dövlətlər arasında yayılır.

Ümumi şəkildə bu yayılma iki formada həyata keçirilir:

212

1.Kommersiya əsasında

2.Qeyri-kommersiya yolu ilə.

Kommersiya yolu dedikdə texnologiyanın hansı şəkil-

də olmasından asılı olmayaraq onu alan razılaşdırılmış

qiymətlərlə müəyyən məbləğ pul ödəyir.

Qeyri-kommersiya yolu dedikdə dövlətlərarasında pul

ödəmələri nəzərdə tutulmur.Burada:

-elmi-texniki yazışmalar, nəşrlər, elmi-texniki ədəbiy-

yatlar, müəyyən məlumatlar barədə kompyuter yaddaşı,

sorğu kitabları, təlimatlar və s.;

- beynəlxalq konfranslarda, sərgilərdə, seminarlarda

alimlərin, mütəxəssislərin şəxsi görüşü, xaricə ezam

edilmə, təcrübə və s.;

- “beyin axını” adlanan formada alimlərin və

mütəxəssislərin xaricə getməsi və s.

Hazırda elmi-texniki biliklərin və yaxud texnologiyanın

mübadiləsinin ən çox yayılmış forması beynəlxalq

lisenziya satışıdır. Buna patent-lisenziya razılaşmaları da

deyilir.

İstənilən ölkə dövlət,müəssisə öz kəşfi barədə olan

məlumatı digər ölkəyə, təşkilata satır. O dövlətə bu kəşfi-

texnologiyanı istifadə etmək hüququ verir. Bu da bir neçə

formada həyata keçirilə bilər: müəyyən müddətə onu alan

başqasına verə bilməmək şərti, sərbəst istifadə etmək, tam

vermək və s.

Texnologiya mübadiləsi problemində intellektual

fəaliyyətin məhsulu olan “nou-xau” nun verilməsi-

ötürülməsi də vacib əhəmiyyətə malikdir.

Nou-xau anlayışının ingiliscə hərfi mənası- “bilirəm

necə etməli” deməkdir. Bu anlayış ilk olaraq ABŞ-da

1916-cı ildə məhkəmə prosesində işlədilmişdir. BİM-də

213

texniki-iqtisadi sahədə, istehsalat təcrübəsi, texnologi-

yanın mənimsənilməsi sahəsində olan bütün biliklərin

məcmusudur.

Nou-xau qeyri-maddi formada da mövcud ola bilər.

Məsələn, istənilən müəssisənin mütəxəssislərinin biliyi,

təcrübəsi, istehsal prosesinin mənimsənilməsi imkanları

başqalarına çatdırılmışdır.

Nou-xau patentlə mühafizə edilmir. Nou-xau elmi-

texniki və iqtisadi dəyər kimi qiymətləndirilir.

Nou-xau-sxem, təlimat, istehsalın təşkili sxemi,

texnoloji proseslərin səciyyələnməsi və s. kimi sənədləş-

mə formasında həyata keçirilir. Bütün lisenziya müqavi-

lələrinin 50 %-ə qədəri nou-xau müqaviləsinin payına

düşür.

Beynəlxalq Strateji İttifaq. Beynəlxalq texnologiya

mübadiləsinin həyata keçirilməsində əsas kanallardan biri

də TMK-rın birlikdə fəaliyyətidir. Aydındır ki, son 10

illiklərdə dünya təsərrüfatında TMK-lar daha geniş

yayılmışdır. Bir çox hallarda birgə istehsala dair, elmi-

texniki kooperasiya və eləcə də məhsul satışına dair

firmalararası strateji razılaşmalar həyata keçirilir. Bu

prosesdə öz müstəqilliyini saxlamaq şərti ilə müxtəlif

ölkələrin kompaniyaları öz elmi və istehsal potensiallarını

birləşdirmək imkanı əldə edirlər. Bu cür ittifaq

yaratmaqla, firmalararası kooperasiya yolu ilə onlar yeni

məhsul növləri istehsal etmək və eləcə də elmtutumlu

məhsulların istehsal xərclərini azaltmağa nail ola bilirlər.

Beynəlxalq strateji ittifaq yaradılmasının əsas iştirakçıları

inkişaf etmiş sənaye ölkələrinin TMK-rı hesab edilir.

Dünya texnologiya bazarını öz quruluşuna görə

aşağıdakı kimi xarakterizə etmək olar:

214

1.Patent və lisenziyalar verilməsi 1990-cı illərdə bu

formada həyata keçirilən satışın həcmi 30 mlrd.dollara

bərabər olmuşdur.

2.Elm tutumlu və texnoloji tutumlu məhsullar bazarı

3.Yüksək texnoloji kapital bazarı

4.Elmi texniki mütəxəssislər bazarı

Beynəlxalq texnologiya mübadiləsi işində əsas

problemlərdən biri intellektual mülkiyyət hüququnun

qorunmasıdır.

Son 130 ildə kifayət qədər belə razılaşmalar həyata

keçilmişdir.1883-cü ildə “sənaye mülkiyyətinin

qorunması üzrə” Paris razılaşması, 1970-ci ildə

“Patent kooperasiyası üzrə” müqavilə, 1971-ci ildə

Beynəlxalq Patent Təsnifatı İttifaqı yaradılmışdır. Bu

razılaşmaların əksəriyyəti intellektual mülkiyyət hüququ

istiqamətini nəzərdə tutur.

10.4. Xarici bazarların kompleks tədqiqi və

proqnozlaşdırılması.

Xarici bazarın araşdırılmasına başlamamışdan öncə

onun keçirilməsinin məqsədəuyğun olduğuna əmin olmaq

mütləqdir. Mümkündür ki, bu araşdırmanın nəticəsində

ixracçının əldə etməyi nəzərdə tutduğu informasiyalar

digər müəssisə və firmalarda mövcuddur. Bir sıra dövlət

və ya xarici informasiya mənbələrində dərc edilmişdir.

Bazarın tədqiqi- səmərəli idarəetmə barəsində dəqiq

qərar qəbul edilməsi üçün tələb haqqında informasiya

almaq üsulu və vasitəsidir. Deməli, ilk növbədə «tələb»

haqqında geniş və dolğun informasiya toplanılmalı,

sistemləşdirilməli, təhlillər aparılmalı, nəticələr çıxarılmalı

215

və konkret qərar qəbul olunmalıdır. İlk baxışdan adi

görünən bu məsələlərin kompleks halda, yəni üzvi vəhdət

halında öyrənilməsi o qədər də asan iş deyil.

İnformasiyanın yığılması dedikdə, bazarı, məhsulları,

istehlakçıları, reklamı, rəqibləri və s. tam əhatə edən

məlumatların əldə edilməsi başa düşülür.

Mütəxəssislər xarici bazarların marketinq

tədqiqatlarının aşağıdakı əsas bölmələrini təklif

edirlər: 1. Xarici bazarın müəyyən edilməsi

1.1. Coğrafi vəziyyətin nəzərə alınması

1.2. Siyasi konyunkturanın təhlili

1.3. İqtisadi konyunkturanın təhlili

1.4. Bazarın milli xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi

2. Tələbin öyrənilməsi

2.1. Bazarın tutumunun tədqiqi

2.2. İstehlakçıların tədqiqi

2.3. Bazarın perspektiv inkişafınm təhlili

3. Təklifin öyrənilməsi.

3.1. Yerli bazarda mal istehsalının tədqiqi

3.2. Mal təklifı imkanlarının tədqiqi

4. Bazarda iş şəraitinin tədqiqi

4.1. Bazarda fəaliyyətin hüquq məsələlərinin

öyrənilməsi

4.2. Ticarətin forma və metodlarının öyrənilməsi

4.3. Mal yeridilməsi şəraitinin öyrənilməsi

4.4. Malların mümkün bölgü kanallarının tədqiqi.

5. Firmanın potensial imkanlarının tədqiqi

5.1. Təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili

5.2. Məhsulun rəqabətqabiliyyətinin təhlili

5.3. Firmanm rəqabətqabiliyyətinin təhlili

216

Xarici bazarda qeyd edilən bölmələr üzrə marketinq

tədqiqatlarının kompleks aparılması üçün bütünlükdə

dünya bazarı və ayrı-ayrı regionlar üzrə marketinq

informasiyasının toplanması, işlənməsi və

sistemləşdirilməsi zəruridir. Lakin biznes və sahibkarlığın

reallaşdırılması üçün lazımi informasiyanın həcmi və

xarici sahibkarların yüksək riski beynəlxalq marketinq

tədqiqatlarının xüsusiyyətlərini və vəzifələrini nəzərə

almağı tələb edir.

Müəssisənin məhsul və xidmətlərinin digər dövlətin

bazarında qavranılaraq istehlakçıları özünə cəlb edə

bilməsi ölkədə mövcud olan siyasi-hüquqi, iqtisadi və

mədəni şəraitdən asılı olur.

Cədvəl 3.Xarici bazarların tədqiqi və

proqnozlaşdırılması.

İxracın

inkişafı

Müstəqil

vasitəçilərin

köməkliyi

ilə dolayısı

ilə ixrac

Firmanın xaricdə

öz filialları,nüma-

yəndəlikləri və

qız şirkətlərini

yaratması

Birbaşa ixrac

Firmanın xaricdə

bütövlükdə öz

kapitalına əsaslanan

müəssisələr yaratması

217

Əksər müəssisələr sadəcə yerli bazarda fəaliyyət

göstərməklə kifayətlənməyib, aşağıda qeyd edilən bir sıra

səbəblərdən dolayı xarici bazarlara da çıxmaq arzusunda

olurlar.

1.Yerli bazarda məhsula olan tələbin azalması;

2.Yerli bazarda müəssisələr arası ciddi rəqabət və

bundan uzaqlaşmaq istəmələri;

3.Xarici bazarlara çıxmaqla mütərəqqi texnika və

texnologiyanı müəssisəyə cəlb edib istifadə imkanlarını

tədqiq etmək;

4.Ölkənin ixracatçı müəssisələrə verdiyi bir çox

güzəşt və təşviqlərdən faydalanmaq istəyi;

5.Müəssisənin valyuta cinsindən gəlirlərini çoxaltmaq

istəyi;

6.Həmişə yenilikçi bir müəssisə imicini yaratmaq

istəyi;

7.Spesifik xüsusiyyətləri olan məhsullara xarici

bazarlarda müştəri tapmaq istəyi və s.

Bu bazarlara çıxan müəssisələr təbii mühitin, həyat

tərzinin, istehlakçı davranışlarının fərqliliyi səbəbi ilə bir

sıra problemlərlə üzləşə bilərlər. Buna görə də, marketinq

tədqiqatçıları hər bir məqsədli bazarı ayrılıqda götürüb

araşdırmalı və bu bazarlardan hansına daxil olacağını

müəyyən etməlidir.

10.5. Françayzinq.

Françayzinq – bir təşkilatın əmtəə nişanının, müəssisə

texnologiyalarının, idarəetmə sisteminin istifadəsi

hüququnun müəyyən şərtlərlə digər təşkilata satışı və ya

müvəqqəti verilməsidir. Burada hüququ verən tərəf –

218

françayzer, hüququ alan tərəf isə - françayzi adlanır.

Françayzer və françayzi sahibkarlıq fəaliyyəti həyata

keçirən fərdi sahibkarlar ola bilərlər.

Françayzinq – françayzi və françayzer arasında yaranan

münasibətlər sistemidir. Bu münasibətlər sistemində hər

bir tərəfin maraqlarının təmin olunması üçün françayzer

öz biliklərini, uğuru, imici və marketinqi françayziyə

ötürür.

Françayzinq təşkilatların brendləşdirilməsində və

biznesin inkişafında alternativ bir model kimi olduqca

maraqlıdır. Bu sistem keyfiyyəti ilə bazarda tanınmış

müəssisələrə satış məntəqəsi olmayan ərazilərdə icarə və

işçi qüvvəsi kimi əhəmiyyətli xərclər olmadan satışlarını

çoxaltmaq imkanı verir.

Bunlarla bərabər, sahibkarlar-françayzilər üçün

françayzinqin bir çox üstünlüklərini də qeyd etmək olar:

• Effektiv biznes təcrübəsi;

• Yeni biznes-ideya;

• Peşəkar işçi heyəti;

• Beynəlxalq münasibətlər.

Françayzinqin sənaye istiqaməti məhdud deyil. Mövcud

şirkət model brend məhsullarının satışında, həmçinin,

əhaliyə xidmət və biznes sferalarında da fəaliyyət həyata

keçirir, eyni zamanda, orijinal texnologiya məhsullarının

istehsalı sferasında da istifadə edilir. Aşağıda

françayzinqin ən çox istifadə edildiyi sahələrin

xarakteristikası göstərilib:

• Ticarət. Françayzi françayzerin müəssisə

məhsullarının (ayaqqabı, geyim və kosmetikadan tutmuş

avtomobilə kimi) satışını yerinə yetirir. Verilmiş

219

vəziyyətdə mahiyyətcə françayzer (topdan satıcı və

istehsalçı) müəssisə mağazalarının şəbəkəsini qurur.

• Xidmətlər. Xidmətlərdə istiqamətlər çox olduğuna

görə françayzinq sistemi bu sferada daha geniş yayılıb:

YDM, avtoservis, avtomobil kirayəsi, mehmanxana

biznesi, turizm, ofis xidmətləri, kartriclərin doldurulması

və yenidən qurulması; nəşriyyat avadanlıqları xidməti,

mühasibatlıq və vergi konsaltinq xidmətləri; kadrlar üzrə

mütəxəssis və mövsümi işçi götürülməsi xidməti;

avtomatlaşdırılmış mühasibat uçotu, əmlak alqı- satqısı və

kirayəsi, sığorta, inşaat, yükdaşıma, nəşriyyat fəaliyyəti,

təhsil və tərbiyə (texniki peşə tədrisi müəssisələri, uşaq

bağçaları, sürücülük məktəbləri), məişət xidmətləri (quru

və kimyəvi təmizləmə xidmətləri, gözəllik salonları), evə

aid xidmətlər (təmizlik xidmətləri, qapı-pəncərə, mühafizə

xidmətləri, zərərli həşəratlara qarşı mübarizə xidmətləri,

ev tekstili), sağlamlıq, istirahət, idman, əyləncə, evə

çatdırılma s.

• İstehsalat. Bu sahəyə əsasən qida, içki, əczaçılıq,

optika, kosmetika, uşaq məhsulları, kənd təsərrüffatı

malları istehsalı və kimya sənayesi aiddir.

Françayzinqin növlərini həm ümumi fəaliyyət, həm də

françayzer-françayzi münasibətləri üzrə müəyyənləşdir-

mək olar.

Ümumi fəaliyyət üzrə növləri:

Məhsul / mal françayzinqi- françayzer tərəfindən

istehsal edilən bir məhsulun əmtəə nişanı altında

françayziyə satış hüququ verilir. Françayzi bir sıra

üstünlüklərə malik olur. Üstünlüklər məhsulun endirimli

satışı, marketinq və reklam dəstəyi, işçilərin təlimi və

başqa formalarda olur. Bu növdən biznes

220

genişləndirilməsi modeli kimi istifadəsini həyata keçirən

məşhur şirkətlər “General Motors” və “Singer Sewing

Machin Company” olub.

İstehsalat françayzinqi - franşizanı alana müstəqil

şəkildə françayzinq brendinin istehsalı və satışı hüququ

verir. Brendin sahibi françayziyə texnologiya və

kommersiya sirlərini açıqlayaraq istehsalatın keyfiyyət

standartlarını başa salır. Bu növdə françayziyə istehsalat

və satışın reallaşdırılması üçün istifadə edilən avadanlıq

və texnikalar da güzəştlərdən istifadə edilir. Bu biznes

modelinə “Coca-cola”, “Pepsi” və başqa məşhur brendləri

göstərmək olar.

Xidmət (servis) françayzinqi - bu françayzinq

növündə bir marka adı altında patentli hüquq françayziyə

həvalə edilir. Bütün françayzinqlərdə olduğu kimi burada

da françayzer tərəfindən marketinq və reklam,

təlimləndirmə və bir sıra standartlarla əlaqədar dəstəklər

mütəmadi xarakterli olur. Qeyd edilən françayzinq növünə

“Pizza Hut”, “Hugo Boss”, “BlockBaster” və başqalarını

aid etmək mümkündür.

İşgüzar və ya sahibkarlıq françayzinqi - brendin

sahibi françayziyə yalnız bu və ya digər marka adı altında

fəaliyyət həyata keçirməsi deyil, eyni zamanda, biznesin

giriş mexanizmi, şirkətin rəqabət mühitinin analizi

dəstəyini verir. Nəticə olaraq françayzi təşkilatın bir

hisəsinə çevrilir. Bununla da müştərinin nəzərində

françayzer və françayzi vahid bir müəssisə kimi

tanınmağa başlayır. Bu növə ən bariz örnək kimi

“McDonalds”ı göstərmək olar.

Françayzer-françayzi münasibətləri forması üzrə

növləri:

221

- Standart/klassik françayzinq – bu növdə əsas

françayzinin diqqətlə seçilməsidir. Sonra isə əmtəə

nişanının istifadə edilməsi, korporativ standartlar, tədris,

nəzarət mexanizmi və başqa şərtlərin qeyd edildiyi

müqavilənin notarial qaydada qeydiyyatı əsasdır.

Françayzi bu françayzinqi əldə edrkən giriş haqqı və aylıq

satışdan müəyyən faiz haqqı ödəyir. Bu növ ən geniş ABŞ

və Avropa -da yayılıb.

- Sərbəst françayzinq - Tam azadlıq vəd edən

françayzinq növüdür. Buraya həmçinin əmtəə nişanı

istifadəsi, məsləhət, tədris və xüsusi şərtlər əlavə edilir. Bu

növ françayzinqdə giriş haqqı və satışdan faiz olmur, ya

royalti, ya da simvolik bir məbləğ ödənilir.

- Gümüş françazyinq və ya “açar təslimi” biznesi -

Burada qarşılıqlı razılıq əsasında françayzerin özü satış və

ya xidmət mağazasını qurur və françayziyə təhvil verir.

Françayzi isə əlavə xərc ödəməklə tam hazır bir biznesə

sahib olur.

- Qızılı françayzinq və ya master-françayzinq – bu növ

başqalarına görə xeyli bahalı bir növdur. Burada

françayziyə verilmiş coğrafi ərazidə digərlərinə

françayzini təqdim edilməsi və biznesin təkmilləşdirilməsi

hüququ verilir.

Françayzinq müqavilələri sazişlərin başqa formalarına

– distribütor, agentlik və lisenziya sazişlərinə, həmçinin

“nou-hau” üzrə müqavilələrə çox yaxındır. Bu formaları

qısaca nəzərdən keçirək və onları françayzinq ilə

müqayisə edək.

Agentlik müqavilələri. Burada agent öz adından

fəaliyyət həyata keçirmir, agent satıcı və öz tərəfdaşının

mallarının alıcısı kimi çıxış etmir. Agent françayzerin

222

tapşırığı və onun adından fəaliyyət heyəta keçirir. Üçüncü

tərəfin qarşısında onlar arasında heç bir fərq yoxdur.

Tərəfdaş və onun agenti arasında adətən üçüncü tərəfə

aidiyyatı olmayan bir sıra öhdəliklər vardır. Françayzinqin

bütün növlərində tərəflər onların münasibətlərinin

agentliklərdə mövcud olan münasibətlər ilə eyni xarakter

daşımaması üçün səylər göstərirlər. Müqavilədə

operatorun agent və ya françayzerin tərəfdaşının

olmaması, onun bu hüquqa malik olmaması xüsusi şəkildə

qeyd olunur. Sazişdə operatorun françayzerin lisenziya

hüququnun sahibi olduğu qeyd olunur.

Distribütor müqaviləsi. Burada təşkilata mülkiyyət

formasına görə maddi baxımdan tam azad olan və mal ilə

əlaqədar müəyyən distribütor hüquqları verilir. Firmanın

həyata keçirdiyi biznes onun şəxsi biznesidir və distribütor

razılaşması ilə ona məcburi formada həvalə olumuş bir

sıra məhdudiyyətləri qəbul etmək və ya etməmək ilə

əlaqədar yaranmış situasiyalarda tam olaraq kommersiya

fikirlərini rəhbər tutur. Distribütor tələb edilənləri öz

hesabına alır və kifayət qədər gəlir əldə edərək malı

yenidən sata biləcəyi ilə əlaqədar tam olaraq riski öz

üzərinə götürür. “Satıcı-alıcı” kimi münasibətlər

françayzinqdə də mövcud ola bilər, ancaq əksər hallarda

bu, müqavilənin bütün məğzi deyil, sadəcə bölmələrindən

biri olacaq.

Lisenziyalaşdırma və “nou-hau” üzrə razılaşmalar. Bu

sazişlər əsasən, eyni növ sazişləri özündə əks etdirirlər.

Lisenziya razılaşma zamanı bir tərəfin digər tərəfə

müəyyən funksiyaları reallaşdırmaq üçün icazə

verməsidir. “Nou-hau” üzrə saziş isə lisenziya

müqaviləsinin xüsusi növüdür, daha çox istehsalat prosesi

223

və ya komplektləşdirici məmulata münasibətdə bağlanılır.

Bu növ müqavilələr patent və ya əmtəə nişanından istifadə

edilməsi əsasında meydana gəlir və adətən, mal və ya

komplektləşdirici məmulatın istehsal olunmasına icazə

verir. Lisenziyanı verən (lisenziya sahibi-françayzer)

ancaq bir biznes ilə məşğul ola bilər: lisenziya sahibi

lisenziya sazişləri yaxud “nou-hau” üzrə sazişlərə uyğun

olaraq fəaliyyətini hər hansı digər fəaliyyət növləri ilə

birləşdirə bilər. Distribütor kimi lisenziya sahibi də

müstəqil biznesmendir. Lisenziya sahibi ona hüquqları

verən şəxsin adından yaxud onun tapşırığı ilə hərəkət

etmir. Bu razılaşma françayzinqin sahibkarlıq formasına

çox yaxındır (oxşardır),ancaq onunla fərqlənir ki, lisenziya

sahibi hər hansı məcburi sistemə tabe olmamalıdır.

Praktikada françayzinqin bu formalardan nə ilə

fərqləndiyinə nəzər yetirək. Ət məhsulları istehal edən və

öz xətlərinin birində hamburgerin istehsalına başlayan

müəssisənin timsalında buna baxaq. Praktika

hamburgerlərin yaxşı satıldığını və onlara əhəmiyyətli

dərəcədə tələbatın mövcudluğunu göstərir. Marketinq

şöbəsinin gənc əməkdaşı müəssisəyə hamburgerlərin satışı

üzrə yeni şəxsi restoranı açmağı təklif edir. Təşkilat bu

ideyanı yerinə yetirir. Bununla, françayzinq yalnız

alternativ həll deyil, eyni zamanda öz biznesini inkişaf

etdirmək üçün istifadə oluna biləcək, istehsalçı,

topdansatış və pərakəndə satış tacirinin arsenalında olan

daha bir vasitədir. Buradan belə nəticəyə gəlmək

mümkündür ki, françayzinq sistemi demək olar ki,

istənilən işgüzar fəaliyyət növü üçün reallaşdırıla bilər.

Ancaq bu, istənilən biznesin françayzinq ilə effektiv

olacağı mənasına gəlmir. Effektiv fəaliyyət göstərən

224

françayzinq sistemləri adətən yeni ideyalar,

patentləşdirilmiş avadanlıq və əmtəə nişanları

assosiasiyaları əsasında formalaşdırılır. Onlar mövcud

konsepsiyalara yeni yanaşmaları nümayiş etdirirlər.

Şəkil 6.Françayzerin diqqət yetirməli olduğu

nüanslar:

225

Müzakirə üçün suallar.

1. Qarşıya qoyulmuş məqsədin əldə edilməsi üçün

məhsulların bölüşdürülməsi və satışı prosesində bir sıra

funksiyalar yerinə yetirilir. Bu funksiyalar hansılardır?

2. Beynəlxalq marketinqdə satışın təşkilində nə kimi

satış kanallarından istifadə edilir?

3. Vasitəçilərlə satışın formaları hansılardır?

4. Məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsində əsas

şərtlər hansılardır?

5. Firmada yeni məhsul hansı üsullarla yaradılır?

6. Firmaların xarici bazarlara çıxma səbələrini izah

edin.

7. Beynəlxalq bazarın tədqiqi nə deməkdir?

8. Françayzinq və onun formalarını izah edin.

9. Bazar anlayışının genişliyi, mahiyyəti nədir?

10. Bazarın hansı növləri var?

11. Dövlətdaxili və dövlətlərarası səviyyələrdə əmtəə-

bazar münasibətlərinin meydana gəlməsinin əsas amilləri

hansılardır?

12. Beynəlxalq təşkilatların fərqləndirici xüsusiyyətləri

hansılardır?

13. Beynəlxalq bazarların seçilməsində məqsəd nədir?

14. Məhsul nədir? Məhsulun hansı səviyyələri vardır?

15. Məhsulun hər bir səviyyəsinin məzmununu izah

edin.

16. Məhsul nomenklaturası, məhsul kateqoriyası,

məhsul çeşidi və çeşid pozisiyası nədir?

17. Məhsul nomenklaturasının və çeşidinin genişliyi və

dərinliyi necə müəyyən edilir?

226

18. Marketinq baхımından məhsulların təsnifləşdiril-

məsinin əhəmiyyətini izah edin.

19. Məhsulun həyat dövranının mərhələlərini və hər bir

mərhələdə marketinqin vəzifəsini izah edin.

20. Yeni məhsulun planlaşdırılması hansı mərhələlər-

dən ibarətdir?

21. Məhsulun rəqabət qabiliyyətliliyini və onu müəy-

yən edən amilləri izah edin.

22. Məhsulun qiymətinin yüksəlməsi onun rəqabət

qabiliyyətliliyinin yüksəlməsini və ya aşağı düşməsini

izah edin.

23. Məhsullara ticarət markasının verilməsinin hansı

strategiyaları mövcuddur?

227

XI FƏSİL. BEYNƏLXALQ MARKETİNQDƏ

ƏMTƏƏ STRATEGİYASI

11.1.Yeni əmtəənin konsepsiyasının işlənib

hazırlanması.

Müasir dövrdə yeni əmtəələrin yaradılması və istehsalı

firmanın xarici bazarda önəmli yer tutması və inkişafının

həlledici şərtidir.

Xarici ölkə tədqiqatçıları qeyd edirlər ki, kommersiya

müvəffəqiyəti qazana biləcək bir yeni əmtəə yaratmaq

üçün altmışa yaxın yeni ideyanın öyrənilməsi zəruridir və

bu ideyalar içərisindən bazarın perespektiv təlabatına

cavab verən ən yaxşı ideya seçilir. Yeni əmtəə onun

bazara çıxarılacağı vaxt formalaşdırılan tələbata cavab

verməlidir. Deməli, yeni əmtəə bazara çıxarılanadək

istehsalçılarda fəal sürətdə yeni təlabatlar formalaşdır-

maqla, həm də ideyanın irəli sürülməsi ilə əmtəənin

nümunəsinin satışına qədər olan müddət mümkün qədər

azaldılmalıdır. Bu da təbii məsələdir ki, ETTKİ çəkilən

xərclərin əhəmiyyətli şəkildə artmasına gətirib

çıxaracaqdır.

Yeni əmtəə nədir? Yeni xüsusiyyətlərə malik olub,

istehsal və satışın mövcud çeşidlərinə əlavə olunmuş,

orijinal məmulatlar, mövcud malların modifikasiya

olunaraq yaxşılaşdırılmış variantları və yeni markaları

yeni əmtəə adlanır. Əmtəələrin mövcud variantlarının sadə

şəkildə təkmilləşdirilməsinə yeni əmtəə deyilir.

Yeni əmtəələrin yaradılmasında innovasiya prosesinin

məqsədini aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq olar:

228

- qoyulmuş məsələnin həlli üçün ixtiraların yaranması;

- yaradılmış ixtiraların reallaşdırılması və yeni həllərin

tapılması üçün elmi– tədqiqat və təcrübi – konstruktor

işlərinin (ETTKİ) aparılması;

- məhsulun təcrübi nümunəsinin hazırlanması;

- məhsulun seriyalarla istehsalının təşkil edilməsi;

- satışın hazırlanması və təşkili;

- yeni əmtəənin bazara çıxarılması və tətbiqi;

- məhsulun rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi və

daimi olaraq təkmilləşdirilməsi ilə yeni bazarlara çıxmaq

və onlarda öz mövqeyini möhkəmləndirmək.

“Yeni əmtəələr” dedikdə, orijinal məmulatları, mövcud

malların yaxşılaşdırılmış variantların, modifikasiyaları və

həmçinin yeni markalar – istehsalçı firmanın ETT-nin