-
ACTA UNIVEPSITATIS LODZIENSISFOLIA SOZOLOGICA 2 601-612 1986
Acta Univ. Lodz., Folia sozol.
Jerzy KOWALSKI
POZNANIE PRZYRODY I KSZTAŁTOWANIE JEJ UMIŁOWANIA W PROGRAMIE
OŚRODKA SZKOLENIOWO-WYPOCZYNKOWEGO ZHP "NADWARCIAŃSKI GPOD"W
ZAŁĘCZU WIELKIM-KĘPOWIŹNIE
CZĘŚĆ I
Z A Ł O Ż E N IA I OBECNY STAN R E A L IZ A C J I
GETTING TO KNOW NATURE AND DEVELOPING LOVE OF IT IN THE
PROGRAMME
OF TRAINING-RECREATIONAL CENTRE OF THE POLISH PATHFINDERS'
ASSOCIATION IN ZAŁĘCZE NATURE PARK
P ART I
AS S U M P TIO N S AND PR ES EN T STATE OF IM P LE M E N T A T
IO N
A B S T R A C T : T h e f o l l o w i n g p r o b le m s a r e d
i s c u s s e d i n t h e p a p e r :
n a t u r e p r o t e c t i o n i n a c t i v i t y o f t h e P
o l i s h P a t h f i n d e r s ’ A s s o c i a t i o n ,
b i r t h o f t h e p r o g r a m m e c o n c e p t o f t h e C
e n t r e a n d c r i t e r i a o f i t s l o
c a t i o n , s t u d y p r o g r a m m e o f t h e C e n t r e
, t h e n a t u r e i n f i e l d p l a y s a n d
i n p r o g r a m m e o f c a m p s , l i b r a r y , c l u b s
o f d i f f e r e n t i n t e r e s t s . A m en
t i o n w a s a l s o m a d e a b o u t a n a g r e e m e n t c
o n c lu d e d b e t w e e n t h e I n s t i t u
t e o f E n v i r o n m e n t a l B i o l o g y o f Ł ó d ź U n
i v e r s i t y a n d H e a d q u a r t e r s o f
S i e r a d z B r a n c h o f t h e P o l i s h P a t h f i n d
e r s ’ A s s o c i a t i o n , e s t a b l i s h m e n t
o f a f i e l d R e s e a r c h S t a t i o n , a n d p l a n s
f o r t h e f u t u r e .
T r e ś ć
1 . H a r c e r s t w o w o b e c p r z y r o d y
2 . D la c z e g o h a r c e r z e w y b r a l i Z a łe c z e
?
-
3 . T w o r z e n ie p r o g r a m u w y c h o w a n ia e k o l
o g i c z n e g o
4 . W s p ó łp r a c a O ś r o d k a z U n iw e r s y t e t e m
Ł ó d z k im
5 . P i ś m i e n n i c t w o
1. HARCERSTWO WOBEC PRZYRODY
Ruch harcerski od początku swoich narodzin uznawał kształtowanie
umiłowania ojczystej przyrody za jedną ze swoich naczelnych zasad.
Być przyjacielem przyrody, poznawać jej piękno i tajemnice, chronić
ją i pomnażać jej zasoby oraz umiejętnie nimi gospodarować to
zalecenie, które od momentu powstania tego ruchu zapisywane było -
i jest nadal - w podstawowym dla Harcerstwa kodeksie
etyczno-moralnym, jakim jest Prawo Harcerskie.
Wraz z ewolucją rozumienia wagi tego problemu zmieniała się
także treść zapisu odpowiedniego punktu Prawa. X tak: 1911 r. -
punkt 6 : Skaut jest przyjacielem zwierząt, 1914 r. - punkt 6 :
Skaut jest przyjacielem przyrody, 1919 r. - punkt 6 : Harcerz
miłuje przyrodę i stara się ją poznać; Czerwone Harcerstwo - punkt
9: Czerwony harcerz [...] jest miłośnikiem i obrońcą przyrody, 1947
r. - punkt 6 : Harcerz jest przyjacielem przyrody i stara się ją
poznać, 1950 r. - punkt 5: Harcerz poznaje życie przyrody i uczy
się gospodarować jej zasobami, 19 56 r. - punkt 7: Harcerz chroni
przyrodę i poznaje jej tajemnice, 19 57 r. - punkt 9: Harcerz jest
przyjacielem przyrody, poznaje jej piękno i tajemnice ( K o ź n i e
w s k i 1961).
Oprócz zapisów w Prawie Harcerskim, które obowiązują wszystkich
bez wyjątku członków ZHP, każdy harcerz może pogłębiać swoją
znajomość przyrody i jej tajemnic, zdobywając określone sprawności
z tej dziedziny, których nazwy od wielu dziesiątków lat po-
'żteptają prawie takie same, np.: przyrodnik, wodny człowiek,
leśny« człowiek, grzybiarz, roślinoznawca, owadoznawca przed wojną
(Śpiewności... 19 36 ), a przyrodnik, wodniak, leśnik, miłośnik
kwiatów, przyjaciel zieleni, ornitolog, przyjaciel zwierząt,
miłośnik parku narodowego - obecnie (ZHP GK 1980).
-
2. DLACZEGO HARCERZE WYBRALI ZAŁĘCZE?
Podejmując decyzję o lokalizacji Ośrodka
Szkoleniowo-Wypoczynkowego ZHP na terenie województwa sieradzkiego,
konkretnie zaś w Załęczu Wielkim-Kępowiźnie, kierowano się głównie
tym, by było to miejsce, w którym zuchy, harcerze i instrukturzy
ZHP mogliby mieć najpełniejszy - na warunki tego województwa -
kontakt z przyrodą. Było to jedno z kilku kryteriów, jakie uznano
za najważniejsze, dokonując wyboru miejsca pod budowę Ośrodka.
Kolejnym kryterium była możliwość nawiązania do działalności
harcerskiej dla danego środowiska w latach poprzednich. Załęcze
Wiel- kie-Kępowizna (lub raczej: Dzietrzniki-Kępowizna) odpowiadało
wszystkim założonym kryteriom wyboru lokalizacji.
W latach 1961-1965 harcerze Chorągwi Ziemi Łódzkiej ZHP w ramach
akcji "Warta 61 - Warta 65", z centrum obozowym w Kępowiź- nie,
wybudowali w czynie społecznym siedmokilometrowy odcinek drogi od
trasy częstochowskiej we wsi Dzietrzniki do wsi Załęcze
F o t . 1 . O b e l i s k u p a m i ę t n i a j ą c y b u d o w
ę d r o g i z D z i e t r z n i k d o Z a ł ę c z a p r z e z
h a r c e r z y w 1 9 6 5 r .
P h o t o 1 . O b e l i s k c o m m e m o r a t in g c o n s t r
u c t i o n o f r o a d f r o m D z i e t r z n i k i t o Z a ł ę c
z e b y s c o u t s i n 1 9 6 5
1 9 8 0 . P h o t o K , C z y ż e w s k a
-
Rys. 1. Plan Ośrodka Szkoleniowo-Wypoczynkowego ZHP w Załęczu
Wielkim-Kępowiź- nie: 1 - komenda obozu, 2 - pawilon szkoleniowy, 3
- pawilon zuchów, 4 -pawilon zuchów i służby zdrowia, 5 - stołówka,
6 — magazyn, 7 - kotłownia, 8- wodociąg, 9 - pawilon sanitarny, 10
- wartownia, 11 - brama główna, 12 - boisko sportowe, 13 - plac
apelowy, 14 - basen kąpielowy, 15 - brodzik, 16 - studnia
głębinowa, 17 - amfiteatr, 18 - tor łuczniczy, 19 - strzelnica
sportowa, 20 -• oczyszczalnia ścieków, 21 - skansen, 22 - przystań,
23 - hangar dla łodzi, 24 - basen kąpielowy pływający, 25 - prom,
26 - ognisko, 27 - na
mioty
-
Wielkie. Zakończenie swej pracy upamiętnili obeliskiem,
wzniesionym na poboczu drogi za wsią Załęcze Wielkie (od strony
Załęcza Małego - fot. l). Wieś Załęcze Wielkie uzyskała wtedy
połączenie autobusowe z Wieluniem. Później na tej "harcerskiej"
drodze z kamienia wapiennego położono "dywanik" asfaltowy, a samą
drogę doprowadzono do Załęcza Małego.
I choó od tego momentu minęło już ponad 15 lat, do tej pory z
wdzięcznością wspominają w tym rejonie pracę harcerzy. Nie
zdziwiono się więc zbytnio, gdy pojawili się znowu w tej
okolicy.
Rejon Załęcza Wielkiego ma najbardziej urozmaiconą rzeźbę terenu
w województwie sieradzkim, dużą rzekę, piękne kompleksy leśne.
Uznano więc, że jest to najlepsze miejsce, w którym można
kształtować umiłowanie ojczystej przyrody wśród zuchów, harcerzy i
instruktorów ZHP oraz teren, w którym są idealne warunki do jej
systematycznego poznawania i do zdobywania sprawności harcerskich
związanych z przyrodą.
Zdając sobie sprawę z wartości przyrodniczej i kulturowej tych
okolic, ówczesna Komenda Sieradzkiej Chorągwi ZHP wystąpiła do
Przewodniczącego Wojewódzkiej Rady Narodowej w Sieradzu z prośbą o
przyspieszenie decyzji o utworzeniu parku krajobrazowego. Decyzję
taką podjęła WRN w Sieradzu na swym posiedzeniu w dniu 5.01.1978,
nadając parkowi nazwę "Załęczański Park Krajobrazowy" (ZPK). Wtedy
był to pierwszy park krajobrazowy w Polsce Środkowej ( C z y ż e w
s k a 1979 ).
Samo miejsce, na którym zlokalizowano Ośrodek było dużą,
śródleśną polaną, z V i VI klasą ziemi, nad brzegiem rzeki Warty,
na wprost XIX-wiecznego młyna wodnego Wcisłów. Na tej polanie było
położone jedno gospodarstwo należące do Kabatów. Po ich śmierci
zabudowania rozebrano, a gospodarstwo przeszło do jednego z
gospodarzy, mieszkającego w sąsiednich Madełach. Kiedy jesienią1975
r. zjawili się w tym miejscu harcerze rosły tam bardzo mar-
Fig. 1. Map of the Training and Recreation Centre of the Polish
Pathfinders Organization at Zalecze Wielkie-Kgpowizna: 1 -
headquarters of the centre,2 - training pavillion, 3 - wolf scouts
pavillion, 4 - wolf scouts and health care pavillion, 5 - canteen,
6 - storehouse, 7 - boiler house, 8 — water supply system, 9 -
health pavillion, 10 - guardhouse, 11 - main gate, 12 - sports
field, 13 - parade ground, 14 - swimming pool, 15 - small dragnet,
16 - deep well, 17 - amphitheatre, 18 - field of bowyers, 19 -
sport shooting range, 20 - sewage treatment plant, 21 - Skansen
museum, 22 - landing- -place, 23 - boat-house, 24 - natural
swimming pool, 25 - ferry, 26 - bon
fire, 27 - tents
-
ne ziemniaki i żyto, w dodatku zryte przez dziki. Uznano więc,
że przejęcie terenu nie przyniesie nikomu większej szkody. Ta duża
śródleśna polana ucieszyła harcerzy także i z tego względu, że
zabezpieczała lokalizację obiektów kubaturowych Ośrodka na o-
twartej przestrzeni, bez potrzeby ścinania drzew, co przy dużej
liczbie obiektów (rys. l) było sprawą niezwykle ważną.
Po zakończeniu wstępnych opracowań budowy Ośrodka Wojewódzka
Rada Przyjaciół Harcerstwa (WRPH) w Sieradzu na swym pierwszym,
założycielskim posiedzeniu w dniu 30.10.1975 r. pozytywnie oceniła
inicjatywę Komendy Chorągwi Sieradzkiej ZHP i postanowiła
przystąpić do realizacji budowy Chorągwianego Ośrodka
Szkoleniowo-Wypoczynkowego ZHP w Załęczu Wielkim-Kępowiźnie, w
czynie społecznym siłami całego województwa (fot. 2). Na
generalnego projektanta Ośrodka powołano mgr inż. arch. Tadeusza
Miziałę.
F o t . 2 . B u d o w a O ś r o d k a h a r c e r s k i e g o w
Z a ł ę c z u W i e l k i m - K ę p o w i ź n i e , s t a n z m a r
c a
1 9 8 3 r .
P h o t o 2 . C o n s t r u c t i o n o f p a t h f i n d e r s
’ c e n t r e , M a r c h 1 9 8 3
1 9 8 3 . P h o t o W . K a ł c z a k
W dwa lata później wojewoda sieradzki (i jednocześnie
wiceprzewodniczący WRPH) wykonując decyzję WRPH powołał, dla
uspraw
-
nienia 1 przyśpieszenia procesu budowy, Społeczny Komitet Budowy
Ośrodka (SKBO) na czele ze Stanisławem K. Stronczyńskim z Wielunia
( T o b j a ń s k i , K o w a l s k i 198l). W skład ścisłego
Zarządu SKBO weszli ponadto: Feliks Szypko - zastępca
przewodniczącego, Zygmunt Mikołajczyk - sekretarz, oraz Czesław
Książek, Stanisław Gocha, Roman Kaczmarek i Jerzy Prokopczyk -
członkowie Zarządu. Przyjęli oni także funkcje inspektorów nadzoru
tej budowy.
3. TWORZENIE PROGRAMU WYCHOWANIA EKOLOGICZNEGO
Latem 19 76 r. rozpoczęła się, jednocześnie z budową Ośrodka,
pierwsza w jego historii Harcerska Akcja Letnia - Hal 76. Nie
zdążono jeszcze opracować materiałów metodycznych. Omówiono je na
przedobozowych spotkaniach z kadrą instruktorską, prosząc o
przekazanie uwag, opinii czy własnych przemyśleń koncepcji
programowej Ośrodka. Na trzecim turnusie Ośrodka Hal 76 (dokładnie:
4.08.1976 r.) rozpoczęto też gromadzenie księgozbioru przyszłej
biblioteki Ośrodka, w której dominującą pozycję stanowić miała
literatura przyrodnicza.
Pierwsze Materiały programowe opracowano już na następną - w 19
77 r. - Harcerską Akcję Letnią. W punkcie C: Zajęcia turystyczno-
-przyrodnicze (s. 6-7) przewidziano m. in. :
"- urządzanie pieszych wycieczek do atrakcyjnych turystycznie i
przyrodniczo miejsc w pobliżu Ośsodkć^
- rozwijanie działalności klubu turystycznego i przyrodniczego
(przyjaciół przyrody),
- organizowanie patroli Służby Kultury Szlaku i Straży Ochrony
Przyrody,
- wyszukiwanie i oznaczanie pomników przyrody w okolicy O-
środka, opiekowanie się nimi,
- tworzenie minirezerwatów przyrody i otaczanie ich opieką,-
prowadzenie informacji przyrodniczej w Ośrodku,- pełnienie roli
gospodarza parku krajobrazowego - «Załęczań
ski Łuk Warty» (pierwsza projektowana nazwa Załęczańskiego Parku
Krajobrazowego) i realizowanie zadań wynikających z tej
funkcji".
Ponadto w rozdziale IV: Działalności poznawcza (s. 7-8)
przewidziano m. in.:
-
działalność klubów naukowych (np. przyrodników itp.),-
prowadzenie badań naukowych na terenie i w okolicy Ośrodka
(np. przyrodniczych itp.),- powołanie (Młodzieżowej) Obozowej
Akademii Nauk,- zdobywanie specjalistycznych sprawności
indywidualnych (od
powiadających określonym dziedzinom wiedzy)".W drugim turnusie
Hal 77 (3.07.1977 r.) otworzyła swoje pod
woje biblioteka Ośrodka, licząca wtedy około 1,5 tys. tomów. Od
tego momentu stała się ona niezwykle pomocną przy realizacji
programu poznawczego Ośrodka, zwłaszcza - jak wspomniano wyżej - w
dziedzinie przyrody.
Docelowy, bardzo ambitny program poznawczy Ośrodka sprecyzowany
został w tym samym 1977 r. również w miesiącu maju (Ramowe
programy... 19 77). Podstawowe zadania program formułował w sposób
następujący: "Głównym założeniem programu poznawczego Ośrodka jest
zapewnienie młodzieży, przebywającej w nim, możliwości
samodzielnego poznawania otaczającego świata. Idzie po prostu o to,
żeby harcerz przebywając w Ośrodku w Załęczu lub w jego pobliżu
umiał poznać i nazwać każdą napotkaną skałę, roślinę, owada, ptaka,
rybę czy zwierzę [...] w samym Załęczu, w okolicy, a potem w całym
województwie (s. 2)". I dalej: "Ponadto dążyć będziemy do tego, aby
(każdy) harcerz wyrobił sobie przekonanie, że sam również może -
jeśli tylko zechce - zdobywać określone wiadomości, stać się
specjalistą w konkretnej dziedzinie wiedzy, stać się początkującym
badaczem. Radość zaś poznawania i odkrywania świata samodzielnie
będzie znacznie silniejszym bodźcem do pogłębiania swojej wiedzy,
niż stopnie otrzymywane w szkole" (s. 4).
Program ten, poza swą częścią ogólną, określał szczegółowe cele
i zadania prawie 30 harcerskich klubów zainteresowań, w tym
Harcerskiego Klubu Młodych Przyrodników i jego Sekcji Geologicznej
(s. 12-15). Te kluby zainteresowań działać miały na każdym turnusie
harcerskiego obozu zorganizowanego w Ośrodku. Szybko jednak uznano,
że jeśli chodzi o niektóre dziedziny zainteresowań harcerzy,
zwłaszcza zaś dziedzinę przyrody i jej ochrony, konieczne jest
bardziej dogłębne ich poznawanie. Stąd też postanowiono organizować
obozy specjalistyczne czy naukowe z udziałem pracowników łódzkiego
ośrodka akademickiego.
Jeśli chodzi o sprawy przyrody, Komenda Sieradzkiej Chorągwi ZHP
postanowiła rozpocząć organizację obozów przyrodniczych w
-
Ośrodku, korzystając z dotychczasowych kontaktów z pracownikami
Instytutu Biologii Środowiskowej Uniwersytetu Łódzkiego,
przygotowujących koncepcję Załęczańskiego Parku Krajobrazowego,
zwłaszcza zaś z ówczesnym dyrektorem Instytutu doc. dr hab.
Romualdem Olaczkiem i dr Krystyną Czyżewską, adiunktem tegoż
Instytutu.
Pierwszy obóz przyrodniczy zorganizowany został w dniach 4-24.
07.1978 r. (fot. 3). Zajęcia na nim prowadzili: dr Krystyna
Czyżewska, dr Lucyna Fagasiewicz, dr Jan Siciński, mgr Jolanta Bag-
rowska, Emilia Woszczak i mgr Kazimierz Mamos z Uniwersytetu
Łódzkiego oraz mgr Adam Szynkiewicz z Uniwersytetu Wrocławskiego.
Materiały programowe na akaję letnią 1978 zamieszczają dokładny
program tego obozu (Materiały... 19 78).
Odtąd obozy przyrodnicze organizowane są w "Nadwarciańskim
Grodzie" (taką nazwę przyjął Ośrodek w 1976 r.) każdego lata, z
obopólną korzyścią - pracowników Instytutu Biologii Środowiskowej
UŁ i sieradzkich harcerzy.
F o t . 3 . U c z e s t n i c y p i e r w s z e g o o b o z u p
r z y r o d n i c z e g o n a G ó r z e K r z e m io n k i
P h o t o 3 . P a r t i c i p a n t s o f t h e f i r s t n a t
u r a l h i s t o r y ca m p o n K r z e m io n k i H i l l
1 9 7 8 . P h o t o K . C z y ż e w s k a
-
4. WSPÓŁPRACA OŚRODKA Z UNIWERSYTETEM ŁÓDZKIM
Komenda Chorągwi Sieradzkiej pragnąc stworzyć naukowcom lepsze
warunki pracy podczas pobytu w Ośrodku, poza księgozbiorem
przyrodniczym w bibliotece Ośrodka, utworzyła również pracownię
przyrodniczą z gabinetem w pawilonie szkoleniowym.
Ustalono, iż w zamian za społeczne prowadzenie obozów
przyrodniczych latem, pracownicy Instytutu mogą bezpłatnie
korzystać z tych pomieszczeń w ciągu całego roku prowadząc badania
na terenie ZPK.
Rozwijającej się pomyślnie współpracy między Instytutem Biologii
Środowiskowej UŁ a Komendą Chorągwi ZHP w Sieradzu postanowiono
nadać bardziej trwały, formalny kształt, uszczegóławiająci ujmując
ją w ramy Porozumienia o współpracy między Uniwersytetem Łódzkim a
Komendą Sieradzkiej Chorągwi ZHP podpisanego 13.02 .1980 r. Komenda
Sieradzkiej Chorągwi ZHP zobowiązała się w tym Porozumieniu m. in.
do: "Nieodpłatnego udostępnienia pracowni przyfodniczej,
składającej się z sali ćwiczeniowej i gabinetu, na utworzenie
Terenowej Stacji Naukowo-Badawczej Uniwersytetu Łódzkiego" (§5, pkt
1 ).
Dziś trudno byłoby wyobrazić sobie Ośrodek w Załęczu bez
o-/bozów przyrodniczych i bez pracowników Instytutu Biologii
Środowiskowej UŁ, prowadzących te obozy oraz bez przyrodniczych
pogadanek i wystaw (fot. 4) organizowanych każdego roku przez te o-
bozy dla uczestników pozostałych obozów i dla okolicznej ludności
.
Wciąż jednak znajdujemy się na początku drogi. Przed nami
organizacja Młodzieżowej (Obozowej) Akademii Nauk,
minimuzeumprzyrodniczego, Młodzieżowej Straży Ochrony Przyrody oraz
konkretniejsze i szersze spełnienie funkcji i roli gospodarza ZPK.
Myślę jednak, że i to w najbliższych latach stanie się
rzeczywistością.
Póki co, młodzież harcerska wędruje różnymi trasami ZPK poznaje
jego piękno, organizuje spotkania przy szczególnie ciekawych
przyrodniczo obiektach na jego terenie, konkursy i quizy na tematy
ochrony przyrody. Zajęcia z zakresu poznawania otaczającej przyrody
są w programie każdej kolonii zuchowej, każdego ogólno-
harcerskiego obozu, który przebywa w Ośrodku "Nadwarciański
Gród",
-
Zaś dąb "Włodek", źródło "Przyjaźni", zatoczka "Marzeń" czy Góra
Św. Genowefy to tradycyjne miejsce instruktorskich zobowiązań czy
też nastrojowych harcerskich spotkań.
Fot. 4. Eksponat na wystawę grzybów na obozie harcerskim Photo
4. Exhibit for exhibition of mushrooms at pathfinders’ camp
1981. Photo W. K a ł c z a k
Wszystko to pozwala na silniejsze wiązanie zuchów, harcerzy i
instruktorów z ojczystą przyrodą, na lepsze rozumienie przez nich
potrzeb jej ochrony.
8 . PIŚMIENNICTWO
C z y ż e w s k a , K. 1979. Załęczański Park Krajobrazowy.
Przyr. poi., 1 1: 20-2 1.
K o ź n i e w s k i , K. 1961. Ognie i ogniska. Wiedza
Powszechna, Warszawa: 1-252.
Ł a w r y n o w i c z , M. 1979. Poznawajmy grzyby podczas
letnich obozów. Przyr. poi., 7/8: 31-32.
-
Materiały... 1 9 7 8 . Materiały programowe na akcję letnią 1 9
7 8 . ZHP K C h S , V I
1 9 7 8 . W y d . p o w ie l a n e K o m e n d y C h o r ą g w i
S i e r a d z k i e j Z H P .
Materiały.. . 1 9 7 7 . Materiały programowe (do użytku wewnet
rzne go). ZHP KC hS ,
V 1 9 7 7 . W y d . p o w ie l a n e K o m e n d y C h o r ą g w
i S i e r a d z k i e j Z H P : 1 - 1 8 .
Ramowe programy... 1 9 7 7 . Ramowe programy pracy harcerskich
klubów specjalno- ściowych. ZH P K C h S , V 1 9 7 7 . W y d . p o
w ie l a n e K o m e n d y C h o r ą g w i S i e r a d z k i e
j
Z H P : 1 - 3 3 .
Sprawności... 1 9 3 6 . Sprawności harcerskie. Na zlecenie
Głównej Kwatery Har
cerzy. 1 9 3 6 . H a r c e r s k i e B i u r o W y d . , W a r s
z a w a : 1 - 2 5 6 .
T o b j a ń s k i , Z . , K o w a l s k i , J . • 1 9 8 1 .
Dzieciństwa drzewa tam
rosną. W y d . K o m e n d y C h o r ą g w i S i e r a d z k i e
j Z H P : 1 - 4 8 .
ZHP GK. 1 9 8 0 . Sprawności harcerskie. Odznaki. Stopnie. M ło
d z ie ż o w a A g e n c ja
W y d . , W a r s z a w a : 1 - 2 6 4 .
J e r z y K o w a l s k i hm K o m e n d a n t C h o r ą g w ia
n e g o O ó r o d k a S z k o le n io w o - W y p o c z y n k o w e
g o ZHP
" N a d w a r c i a ń s k i G r ó d " w Z a ł ę c z u W ie l k
im - K ę p o w iź n ie
9 8 - 3 3 3 D z i e t r z n i k i
W p ły n ę ło d o R e d a k c j i " F o l i a s o z o l o g i c
a "
5 . 0 2 . 1 9 8 3