Aby być czystym przed Bogiem – starotestamentowe nakazy oczyszczenia Izraelitów w świetle technik oczyszczających z terenów starożytnej Mezopotamii (To Be Pure in Front of

Stefan Nowicki

Aby być czystym przed Bogiem - starotestamentowe nakazy oczyszczenia Izraelitów w świetle technik oczyszczają-cych z terenów starożytnej Mezopotamii

Zarówno temat konferencji, jak też specyfika historii narodu hebraj-skiego - nie tylko w jej najdawniejszym okresie, ale także w czasach współczesnych - skłaniają do poszukiwań i badań. Naród, który w swojej - jakże długiej - historii otrzymał krótką szansę na posiada-nie własnego państwa, przez znakomitą większość swoich dziejów pozostając albo pod obcym jarzmem, albo w diasporze, musi fascy-nować historyków nie tylko ze względu na bogatą kulturę, ale także z tego powodu, że w czasach tułaczki zgromadził i zachował część zwyczajów ludów, z którymi miał styczność. Tradycja hebrajska -chociaż nie zatraciła sobie tylko właściwych cech - zawiera pewne elementy obce. Lata sąsiedztwa z przedstawicielami innych kultur i tra-dycji - z własnej woli lub niezależnie od niej - musiały pozostawić ślady w zwyczajach ludu wybranego. Odnajdujemy je w wielu dzie-dzinach życia, od zwyczajów na dworze królewskim po sposób ubie-rania się i prowadzenia walki. Jednak spośród wszystkich aspektów życia codziennego, filarem tożsamości - a tym samym elementem najpilniej strzeżonym przed obcymi wpływami - była religia i kult sprawowany w jej ramach. Dlatego też badania sfery religijnej pro-wadzą do bardzo interesujących spostrzeżeń.

W niniejszym artykule chciałbym poruszyć kwestię czystości kultowej, będącej jednym z elementów poprawnego sprawowania obrzę-dów i zarazem tak ważnej we wszystkich czynnościach rytualnych przepro-

60 Stefan Nowicki

wadzanych przez Izraelitów, że bez jej zachowania nie wyobrażano sobie możliwości sprawowania kultu. Ze względu na niemalże techniczny cha-rakter zagadnienia, referat będzie opierać się w przeważającej mierze na tekście Księgi Kapłańskiej1 - zawiera ona bowiem najważniejsze przepi-sy dotyczące sprawowania kultu, oczyszczania się ze zmazy wynikającej z czynności zakazanej, a także wspomina o konsekwencjach, mających dotknąć tych, którzy będą postępować wbrew nakazom2.

Ze względu na fakt, iż ostateczną redakcję Księgi Kapłańskiej datuje się na V w. p.n.e., wybór tekstów rytualnych z terenów Mezopota-mii, które wykorzystam przeprowadzając porównania, został przeze mnie ograniczony do podobnych ram chronologicznych (VII-VI w. p.n.e.). Oczywiście odnosi się to do okresu spisania, a nie powstania tekstu obrzędu. Należy jednak pamiętać, że niektóre tradycje rytualne znajdujemy także w tekstach znacznie starszych, których pierwsze wer-sje pochodzą nawet z początków III tysiąclecia p.n.e. Na przykład babi-loński rytuał bīt rimkî ma wiele cech wspólnych z pochodzącym z Ur tekstem opisującym przebieg festiwalu noworocznego3.

Największy znany nam zbiór tekstów literackich z obszarów sta-rożytnej Mezopotamii pochodzi z biblioteki Assurbanipala w Niniwie. Teksty te zostały spisane na polecenie władcy w VII w. p.n.e. Wśród nich odnajdujemy także teksty rytualne, traktujące o sposobie przeprowadza-nia obrzędów oczyszczających. Do tej grupy należą rytuały NAM.BUR.BI, które, chociaż liczne, nie zostały skompilowane w formie serii, oraz ma-qlü i šurpu, zebrane w takiej właśnie postaci. Te trzy grupy rytuałów stano-wić więc będą bazę do porównania z treścią Księgi Kapłańskiej4.

1 Wszystkie cytaty z Księgi Kapłańskiej na podstawie: Pismo Święte Starego i Nowego Testa-mentu, Poznań-Warszawa 1980.

2 Oczywiście Stary Testament zawiera także inne fragmenty dotyczące oczyszczenia. Jednak Księga Kapłańska w najbardziej techniczny sposób porusza tę kwestię.

3 Z porównania tych tekstów wynika, że najstarszą znaną techniką oczyszczającą jest obmy-cie wodą: „Czwartego dnia powinien król, gdy tylko wzejdzie słońce, wejść do domu Nanny i się wykąpać w nocy w ogrodzie Ninkununny. Do piątego dnia będzie się król obmywał w świątyni Nanny" UET 3 Nr 57. Zob. W.Ph. Röhmer, Rituale und Beschwörun-gen in sumerischer Sprache, TUAT, t. II, 1987, 164.

4 Podkreślić należy, że rytuały nambiirhi składają się na przemian z tekstów zaklęć i przepi-sów magicznych, natomiast w maqlü i surpu istnieje podział na tabliczki z zaklęciami i tabliczki rytualne. W maqlü jest to tablica IX, zob.: G. Meier, Die assyrische Be-schwörungssammlung Maqlü, Archiv für Orientforschung 2, Berlin 1937, w Surpu tablicz-ka I i Appendix, zob.: E. Reiner, Šurpu, Archiv fiir Orientforschung 11, Graz 1958.

Aby być czystym przed Bogiem 61

Już na podstawie wstępnej lektury wyżej wymienionych źródeł można stwierdzić, że Izraelici nie byli jedynym ludem zamieszkującym obszary Wschodu Starożytnego, przywiązującym dużą wagę do wła-ściwego wypełniania nakazów rytualnych, których należało ściśle prze-strzegać, aby nie rozgniewać bóstwa i nie sprowadzić na siebie (a w przy-padku niedbalstwa władcy lub głównego kapłana nawet na cały na-ród) poważnego nieszczęścia5. Przykładem takiej kary za niedopełnie-nie obowiązków może być przypadek synów Aarona, którzy zapalili w kadzielnicy niewłaściwy ogień, za co spotkała ich śmierć6. Jest to wprawdzie sytuacja skrajna, gdyż zazwyczaj kara taka nie spadała na człowieka od razu, ani nie była tak ostateczna, jednak obrazuje ona powody, dla których ludzie lękali się pomyłki rytualnej.

Czystość kultowa, widziana w tym kontekście, stanowi nie tyl-ko wypełnienie nakazów bóstw, ale także zabezpiecza człowieka przed niezamierzonym i przypadkowym ich rozgniewaniem. Przestrzeganie licznych tabu związanych z czystością - włączając w to tabu żywno-ściowe, zapobiegające przykremu zapachowi z ust (podlegały mu ryby, czosnek i cebula) - pozwalało uchronić się przed błędem popełnio-nym jeszcze przed rozpoczęciem rytuału7.

Zagadnienie czystości kultowej możemy podzielić na nastę-pujące grupy:

- kwestia czystości wymaganej od kapłanów do przeprowa-dzania obrzędów;

- kwestia czystości ofiar składanych jako przebłaganie, ofia-ra biesiadna lub pokarmowa;

5 Kpi 10,6; Niepokój o całą społeczność przejawia Mojżesz, gdy zginęli Nadab i Abihu. Upomina zatem Aarona, aby nie nosił żałoby, bo wtedy bóg rozgniewa się „na całą społeczność". Kpł 4,3: Jeżeli (...) grzech popełnił namaszczony kapłan, tak, że jego wina spada na lud ". O znaczeniu bezbłędnego przeprowadzenia obrzędu świadczy duża liczba rytuałów, które należało odprawić w przypadku niedopatrzenia przy odpra-wianiu innego rytuału. Z niektórych takich tekstów wynika, że stosowane były także wtedy, gdy popełnienie pomyłki nie było oczywiste - niejako „na wszelki wypadek". Por. Namburbi przeciwko błędom w rytuale: St. M. Maul, Zukunftsbewältigung. Eine Untersuchung Altorientalischen Denkens Anhand der Babylonisch-Assyrischen Löseritu-ale (namburbi), Baghdader Forschungen 18, Mainz 1994, 428-436.

" Kpł 10,1-2. ' Por. S. M. Maul, Zukunftsbewältigung, 39. Podobny sens ma zapewne zakaz picia wina

w Kpł 10, 9. Chodzić tu może nie tylko o zapach z ust, ale także o zwiększone ryzyko pomyłki w stanie upojenia alkoholowego.

62 Stefan Nowicki

- sposoby nabycia nieczystości; - postępowanie z nieczystymi ludźmi, zwierzętami i przed-

miotami. Kapłani, jako osoby składające ofiary nie tylko w imieniu

poszczególnych ludzi, ale całego narodu, musieli stosować się do specjalnych zasad - pierwszą z nich było noszenie określonego stro-ju w czasie obrzędów; kolejną - wspomniany już zakaz spożywania wina przed odprawieniem rytuału; następna odnosiła się do czysto-ści kapłanów. W czasie wprowadzania w czynności, pierwszym dzia-łaniem, któremu musieli się poddać nowo wyświęcani, było obmycie - dopiero po tej czynności mogli założyć szaty liturgiczne, a następ-nie byli namaszczani olejem8. Samo namaszczenie również odnosi-ło się do czystości kapłanów, gdyż na całym obszarze Wschodu Sta-rożytnego olej uważano za substancję czystą i mającą właściwości oczyszczające9. Obmycie wodą powodowało usunięcie nieczystości z ciała człowieka, natomiast namaszczenie - przejęcie przez niego czystości i nieskazitelności oleju10.

Podobne zabiegi, odnoszące się zarówno do egzorcystów spra-wujących rytuał, jak też do „Panów Rytuału", czyli osób, dla których rytuał odprawiano, znajdujemy w tradycji hetyckiej i akadyjskiej (asy-ryjskiej). Przed przystąpieniem przed oblicze boga zarówno kapłan jak i pacjent musieli się oczyścić. Zazwyczaj chodziło o jakiś rodzaj obmycia (umycie rąk, kąpiel, polanie głowy wodą, zanurzenie się w rzece itp.). Przykładem może być jeden z rytuałów namburbi doty-czący złych znaków, których źródłem był rydwan dosiadany przez króla lub księcia wybierających się na wojnę. Przed poddaniem się

8 Wj 29,4-7. 9 U Hetytów, olej spadł prosto z nieba i jest darem Ea; por. V. Haas, Materia Magica et

Medica Hethitica, Ein Beitrag zur Heilkunde im Allen Orient, Berlin-New York 2003, 260.

10 Należy jeszcze zaznaczyć, że w szczególnych okolicznościach oczyszczenie składało się z dwóch etapów. Pierwszym było usunięcie nieczystości, a drugim nabycie czystości od jakiejś substancji lub przedmiotu. W Mezopotamii dla likwidacji skazy stosowano zanu-rzenie się w rzece z prądem, obmycie wodą czy wytarcie mąką. Por. Także: E. Reiner, Šurpu, 11; F.G. Meier, Die assyrische Beschwörungssammlung, 49. Dla nabycia czystości zanurzano się pod prąd rzeki, stosowano namaszczenia lub nakładanie amuletów na szyję pacjenta. Por. S.M. Maul, Zukunftsbewältigung, 248,275,493; G. Meier, Die assyrische Beschwörungssammlung, 47.

Aby być czystym przed Bogiem 63

oczyszczającym czynnościom obrzędowym władca musiał się oczysz-czać przez 3 dni11.

Mniej rygorystyczny jest wymóg oczyszczenia w przypadku zwykłych ludzi. Przy rytuale przeciwko „nieszczęściu od gołębia" nale-żało się oczyścić „w pomyślnym dniu", a następnie założyć czystą, bia-łą szatę symbolizującą nieskazitelność pacjenta. Podobnie w przypad-ku spostrzeżenia jaszczurki, która była niedobrym znakiem. Dopiero po takim przygotowaniu do uczestnictwa w obrzędzie człowiek mógł stanąć przed bogiem12.

Kolejnym elementem kultu, w którym bardzo istotne znaczenie miała kwestia czystości, było składanie ofiar bogom. Podstawową i pierwszą informacją, jaką uzyskujemy czytając opisy zwierząt prze-znaczonych na żertwę, jest ich nieskazitelność - z tego wynika wiele wymogów ich dotyczących - musiały to być zwierzęta, które jeszcze nie współżyły (stosunek seksualny był u Hebrajczyków uważany za nie-czysty), ale także nie mogły mieć one żadnych braków lub ułomności w budowie ciała i wyglądzie13. Teksty obrzędowe, m.in. biblijne, zawie-rają nakaz złożenia w ofierze „samca bez skazy"14. Niezachowanie tego wymogu łączyło się bowiem z wywołaniem gniewu bóstwa i zesłaniem przez nie kary na ignoranta, który nie dopilnował właściwej procedury przy składaniu ofiary.

Czystość była wymagana nie tylko w przypadku zwierząt, lecz także przy ofiarach pokarmowych. W ich skład mogła wchodzić „naj-czystsza mąka" i „najczystszy olej", nigdy natomiast produkty drugie-go gatunku. Łączy się to bezpośrednio z koniecznością uniknięcia błę-du w rytuale, którym niewątpliwie byłoby jakiekolwiek zanieczyszcze-nie znajdujące się w ofiarowanych składnikach15.

11 „Przez trzy dni będzie się uświęcać zaklinacz, król lub książę". Zob. S.M. Maul, Zukun-ftsbewältigung, 399, ws. 11".

12 „(...) uświęci się on w pomyślnym dniu. Na swoje ubranie założy on promienistą białą [szatę] (...)"; tamże, „Dotknięty [czło]wiek niech się w przychylnym dniu uświęci"; tamże. Analogiczne działanie należało podjąć dla uczestniczenia w rytualnej uczcie u He-tytów - [KUB 45.49 IV 8 - 10]; KBo 20.51116'-18' (CTH 694).

13 Podobny wymóg dotyczył kandydatów na kapłanów, którzy musieli być doskonali pod względem budowy i wyglądu. Por. Kpł 21,16-23; 22,17-25.

14 Por. np. Kpł 1,3. 10; 3,1. 6. 15 Kpł 2; także np. S.M. Maul, Zukunftsbewältigung, 142n, 155.

64 Stefan Nowicki

Konieczność trwania w stanie czystości kultowej dotyczy jed-nak nie tylko sytuacji bezpośrednio związanych z czynnościami religij-nymi i nie wyłącznie ludzi, ale wszystkich elementów otaczającej ich rzeczywistości. Społeczeństwa starożytne - w swoim mniemaniu - cał-kowicie zależne od bogów i im poświęcone, musiały się wystrzegać skazy rytualnej, gdyż za nią groziły nie tylko konsekwencje religijne (wyłączenie ze społeczności wiernych), ale także życiowe. Kary zsyła-ne przez bogów dotyczyły powodzenia, majątku, zdrowia a nawet ży-cia wyznawców16. Z tego też względu należało zachowywać nieustan-ną czystość, by „podobać się" bogom.

Czym jednak była nieczystość i w jaki sposób można było ją nabyć?

Nieczystość, w znaczeniu kultowym, oznaczała posiadanie pew-nego znamienia niemiłego bogom. Nabyć ją było można przez złamanie boskich praw i nakazów lub też po wejściu w kontakt z nieczystym ele-mentem świata. W rozumieniu społeczeństw starożytnych, nieczystość ta pokrywała człowieka niczym niewidzialna dla ludzi, ale doskonale spostrzegana przez bogów warstwa brudu. Można ją było usunąć meto-dami mechanicznymi i magicznymi - ze względu na wyobrażanie jej sobie jako fizycznie istniejącej, do jej usunięcia stosowano w większości ten pierwszy rodzaj środków - zmywano ją, wycierano lub zdrapywano. Po usunięciu nieczystości z ciała pacjenta można było ją przenieść - już za pomocą technik magicznych - albo do świata bóstw (niebiańskich lub podziemnych), albo też na jakiś przedmiot osiągający tym samym wartość substytutu dotkniętej nieczystością osoby. Dzięki temu to wła-śnie na niego spadała kara przewidziana dla człowieka17.

Tradycja hebrajska w odniesieniu do pojęcia nieczystości nie róż-ni się od zwyczajów przyjętych w Mezopotamii - nieczystość jest pojmo-

16 Por. wspomniana wyżej kara dla synów Aarona (za błąd rytualny); także S.M. Maul, Zukunftsbewältigung, 365n.

17 Należy w tym miejscu podkreślić, że nieczystości nie można było unicestwić i zniwe-czyć. Wyobrażenia ludów starożytnych o budowie kosmosu nie dopuszczały możliwo-ści anihilacji któregokolwiek elementu świata. Tak samo nieczystość zmieniała jedynie stan trwania lub miejsce pobytu, ale nie zanikała. Tłumaczy to także w pewien sposób istnienie zwierząt i miejsc nieczystych - prawdopodobnie wierzono, że właśnie w nie przechodzi stan nieczystości po odejściu od człowieka. Por. Mt 8,28-32 - Jezus wypę-dza złe duchy z opętanych i przenosi je w stado świń.

Aby być czystym przed Bogiem 65

wana jako fizycznie istniejąca skaza, mogąca się swobodnie przenosić w świecie przez bezpośredni kontakt dwóch łub więcej jego elementów. Zarówno w Mezopotamii jak i w Izraelu można było stać się człowiekiem nieczystym zupełnie nieświadomie. Jednak brak świadomości pozostawa-nia w tym stanie nie zwalniał ludzi od odpowiedzialności - groziły im za to takie same sankcje, jak osobom świadomym swojego „znamienia". Prob-lem ten w obu kulturach rozwiązywano podobnie - istniały bowiem dzia-łania, które miały moc usuwania nieczystości dowolnego pochodzenia. W Księdze Kapłańskiej wzmiankę na ten temat możemy znaleźć kilka-krotnie w kontekście nieświadomego wejścia w kontakt z nieczystą osobą, zwierzęciem lub miejscem, jak również w sytuacji popełnienia czynu zaka-zanego, sprzeciwiającego się zasadom otrzymanym od boga18.

W Mezopotamii natomiast istnieją rytuały, które są skierowane przeciwko nieszczęściu od jakiejkolwiek nieczystości. Jest to grupa tzw. uniwersalnych namburbi, mających za zadanie oczyszczenie - a tym samym uchronienie od złych skutków nieczystości - człowieka, który nie wie, jaki uczynek doprowadził do gniewu bóstwa19.

Jeśli chodzi o czynności służące pozbyciu się nieczystości, Księga Kapłańska wspomina cztery ich rodzaje. Pierwszą z nich jest wypranie odzieży - najczęściej występujące spośród wszystkich dzia-łań puryfikacyjnych; druga - kąpiel lub obmycie wodą - pojawia się w przypadku styczności z nieczystymi istotami, a także w kontekście oczyszczenia po uzdrowieniu z trądu; trzecią jest nałożenie rąk na zwie-rzęta ofiarowane na przebłaganie za grzechy - dzięki tej czynności nie-czystość (powstała w wyniku grzechu) przechodzi na ofiarne zwierzę i razem z nim opuszcza ziemię podczas całopalenia lub razem ze zwie-rzęciem zostaje wypędzona w miejsce, z którego nie będzie mogła za-

18 „Jeżeli zaś cala społeczność Izraela zawini przez nieuwagę i sprawa ta będzie ukryta przed oczami zgromadzenia" (Kpł 4,13); „...jeżeli kto dotknie się czego nieczystego (...) i nie uświadomi sobie tego, że stał się nieczystym i winnym (...) i jeżeli kto dotknie się (...) jakiejkolwiek rzeczy, która może uczynić nieczystym" (Kpł 5,2-3); „Jeżeli kto zgrzeszy, czyniąc coś przeciwnego przykazaniom Pana, nie będąc tego świadomy, i sta-nie się winny, i popełni przestępstwo" (Kpł 5,17).

9 S.M. Maul, Zukunftsbewältigung, 465-507; także šurpu, które służyło oczyszczeniu po nieznanym przekroczeniu boskich nakazów. „Niech zła klątwa się odsunie, niech ten człowiek będzie czysty, oczyszczony (...) Niech zagniewane serce boga i bogini NN, syna NN pojedna się z nim, niech jego grzechy zostaną wylane, niech to będzie z niego starte, niech on się od tego uwolni (...)"; E. Reiner, Šurpu, 34.

66 Stefan Nowicki

grozić ludziom. Ostatnią, najrzadziej występującą w Księdze Kapłań-skiej formą oczyszczenia, jest obcięcie włosów.

Wspomniane pranie ubrania nakazane jest m.in. po dotknięciu nieczystych zwierząt lub ich padliny, po stosunku seksualnym i wyle-czeniu z trądu. Można tu zauważyć pewną ewolucję myśli rytualnej -kontakt fizyczny z nieczystą istotą owocuje nabyciem nieczystości ze-wnętrznej, a znalezienie się w stanie nieczystości w wyniku grzesznego czynu dotyczy wnętrza człowieka. Wniosek ten można wysnuć na pod-stawie braku nakazanego wyprania odzieży w czasie przeprowadzania obrzędów przebłagalnych - składania ofiary za grzech20.

Również w Mezopotamii wizualizacja oczyszczenia w postaci nakładania czystej szaty jest bardzo rozpowszechnionym środkiem rytualnym. Różnice między tradycją akadyjską a hebrajską polegają na tym, że, po pierwsze, w Mezopotamii nie występuje czynność pra-nia odzieży. Zamiast tego mamy do czynienia albo z zamianą starego ubrania na nowe, albo ze zdjęciem starej szaty. Zakładane odzienie musi być czyste, białe i - jak określają teksty - promieniste21. Po drugie, na tych terenach stosowano zazwyczaj pełen arsenał środków - obmycie, wycieranie, zmiana odzieży, okadzanie, ofiary i modlitwy. W Izraelu natomiast oczyszczenie takie polegało tylko na jednej czynności - w nie-których sytuacjach dodatkowo stosowano kąpiel lub golenie się - jed-nak nie spotykamy nakazu rytualnego, który gromadziłby wszystkie czynności oczyszczające naraz.

Obmycie, jako czynność oczyszczająca, jest najszerzej rozpo-wszechnionym zabiegiem puryfikacyjnym, stosowanym we wszystkich znanych kulturach starożytnych. Wynika to z codziennej obserwacji myjących i oczyszczających właściwości wody, które zgodnie z ma-gicznym obrazem świata znajdują odzwierciedlenie w rytuale. Dlatego też woda została uznana za najdoskonalszą substancję oczyszczającą również na płaszczyźnie kultowej. Z takim samym traktowaniem wody spotykamy się w tradycji hebrajskiej22.

20 W przypadku składania ofiary jedyną czynnością oczyszczającą jest przeniesienie nie-czystości na ofiarowane zwierzę poprzez położenie rąk na jego głowie.

21 Por. np. S.M. Maul, Zukunftsbewäliigung, 144n, 232, 245. 22 Por. Kpł 11,36: „Tylko źródła i cysterny, to jest zbiorniki wody, pozostają czyste, ale ten,

kto dotknie się w nich padliny, będzie nieczysty". Woda, jako czysta z natury, nie może zatem stać się nieczysta.

Aby być czystym przed Bogiem 67

Księga Kapłańska, pouczając Izraelitów o sposobie postępo-wania z przedmiotami, które weszły w kontakt z nieczystym zwierzę-ciem, instruuje, że naczynia gliniane należy stłuc i wyrzucić, ale drew-niane wystarczy dokładnie obmyć wodą23. W przypadku ludzi rzecz nia się podobnie - człowiek musi się poddać obmyciu, by oczyszcze-nie było skuteczne. Widać tutaj różnicę między technikami izraelskimi i mezopotamskimi jeśli chodzi o częstotliwość występowania zaleceń kąpieli lub mycia się, natomiast sama czynność i jej oczyszczające konotacje są identyczne - woda usuwa zarówno brud materialny, jak i nieczystość kultową24.

Kolejnym elementem oczyszczenia wspólnym dla Mezopota-mii i Izraela jest możliwość przekazania nieczystości na jakiś przed-miot lub zwierzę. Jest to działanie bardzo często spotykane w Mezopo-tamii w przypadku ukazania się złego znaku wróżebnego - oczyszcza-ny człowiek np. obmywa się w wodzie, która spływa na wizerunek złe-go znaku, a w konsekwencji nieczystość przechodzi z ciała człowieka na glinianą podobiznę omenu25. Innym sposobem było zabranie nie-czystości z ciała człowieka przez dotknięcie go jakimś przedmiotem26.

23 Kpi 11,24-38; 15,12. Różnice w sposobie traktowania naczyń wynikają także zieh dostępności - glina była bowiem ogólnie dostępna i niedroga, natomiast naczynia drew-niane na obszarze starożytnego Wschodu należały do rarytasów. Wyrzucenie więc drew-nianego naczynia ze względu na jego styczność z nieczystym stworzeniem nie wchodzi-ło w grę z uwagi na jego przydatność (trwalsze od glinianego) i wartość. To samo odnosi się do szat, narzędzi pracy i bukłaków na wodę, które należało po takim kontak-cie obmyć lub wyprać. Należy zaznaczyć, że rozbijanie glinianego naczynia, jako ele-ment oczyszczający i zapobiegający rozprzestrzenianiu się nieczystości, stosowano tak-że w Mezopotamii. Por. S.M. Maul, Zukunftsbewältigung, 430.

" W Mezopotamii kąpiel lub obmycie jako czynność oczyszczająca jest niezbędna i wy-stępuje we wszystkich rytuałach, które mają cel oczyszczający. Pozostałe czynności są niejako jej uzupełnieniem, ale nie zajmują pierwszego miejsca. Zob. rytuały namburbr, E. Reiner, Šurpu, 11; G. Meier, Die assyrische Beschwörungssammlung, 38,49, 51, 53, 55, bit meseri i bit rimki: H. Hunger, Spätbabylonische Texte aus Uruk, cz. I., Berlin 1976, 32; J. Laessoe, Studies on the Assyrian Ritual and Series bit rimki, Kopenhaga 1955, 25-30; Kh. 338,1-42.

25 Przykładowe obmycia, przekazujące nieczystość na podobiznę omenu: „ponad figurką jaszczurki, wodą" S.M. Maul, Zukunftsbewältigung, 310; „ponad figurką substytucyjną, wodą", tamże, 146; „ponad ptakiem (figurką ptaka), wodą", tamże, 263, 268. tnne działania, w wyniku których nieczystość opuszcza człowieka pod wpływem bezpo-średniego kontaktu, to: włożenie do ust srebra i ąjowanu (kminu indyjskiego) i wyplucie ich do rzeki, tamże, 347; ułożenie figurek(?) zmieszanych ze śliną na języku, w ustach,

68 Stefan Nowicki

Jeszcze inną metodą było usunięcie skazy wraz z różnymi wydzielina-mi ludzkiego ciała - podstawową taką substancją było męskie nasie-nie. Czyniło ono nieczystymi tych, którzy mieli z nim kontakt, co wyko-rzystywano także do pozbywania się nieczystości z ciała oczyszczane-go człowieka27. Jednak niezależnie od metody, musiał być spełniony podstawowy warunek - fizyczny kontakt między oczyszczanym czło-wiekiem, a elementem, który przejmował na siebie nieczystość.

Podobnie funkcjonuje mechanizm przekazywania nieczysto-ści za pomocą dotyku w Izraelu. Odnotowujemy go np. podczas ofia-rowania zwierzęcia na przebłaganie lub w kontekście kozła ofiarnego, którego, po przekazaniu mu grzechów całej społeczności, wypędza-no na pustynię28.

W obu kulturach uznawano także istnienie elementów ludz-kiego ciała, w których gromadzi się i magazynuje nieczystość. Były to włosy, a zaraz po nich paznokcie. Można założyć, że taki ich wize-runek ma swoje źródło w widocznych zmianach, jakie zachodzą w nich podczas choroby lub w czasie dużego stresu albo zmęczenia. Obcięcie więc włosów i paznokci, razem z kąpielą i wypraniem szaty było zauważalnym znakiem osiągnięcia stanu czystości.

dziurkach nosa, w rękach i wyplucie ich przez kaszlnięcie, tamże, 451; przyłożenie ziół ogrodowych, tamże, 263; 268; ofiarowanie zastępczej figurki i wrzucenie jej do rzeki, tamże, 491n; dotknięcie odstojnika ifermentora w karczmie, tamże, 281; 283; tenże, Das Kneipenbesuch als Heilverfahren, w: D. Charpin, F. Joannes (red.), La circulation des biens, des personnes, et des idees dans la proche-orient ancien, Paris 1992, 393 i nast.; wytarcie pana rytuału daktylami, wełną, matą i kozią sierścią, E. Reiner, Šurpu, 11.

27 W Izraelu każdy wypływ nasienia (podczas zmazy nocnej lub stosunku seksualnego) czynił nieczystym. Por. Kpł 15. W Mezopotamii sperma mogła być nośnikiem nieczysto-ści tylko u ludzi zarażonych skazą rytualną. Pozbycie się takiej skazy mogło więc nastąpić na drodze stosunku seksualnego. Jeden z tekstów rytualnych zaleca stosunek z obcą kobietą, którą przed świtem należało odprawić, aby zabrała ze sobą nieczystość, S.M. Maul, Zukunftsbewältigung, 286.

28 Zob. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, M. Peter (red.), (wyd. 2), 164, nota do w. 4. Włożenie rąknagłowę zwierzęcia ofiarnego jako symbol przekazywania mu swoich grzechów - m.in. Kpł 1,4; 4,4.15.24.29. Kozioł ofiarny, podobnie jak zwierzęta zastęp-cze w Mezopotamii i u Hetytów, ma być wypędzony na pustynię, na miejsce bezpłodne: Kpł, 16,20-22. Zastępcze zwierzęta były często wykorzystywane w celu przeniesienia zła i nieczystości do obcego kraju. Por. R.H. Beal, Hittite Military Rituals, w: M. Meyer, P. Mirecki (red.), Ancient Magic and Ritual Power, Leiden 1995, 63-76.

Aby być czystym przed Bogiem 69

W Mezopotamii z goleniem i strzyżeniem spotykamy się w przy-padku rytuałów skierowanych przeciwko nieszczęściu pochodzącemu 0(1 ognia, od węża i od skorpiona29. Dotknięta taką skazą osoba mu-siała ogolić wszystkie włosy na całym ciele, jako oznakę pozbywania się nieczystości. Praktyka usuwania owłosienia była na tyle rozpowszech-niona na starożytnym Wschodzie, że w kulturze hetyckiej istniała na-wet oddzielna grupa wspomagająca zaklinaczy i zajmująca się wyłącz-nie goleniem, strzyżeniem i obcinaniem paznokci pacjentowi30.

Tradycja hebrajska przekazuje jeden szczególny przypadek, w którym osoba oczyszczana także musiała usunąć owłosienie ze swo-jego ciała. Miało to miejsce po wyleczeniu z trądu - obok przeprowa-dzania innych działań oczyszczających, trędowaty miał się ostrzyc i ogo-lić. Czynność tę powtarzał dwukrotnie w odstępie siedmiu dni i dopie-ro po tym czasie mógł być uznany za czystego i miał prawo wejść do namiotu - czyli na powrót stać się członkiem społeczności31.

Pozostaje do omówienia jeszcze jeden szczególny przypadek oczyszczenia. Dotyczy on zarówno puryfikacji trędowatego, jak też domu, w którym kapłan na ścianach zobaczył trąd (grzyb). Przepis rytualny dotyczący domu nakazuje: „Aby oczyścić dom »po pladze trądu«, kapłan weźmie dwa ptaki, kawałek drzewa cedrowego, nitki karmazynowe i hizop. Zabije jednego ptaka nad naczyniem glinia-nym, ponad wodą żywą. Potem weźmie kawałek drzewa cedrowego, hizop, nitki karmazynowe i ptaka żywego, umoczy je we krwi ptaka zabitego i w wodzie żywej, i pokropi dom siedem razy. (...) Ptaka zaś żywego wypuści poza miasto (...)"32. Podobnie przepis odnoszący się do oczyszczenia trędowatego: „...kapłan każe, aby ten, który ma być oczyszczony z trądu przyniósł dwa ptaki żywe, czyste, kawałek drzewa cedrowego, nitki karmazynowe i hizop. Potem kapłan każe zabić jednego ptaka nad naczyniem glinianym napełnionym żywą

"' Ogolenie głowy, S.M. Maul, Zukunftsbewältigung, 277, zgolenie zarostu na twarzy, tamże, 147; 281; 283.

' V. Haas, Materia Magica et Medica Hethitica, 25. *' Kpł 14,8-9: „Ten, który się poddaje oczyszczeniu, wypierze ubranie, zgoli wszystkie włosy,

wykąpie się w wodzie i będzie czysty. Potem wróci do obozu, ale pozostanie przez siedem dni poza swoim namiotem. Siódmego dnia zgoli wszystkie włosy, głowę, brodę i brwi, /goli wszystkie włosy, wypierze swe szaty, obmyje się w wodzie i stanie się czysty".

" Kpł 15,49-53.

70 Stefan Nowicki

wodą. Następnie weźmie drugiego ptaka, żywego, wraz z kawałkiem drzewa cedrowego, z nitkami karmazynowymi i z hizopem i zanurzy to wszystko razem z żywym ptakiem we krwi ptaka zabitego nad wodą żywą. Potem pokropi siedem razy tego, który ma być oczyszczony z trądu i w ten sposób oczyści go. A ptaka żywego wypuści na pole"33. Jest to działanie bardzo podobne do przypadku huryckiego rytuału krwi, jednak w czasie trwania tamtego rytuału oczyszczano dom za pomocą krwi zabitego ptaka, którego później palono. W przytoczo-nym wyżej przykładzie drugiego - żywego - ptaka, wypuszcza się na pole. Jest to cecha charakterystyczna rytuałów hetyckich, babiloń-skich i właśnie hebrajskich, stanowiąca odejście od tradycji huryc-kiej. Cały mechanizm tego rytuału sięga daleko w przeszłość, aż do tradycji syryjsko-hetyckich. Ptak, jako przenosiciel nieczystości, po-jawia się tam bardzo często, natomiast w Mezopotamii jego występo-wanie w tej roli ograniczone jest do rytuałów namburbiM. Ze względu na ramy czasowe funkcjonowania omawianych społeczeństw, należy przyjąć, że zwyczaj ten Izraelici przejęli od otaczających ich ludów, a nie na odwrót.

Powyższe, krótkie omówienie technik oczyszczających w tra-dycji hebrajskiej na tle zwyczajów rytualnych ludów Wschodu Staro-żytnego prowadzi do kilku bardzo interesujących spostrzeżeń.

Wynikiem takiego porównania jest obraz rytuałów hebrajskich, wpisujących się w całokształt tradycji rytualnej otaczających ludów. Zwyczaje i nakazy kultowe społeczeństwa izraelskiego w najważniej-szych punktach pozostają takie same jak w sąsiedniej Mezopotamii. Różnice, które możemy zaobserwować, dotyczą poszczególnych ele-mentów - zmienianych, ujmowanych lub dodawanych - ale nigdy całości obrzędów i rytuałów. Wierzenia, a także właściwości rytualne lub wręcz magiczne poszczególnych elementów świata, zauważalne w obrzędowości hebrajskiej, są doskonale wkomponowane i zgrane z całą kulturą Wschodu Starożytnego. Konkludując - biblijne przeka-

33 Kpi 14,4-7. 34 Ten rytuał wpisuje się w nurt huryckich lub starosyryjskich „rytuałów krwi" SISKUR

zurkijaš; por. V. Haas, Ein Hurritischer Bluirilus und die Deponierung der Rilualrückslände nach hethitischen Quellen, w: B. Janowski, K. Koch, G. Wilhelm (red.), Religionsge-schichte Beziehungen zwischen Kleinasien, Nordsyrien und dem Allen Testament, OBO 129, Freiburg 1993, 69 i nast.; S.M. Maul, Zukunftsbewältigung, 246 i nast.

Aby być czystym przed Bogiem 71

zy dotyczące oczyszczenia świadczą o bardzo szerokim rozprzestrze-nianiu się elementów rytualnych na obszarze całego Starożytnego Wschodu i wysokiego stopnia ich recepcji przez naród hebrajski.

Jednak z porównania opisów starotestamentowych z trady-cjami innych ludów starożytnych wynika jeszcze jeden wniosek, do-tyczący nie tyle podobieństw i różnic między nimi, ile znaczenia sa-mej czynności oczyszczenia. Wymóg oczyszczenia jawi się tutaj bo-wiem jako najważniejszy i podstawowy nakaz rytualny. Każde zbliże-nie się do swojego boga i przebywanie w jego obecności wymagało od wyznawcy nieskazitelności rytualnej, a niezachowanie tego wy-mogu zagrożone było poważnymi konsekwencjami. W związku z tym można wysunąć hipotezę, że oczyszczenie było podstawowym i naj-ważniejszym celem, do którego ludzie dążyli za pomocą różnorakich rytuałów. Można także pokusić się o stwierdzenie, że - przynajmniej na omawianym obszarze - w ogóle nie istnieją rytuały, których głów-nym celem nie jest oddalenie nieczystości, pozostałe wyniki osiągają one niejako w drugiej kolejności35. Każdy rytuał składa się bowiem z kilku części, z których przynajmniej jedną stanowi oczyszczenie. W świetle tego wymogu rytualnego można zaryzykować tezę, że bez oczyszczenia nie ma kultu religijnego, ani nie może zaistnieć magia. Powstanie więc antytezy czysty - nieczysty i konotacji związanych z obydwoma terminami umożliwiło ludziom rozbudowanie i wzbo-gacenie kultowej sfery życia społecznego.

Stefan Nowicki

35 Należy zwrócić uwagę na fakt, że niezależnie od przeznaczenia rytuału magicznego lub religijnego, jakie widnieje w jego „nagłówku", tylko oczyszczenie jest niezmiennym elementem czynności kultowych i ono umożliwia właściwe przeprowadzenie rytuału.