สาขาวิชาโบราณคดีสมัย ... - Silpakorn University...สาขาว ชาโบราณคด สม ยประว ต ศาสตร ภาคว

พฒนาการของแผนผงโบราณสถานในเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอย

โดย นายเอกสทธ เรอนทอง

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาโบราณคดสมยประวตศาสตร

ภาควชาโบราณคด บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

ปการศกษา 2556 ลขสทธของบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

สำนกหอ

สมดกลาง

พฒนาการของแผนผงโบราณสถานในเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอย

โดย นายเอกสทธ เรอนทอง

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาโบราณคดสมยประวตศาสตร

ภาควชาโบราณคด บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

ปการศกษา 2556 ลขสทธของบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

สำนกหอ


DEVELOPMENT OF MONUMENT'S PLANS IN CHIANGSAEN AND CHIANGSAEN NOI ANCIENT CITIES.

By Mr. Akegasit Raunthong

A Thesis Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree Master of Arts Program in Historical Archaeology

Department of Archaeology Graduate School, Silpakorn University

Academic Year 2013 Copyright of Graduate School, Silpakorn University

สำนกหอ


บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร อนมตใหวทยานพนธเรอง “พฒนาการของแผนผงโบราณสถานในเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอย” เสนอโดยนายเอกสทธ เรอนทอง เปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาโบราณคดสมยประวตศาสตร

……........................................................... (รองศาสตราจารย ดร.ปานใจ ธารทศนวงศ) คณบดบณฑตวทยาลย

วนท..........เดอน.................... พ.ศ...........

อาจารยทปรกษาวทยานพนธ ผชวยศาสตราจารย ดร.จรสสา คชาชวะ คณะกรรมการตรวจสอบวทยานพนธ .................................................... ประธานกรรมการ (ผชวยศาสตราจารย ดร.สฤษดพงศ ขนทรง) ............/......................../.............. .................................................... กรรมการ (ศาสตราจารย ดร.ศกดชย สายสงห) ............/......................../.............. .................................................... กรรมการ (ผชวยศาสตราจารย ดร.จรสสา คชาชวะ) ............/......................../..............

สำนกหอ


ง

52101215: สาขาวชาโบราณคดสมยประวตศาสตร ค าส าคญ: เมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอย/พฒนาการของแผนผงโบราณสถาน

เอกสทธ เรอนทอง: พฒนาการของแผนผงโบราณสถานในเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอย. อาจารยทปรกษาวทยานพนธ: ผศ. ดร. จรสสา คชาชวะ. 151 หนา.

งานวจยนมวตถประสงคเพอศกษาพฒนาการของแผนผงโบราณสถานในเมองโบราณ เชยงแสนและเชยงแสนนอย โดยใชขอมลการขดคนขดแตงทางโบราณคดจากโบราณสถาน 45 แหงของเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอย ผลการศกษาสามารถแบงแผนผงโบราณสถานของเมองโบราณทศกษาได 4 กลม คอ

กลมท 1 ผงอาคารหลกวางตามแนวแกน(ราวพทธศตวรรษท 19-20 เปนตนมา) กลมท 2 ผงทมอโบสถ(ราวพทธศตวรรษท 20-21 เปนตนมา) กลมท 3 ผงทมหมอาคาร(ราวปลายพทธศตวรรษท 21-22 เปนตนมา) กลมท 4 ผงทมอาคารหลกเพมจากแนวแกนเดม(ราวพทธศตวรรษท 22-23) ทกกลมแผนผงมความเกยวของสมพนธกนและมพฒนาการรวมกนเปนล าดบมา

โดยสามารถจดแบงชวงสมยพฒนาการของแผนผงโบราณสถานในเมองโบราณเชยงแสนและ เชยงแสนนอย ไดเปน 2 ระยะ คอ

ระยะท 1 ผงทมพฒนาการขนในชวงสมยลานนา(ราวพทธศตวรรษท 19 ถงตน พทธศตวรรษท 22) ไดแก ผงกลมท 1, กลมท 2 และกลมท 3 อนเปนผงทพบไดในเมองโบราณ รวมสมยในลานนา

ระยะท 2 ผงทมพฒนาการขนในชวงสมยพมาปกครอง(ราวพทธศตวรรษท 22-23) ไดแก ผงกลมท 4 อนเปนผงทไมพบในเมองโบราณรวมสมยอน ๆ ในลานนา แตพบวาเปนผง ทเกดขนในสมยสดทายของโบราณสถานบางแหงในเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอย ซงสนนษฐานวานาจะไดรบอทธพล,รปแบบการสรางหรอแนวความคดมาจากพมา

ภาควชาโบราณคด บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร ลายมอชอนกศกษา.......................................... ปการศกษา 2556 ลายมอชออาจารยทปรกษาวทยานพนธ....................................................

สำนกหอ


จ

52101215: MAJOR: HISTORICAL ARCHAEOLOGY KEY WOEDS: CHIANG SAEN AND CHIANG SAEN NOI ANCIENT CITIES/ DEVELOPMENT OF MONUMENT'S PLANS AKEGASIT RAUNTHONG: DEVELOPMENT OF MONUMENT'S PLANS IN CHIANG SAEN AND CHIANG SAEN NOI ANCIENT CITIES. THESIS ADVISOR: ASST.PROF. JIRASSA KACHACHIVA, Ph.D. 151 pp. The purpose of this research is to study the development of monument's plans in Chiang Saen and Chiang Saen Noi ancient cities based on archaeological evidences of 45 monuments. The result show that the plans of monuments can be divided into 4 groups: 1) The main buildings(chedi or mondop and vihara) placed along the axis. (about 14th-15th century A.D. onwards) 2) Plan with the chapel.(add or replace) (about 15th-16th century A.D. onwards) 3) Plan with the groups building. (from the end of 16th-17th century A.D. onwards) 4) Plan with the main building added to the original axis. (about 17th-18th century A.D.) These 4 plans relate to each other and develop side by side. Thus, we can conclude that the monument's plans in these ancient cities developed in 2 phases, i.e.: Phase 1. Plans developing during the Lanna Period. (about 14th - 16th century A.D.) viz, plan of group 1, 2 and 3. Phase 2. The latest plan, developing during the domination of the Burmese in the area. (about 17th-18th century A.D.), viz, group 4. Such plan which is supposed to influence by the Burmese, totally differ from other contemporary cities. ______________________________________________________________________________ Department of Archaeology Graduate School, Silpakorn University Student,s signature..................................... Academic Year 2013 Thesis Advisor,s signature..............................................

สำนกหอ


ฉ

กตตกรรมประกาศ

ขอขอบพระคณ ผ ชวยศาสตราจารย ดร. จรสสา คชาชวะ อาจารยทปรกษาวทยานพนธ ทกรณาใหโอกาส ใหค าแนะน า ใหขอคด ใหการสนบสนนใหความชวยเหลอในการปรบปรงแกไข ในการศกษาวจยจนสามารถจดท าวทยานพนธฉบบนมาโดยตลอด

ขอขอบพระคณผชวยศาสตราจารย ดร.สฤษดพงศ ขนทรง ประธานกรรมการสอบวทยานพนธ และศาสตราจารย ดร. ศกดชย สายสงห กรรมการผทรงคณวฒ ทกรณาใหโอกาสและใหค าแนะน าในการปรบปรง แกไขจนสามารถจดท าวทยานพนธฉบบนไดส าเรจครบถวนยงขน

ขอขอบพระคณศาสตราจารยเกยรตคณ ดร.ผาสข อนทราวธ, รองศาสตราจารยมยร วระประเสรฐ, รองศาสตราจารยสรพล นาถะพนธ, ศาสตราจารย ดร.หมอมราชวงศ สรยวฒ สขสวสด, ผชวยศาสตราจารยพชร สารกบตร, รองศาสตราจารย ดร.ธนก เลศชาญฤทธ, อาจารย ดร.กรรณการ สธรตนาภรมย อาจารยภาควชาโบราณคดทใหโอกาส ใหความร อบรมสงสอน ตลอดระยะเวลาทศกษาในคณะโบราณคด

ขอขอบพระคณกรมศลปากร ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม และพพธภณฑสถานแหงชาต เชยงแสน ทใหขอมลในการศกษาวจย จนสามารถจดท าวทยานพนธฉบบนไหส าเรจลงไดตลอดจนขอขอบพระคณหวหนาพพธพพธภณฑสถานแหงชาต เชยงแสน ขาราชการและเจาหนาทพพธภณฑสถานแหงชาต เชยงแสน ทใหโอกาส ใหขอมล เสยสละเวลา และสนบสนนจนสามารถจดท าวทยานพนธฉบบนใหส าเรจลงได

ขอขอบพระคณ คณพอจเร เรอนทอง คณแมศรเพญ เรอนทอง ธระศกด เรอนทอง ธาน เรอนทอง จรประภา เรอนทอง นนทญา แผนเจรญ ณฐสรางค เรอนทอง ครอบครวท อย เบองหลงในทกดานจนท าใหวทยานพนธฉบบนส าเรจลงได

สำนกหอ


ช

สารบญ หนา บทคดยอภาษาไทย.............................................................................................................. ง บทคดยอภาษาองกฤษ......................................................................................................... จ กตตกรรมประกาศ............................................................................................................... ฉ สารบญภาพ......................................................................................................................... ฌ สารบญแผนผง.................................................................................................................... ฎ บทท 1 บทน า..................................................................................................................... 1 ความเปนมาและความส าคญของปญหา......................................................... 1 ความมงหมายและวตถประสงค..................................................................... 2 ประโยชนของการศกษา................................................................................. 3 ขอบเขตการศกษา.......................................................................................... 3 ขนตอนการศกษา........................................................................................... 5 วธการศกษา................................................................................................... 5 แหลงขอมล................................................................................................... 6 2 โบราณสถานเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอยหลกฐานจากเอกสาร

ทางประวตศาสตร.................................................................................................. 7

หลกฐานจากจารก........................................................................................ 9 หลกฐานจากต านานพงศาวดาร.................................................................... 12 3 แผนผงโบราณสถานเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอย.............................. 23 กลมท 1 ผงอาคารหลกวางตามแนวแกน..................................................... 31 1.ลกษณะผงกลมท 1 ตลอดอายการใชงานจนกระทงทงรางไป........ 31 2.ลกษณะผงกลมท 1 ในสมยแรกสราง ตอมามการตอเตมจน

แผนผงเปลยนแปลงไปเปนผงกลมอน...........................................

40 กลมท 2 ผงทมอโบสถ................................................................................. 49 2.1 การสรางอโบสถแทนทวหารเดมทตงอยเบองหนาเจดยหรอ

มณฑปประธาน ซงเปนอาคารหลกของผงโบราณสถาน......

60

สำนกหอ


ซ

บทท หนา

2.2 การสรางอโบสถแทนทวหารเดมซงเปนอาคารหลกของผง โบราณสถานทไมพบหลกฐานการสรางเจดยหรอมณฑป ประธาน…..........................…………………………...…..

71 กลมท 3 ผงทมหมอาคาร.............................................................................. 76 กลมท 4 ผงทมอาคารหลกเพมจากแนวแกนเดม........................................... 87 1. "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ"

เกดขนจากการตอเตมหรอสรางซอนทบอาคารผงสเหลยม ผนผาหรอ "หมอาคาร" ทมมาแตเดม..........................................

88 2. "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ"

ทเกดจากการสรางอาคารดงกลาวขนใหมทงหลง.......................

101 4 วเคราะหเปรยบเทยบ.............................................................................................. 111 กลมท 1 ผงอาคารหลกวางตามแนวแกน....................................................... 112 ลานนา............................................................................................... 113 สโขทย............................................................................................... 115 กลมท 2 ผงทมอโบสถ................................................................................... 119 ลานนา................................................................................................ 119 สโขทย................................................................................................ 124 กลมท 3 ผงทมหมอาคาร................................................................................. 129 กลมท 4 ผงทมอาคารหลกเพมจากแนวแกนเดม............................................. 134 5 บทสรปและขอเสนอแนะ........................................................................................ 148

รายการอางอง........................................................................................................................ 152 ประวตผวจย.......................................................................................................................... 161

สำนกหอ


ฌ

สารบญภาพ ภาพท หนา

1 เจดยประธานโบราณสถานวดพระธาตสองพนอง(ทศใต) ในเมองโบราณ เชยงแสนนอย................................................................................................

34

2 ชนสวนภาชนะดนเผาในวฒนธรรมหรภญชย....................................................... 35 3 มณฑปประธานโบราณสถานวดมหาธาตในเมองโบราณเชยงแสน...................... 37 4 มณฑปประธานโบราณสถานวดตก เมองโบราณสโขทย..................................... 37 5 พระพมพดนเผาในวฒนธรรมหรภญชย พบจากการขดแตงโบราณสถาน

วดมหาอาราม……..…….…………………..............…………….………

41 6 เจดยประธานโบราณสถานวดปาสก นอกเมองโบราณเชยงแสน…………......... 43 7 เจดยประธานโบราณสถานวดเสาเคยน ในเมองโบราณเชยงแสน……................ 45 8 เจดยประธานโบราณสถานวดพระธาตสองพนอง(ทศเหนอ) ในเมองโบราณ

เชยงแสนนอย................................................................................................

47 9 เจดยประธานโบราณสถานวดรอยขอ ในเมองโบราณเชยงแสน……………...... 48 10 เจดยประธานแสดงอทธพลศลปะสถาปตยกรรมแบบสโขทย ทพบในเมอง

โบราณเชยงแสน………….......…………………………..…………….….

52 11 เจดยประธานองคในและองคนอกของโบราณสถานอาทตนแกว ในเมอง

โบราณเชยงแสน……………………………………..……..……………...

52 12 เศยรพระพทธรปหนทราย สกลชางพะเยา………………………………........…. 54 13 เจดยประธานโบราณสถานวดพระธาตสองพนอง(ทศเหนอ) ในเมองโบราณ

เชยงแสน.......................................................................................................

55 14 จารกหนทราย อายราวพทธศตวรรษท 21 พบจากการขดแตงโบราณสถานวด

พระธาตสองพนอง(ทศเหนอ) ในเมองโบราณเชยงแสนนอย……..….........

56 15 ตราประทบดนเผามจารก ระบศกราชตรงกบ พ.ศ. 2345 พบจากการขดแตง

โบราณสถานวดเจดยหลวง ในเมองโบราณเชยงแสน………….............….

57 16 เศยรพระพทธรปหนทราย สกลชางพะเยา พบจากการขดแตงอโบสถขนาดเลก

ของโบราณสถานวดอาทตนแกว ในเมองโบราณเชยงแสน…….................

58 17

เศยรพระพทธรปหนทราย สกลชางพะเยา พบจากการขดแตงโบราณสถาน หมายเลข 16ในเมองโบราณเชยงแสน…………………..……........……….

63

สำนกหอ


ญ

ภาพท หนา 18 ชนสวนบราลดนเผา พบจากการขดแตงโบราณสถานหมายเลข 16

ในเมองโบราณเชยงแสน………………………….....................................

64 19 ชนสวนบราลดนเผา พบจากการขดแตงอาคารโบราณสถานหมายเลข 4

หรอ 3/1 (ผงรปตรมข).................................................................................

64 20 ชนสวนเศยรพระพทธรปส ารดและหนทราย พบจากการขดแตงโบราณสถาน

วดอโศก ในเมองโบราณเชยงแสน..............................................................

66 21 เจดยประธานโบราณสถานวดเสาเคยน ในเมองโบราณเชยงแสน……...........…. 68 22 เจดยประธานโบราณสถานวดสบเกยง นอกเมองโบราณเชยงแสน…….............. 70 23 แสดงสมยการขยายฐานอโบสถหลกของโบราณสถานหมายเลข 8

นอกเมองโบราณเชยงแสน………………...................................................

72 24 เจดยประธานของโบราณสถานวดธาตเขยว นอกเมองโบราณเชยงแสนนอย…... 85 25 เจดยประธานโบราณสถานวดสบเกยง นอกเมองโบราณเชยงแสน…................... 92 26 ชนสวนศลาจารกอกษรฝกขาม อายราวพทธศตวรรษท 21-22 พบจากการ

ขดแตงโบราณสถานหมายเลข 13 นอกเมองโบราณเชยงแสน....................

106 27 เจดยประธานโบราณสถานวดพระอโบสถ เมองโบราณเวยงทากาน

จ. เชยงใหม...................................................................................................

130 28 เครองถวยจน พบบรเวณโบราณสถานวดหนานชาง ในระดบชนดนกอนการ

พงทลายของวด.............................................................................................

132

สำนกหอ


ฎ

สารบญแผนผง แผนผงท หนา

1 แสดงทตงเมองโบราณเชยงแสน, เชยงแสนนอย, เชยงเมยงและสวรรณโคมค า. 28 2 แสดงทตงโบราณสถานทท าการศกษา จ านวน 34 แหงของเมองโบราณ

เชยงแสน...................................................................................................

29 3 แสดงทตงโบราณสถานทท าการศกษา 10 แหงของเมองโบราณเชยงแสนนอย. 30 4 แสดงผงโบราณสถานผงกลมท 1 รปแบบท 1.................................................... 31 5 แสดงผงโบราณสถานผงกลมท 1 รปแบบท 1.................................................... 32 6 โบราณสถานหมายเลข 17 ทศเหนอและทศใต ในเมองโบราณเชยงแสนนอย... 33 7 แสดงผงโบราณสถานผงกลมท 1 รปแบบท 1.................................................... 39 8 แสดงต าแหนงอโบสถขนาดเลกของโบราณสถานหมายเลข 23 ในเมอง

โบราณเชยงแสน…………………..................................……………..…

51 9 ผงโบราณสถานหมายเลข 27 ในเมองโบราณเชยงแสน แสดงต าแหนง

อโบสถขนาดเลก………………………………………...........................

54 10 แสดงต าแหนงอโบสถขนาดเลก ของโบราณสถานวดเจดยหลวง

ในเมองโบราณเชยงแสน........................................................................

57 11 แสดงทตงอโบสถหลกของโบราณสถานวดปาสก นอกเมองโบราณเชยงแสน.. 61 12 แสดงทตงอโบสถหลกของโบราณสถานหมายเลข16 ในเมองโบราณเชยงแสน 63 13 แสดงทตงอโบสถหลกของโบราณสถานวดอโศก ในเมองโบราณเชยงแสน..... 66 14 แสดงล าดบสมยการตอเตมโบราณสถานวดอโศกในเมองโบราณเชยงแสน 4

สมย...........................................................................................................

67 15 แสดงทตงอโบสถหลกของโบราณสถานวดเสาเคยน ในเมองโบราณเชยงแสน 68 16 แสดงต าแหนงทตง "แทนเสมา" อโบสถหลกของโบราณสถานหมายเลข 8

นอกเมองโบราณเชยงแสน........................................................................

71 17 แสดงต าแหนงทตงอโบสถหลกของโบราณสถานหมายเลข 18

ในเมองโบราณเชยงแสนนอย....................................................................

74 18 แสดงทตงอโบสถหลกของโบราณสถานหมายเลข 19 ในเมองโบราณ

เชยงแสนนอย............................................................................................

74 19 แผนผง "หมอาคาร" ของโบราณสถานวดอโศก ในเมองโบราณเชยงแสน........ 77

สำนกหอ


ฏ

แผนผงท หนา 20 แสดงล าดบสมยการตอเตมโบราณสถานวดอโศกในเมองโบราณเชยงแสน 4

สมย...........................................................................................................

77 21 แสดงต าแหนงทตง "หมอาคาร" ของโบราณสถานวดปาแดง นอกเมอง

โบราณเชยงแสน….........................…………….………………………..

79 22 แสดงทตง "หมอาคาร" ของโบราณสถานหมายเลข 18 ในเมองโบราณ

เชยงแสนนอย............................................................................................

80 23 แสดงทตง "หมอาคาร" ของโบราณสถานวดปาสก นอกเมองโบราณเชยงแสน. 81 24 แผนผง "หมอาคาร"(อาคารหมายเลข 3) โบราณสถานวดปาสก

นอกเมองโบราณเชยงแสน.......................................................................

81 25 แสดงทตงและการขยายตอเตม "หมอาคาร" ของโบราณสถานวดเจดยหลวง

ในเมองโบราณเชยงแสน...........................................................................

83 26 แสดงทตงอาคารหมายเลข 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16 เปนอาคาร

ทมลกษณะเปน "หมอาคาร" ของโบราณสถานวดธาตเขยว นอกเมอง โบราณเชยงแสนนอย................................................................................

86 27 แสดงโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 4 และแสดงทตง "อาคารมทางเดน

เชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานวดอโศก ในเมองโบราณเชยงแสน...........................................................................

89 28 แสดงล าดบสมยการตอเตมโบราณสถานวดอโศกในเมองโบราณเชยงแสน 4

สมย...........................................................................................................

90 29 แสดงโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 4 และแสดงทตง "อาคารม

ทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ"ของโบราณสถาน วดสบเกยง นอกเมองโบราณเชยงแสน......................................................

92 30 แสดงโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 4 ทางเดนยกพนปอฐและแสดง

ทตง "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานวดเจดยหลวงในเมองโบราณเชยงแสน.........................


เชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานวด สงฆาแกวดอนทน ในเมองโบราณเชยงแสน............................................

95

สำนกหอ


ฐ

แผนผงท หนา 32 แสดงโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 4 และแสดงทตง "อาคารมทางเดน

เชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานวด มหาโพธ ในเมองโบราณเชยงแสน...........................................................


เชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานวด พระธาตสองพนอง(ทศเหนอ)....................................................................


เชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถาน เมองโบราณเชยงแสน................................................................................

100 35 แสดงล าดบการตอเตม "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรอ

อโบสถ" ของโบราณสถานหมายเลข 26 ในเมองโบราณเชยงแสน...........

101 36 แสดงโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 4 แสดงทตง "อาคารมทางเดน

เชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" และล าดบการตอเตม โบราณสถานหมายเลข 1นอกเมองโบราณเชยงแสน................................


เชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานวด รอยขอ ในเมองโบราณเชยงแสน...............................................................


เชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานวด หมายเลข 13 นอกเมองโบราณเชยงแสน....................................................


เชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานวด หมายเลข 21 ในเมองโบราณเชยงแสนนอย...............................................


เชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานวดมหา อาราม ในเมองโบราณเชยงแสน................................................................

108 41 แสดงโบราณสถานทมลกษณะผงกลมท 1 หลกฐานจากเมองโบราณรวมสมย

ลานนาในพนทจงหวดเชยงใหมและล าพน................................................

114

สำนกหอ


ฑ

แผนผงท หนา 42 ผงโบราณสถานวดวดกปาดอม เมองโบราณเวยงกมกาม จงหวดเชยงใหม......... 114 43 ผงโบราณสถานทพบในเมองโบราณสโขทยทมลกษณะเดยวกนกบผงกลมท 1

รปแบบท 1 "มลกษณะผงกลมท 1 ตลอดอายการใชงาน จนกระทง ทงรางไป"..................................................................................................

116 44 ผงโบราณสถานวดมหาธาต เมองโบราณสโขทย ระยะท 1 ซงมลกษณะเดยว

กนกบผงกลมท 1 รปแบบท 2 (ผงทมลกษณะผงกลมท 1 ในชวงสมยแรก สรางตอมามการตอเตมจนแผนผงเปลยนแปลงไปเปนผงกลมอน) ซงพบ ในเมองโบราณทศกษา...............................................................................

118 45 ผงโบราณสถานวดกลางเวยง กลม 1, 2, 3 เมองโบราณเวยงทากาน จงหวด

เชยงใหมแสดงทตงอโบสถขนาดเลก ภายในโบราณสถานวดกลางเวยง กลม 3.........................................................................................................

120 46 ผงโบราณสถานวดธาตขาว เมองโบราณเวยงกมกาม จงหวดเชยงใหมแสดง

ทตงอโบสถขนาดเลก ภายในโบราณสถาน...............................................

121 47 ผงโบราณสถานวดปเปย เมองโบราณเวยงกมกาม จงหวดเชยงใหมแสดงทตง

อโบสถขนาดเลก ภายในโบราณสถาน......................................................

122 48 แสดงทตงอโบสถขนาดเลก ภายในผงโบราณสถานวดมหาธาต

เมองโบราณสโขทย.................................................................................

126 49 โบราณสถานวดสระศร เมองโบราณสโขทย...................................................... 128 50 โบราณสถานวดตะกวน เมองโบราณสโขทย..................................................... 128 51 แสดงทตง "หมอาคาร" ของโบราณสถานวดพระอโบสถ เมองโบราณ

เวยงทากาน.................................................................................................

130 52 แสดงทตง "หมอาคาร"(อาคารหมายเลข 5)โบราณสถานวดหนานชาง

เมองโบราณเวยงกมกาม.............................................................................

132 53 แผนผงโบราณสถานบานรองไฮ อ.เมอง จ. พะเยา.............................................. 135 54 แผนผงเมองเชยงตง รฐฉาน ประเทศพมาในปจจบน แสดงทตงวดซงม

แผนผงใกลเคยงกบผงกลมท 4 ผงทมอาคารหลกเพมจากแนวแกนเดม.....

136 55 ผงวดในเมองเชยงตง รฐฉาน ประเทศพมาในปจจบน ซงมแผนผงใกลเคยง

กบผงกลมท 4..................................................................................

137

สำนกหอ


ฒ

แผนผงท หนา 56 ผง Aung-mye-bon-zan Ok-kyaung เมององวะ สรางในป พ.ศ. 2361โดย

สรางเลยนแบบสถาปตยกรรมเครองไม......................................................

140 57 ผง Thami-daw Kyaung เมองอมรประ สรางสมยพระเจา Tha-ra-wadi

กษตรยพมา ราชวงศคองบอง ระหวาง พ.ศ. 2380-2389..............................

141 58 ผง Bagaya Kyaung ทเมององวะกลาวกนวาสรางในสมยพระเจา

Min-ye Kyaw-din.......................................................................................

142 59 ผง Bha-mo Kyaung ทเมองมลฑเลย สรางสมยพระเจา Tha-ra-wadi กษตรย

พมา ราชวงศ คองบอง ระหวาง พ.ศ. 2380-2389........................................

142 60 แสดงผงพนทใชสอยของ Yatana-bhon-myint Kyaung หรอสงฆกวหาร

ประธานวดรตนบงเมยะ เมองเมาะละแหมง ในพนทพมาตอนลาง............

143 61 แสดงการเปรยบเทยบการใชสอยพนทของโบราณสถานตามลกษณะผงกลม

ท 4 ทพบจากเมองโบราณทศกษากบ "เจาง"(Kyaung)อาคารประธาน ของวดในพมา............................................................................................

145

สำนกหอ


1

บทท 1 บทน ำ

ควำมเปนมำและควำมส ำคญของปญหำ

เมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอย ตงอยรมฝงแมนาโขง ในพนท ต. เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย เปนเมองโบราณทตงหางกนเพยง 5 กโลเมตรเทานน พนทตงเมองโบราณทงสองมความสาคญในดานเศรษฐกจ การเมองการปกครองและดานศาสนา ตลอดมาตงแตสมยอาณาจกรลานนา จนถงปจจบน

ดงปรากฏหลกฐานทางโบราณคดเปนคนา กาแพงเมอง ของเมองโบราณเชยงแสน และคนา คนดนของเมองโบราณเชยงแสนนอย นอกจากนยงปรากฏซากโบราณสถานทเปนศาสนสถานหรอวดในพระพทธศาสนาจานวนมากกระจายอยทวไป

หลกฐานจากรายงานการสารวจโบราณสถานเมองเชยงแสนของกรมศลปากร เมอป พ.ศ. 2530 พบรองรอยซากโบราณสถานในเขตกาแพงเมอง 69 แหง นอกกาแพงเมอง 4 แหง รวม 73 แหง1 ตอมาไดพบโบราณสถานเพมเตมอก และไดมการขดคนขดแตงทางโบราณคดและบรณะโบราณสถานดงกลาวไปโดยสวนใหญแลว

จากการสารวจเมองโบราณเชยงแสนในปจจบนพบโบราณสถาน 100 แหง สวนเมองโบราณเชยงแสนนอยพบโบราณสถาน 12 แหง รวมกนเปน 112 แหง กระจายอยทวไปทงดานนอกและในกาแพงเมอง/คนดน ซงสวนใหญทาการขดคนขดแตงและบรณะแลว โดยในจานวนนนมโบราณสถานจานวน 45 แหง แบงเปน โบราณสถานจากเมองโบราณเชยงแสน 34 แหง เมองโบราณเชยงแสนนอย 11 แหง ทพบรายงานการขดคนขดแตงทางโบราณคดทสามารถนามาศกษาได

รายงานการขดคนขดแตงโบราณสถาน 45 แหงดงกลาว พบหลกฐานลาดบการตอเตมซอนทบของอาคารและแผนผงโบราณสถาน มากบาง นอยบาง ตลอดระยะเวลาการใชงานโบราณสถานแตละแหงกอนทงรางไป ตลอดจนหลกฐานโบราณวตถและรปแบบทางศลปะสถาปตยกรรม ทพบจากการขดคนขดแตงอาคารโบราณสถานดงกลาว พบหลกฐานทงในลกษณะเดยวกนและแตกตางกนจนอาจจดเปนกลม ๆ ได ____________________________

1กรมศลปากร, รำยงำนกำรส ำรวจโบรำณสถำนเมองเชยงแสน, ม.ป.ท., ม.ป.ป., 23-32.

สำนกหอ


2

จากหลกฐานดงกลาว จงเกดขอสงสยถงพฒนาการของแผนผงโบราณสถานทพบในเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอย วามความความสมพนธเกยวของกนหรอแตกตางกนไปในทางใดระหวางโบราณสถานทพบในเมองโบราณทศกษา และมความเกยวของสมพนธกบโบราณสถานของเมองโบราณอน ๆ หรอไมอยางไร

โดยในปจจบน ยงไมมผศกษาเกยวกบ พฒนาการของแผนผงโบราณสถานในเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอย ในพนท อ.เชยงแสน จ.เชยงราย มากอน

ประกอบกบการศกษาวจยโบราณสถานของเมองโบราณเชยงแสนทผานมา สวนใหญเปนการศกษาเกยวกบรปแบบทางศลปะของเจดยและพระพทธรปเปนสวนใหญ เชน การศกษาพฒนาการของเจดยลานนา วทยานพนธ(ศศ.ม.(ประวตศาสตรสถาปตยกรรม)) ของรฏฐา ฤทธศร, พระเจดยเมองเชยงแสน ของจรศกด เดชวงศญา, เจดยกลมแบบพนเมองเชยงแสน ของพเศษ เจยจนทรพงษ, เจดยวดปาสก เชยงแสน ของเสนอ นลเดช และงานวจย พระพทธรปในประเทศไทย: รปแบบ พฒนาการและความเชอของคนไทย ของ ศ.ดร. ศกดชย สายสงห ทเนอหาสวนหนงกลาวถงลกษณะทางศลปกรรมของพระพทธรปทพบในลานนาและในเชยงแสน เปนตน

สวนงานศกษาวจยทเกยวกบวหารลานนาหรออาคารโบราณสถาน สวนใหญจะเนนศกษาทางดานศลปกรรมและลกษณะทางศลปะสถาปตยกรรมของเจดยและวหาร ในจงหวดเชยงใหม ลาพน ลาปาง นาน ทมกจะศกษาจากเจดยและวหารทยงคงสภาพสมบรณ และการศกษาวหารเหลานนมกเปนวหารทมอายการกอสรางในราวพทธศตวรรษท 24 เปนตนมาแทบทงสน เชน วหารลานนา ของวรลญจก บญยสรตน ทกลาวถงวหารลานนาในจงหวดเชยงใหม ลาพน ลาปางและวหารโถง ซมโขงสกลชางลาปาง ของสามารถ สรเวชพนธ ทกลาวถงวหารและซมโขง ในลาปาง เปนสวนใหญ โดยยงไมมผศกษาเกยวกบอาคารสงปลกสรางหรอแผนผงโบราณสถานของเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอยมากนก

ควำมมงหมำยและวตถประสงค 1. ศกษาลาดบพฒนาการของแผนผงโบราณสถานในเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอย

2. ศกษาความสมพนธกนของผงโบราณสถานในเมองโบราณททาการศกษากบเมองโบราณรวมสมยอน ในลานนาและบรเวณใกลเคยง

สำนกหอ


3

ประโยชนของกำรศกษำ 1. ทราบลาดบพฒนาการแผนผงโบราณสถานเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอย

ในพนท อ.เชยงแสน จ.เชยงราย 2. ทราบถงความสมพนธระหวางเมองโบราณททาการศกษากบเมองโบราณรวมสมย

อนในลานนาและบรเวณใกลเคยง

ขอบเขตของกำรศกษำ ศกษาหลกฐานจากโบราณสถานจานวน 45 แหง ทพบรายงานการขดคนขดแตงทาง

โบราณคดทสามารถศกษาได ของเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอย ไดแก 1.โบราณสถานของเมองโบราณเชยงแสน จานวน 34 แหง คอ

1.1 โบราณสถานหมายเลข 1 (นอกเมอง) 1.2 โบราณสถานหมายเลข 4 กลม 1 (นอกเมอง) 1.3 โบราณสถานหมายเลข 4 กลม 2 (นอกเมอง) 1.4 โบราณสถานหมายเลข 7 (นอกเมอง) 1.5 โบราณสถานหมายเลข 8 (นอกเมอง) 1.6 โบราณสถานหมายเลข 10 (นอกเมอง) 1.7 โบราณสถานหมายเลข 11 (นอกเมอง) 1.8 โบราณสถานหมายเลข 13 (นอกเมอง) 1.9 โบราณสถานวดสบเกยง (นอกเมอง) 1.10 โบราณสถานวดปาสก (นอกเมอง) 1.11โบราณสถานวดปาแดง (นอกเมอง) 1.12 โบราณสถานวดจอมหมอก (นอกเมอง) 1.13 โบราณสถานหมายเลข 12 1.14 โบราณสถานหมายเลข 16 1.15 โบราณสถานหมายเลข 17 1.16 โบราณสถานหมายเลข 23 1.17 โบราณสถานหมายเลข 26 1.18 โบราณสถานหมายเลข 27 1.19 โบราณสถานวดบญยน 1.20 โบราณสถานวดออมแกว 1.21โบราณสถานวดมหาธาต

สำนกหอ


4

1.22 โบราณสถานวดอดม 1.23 โบราณสถานวดปางวเชยง 1.24 โบราณสถานวดควาง 1.25 โบราณสถานวดมหาโพธ 1.26 โบราณสถานวดสงฆาแกวดอนทน 1.27 โบราณสถานวดเสาเคยน 1.28 โบราณสถานวดรอยขอ 1.29 โบราณสถานวดมหาอาราม 1.30 โบราณสถานวดเจดยหลวง 1.31 โบราณสถานวดอโศก-ชางคา 1.32 โบราณสถานวดอาทตนแกว 1.33 โบราณสถานวดบานรอง 1.34 โบราณสถานวดสวสด(สสด)

2. โบราณสถานของเมองโบราณเชยงแสนนอย จานวน 11 แหง 2.1 โบราณสถานบานสบกก (นอกเมอง) 2.2 โบราณสถานขางวดธาตเขยว (นอกเมอง) 2.3 โบราณสถานวดธาตเขยว (นอกเมอง) 2.4 โบราณสถานหมายเลข 16 2.5 โบราณสถานหมายเลข 17 ทศเหนอ 2.6 โบราณสถานหมายเลข 17 ทศใต 2.7 โบราณสถานหมายเลข 18 2.8 โบราณสถานหมายเลข 19 2.9 โบราณสถานหมายเลข 20 2.10 โบราณสถานหมายเลข 21 2.11 โบราณสถานวดพระธาตสองพนอง (ทศเหนอ)

สำนกหอ


5

ขนตอนกำรศกษำ 1. รวบรวมขอมลหลกฐานทางประวตศาสตรและโบราณคดทเกยวของกบหวขอการ

ศกษาวจย ทงขอมลดานเอกสารและขอมลภาคสนาม 2. จาแนกขอมลทรวบรวมมา โดยแบงเปนหลกฐานทางประวตศาสตรและหลกฐาน

ทางโบราณคด 3. ทาการศกษาแลววเคราะหเปรยบเทยบขอมลหลกฐาน ทรวบรวมและจาแนกไวนน 4. สรปผลการศกษา 5. เรยบเรยงจดพมพ ทารปเลมวทยานพนธและนาเสนอผลงานการศกษาวจย

วธกำรศกษำ 1.รวบรวมขอมลหลกฐานทางประวตศาสตรและโบราณคดทเกยวของกบหวขอการ

ศกษาวจย ทงขอมลดานเอกสารและขอมลภาคสนาม ทาการรวบรวมขอมลดานเอกสาร จาก จารก ตานาน พงศาวดาร รายงานการวจย วทยานพนธ หนงสอ บทความทางวชาการ แผนท ภาพถาย ขอมลดานภมศาสตรและขอมลจากรายงานการขดคนขดแตงทางโบราณคดของโบราณสถานทง 45แหง ททาการศกษา และรายงานการขดคน ขดแตงโบราณสถานแหงอน ๆ ของเมองโบราณ เชยงแสน เชยงแสนนอย และเมองโบราณรวมสมยในลานนาและใกลเคยง

2. รวบรวมขอมลภาคสนาม จากโบราณสถานทง 45 โบราณสถาน ในพนทตงโบราณสถาน แลวจดบนทกขอมล ถายภาพ ทาแผนท แผนผง เพอหาขอมลเพมเต มจากโบราณสถานในสถานทจรงททาการศกษา และเขาสารวจโบราณสถานอน ๆ ในบรเวณเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอย

3. การจาแนกขอมลทรวบรวมมา โดยแบงเปน หลกฐานทางประวตศาสตรทเปนลายลกษณอกษร จากจารก ตานาน พงศาวดาร วรรณกรรม และขอมลหลกฐานจากโบราณสถานและโบราณวตถ ทรวมรวมจากรายงานการสารวจ ขดคน ขดแตงทางโบราณคดและจากขอมลภาคสนาม ใหเปนหมวดหม

4. นาขอมลหลกฐานจากการรวบรวมขอมล เอกสารและขอมล โบราณวตถโบราณสถานจากการสารวจภาคสนามมาทาการวเคราะห

สำนกหอ


6

แหลงขอมล 1. แหลงขอมลดำนเอกสำร

1.1 หอสมดมหาวทยาลยศลปากร 1.2 หอสมดมหาวทยาลยเชยงใหม 1.3 หอสมดมหาวทยาลยแมฟาหลวง 1.4 หองสมดพพธภณฑสถานแหงชาต เชยงแสน 1.5 โครงการอนรกษและบรณะเมองประวตศาสตรเชยงแสน จ.เชยงราย 1.6 หองสมดสานกศลปากรท 7 นาน 1.7 หองสมดสานกศลปากรท 8 เชยงใหม 1.8 ศนยมานษยวทยาสรนธร

2. แหลงขอมลดำนโบรำณสถำนและโบรำณวตถ 2.1 จากเมองโบราณเชยงแสน และเชยงแสนนอย 2.2 อทยานประวตศาสตร วดปาสก อ.เชยงแสน จ.เชยงราย 2.3 พพธภณฑสถานแหงชาต เชยงแสน อ.เชยงแสน จ.เชยงราย 2.4 โครงการอนรกษและบรณะเมองประวตศาสตรเชยงแสน จ.เชยงราย 2.5 สานกศลปากรท 8 เชยงใหม อ.เมอง จ.เชยงใหม

สำนกหอ


7

บทท 2 โบราณสถานเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอย

หลกฐานจากเอกสารทางประวตศาสตร

เมองโบราณเชยงแสนและเมองโบราณเชยงแสนนอย เปนเมองทมคน า กาแพงเมอง กออฐ/คนดน ลอมรอบ ตงหางกนราว 5 กโลเมตรรมฝงดานขวาของแมน าโขง ในอดตเปนเมองทสาคญเมองหนงของอาณาจกรลานนา ปจจบนตงอยในพนท ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย

ในบรเวณพนทเมองโบราณทงสองพบหลกฐานการอยอาศยของมนษยมาตงแตยคกอนประวตศาสตร ดงหลกฐานจากเครองมอหนกะเทาะประเภทขดและสบตด อนเปนเครองมอทใชในยคหนเกาและหนกลาง และเครองมอหนขดแบบมบาและไมมบา อนเปนเครองมอทใชในยคหนใหม โดยไมพบหลกฐานการอยอาศยทชดเจนตอเนอง1

ถดจากหลกฐานในยคกอนประวตศาสตรแลว หลกฐานทพบในปจจบนยงไมพบหลกฐานทางโบราณคดใดในพนทเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอยทมอายเกากวาพทธศตวรรษท 19 เลย2 ดงหลกฐานทพบวานอกจากเครองมอหนในสมยกอนประวตศาสตรแลวหลกฐานทางโบราณคดในสมยประวตศาสตรทมอายเกาแกทสดทพบในปจจบน พบวามอายราวพทธศตวรรษท 18-19 ลงมาเทานน ดงหลกฐานจากชนสวนภาชนะดนเผาในวฒนธรรมหรภญชยตอนปลาย(อายราวพทธศตวรรษท 18-19), ชนสวนเครองถวยจนสมยราชวงศหยวน(พ.ศ.1814-1911) จากการขดคนทางโบราณคดในเมองโบราณเชยงแสน3และเชยงแสนนอย4 เปนตน __________________________

1ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน: วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร (กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2551), 7-8. 2เรองเดยวกน, 12. 3บษยา ไชยเสโน. การศกษารองรอยทางโบราณคดจากการขดคนบรเวณทอยอาศยในบรเวณเมอง โบราณเชยงแสน . วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรสถาปตยกรรม บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2530, 119-124.

4กรมศลปากร, รายงานการขดคนทางโบราณคด แหลงโบราณคดเวยงเชยงแสนนอย วดพระธาตสองพนอง ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2552), 54, 60-68, 69-73, 74, 82-83. (อดสาเนา)

สำนกหอ


8

ถดจากพทธศตวรรษท 19 ลงมาจนถงป พ.ศ. 2347 อนเปนปทเมองเชยงแสนและ เชยงแสนนอย ถกทงรางไปนน ระยะเวลาราว 500 ปดงกลาว เปนชวงเวลาทเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอยททาการศกษา มสภาพเปนบานเมองทมผ คนอยอาศยสบเนองตลอดมา ดงหลกฐานทางโบราณคด ทงโบราณวตถ โบราณสถานมากกวา 100 แหง และรปแบบทางศลปะสถาปตยกรรม อายตงแตราวพทธศตวรรษท 19-24 ทพบเปนจานวนมากจากการสารวจและขดคนขดแตงทางโบราณคดในปจจบน นอกจากหลกฐานทางโบราณคดดงกลาวซงจะใชเปนหลกฐานหลกสาคญในการทาการศกษาวจยในครงนนน ยงพบหลกฐานทางประวตศาสตร ไดแก จารกและตานานพงศาวดารทกลาวถงเมองเชยงแสนและเชยงแสนนอยดวย โดยหลกฐานจารกทพบในบรเวณเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอยนนพบจานวนนอยมาก สวนใหญเปนจารกในชวงราวพทธศตวรรษท 21-23 สวนหลกฐานตานานและพงศาวดารพบหลายฉบบดวยกนทกลาวถงเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอยททาการศกษา เชน ตานานเมองสวรรณโคมคา, ตานานสงหนวตกมาร, ตานานพนเมองเชยงแสน, ตานานมลศาสนา, ประชมพงศาวดาร ภาคท 61, คราวเชยงแสนแตก, ชนกาลมาลปกรณ เปนตน โดยตานานและพงศาวดารดงกลาวสวนใหญ มเนอหาทสามารถแบงไดเปน 2 ชวงเวลา5 คอ สมยปรมปราคตหรอสมยแหงตานาน ซงนาจะอยในชวงราวพทธศตวรรษท 12-18 ซงยงไมพบหลกฐานทางโบราณคดใดในเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอยทมอายสมยสอดคลองกน และสมยประวตศาสตรในตานานพงศาวดารทนาจะเรมราวพทธศตวรรษท 19 เปนตนมา ซงพบหลกฐานทางโบราณคดในพนทเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอย มอายสมยสอดคลองกน จากทกลาวไปขางตนหลกฐานทางประวตศาสตรจากตานานพงศาวดารของเมองโบราณทศกษาซงนาจะเรมในราวพทธศตวรรษท 19 เปนตนมา โดยเฉพาะหลกฐานจากตานานพนเมองเชยงแสนนน เปนหลกฐานทางประวตศาสตรทนาจะนามาเทยบเคยงกบหลกฐานทางโบราณคดทพบจากการขดคนขดแตงโบราณสถานของเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอยไดเปนอยางด ซงนาจะทาใหเหนภาพ ชวงสมยทางประวตศาสตรของเมองเชยงแสนและเชยงแสนนอยตงแตราวพทธศตวรรษท 19 ลงไปจนกระทงถกทงรางไปใน ป พ.ศ. 2347 ไดชดเจนมากยงขน ดวยเหตนจงอาจกลาวไดวาชวงสมยทางประวตศาสตรของเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอย จากหลกฐานเอกสารทางประวตศาสตรทสามารถสบคนไดและพบหลกฐานทางโบราณคดสอดคลองกนนน นาจะเรมขนตงแตสมยพญาแสนภมาสรางเมองเชยงแสนขนใหม ใน __________________________ 5ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน: วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร,12.

สำนกหอ


9

ชวงราวพทธศตวรรษท 19 ตอเนองไปจนถงเมองเชยงแสนและเชยงแสนนอยเจรญรงเรองขนในฐานะเมองสาคญเมองหนงในอาณาจกรลานนาจนถงปลายพทธศตวรรษท 21 และตกเปนเมองในปกครองของพมา ตงแต พ.ศ. 2100 พรอมกบเมองอน ๆ ในอาณาจกรลานนา จนกระทงถกทงรางไปหลงจากสงครามใน ป พ.ศ. 2347 ดงพบหลกฐานทกลาวไวในตานานพงศาวดารนน ดงนนจงอาจกลาวไดวาเอกสารหลกฐานทางประวตศาสตรเกยวกบเมองโบราณ เชยงแสนและเชยงแสนนอยททาการศกษา พบ 2 ประเภท คอ หลกฐานจากจารก และหลกฐานจากเอกสารประเภทตานานพงศาวดาร

หลกฐานจากจารก

เมองโบราณเชยงแสน และเชยงแสนนอย เปนเมองโบราณทพบหลกฐานจารกไมมากนก โดยจารกทพบทงหมดเปนจารกทพบในพนทเมองโบราณเชยงแสนเทานน ซงพบเพยง 5 จารก โดยเปนจารกในชวงตนพทธศตวรรษท 21 ในสมยรงเรองของลานนาและเปนจารกในชวงพทธศตวรรษท 22-23 ในสมยพมาปกครองลานนาและเชยงแสน ดงน 1. จารกในสมยรงเรองของอาณาจกรลานนา ไดแก 1.1 จารกวดพนตองแตม พ.ศ. 2031 1.2 จารกวดปราสาท พ.ศ. 2038

2. จารกในสมยลานนาและเชยงแสนตกอยภายในการปกครองของพมา ไดแก 2.1 จารกวดผาขาวปาน พ.ศ. 2158-2160 2.2 จารกฐานพระฤๅษวชมฤค พ.ศ. 2147 2.3 จารกฐานพระพทธรปวดพระเจาลานทอง พ.ศ. 2269

1. จารกในสมยรงเรองของอาณาจกรลานนา 1.1 จารกวดพนตองแตม6 จารกดวยอกษรธรรมลานนา, อกษรฝกขาม ภาษาบาล, ภาษาไทย ระบศกราชตรงกบปพทธศกราช 2031 สนนษฐานวาพบทวดพวกพนตอง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย เนอหากลาวถง พนตองแตม เคยสรางวดแหงหนงในเมองเชยงแสน ตอมา พ.ศ. 2030 ลกของทาน คอ พนญากตต และแมเจาสาวคารอย ถวายวดนนแดพระเจาแผนดนและพระราชมารดา ทงสองพระองคไดถวายนา ภาษ เบย คน พรอมทงไมสก สรางวหารและหอพระไตรปฏก __________________________

6คลงขอมลจารกลานนา, ประชมจารกลานนา เลม 6 จารกในพพธภณฑ เชยงแสน ภาคท 2 (เชยงใหม: สถาบนวจยสงคม มหาวทยาลยเชยงใหม, 2546), 39-67.

สำนกหอ


10

1.2 จารกวดปราสาท7 จารกดวยอกษรฝกขาม ภาษาไทย ระบศกราชตรงกบป พ.ศ. 2039 พบทวดปราสาท อ.เชยงแสน จ.เชยงราย เนอหากลาวถง พ.ศ. 2039 เจาหมนเชยงแสนคาลาน ถวายวดปราสาทแดพระเจาแผนดนและพระราชมารดา ทง 2 พระองคทรงสงตราหลาบคา อทศนาและคนแกวด และกลาวถง พระมหาสงฆราชาญาณวลาศ วดพระหลวงกลางเวยง พระมหาสามวดพระบวช พระมหาสามโสมรงสวดพระยน รเหนถงการบญนดวย

2. จารกในสมยลานนาและเชยงแสนตกอยภายในการปกครองของพมา

2.1 จารกวดผาขาวปาน8 จารกดวยอกษรฝกขาม ภาษาไทย ระบศกราชตรงกบป พ.ศ. 2158-2160 พบทวดผาขาวปาน (วดสนทราราม) อ.เชยงแสน จ.เชยงราย เนอหากลาวถง พ.ศ. 2159 พญาหลวงเมองเชยงแสน และนางพญาหลวง พรอมดวยพระสงฆ 3 คณะ รวมกนสรางวหาร และสรางพระพทธรปองคใหญ แลวนมนตสมเดจราชโมลจตตสารมงคละ มาเปนเจาอาวาส พ.ศ. 2160 สรางเจดย บรรจพระธาตพระพทธเจาและธาตพระสาวก พรอมทงถวายคน 52 คนและสวนหมาก

2.2 จารกฐานพระพทธรปวดพระเจาลานทอง9 (พระพทธรปทสรางขนโดยผปกครองชาวพมา) จารกดวยอกษรธรรมลานนา ภาษาไทย ระบศกราชตรงกบป พ.ศ. 2269 พบทวดพระเจาลานทอง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย เนอหากลาวถง พ.ศ. 2269 พระยาหลวงเจามงคละสะแพก เจาเมองเชยงแสนและบษบาสรวธนเทพาราชกญญาเจา มศรทธาหลอพระพทธรปองคนไวทวดศรสองเมอง ทสรางขนบรเวณสสานเจาราชบตรยอดงาเมอง

2.3. จารกฐานพระฤๅษวชมฤค10 จารกดวยอกษรฝกขาม, อกษรธรรมลานนา ภาษาไทยและบาล ระบศกราชตรงกบป พ.ศ. 2147 พบบรเวณภเขาขางยอดดอยตง หรอบรเวณใกลเคยง ในพนท อ.แมฟาหลวง จ.เชยงราย ในปจจบน อนเปนพนทใกลเคยงกบ อ.เชยงแสน มเนอหากลาวถง พ.ศ. 2147 (สมเดจ)บรมบพตรพระเปนเจาเมองเชยงแสน พรอมทงพระมหาสมเดจราชคร วด พระหลวง เปนประธาน และพระสงฆโมล รวมกนสรางรปพระฤๅษตนน ตอจากนนเปนคาไหวพระธาตดอยตง ตานานพระธาตดอยตงโดยยอ และคาอธบายรปทฐานรปพระฤๅษ __________________________

7จารกลานนา ภาค 1, เลม 1 (กรงเทพฯ : มลนธเจมส เอช ดบเบลย ทอมปสน, 2534. พมพในวโรกาสสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร พระชนมายครบ 3 รอบ พทธศกราช 2534), 6-8.

8เรองเดยวกน, 17-19. 9เรองเดยวกน, 20-21. 10เรองเดยวกน, 14-16.

สำนกหอ


11

จารกดงกลาวทง 5 จารกเปนจารกซงระบศกราชตรงกบพทธศกราช 2031, 2039, 2158-2160, 2147 และ พ.ศ. 2269 เนอหาในจารกกลาวถงการสรางวด สรางพระพทธรป หรอสรางรปเคารพ อนเกยวเนองในพทธศาสนา

โดยจารกวดพนตองแตม พ.ศ. 2031 และจารกวดปราสาท พ.ศ. 2038 นนเปนจารกทขนนางเมองเชยงแสนในยคทองหรอยครงเรองของอาณาจกรลานนา ทาการบรณะวดทมมาแตเดมของบรรพบรษตนหรอสรางวดขนเพอถวายกษตรยราชวงศมงรายซงประทบอยทเชยงใหม อนอาจแสดงถงความรงเรองในทก ๆ ดานของเมองเชยงแสนและลานนาในชวงเวลานน เชนเดยวกบหลกฐานจารกการบรณะและการสรางวดจานวนมากทพบจากเมองโบราณของลานนาในจงหวดพะเยา เชยงใหม ลาพน ลาปาง ซงจารกเหลานนมกสรางขนในชวงรชกาลพระเจาตโลกราชถงพระเมองเกษเกลา(พ.ศ. 1984-2081) อนเปนยคทองหรอยครงเรองของอาณาจกรลานนา

สวนจารกวดผาขาวปาน พ.ศ. 2158-2160, จารกฐานพระฤๅษวชมฤค พ.ศ. 2147 และจารกฐานพระพทธรปพระเจาลานทอง พ.ศ. 2269 นน เปนจารกการสรางวดและสรางรปเคารพ ในสมยลานนาและเชยงแสนตกอยภายในการปกครองของพมาแลว

โดยหลกฐานจากจารกฐานพระฤๅษวชมฤค พ.ศ. 2147 และจารกวดผาขาวปาน พ.ศ. 2158-2160 นนเปนจารกการสรางรปฤาษและการสรางหรอบรณะวด อทศคนและสงของใหกบวด โดยผปกครองหรอขนนางทสนนษฐานวานาจะเปนคนพนเมองลานนาเชยงแสนและครอบครว ซงอาจสนนษฐานไดวาในชวงเวลาดงกลาวเมองเชยงแสนอาจจะยงคงมอสระหรอถกพมาปกครองอยางไมเขมงวดนก โดยชาวพนเมองยงคงมอสระในการปฏบตตามจารตประเพณทสบตอกนมาไดเชนเดม ดงหลกฐานขอความในจารกวดผาขาวปาน พ.ศ. 2158-2160 ซงเปนขอความการสรางหรอบรณะวด อทศคนและสงของใหกบวด เชนเดยวกนกบจารกกอนหนานนในสมยทลานนาและเมองเชยงแสนยงเปนอสระและปกครองโดยกษตรยราชวงศมงราย ดงหลกฐานสาคญในตอนทายของจารกฐานพระฤๅษวชมฤคนน จารกยงกลาวถงพระนามของกษตรยราชวงศมงรายตงแต พญามงราย ปฐมกษตรย ลงมาอกดวย

ซงตางจากจารกฐานพระพทธรปในวดพระเจาลานทอง พ.ศ. 2269 นน หลกฐานระบในจารกชดเจนวาสรางขนโดยขนนางชาวพมา ทมอานาจปกครองเมองเชยงแสนในชวงเวลานน ซงอาจสนนษฐานไดวาในชวงเวลานพมาไดปกครองเมองเชยงแสนอยางใกลชดและอาจมอานาจปกครองแทนทขนนางชาวพนเมองเชยงแสนมากขนดวย แตทงนอาจสนนษฐานตอไปไดวาในชวงเวลานนเมองเชยงแสนนาจะมความปกตสขและนาจะมฐานะทางเศรษฐกจดพอสมควร จนสามารถหลอพระพทธรปททาจากโลหะสารด ทมขนาดใหญได

สำนกหอ


12

หลกฐานจากต านาน พงศาวดาร

เอกสารตานานพงศาวดารทกลาวถง เมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอย สวนใหญปรากฏอยในตานานพงศาวดาร ดงน 1. ตานานเมองสวรรณโคมคา 2. ตานานสงหนวตกมาร 3. ตานานพนเมองเชยงแสน ฉบบใบลานในหอสมดแหงชาต เลขท 951/3

4. ประชมพงศาวดาร ภาคท 61 5. ตานานพนเมองเชยงราย เชยงแสนฉบบใบลานวดเมธงกราวาส 6. เอกสารคามะเกลาเมองเชยงแสน จาก The Richard David Collection 7. คราวเชยงแสนแตก 8. ชนกาลมาลปกรณ 9. ตานานมลศาสนา ตานานหรอพงศาวดารดงกลาวจะกลาวถงเมองโบราณเชยงแสนเปนสวนใหญ โดยเนอหาในตานานเมองสวรรณโคมคา, ตานานสงหนวตและเนอหาตอนตนของตานานพนเมองเชยงแสน จะกลาวถงการอยอาศย, การสรางบานเมอง ของผคนในบรเวณทราบลมเชยงแสน มาตงแตกอนพทธกาล เรอยมาถงบานเมองในสมย ป เจาลาวจก และบรรพบรษกษตรยราชวงศมงราย อนเปนเนอหาในปรมปราคตหรอสมยแหงตานานเปนสวนใหญ ถดจากนนจงเปนเนอหาในสวนของประวตศาสตรเมองเชยงแสนตงแตพญามงรายผสถาปนาอาณาจกรลานนา พญาแสนภผสรางเมองเชยงแสน และมเนอหากลาวถงเมองเชยงแสนเรอยมาจนกระทงเมองเชยงแสนถกทงรางไปใน พ.ศ. 2347 โดยจะกลาวถงเนอหาการสรางวดในพทธศาสนาอนจะเปนโบราณสถานทศกษา เปนชวง ๆ ซงสวนใหญกลาวไวในตานานในสวนของเนอหาทกลาวถงกษตรยราชวงศมงรายลงมาแลวทงสน สวนเนอหาเกยวกบเมองโบราณเชยงแสนนอยพบกลาวถงเพยงเลกนอยเทานน ดงหลกฐานจาก 1. ต านานเมองสวรรณโคมค า11 กลาวถงเมองสวรรณโคมคาและเมองอโมงคคเสลา ซงตงอยบรเวณปากแมนากก มอายอยในสมยพระพทธกสสปะ(พระพทธเจาองคท 3) ตอมาบานเมองไดลมจมลงไปในแมนาโขง __________________________

11กรมศลปากร, เมองประวตศาสตรเชยงแสน (กรงเทพฯ: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2549), 29-31.

สำนกหอ


13

2. ต านานสงหนวตกมาร12 กลาวถง 52 ปกอนพระโคตรมะ(พระพทธเจาองคท 4 องคปจจบน)จะตรสร สงหนวตกมาร พาบรวาร จากนครไทยเทศ ในอนเดย เดนทางมายงทราบเชยงแสนแลวสรางเมอง นาเคนทรนคร หรอ นาคบร หรอ นาคพนธสงหนวตตนคร หรอ โยนกนคร ในบรเวณเมองสวรรณโคมคาเดม ซงมชนพนเมองอาศยอยตามลาหวย ปาเขามากอนแลว ราชวงศสงหลวตมเชอสายปกครองตลอดมา จนกระทง พ.ศ. 1003 เมองจงลมจมลงเปนหนองน าใหญ ชาวเมองทรอดชวตจงมาสรางเวยงปรกษา(เชยงแสนนอย) ทรมฝงแมนาโขง

3. ต านานพนเมองเชยงแสน ฉบบใบลานในหอสมดแหงชาต เลขท 951/313 และประชมพงศาวดาร ภาคท 6114 กลาวถงเหตการณในชวงเวลาตอมา เมอพระพทธเจานพพานไปได 1182 ป เมองยวนเชยงแสน และเมองไทยยวนอกพนเมองไมมเจาปกครองเมอง พระเจาอนรทธเปนใหญกวาเมองทงหลาย จงขอพระอนทรใหสงเทวดาลงมาปกครองเมอง พระอนทรจงสง ลาวจงกระเทวบตตและเทวดาอก 1,000 องค ลงมาปกครองเมอง โดยไตบนไดเงนลงมา ชาวเมองเวยงปรกษา(เชยงแสนนอย)จงเชญมาประทบอยทเวยงปรกษาแลวอภเษกใหเปนเจาปกครองเมองไทยยวนทงมวล ในปทพระเจาอนรทธทรงตดศกราช อนเปนการเรมจลศกราชท 1

ในปนน ลาวจง อนเปนบรรพบรษกษตรยราชวงศมงราย สรางเวยงหรญนครเงนยางเชยงแสน จากนนตานานพนเมองเชยงแสนกลาวถงบรรพบรษกษตรยราชวงศมงราย เปนลาดบไป จนกระทงถงพญามงราย ปฐมกษตรยของอาณาจกรลานนา การสรางเมองเชยงแสนใน จลศกราช 649(พ.ศ. 1830) โดยเสดจประทบทรมน าโขงในเวยงปรกษา(เชยงแสนนอย) แลวทรงเสดจขนไปสกการบชาพระธาตดอยภเขา(เมองเชยงเมยง)กอน แลวจงเสดจมาสรางเมองเชยงแสน ทรงประทบอยรมประตยางเถงชวคราวกอนจากนนจงใหกอกาแพงเวยง และสรางคมนอยกลางเวยงอนเปนทเกาแตปฐมองคลาวเคา และตานานยงกลาวถงกษตรยในราชวงศมงรายและขนนางทมาปกครองเมองเชยงแสนเปนลาดบไป จนกระทงอาณาจกรลานนาและเมองเชยงแสน ตกอยในปกครองของพมา โดยกลาวถง จลศกราช 1090(พ.ศ. 2271) เทานน

__________________________ 12ประชมพงศาวดาร ภาคท 61, พมพครงท 2 (พระนคร: โรงพมพชวนพมพ, 2515. พมพในงานศพ นางสมานทะเบยนกจ(นอม สจจะเวทะ) มนาคม 2515), 53-90.

13สรสวด อองสกล ปรวรรต, พนเมองเชยงแสน (กรงเทพฯ: อมรนทรบคเซนเตอร, 2546), 24-130. 14ประชมพงศาวดาร ภาคท 61, 94-197.

สำนกหอ


14

ในสวนของการสรางวดนน ตานานพนเมองเชยงแสน กลาวถงการสรางวด ไว 2 ชวงเวลาคอ

3.1 วดทสรางในระหวาง จลศกราช 1 ถง จลศกราช 649(พ.ศ. 1830) 3.2 วดทสรางหลงจาก จลศกราช 649 (พ.ศ. 1830) เปนตนไป 3.1 วดทสรางในระหวาง จลศกราช 1 ถง จลศกราช 649(พ.ศ. 1830) นน

เปนวดท ตานานพนเมองเชยงแสนและประชมพงศาวดาร ภาคท 61 กลาววาสรางขนโดยบรรพบรษกษตรยราชวงศมงรายกอนทพญาแสนภจะสรางเมองเชยงแสนในจลศกราช 649(พ.ศ. 1830) ไดแก จลศกราช 1 ลาวจงสรางเวยงหรญนครเงนยางเชยงแสนและสรางเจดยและวหารวดสงฆาแกวดอนทนหรอวดสงฆาแกวยางเงนขนพรอมกนในเมองนน

จลศกราช 2 สรางเจดย วหาร กาแพง วดเชยงมนชางคง จลศกราช 121 สมยพญาลาวเกลา สรางพระเจดยทจอมดอยปเขา(เมองเชยง

เมยง) เรยกวา พระธาตเจาดอยภเขา เนองจากเชอวาสถานทนพระพทธเจาไดเสดจมาฉนขาวแลวบวนปากลงไปยงฝงนาและสถาปนาเกสาธาตไวเสนหนงแลวทานายวา ตอไปจะไดชอวา ดอยฝเขา

จลศกราช 123 พญาลาวเกลาสรางวดผาขาวพาน เนองจากมตาผาขาวผกหนงลงอาบนาแลวถกนาพดไปพานอยทหนงแลวเสยชวตทนน

จากนนตานานพนเมองเชยงแสนและประชมพงศาวดาร ภาคท 61 ไมไดกลาวถงการสรางวดในเมองโบราณททาการศกษาอก จนกระทงถงรชสมยพญาแสนภ

3.2 วดทสรางหลงจาก จลศกราช 649(พ.ศ. 1830) เปนตนไป ตานานพนเมองเชยงแสน กลาวถง ชวงเวลาตอมาเมอพญาแสนภทรงสรางเมองเชยงแสนแลว ไดสรางวดดงน

จลศกราช 649(พ.ศ. 1830)พ.ศ. 1830 พญาแสนภสรางเมองเชยงแสน ทรงประทบอยรมประตยางเถงชวคราวกอนจากนนจงใหกอกาแพงเวยง และสรางคมนอยกลางเวยงอนเปนทเกาแตปฐมองคลาวเคา และใหกอพระเจดยและวหาร กาแพงศาลาบาตร ทบทอารามเกา เรยกชอวา วดเชยงหมน

จลศกราช 651(พ.ศ. 1832) พญาแสนภสรางวดแจงสรบญเรอง เนองจากพบจารกหนและเปนวดพระญาสรอโสกธมมราชสราง ทานจงสรางเจดยครอบทบเจดยเกานน

จลศกราช 652(พ.ศ. 1833) พญาแสนภทรงสรางวดพระหลวง เนองจากเปนวดทบรรจกระดกอกพระพทธเจามาแตกอน จงทรงสรางวหารวดพระหลวง สรางเจดย และกลาววาธาตเจาจอมกตต, ธาตเจาดอยภเขา, ธาตเจาดอยลง มมากอน

จลศกราช 657(พ.ศ. 1838)พญาแสนภสรางวดปาสกไวนอกประตเชยงแสน เพอบรรจพระบรมสารรกธาตกระดกตาตมขางขวาทไดมาจากเขตเมองปาตรบตต

สำนกหอ


15

ถดจากรชสมยพญาแสนภ ตานานพนเมองเชยงแสนและประชมพงศาวดาร ภาคท 61 กลาวถงเหตการณสาคญทเกดขนในลานนาและเมองเชยงแสน รวมถงกลาวถงกษตรย, ขนนาง ชาวลานนา และผปกครองชาวพมา สรางและบรณะวดในเมองเชยงแสน ตลอดมา ดงเชน จลศกราช 919(พ.ศ. 2100) ลานนาและเชยงแสนตกอยภายใตการปกครองของพมา, พญาจาบาน เจาเมองเชยงแสนยอมสวามภกดตอพระเจาอนอคเปตลน กษตรยพมา(พ.ศ. 2148-2171) และตดขาดจากเชยงใหม และในสมยพระเจาตลน(สทโธธรรมราชา)กษตรยพมา(พ.ศ. 2172-2191)ครองลานนา โปรดใหเจาเมองเชยงแสนมอานาจดแลหวเมองฟากตะวนออกของแมนาคง(สาระวน)ทงหมด

โดยเนอหาในชวงพระเจาตลนหรอสทโธธรรมราชา(พ.ศ. 2172-2191)กษตรยพมาเขาครองเมองเชยงแสน ตานานพนเมองเชยงแสนและประชมพงศาวดาร ภาคท 61 ไดกลาวถงรายชอของวดจานวน 141 วด ทงภายในและภายนอกเมองเชยงแสนในรศม 500 วา ไว ซงอาจสนนษฐานไดวาในชวงเวลาดงกลาววดดงปรากฏรายชอในตานานและพงศาวดารนน นาจะมขนในเมองเชยงแสนแลว ดงรายชอวด ดงน

วดภายในกาแพงเมองเชยงแสน เรมท วดบญยน วดมหาโพธ วดมงคล วดเชยงนอยตนลาน วดปางวเชยง วดอาทตนแกว วดพวกพนตอง วดสงกายางเงน วดผาขาวพาน วดชมแสง

วดกคา วดปราสาทคม วดเชตะวน วดพระยน วดพระนอน วดพระคากลางบาน วดปาเชยง วดจาย วดเชยงหน วดพระหน วดควาง วดเสาดน

วดแกงฝา วดบานลอง วดสนก วดสวสสด วดแสนรมณ วดสรบญเรอง วดพนเจด วดบานนาคา วดสธมม วดปทมใต

วดไชยอาราม วดเชยง วดสทธาวาส วดโบสถ วดจมปาเหลอง วดราชอาราม วดหนอสา วดพวงตน วดสายหมอ วดออกเลยง

วดสรคา วดอโศก วดสอยดาว วดโกสน วดหลกพน วดสมภาร วดพนโรง วดแสนทอง วดพระหลวง วดพระบวช

วดพระทองนอย วดลานทอง วดพระยอม วดอดม วดเสาเคยน วดหมนเชยง วดตนตอง วดพนเชา วดดอกบว วดมหาวน

วดเจดหาง วดมหาธาต วดมหาอาราม วดวงกตใน วดปราสาทประต วดหมอแกว วดออมแกว วดตนยางใน วดสรบนโต วดสรชม

วดอารามเชยงหมน หวเวยงรมประตยางเถงฝายวนตก วดภมเมอง ถดลองมา วดแสนเมองมา วดรอยขอ วดเสาจน

วดนอกกาแพงเมองเชยงแสน ไดแก วดผาขาวสายแทนหวดอน วดพระแกว วดพระคา วดพระทองทพปาตาล วดไผงาม วดดอนควางใต วดจน วดปาแจงใต วดหนสวน

สำนกหอ


16

วดประสงคทามาน วดหยารด วดเวฬวน วดสงฆโลก วดปาปง วดสมรา วดปาแดงหลวง วดขวงซาย วดปาอานม วดโกสนนอก

วดกเตา วดพระคร วดลอชาง วดอโมงคนอก วดปาแดงนอย วดดอกเกยง วดสรคองแมน วดสวนดอกนอก วดหมากเบน วดแกวกลาย

วดปาสก วดนาแล วดอโมงค วดบานแลม วดบอเดอด วดปาสรไชย วดบานขาม วดจอมสวน วดปาหลวง วดดอยเรอใน

วดสวนสนก วดจอมแจง วดจอมกตตธาตเจา วดดอยวงกตนอก วดออมแกงนอก วดไชยปราการ วดพระเจาหลวงดอยเรอนอก วดปาทพ วดบานยอง วดจอมสร

วดชางขวน วดปาเชยงนอก วดปทมเหนอ วดปาคา วดอนทนล วดตนลง วดนอยผาขาว วดมหาพน วดยามงาม วดสบหอม วดหมากพนลา วดตนยางนอก วดแจงทานาค วดสบเกยง รวมวดในเมองม 75 วด สวนวดนอกเมองม 66 รวมเปน 141 วด

จากนนหลกฐานตานานพนเมองเชยงแสนและประชมพงศาวดาร ภาคท 61 ฉบบดงกลาว ยงคงกลาวถงการสรางและบรณะวดของผปกครองชาวพมาและขนนางพนเมองเชยงแสน และเหตการณสาคญทเกดขนในเมองเชยงแสน เรอยมาจนถง จลศกราช 1090(พ.ศ. 2271) เทานน

4. ต านานพนเมองเชยงราย เชยงแสน15 ฉบบใบลานวดเมธงกราวาส ต.ในเวยง อ.เมอง จ. แพร เรมตนกลาวถงเหตการณสาคญโดยยอตงแตพระเจาอนรทธตดศกราช จลศกราช 1 โดยอาจกลาวไดวาเปนเนอหายอจากเนอหาในตานานพนเมองเชยงแสนฉบบใบลานในหอสมดแหงชาตกวาได เพยงแตเนอหาสวนทายของตานานฉบบน กลาวถงเหตการณตอจากจลศกราช 1090(พ.ศ. 2271) จนถงจลศกราช 1166(พ.ศ. 2347) ปทเชยงแสนถกทงราง

โดยหลงจาก จลศกราช 1106(พ.ศ. 2287) กลาวถงเชยงแสนและลานนาทงหมดเปนกลยค เกดศกสงครามขนในเมองเชยงแสนหลายครงตลอดมาเปนลาดบจนกระทงถงสงครามในปจลศกราช 1166(พ.ศ. 2347) เมองเชยงแสนจงถกทงรางไปดงกลาววา

“.....ศกราช 1166 เจาอก ชาวเชยงของ เทรง เปนไฟในไขประตเวยง พาเอา ลคอร เชยงใหม นาน เขาเผาเวยงไดแลว เถงเดอน 9 เพง กเอาไพรไทยชาวเชยงแสนทงมวลลงมาขบปดนบเสยง บคางสกตน.....”

_______________________________ 15สรสวด อองสกล ปรวรรต, พนเมองเชยงแสน, 150-202.

ในสวนของการสรางวดนนมเนอหากลาวถงการสรางวดเพยงบางแหงในเมอง เชยงแสนโดยกลาวถงเปนตอน ๆ ไป คอ

สำนกหอ


17

กลาวถง พญาแสนภสรางวดปาสก ในปจลศกราช 654(พ.ศ.1835)/จลศกราช 684 (พ.ศ.1865) โดยสรางวหาร, โรงมหาราชคร, มหาเจดย, วหารคา และกาแพงและประตโขงทง 4 ดาน ปลกไมสกรอบภายนอก 300 ตน

จลศกราช 771(พ.ศ.1952) พญาแสนเมองมา สรางวหารครอบทบวหารเดมและสรางพระพทธรปองคใหญ ถดนนอก 3 พรรษา สรางอารามหลง 1 มงดวยคา 7 ชน ถวายราชคร ใหชอวา วดพระครแดน เมอออกพรรษาแลว ทรงใหหาไมและใหเงนซอทวดปาสก แลวสรางวหารและโรง ถวายราชคร ใหชอวา วดพระคร

จลศกราช 753(พ.ศ.1934) สรางวดพระแกวพระคา ดอนแทน จลศกราช 995(พ.ศ.2175) สรางวดวไชยอาราม โดยสรางอโบสถครอบทบวหารเดม

ดงกลาววา “...ปลกขนธสมากวมพระหารน... ถดจากนนจงกอพระเจดย เปนตน 5. เอกสารค ามะเกลาเมองเชยงแสน16 จาก The Richard David Collection เปนเอกสารกลาวถงเหตการณทเกดขนในเมองเชยงแสน ตอจากตานานพนเมองเชยงแสนฉบบใบลานในหอสมดแหงชาตซงเขยนสนสดทจลศกราช 1090 (พ.ศ. 2271)เชนกน โดยเอกสารฉบบนกลาวถงเหตการณตอไปตงแตจลศกราช 1090(พ.ศ. 2271) ถงจลศกราช 1178 (พ.ศ. 2359)

โดยกลาวถงจลศกราช 1090(พ.ศ. 2271) กษตรยพมาใหพญาหานวงตนครองเมองเชยงแสน ใหเปนใหญเหนอเมองทงหลายในฟากตะวนออกของแมน าคง(สาระวน)ทงหมด โดยกลาววาตลอดระยะเวลา 13 ปทพญาหานวงตนครองเมองเชยงแสน บานเมองเปนปกตสขด

จากนนในชวงจลศกราช 1105-1112 (พ.ศ.2286 - 2293) เอกสารฉบบนยงไดกลาวถงการแตงตงสมณศกด การทานบารงพระศาสนา โดยการสรางและบรณะวดในเมองเชยงแสน ไดแก พ.ศ. 2291 ปลกสมมาอโบสถวดบานหวทงและบานลง, ปกโรงทายวดสบเกยง, ฉลองวหารกลางดอนซาว อนแสดงถงเมองเชยงแสนในชวงเวลาดงกลาวนาจะมความสงบปกตสขด

จนกระทง จลศกราช 1113(พ.ศ. 2294) เปนตนไป เมองเชยงแสนอยในสถานะสงคราม โดยเกดสงครามหลายครงตลอดมาจนกระทงถงสงครามในปจลศกราช 1166(พ.ศ. 2347) จากนนเมองเชยงแสนจงถกทงรางไป ดงความกลาวไววา

_______________________________ 16เรองเดยวกน, 226-258.

สำนกหอ


18

“....ศกราช 1166......เจาอกเชอเมองเชยงของเปนไฟใน... ไขประตดนขอ... ยามสายฟายก เมองเชยงแสนแตกเสยงปางสด... ไดตวเจาโมยหงวร นาขวาลกเมยไพรไทยทงมวล ลงไปเชยงใหม ลคอร แพล นานนบเสยง ยงคางแตนากบดนแล...”

โดยเอกสารยงกลาวตอไปถง จลศกราช 1178 (พ.ศ. 2359) วาเจา 7 ตนพนอง ไดครองดนแดนเมองเหนอทงมวล ตงแต เชยงแสน เชยงตง เมองยอง เมองแลม สบสองพนนา ลอทงมวล

6. คราวเชยงแสนแตก17 ตนฉบบคมภรใบลานวดมวงตด ต. มวงตด อ. เมอง จ.นาน เปนเอกสารทแตงโดยทหารจากกองทพเมองนานทรวมรบในสงครามตเมองเชยงแสนโดยเปนผอยในเหตการณเมองเชยงแสนแตกในปจลศกราช 1166 (พ.ศ. 2347)

โดยไดกลาวถงเหตการณในชวงเวลานนไววา เขาเมองเชยงแสนไดทประตดนขอ ทหารทเขาเมองเชยงแสนได กไลฆาทหารพมา พรอมทงไลจบเชลยชาวเมองเชยงแสน รวมทงพระภกษสงฆ สามเณร ทงหมด เมอรวบรวมชาวเมองไดแลว ตอมาจงยกทพออกจากเมองเชยงแสนพรอมชาวเมองทงหมด เชยงแสนจงถกทงรางจากนนมา ดงเอกสารบรรยายถงเหตการณในเวลานนวา

".....ลาเวยงไม หอเรอนทงหลาย สนามผามเพยง แทกเฝาฉางขาว ตบหอผ โรงชางเตาเหลา ทงมา หอเทพา ทงตอมวด เลาเปดตบปลา ทงผาคา เลาไกครกขาว เผาจดเสยง... ทกขเววน ทงหนมทงเถา ปดหนงเหลยวหลง หนพระธาตเจา จอมคร... ภวาทนว ตางเหนอศรษา ขอขราบลา พระธาตเจา........" 7. ชนกาลมาลปกรณ18 เปนเอกสารแปลและสอบทานจาก ชนกาลมาลน ซงแปลมาจากตนฉบบเดมทแตงขนโดยทานรตนปญญาเถระ พระภกษชาวลานนา แตงไวระหวาง พ.ศ. 2060-2071 ในยครงเรองของอาณาจกรลานนา ราวรชกาลพระเมองแกวและพระเมองเกษเกลา ดงนนจงอาจกลาวไดวาเปนเอกสารสาคญทแตงขนโดยผทอยในชวงเวลานนหรอใกลเคยงกบชวงเวลานนในประวตศาสตรลานนาและเมองเชยงแสนไดเปนอยางด โดยเอกสารกลาวถงเมองเชยงแสนไวพอสมควร คอ _____________________________

17ไพฑรย ดอกบวแกว, คราวเชยงแสนแตก (ม.ป.ท.: ม.ป.ป.), 28-50. 18แสง มนวทร เปรยญ, ชนกาลมาลปกรณ (กรงเทพฯ: ศวพร, 2501), 70, 109, 110-111,

119, 124-125.

สำนกหอ


19

กลาวถงกษตรยตนราชวงศมงราย ไดแก พญาไชยสงคราม, พญาแสนภ, พญาคาฟและพญาผาย ทรงครองราชยสมบตเปนกษตรยลานนา โดยทรงประทบอยทแควนโยน(โยนก) ซงกคอบรเวณเมองเชยงแสน ใกลเคยงกบทกลาวไวในตานานพนเมองเชยงแสน

และกลาววา พระเจาคราม(พญาไชยสงคราม) ครองราชยสมบตอยแควนโยน จลศกราช 687(พ.ศ. 1868)พระเจาครามสวรรคต พญาแสนภ เสดจจากนครพงค(เชยงใหม) ไปครองราชยทแควนโยน ในปนน พญาแสนภ ทรงสรางนครแหงหนงขนใกลสบกก(เมองเชยงแสนนอย?)พรอมสรางพระพทธรปยนดวยแกนจนทนไว จากนนจลศกราช 689(พ.ศ. 1871) โปรดใหสรางเมองเชยงแสน ตอมาอก 4 ป ทรงสรางมหาวหารขนทามกลางเมองเชยงแสน จากหลกฐานดงกลาวอาจกลาวไดวานาจะมเมองซงตงอยบรเวณสบกก(เมองเชยงแสนนอย?) กอนการสรางเมองเชยงแสน เชนเดยวกบทกลาวไวในตานานพนเมองเชยงแสนซงกลาววา พญาแสนภทรงประทบทเวยงปรกษาหรอเวยงเชยงแสนนอยกอนการสรางเมองเชยงแสน

โดยเนอหาในชนกาลมาลปกรณ สวนใหญกลาวถงเรองราวและเหตการณในพทธศาสนาทเกดขนในลานนาโดยทวไปและเชยงใหมในชวงกอน พ.ศ. 2060-2071 เปนสวนใหญ โดยมเนอหาบางตอนกลาวถงเหตการณในพทธศาสนาทเกดขนในเมองเชยงแสนดวย เชน

จลศกราช 795(พ.ศ. 1976) รชกาลพญาสามฝงแกน พระมหาเถระศาสนาสงหล มาเมองเชยงแสน แควนโยน ไดอปสมบทกลบตรเปนอนมากทเกาะดอนแทน และใหสรางมหาวหารวดปาแดง ทเชงดอยจอมกตต ทางทศตะวนตกเฉยงเหนอของเมองเชยงแสน

จากนนในรชกาลพระเจาตโลกราช พระมหาญาณมงคลพรอมดวยภกษผเชยวชาญพระไตรปฎก มาทาขณฑสมาทเกาะดอนแทน เมองเชยงแสน

ตอมาจลศกราช 854(พ.ศ. 2036) รชกาลพระยอดเชยงราย โปรดใหชาระขณฑสมาทพระญาณมงคล สมมตไวทเกาะดอนแทน เมองเชยงแสน และจลศกราช 876(พ.ศ. 2058) พระเมองแกว เสดจไปเมองเชยงแสน มพระประสงคจะทาอปสมบทกรรมในเมองเชยงแสน จงนมนตคณะสงฆ 3 คณะทงนอกและในเมองเชยงใหมใหไปประชมกนทเมองเชยแสน ตอมาตรสสงใหขดฐานเจดยใหญกลางเมองเชยงแสน แลวกอเจดยองคใหญ ฐานกวาง 15 วา สง 25 วา และทรงรบสงใหผกเรอขนานบนหวเกาะดอนแทน อปสมบทกลบตรในคณะสงฆ 3 คณะ กลาวคอ คณะสงฆสหล มพระมหาเถรเจาอาวาสวดมหาโพธารามเปนประธาน มกลบตรอปสมบท 235 คน คณะสงฆพนเมองมกลบตรอปสมบท 370 คน คณะสงฆสานกวดบปผาราม มกลบตรอปสมบท 1,011 คน และโปรดใหประดษฐานพลบพลาทประทบยกใหเปนหอไตรไวในวดปาแดงหลวง ตรงกบป พ.ศ. 2059

สำนกหอ


20

8. ต านานมลศาสนา ไดแก ตานานมลศาสนา ฝายวดสวนดอก เชยงใหม ปรวตรจากใบลานวดเมองมาง เชยงใหม, ตานานมลศาสนา ฝายวดยางควง เชยงตง ปรวตรจาก ใบลานวดบานเออม จ.ลาปาง และตานานมลศาสนา ฝายวดปาแดง เชยงตง ปรวตรจากใบลานวด บพพาราม บานเออม จ.ลาปาง ตานานมลศาสนาทง 3 ฉบบมเนอหากลาวถงเรองราว พทธศาสนาลงกาวงศ นกายสวนดอก, พทธศาสนาลงกาวงศ นกายปาแดง และความขดแยงระหวางนกายทงสอง โดยเอกสารมเนอหากลาวถงเมองเชยงแสนเลกนอย ดงน 8.1 ตานานมลศาสนา ฝายวดสวนดอก เชยงใหม19 กลาววา พ.ศ. 1973 ทาวพระยาชาวเมองเชยงใหม ไมยนดในคาสอนของพระธรรมคมภร พระธรรมคมภรจงออกจากเชยงใหม ไปอยเชยงราย ไปสงสอนชาวเมองวาพระพทธเจานพพานไปแลว มเพยงพระธรรมและสงฆเทานน และใหชาวเมองนาพระพทธรปไปฝงเสย ชาวเมองจงนาพระพทธรปไม หน ปน ไปฝงทงหมด จากนนไปอยพะเยากทาเชนเดยวกน แลวขนไปเมองเชยงแสน ทเมองเชยงแสนนนพระธรรมคมภร ใหชาวเมองเอาพระพทธรปไปลอยในแมน าโขง ชาวเมองสวนหนงเชน ชาวบานปาดอก จงนาพระพทธรปไปลอยในแมน าโขงทงหมด แตชาวเมองทยงคงนบถอพทธศาสนาลงกาวงศ นกายสวนดอกไดไปเกบเอาพระพทธรปเหลานนมาสกการบชาเชนเดม

8.2 ตานานมลศาสนา ฝายวดยางควง เชยงตง20 กลาวคลายกนวา พ.ศ. 1977 พระธรรมคมภร ถกขบไลออกจากเชยงใหม ไปถงเชยงราย และไปถงเมองเชยงแสน โดยกลาววา เมอไปถงทใด ยอมใสโทษแกชาวเจาหมเกา ทาใหชาวบานบอลานเอาพระพทธรปไปฝง ชาวเชยงแสนหมนคาเอาพระพทธรปไปทงน าโขง สวนวหารวด(สวม) กเผาไฟเสย และกลาววา มนไปถงทใดกทามนตใหคนเชอถอมากนก 8.3 ตานานมลศาสนา ฝายวดปาแดง เชยงตง21 กลาวแตกตางกนวา พ.ศ. 1981 พระธรรมคมภร พระมหาญาณสทธ พระจตตหน พรอมดวยพระภกษทงหลาย ขนไปเผยแพรพทธศาสนาลงกาวงศ นกายปาแดง ทเมองพะเยา เมองเชยงราย มผมาบวชในนกายปาแดงมากมาย และเมอถงเมองเชยงแสนไดไปอยปาไมสก แลวไปอยปาไมยาง หมนซายหมนขวา และขนทงหลาย สรางอารามถวายในป พ.ศ. 1983 สรางพระพทธรป สรางปฎกธรรมและโรงอโบสถ แลวเรยกชอวา _______________________________

19ประเสรฐ ณ นคร และปวงคา ตยเขยว, ต านานมลศาสนาเชยงใหมและเชยงตง (กรงเทพฯ : สมาคมประวตศาสตร, 2537), 58-59.

20เรองเดยวกน, 119-120. 21เรองเดยวกน, 183-184.

สำนกหอ


21

สหฬรตตรามาปกปาแดงทวาล พ.ศ. 1984 สรางวดจอมกตต วดไชยอาราม วดปาไมยาง ไดชอวาวดตนยาง ในเวยงสรางวดวงกฎหมนเชยง วดตนแกว วดตนลานทานาคสมภาร ในเวยงม 50 หลง นอกเวยงทงมวลม 122 วด เขานบถอพทธศาสนาลงกาวงศ นกายปาแดง ของพระธรรมคมภรทงหมด จากหลกฐานตานานมลศาสนาขางตนทาใหสนนษฐานไดวา พทธศาสนาลงกาวงศ นกายปาแดง ของพระธรรมคมภรนนนาจะเขามาเผยแพรในเมองเชยงแสนและเมองใกลเคยงและเปนทยอมรบนบถอแทนทพทธศาสนาลงกาวงศ นกายสวนดอกทเจรญรงเรองมาแตเดม ในชวงราว พ.ศ. 1973-1981 แลว โดยหลกฐานจากชนกาลมาลปกรณ และตานานมลศาสนานนเปนเอกสารทกลาวถงเรองศาสนาเปนสวนใหญ แตเปนหลกฐานสาคญ อนอาจกลาวไดวาเปนเอกสารรวมสมยทกลาวถงเรองราวทางศาสนาของลานนาและเมองเชยงแสนในชวงยครงเรองไดเปนอยางด

จากหลกฐานทกลาวมาทงหมดจงอาจสรปหลกฐานเอกสารประเภทตานานพงศาวดารทกลาวถงเมองเชยงแสนไดวา หลกฐานจากตานานเมองสวรรณโคมคา, ตานานตานานสงหลวต, ตานานพนเมองเชยงแสนและประชมพงศาวดาร ภาคท 61 เปนตานานและพงศาวดารท พยายามแสดงใหเหนวาบรเวณพนทเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอย เปนพนททมการอยอาศยของผคนมานานมากแลวหรอมการสรางบานเมองมาแลวหลายยคหลายสมย รวมถงแสดงใหเหนวาในบรรดาเมองโบราณทศกษา เมองโบราณเชยงแสนนอยหรอเวยงปรกษา เปนเมองโบราณทมมากอน ถดมาจงมการสรางเมองเชยงแสน และถดจากนนจงกลาวถง แควนปเขา และการสรางวดพระธาตภเขาซงตงอยในเมองเชยงเมยงอนเปนเมองโบราณอกเมองทตงอยใกลกน จากนนพญาแสนภจงไดเสดจมาสรางเมองเชยงแสนซอนทบเมองเดมของบรรพบรษพระองคอกครง

นอกจากนตานานและพงศาวดารดงกลาว ยงพยายามแสดงใหเหนวาการสรางวดสาคญของเมองโบราณททาการศกษา เชน วดสงฆาแกวดอนทน วดเชยงมน วดปาสก วดเจดยหลวง วดพระธาตภเขา เปนวดทสรางมานานแลวหรอเปนวดทสรางขนในชวงตน ๆ หรอชวงแรกสรางเมองเชยงแสนแลว โดยหลกฐานจากตานานพนเมองเชยงแสนและประชมพงศาวดาร ภาคท 61 กลาวถงรายชอวด 141 วด ในเนอหา ชวงทกลาวถงพระเจาตลนหรอสทโธธรรมราชา(พ.ศ. 2172-2191)กษตรยพมาทมอานาจครอบครองลานนาและเมองเชยงแสนในชวงเวลานน ซงทาใหสนนษฐานไดวาวดเหลานนอาจจะสรางขนกอนหรอมแลวตงแตสมยพระเจาตลน เขาครองลานนาและเมองเชยงแสน และนนนาจะเปนหลกฐานสาคญทอาจกลาวไดวาวดจานวนมากทปรากฏหลกฐานในเมองเชยงแสน อาจจะสรางขนกอนหรอมมาแลวตงแต พ.ศ. 2172-2191 กเปนได

จากนนหลกฐานตานานพนเมองเชยงแสนและประชมพงศาวดาร ภาคท 61 ยงคงกลาวถงเหตการณสาคญทเกดขนในเมองเชยงแสน การสรางและบรณะวดโดยขนนางเมองเชยงแสน หรอผปกครองชาวพมา เปนลาดบเรอยมาจนถง จลศกราช 1090(พ.ศ. 2271)

สำนกหอ


22

ตานานพนเมองเชยงราย เชยงแสน และเอกสารคามะเกลาเมองเชยงแสน เปนเอกสารทกลาวถงเหตการณตอจากจลศกราช 1090(พ.ศ. 2271) เรอยไปจนกระทงเมองเชยงแสนถกทงรางไป สวนคราวเชยงแสนแตก เปนเอกสารทสาคญทบรรยายถงเหตการณการสนสดการเปนบานเมองของเมองเชยงแสนจากผแตงซงเปนผอยในเหตการณนนไดเปนอยางด

หลกฐานจากตานานพนเมองเชยงแสน, ประชมพงศาวดาร ภาคท 61, ตานานพนเมองเชยงราย เชยงแสนและเอกสารคามะเกลาเมองเชยงแสน ดงกลาวจะพบวาเมองเชยงแสนตกอยภายใตการครอบครองของพมาคอนขางตอเนองยาวนานเรอยมา นบแตพญาจาบาน เจาเมองเชยงแสนยอมสวามภกษตอพระเจาอนอคเปตลน กษตรยพมา(พ.ศ.2148-2171) ซงสนนษฐานวาอยในชวงราว พ.ศ. 2156-215722 เปนตนมา โดยมเพยงชวงเวลาสน ๆ ไมกครงเทานนทเชยงแสนเปนอสระ จนกระทงถงปลายพทธศตวรรษท 23 เมองเชยงแสนเขาสภาวะสงครามโดยเกดสงครามขนหลายครงจนกระทงเมองเชยงแสนถกทงรางไปหลงสงครามป 2347 นน

_______________________________

22สรสวด อองสกล, ประวตศาสตรลานนา พมพครงท 5 (กรงเทพฯ: อมรนทร, 2551), 281.

สำนกหอ


23

บทท 3 แผนผงโบราณสถาน

เมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอย

เมองโบราณเชยงแสน และเมองโบราณเชยงแสนนอย เปนเมองโบราณทมคน า กาแพงเมองกออฐ/คนดน ลอมรอบ ตงหางกนราว 5 กโลเมตรรมฝงดานขวาของแมน าโขง ในพนท ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย ในปจจบน จากหลกฐานทางโบราณคดและงานศลปกรรมทพบในปจจบนเมองโบราณดงกลาวนาจะมอายตงแตราวพทธศตวรรษท 19 เปนตนมา1 โดยถกทงรางไปหลงจากสงครามทเมองเชยงแสนป พ.ศ. 2347 รวมระยะเวลาการมสภาพเปนเมองทมผคนอยอาศยสบเนองกนราว 500 ป

จากหลกฐานทตงของเมองโบราณเชยงแสนซงตงอยตรงกลาง มเมองโบราณเชยงแสนนอย ตงอยดานทศใตของเมองโบราณเชยงแสนหางกนราว 5 กโลเมตร บรเวณทลาน ากกไหลมาบรรจบกบลาน าโขง(สบกก) และมเมองโบราณเชยงเมยง ตงหางไปทางทศเหนอของเมองโบราณเชยงแสนราว 10 กโลเมตร บรเวณทลาน ารวกไหลมาบรรจบกบลาน าโขง(สบรวก) โดยเมองโบราณทง 3 ตงเรยงอยบนฝงลาน าโขงดานเดยวกน และยงมเมองโบราณทชาวลาวเรยกวา "สวรรณโคมคา" ตงอยรมฝงแมน าโขงตรงกนขามกบเมองโบราณเชยงแสนนอยในดนแดนฝงประเทศลาวหรอสาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาวในปจจบนดวยนน(แผนผงท 1)

จากหลกฐานเมองโบราณเชยงแสนนอย, เมองโบราณเชยงเมยง, เมองโบราณ สวรรณโคมคา ทตงอยรมแมนาโขงขนาบอยดานทศเหนอและทางดานทศใต แวดลอมเมองโบราณ เชยงแสนดงกลาว ซงเมองโบราณเหลานนต งอยใกลเคยงกนมากจนอาจสนนษฐานไดวาเมองโบราณทงหมดนาจะเปนเมองรวมสมยกนและนาจะมความสมพนธอยางใกลชดตอเนองกนมาชานาน โดยเมองโบราณเชยงแสนนอย เมองโบราณสวรรณโคมคาและเมองโบราณเชยงเมยง นาจะเปนเมองทมบทบาทสาคญในการควบคมเสนทางทงทางบกและทางน าจากลาน าโขง , ลาน ากก และลานารวก กอนทเขาสเมองโบราณเชยงแสนกเปนได

__________________________

1ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน : วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร (กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2551), 28-29.

สำนกหอ


24

โดยหลกฐานจากการขดคนขดแตงทางโบราณคดเทาทพบในปจจบนจากเมองโบราณเชยงแสน2 เมองโบราณเชยงแสนนอย3 และเมองโบราณเชยงเมยง4 พบหลกฐานทางโบราณคด ไดแก ชนสวนภาชนะดนเผาในวฒนธรรมหรภญชยตอนปลาย(อายราวพทธศตวรรษท 18-19), ชนสวนเครองถวยจนสมยราชวงศหยวน(พ.ศ. 1814-1911), สมยราชวงศหมง(พ.ศ. 1911-2187) ชนสวนพระพมพดนเผาในวฒนธรรมหรภญชย(อายราวพทธศตวรรษท 18-19) จากการขดแตงโบราณสถานวดมหาอาราม5, โบราณสถานวดพระยอม6 ในเมองโบราณเชยงแสน โบราณสถานวดพระธาตสองพนอง(ทศเหนอ)7 ในเมองโบราณเชยงแสนนอย และโบราณสถานวดสามมมเมอง 8 ในเมองโบราณเชยงเมยง จากหลกฐานดงกลาวทาใหสนนษฐานไดวาเมองโบราณททาการศกษาทง 3 เมอง นาจะมอายราวพทธศตวรรษท 19 เปนตนมาแลว __________________________

2บษยา ไชยเสโน, การศกษารองรอยทางโบราณคดจากการขดคนบรเวณทอยอาศยในบรเวณเมองโบราณเชยงแสน, วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรสถาปตยกรรม บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2530, 111-125.

3กรมศลปากร, รายงานการขดคนทางโบราณคด แหลงโบราณคดเวยงเชยงแสนนอย วดพระธาตสองพนอง ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2552), 54, 60-68, 69-73, 74, 82-83. (อดสาเนา)

4กรมศลปากร, รายงานการขดคนขดแตงและบรณะวดพระธาตภเขา อ. เชยงแสน จ. เชยงราย (เชยงใหม: สานกโบราณคดและพพธภณฑสถานแหงชาตท 6 เชยงใหม, 2545), 71. (อดสาเนา) 5กรมศลปากร, รายงานการขดแตงโบราณสถานวดมหาอาราม อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 97. (อดสาเนา)

6กรมศลปากร, รายงานการขดแตงโบราณสถานวดพระยอมเมองเชยงแสน อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 26. (อดสาเนา)

7กรมศลปากร, รายงานการขดแตงทางโบราณคดโครงการอนรกษและพฒนาเมองประวตศาสตรเชยงแสน โบราณสถานกลมท 10 วดพระธาตสองพนอง บานเชยงแสนนอย ตาบลเวยง อาเภอเชยงแสน จงหวดเชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 41,82. (อดสาเนา)

8กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงโบราณสถานวดสามมมเมอง ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2549), 36. (อดสาเนา)

สำนกหอ


25

โดยเมองโบราณเวยงเชยงแสนนาจะเปนเมองทมความสาคญทสด ดงหลกฐานในปจจบนทพบวาเมองโบราณเวยงเชยงแสนเปนเมองทมขนาดใหญทสด มคน า กาแพงเมองและปอมปราการกอดวยอฐลอมรอบ พบโบราณสถานจานวน 100 แหงทงภายในและภายนอกกาแพงเมอง ซงพบรายงานการขดแตงโบราณสถานทสามารถนามาศกษาไดถง 34 แหง

สวนเมองโบราณเชยงแสนนอยและเมองโบราณเชยงเมยงนนเปนเมองโบราณทมขนาดเลกกวา มคน าและใชคนดนลอมรอบ โดยพบโบราณสถานในเมองโบราณเชยงแสนนอย จานวน 12 แหง พบรายงานการขดแตงโบราณสถานทสามารถนามาศกษาได 11 แหง

โดยเมองโบราณเชยงเมยงนนมโบราณสถานททาการขดแตงและบรณะมหลกฐานรายงานการขดคนขดแตงเพยงแหงเดยวคอโบราณสถานวดพระธาตภเขาเทานน จงมตวอยางขอมลไมเพยงพอในศกษาในครงน

สวนเมองโบราณสวรรณโคมคานนปจจบนตงอยในเขตแดนของประเทศลาวทาให ไมมขอมลทสามารถนามาศกษาได

ดวยเหตนในการศกษาวจยในครงนจงทาการศกษาเฉพาะโบราณสถานของเมองโบราณเชยงแสนและเมองโบราณเชยงแสนนอย ซงพบหลกฐานโบราณสถานเปนวดในพทธศาสนารวมกนกวา 112 แหง กระจายอยทวไปทงดานนอกและในกาแพงเมอง/คนดน สวนใหญ ทาการขดคนขดแตงและบรณะแลว โดยในจานวนนมโบราณสถาน 45 แหง แบงเปน โบราณสถานจากเมองโบราณเชยงแสน 34 แหงและเมองโบราณเชยงแสนนอย 11 แหง ทพบรายงานการขดคนขดแตงทางโบราณคดทมขอมลหลกฐานสามารถนามาศกษาวจยในครงน ไดแก

1.โบราณสถานของเมองโบราณเชยงแสน จานวน 34 แหง คอ 1.1 โบราณสถานหมายเลข 1 (นอกเมอง) 1.2 โบราณสถานหมายเลข 4 กลม 1 (นอกเมอง) 1.3 โบราณสถานหมายเลข 4 กลม 2 (นอกเมอง) 1.4 โบราณสถานหมายเลข 7 (นอกเมอง) 1.5 โบราณสถานหมายเลข 8 (นอกเมอง) 1.6 โบราณสถานหมายเลข 10 (นอกเมอง) 1.7 โบราณสถานหมายเลข 11 (นอกเมอง) 1.8 โบราณสถานหมายเลข 13 (นอกเมอง) 1.9 โบราณสถานวดสบเกยง (นอกเมอง) 1.10 โบราณสถานวดปาสก (นอกเมอง) 1.11โบราณสถานวดปาแดง (นอกเมอง)

สำนกหอ


26

1.12 โบราณสถานวดจอมหมอก (นอกเมอง) 1.13 โบราณสถานหมายเลข 12 1.14 โบราณสถานหมายเลข 16 1.15 โบราณสถานหมายเลข 17 1.16 โบราณสถานหมายเลข 23 1.17 โบราณสถานหมายเลข 26 1.18 โบราณสถานหมายเลข 27 1.19 โบราณสถานวดบญยน 1.20 โบราณสถานวดออมแกว 1.21โบราณสถานวดมหาธาต 1.22 โบราณสถานวดอดม 1.23 โบราณสถานวดปางวเชยง 1.24 โบราณสถานวดควาง 1.25 โบราณสถานวดมหาโพธ 1.26 โบราณสถานวดสงฆาแกวดอนทน 1.27 โบราณสถานวดเสาเคยน 1.28 โบราณสถานวดรอยขอ 1.29 โบราณสถานวดมหาอาราม 1.30 โบราณสถานวดเจดยหลวง 1.31 โบราณสถานวดอโศก-ชางคา 1.32 โบราณสถานวดอาทตนแกว 1.33 โบราณสถานวดบานรอง 1.34 โบราณสถานวดสวสด(สสด)

2. โบราณสถานของเมองโบราณเชยงแสนนอย จานวน 11 แหง 2.1 โบราณสถานบานสบกก (นอกเมอง) 2.2 โบราณสถานขางวดธาตเขยว (นอกเมอง) 2.3 โบราณสถานวดธาตเขยว (นอกเมอง) 2.4 โบราณสถานหมายเลข 16 2.5 โบราณสถานหมายเลข 17 ทศเหนอ 2.6 โบราณสถานหมายเลข 17 ทศใต

สำนกหอ


27

2.7 โบราณสถานหมายเลข 18 2.8 โบราณสถานหมายเลข 19 2.9 โบราณสถานหมายเลข 20 2.10 โบราณสถานหมายเลข 21 2.11 โบราณสถานวดพระธาตสองพนอง (ทศเหนอ) จากการขดคนขดแตงโบราณสถาน 45 แหงดงกลาว พบลาดบการตอเตม สรางซอนทบ

ของอาคารและลาดบการสรางอาคารเพมเตมขนภายในแผนผงของแตละวดอยางนอย 2 สมย โดยบางวดอาจมการตอเตม สรางซอนทบกน 4 ถง 6 สมย

โดยพบหลกฐานวาการตอเตม สรางซอนทบของโบราณสถานหรอวดดงกลาวทง 45 แหง มการตอเตม สรางซอนทบเปนชวงสมย ตามลาดบเวลา ซงทาใหแผนผงของวดแตละแหงททาการศกษา มการจดวางอาคารภายในวดหรอมรปแบบของผงวด ปรบเปลยนไปในแตละชวงสมยทมการตอเตม สรางซอนทบ ทงทเหมอนกนและแตกตางกน จนกระทงโบราณสถานหรอวดททาการศกษาทงรางไป

แตทงนกยงพบวาโบราณสถานหรอวดบางแหงมแผนผงหรอการจดวางอาคารภายในวดหรอโบราณสถานตามผงแบบเดมตงแตแรกสรางจนทงรางไป โดยไมพบการตอเตมซอนทบหรอพบการตอเตมซอนทบเพยงเลกนอยโดยไมทาใหรปแบบผงเดมเปลยนแปลงไป

จากการตอเตม สรางซอนทบของโบราณสถานททาการศกษาในแตละครง ททาใหผงของโบราณสถานหรอวดททาการศกษาปรบเปลยนผงไปเปนลกษณะตาง ๆ มทงทเหมอนกนและแตกตางกนไปหรอบางวดไมมการปรบเปลยนผงตลอดอายการใชงานนน รปแบบผงทพบดงกลาวสามารถแบงไดเปน 4 กลมใหญ ๆ ตามลาดบกอนหลงหรอตามลาดบววฒนาการ ไดดงน

กลมท 1 ผงอาคารหลกวางตามแนวแกน กลมท 2 ผงทมอโบสถ กลมท 3 ผงทมหมอาคาร กลมท 4 ผงทมอาคารหลกเพมจากแนวแกนเดม

สำนกหอ


28

แผนผงท 1 แสดงทตงเมองโบราณเชยงแสน, เชยงแสนนอย, เชยงเมยง และสวรรณโคมคา ทมา: ดดแปลงจากแผนท 3 กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงโบราณสถานหมายเลข19 (เชยงแสนนอย) ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม:สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548),17. (อดสาเนา)

เมองโบราณเชยงเมยง

สบรวก

เมองโบราณเชยงแสน

สบกก

เมองโบราณเชยงแสนนอย

เมองโบราณสวรรณโคมคา

29

แผนผงท 2 แสดงทตงโบราณสถานททาการศกษา จานวน 34 แหงของเมองโบราณเชยงแสน ทมา: ดดแปลงจากแผนผงท 1 กรมศลปากร, รายงานการขดแตงโบราณสถานวดออมแกว อ. เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 48. (อดสาเนา)

30

แผนผงท 3 แสดงทตงโบราณสถานททาการศกษา 10 แหง ของเมองโบราณเชยงแสนนอย โดย โบราณสถานบานสบกก(2.1) อก 1 แหงตงอยนอกแผนผงบรเวณลาหวยแมปงไหลมา บรรจบกบแมน าโขง หรอต งหางจากเมองโบราณเวยงเชยงแสนนอยมาทางทศ ตะวนออก ประมาณ 2 กโลเมตร ในเขตพนท หม 7 บานสบกก ต.บานแซว อ.เชยงแสน จ.เชยงราย ทมา: ดดแปลงจากแผนท 3 กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงโบราณสถานหมายเลข 19 (เชยงแสนนอย) ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 18. (อดสาเนา)

31

กลมท 1 ผงอาคารหลกวางตามแนวแกน

หมายถง ผงทพบหลกฐานการสราง เจดยหรอมณฑปประธานและวหาร เปนอาคารหลกของโบราณสถาน วางตามแนวแกนหลกเพยงแนวแกนเดยว สวนใหญมกจะวางตามแนวแกนทศตะวนออก-ทศตะวนตก โดยบางแหงพบหลกฐานการสรางเจดยราย หรออาคารผงรปสเหลยมผนผาประกอบในผงดวย โดยไมพบหลกฐานการสรางอโบสถขนภายในผงนนตงแตแรกสราง หลกฐานจากการตอเตมสรางซอนทบ พบลาดบววฒนาการ แบงเปน 2 รปแบบ ดงน 1. มลกษณะผงกลมท 1 ตลอดอายการใชงาน จนกระทงทงรางไป 2. มลกษณะผงกลมท 1 ในสมยแรกสราง ตอมามการตอเตมจนแผนผงเปลยนแปลงไปเปนผงกลมอน

1. มลกษณะผงกลมท 1 ตลอดอายการใชงาน จนกระทงทงรางไป เชน โบราณสถานหมายเลข 12, โบราณสถานวดมหาธาต, วดออมแกว ในเมองโบราณเชยงแสน และโบราณสถานวดพระธาตสองพนอง(ทศใต), โบราณสถานขางวดธาตเขยว(นอกเมอง), โบราณสถานหมายเลข 16, หมายเลข 17(ทศเหนอ), หมายเลข 17(ทศใต) ในเมองโบราณเชยงแสนนอย เปนตน

ผงนสวนใหญมรปแบบการวางผงวดประกอบดวย เจดยหรอมณฑปประธานและวหาร โดยไมพบหลกฐานการสรางอาคารถาวรอนใดในบรเวณใกลเคยงตลอดอายการใชงาน ดงหลกฐานจาก

โบราณสถานหมายเลข 12 ในเมองโบราณเชยงแสน โบราณสถานวดมหาธาต ในเมองโบราณเชยงแสน

โบราณสถานวดออมแกว ในเมองโบราณเชยงแสน โบราณสถานวดบญยน ในเมองโบราณเชยงแสน

แผนผงท 4 แสดงผงโบราณสถานผงกลมท 1 รปแบบท 1

32

โบราณสถานวดอดม ในเมองโบราณเชยงแสน

โบราณสถานขางวดธาตเขยว นอกเมองโบราณเชยงแสนนอย โบราณสถานหมายเลข 16 ในเมองโบราณเชยงแสนนอย

แผนผงท 5 แสดงผงโบราณสถานผงกลมท 1 รปแบบท 1

โบราณสถานหมายเลข 17(ทศใต)9 ในเมองโบราณเชยงแสนนอย พบฐานกาแพงกออฐเปนแนวยาว สรางขนาบโบราณสถานไวทงสองขาง ซงเปนหลกฐานทสนนษฐานไดวาแนวกาแพงกออฐดงกลาวนาจะเปนแนวกาแพงกนแบงอาณาเขตกบโบราณสถานหมายเลข 17(ทศเหนอ)10 ในเมองโบราณเชยงแสนนอย ทตงอยตดกน อนเปนหลกฐานแสดงวาโบราณสถานทงสองแหงซงตงอยตดกนนน นาจะเปนโบราณสถานคนละแหงกน และในปจจบนโบราณสถานทง 2 กตงอยในบรเวณ ฌาปนสถานและไรขาวโพดโดยรอบซงเปนทโลงกวางไมพบหลกฐานสงปลกสรางใดในบรเวณใกลเคยง แมจะพบแนวอฐ/ชนทบถมกระเบองดนขอ ทสนนษฐานวาอาจเปนฐานอาคารนน กพบหางจากโบราณสถานหมายเลข 17(ทศเหนอ) ถงกวา 50 เมตรและไมพบหลกฐานการใชงานทชดเจน

สวนโบราณสถานวดออมแกว และโบราณสถานวดมหาธาต ในเมองโบราณเชยงแสนนน เปนโบราณสถานทมอาณาบรเวณโดยรอบเปนทโลงกวางพอสมควร ถงแมจะไมมหลกฐานระบถงการขดตรวจทางโบราณคดโดยรอบ แตจากการสารวจกไมพบหลกฐานรองรอยอาคารสงปลกสรางใดโดยรอบเชนกน ______________________________

9กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงโบราณสถานหมายเลข 17 เมองเชยงแสนนอย อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม , 2548), 72-91 . (อดสาเนา)

10เรองเดยวกน, 43-57,87.

33

แผนผงท 6 โบราณสถานหมายเลข 17 ทศเหนอและทศใต ในเมองโบราณเชยงแสนนอย ทมา: ดดแปลงจากแผนผงโบราณสถานหมายเลข 17 ของฝายโบราณคด สานกศลปากรท 8 เชยงใหม

นอกจากนโบราณสถานขางวดธาตเขยว(นอกเมอง)11และโบราณสถานหมายเลข 1612 ในเมองโบราณเวยงเชยงแสนนอย ยงพบหลกฐานการสรางแนวกาแพงและฐานซมประตลอมรอบโบราณสถานอยางชดเจน โดยไมพบหลกฐานอาคารอนใดภายนอกแนวกาแพงและฐานซมประตนน

ในดานอายสมยนน พบหลกฐานทสนนษฐานไดวาการวางผงวดตามลกษณะดงกลาว นาจะมมาตงแตชวงแรกสรางเมองโบราณททาการศกษา ในราวพทธศตวรรษท 19-20 เปนตนมา และนาจะมอยตลอดมาจนกระทงเมองโบราณททาการศกษาถกทงรางไป ดงหลกฐานจาก ______________________________

11กรมศลปากร, รายงานการขดแตงทางโบราณคด โครงการอนรกษและพฒนาเมองประวตศาสตรเชยงแสน โบราณสถานกลมท 10 วดธาตเขยว บานเชยงแสนนอย ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 27-29. (อดสาเนา)

12กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงทางโบราณคดโบราณสถานหมายเลข 16 เมองเชยงแสนนอย อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 59. (อดสาเนา)

34

1.โบราณสถานวดพระธาตสองพนอง(ทศใต) ในเมองโบราณเชยงแสนนอย พบหลกฐานสนนษฐานไดวาวดนนาจะมลกษณะการวางผงตามผงลกษณะผงกลมท 1 รปแบบท 1 นมาตงแตแรกสรางจนกระทงทงรางไป ถงแมจะไมพบรายงานการขดแตง แตหลกฐานทปรากฏในปจจบนทพบเพยง เจดยประธาน และวหารเปนอาคารหลกของวดเทานนโดยไมพบหลกฐานการสรางอาคารอนใดโดยรอบในรศม 50 เมตร(โบราณสถานวดพระธาตสองพนอง(ทศเหนอ)ทตงหางไปราว 50 เมตรจากการขดแตงพบวามแนวกาแพงลอมรอบ) สวนดานอายสมยนนอาจกาหนดไดจากรปแบบเจดยประธานของโบราณสถานวดพระธาตสองพนอง(ทศใต) ทมรปแบบใกลเคยงศลปะพกามของพมามากแตไมนาจะเกาเกนกวาพทธศตวรรษท 19 โดยนาจะสรางในราวพทธศตวรรษท 19 ถงตนพทธศตวรรษท 2013 ซงรปแบบเจดยประธานดงกลาวนบวาเปนรปแบบของเจดยทเกาแกทสดทพบในเมองโบราณทศกษา

ภาพท 1 เจดยประธานโบราณสถานวดพระธาตสองพนอง(ทศใต) ในเมองโบราณเชยงแสนนอย ______________________________ 13ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน : วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร, 57.

35

สอดคลองกบหลกฐานจากการขดคนทางโบราณคดของกรมศลปากรในบรเวณโบราณสถานวดพระธาตสองพนอง ปงบประมาณ 2552 พบหลกฐานชนสวนภาชนะดนเผาในวฒนธรรมหรภญชยตอนปลาย(อายราวพทธศตวรรษท 18-19) กอนชนดนธรรมชาต ซงทาใหสนนษฐานไดถงการเขาอยอาศยในพนทแหงนในชวงราวพทธศตวรรษท 19 เปนตนมาเชนกน14

2. หลกฐานชนสวนภาชนะดนเผาในวฒนธรรมหรภญชยทสนนษฐานวานาจะมอายราวพทธศตวรรษท 17-18 พบจากการขดแตงโบราณสถานวดออมแกว15 ในเมองโบราณเชยงแสน, โบราณสถานขางวดธาตเขยว(นอกเมอง)16, โบราณสถานหมายเลข 17(ทศเหนอ), หมายเลข 17(ทศใต)17 ในเมองโบราณเชยงแสนนอย อนเปนโบราณสถานทพบหลกฐานการสรางเพยง เจดยประธานและวหารตงอยเบองหนาเทานน ตลอดอายการใชงานตามผงลกษณะผงกลมท 1 รปแบบท 1 นเชนกน

โบราณสถานหมายเลข 17 เมองโบราณเชยงแสนนอย วดขางวดธาตเขยว เมองโบราณเชยงแสนนอย วดออมแกว เมองโบราณเชยงแสน

ภาพท 2 ชนสวนภาชนะดนเผาในวฒนธรรมหรภญชย ______________________________ 14กรมศลปากร, รายงานการขดคนทางโบราณคดแหลงโบราณคดเวยงเชยงแสนนอย วดพระ ธาตสองพนอง ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2552), 86.

15กรมศลปากร, รายงานการขดแตงโบราณสถานวดออมแกว อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 103. (อดสาเนา) 16กรมศลปากร, รายงานการขดแตงทางโบราณคด โครงการอนรกษและพฒนาเมองประวตศาสตรเชยงแสน โบราณสถานกลมท 10 วดธาตเขยว บานเชยงแสนนอย ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย, 75. 17กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงโบราณสถานหมายเลข 17 เมองเชยงแสนนอย อ.เชยงแสน จ.เชยงราย, 127.

36

3. หลกฐานรปแบบการสรางมณฑปเปนอาคารประธานของโบราณสถานวดมหาธาต ในเมองโบราณเชยงแสน, โบราณสถานหมายเลข 17(ทศเหนอ) ในเมองโบราณเชยงแสนนอย อนเปนโบราณสถานทพบหลกฐานการสรางเพยง มณฑปประธาน มวหารตงอยเบองหนาเทานนตลอดอายการใชงานตามผงลกษณะผงกลมท 1 รปแบบท 1 นเชนกน

โดยรปแบบมณฑปประธานของวดดงกลาว สนนษฐานวานาจะไดรบอทธพลจากสโขทยศรสชนาลย หลงจากการเผยแพรศาสนาของพระสมนเถระราว พ.ศ. 1913 เปนตนมา ดงหลกฐานรปแบบการสรางมณฑปเปนประธานของโบราณสถานวดศรชม, วดตระพงทองหลาง, วดตก ของเมองโบราณสโขทยทมรปแบบลกษณะคลายกบมณฑปประธานทพบในเมองโบราณ ทศกษานน

โดยโบราณสถานวดมหาธาต พบชนสวนภาชนะดนเผาจากแหลงเตาสโขทยดวย18 ส ว น โ บ ร า ณ ส ถ า น ห ม า ย เ ล ข 17(ท ศ เ ห น อ ) 19 พ บ ห ลก ฐ า น ว า ก า ร ต อ เ ต ม ใ น ส มย ท 2 ใหฐานทายวหารเชอมตอกบมณฑปประธานและมการสรางซมพระซงพบเศยรพระพทธรป หนทรายสกลชางพะเยา อายราวกลาง-ปลายพทธศตวรรษท 2120 น นอาจสนนษฐานไดวา การตอเตมในสมยท 2 อาจมขนราวกลางพทธศตวรรษท 21

ดงนนจงอาจกลาวไดวาโบราณสถานหมายเลข 17(ทศเหนอ)นาจะสรางมากอนหนานนในราวพทธศตวรรษท 20 หลงจากการเผยแพรศาสนาของพระสมนเถระ พ.ศ. 1913 แลวกเปนได สอดคลองกบสวนฐานของมณฑปซงไมพบหลกฐานการตอเตมเลยตงแตแรกสรางนนตกแตงดวยฐานบวททองไมมลกแกวอกไกเพยงเสนเดยว ซงถอเปนฐานบวในระยะแรกของ เมองเชยงแสน21

______________________________

18กรมศลปากร, รายงานการปฏบตงานทางโบราณคดวดมหาธาต (ม.ป.ท.: หนวยศลปากรท 4 เชยงแสน, 2531), 20 . 19กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงโบราณสถานหมายเลข 17 เมองเชยงแสนนอย อ.เชยงแสน จ.เชยงราย, 197-198 . 20ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน : วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร, 320 . 21เรองเดยวกน, 317.

37

ภาพท 3 มณฑปประธานโบราณสถานวดมหาธาต ในเมองโบราณเชยงแสน

ภาพท 4 มณฑปประธานโบราณสถานวดตก เมองโบราณสโขทย

38

4. หลกฐานชนสวนภาชนะดนเผาสโขทย ซงเปนชนสวนภาชนะดนเผาทพบในโบราณสถานบางแหงเทานนในเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอย โดยพบจากการขดแตงโบราณสถานวดบญยน22, วดมหาธาต23 ในเมองโบราณเชยงแสน และโบราณสถานขางวดธาตเขยว24 นอกเมองโบราณเชยงแสนนอย อนเปนโบราณสถานทพบหลกฐานการสรางเพยงเจดยประธาน มวหารตงอยเบองหนาเทานนตลอดอายการใชงานตามผงลกษณะผงกลมท 1 รปแบบท 1 เชนกน

5. หลกฐานชนสวนเครองถวยจนสมยราชวงศหมง(พ.ศ.1911-2187), ราชวงศชง(พ.ศ. 2187-2454) จากโบราณสถานหมายเลข 1225, โบราณสถานวดบญยน26, วดออมแกว27, วดอดม28 ในเมองโบราณเชยงแสน และโบราณสถานหมายเลข 1629,หมายเลข17(ทศเหนอ)(ทศใต)30ในเมอง ______________________________

22กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงโบราณสถานวดบญยน(โบราณ สถานกลมท 2) อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 43. (อดสาเนา) 23กรมศลปากร, รายงานการปฏบตงานทางโบราณคดวดมหาธาต, 20. 24กรมศลปากร, รายงานการขดแตงทางโบราณคด โครงการอนรกษและพฒนาเมองประวตศาสตรเชยงแสน โบราณสถานกลมท 10 วดธาตเขยว บานเชยงแสนนอย ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย, 31-32.

25กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงทางโบราณคดโบราณสถานหมายเลข 12 เมองเชยงแสน อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 57. (อดสาเนา) 26กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงโบราณสถานวดบญยน(โบราณ สถานกลมท 2) อ.เชยงแสน จ.เชยงราย, 46.

27กรมศลปากร, รายงานการขดแตงโบราณสถานวดออมแกว อ.เชยงแสน จ.เชยงราย, 40.

28กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงศกษาโบราณสถานวดอดม เมองเชยงแสน อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2549), 48. (อดสาเนา)

29กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงทางโบราณคดโบราณสถานหมายเลข 16 เมองเชยงแสนนอย อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548),115. (อดสาเนา) 30กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงโบราณสถานหมายเลข 17 เมองเชยงแสนนอย อ.เชยงแสน จ.เชยงราย, 127.

39

โบราณเชยงแสนนอย อนเปนวดทพบหลกฐานการสรางเพยงเจดยประธานหรอมณฑปประธานและวหารเทานนตลอดอายการใชงานจนทงรางไป ตามผงลกษณะผงกลมท 1 รปแบบท 1 เชนกน

ดงนนจากหลกฐานดงทกลาวมายอมแสดงใหเหนวารปแบบวางผงวด ตามลกษณะผงกลมท 1 รปแบบท 1 น นาจะเปนรปแบบของแผนผงในการสรางวดทมขนในเมองโบราณทศกษามาตงแตแรกสรางเมองในราวพทธศตวรรษท 19-20 เปนตนมาแลว

อนงพบหลกฐานโบราณสถานมลกษณะผงกลมท 1 รปแบบท 1 ตลอดอายการใชงาน จนกระทงทงรางไป อกสวนหนง ซงผงวดดงกลาวประกอบดวย วหารตงอยเบองหนาเจดยประธานเปนอาคารหลกของผง วางตามแนวแกนหลกเพยงแนวแกนเดยว โดยมอาคารผงรปสเหลยมผนผาสรางประกอบอยดวย ตลอดอายการใชงานจนทงรางไป พบหลกฐานจาก โบราณสถานหมายเลข 4 พนท 1 และพนท 2 นอกเมองโบราณเชยงแสน31 จากการขดแตงพบชนสวนภาชนะดนเผาจากแหลงเตาลานนา เชน เตาพาน เตาเวยงกาหลง เตาสนกาแพง และชนสวนเครองถวยจนสมยราชวงศหมง(พ.ศ. 1911-2187) และอฐมจารกอกษรฝกขามและรปหงส อายราวพทธศตวรรษท 21-22, ชนสวนพระพทธรปหนทราย อนเปนพระพทธรปทมแหลงผลตทเมองพะเยาและแพรหลายในลานนาชวงพทธศตวรรษท 21 จงสนนษฐานวาวดนนาจะสรางขนในชวงราวพทธศตวรรษท 21-2232 แลว

โบราณสถานหมายเลข 4 พนท 1 นอกเมองโบราณเชยงแสน โบราณสถานหมายเลข 4 พนท 2 นอกเมองโบราณเชยงแสน

แผนผงท 7 แสดงผงโบราณสถานผงกลมท 1 รปแบบท 1 ______________________________

31กรมศลปากร, รายงานการขดแตงโบราณสถานวดรางปาชาหมายเลข 4(นอกเมอง) อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 56. (อดสาเนา) 32เรองเดยวกน, 52-56.

40

2. มลกษณะผงกลมท 1 ในสมยแรกสราง ตอมามการตอเตมจนแผนผงเปลยนแปลงไปเปนผงกลมอน เชน โบราณสถานหมายเลข 1(นอกเมอง), โบราณสถานวดปาสก(นอกเมอง), โบราณสถานหมายเลข 27,โบราณสถานวดมหาอาราม, วดเจดยหลวง, วดมหาโพธ, วดเสาเคยน, วดรอยขอ ในเมองโบราณเชยงแสน และโบราณสถานหมายเลข 21, โบราณสถานวดพระธาตสองพนอง(ทศเหนอ) ในเมองโบราณเชยงแสนนอย เปนตน จากการขดแตงโบราณสถานดงกลาวพบหลกฐานวาวดดงกลาวในสมยแรกสรางมการสราง เจดยประธานทมวหารตงอยเบองหนา เปนอาคารหลกของผง วางตามแนว แกนหลกเพยงแนวแกนเดยว ตามลกษณะผงกลมท 1 โดยพบหลกฐานทสนนษฐานไดวานาจะมมาแลวตงแตราวพทธศตวรรษท 19-20 เปนตนมาเชนกน เพยงแตในสมยตอ ๆ มาจะมการตอเตมอาคารและแผนผงวดดงกลาวจนทาใหแผนผงวดปรบเปลยนไปเปนผงกลมท 2, 3 หรอ 4 ดงหลกฐานจาก 1. โบราณสถานวดเจดยหลวง33 ในเมองโบราณเชยงแสน จากการขดแตงวดเจดยหลวง พบวาในสมยแรกสรางผงวดนาจะประกอบดวย เจดยประธาน มวหารตงอยเบองหนา เปนอาคารหลกของผงโบราณสถาน ทวางตวตามแนวแกนทศตะวนออก-ทศตะวนตก เพยงแนวแกนเดยว ตามลกษณะผงกลมท 1 โดยมการสรางเจดยราย 4 องค และอาคารหมายเลข 5(ผงรปสเหลยมผนผา) ประกอบตงแตแรกสราง โดยหลกฐานโบราณวตถทพบจากการขดคนขดแตงทางโบราณคด ไดแก ชนสวนภาชนะดนเผาในวฒนธรรมหรภญชย อายราวพทธศตวรรษท 17-18 และชนสวนเครองถวยจนสมยราชวงศหมง(พ.ศ. 1911-2187) ทาใหสนนษฐานไดวาโบราณสถานนนาจะมอายราวพทธศตวรรษท 19-20 เปนตนมาแลว ซงสอดคลองกบหลกฐานจากการขดคนทางโบราณคดของบษยา ไชยเสโน ป พ.ศ. 253034 บรเวณพพธภณฑสถานแหงชาตเชยงแสน ดานหลงโบราณสถานวดเจดยหลวง ในเมองโบราณเชยงแสนพบหลกฐานการอยอาศยอยางเดนชดตงแตราวตนพทธศตวรรษท 20 เปนตนมาเชนกน ______________________________

33กรมศลปากร, รายงานการขดคนขดแตงและบรณะวดเจดยหลวง อ.เชยงแสน จ. เชยงราย (เชยงใหม: สานกงานโบราณคดและพพธภณฑสถานแหงชาตท 6 เชยงใหม, 2545), 116,121,123,125, 131,134,145,146.

34บษยา ไชยเสโน, การศกษารองรอยทางโบราณคดจากการขดคนบรเวณทอยอาศยในบรเวณเมองโบราณเชยงแสน, วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรสถาปตยกรรม บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2530, 123-124.

41

จากนนในสมยตอมา พบหลกฐานวาโบราณสถานวดเจดยหลวง จะมการสรางและตอเตมอาคารจนทาใหแผนผงของโบราณสถานปรบเปลยนเปนผงกลมท 2, 3 และ 435 แลวจงทงรางไป 2. โบราณสถานวดมหาอาราม36 ในเมองโบราณเชยงแสน พบหลกฐานวาโบราณสถานในสมยแรกสรางประกอบดวยเจดยประธาน มวหารต งอยเบองหนา เปนอาคารหลกของผงโบราณสถาน ทวางตวตามแนวแกนทศตะวนออก-ทศตะวนตกเพยงแนวแกนเดยว ตามลกษณะผงกลมท 1 กอน จากนนในสมยทาย ๆ ของการตอเตมวดน กอนทงรางไป จะมการสรางอาคารเพมขนดานขางวหารจนทาใหผงโบราณสถานนปรบเปลยนเปนผงกลมท 4 จากการขดแตงพบชนสวนพระพมพดนเผาในวฒนธรรมหรภญชย อายราวพทธศตวรรษท 17-18 และชนสวนเครองถวยจนสมยราชวงศหมง(พ.ศ. 1911-2187) ซงทาใหสนนษฐานไดวาโบราณสถานนอาจจะมมาแลวตงแตราวพทธศตวรรษท 19-20 เปนตนมา

ภาพท 5 พระพมพดนเผาในวฒนธรรมหรภญชย พบจากการขดแตงโบราณสถานวดมหาอาราม ทมา: กรมศลปากร, รายงานการขดแตงโบราณสถานวดมหาอาราม อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 97 . (อดสาเนา) ______________________________

35กรมศลปากร, รายงานการขดคนขดแตงและบรณะวดเจดยหลวง อ.เชยงแสน จ. เชยงราย, 146,190. 36กรมศลปากร, รายงานการขดแตงโบราณสถานวดมหาอาราม อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 47-48 . (อดสาเนา)

42

3. โบราณสถานวดมหาโพธ37 ในเมองโบราณเชยงแสน พบหลกฐานวาโบราณสถานในสมยแรกสรางประกอบดวยเจดยประธาน มวหารต งอยเบองหนา เปนอาคารหลกของผงโบราณสถาน วางตวตามแนวแกนทศตะวนออก-ทศตะวนตก เพยงแนวแกนเดยว ตามลกษณะผงกลมท 1 พบชนสวนเครองถวยจนสมยราชวงศหยวน(พ.ศ. 1814-1911) และชนสวนเครองถวยจนสมยราชวงศหมง(พ.ศ. 1911-2187) ราชวงศชง(พ.ศ. 2187-2454) จากหลกฐานดงกลาวทาใหสนนษฐานไดวาโบราณสถานนอาจจะมมาแลวตงแตราวพทธศตวรรษท 19-20 เปนตนมา โดยในสมยตอมาพบการสรางอาคารผงรปสเหลยมผนผา ประกอบเพมเตมขนภายในวด 2 หลงโดยทผงของวดยงคงลกษณะตามผงกลมท 1 อย จนกระทงในสมยทาย ๆ ของโบราณสถานกอนทงรางไป พบหลกฐานการสรางอาคารครอบทบอาคารผงรปสเหลยมผนผาทสรางขนดานขางวหารหลกของวดนจนทาใหวดนปรบเปลยนเปนผงกลมท 4 4. โบราณสถานวดปาสก นอกเมองโบราณเชยงแสน จากหลกฐานรปแบบเจดยประธานทรงปราสาทหายอด อายราวตนพทธศตวรรษท 20 มลกษณะใกลเคยงกบรปแบบศลปะสถาปตยกรรมพกามของพมาเชนเดยวกบเจดยประธานโบราณสถานวดพระธาตสองพนอง(ทศใต) ในเมองโบราณเวยงเชยงแสนนอย ซงสนนษฐานวานาจะสรางขนในเวลาใกลเคยงกน โดยรปแบบเจดยประธานวดปาสกนบวาเปนรปแบบเจดยทเกาแกเปนอนดบท 2 ของเมองโบราณทศกษาทพบในปจจบน รองจากเจดยประธานโบราณสถานวดพระธาตสองพนอง(ทศใต) ทนาจะสรางในราวพทธศตวรรษท 19 ถงตนพทธศตวรรษท 20 นน จากหลกฐานดงกลาวทาใหสนนษฐานวาโบราณสถานนนาจะมขนแลวตงแตราวพทธศตวรรษท 19-2038 จากการขดแตงโบราณสถานวดปาสก ในสมยแรกสรางพบหลกฐานประกอบดวยเจดยประธาน และวหาร เปนอาคารหลกของโบราณสถานทวางตวตามแนวแกนทศตะวนออก-ทศตะวนตก เพยงแนวแกนเดยว ตามลกษณะผงกลมท 1 โดยโบราณสถานนมการสรางอาคารหมายเลข 3, 5(ผงรปสเหลยมผนผา)ประกอบตงแตแรกสรางดวย ถดนนในสมยตอมาวดปาสก พบหลกฐานการสรางและตอเตมอาคารโดยรอบอาคารหลกของวดจนทาใหโบราณสถานนปรบเปลยนเปนผงกลมท 2 และ 3 ตอไป ______________________________

37กรมศลปากร, รายงานการขดแตงวดมหาโพธ โครงการอนรกษและพฒนาเมองประวตศาสตร อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2549), 45,91,123,125. (อดสาเนา) 38ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน: วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร, 37-57.

43

ภาพท 6 เจดยประธานโบราณสถานวดปาสก นอกเมองโบราณเชยงแสน

5. โบราณสถานหมายเลข 139 นอกเมองโบราณเชยงแสน หลกฐานจากรปแบบเจดยประธาน(องคใน) สมยแรกสรางมลกษณะเปนเจดยทรงระฆงกลมตงอยบนฐานเขยงมชนมาลยเถารองรบองคระฆงกลมทแสดงอทธพลตามรปแบบเจดยทรงระฆงแบบลงกาทนยมสรางในสโขทยศรสชนาลย ซงสนนษฐานวานาจะเปนรปแบบทรบมาหลงจากการเผยแพรพทธศาสนาของพระสมนเถระ หลงจากป พ.ศ. 1913 เปนตนมา ซงทาใหสนนษฐานไดวาโบราณสถานนอาจจะสรางมาตงแตราวพทธศตวรรษท 20 แลว _______________________________

39กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงทางโบราณคดโบราณสถานวดรางหมายเลข 1 อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 104. (อดสาเนา)

44

จากการขดแตงโบราณสถานหมายเลข 1 พบหลกฐานวาในสมยแรกสรางผงวดนประกอบดวยเจดยประธาน มวหารตงอยเบองหนา เปนอาคารหลกของโบราณสถาน ทวางตวตามแนวแกนทศตะวนออก-ทศตะวนตก เพยงแนวแกนเดยว ตามลกษณะผงกลมท 1 โดยนาจะมการสรางอาคารผงรปสเหลยมผนผาประกอบดวย จากนนในสมยตอมาพบหลกฐานการบรณะวดครงใหญทงอารามจนผงวดปรบเปลยนเปนผงกลมท 2 และในสมยสดทายมการสรางอาคารเพมเตมจนผงวดปรบเปลยนเปนผงกลมท 4 แลวจงทงรางไป 6. โบราณสถานวดเสาเคยน ในเมองโบราณเชยงแสน หลกฐานจากรปแบบเจดยประธานทรงระฆงแบบลานนาทมสวนรองรบองคระฆงเปนชดฐานบวในผงกลมทมตนแบบมาจากพระธาตหรภญชย ซงมพฒนาการดานรปแบบในชวงระหวางรชกาลพญากอนาถงรชกาลพระเจาตโลกราชราวตนถงปลายพทธศตวรรษท 20 และแพรหลายไปทวลานนาในชวงนนและในเวลาตอมา โดยเปนรปแบบทพบมากในชวงปลายพทธศตวรรษท 20 ถงราวตนพทธศตวรรษท 21 ซงเปนชวงยดทองของลานนา40 ซงทาใหสนนษฐานไดวาโบราณสถานนอาจจะสรางมาตงแตราวปลายพทธศตวรรษท 20 แลว จากการขดแตงโบราณสถานวดเสาเคยน พบหลกฐานวาในสมยแรกสรางผงวดนาจะประกอบ ดวยเจดยประธาน มวหารตงอยเบองหนา เปนอาคารหลกของโบราณสถาน ทวางตวตามแนวแกนทศตะวนออก-ทศตะวนตก เพยงแนวแกนเดยว ตามลกษณะผงกลมท 1 ตอมามการตอเตมวหารและอาคารภายในโบราณสถานจนทาใหผงวดปรบเปลยนเปนผงกลมท 2 และ 441 แลวจงทงรางไป 7. โบราณสถานหมายเลข 2742 ในเมองโบราณเชยงแสน พบหลกฐานสนนษฐานไดวาเจดยประธานในสมยแรกนาจะเปนเจดยทรงระฆงแบบลานนาทมสวนรองรบองคระฆงเปนชดบวคว าบวหงายในผงกลม ซงมพระธาตหรภญชยเปนตนแบบ ดงเชน เจดยวดพระบวช ซงเปนรปแบบ ______________________________

40ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน: วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร, 98-100.

41กรมศลปากร, รายงานการปฏบตงานทางโบราณคด โบราณสถานและพระพทธรปปนปนวดเสาเคยน ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (ม.ป.ท.: หนวยศลปากรท 4 เชยงแสน, 2532), 14. 42กรมศลปากร, รายงานการขดแตงทางโบราณคดโครงการอนรกษและพฒนาเมองประวตศาสตรเชยงแสน โบราณสถานกลมท 4 วดรางหมายเลข 27 ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 56,59. (อดสาเนา)

45

ภาพท 7 เจดยประธานโบราณสถานวดเสาเคยน ในเมองโบราณเชยงแสน

เจดยทมอายราวกลางพทธศตวรรษท 20 ถงราวกลางพทธศตวรรษท 2143 ซงทาใหสนนษฐานไดวาโบราณสถานนอาจจะสรางมาตงแตราวกลางพทธศตวรรษท 20 ถงราวกลางพทธศตวรรษท 21 แลว จากการขดแตงโบราณสถานวดหมายเลข 27 พบหลกฐานในสมยแรกสรางผงวดนาจะประกอบดวยเจดยประธาน มวหารตงอยเบองหนา เปนอาคารหลกของโบราณสถาน ทวางตวตามแนวแกนทศตะวนออก-ทศตะวนตก เพยงแนวแกนเดยว ตามลกษณะผงกลมท 1 ตอมาในสมยสดทายมการปรบพนทและสรางอาคารและอโบสถเพมเตมขนภายในโบราณสถานจนทาใหโบราณสถานปรบเปลยนเปนผงกลมท 2 แลวจงทงรางไป

จากหลกฐานดงกลาวมาจงนาจะสนนษฐานไดวาผงวดตามผงกลมท 1 รปแบบท 2 คอ วดทมลกษณะตามผงกลมท 1 ในชวงสมยแรกสราง แตตอมามการตอเตมจนทาใหแผนผงวดเปลยนแปลงไปเปนผงกลมอนนน นาจะมขนในเมองโบราณทศกษามาตงแตราวพทธศตวรรษท 19-20 เปนตนมาแลวเชนกน นอกจากนยงพบหลกฐานวาผงวดตามผงกลมท 1 รปแบบท 2 คอ วดทมลกษณะตามผงกลมท 1 ในชวงสมยแรกสราง แตตอมามการตอเตมจนทาใหแผนผงวดเปลยนแปลงไปเปนผงกลมอนนน พบหลกฐานถกสรางขนหลงจากพทธศตวรรษท 19-20 ดวย เชน โบราณสถานวดพระธาตสองพนอง(ทศเหนอ) และโบราณสถานหมายเลข 21 ในเมองโบราณเชยงแสนนอย หลกฐาน _____________________________

43ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน: วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร, 99-100.

46

จากการขดแตงพบวาโบราณสถานดงกลาวในสมยแรกสรางมการสรางเจดยประธาน มวหารตงอยเบองหนา ตามลกษณะผงกลมท 1 โดยหลกฐานจากรปแบบเจดยประธานของโบราณสถานทง 2 แหงซงไมพบหลกฐานการตอเตมจนทาใหรปแบบของเจดยเปลยนแปลงไปนน เปนเจดยประธานทรงระฆงแบบลานนาทมสวนรองรบองคระฆงเปนชดบวคว าบวหงายในผงแปดเหลยม มอายราวกลางถงปลายพทธศตวรรษท 21 อนเปนเจดยทรงระฆงแบบลานนารปแบบทนยมสรางในเมองโบราณเชยงแสนในชวงเวลานน44 สอดคลองกบโบราณวตถทพบจากการขดแตงโบราณสถานวดพระธาตสองพนอง(ทศเหนอ)45 ไดแก ชนสวนศลาจารกรปแบบอกษรในชวงพทธศตวรรษท 21 ชนสวนพระพทธรปหนทราย สกลชางพะเยาทแพรหลายในลานนาและเชยงแสนในชวงพทธศตวรรษท 21 และชนสวนเครองถวยจนสมยราชวงศหมง(พ.ศ. 1911-2187)จานวนหนง สวนโบราณสถานหมายเลข 2146 พบชนสวนเครองถวยจนสมยราชวงศหมง(พ.ศ. 1911-2187) เชนเดยวกน ดงนนจงอาจสนนษฐานไดวาโบราณสถานทงสองนาจะสรางขนครงแรกในราวกลางถงปลายพทธศตวรรษท 21 ตามลกษณะผงกลมท 1 กอน จากนนในสมยสดทายจงมการสรางและตอเตมอาคารภายในวดจนทาใหผงวดปรบเปลยนเปนผงกลมท 4 กอนทงรางไปดงหลกฐานการสรางซอนทบทพบจากการขดแตงโบราณสถานทงสองนน อกตวอยางหนงคอ โบราณสถานวดรอยขอ47 ในเมองโบราณเชยงแสน หลกฐานจากหลมขดทดสอบพบวาเดมสมยแรกสรางโบราณสถานวดรอยขอมการสรางเจดยประธาน ทมวหารตงอยเบองหนา เปนอาคารหลกของโบราณสถาน ทวางตวตามแนวแกนทศตะวนออก-ทศตะวนตก ______________________________

44ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน: วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร, 110-128, 276-277,312-314.

45กรมศลปากร, รายงานการขดแตงทางโบราณคดโครงการอนรกษและพฒนาเมองประวตศาสตรเชยงแสน โบราณสถานกลมท 10 วดพระธาตสองพนอง บานเชยงแสนนอย ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย, 37-42. 46กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงทางโบราณคดโบราณสถานหมายเลข 21 เมองเชยงแสนนอย อ. เชยงแสน จ. เชยงราย, (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 95. (อดสาเนา)

47กรมศลปากร, รายงานการขดแตง บรณะปรบปรงภมทศน โบราณสถานวดรอยขอ ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกงานโบราณคดและพพธภณฑสถานแหงชาตท 6, 2539), 9-10, 20-24, 134-137. (อดสาเนา)

47

ภาพท 8 เจดยประธานโบราณสถานวดพระธาตสองพนอง(ทศเหนอ) ในเมองโบราณ เชยงแสนนอย

เพยงแนวแกนเดยว ตามลกษณะผงกลมท 1 กอน ตอมาในสมยสดทายมการสรางอาคารเพมเตมขนภายในวด จนทาใหผงวดปรบเปลยนเปนผงกลมท 4 แลวจงทงรางไป โดยหลกฐานดานอายสมยนนเจดยประธานของวดนซงไมพบการตอเตมนน เปนเจดยทรงระฆงแบบลานนาทมสวนรองรบองคระฆงเปลยนเปนชดบวถลาหรอเจดยทรงระฆงแบบลานนาระยะหลง อายราวปลายพทธศตวรรษท 21 ถงตนพทธศตวรรษท 2248 และจากการขดแตงโบราณสถานวดรอยขอยงพบชนสวนเครองถวยจนสมยราชวงศหมง(พ.ศ. 1911-2187) และชนสวนภาชนะดนเผาจากแหลงเตาลานนา เชน เตาพาน เตาเวยงกาหลง เตาสนกาแพง เชนเดยวกบทพบจากการขดแตงโบราณสถานอน ๆ ในเมองโบราณทศกษา ดงนนจากหลกฐานรปแบบเจดยประธานจงอาจสนนษฐานไดวาโบราณสถานวดรอยขอในสมยแรกซงสรางตามลกษณะผงกลมท 1 นน นาจะสรางขนราวปลายพทธศตวรรษท 21 ถงตนพทธศตวรรษท 22 แลว ______________________________

48ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน: วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร, 115.

48

ภาพท 9 เจดยประธานโบราณสถานวดรอยขอ ในเมองโบราณเชยงแสน

จากหลกฐานดงกลาวมาทงหมด ทาใหสนนษฐานไดวาผงวดตามลกษณะผงกลมท 1 นาจะเปนรปแบบผงทมมากอนผงรปแบบอน ๆ โดยนาจะเปนผงทมมาแลวตงแตแรกสรางเมองโบราณทศกษาในราวพทธศตวรรษท 19-20 เปนตนมาและแผนผงตามลกษณะดงกลาวนาจะยงคงมการสรางตลอดมา เพยงแตถดจากนนในราวพทธศตวรรษท 20-21 หรอในสมยสดทายของโบราณสถานแผนผงน ราวพทธศตวรรษท 22-23 จะมการตอเตมหรอสรางอาคารเพมเตมขนภายในวดจนทาใหผงวดทมลกษณะตามผงกลมท 1 ซงสรางมาแตเดมนน ปรบเปลยนไปเปนโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 2, 3 หรอ 4 ดงจะกลาวตอไปเปนลาดบ

49

กลมท 2 ผงทมอโบสถ

หมายถง ผงทปรากฏหลกฐานการสราง "อโบสถ" ขนภายในผงโบราณสถาน หลกฐานจากการตอเตม สรางซอนทบ พบลาดบววฒนาการ แบงเปน 2 รปแบบ คอ 1. การสรางอโบสถขนาดเลก เพมเตมในผงทมเจดยประธานและวหาร เปนอาคารหลกของผงอยแลว 2. การสรางอโบสถแทนทวหารหลกของผงโบราณสถาน แบงเปน 2 รปแบบ คอ 2.1 การสรางอโบสถแทนทวหารเดมทตงอยเบองหนาเจดยหรอมณฑปประธาน ซงเปนอาคารหลกของผงโบราณสถาน 2.2 การสรางอโบสถแทนทวหารเดมซงเปนอาคารหลกของผงโบราณสถานทไมพบหลกฐานการสรางเจดยหรอมณฑปประธาน

1. การสรางอโบสถขนาดเลก เพมเตมในผงทมเจดยประธานและวหาร เปนอาคารหลกของผงอยแลว เชน โบราณสถานหมายเลข 1(นอกเมอง), โบราณสถานหมายเลข 23(สมยท 2), หมายเลข 27, โบราณสถานวดสงฆาแกวดอนทน, วดเจดยหลวง, วดอาทตนแกว ในเมองโบราณเชยงแสน, โบราณสถานวดพระธาตสองพนอง(ทศเหนอ) ในเมองโบราณเชยงแสนนอย

อโบสถขนาดเลกดงกลาวมทงแบบทสรางตามแนวแกนทศตะวนออก-ทศตะวนตกและแนวแกนทศเหนอ-ทศใต มกจะสรางอยดานขางทางทศเหนอหรอทศใตของเจดยประธานและวหาร อนเปนอาคารหลกของวด สวนใหญพบหลกฐานการสรางเพยงสมยเดยว ไมพบหลกฐานการตอเตมซอนทบมากนก หลกฐานจากการขดแตง พบวาอโบสถขนาดเลกดงกลาวนาจะเปนอโบสถทสรางเพมเตมขนในวดทสรางตามลกษณะผงกลมท 1 มากอนชวงระยะเวลาหนง และเมอสรางอโบสถขนาดเลกแลวผงวดนนจงปรบเปลยนเปนผงกลมท 2 จากนนยงคงมการใชงานตอมาอกชวงระยะเวลาหนงแลวจงทงรางไปหรอบางวดมการตอเตมวดในสมยตอมาอกจนผงของวดปรบเปลยนไปเปนผงกลมท 3 หรอ 4 กอนจะทงรางไป ดงหลกฐานจาก 1. โบราณสถานหมายเลข 149 นอกเมองโบราณเชยงแสน พบหลกฐานวาโบราณสถานในสมยแรกสรางมลกษณะตามผงกลมท 1 กอน ในสมยตอมา พบการตอเตมปรบเปลยน _______________________________

49กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงทางโบราณคดโบราณสถานวดรางหมายเลข 1 เมองเชยงแสน อ.เชยงแสน จ.เชยงราย, 76-77,104.

50

โบราณสถานครงใหญทงอาราม โดยการสรางเจดยทรงระฆงแบบลานนาทมสวนรองรบองคระฆงในผงแปดเหลยม อายราวกลางถงปลายพทธศตวรรษท 21 ครอบทบเจดยองคเดม แลวสรางวหารหลกของโบราณสถานขนใหมมผงรปสเหลยมผนผาลดมขดานหนา 2 ชนดานหลง 1 ชนอนเปนรปแบบผงวหารทนยมสรางในเชยงใหมและลานนาราวพทธศตวรรษท 21 พรอมกบสรางอโบสถขนาดเลกขนทบลงบนวหารหลกของวดหลงเดม จนทาใหโบราณสถานนซงเดมสรางตามผงกลมท 1 นน ปรบเปลยนเปนผงกลมท 2 ในการตอเตมครงใหญในสมยน โดยหลกฐานจากรปแบบเจดยประธานและรปแบบผงวหารทสรางใหมดงกลาวขางตนอาจสนนษฐานไดวา การตอเตมวดจากผงกลมท 1 ทสรางมาแตเดมจนปรบเปลยนเปนผงกลมท 2 ผงทมอโบสถนนาจะมขนในชวงราวพทธศตวรรษท 21 กเปนได ทงนตอมาในสมยสดทายกอนวดนจะทงรางไปพบวา มการสรางอาคารเพมเตมจนทาใหผงของวดนปรบเปลยนเปนผงกลมท 4 ซงสนนษฐานวานาจะอยในชวงราวพทธศตวรรษท 22-23 ซงจะกลาวตอไป สอดคลองกบชนสวนภาชนะดนเผาจากแหลงเตาลานนา ไดแก เตาสนกาแพง เตาพาน เตาเวยงกาหลง ซงมอายราวพทธศตวรรษท 19-22 และชนสวนเครองถวยจนสมยราชวงศหมง(พ.ศ. 1911-2187) จากการขดแตงโบราณสถานน 2. โบราณสถานหมายเลข 2350 ในเมองโบราณเชยงแสน จากหลกฐานระดบพนใชงานอโบสถขนาดเลกทมระดบใกลเคยงกบระดบพนใชงานของเจดยประธานและวหารอนเปนอาคารหลกของโบราณสถาน ซงทาใหสนนษฐานไดวาอโบสถขนาดเลกดงกลาวอาจจะสรางพรอมกบเจดยประธานและวหารหลกของโบราณสถาน ซงจะทาใหโบราณสถานนมผงแบบกลมท 2 ตงแตแรกสราง หรออโบสถขนาดเลกดงกลาวอาจสรางขนหลงจากการสรางเจดยประธานและวหารมาชวงระยะเวลาหนงแลวซงกคอการปรบเปลยนจากโบราณสถานผงกลมท 1 เปนผงกลมท 2 เมอมการสรางอโบสถขนาดเลกขนนนเอง โดยอโบสถเมอแรกสรางเปนอโบสถผงรปสเหลยมผนผาลดมขดานหนา 1 ชนดานหลง 1 ชน ตกแตงฐานบวลกฟก อนเปนรปแบบผงการสรางอโบสถทพบไมมากนกในลานนาแตเปนลกษณะการตกแตงฐานอาคารทพบไดทวไปในเมองโบราณสโขทย ซงพบการสรางอโบสถประกอบภายในโบราณสถานทมเจดยประธานและวหารเปนอาคารหลกของวดอยแลวเชนกน ดงเชน อโบสถของวดมหาธาต กลางเมองโบราณสโขทย เปนตน จากหลกฐานดงกลาวอาจสนนษฐานไดวาอโบสถขนาดเลกของโบราณสถานหมายเลข 23นอาจสรางขนในชวงสมยทอทธพลทางสถาปตยกรรมจากสโขทย แพรเขาสเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอย ซงนาเกดขนหลงจากพระสมนเถระจากสโขทยเขามาเผยแพร _______________________________

50กรมศลปากร, รายงานการขดแตงโบราณสถานวดรางหมายเลข 23(ในเมอง) อาเภอเชยงแสน จงหวดเชยงราย (เชยงใหม : สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 60. (อดสาเนา)

51

พทธศาสนาใน ป พ.ศ.1913 หรออยางนอยในราวพทธศตวรรษท 20 ดงพบหลกฐานวาอโบสถดงกลาวยงมการใชงานตอมาและมการตอเตมอโบสถเปลยนเปนผงรปสเหลยมผนผาและตกแตงเปนฐานบวคาดลกแกวอกไกอนเปนรปแบบทางสถาปตยกรรมทพบทวไปในลานนา คลายกบหลกฐานการกอครอบเจดยประธานองคในอทธพลศลปสโขทยของวดอาทตนแกว ทสนนษฐานวาสรางขนราวพทธศตวรรษท 20ใหเปนเจดยทรงระฆงแบบลานนาทมสวนรองรบองคระฆงในผงแปดเหลยมอายราวกลางพทธศตวรรษท 2151 ในภายหลง จากนนโบราณสถานหมายเลข 23 ยงคงมการใชงานตอมาอกระยะหนง จนในสมยสดทายโบราณสถานนจะมการตอเตมอาคารจนทาใหผงโบราณสถานปรบเปลยนไปเปนผงกลมท 4 กอนทงรางไป ใน พ.ศ. 2347 จากการขดแตงโบราณสถานแหงนพบชนสวนภาชนะดนเผาจากแหลงเตาลานนา เชน เตาสนกาแพง เตาพาน เตาเวยงกาหลงอายราวพทธศตวรรษท 19-22 และชนสวนเครองถวยจนสมยราชวงศหยวน(พ.ศ. 1814-1911) ราชวงศ หมง(พ.ศ.1911-2187) ราชวงศชง(พ.ศ.2187-2454)52

แผนผงท 8 แสดงตาแหนงอโบสถขนาดเลกของโบราณสถานหมายเลข 23 ในเมองโบราณ เชยงแสน ทมา: กรมศลปากรท 8 เชยงใหม, รายงานการขดแตงโบราณสถานวดรางหมายเลข 23(ในเมอง) อ. เชยงแสน จ. เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 67. (อดสาเนา) _______________________________ 51ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน: วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร, 118.

52กรมศลปากร, รายงานการขดแตงโบราณสถานวดรางหมายเลข 23(ในเมอง) อ.เชยงแสน จ.เชยงราย, 33-38, 60.

อโบสถขนาดเลก

52

เจดยประธานวดจอมหมอก นอกเมองโบราณเชยงแสน เจดยประธาน(องคใน)วดอาทตนแกว ในเมองโบราณเชยงแสน

ภาพท 10 เจดยประธานแสดงอทธพลศลปะสถาปตยกรรมแบบสโขทย ทพบในเมองโบราณ เชยงแสน ทมา: ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน: วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร (กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2551), 77, 83.

ภาพท 11 เจดยประธานองคในและองคนอกของโบราณสถานอาทตนแกวในเมองโบราณเชยงแสน ทมา: ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน: วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร (กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2551), 76, 117.

53

3. โบราณสถานหมายเลข 2753 ในเมองโบราณเชยงแสน พบหลกฐานวาเดมในสมยแรกสรางผงประกอบดวยเจดยประธานและวหารตามผงกลมท 1 มากอน โดยหลกฐานจากการขดแตงและรปแบบเจดยประธาน สนนษฐานวาโบราณสถานนในสมยแรกสรางนาจะอยในราวพทธศตวรรษท 20-21 ตอมาพบหลกฐานการปรบพนทแลวตอเตมโบราณสถานครงใหญทงอาราม โดยการกอครอบทบเจดยประธานเดม ขยายขนาดวหาร และสรางอโบสถขนาดเลก เพมเตมขนภายในโบราณสถานซงทาใหโบราณสถานนปรบเปลยนจากผงกลมท 1 เปนผงกลมท 2 ในทนท โดยพบหลกฐานวาการปรบเปนผงกลมท 2 นนาจะอยในชวงราวกลางถงปลายพทธศตวรรษท 21 จากหลกฐานเศยรพระพทธรปหนทราย สกลชางพระเยา พระพกตรรปไข เมดพระศกทรงปรามด พระขนงโกง พระเนตรเรยวปลายตวดขน พระโอษฐ แยมสรวลปลายตวดขนเลกนอย54 ซงพบในระดบพนอาคารของโบราณสถานน โดยโบราณสถานนมผงแบบกลมท 2 ตลอดมาจนทงรางไป สอดคลองกบหลกฐานจากชนสวนภาชนะดนเผาจากแหลงเตาลานนา เชน เตาสนกาแพง เตา เวยงกาหลง เตาพาน ทมอายราวพทธศตวรรษท 19-22,ชนสวนเครองถวยจนสมยราชวงศหมง (พ.ศ. 1911-2187) ราชวงศชง(พ.ศ. 2187-2454) และชนสวนภาชนะดนเผาจากแหลงเตาในประเทศพมา ทพบจากการขดแตง 4. โบราณสถานวดพระธาตสองพนอง(ทศเหนอ)55 ในเมองโบราณเวยงเชยงแสนนอย พบหลกฐานวาเดมในสมยแรกสรางมผงตามลกษณะผงกลมท 1 กอนตอมามการสรางอโบสถขนาดเลกเพมเตมภายในโบราณสถานจนทาใหโบราณสถานปรบเปลยนเปนผงกลมท 2 ในภายหลงเชนกน ดง หลกฐานทพบวาอโบสถขนาดเลก(อาคารหมายเลข 5)สรางบนชนทบถมสงกวาเจดยประธานและวหารทสรางมาแตเดม โดยหลกฐานจากรปแบบเจดยประธานทรงระฆงลานนามสวนรองรบองคระฆงในผงแปดเหลยมอายราวกลางถงปลายพทธศตวรรษท 21 ซงไมพบการตอเตม ______________________________ 53กรมศลปากร, รายงานการขดแตงทางโบราณคดโครงการอนรกษและพฒนาเมองประวตศาสตรเชยงแสน โบราณสถานกลมท 4 วดรางหมายเลข 27 ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 59. (อดสาเนา) 54ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน: วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร, 280.

55กรมศลปากร, รายงานการขดแตงทางโบราณคดโครงการอนรกษและพฒนาเมองประวตศาสตรเชยงแสน โบราณสถานกลมท 10 วดพระธาตสองพนอง บานเชยงแสนนอย ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย, 45.

54

แผนผงท 9 ผงโบราณสถานหมายเลข 27 ในเมองโบราณเชยงแสนแสดงตาแหนงอโบสถขนาดเลก

ภาพท 12 เศยรพระพทธรปหนทราย สกลชางพะเยา ทมา: กรมศลปากร, รายงานการขดแตงทางโบราณคดโครงการอนรกษและพฒนาเมองประวตศาสตรเชยงแสน โบราณสถานกลมท 4 วดรางหมายเลข 27 ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 51. (อดสาเนา)


วหาร เจดยประธาน

55

ทาใหสนนษฐานไดวาอโบสถขนาดเลกดงกลาวนาจะสรางขนหลงจากชวงเวลาการสรางเจดยประธานแลวอยางนอยราวปลายพทธศตวรรษท 21-22 ดงหลกฐานจากการขดแตงโบราณสถานนพบหลกฐานชนสวนพระพทธรปหนทราย สกลชางพะเยา ทแพรหลายในลานนาและเมองเชยงแสนราวกลางพทธศตวรรษท 21, ชนสวนจารก ทนาจะมอายราวพทธศตวรรษท 2156, ชนสวนภาชนะดนเผาจากแหลงเตาลานนา เชน เตาสนกาแพง เตาเวยงกาหลง เตาพาน ทมอายราวพทธศตวรรษท 19-22,ชนสวนเครองถวยจนสมยราชวงศหมง(พ.ศ. 1911-2187) และชนสวนภาชนะดนเผาจากแหลงเตาในประเทศพมา ซงครองเชยงแสนในชวงพทธศตวรรษท 22-2357

ภาพท 13 เจดยประธานโบราณสถานวดพระธาตสองพนอง(ทศเหนอ) ในเมองโบราณ เชยงแสนนอย ______________________________ 56ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน: วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร, 321.

57กรมศลปากร, รายงานการขดแตงทางโบราณคดโครงการอนรกษและพฒนาเมองประวตศาสตรเชยงแสน โบราณสถานกลมท 10 วดพระธาตสองพนอง บานเชยงแสนนอย ต. เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย, 39-42.

56

ภาพท 14 จารกหนทราย อายราวพทธศตวรรษท 21 พบจากการขดแตงโบราณสถานวดพระธาต สองพนอง(ทศเหนอ) ในเมองโบราณเชยงแสนนอย ทมา : กรมศลปากร , รายงานการขดแตงทางโบราณคดโครงการอนรกษและพฒนาเมองประวตศาสตรเชยงแสน โบราณสถานกลมท 10 วดพระธาตสองพนอง บานเชยงแสนนอย ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 100. (อดสาเนา)

5. โบราณสถานวดเจดยหลวง58 ในเมองโบราณเชยงแสนนน หลกฐานรายงานการขดคนขดแตงกลาววาอโบสถขนาดเลกของโบราณสถานนนาจะสรางขนพรอมกบอาคารผงรปสเหลยมผนผาอน ๆ ทสรางขนรายรอบอาคารหลกของโบราณสถานหลงจากการปรบพนทใชงานในสมยท 3 ของโบราณสถานซงนาจะอยในราวปลายพทธศตวรรษท 23 กอนหรอพรอมกบการสรางทางเดนยกพนกออฐทอดยาวจากฐานดานขางวหารหลกของโบราณสถานไปยงอาคารหมายเลข 8( "หมอาคาร" ) จนทาใหโบราณสถานนปรบเปลยนแผนผงเปนผงกลมท 4 ดงหลกฐานทพบวาอาคารทสรางในสมยท 3 และทางเดนยกพนดงกลาวซงนาสรางในชวงเวลาเดยวกนนน ใชเศษอฐ,เศษกระเบองดนขอเปนฐานรากอาคาร สอดคลองหลกฐานชนสวนเครองถวยดนเผาจนสมยราชวงศ หมง(พ.ศ. 1911-2187) ราชวงศชง(พ.ศ. 2187-2454) และตราประทบดนเผามจารกอกษรระบปตรงกบ พ.ศ. 2345 ทพบจากการขดแตงโบราณสถานวดเจดยหลวงแหงน

______________________________

58กรมศลปากร, รายงานการขดคนขดแตงและบรณะวดเจดยหลวง อ.เชยงแสน จ. เชยงราย, 66,190,101,102.

57

แผนผงท 10 แสดงตาแหนงอโบสถขนาดเลก ของโบราณสถานวดเจดยหลวง ในเมองโบราณ เชยงแสน

ภาพท 15 ตราประทบดนเผามจารก ระบศกราชตรงกบ พ.ศ. 2345 พบจากการขดแตงโบราณสถาน วดเจดยหลวง ในเมองโบราณเชยงแสน ทมา: กรมศลปากร, รายงานการขดคนขดแตงและบรณะวดเจดยหลวง อ.เชยงแสน จ. เชยงราย (เชยงใหม: สานกงานโบราณคดและพพธภณฑสถานแหงชาตท 6 เชยงใหม, 2545), 102, 174.

อโบสถขนาดเลก เจดยประธานและวหาร

58

6. โบราณสถานวดอาทตนแกว ในเมองโบราณเชยงแสน พบหลกฐานการสรางอโบสถขนาดเลกตงอยดานขางทางทศใตของเจดยประธานและวหารหลกในผงโบราณสถานน จากการขดแตงอโบสถขนาดเลกดงกลาว พบเศยรพระพทธรปหนทราย สกลชางพะเยา ทนยมแพรหลายอยางมากในลานนาและเชยงแสนชวงราวกลางพทธศตวรรษท 21 ซงสอดคลองกบรปแบบเจดยประธาน(องคนอก)ทรงระฆงแบบลานนามสวนรองรบองคระฆงในผงแปดเหลยมอายราวกลางพทธศตวรรษท 21 ซงกอครอบเจดยประธานองคเดมทมอายราวพทธศตวรรษท 20 นน59 จากหลกฐานดงกลาวอาจสนนษฐานไดวาอโบสถขนาดเลกของโบราณสถานนอาจสรางเพมเตมขนพรอมกบการบรณะวดครงใหญโดยการกอครอบเจดยประธานของวดนในราวกลางพทธศตวรรษท 21 กเปนได

ภาพท 16 เศยรพระพทธรปหนทราย สกลชางพะเยา พบจากการขดแตงอโบสถขนาดเลกของ โบราณสถานวดอาทตนแกว ในเมองโบราณเชยงแสน ทมา: พพธภณฑสถานแหงชาต เชยงแสน อ.เชยงแสน จ.เชยงราย

สวนอโบสถขนาดเลกของโบราณสถานวดสงฆาแกวดอนทนน นไมพบหลกฐานชดเจนวาสรางเมอใด โดยหลกฐานจากการขดคนขดแตงโบราณสถานวดสงฆาแกวดอนทน สนนษฐานวานาจะมอายการสรางไมเกาไปกวาปลายพทธศตวรรษท 2260 ______________________________ 59ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน: วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร, 79, 118, 262, 264.

60กรมศลปากร, รายงานการปฏบตงานทางโบราณคดกลมโบราณสถานวดสงฆาแกวดอนทน ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (ม.ป.ท.: หนวยศลปากรท 4 เชยงแสน, 2532), 20-21.

59

จากหลกฐานดงกลาวมาจะพบวาอโบสถขนาดเลก มกจะสรางเพมเตมขนภายในวดทมเจดยประธานและวหารเปนอาคารหลกของวดอยแลว(ผงกลมท 1) และเมอมการสรางอโบสถขนาดเลกเพมเตมเขาไปจงทาใหผงวดนนปรบเปลยนไปเปนผงกลมท 2 ผงททมอโบสถในทนท โดยหลกฐานทกลาวมาทงหมดทาใหสนนษฐานไดวาการสรางอโบสถขนาดเลกเพมเตมนนาจะปรากฏขนในเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอย ตงแตราวพทธศตวรรษท 20-21 เปนตนมาแลว 2. . การสรางอโบสถแทนทวหารหลกของผงโบราณสถาน แบงเปน 2 รปแบบ คอ 2.1 การสรางอโบสถแทนทวหารเดมทตงอยเบองหนาเจดยหรอมณฑปประธาน ซงเปนอาคารหลกของผงโบราณสถาน เชน โบราณสถานวดปาสก(นอกเมอง), วดสบเกยง(นอกเมอง), วดอโศก-ชางคา และโบราณสถานหมายเลข 16 ในเมองโบราณเชยงแสน 2.2 การสรางอโบสถแทนทวหารเดมซงเปนอาคารหลกในผงโบราณสถานทไมพบหลกฐานการสรางเจดยหรอมณฑปประธาน ดงพบหลกฐานจาก โบราณสถานหมายเลข 8 นอกเมองโบราณเชยงแสน และโบราณสถานหมายเลข 18, หมายเลข 19 ในเมองโบราณเชยงแสนนอย อโบสถทง 2 รปแบบ สวนใหญพบวาสรางหนหนาไปทางทศตะวนออก ตามแนวแกนทศตะวนออก-ทศตะวนตก มเพยงอโบสถหลกของโบราณสถานหมายเลข 16 ในเมองโบราณเชยงแสนแหงเดยวเทานนทสรางหนหนาไปทางทศเหนอ ตามแนวแกนทศเหนอ-ทศใต จากหลกฐานลาดบการตอเตมสรางซอนทบ พบวา อโบสถทง 2 รปแบบ สวนใหญเกดจากการปรบเปลยนวหารหลกของผงโบราณสถานทสรางมาแตเดมใหเปนอโบสถหลกของโบราณสถานในภายหลง ดงพบหลกฐานหนเสมาทปกอยถดจากการกอขยายตอเตมฐานวหารครงสดทายในโบราณสถานวดปาสก(นอกเมอง), วดอโศก, วดสสด(สวสด) ในเมองโบราณเชยงแสน เปนตน ทงนยกเวนอโบสถของโบราณสถานหมายเลข 16 ในเมองโบราณเชยงแสน, อโบสถของโบราณสถานหมายเลข 19 ในเมองโบราณเชยงแสนนอย ไมพบหลกฐานการตอเตมสรางซอนทบจงสนนษฐานวานาจะสรางเปนอโบสถหลกของผงโบราณสถานตงแตแรกสรางจนทงรางไป ดงจะกลาวตอไป

60

2.1 การสรางอโบสถแทนทวหารเดมทตงอยเบองหนาเจดยหรอมณฑปประธาน ซงเปนอาคารหลกของผงโบราณสถาน เชน โบราณสถานวดปาสก(นอกเมอง), วดสบเกยง(นอกเมอง), วดอโศก-ชางคา, วดสสด(สวสด), วดเสาเคยนและโบราณสถานหมายเลข 16 ในเมองโบราณเชยงแสน พบหลกฐานทสามารถสนนษฐานไดถงชวงสมยของการสรางอโบสถหรอการปรบเปลยนจากวหารหลกของโบราณสถานมาเปนอโบสถหลกของโบราณสถาน ดงน 1. โบราณสถานวดปาสก นอกเมองโบราณเชยงแสน พบหลกฐานการสรางซอนทบวหารหลกของโบราณสถานครงใหญ 1 ครงแลวจงทงรางไป การสรางซอนทบดงกลาวเปนการสรางวหารใหมท งหลง แลวปกหนเสมาถดจากการสรางในครงน ซงทาใหวหารหลกของโบราณสถานปรบเปลยนเปนอโบสถหลกของโบราณสถาน จากการขดแตงโดยกรมศลปากรในป 2531 พบหลกฐานชนสวนภาชนะดนเผาจากแหลงเตาลานนา เชน เตาพาน เตาเวยงกาหลง อฐมจารกอกษรธรรมลานนา และอฐมจารกอกษรธรรมลานนาปะปนกบอกษรฝกขาม ซงกาหนดอายไดราวพทธศตวรรษท 21-2261 นอกจากนนยงพบหลกฐานจากการขดแตง อาคารโบราณสถานหมายเลข 4 หรอ 3/1 (ผงรปตรมข)ซงตงอยดานขางทางทศเหนอนอกแนวกาแพงโบราณสถานวดปาสกดงกลาว พบหลกฐานวาเดมอาคารดงกลาวประกอบ ดวยเจดยและวหารสรางมาแตเดม(สรางตามแนวแกนทศตะวนออก-ทศตะวนตก)ตอมามการสรางอาคารในแนวแกนทศเหนอ-ทศใตเพมเตมเขาไปจนทาใหอาคารดงกลาวมผงรปตรมข ดงหลกฐานจากการขดแตงทพบวาฐานอาคารในแนวแกนทศทง 2 ซอนเกยทบกนและพบการปกหนเสมาครอบอาคารดงกลาวหลงจากการตอเตมนน ซงกคอการปรบเปลยนหนาทการใชงานเปนอโบสถนนเอง โดยอาคารในสวนแนวแกนทศเหนอ-ทศใตทสรางเพมเตมนนพบหลกฐานอฐปพนรปกากบาทมจารกอกษรธรรมลานนาอายราวพทธศตวรรษท 21-22 และพบชนสวนภาชนะดนเผาจนสมยราชวงศหมงตอนปลายอายราวพทธศตวรรษท 21-2262 จากหลกฐานดงกลาวอาจสนนษฐานไดวาการปรบเปลยนวหารเปนอโบสถของอาคารดงกลาวนาจะมขนตงแตราวพทธศตวรรษท 21-22 ______________________________

61กรมศลปากร, รายงานการปฏบตงานทางโบราณคดกลมโบราณสถานวดปาสก อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (ม.ป.ท.: หนวยศลปากรท 4 เชยงแสน, 2532), 17-20, 34-36.

62กรมศลปากร, รายงานการขดคน-ศกษาซากโบราณสถานวดปาสก เมองเชยงแสน อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (ม.ป.ท.: หนวยศลปากรท 4, 2527), 15, 63, 78-79.

61

นอกจากนอาคารดงกลาวยงพบการใชอฐหกเหลยมเปนวสดในการขยายตอเตมอาคารเหมอนกนดวย ดงพบจากการใชอฐหกเหลยมปพนอโบสถโบราณสถานวดปาสก(นอกเมอง)63และอฐหกเหลยมทใชในการกอเสาอาคารโบราณสถานหมายเลข 4 หรอ 3/1(ผงรปตรมข)ในสวนแนวแกนทศเหนอ-ทศใตทตอเตมใหม64 และใชปพนลานประทกษณฐานเจดยดานหลงอโบสถนซงมฐานตอเนองเชอมถงกน65 อฐหกเหลยมดงกลาวนอกจากจะมขนาดไมตางกนแลว จากหลกฐานในปจจบนยงพบวาอฐดงกลาวเปนวสดทใชในโบราณสถาน 2 แหงเทานนในเมองโบราณทศกษา คอ โบราณสถานวดปาสก(นอกเมอง)และโบราณสถานหมายเลข 16 ในเมองโบราณเชยงแสน นนยอมทาใหสนนษฐานไดวาชวงเวลาในการใชอฐดงกลาวอาจเปนชวงเวลาเดยวกนหรอใกลเคยงกนกบการบรณะตอเตมอาคารดงกลาวในชวงราวพทธศตวรรษท 21-22 กเปนได

แผนผงท 11 แสดงทตงอโบสถหลกของโบราณสถานวดปาสก นอกเมองโบราณเชยงแสน ______________________________

63กรมศลปากร, รายงานการปฏบตงานทางโบราณคดกลมโบราณสถานวดปาสก อ.เชยงแสน จ.เชยงราย, 18.

64กรมศลปากร, รายงานการขดคน-ศกษาซากโบราณสถานวดปาสก เมองเชยงแสน อ.เชยงแสน จ.เชยงราย, 18. 65กรมศลปากร, รายงานการปฏบตงานทางโบราณคดกลมโบราณสถานวดปาสก อ.เชยงแสน จ.เชยงราย, 11.

อโบสถ (อาคารโบราณสถานหมายเลข 4 หรอ 3/1)

อโบสถหลกของโบราณสถานวดปาสก

เจดยประธานวดปาสก

62

2. โบราณสถานหมายเลข 1666 ในเมองโบราณเชยงแสน โบราณสถานนพบหลกฐานวานาจะมอายสมยการสรางราวพทธศตวรรษท 21-22 จากหลกฐานอฐมจารกอกษรฝกขาม อายราวพทธศตวรรษท 21-22 และหลกฐานจากเศยรพระพทธรปสกลชางพะเยากลมททาเมดพระศกทรงปรามดแสดงรปแบบทไดรบอทธพลจากศลปะสโขทย ในชวงสมยทศลปะสกลชางพะเยารงเรองสงสดในชวงพทธศตวรรษท 2167 จากการขดแตงพบวาอาคารภายในผงโบราณสถานนมระดบพนการใชงานใกลเคยงกน68 และไมพบการตอเตมจงสนนษฐานวาอาคารทกหลงของวดนนาจะสรางขนในเวลาใกลเคยงกนเพยงสมยเดยวแลวทงรางไป และนาจะสรางอโบสถเปนอาคารหลกของวดตงอยดานหนามณฑปประธานตงแตแรกสรางในชวงราวพทธศตวรรษท 21-22 เลย เนองจากไมพบหลกฐานการตอเตมอโบสถแตอยางใด และยงพบหลกฐานวาชวงเวลาในการสรางวดนอาจจะสรางขนในชวงเวลาใกลเคยงกบการปรบเปลยนวหารของโบราณสถานวดปาสก (นอกเมอง) และการตอเตมอาคารโบราณสถานหมายเลข 4 หรอ 3/1(ผงรปตรมข) ทตงอยนอกกาแพงวดปาสก นอกเมองโบราณเชยงแสนใหเปนอโบสถดงกลาวไปขางตน และจากหลกฐานทพบวาโบราณสถานหมายเลข 16 ในเมองโบราณเชยงแสน พบการใชอฐหกเหลยมปเปนพนลานดานทศตะวนตกเฉยงเหนอของมณฑปประธาน ซงอฐหกเหลยมดงกลาวเทาทพบหลกฐานในปจจบนพบวาใชในโบราณสถานทศกษา 2 แหงนเทานน เชนเดยวกนกบการพบชนสวนทอน าดนเผาและชนสวนบราลดนเผาจากการขดแตงโบราณสถานหมายเลข 16 ในเมองโบราณเชยงแสน ซงพบโบราณวตถดงกลาวเชนเดยวกนจากการขดแตงอาคารโบราณสถานหมายเลข 4 หรอ 3/1(ผงรปตรมข) ทตงอยนอกกาแพงวดปาสก นอกเมองโบราณเชยงแสนนน โดยทอนาดนเผาและชนสวนบราลดนเผาดงกลาวกเปนโบราณวตถทไมพบในโบราณสถานทวไปในเมองโบราณทศกษานก จากหลกฐานขางตนและจากรปแบบวสดทมลกษณะเดยวกน อาจทาใหสนนษฐานไดวาโบราณสถานทง 2 แหงดงกลาวนาจะมความเกยวของกนและอาจจะมชวงเวลาในการสรางหรอบรณะในชวงราวพทธศตวรรษท 21-22 เชนเดยวกน ______________________________

66กรมศลปากร, รายงานการขดแตงโบราณสถานวดรางหมายเลข 16 (ในเมอง) อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548). (อดสาเนา) 67ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน: วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร, 233. 68กรมศลปากร, รายงานการขดแตงโบราณสถานวดรางหมายเลข 16 (ในเมอง) อ.เชยงแสน จ.เชยงราย, 50.

63

แผนผงท 12 แสดงทตงอโบสถหลกของโบราณสถานหมายเลข 16 ในเมองโบราณเชยงแสน

ภาพท 17 เศยรพระพทธรปหนทราย สกลชางพะเยา พบจากการขดแตงโบราณสถานหมายเลข 16 ในเมองโบราณเชยงแสน ทมา: กรมศลปากร, รายงานการขดแตงโบราณสถานวดรางหมายเลข 16 (ในเมอง) อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 147. (อดสาเนา)

อโบสถ

มณฑปประธาน

64

ภาพท 18 ชนสวนบราลดนเผา พบจากการขดแตงโบราณสถานหมายเลข 16 ในเมองโบราณ เชยงแสน ทมา: กรมศลปากร, รายงานการขดแตงโบราณสถานวดรางหมายเลข 16 (ในเมอง) อาเภอเชยงแสน จงหวดเชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 158. (อดสาเนา)

ภาพท 19 ชนสวนบราลดนเผา พบจากการขดแตงอาคารโบราณสถานหมายเลข 4 หรอ 3/1 (ผงรปตรมข)ซงตงอยดานขางทางทศเหนอนอกแนวกาแพงโบราณสถานวดปาสก นอกเมองโบราณเชยงแสน ทมา: กรมศลปากร, รายงานการปฏบตงานทางโบราณคดกลมโบราณสถานวดปาสก อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (ม.ป.ท.: หนวยศลปากรท 4 เชยงแสน, 2532), ไมปรากฏเลขหนา.

65

3. โบราณสถานวดอโศก69 ในเมองโบราณเชยงแสน พบหลกฐานชนสวนภาชนะดนเผาจากแหลงเตาลานนา เชน เตาสนกาแพง เตาพาน เตาเวยงกาหลง กาหนดอายไดราวพทธศตวรรษท 19-22 โบราณสถานนพบหลกฐานการตอเตม 4 สมย โดยสมยแรกสรางพบหลกฐานการสรางวหาร และอาคารดานขางวหารต งคขนานกน ตอมาในสมยท 2 มการกอขยายขนาดวหารใหใหญขนเทานน สวนการตอเตมสมยท 3 และ 4 พบวาเปนการตอเตมครงใหญของโบราณสถานนเนองจากทาใหรปแบบอาคารและแผนผงโบราณสถานปรบเปลยนไป โดยการตอเตมสมยท 3 นนพบหลกฐานการตอเตมขยายฐานดานขางวหาร ตอเตมฐานชกชและเพมเสาวหาร และพบการปกหนสมาบรเวณฐานดานทศเหนอถดจากฐานทขยายนน ซงทาใหโบราณสถานนมลกษณะเปนผงกลมท 2 หลงจากการตอเตมในสมยท 3 น โดยพบหลกฐานวาฐานสวนทขยายในสมยท 3 ซงเปนฐานชนนอกสดนนเปนฐานบวทมลกแกวรองรบอนเปนรปแบบฐานทนยมสรางในเมองโบราณเชยงแสนราวปลายพทธศตวรรษท 21 ถงพทธศตวรรษท 22 สอดคลองกบลายปนปนประดบอาคารทเปนงานศลปกรรมรนหลงในชวงเวลาเดยวกน และเศยรพระพทธรปสารดมรปแบบทางศลปกรรมกาหนดอายไดราวกลางถงปลายพทธศตวรรษท 21 เชนเดยวกบชนสวนพระพทธรปหนทรายสกลชางพะเยาหลายชนซงพบวามความนยมแพรหลายอยางมากราวกลางพทธศตวรรษท 2170 อนเปนชวงเวลาใกลเคยงกน จากหลกฐานดงกลาวทาใหสนนษฐานไดวาการตอเตมในสมยท 3 จนทาใหโบราณสถานนปรบเปลยนเปนผงกลมท 2 นาจะมขนในราวปลายพทธศตวรรษท 21 ถงพทธศตวรรษท 22 ถดจากนนในสมยท 4 โบราณสถานแหงนจะมการตอเตมอาคารทตงอยดานขางวหารจนทาใหผงโบราณสถานนปรบเปลยนเปนผงกลมท 4 ซงสนนษฐานวานาจะอยในชวงราวพทธศตวรรษท 22-23 กอนเมองโบราณเชยงแสนจะทงรางไป ซงจะกลาวตอไป ______________________________

69กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงทางโบราณคดโบราณสถานวดอโศก อ. เชยงแสน จ. เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 107. (อดสาเนา) 70ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน: วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร, 262, 264.

66

ภาพท 20 ชนสวนเศยรพระพทธรปสารดและหนทราย พบจากการขดแตงโบราณสถานวดอโศก ในเมองโบราณเชยงแสน ทมา: กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงทางโบราณคดโบราณสถานวดอโศก เมองเชยงแสน อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 80,82 . (อดสาเนา)

หนเสมาทฐานดานขางอโบสถทตอขยายใหม

แผนผงท 13 แสดงทตงอโบสถหลกของโบราณสถานวดอโศก ในเมองโบราณเชยงแสน

เจดยทรงชางลอมองคนอกและองคใน

67

สมยท 1 (สเหลอง) สมยท 2 (สน าเงน) สมยท 3 (สแดง) สมยท 4 (สเขยว)

แผนผงท 14 แสดงลาดบสมยการตอเตมโบราณสถานวดอโศก ในเมองโบราณเชยงแสน 4 สมย ทมา: กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงทางโบราณคดโบราณสถานวดอโศก เมองเชยงแสน อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 67. (อดสาเนา) 4.โบราณสถานวดเสาเคยน ในเมองโบราณเชยงแสน หลกฐานโบราณวตถจากการขดแตง สนนษฐานไดวาโบราณสถานสมยแรกสรางนาจะมอายไมเกนพทธศตวรรษท 21 ซงสอดคลองกบหลกฐานรปแบบเจดยประธานทรงระฆงแบบลานนาทมสวนรองรบองคระฆงในผงกลม ซงมพระธาตหรภญชยเปนตนแบบ นาจะมอายราวตนพทธศตวรรษท 2171 ดงพบหลกฐานวาโบราณสถานนในสมยแรกสรางนาจะมแผนผงตามลกษณะผงกลมท 1 คอประกอบดวยเจดยประธานและวหาร ตอมามการตอเตมขยายขนาดวหารและปรบเปลยนวหารเปนอโบสถโดยการปกหนเสมาโดยรอบในภายหลง72 จากหลกฐานดงกลาวทาใหสนนษฐานไดวา การปรบเปลยนหนาทการใชงานจากวหารมาเปนอโบสถของโบราณสถานนนาจะมขนหลงจากชวงตนพทธศตวรรษท 21 ไปแลว และนาจะเกดขนกอนการปรบเปลยนผงโบราณสถานนไปเปนผงกลมท 4 จากหลกฐาน ______________________________ 71ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน: วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร, 99, 100, 105.

72กรมศลปากร, รายงานการปฏบตงานทางโบราณคด โบราณสถานและพระพทธรปปนปน วดเสาเคยน ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (ม.ป.ท.: หนวยศลปากรท 4 เชยงแสน, 2532), 14, 17.

68

ทพบวานาจะมการกอบนไดดานขางฐานวหารและเปลยนเปนอโบสถจากหลกฐานการปกหนเสมาหลงจากการตอเตมฐานอาคารแลว จากนนจงมการตอเตมอาคารผงรปสเหลยมผนผาทต งอยดานขางวหารมาแตเดมและสรางทางเดนกออฐมาเชอมตอกบบนไดขางฐานอโบสถทตอเตมแลวนนจนทาใหผงโบราณสถานปรบเปลยนเปนผงกลมท 4 ในสมยตอมา ซงสนนษฐานวาอยในชวงราวพทธศตวรรษท 22-23 จากนนจงทงรางไป ซงจะกลาวตอไป

ภาพท 21 เจดยประธานโบราณสถานวดเสาเคยน ในเมองโบราณเชยงแสน

แผนผงท 15 แสดงทตงอโบสถหลกของโบราณสถานวดเสาเคยน ในเมองโบราณเชยงแสน

อโบสถ เจดยประธาน

69

5. โบราณสถานวดสวสด(สสด)73 ในเมองโบราณเชยงแสน ไมพบหลกฐานชวงสมยของการปรบเปลยนวหารเปนอโบสถทชดเจน แตพบหลกฐานวาในสมยท 7 สมยสดทายของการตอเตมโบราณสถาน พบการถมปรบพนและปอฐปดฐานบวคว ารอบเจดยประธาน พรอมทงขยายฐานไพทโดยรอบ และสรางบนไดทางขนสฐานไพทดานทศตะวนตกและทศใต กอขยายขนาดของวหาร พรอมทงเปลยนวหารเปนอโบสถ หลกฐานจากหนเสมาทปกบนพนถดจากการขยายฐานวหารและสรางบนไดดานขางวหารในสมยสดทาย จากนนจงทงรางไป ซงสนนษฐานวานาจะทงรางไปพรอม ๆ กบโบราณสถานอน ๆ ของเมองนหลงสงครามป พ.ศ. 2347 จากการขดแตงโบรานสถานนพบชนสวนฐานพระพทธรปหนทรายปางมารวชย, พระพทธรปสารดปางมารวชย ศลปะชางพนเมอง สนนษฐานวานาจะมอายราวพทธศตวรรษท 21-22, ชนสวนภาชนะดนเผาจากแหลงเตาลานนา ไดแก เตาเวยงกาหลง แหลงเตาพาน, ชนสวนภาชนะดนเผาจากแหลงเตาในประเทศจน สมยราชวงศหมง(พ.ศ. 1911-2187) 6. โบราณสถานวดสบเกยง74 นอกเมองโบราณเชยงแสน พบหลกฐานวาโบราณสถานนนาจะมอายสมยการสรางราวปลายพทธศตวรรษท 21 ถงตนพทธศตวรรษท 22 จากรปแบบของเจดยประธานทรงระฆงแบบลานนาทมสวนรองรบองคระฆงเปนชดบวคว าบวหงายในผงแปดเหลยมอายราวปลายพทธศตวรรษท 21 ถงตนพทธศตวรรษท 2275 และพระพทธรปสารดมรปแบบทางศลปะลานนามรปแบบตามแบบชางพนเมองทองถนทนาจะมอายราวพทธศตวรรษท 22-23 แลวและเครองถวยจนสมยราชวงศหมง(พ.ศ. 1911-2187) ราชวงศชง(พ.ศ. 2187-2454)ซงอยปะปนกนนน จากหลกฐานดงกลาวโบราณสถานนนาจะสรางขนในชวงราวปลายพทธศตวรรษท 21 ถงตนพทธศตวรรษท 22 เปนตนมา และจากรปแบบเจดยประธานทนาจะมอายการสรางในชวงเวลาดงกลาว โดยสนนษฐานไดวาอาจจะมการสรางอโบสถขนพรอมกบเจดยประธานในชวงเวลาเดยวกน จากการทไมพบหลกฐานชดเจนวาอโบสถเดมเคยเปนวหารมากอนหรอไม เนองจากหนสมาปกอยบรเวณทศตะวนออกเฉยงเหนอและตะวนออกเฉยงใตของฐานอโบสถ ______________________________

73กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงโบราณสถานวดสวสด(สสด) ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2549), 67, 111-113. (อดสาเนา)

74กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงโบราณสถานวดสบเกยง(โบราณสถานกลมท 1) ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (กรมศลปากร: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 103. (อดสาเนา) 75ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน: วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร, 277.

70

ซงไมพบการตอเตมฐานอโบสถบรเวณดงกลาว ดวยเหตนจงเปนไปไดวาโบราณสถานวดสบเกยงอาจสรางอโบสถเปนอาคารหลกของโบราณสถานตงแตแรกสรางในชวงราวปลายพทธศตวรรษท 21 ถงตนพทธศตวรรษท 22 แลว หรออาจเกดจากการปรบเปลยนวหารหลกของโบราณสถานใหเปนอโบสถหลกของโบราณสถานหลงจากปลายพทธศตวรรษท 21 ถงตนพทธศตวรรษท 22 ไปแลว และในสมยสดทายโบราณสถานนจะมการตอเตมแลวปรบเปลยนไปเปนผงกลมท 4 ซงจะกลาวตอไป

ภาพท 22 เจดยประธานโบราณสถานวดสบเกยง นอกเมองโบราณเชยงแสน

จากหลกฐานดงกลาวมาทงหมดจงอาจสนนษฐานไดวา "การสรางอโบสถแทนทวหารเดมทตงอยเบองหนาเจดยหรอมณฑปประธาน ซงเปนอาคารหลกของผงโบราณสถาน" สวนหนงเกดจากการปรบเปลยนวหารหลกของโบราณสถานทสรางมาแตเดมใหเปนอโบสถในภายหลง ซงสนนษฐานวานาจะมขนแลวในชวงราวปลายพทธศตวรรษท 21-22 เปนตนไป ซงสอดคลองกบหลกฐานจากจารกวดพระธาตศรจอมทอง76 เชยงใหม ระบศกราชตรงกบ พ.ศ. 2083 กลาววา

“บานเมองเปนจลาจลมากนก พระเมองชายเจา พระราชมารดา ใหเอาพหารวดวงหวควายมาเปนอโบสถ”

____________________________

76กรมศลปากร, จารกลานนา ภาค 2, เลม 1-2 : จารกจงหวดเชยงใหม ลาปาง ลาพน และแมฮองสอน, (กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2551), 66-67.

71

2.2 การสรางอโบสถแทนทวหารเดมซงเปนอาคารหลกของผงโบราณสถานทไมพบหลกฐานการสรางเจดยหรอมณฑปประธาน ดงพบหลกฐานจาก โบราณสถานหมายเลข 8 นอกเมองโบราณเชยงแสน และโบราณสถานหมายเลข 18, หมายเลข 19 ในเมองโบราณเชยงแสนนอย โบราณสถานหมายเลข 877 นอกเมองโบราณเชยงแสน พบหลกฐานการสรางอโบสถตงอยกงกลางโบราณสถาน มอาคารขนาดเลก(ภายในแบงเปนหอง ๆ)ตงรายรอบ พบหลกฐานเดมอโบสถนาจะเคยเปนวหารหลกของโบราณสถานโดยไมพบหลกฐานการสรางเจดยหรอมณฑปเปนอาคารประธานของโบราณสถานมากอน ตอมามการปรบเปลยนวหารเปนอโบสถหลงจากการกอขยายฐานวหารในสมยสดทาย โดยพบหลกฐานแทนกออฐมหนกรวดแมน าปกอยดานบน ตงถดจากฐานดานขางวหารทกอขยายใหมนน โบราณสถานนจากการขดแตงพบชนสวนภาชนะดนเผาจากแหลงเตาลานนา เชน เตาสนกาแพง เตาเวยงกาหลง เตาพาน อายราวพทธศตวรรษท 19-22 เชนเดยวกบโบราณ สถานทกแหงในเมองโบราณทศกษา สวนโบราณวตถอน ๆ นนพบชนสวนเครองถวยจนสมยราชวงศหยวน 1 ชน(พ.ศ. 1814-1911) สมยราชวงศหมง(พ.ศ. 1911-2187) 20 ชน และอฐมจารกอกษรฝกขามอายราวพทธศตวรรษท 21-22 จงสนนษฐานวาโบราณสถานนนาจะมอายการสรางราวพทธศตวรรษท 21-22

แผนผงท 16 แสดงตาแหนงทตง "แทนเสมา" อโบสถหลกของโบราณสถานหมายเลข 8 นอกเมอง โบราณเชยงแสน ____________________________

77กรมศลปากร, รายงานการขดแตงโบราณสถานวดรางหมายเลข 8 (นอกเมอง) อ. เชยงแสน จ. เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 31, 46, 82,87. (อดสาเนา)

อโบสถ

แทนกออฐปกหนเสมา

72

ภาพท 23 แสดงสมยการขยายฐานอโบสถหลกของโบราณสถานหมายเลข 8 นอกเมองโบราณ เชยงแสน สวนโบราณสถานหมายเลข 1878 และหมายเลข 1979 ในเมองโบราณเชยงแสนนอย พบหลกฐานการสรางอโบสถตงอยในตาแหนงประธานของโบราณสถาน โดยไมพบหลกฐานการสรางเจดย/มณฑปเปนประธาน โบราณสถานทง 2 แหง ไมพบหลกฐานโบราณวตถทบงบอกอายสมยไดชดเจนนก โดยสวนใหญพบชนสวนภาชนะดนเผาจากแหลงเตาลานนา เชน เตาสนกาแพง เตาเวยงกา หลง เตาพาน อายราวพทธศตวรรษท 19-22 เชนเดยวกบโบราณสถานทกแหงในเมองโบราณทศกษา จากการขดแตงจงสนนษฐานวาโบราณสถานทงสองนาจะมอายการสรางราวปลายพทธศตวรรษท21-22 ______________________________

78กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงโบราณสถานหมายเลข 18 (โบราณสถานกลมท 12 : เชยงแสนนอย) ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 42. (อดสาเนา)

79กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงโบราณสถานหมายเลข 19 (เชยงแสนนอย) ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 55. (อดสาเนา)


ฐานอโบสถสมยท 1

ฐานอโบสถสมยท 2

ฐานอโบสถสมยสดทาย

73

โดยโบราณสถานหมายเลข 18 พบหลกฐานฐานเสากออฐ เหนอฐานเสานนมชนทบถมของชนสวนกระเบองดนขออยใตฐานอโบสถดงกลาว80 จงทาใหสนนษฐานวาเดมอาคารนนาจะมหนาทการใชงานเปนวหารมากอน ตอมานาจะมการบรณะแลวสรางอาคารใหมทเปนอโบสถทบซอนลงไปในภายหลง ดงพบหลกฐานการสรางแทนปกหนเสมาถดจากฐานอาคารทสรางซอนทบลงไปใหมนน สวนโบราณสถานหมายเลข 19 ไมพบหลกฐานการตอเตมจงสนนษฐานวานาจะสรางเพยงสมยเดยวแลวทงรางไปและนาจะสรางเปนอโบสถตงแตแรกสรางแลว โบราณสถานทงสองแหงพบหลกฐานแทนกออฐมหนกรวดแมน าปกอยดานบนเชนเดยวกน ซงคลายกนกบแทนกออฐมหนกรวดแมน าปกอยดานบน ทขางฐานดานทศเหนอของอโบสถโบราณสถานหมายเลข 8 นอกเมองโบราณเชยงแสน จากหลกฐานนนจงอาจกลาวไดวาโบราณสถานทง 3 แหงมลกษณะทคลายกนอยมากถง 2 ประการ คอ พบแทนกออฐมหนกรวดแมน าปกอยดานบน ตงอยดานขางฐานอโบสถเชนเดยวกน แทนเสมาดงกลาวคลายกบลกษณะของ "เสมานงแทน" ทมขนในสมยอยธยาตอนปลาย81 (ราวพทธศตวรรษท 23) ลกษณะแทนเสมาดงกลาวไมพบในอโบสถของเมองโบราณทศกษามากนก เนองจากหนเสมาทพบมกเปนหนเสมาทปกลงบนพนดนโดยรอบอโบสถมากกวา และพบวาเปนโบราณสถานทไมพบหลกฐานเจดยหรอมณฑปเปนอาคารประธานของโบราณสถาน แตพบการสรางพระอโบสถเปนประธานของวดเชนเดยวกน ซงคลายกบลกษณะการวางผงวดบางแหงในสมยรตนโกสนทรตอนตนทใหความสาคญกบพระอโบสถมากจนกลายเปนอาคารประธานของวด82 จากหลกฐานดงกลาวจงอาจสนนษฐานไดวา "การสรางอโบสถแทนทวหารเดมซงเปนอาคารหลกของผงโบราณสถานทไมพบหลกฐานการสรางเจดยหรอมณฑปประธาน" ดงหลกฐานทพบจาก โบราณสถานหมายเลข 8 นอกเมองโบราณเชยงแสน และโบราณสถานหมายเลข 18, หมายเลข 19 ในเมองโบราณเชยงแสนนอย นาจะมขนในชวงหลง ๆ ราวพทธศตวรรษท 22-23 แลว ______________________________

80กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงโบราณสถานหมายเลข 18 (โบราณสถานกลมท 12 : เชยงแสนนอย) ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย, 30. (อดสาเนา) 81สมคด จระทศนกล, รเรอง วด วหาร โบสถ เจดย พทธสถาปตยกรรมไทย (นนทบร: อมรนทรบคเซนเตอร, 2554), 117. 82เรองเดยวกน, 96.

74

แผนผงท 17 แสดงตาแหนงทตงอโบสถหลกของโบราณสถานหมายเลข 18 ในเมองโบราณ เชยงแสนนอย

แผนผงท 18 แสดงทตงอโบสถหลกของโบราณสถานหมายเลข 19 ในเมองโบราณเชยงแสนนอย

อโบสถ

อโบสถ

ฐานอาคารกอดวยอฐหก (ไมทราบการใชงาน)

แทนเสมา


75

ดงนนจงอาจกลาวไดวาโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 2 ผงทมอโบสถ สวนใหญเคยมลกษณะเปนโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 1 มากอน ตอมาจงมการสรางอโบสถขนาดเลกเพมเตมเขาไปในโบราณสถานหรอปรบเปลยนวหารหลกของโบราณสถานเดมใหเปนอโบสถ จนทาใหโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 1 "ผงอาคารหลกวางตามแนวแกน" ปรบเปลยนเปนโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 2 "ผงทมอโบสถ" ซงพบหลกฐาน 2 รปแบบใหญ ๆ นน แตละรปแบบมชวงเวลาในการปรากฏขนใกลเคยงกน โดยรปแบบท 1 อโบสถขนาดเลก ตงประกอบภายในโบราณสถานทมเจดยประธานและวหาร เปนอาคารหลกของโบราณสถานอยแลวนน นาจะมขนแลวตงแตราวพทธศตวรรษท 20-21 ตอมาในราวพทธศตวรรษท 21 อนเปนยคทองหรอสมยรงเรองของลานนา พระพทธศาสนาในเมองเชยงแสนนาจะมความเจรญรงเรองมาก นาจะมพระจาพรรษาในวดมากขน จงจาเปนตองมพนทในการทาสงฆกรรมและประกอบกจกรรมทางศาสนามากขน จงนาจะมการสรางอโบสถใหมขนาดใหญขนหรอใหความสาคญกบอโบสถมากขน จงมการปรบเปลยนวหารเดมใหเปนอโบสถหรอสรางอโบสถขนแทนทวหารหลกของโบราณสถานเพอตอบสนองความตองการดงกลาวหรอเพอทจะไดไมตองสรางขนใหมนน จงปรากฏอโบสถรปแบบท 2 อโบสถเปนอาคารหลกของโบราณสถานขน ซงนาจะมแลวในเมองเชยงแสนและเชยงแสนนอยในราวปลายพทธศตวรรษท 21-22 และนาจะมการใชอโบสถทง 2 รปแบบตลอดมาจนกระทงทงรางไป

76

กลมท 3 ผงทมหมอาคาร

หมายถง ผงทปรากฏหลกฐานอาคารตามลกษณะ "หมอาคาร" (อาคารตงแต 2 หลงขนไปสรางตดกนเปนหมหรออาคารทแบงพนทภายในเปนหอง ๆ) ตงอยภายในผงของโบราณสถาน เชน อาคารหมายเลข 3 ของโบราณสถานวดปาแดง(นอกเมอง), อาคารหมายเลข 2 ของโบราณสถานวดปาสก(นอกเมอง) นอกเมองโบราณเชยงแสน, อาคารหมายเลข 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16 ของโบราณสถานวดธาตเขยว(นอกเมอง), อาคารหมายเลข 2 ของโบราณสถานหมายเลข 18 ในเมองโบราณเชยงแสนนอย เปนตน จากหลกฐานลาดบการตอเตมสรางซอนทบพบหลกฐานวา "หมอาคาร" ดงกลาวสวนใหญเกดจากการตอเตมอาคารผงรปสเหลยมผนผาทสรางมาแตเดมใหเปนอาคารในลกษณะ "หมอาคาร" ในภายหลง ดงพบหลกฐานจาก 1. โบราณสถานวดอโศก83 ในเมองโบราณเชยงแสน ดงกลาวไปแลวในเนอหาผงกลมท 2 นน โบราณสถานนเมอแรกสรางพบหลกฐานการสรางวหาร และอาคารผงรปสเหลยมผนผาตงอยดานขางวหาร โดยสนนษฐานวานาจะสรางขนราวกลางถงปลายพทธศตวรรษท 20 ตอมาในสมยท 2 พบการตอเตมโดยขยายขนาดอาคารใหใหญขนโดยไมไดปรบเปลยนผงอาคารสนนษฐานวานาเกดขนในราวตนถงกลางพทธศตวรรษท 21 ตอมาสมยท 3 มการตอเตมวหารแลวเปลยนเปนอโบสถซงทาใหโบราณสถานปรบเปลยนเปนผงกลมท 2 ซงสนนษฐานวานาจะมขนในราวปลายพทธศตวรรษท 21-22 หลกฐานจากสวนฐานอาคารทเปนฐานบวมลกแกวรองรบอนเปนรปแบบฐานทนยมสรางในเมองโบราณเชยงแสนราวปลายพทธศตวรรษท 21 ถงพทธศตวรรษท 22 ดงกลาวไปแลวในเนอหาผงกลมท 2(2.1) นน จากหลกฐานการขดแตงพบวา อาคารผงรปสเหลยมผนผาซงตงอยดานขางวหารหรออโบสถนน พบหลกฐานในลกษณะเดยวกนกบการตอเตมวหาร กลาวคอในสมยท 2 ของการตอเตมอาคารผงรปสเหลยมผนผา พบการสรางเวจกฎทฐานทายอาคารและขยายขนาดฐานอาคารทสรางมาแตเดมใหใหญขนแตย งคงมผ งเปนอาคารรปสเหลยมผนผามมขเชนเดม ตอมาในสมยท 3 พบการกอขยายหรอสรางอาคารตดฐานดานขางทศเหนอของอาคารดงกลาว ทาใหผงอาคารเปลยนแปลงไปจากเดมเปนอาคารทมสวนขยายและ _______________________________

83กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงทางโบราณคดโบราณสถานวดอโศก เมองเชยงแสน อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 51,55. (อดสาเนา)

77

ภายในแบงเปนหอง ๆ อยางชดเจน ซงอาจเรยกไดวาเปนลกษณะ "หมอาคาร" กวาได โดยสวนฐานทตอเตมใหมดงกลาวเปนฐานบวทมลกแกวรองรบอนเปนรปแบบฐานทนยมสรางในเมองโบราณเชยงแสนราวปลายพทธศตวรรษท 21 ถงพทธศตวรรษท 22 เชนเดยวกบการตอเตมวหารในสมยท 3 แลวเปลยนใหเปนอโบสถนน จากหลกฐานดงกลาวจงอาจสนนษฐานไดวาอาคารในลกษณะ "หมอาคาร" อาจปรากฏขนแลวในราวปลายพทธศตวรรษท 21 หรอในพทธศตวรรษท 22 ถดจากนนในสมยท 4 สมยสดทาย พบการตอเตม "หมอาคาร" ดงกลาว จนทาใหผงโบราณสถานนปรบเปลยนเปนผงกลมท 4 ในสมยสดทายกอนทงรางไปใน พ.ศ. 2347 ดงจะกลาวในเนอหาถดไป

แผนผงท 19 แผนผง "หมอาคาร" ของโบราณสถานวดอโศก ในเมองโบราณเชยงแสน

สมยท 1 (สเหลอง) สมยท 2 (สน าเงน) สมยท 3 (สแดง) สมยท 4 (สเขยว)

แผนผงท 20 แสดงลาดบสมยการตอเตมโบราณสถานวดอโศก ในเมองโบราณเชยงแสน 4 สมย ทมา: กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงทางโบราณคดโบราณสถานวดอโศก เมองเชยงแสน อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 67. (อดสาเนา)

เวจกฎ

78

2. โบราณสถานวดปาแดง84 นอกเมองโบราณเชยงแสน โบราณสถานนพบหลกฐานการตอเตม 3 สมย โดยในสมยแรกสรางไมพบหลกฐานชดเจนนก ตอมาในสมยท 2 พบหลกฐานการบรณะวดนครงใหญโดยการสรางใหมทงอาราม ซงประกอบดวยมณฑปประธาน วหาร และอาคารผงรปสเหลยมผนผา 2 หลง มคนาโดยรอบ ตอมาในสมยท 3 สมยสดทายพบการกอพอกผนงมณฑปประธานมชนสวนและเศยรพระพทธรปอายราวกลางถงปลายพทธศตวรรษท 2185 มรองรอยไฟไหมบรรจอยภายในและขณะเดยวกนมการตอเตมอาคารผงรปสเหลยมผนผาเดม(อาคารหมายเลข 3) โดยการสรางอาคารขนอก 1 หลง มฐานตดกนภายในอาคารทงสองแบงเปนหอง ๆ จนมลกษณะของ "หมอาคาร"86 จากหลกฐานดงกลาวจงอาจสนนษฐานไดวาการตอเตมอาคารหมายเลข 3 ใหมลกษณะเปน "หมอาคาร" ทนาจะมขนพรอมกบการกอพอกผนงมณฑปประธานในสมยท 3 นน นาจะเกดขนในราวปลายพทธศตวรรษท 21-22 คอเกดขนหลงจากชวงกลางถงปลายพทธศตวรรษท 21 จากหลกฐานอายสมยของชนสวนพระพทธรปทพบในผนงสวนทพอกใหมนน ซงสอดคลองกบหลกฐานอฐมจารกอกษรฝกขามและอกษรธรรมลานนาทมอายราวพทธศตวรรษท 21-22, ชนสวนเครองถวยจนสมยราชวงศหมง(พ.ศ. 1911-2187), ราชวงศชง(พ.ศ. 2187-2454) และพระพทธรปแสดงอทธพลศลปะพมาอายราวพทธศตวรรษท 22-2387 นนยอมแสดงใหเหนถงชวงสมยการใชงานของโบราณสถานแหงนซงนาจะมมาแลวอยางนอยตงแตพทธศตวรรษท 21 เปนตนมาจนทงรางไปใน พ.ศ. 2347 _________________________________ 84สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, รายงานการขดแตงโบราณสถานวดปาแดง ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548. 152-172. (อดสาเนา) 85ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน: วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร, 291. 86สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, รายงานการขดแตงโบราณสถานวดปาแดง ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย, 169-172. 87ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน: วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร, 178, 299.

79

แผนผงท 21 แสดงตาแหนงทตง "หมอาคาร" ของโบราณสถานวดปาแดง นอกเมองโบราณ เชยงแสน

3. โบราณสถานหมายเลข 1888 ในเมองโบราณเชยงแสนนอย พบหลกฐานอาคารหมายเลข 2 มลกษณะเปนอาคาร 4 หลงเชอมตอกนมลกษณะแบงพนทเปนสวน ๆ ในลกษณะ "หมอาคาร" อยางชดเจน อาคารดงกลาวไมพบหลกฐานการสรางหรอตอเตมทชดเจนนก แตจากหลกฐาน ทกลาวไปแลวในเนอหาผงกลมท 2 วาเดมอโบสถหลกของโบราณสถานนนาจะมหนาทการใชงานเปนวหารมากอน ตอมามการสรางอโบสถทบซอนลงไปในภายหลง มแทนกออฐปกหนเสมา คลายกบลกษณะของ "เสมานงแทน" ในสมยอยธยาตอนปลาย ราวพทธศตวรรษท 22-23 และพบวาเปนโบราณสถานทไมพบหลกฐานเจดยหรอมณฑปเปนอาคารประธานของโบราณสถาน แตพบการสรางพระอโบสถเปนประธานของวดเชนเดยวกน ซงคลายกบลกษณะการวางผงวดในสมยรตนโกสนทรตอนตนทใหความสาคญกบพระอโบสถมากจนกลายเปนอาคารประธานของวด89 ประกอบจากการขดแตงโบราณสถานน พบหลกฐานชนสวนภาชนะดนเผาจากแหลงเตาลานนา เชน เตาพาน เตาเวยงกาหลง เตาสนกาแพง และชนสวนภาชนะดนเผาจากแหลงเตาสโขทย แหลงเตาในประเทศจนและเวยดนาม ______________________________

88กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงโบราณสถานหมายเลข 18 (โบราณสถานกลมท 12 : เชยงแสนนอย) ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย, 26-27. 89สมคด จระทศนกล, รเรอง วด วหาร โบสถ เจดย พทธสถาปตยกรรมไทย, 96,117.

"หมอาคาร"

มณฑปประธาน วหาร

80

ทสนนษฐานวาโบราณสถานนนาจะมอายราวปลายพทธศตวรรษท 21-22 นน90 จงอาจสนนษฐานไดวา อาคารหมายเลข 2 ซงมลกษณะเปน "หมอาคาร" น อาจจะเกดจากการตอเตมอาคารผงรปสเหลยมผนผาทสรางมาตงแตแรกสรางวด ใหมลกษณะเปน "หมอาคาร" หรอสรางขนใหมทงหลงพรอมกบการสรางอโบสถครอบทบวหารเดมในการบรณะวดนครงหลงสด ซงนาจะอยในราวชวงปลายพทธศตวรรษท 21-22

แผนผงท 22 แสดงทตง "หมอาคาร" ของโบราณสถานหมายเลข 18 ในเมองโบราณเชยงแสนนอย

4. โบราณสถานวดปาสก นอกเมองโบราณเชยงแสน พบหลกฐานอาคารหมายเลข 391 มลกษณะเปน "หมอาคาร" กลาวคอเปนอาคาร 2 หลงเชอมตอกนภายในแบงเปนหอง ๆ และมหองเวจกฎภายในอาคาร จากการขดแตงพบหลกฐานวาเดมอาคารหมายเลข 3 ดงกลาวเคยเปนอาคารผงรปสเหลยมผนผามรองรอยของฐานชกช ตงอยดานทศใตของเจดยประธานและวหารของวดมากอน ตอมามการสรางอาคารใหมมลกษณะเปน "หมอาคาร" ทบลงไปบนฐานอาคารเดม จากการขดแตงพบหลกฐานแผนหนชนวนมจารกอกษรไทยนเทศ จากรปแบบอกษรนาจะมอายราว พ.ศ. 2350-240092 ซงเปนหลกฐานในชวงเวลาสดทายกอนทโบราณสถานวดปาสกและเมองโบราณ ______________________________

90กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงโบราณสถานหมายเลข 18 (โบราณสถานกลมท 12: เชยงแสนนอย) ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย, 42.

91กรมศลปากร, รายงานการปฏบตงานขดแตง-คายนโบราณสถานวดปาสกและใกลเคยง (ม.ป.ท.: โครงการอนรกษและพฒนานครประวตศาสตรเชยงแสนกรมศลปากร, 2534), 13-14.

92เรองเดยวกน, 95.

อโบสถ ฐานอาคารกอดวยอฐหกเปนขอบวงกลมไมทราบการใชงาน


81

เชยงแสนจะทงรางไปหลงจาก พ.ศ. 2347 นน จากหลกฐานดงกลาวทาใหสนนษฐานไดวาการตอเตมอาคารดงกลาวใหมลกษณะเปน "หมอาคาร" ของโบราณสถานนนาจะมขนอยางชาทสดในชวงตนพทธศตวรรษท 24 แลว

แผนผงท 23 แสดงทตง "หมอาคาร" ของโบราณสถานวดปาสก นอกเมองโบราณเชยงแสน

แผนผงท 24 แผนผง "หมอาคาร"(อาคารหมายเลข 3) โบราณสถานวดปาสก นอกเมองโบราณ เชยงแสน


อโบสถ

เจดยประธาน

เวจกฎ

82

5. โบราณสถานวดเจดยหลวง ในเมองโบราณเชยงแสน พบหลกฐาน "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ"(อาคารหมายเลข 8) ตงอยดานขางทางทศใตของเจดยประธานและฐานวหารหลกของโบราณสถาน อาคารดงก ล าวพบหลกฐา นวา เ ดมสมย แรกสรางนา จะ เ ปนอาคา รผง รปสเหลยมผนผามากอน(อาคารทศตะวนออก) ตอมามการสรางอาคารดานทศตะวนตกเพมขน มฐานอาคารตดกนใชผนงรวมกนภายในพบการแบงพนทเปนหอง ๆ ซงทาใหอาคารนมลกษณะเปน "หมอาคาร" และทาใหผงโบราณสถานนปรบเปลยนเปนผงกลมท 3 ดงพบหลกฐานจากบนไดทฐานดานขางอาคารทศตะวนออกถกฐานอาคารทศตะวนตกสรางปดทบไว(จากการบรณะไดเวนชองวางเปนหลมแสดงฐานบนไดไว) และพบรองรอยฐานอาคารทศตะวนออกซงเปนฐานบวถกฐานอาคารทศตะวนตกกอชนปดทบไว รวมถงรองรอยการถมอดยกพนภายในอาคารทศตะวนออกใหสงขน และหลกฐานจากการขดแตงทพบวาฐานรากอาคารดงกลาวเปนดนและทรายอนแนน93 ซงตางจากทางเดนยกพนกออฐทอดยาวจากฐานดานขางวหารมาเชอมตอกบฐานมขดานหนาอาคารทศตะวนตก ซงพบหลกฐานวานาจะตอเตมขนในภายหลง จากหลกฐานทพบวาฐานรากของทางเดนยกพนเปนเศษอฐและชนสวนกระเบองดนขออนเปนวสดฐานรากของอาคารทสรางขนในการปรบพนทและสรางอาคารในสมยทาย ๆ ของโบราณสถานนซงพบหลกฐานสนนษฐานไดวานาจะอยในชวงราวปลายพทธศตวรรษท 23-2494 และจากหลกฐานทพบวาทางเดนยกพนดงกลาวสรางเกยทบอยบนมขดานหนาอาคารทศตะวนตกของ "หมอาคาร" นน ซงการสรางทางเดนยกพนดงกลาวทาให "หมอาคาร" ปรบเปลยนเปน "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" และทาใหแผนผงโบราณสถานนปรบเปลยนเปนผงกลมท 4 จากนนโบราณสถานจงทงรางไป ใน พ.ศ. 2347 พรอมกบโบราณสถานและเมองโบราณเชยงแสน ซงจะกลาวเพมเตมตอไปนน จากหลกฐานดงกลาวมาทาใหสนนษฐานไดวา "หมอาคาร" ของโบราณสถานวดเจดยหลวง นาจะมขนกอนชวงปลายพทธศตวรรษท 23-24 แลว ____________________________

93กรมศลปากร, รายงานการขดคนขดแตงและบรณะวดเจดยหลวง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย, 64.

94เรองเดยวกน, 190.

83

แผนผงท 25 แสดงทตงและการขยายตอเตม "หมอาคาร" ของโบราณสถานวดเจดยหลวง ในเมอง โบราณเชยงแสน

บนไดดานขางฐานอาคารดานทศตะวนออก

การกอชนกนของฐานอาคารดานทศตะวนออกและ อาคารดานทศตะวนตกทสรางใหม

ทางเดนยกพนทอดตวมาเชอมตอกบ "หมอาคาร"

ทางเดนยกพน

"อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" (เดมเคยเปน อาคารผงรปสเหลยมผนผา ตอมามการตอเตมจนเปน"หมอาคาร")

เวจกฎ

84

6. โบราณสถานวดธาตเขยว95 นอกเมองโบราณเชยงแสนนอย พบหลกฐานอาคารหมายเลข 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16 เปนอาคารทมลกษณะเปน "หมอาคาร" ดงพบการสรางอาคารเชอมตอกนตงแต 2 หลงขนไปมการแบงพนทภายในออกหอง ๆ และพบการสรางเวจกฎ(หองสวม)ภายในอาคารดวย

โดยอาคารหมายเลข 6, 8, 9, 10, 11, 13, 14, 15 เปนอาคารฐานเขยงเรยบแบงพนทภายในออกเปนหอง ๆ พบการสรางเวจกฎ(หองสวม)ภายในอาคาร ไมพบหลกฐานการตอเตมสวนอาคารหมายเลข5, 12, 16 เดมเปนอาคารผงรปสเหลยมผนผาตกแตงฐานอาคารเปนฐานบวมากอน ตอมามการสรางอาคารเพมเตมมฐานอาคารเชอมตอกนจนมลกษณะ "หมอาคาร" พรอมกบสรางเวจกฎ(หองสวม)ภายในอาคารและปรบเปลยนฐานอาคารจากฐานบวเปนฐานเขยงเรยบ ในลกษณะเดยวกนกบอาคารหมายเลข 6, 8, 9, 10, 11, 13, 14, 15 "หมอาคาร" ทสรางขนใหมทงหลงนน จากหลกฐานดงกลาวจงอาจสนนษฐานไดวาอาคารหมายเลข 6, 8, 9, 10, 11, 13, 14, 15 เปน "หมอาคาร" ทนาจะสรางเพมเตมขนภายในผงโบราณสถานในภายหลงหรอพรอมกนกบการตอเตมอาคารหมายเลข 5, 12, 16 ซงเปนอาคารผงรปสเหลยมผนผาเดมใหมลกษณะเปน "หมอาคาร" จากนนอาคารและโบราณสถานนจงทงรางไป

จากหลกฐานรปแบบเจดยประธานของโบราณสถานวดธาตเขยว ซงมลกษณะผสมระหวางเจดยทรงระฆงแบบลานนากบเจดยทรงระฆงแบบลงกา ซงนาจะมอายการสรางอยในราวกลางถงปลายพทธศตวรรษท 2196 ประกอบกบหลกฐานจากเศษชนสวนภาชนะดนเผาจากแหลงเตาศรสชนาลย จากแหลงเตาลานนา เชน เตาสนกาแพง เตาพาน เตาเวยงกาหลง และชนสวนเครองถวยจนสมยราชวงศชง(พ.ศ.2187-2454) ทพบจานวนมากถง 180 ชน ขณะทพบชนสวนเครองถวยจนสมยราชวงศหยวน(พ.ศ. 1814-1911) 1 ชน และราชวงศหมง(พ.ศ. 1911-2187) 3 ชนเทานนจากการขดแตงอาคารหมายเลข 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16 โดยกรมศลปากรในป 2552 ซงทาใหสนนษฐานไดวาอาคารหมายเลข 5, 12, 16 ทเปนอาคารผงรปสเหลยมผนผาทสรางมาแตเดมนน อาจจะสรางขนพรอมเจดยประธานและวหารตงแตราวกลางถงปลายพทธศตวรรษท 21 หรอ

______________________________

95กรมศลปากร, รายงานการขดแตงทางโบราณคด โครงการอนรกษและพฒนาเมองประวตศาสตรเชยงแสน โบราณสถานกลมท 10 วดธาตเขยว บานเชยงแสนนอย ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 64-110. (อดสาเนา) 96ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน: วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร, 110.

85

หลงจากนนไมนานตามอายสมยของรปแบบเจดยประธาน สวนการตอเตมอาคารหมายเลข 5, 12, 16 และสรางอาคารหมายเลข 6, 8, 9, 10, 11, 13, 14, 15 ใหมลกษณะเปน "หมอาคาร" นนนาจะมขนหลงจากชวงเวลาของการสรางเจดยประธานดงกลาว คอในราวพทธศตวรรษท 22-23 แลว ซงสอดคลองกบชนสวนเครองถวยจนสมยราชวงศชง(พ.ศ.2187-2454) ทพบจานวนมากจากการขดคนขดแตงบรเวณ "หมอาคาร" ดงกลาว จากนนโบราณสถานแหงนจะถกทงรางไป หลงสงครามป พ.ศ. 2347 หรอในชวงเวลาใกลเคยงกนน

ภาพท 24 เจดยประธานของโบราณสถานวดธาตเขยว นอกเมองโบราณเชยงแสนนอย

86

แผนผงท 26 แสดงทตงอาคารหมายเลข 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16 เปนอาคารทม ลกษณะเปน "หมอาคาร" ของโบราณสถานวดธาตเขยว นอกเมองโบราณ เชยงแสนนอย

จากหลกฐานขางตนทงหมดจงอาจกลาวไดวาหลกฐานชวงสมยการปรากฏขนของ

"หมอาคาร" ตามลกษณะผงกลมท 3 ในเมองโบราณทศกษา นาจะเรมมขนแลวตงแตราวปลายพทธศตวรรษท 21-22 เปนตนไป โดยโบราณสถานบางแหง เชน โบราณสถานวดอโศก ในเมองโบราณเชยงแสน จะมการตอเตมหรอดดแปลง "หมอาคาร" จนปรบเปลยนเปน "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ซงจะทาใหผงโบราณสถานนน ๆ ปรบเปลยนจากผงกลมท 3 กลายเปนผงกลมท 4 ดงจะกลาวตอไป

อาคารหมายเลข 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16 เปนอาคารทมลกษณะเปน "หมอาคาร"


87

กลมท 4 ผงทมอาคารหลกเพมจากแนวแกนเดม

หมายถง ผงทปรากฏการสราง "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" เพมขนเปนอาคารหลกของผงอกหลงหนง (วดโดยทวไป มกพบเพยงเจดยประธาน, วหารหรออโบสถเปนอาคารหลกของวดเทานน) โดยอาคารดงกลาวจะตงอยในตาแหนงดานขางวหารหรออโบสถหลกของผง โดยมทางเดนยกพนกออฐเชอมตอกนเสมอ อนทาใหผงของวดหรอโบราณสถานทศกษานน มอาคารหลกของวด 3 หลง ประกอบดวย เจดยประธาน วหารหรออโบสถ และ "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" หรออาจกลาวไดวาเปนผงทพบการสราง "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" เปนอาคารหลกของผงเพมเตมจากอาคารหลกตามแนวแกนทมมาแตเดม ดงพบหลกฐานจาก

โบราณสถานหมายเลข 1(นอกเมอง), โบราณสถานหมายเลข 7(นอกเมอง),โบราณสถานหมายเลข 13(นอกเมอง), โบราณสถานวดสบเกยง(นอกเมอง), โบราณสถานหมายเลข 23,โบราณสถานหมายเลข 26,โบราณสถานวดมหาโพธ, โบราณสถานวดสงฆาแกวดอนทน,โบราณสถานวดเสาเคยน,โบราณสถานวดรอยขอ, โบราณสถานวดมหาอาราม, โบราณสถานวดเจดยหลวง, โบราณสถานวดอโศก-ชางคา ในเมองโบราณเชยงแสน และโบราณสถานวดพระธาตสองพนอง(ทศเหนอ), โบราณสถานหมายเลข 21 ในเมองโบราณเชยงแสนนอย หลกฐานการตอเตมสรางซอนทบ พบลาดบววฒนาการ แบงเปน 2 รปแบบ ดงน

1. "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" เกดขนจากการตอเตมหรอสรางซอนทบ อาคารผงสเหลยมผนผา หรอ "หมอาคาร" ทมมาแตเดม ดงพบหลกฐานจาก โบราณสถานหมายเลข 7(นอกเมอง), โบราณสถานวดสบเกยง(นอกเมอง), โบราณสถานหมายเลข 23, โบราณสถานหมายเลข 26,โบราณสถานวดมหาโพธ, โบราณสถานวดสงฆาแกวดอนทน,โบราณสถานวดเสาเคยน, โบราณสถานวดเจดยหลวง, โบราณสถานวดอโศก-ชางค า ในเมองโบราณเชยงแสน และโบราณสถานวดพระธาตสองพนอง(ทศเหนอ) ในเมองโบราณเชยงแสนนอย

2. "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ทเกดจากการสรางอาคารดงกลาวขนใหมทงหลง เพมเตมในตาแหนงดานขางวหารหรออโบสถหลกของโบราณสถาน ดงพบหลกฐานจาก โบราณสถานหมายเลข 1(นอกเมอง), โบราณสถานหมายเลข 13(นอกเมอง), โบราณสถานวดรอยขอ, วดมหาอาราม ในเมองโบราณเชยงแสน และโบราณสถานหมายเลข 21 ในเมองโบราณเชยงแสนนอย โดยพบวา เจดยประธาน วหาร/อโบสถหลกของผงโบราณสถานกลมท 4 เกอบทงหมดสรางตามแนวแกนทศตะวนออก-ทศตะวนตก มเพยงเจดยประธาน วหารหลกของโบราณสถาน

88

หมายเลข 21 ในเมองโบราณเชยงแสนนอยเทานนทสรางหนหนาไปทางทศเหนอตามตามแนวแกนทศเหนอ-ทศใต สวน "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" รปแบบท 1 พบการสรางทงในแนวแกนทศตะวนออก-ตะวนตกและในแนวแกนทศเหนอ-ทศใต สวนรปแบบท 2 พบการสรางตามแนวแกนทศเหนอ-ทศใตเทานน 1. "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" เกดขนจากการตอเตมหรอสรางซอนทบ อาคารผงสเหลยมผนผา หรอ "หมอาคาร" ทมมาแตเดม ดงหลกฐานจาก 1. โบราณสถานวดอโศก ในเมองโบราณเชยงแสน จากทกลาวไปแลว ถงการตอเตมวหารแลวปรบเปลยนเปนอโบสถซงทาใหโบราณสถานปรบเปลยนเปนผงกลมท 2 และการตอเตมอาคารผงรปสเหลยมผนผาซงตงอยดานขางวหารหลกของผงโบราณสถานนใหมลกษณะเปน "หมอาคาร" ในสมยท 3 ของการตอเตมโบราณสถานนซงพบหลกฐานวานาจะมขนราวปลายพทธศตวรรษท 21-22 จากหลกฐานการตกแตงสวนฐานอาคารทเปนฐานบวมลกแกวรองรบอนเปนรปแบบฐานทนยมสรางในเมองโบราณเชยงแสนราวปลายพทธศตวรรษท 21 ถงพทธศตวรรษท 22 ซงทาใหโบราณสถานนมลกษณะตามผงกลมท 3 ดงกลาวไปแลวนน ถดจากนนในสมยสดทายของการตอเตมโบราณสถานวดอโศก97 พบการกอขยาย "หมอาคาร" ดงกลาวพรอมสรางเวจกฎภายในอาคารทกอขยายใหมนนอก 1 หองแลวสรางทางเดนยกพนกอดวยอฐเชอมตอระหวางฐานดานขางทางทศเหนอของอโบสถกบ "หมอาคาร" ทตอเตมใหม จนทาใหอาคารมลกษณะเปน "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" จงทาใหโบราณสถานนปรบเปลยนแผนผงเปนผงกลมท 4 จากนนโบราณสถานนาจะทงรางไปพรอมกบโบราณสถานอน ๆ หลงสงครามป พ.ศ. 2347 จากหลกฐานทพบวาชวงเวลาการปรากฏขนของ "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดาน ขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานวดอโศก เกดขนหลงจากการตอเตม "หมอาคาร" ทนาจะมขนราวปลายพทธศตวรรษท 21-22 และเกดขนในสมยสดทายของโบราณสถานกอนการทงรางไปใน พ.ศ. 2347 นน จากหลกฐานดงกลาวจงอาจสนนษฐานไดวา "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานวดอโศก นาจะปรากฏขนในชวงราวพทธศตวรรษท 22-23 กอนทโบราณสถานและเมองโบราณนจะทงรางไปอนเปนชวงเวลาทพมาครอง _______________________________

97กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงทางโบราณคดโบราณสถานวดอโศก เมองเชยงแสน อ.เชยงแสน จ.เชยงราย, 42.

89

เมองเชยงแสนแลว ซงสอดคลองกบหลกฐานชนสวนภาชนะดนเผาจากแหลงเตาในประเทศพมาทพบในโบราณสถานน98และหลกฐานปนปนรปสงหประดบทฐานดานหนาเจดยวดชางคา ทตงอยใกลกนและนาจะเปนวดเดยวกนจากหลกฐานแนวกาแพงวดทสรางอยในแนวเดยวกนนน การประดบรปสงหดงกลาวเปนอทธพลศลปะพมาทเขามาในระยะหลงราวพทธศตวรรษท 2299 หรอในชวงพทธศตวรรษท 23 ซงเปนชวงทเชยงแสนถกปกครองโดยพมาอยางใกลชดถงขนาดใหเมองเชยงแสนมฐานะเทยบเทาเชยงใหมใหขนตรงกบพมาและใหเปนศนยกลางอานาจพมาในบรเวณน ใน พ.ศ. 2244100

แผนผงท 27 แสดงโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 4 และแสดงทตง "อาคารมทางเดนเชอมตอ กบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานวดอโศก ในเมองโบราณ เชยงแสน _______________________________

98กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงทางโบราณคดโบราณสถานวดอโศก เมองเชยงแสน อ.เชยงแสน จ.เชยงราย, 91. 99ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน: วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร, 264. 100สรสวด อองสกล, ประวตศาสตรลานนา, พมพครงท 5 (กรงเทพฯ: อมรนทร, 2551), 297.

"อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ"

เวจกฎ

ทางเดนยกพนกออฐ

เวจกฎ

เจดยทรงชางลอม ของวดชางคา ทนาจะเปนวดเดยวกนกบวดอโศก

แนวกาแพง

90

แผนผงท 28 แสดงลาดบสมยการตอเตมโบราณสถานวดอโศก ในเมองโบราณเชยงแสน 4 สมย ทมา: กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงทางโบราณคดโบราณสถานวดอโศก เมองเชยงแสน อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 67. (อดสาเนา)

2. โบราณสถานวดสบเกยง นอกเมองโบราณเชยงแสน โบราณสถานดงกลาวพบหลกฐานเจดยประธานเปนรปแบบทนยมสรางในเมองเชยงแสน ทสนนษฐานวานาจะสรางขนในราวปลายพทธศตวรรษท 21 ถงตนพทธศตวรรษท 22101 มอโบสถตงอยดานหนาซงสนนษฐานวาอาจจะสรางขนพรอมกนในชวงเวลาดงกลาวซงจดอยในผงกลมท 2 ดงกลาวไปแลวน น โบราณสถานนยงพบหลกฐาน "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" สรางอยดานขางทางทศใตของเจดยประธานและอโบสถ ซงพบหลกฐานวาเดมอาคารดงกลาวเปนอาคาร 3 สวนประกอบกนในลกษณะ "หมอาคาร" ตงอยดานขางเจดยประธานและอโบสถมากอน(ฐานแยกจากกน) ตอมาพบหลกฐานการกอพอกฐาน "หมอาคาร" เปนฐานเขยงทบฐานเดมทเปนฐานบวและพบการสรางทางเดนยกพนกออฐทอดยาวจากสวนขยายฐานดานขางอโบสถมาชน เขากบฐานดานขาง "หมอาคาร" ทกอพอกฐานใหม102จนทาให "หมอาคาร" มลกษณะเปน ______________________________ 101ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน : วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร, 277.

102กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงโบราณสถานวดสบเกยง(โบราณสถานกลมท 1) ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 28-33. (อดสาเนา)

91

"อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" จากนนโบราณสถานจงทงรางไป ซงนาจะทงรางไปหลงสงครามป พ.ศ. 2347 จากหลกฐานดงกลาวจงอาจสนนษฐานไดวา "หมอาคาร" อาจสรางขนในคราวเดยวพรอมกบเจดยประธานและอโบสถในชวงราวปลายพทธศตวรรษท 21 ถงตนพทธศตวรรษท 22 หรอหลงจากนนเลกนอยแลวตามหลกฐานรปแบบเจดยประธาน ซงนาจะทาใหโบราณสถานนมผงตามลกษณะผงกลมท 2 หรอผงกลมท 3 ต งแตแรกสรางในชวงปลายพทธศตวรรษท 21-22 เชนเดยวกบโบราณสถานบางแหงในเมองโบราณทศกษาทพบหลกฐาน การสรางอโบสถเปนอาคารหลกของผงและการสราง "หมอาคาร" ในผงโบราณสถาน ตามลกษณะผงกลมท 2 รปแบบท 2 และผงกลมท 3 ดงดงกลาวไปแลวนน จากนนในสมยสดทาย มการตอเตม "หมอาคาร" จนมลกษณะเปน "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ตามลกษณะผงกลมท 4 แลวจงทงรางไป โดยจากหลกฐานทพบวาชวงเวลาการปรากฏขนของ "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานวดสบเกยง เกดขนหลงจากการตอเตม "หมอาคาร" ทนาจะสรางขนราวปลายพทธศตวรรษท 21-22 และเกดขนในสมยสดทายของโบราณสถานกอนการทงรางไปใน พ.ศ. 2347 นน จากหลกฐานดงกลาวจงอาจสนนษฐานไดวา "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานวดสบเกยง นาจะปรากฏขนในชวงราวพทธศตวรรษท 22-23 กอนทโบราณสถานและเมองโบราณนจะทงรางไปอนเปนชวงเวลาทพมาครองเมองเชยงแสนแลว ซงสอดคลองกบหลกฐานการขดคนขดแตงซงพบเครองถวยจนสมยราชวงศหมง(พ.ศ. 1911-2187) ราชวงศชง(พ.ศ. 2187-2454) และชนสวนภาชนะดนเผาจากแหลงเตาในประเทศพมาพบปะปนกนภายใน "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" และภายในอาคารดงกลาวยงพบเครองมอเครองใช เครองดนตร เชน มด เสยม ชดเครองชง ฆอง และอาวธทาจากโลหะจานวนมาก พรอมทงรองรอยการหลอตะกวใหเปนลกกระสนภายในอาคารดวย103 โดยเฉพาะชดเครองชงนนเปนชดเครองชงทยงคงพบการใชงานในพนทรฐฉาน ของพมาและในลานนาสบเนองมาถงพทธศตวรรษท 24-25 ดวย จากหลกฐานดงกลาวยอมแสดงใหเหนวา "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานนนาจะยงคงมอยและนาจะถกใชงานในชวงสงครามครงสดทายทเมองเชยงแสนใน พ.ศ. 2347 กอนทงรางไป ดงหลกฐานคนดนและปอมกออฐซงพบหลงจากการขดแตงวดน ______________________________ 103เรองเดยวกน, 57-103.

92

ภาพท 25 เจดยประธานโบราณสถานวดสบเกยง นอกเมองโบราณเชยงแสน

แผนผงท 29 แสดงโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 4 และแสดงทตง "อาคารมทางเดนเชอมตอ กบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานวดสบเกยง นอกเมองโบราณ เชยงแสน

3. โบราณสถานวดเจดยหลวง ในเมองโบราณเชยงแสน พบหลกฐาน "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ"(อาคารหมายเลข 8) ตงอยดานขางทางทศใตของฐานวหารหลกของโบราณสถาน ดงกลาวไปแลวในเนอหาผงกลมท 3 วา "อาคารมทางเดนเชอมตอกบ


อโบสถ



บอน า

93

ฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานวดเจดยหลวงเดมสมยแรกสรางนาจะเปนอาคารผงรปสเหลยมผนผามากอน(อาคารดานทศตะวนออก) ตอมามการสรางอาคารดานทศตะวนตกเพมขนมฐานอาคารตดกนใชผนงรวมกนภายในพบการแบงพนทเปนหอง ๆ มลกษณะเปน "หมอาคาร" ตงอยดานขางวหารหลกของโบราณสถานกอน ถดจากนนจงมการสรางทางเดนยกพนกออฐทอดยาวจากฐานดานขางวหารมาเชอมตอกบฐานดานหนา "หมอาคาร" บรเวณมขหนาอาคารดานทศตะวนตก โดยพบวาฐานมขอาคารดานทศตะวนตกของ "หมอาคาร" เดมนน อยในระดบตากวาทางเดนยกพนและสวนฐานมขดานหนาอาคารกบทางเดนยกพนสรางเกยทบไมอยในแนวเดยวกนนน ซงการสรางทางเดนยกพนดงกลาวทาให "หมอาคาร" เดมปรบเปลยนเปน "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" และทาใหแผนผงโบราณสถานนปรบเปลยนเปนผงกลมท 4 จากนนโบราณสถานจงทงรางไป จากการขดแตงทพบวาทางเดนยกพนดงกลาวใชเศษอฐ ชนสวนกระเบองดนขอถมอดรบน าหนก อนเปนวสดทใชเปนฐานรากของอาคารอน ๆ อกหลายหลงทพบหลกฐานวานาจะสรางขนพรอมกนหลงจากการปรบพนโบราณสถานและสรางอาคารขนาดเลกขนในสมยทาย ๆ ของการตอเตมโบราณสถานนซงสนนษฐานวานาจะอยในชวงราวปลายพทธศตวรรษท 23-24104 กอนทโบราณสถานจะทงรางไป หลงสงคราม ป พ.ศ. 2347 จากหลกฐานทพบวาชวงเวลาการปรากฏขนของ "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานวดเจดยหลวง เกดขนหลงจากการตอเตม "หมอาคาร" ทนาจะสรางขนราวปลายพทธศตวรรษท 21-22 ดงหลกฐานทสรปไวในเนอหาโบราณสถานผงกลมท 3 ดงกลาวไปแลวนน และเกดขนในสมยสดทายของโบราณสถานกอนการทงรางไปใน พ.ศ. 2347 นน จากหลกฐานดงกลาวจงอาจสนนษฐานไดวา "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานวดเจดยหลวง นาจะปรากฏขนในชวงราวพทธศตวรรษท 23 กอนทโบราณสถานและเมองโบราณนจะทงรางไปอนเปนชวงเวลาทพมาครองเมองเชยงแสนแลว ซงสอดคลองกบหลกฐานการปรบพนโบราณสถานและสรางอาคารขนาดเลกขนในสมยท 3 ของการตอเตมโบราณสถานนซงสนนษฐานวานาจะอยในชวงราวปลายพทธศตวรรษท 23-24 ดงกลาวไปนนและสอดคลองกบชนสวนเครองถวยจนสมยราชวงศชง(พ.ศ. 2287-2454) และตราประทบดนเผามจารกตรงกบ พ.ศ. 2345 ทพบจากการขดแตงโบราณสถานน105

____________________________ 104กรมศลปากร, รายงานการขดคนขดแตงและบรณะวดเจดยหลวง อ.เชยงแสน จ.

เชยงราย, 66,190. 105เรองเดยวกน, 101,102.

94

แผนผงท 30 แสดงโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 4 ทางเดนยกพนปอฐและแสดงทตง "อาคาร มทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานวดเจดยหลวง ในเมองโบราณเชยงแสน


เวจกฎ

ทางเดนยกพนกออฐ เชอมตอระหวาง "หมอาคาร" และฐานดานขางวหาร


วหาร

95

4. โบราณสถานวดสงฆาแกวดอนทน ในเมองโบราณเชยงแสน พบหลกฐาน "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ"(อาคารหมายเลข 5) ตงอยดานขางทางทศใตของฐานวหารหลกของโบราณสถาน พบหลกฐานวาอาคารดงกลาวเดมเคยเปนอาคารผงรปสเหลยมผนผาตกแตงฐานบวมากอน ตอมามการตอเตมขยายขนาดอาคารภายในแบงเปนหอง ๆ มทางเดนกออฐเชอมตอกบฐานดานขางวหารจากนนโบราณสถานจงทงรางไป ในป พ.ศ. 2347 ซงสนนษฐานวาการตอเตมดงกลาวนาจะเกดขนในชวงราวพทธศตวรรษท 23 แลว ดงพบหลกฐานจากการขดแตงโบราณสถานน พบวาโบราณสถานนนาจะมอายสมยในการสรางไมเกาไปกวาพทธศตวรรษท 22 และพบหลกฐานอฐมจารกภาพชาดก มอกษรฝกขามปนกบอกษรธรรมลานนา มอายราวปลายพทธศตวรรษท 23 พบในสวนฐานผนงดานหลงวหารซงเปนสวนทตอเตมใหมเปนสมยสดทายกอนทงรางไปจนทาใหฐานสวนนกอชนเขากบฐานเจดยทตงอยดานหลงวหาร โดยฐานดงกลาวดานทศใตเปนสวนทเชอม ตอกบทางเดนกออฐทเชอมตอไปยงอาคารหมายเลข 5 ซงถกตอเตมจนมลกษณะเปน "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" นน106

แผนผงท 31 แสดงโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 4 และแสดงทตง "อาคารมทางเดนเชอมตอ กบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานวดสงฆาแกวดอนทน ในเมอง โบราณเชยงแสน _______________________________

106กรมศลปากร, รายงานการปฏบตงานทางโบราณคดกลมโบราณสถานวดสงฆาแกวดอนทน ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (ม.ป.ท.: หนวยศลปากรท 4 เชยงแสน, 2532), 11,13,21.


ทางเดนกออฐ

วหาร

เจดย

96

5. โบราณสถานวดมหาโพธ107ในเมองโบราณเชยงแสน จากการขดแตงพบหลกฐานการตอเตม 6 สมย โดยวาโบราณสถานนในสมยท 1-4 มผงตามลกษณะผงกลมท 1 มากอน จากนนในสมยท 5 พบหลกฐานการสราง "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ"(อาคารหมายเลข 3) ซอนทบลงบนอาคารผงรปสเหลยมผนผาเดมซงตงอยดานขางทางทศเหนอของวหารหลกโบราณสถานนจนทาใหอาคารดงกลาวปรบเปลยนเปน "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" และทาใหโบราณสถานนปรบเปลยนผงเปนผงกลมท 4 จากนนในสมยท 6 สมยสดทายกอนทงรางไปมการสรางเวจกฎพรอมทางเดนกออฐเชอมตอกบฐานดานหลง "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" จากนนโบราณสถานนจงทงรางไป หลงสงครามป พ.ศ. 2347 นน จากการขดแตงบรเวณพนท "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานวดมหาโพธ พบชนสวนภาชนะดนเผาจากแหลงเตาในลานนา เชน เตาพาน เวยงกาหลง สนกาแพง ทมอายราวพทธศตวรรษท 19-23, ชนสวนเครองถวยจนสมยราชวงศหยวน(พ.ศ. 1814-1911) ราชวงศหมง(พ.ศ. 1911-2187) ราชวงศชง(พ.ศ.2187-2454) และพบเครองมอเครองใชและอาวธทาจากโลหะจานวนมาก ซงมชนดประเภทคลายกบทพบจากการขดแตง "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานวดสบเกยง นอกเมองโบราณเชยงแสนซงอยไมไกลกน เพยงแนวกาแพงเมองกนเทานน จากหลกฐานดงกลาวจงอาจสนนษฐานไดวาโบราณสถานวดมหาโพธนาจะมขนอยางนอยต งแตราวพทธศตวรรษท 19-20 เปนตนมาจนถงทงรางไปใน พ.ศ. 2347 โดยโบราณสถานนนาจะมผงตามลกษณะผงกลมท 1 เรอยมา ดงหลกฐานการตอเตมโบราณสถานถง 4 สมยทยงคงลกษณะผงเชนเดม ตอมาในสมยท 5-6 สมยทาย ๆ ของการตอเตมโบราณสถานกอนทงรางไป ซงนาจะอยในชวงราวพทธศตวรรษท 22-23 แลวจงมการสราง "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ซอนทบอาคารเดมของโบราณสถานนและอาคารดงกลาวนาจะยงคงมอยและนาจะมหนาทใชงานในชวงสงครามครงสดทายทเมองเชยงแสนใน พ.ศ. 2347 กอนทงรางไปเชนเดยวกนดงพบหลกฐานเครองมอเครองใชทาจากโลหะจานวนมากเชนเดยวกบทพบจากโบราณสถานวดสบเกยงนน _______________________________

107กรมศลปากร, รายงานการขดแตงวดมหาโพธ โครงการอนรกษและพฒนาเมองประวต ศาสตร ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2549), 45-91.(อดสาเนา)

97

แผนผงท 32 แสดงโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 4 และแสดงทตง "อาคารมทางเดนเชอมตอ กบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานวดมหาโพธ ในเมองโบราณ เชยงแสน

6. โบราณสถานวดพระธาตสองพนอง(ทศเหนอ)108 ในเมองโบราณเชยงแสนนอย หลกฐานจากการขดแตงพบวาอาคารทสรางตามแนวแกนทศเหนอ-ทศใต อยในระดบสงกวาอาคารทสรางในแนวแกนทศตะวนออก-ทศตะวนตก อนไดแก เจดยประธาน วหาร และอาคารหมายเลข 1 ซงเปนกลมอาคารหลกของโบราณสถาน ซงสนนษฐานวานาจะสรางมาต งแตแรกสรางโบราณสถานราวกลางถงปลายพทธศตวรรษท 21 จากหลกฐานรปแบบเจดยประธานทรงระฆงกลมแบบลานนามสวนรองรอบองคระฆงในผงแปดเหลยมมอายราวกลางถงปลายพทธศตวรรษท 21 และหลกฐานชนสวนพระพทธรปหนทรายสกลชางพะเยา ซงแพรหลายในลานนาและเชยงแสนราวกลางพทธศตวรรษท 21 และชนสวนจารกหนทราย ทนาจะมอายราวพทธศตวรรษท 21 นน109

______________________________

108กรมศลปากร, รายงานการขดแตงทางโบราณคดโครงการอนรกษและพฒนาเมองประวตศาสตรเชยงแสน โบราณสถานกลมท 10 วดพระธาตสองพนอง บานเชยงแสนนอย ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย, 45.

109ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน: วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร, 321.


เวจกฎ

บอน า



เวจกฎ

98

จากหลกฐานดงกลาวในสมยแรกสรางโบราณสถานวดพระธาตสองพนอง (ทศเหนอ) จงประกอบดวย เจดยประธาน-วหารหลกของผง ทตงตามแนวแกนทศตะวนออก-ทศตะวนตกแนว แกนเดยว ตามลกษณะผงกลมท 1 "ผงอาคารหลกวางตามแนวแกนทศ" โดยมอาคารหมายเลข 1(ซงสนนษฐานวาสมยแรกสรางนาจะเปนอาคารผงรปสเหลยมผนผา) สรางประกอบอยดวย ถดจากนนในสมยตอมาจงมการปรบพนทและสรางอาคารตาง ๆ ตามแนวแกนทศเหนอ-ทศใตเพมเตมขนโบราณ สถานนจงปรบเปลยนไปเปนผงกลมท 2 ดงพบการสรางอโบสถขนาดเลกในกลมอาคารทสรางเพมเตมขนใหมดวยนนจากนนสนนษฐานวาในสมยสดทายของโบราณสถานนนาจะมการตอเตมฐานวหารและอาคารหมายเลข 1 จนผงปรบเปลยนเปนผงกลมท 4 กอนทงรางไปดงพบหลกฐานวา

อาคารหมายเลข 1 ดงกลาวนนในสมยสดทายกอนทงรางไปมลกษณะเปน "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ซงสนนษฐานวานาจะเกดขนจากการตอเตมอาคารเดมทนาจะสรางขนตงแตราวกลางถงปลายพทธศตวรรษท 21ในสมยแรกสรางโบราณสถานน ดงพบหลกฐานวาอาคารหมายเลข 1 ดงกลาวเปนอาคารผงรปสเหลยมผนผาทมสวนตอขยายดานขางทางทศเหนอของฐานอาคารและดานหลงอาคารเปนแนวกออฐแบงเปนหองพรอมกบแนวกออฐเปนบอภายในอาคารทสนนษฐานวาเปนเวจกฎ และหลกฐานจากแนวกออฐเปนทางเดนยกพนทอดยาวออกไปเชอม ตอกบสวนขยายตอเตมของฐานวหารดานทศเหนอซงนาจะเปนสวนฐานวหารทกอขยายเพมเตมขนในสมยสดทายของโบราณสถานกอนทงรางไปดงทพบหลงจากการขดแตง จากหลกฐานดงกลาวจงอาจสนนษฐานไดวา "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานนนาจะมขนหลงจากการสรางอาคารตามแนวแกนทศเหนอ-ทศใตซงเปนการบรณะครงใหญของโบราณสถานนโดยการสรางอาคารขนหลายหลง ซงนาจะสรางขนหลงจากการสรางอาคารหลกของผงในชวงกลางถงปลายพทธศตวรรษท 21ไมนานนกซงนาจะเปนชวงทเชยงแสนและลานนายงเจรญรงเรองอย จากนนในสมยสดทายซงนาจะอยในชวงราวพทธศตวรรษท 22-23ในชวงทพมาครองเมองเชยงแสนและเชยงแสนนอยแลวจงนาจะมการตอเตมดดแปลงอาคารโบราณสถานนจนมผงตามลกษณะผงกลมท 4 แลวจงทงรางไปดงหลกฐานทกลาวไปขางตนซงสอดคลองกบชนสวนเครองถวยจนสมยราชวงศชง(พ.ศ. 2187-2454) และชนสวนภาชนะดนเผาจากแหลงเตาในประเทศพมาทพบจากการขดแตงวดน110

______________________________ 110กรมศลปากร, รายงานการขดแตงทางโบราณคดโครงการอนรกษและพฒนาเมอง

ประวตศาสตรเชยงแสน โบราณสถานกลมท 10 วดพระธาตสองพนอง บานเชยงแสนนอย ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย, ไมปรากฏเลขหนา.

99

แผนผงท 33 แสดงโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 4 และแสดงทตง "อาคารมทางเดนเชอมตอ กบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานวดพระธาตสองพนอง (ทศเหนอ)ในเมองโบราณเชยงแสนนอย

นอกจากหลกฐานดงกลาวยงพบหลกฐานจาก "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานหมายเลข 7(นอกเมอง) )111, โบราณสถานหมายเลข 23112,โบราณสถานหมายเลข 26113, โบราณสถานวดเสาเคยน114 ในเมองโบราณเชยงแสน พบหลกฐานวา "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ลวนเกดจากการปรบเปลยนจากอาคารผงรปสเหลยมผนผาเดมใหเปน "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ทงสน ดงพบหลกฐานจากโบราณวตถหรอรปแบบทางสถาปตยกรรมทสามารถ ______________________________

111กรมศลปากร, รายงานการปฏบตงานขดแตง-คายนโบราณสถานวดปาสกและใกลเคยง (ม.ป.ท.: โครงการอนรกษและพฒนานครประวตศาสตรเชยงแสน, 2534), 43-44.

112กรมศลปากร, รายงานการขดแตงโบราณสถานวดรางหมายเลข 23(ในเมอง) อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 60. (อดสาเนา)

113กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงทางโบราณคดโบราณสถานหมายเลข 26 อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2549), 63-64. (อดสาเนา)

114กรมศลปากร, รายงานการปฏบตงานทางโบราณคด โบราณสถานและพระพทธรปปนปนวดเสาเคยน ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย, 14.


เวจกฎ


วหาร

อโบสถ


100

สนนษฐานอายสมยไมชดเจนนก แตโบราณสถานดงกลาวทกแหงพบหลกฐานเหมอนกนวา "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ลวนเกดจากการตอเตมหรอสรางครอบทบอาคารทมอยเดม ในสมยทาย ๆ ของการตอเตมผงโบราณสถานกอนทงรางไปทงสน โดยการทงรางไปนน นาจะมขนหลงสงครามขบไลพมาออกจากเมองเชยงแสน ในป พ.ศ. 2347 เชนเดยวกบโบราณสถานอน ๆ ในเมองโบราณน

โบราณสถานหมายเลข 7 นอกเมองโบราณเชยงแสน โบราณสถานหมายเลข 23 ในเมองโบราณเชยงแสน

โบราณสถานหมายเลข 26 ในเมองโบราณเชยงแสน โบราณสถานวดเสาเคยน ในเมองโบราณเชยงแสน

แผนผงท 34 แสดงโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 4 และแสดงทตง "อาคารมทางเดนเชอมตอ กบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานเมองโบราณเชยงแสน

101

สมยท 1(สน าเงน) สมยท 2(สแดง) สมยท 3(สเขยว) สมยท 4(สเหลอง) สมยท 5 สมวง สมยท 6(สเทา)

แผนผงท 35 แสดงลาดบการตอเตม "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานหมายเลข 26 ในเมองโบราณเชยงแสน ทมา: กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงทางโบราณคดโบราณสถานหมายเลข 26 เมองเชยงแสน อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2549), 64. (อดสาเนา) 2. "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ทเกดจากการสรางอาคารดงกลาวขนใหมทงหลง เพมเตมในตาแหนงดานขางวหารหรออโบสถหลกของโบราณสถาน ดงพบหลกฐานจาก 1. โบราณสถานหมายเลข 1 นอกเมองโบราณเชยงแสน จากหลกฐานการสรางซอนทบ 3 สมย ดงกลาวแลววาในสมยแรกสรางโบราณสถานนมผงตามลกษณะกลมท 1 ซงสนนษฐานวาอาจจะสรางขนตงแตราวพทธศตวรรษท 20 แลว จากหลกฐานรปแบบเจดยทรงระฆงกลมตงอยบนฐานเขยงมชนมาลยเถารองรบองคระฆงกลมทแสดงอทธพลตามรปแบบเจดยทรงระฆงแบบลงกาทนยมสรางในสโขทยศรสชนาลย ทนาจะรบมาหลงจากการเผยแพรพทธศาสนาของพระสมณเถร หลงจากป พ.ศ. 1913 เปนตน ตอมาในสมยท 2 มการบรณะโบราณสถานนใหมทงพระอารามจนผงโบราณสถานปรบ เปลยนเปนผงกลมท 2โดยสนนษฐานวานาจะอยในชวงราวกลางถงปลายพทธศตวรรษท 21 จากหลกฐานทพบวาเจดยประธานองคนอกทกอครอบเจดยเดมนนเปนเจดยทรงระฆงทมสวนรองรบองคระฆงในผงแปดเหลยมมอายราวกลางถงปลายพทธศตวรรษท 21 และหลกฐานอน ๆดงกลาวไปแลวในเนอหาผงกลมท 2 นน

102

ตอมาในสมยท 3 สมยสดทายกอนทงรางไป พบหลกฐานการสราง "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ขนใหมทงหลงเพมเตมทดานขางทางทศเหนอของวหารทสรางใหมในสมยท 2115 จากนนโบราณสถานจงทงรางไปใน พ.ศ. 2347 พรอมกบโบราณสถานอนในเมองโบราณทศกษา ดวยเหตนจงสนนษฐานวาอาคารดงกลาวนาจะมขนในราวพทธศตวรรษท 22-23 หลงจากการปรบผงโบราณสถานครงใหญในสมยท 2 ซงทาใหโบราณสถานนปรบเปลยนเปนผงกลมท 2 ตงแตราวกลางถงปลายพทธศตวรรษท 21 นน จากการขดแตงโบราณสถานนพบชนสวนภาชนะดนเผาจากแหลงลานนา เชน เตาพาน เตาเวยงกาหลง ชนสวนภาชนะดนเผาจากแหลงเตาในประเทศจน สมยราชวงศหมง(พ.ศ. 1911-2187) เหมอนกบโบราณสถานอน ๆ ในเมองโบราณทศกษา

สมยท 1(สแดง) สมยท 2(สน าเงน) สมยท 3(สเขยว)

แผนผงท 36 แสดงโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 4 แสดงทตง "อาคารมทางเดนเชอมตอกบ ฐานดานขางวหารหรออโบสถ" และลาดบการตอเตมโบราณสถานหมายเลข 1 นอกเมองโบราณเชยงแสน ทมา: กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงทางโบราณคดโบราณสถานวดรางหมายเลข 1 เมองเชยงแสน อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 38. (อดสาเนา) _______________________________

115กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงทางโบราณคดโบราณสถานวดรางหมายเลข 1 เมองเชยงแสน อ.เชยงแสน จ.เชยงราย, 103-106.


วหาร

อโบสถขนาดเลก เจดยประธาน

103

2. โบราณสถานวดรอยขอ116 ในเมองโบราณเชยงแสน หลกฐานจากหลมขดตรวจทางโบราณคดพบวาในสมยแรกสรางโบราณสถานนพบการสรางเพยงเจดยประธานและวหาร ตามลกษณะผงกลมท 1 กอนดงพบหลกฐานวาเจดยประธานและวหารตงอยบนชนดนธรรมชาตของบรเวณน ตอมาในสมยสดทายกอนทงรางไป พบหลกฐานการสราง "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ขนใหมทงหลงบรเวณดานขางวหารทางทศใต บนชนดนดานบนในระดบพนใชงานของโบราณสถาน โดยไมมการเตรยมฐานรากอาคาร และพบหลกฐานวามการกอขยายฐานดานขางวหารทางทศเหนอและทศใต แลวสรางบนไดทางขน-ลงใหมดวย โดยบนไดดานขางทางทศใตน นสรางลงบนทางเดนยกพนกออฐทสรางเพมขนเพอไปเชอมตอกบฐาน "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ทสรางใหมนน

ในดานอายสมยนนจากหลกฐานจากรปแบบเจดยประธานของโบราณสถานซงไมพบการตอเตมนนเปนเจดยประธานทรงระฆงแบบลานนาทมสวนรองรบองคระฆงเปนชดบวถลาหรอเจดยทรงระฆงแบบลานนาระยะหลง อายราวปลายพทธศตวรรษท 21 ถงตนพทธศตวรรษท 22117 และชนสวนภาชนะดนเผาจากแหลงลานนา เชน เตาพาน เตาเวยงกาหลง ชนสวนภาชนะดนเผาจากแหลงเตาในประเทศจน สมยราชวงศหมง(พ.ศ. 1911-2187) ทพบจากการขดแตงโบราณสถานน

จากหลกฐานดงกลาวอาจสนนษฐานไดวาโบราณสถานวดรอยขอสมยแรกสรางซงมเพยงเจดยประธานและวหารนนนาจะอยในชวงราวปลายพทธศตวรรษท 21 ถงตนพทธศตวรรษท 22 แลวจากรปแบบเจดยประธานนน สวน "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ทสรางเพมเตมขนในสมยสดทายของโบราณสถานกอนทงรางไปนนนาจะมขน หลงจากนนในชวงพทธศตวรรษท 22-23 จากนนโบราณสถานนนาจะทงรางไปหลงจากสงคราม ป พ.ศ. 2347 เชนเดยวกบโบราณสถานอน ๆ ของเมองโบราณทศกษาน

___________________________ 116กรมศลปากร, รายงานการขดแตง บรณะปรบปรงภมทศน โบราณสถานวดรอยขอ

ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกงานโบราณคดและพพธภณฑสถานแหงชาตท 6 เชยงใหม, 2539), 9-10, 134-137. (อดสาเนา) 117ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน: วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร, 135.

104

แผนผงท 37 แสดงโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 4 และแสดงทตง "อาคารมทางเดนเชอมตอ กบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานวดรอยขอ ในเมองโบราณ เชยงแสน

3. โบราณสถานหมายเลข 13118 นอกเมองโบราณเชยงแสน จากการขดแตงโบราณสถานนพบหลกฐานชนสวนภาชนะดนเผาจากแหลงเตาลานนา เชน เตาพาน เตาเวยงกาหลง ชนสวนเครองถวยจนสมยราชวงศหมง(พ.ศ. 1911-2187), ราชวงศชง(พ.ศ. 2187-2454), ชนสวนศลาจารกอกษรฝกขาม อายราวพทธศตวรรษท 21-22, อฐมจารกอกษรฝกขาม,อกษรธรรมลานนา อายราวพทธศตวรรษท 21-22 หลกฐานดงกลาวทาใหสนนษฐานไดวาโบราณสถานนนาจะมขนแลวต งแตพทธศตวรรษท 21-22 โดยหลกฐานจากการขดแตงพบการสรางซอนทบของโบราณสถานนราว 2-3 สมย โดยในสมยแรกสรางไมพบหลกฐานรปแบบอาคารทชดเจน สมยตอมาพบหลกฐานการกอครอบเจดยประธานทสรางมาแตเดม โดยมการประดบตกแตงเจดยดวยการทาฐานเจดยเปนชน ๆ ประดบดวยปนปนรปสงห เทวดา และสถปจาลอง สวนวหารนนมการกอครอบทบวหารเดมพรอมทงปรบเปลยนหนาทการใชงานจากวหารหลกของโบราณสถานมาเปนอโบสถหลกของโบราณสถาน(ซงทาใหโบราณสถานนมลกษณะตามผงกลมท 2) และมการสราง "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" เพมเตมขนใหมทงหลงทดานขางทาง _______________________________

118กรมศลปากร, รายงานการขดแตงโบราณสถานหมายเลข 13 ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 79-127. (อดสาเนา)

วหาร



ทางเดนยกพน

105

ทศเหนอของฐานอโบสถ โดยมทางเดนเชอมตอสรางออกจากฐานอโบสถสวนทกอขยายแลวนน จากนนโบราณสถานนจงทงรางไป

จากหลกฐานการบรณะเจดยประธานของโบราณสถานหมายเลข 13 ดวยการทาฐานเจดยเปนชน ๆ ประดบดวยปนปนรป สงห เทวดา และสถปจาลอง ซงเปนรปแบบเจดยทแสดงอทธพลแบบพมาทเขาปกครองเมองเชยงแสนซงทนาจะอยในชวงราวพทธศตวรรษท 23119 พรอมกบการสรางอาคารครอบทบวหารเดมแลวเปลยน เปนอโบสถและการสราง "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ซงมทางเดนเชอมออกจากฐานอโบสถทสรางใหมนน ทาใหสนนษฐานไดวาอาคารทงหมดอาจจะสรางขนในชวงเวลาเดยวกนเปนการบรณะวดใหมทงอารามในลกษณะผงกลมท 4 โดยผปกครองชาวพมาทเขามาในชวงพทธศตวรรษท 23 จากนนโบราณสถานนจงทงรางไปหลงจาก พ.ศ. 2347 เชนเดยวกบโบราณสถานอน ๆ ของเมองโบราณทศกษาน

แผนผงท 38 แสดงโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 4 และแสดงทตง "อาคารมทางเดนเชอมตอ กบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานวดหมายเลข 13 นอกเมอง โบราณเชยงแสน ___________________________ 119ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน : วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร, 311.

อโบสถ


รปสนนษฐานเจดยประธาน


106

ภาพท 26 ชนสวนศลาจารกอกษรฝกขาม อายราวพทธศตวรรษท 21-22 พบจากการขดแตง โบราณสถานหมายเลข 13 นอกเมองโบราณเชยงแสน ทมา: กรมศลปากร, รายงานการขดแตงโบราณสถานหมายเลข 13 ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 124. (อดสาเนา)

4. โบราณสถานหมายเลข 21120 ในเมองโบราณเชยงแสนนอย จากการขดแตงพบ

หลกฐานการสรางซอนทบของโบราณสถาน 2 สมย โดยในสมยแรกสรางพบการสรางเพยงเจดยประธานและวหาร ตามลกษณะผงกลมท 1 โดยทวไป โดยเจดยประธานซงไมพบการตอเตมจนเปลยนแปลงรปแบบนนเปนเจดยทรงระฆงลานนาทมสวนรองรบองคระฆงในผงแปดเหลยม ทนาจะสรางขนในราวกลางพทธศตวรรษท 21 ถงปลายพทธศตวรรษท 22121

จากนนในสมยสดทายกอนโบราณสถานหมายเลข 21 จะทงรางไปพบหลกฐานการสราง "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ขนใหมท งหลงเพมเตมทดานขางทางทศตะวนตกของวหาร(โบราณสถานนสรางหนหนาไปทางทศเหนอตามแนวแกนทศ _______________________________ 120กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงทางโบราณคดโบราณสถานหมายเลข 21 เมองเชยงแสนนอย อ. เชยงแสน จ. เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 95,126. (อดสาเนา)

107

เหนอ-ทศใต) ซงทาใหผงโบราณสถานนปรบเปลยนไปเปนผงกลมท 4 ซงสนนษฐานวานาจะมขนหลงจากการสรางเจดยประธานซงมอายราวกลางพทธศตวรรษท 21 ถงปลายพทธศตวรรษท 22 คอในราวพทธศตวรรษท 23 แลวหลงจากนนโบราณสถานจงทงรางไป ในป พ.ศ. 2347 เชนเดยวกบโบราณสถานอน ๆ ในเมองโบราณทศกษา จากการขดแตงโบราณสถานนพบหลกฐานชนสวนภาชนะดนเผาจากแหลงเตาลานนา เชน เตาพาน เตาเวยงกาหลง เตาสนกาแพงและชนสวนเครองถวยจนสมยราชวงศหมง(พ.ศ. 1911-2187)

โบราณสถานหมายเลข 21 สมยท 1 โบราณสถานหมายเลข 21 สมยท 2

แผนผงท 39 แสดงโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 4 และแสดงทตง "อาคารมทางเดนเชอมตอ กบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานวดหมายเลข 21 ในเมองโบราณ เชยงแสนนอย ทมา: กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงทางโบราณคดโบราณสถานหมายเลข 21 เมองเชยงแสนนอย อ. เชยงแสน จ. เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 127. (อดสาเนา) _______________________________ 121ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน: วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร, 314.

108

5. โบราณสถานวดมหาอาราม122 ในเมองโบราณเชยงแสน จากการขดแตงพบหลกฐานการตอเตม 6 สมย โดยในสมยท 1 และ 2 พบการสรางเพยงเจดยประธานและวหาร ตามลกษณะผงกลมท 1 ตอมาในสมยท 3 พบหลกฐานการสราง "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ขนใหมทงหลงเพมเตมขนทดานขางทางทศใตของวหารหลกของโบราณสถาน ซงทาใหแผนผงโบราณสถานนปรบเปลยนเปนผงกลมท 4 ในทนท ตอมาในสมยท 4, 5 และสมยท 6 ยงคงมการตอเตมฐานอาคารโบราณสถานอย เพยงแตเปนการขยายตอเตมฐานอาคารเดมอกเลกนอยเทานน จากนนโบราณสถานนจงทงรางไป ซงสนนษฐานวานาจะทงรางไปหลงจาก พ.ศ. 2347 เชนเดยวกบโบราณสถานอน ๆในเมองโบราณทศกษาน โบราณสถานนไมพบหลกฐานทสามารถกาหนดชวงเวลาของการสราง "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ทชดเจนนก แตอาจสนนษฐานไดวานาจะมขนใน ราวพทธศตวรรษท 22-23

แผนผงท 40 แสดงโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 4 และแสดงทตง "อาคารมทางเดนเชอมตอ กบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ของโบราณสถานวดมหาอาราม ในเมองโบราณ เชยงแสน _______________________________

122กรมศลปากร, รายงานการขดแตงโบราณสถานวดมหาอาราม อ.เชยงแสน จ.เชยงราย (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 31-33, 36-43. (อดสาเนา)


วหาร เจดยประธานวหาร

109

เชนเดยวกบโบราณสถานอน ๆ ทกลาวมาเนองจากอาคารดงกลาวสรางขนในชวงทาย ๆ กอนทโบราณสถานนจะถกทงรางไปเชนกน จากการขดแตงนอกจากชนสวนพระพมพดนเผาหรภญชยและเศยรพระหนทราย สกลชางพะเยาแลว โบราณสถานนยงพบชนสวนภาชนะดนเผาจากแหลงลานนา เชน เตาพาน เตาเวยงกาหลง เตาสนกาแพง ชนสวนภาชนะดนเผาจากแหลงเตาในประเทศจน สมยราชวงศหมง(พ.ศ. 1911-2187) เชนเดยวกบโบราณสถานอน ๆ

จากหลกฐานทงหมดจงอาจกลาวไดวาโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 4 "ผงทมอาคารหลกเพมจากแนวแกนเดม" ทงหมดลวนเคยเปนโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 1, 2 และ 3 มากอน จากนนในราวพทธศตวรรษท 22-23 สมยสดทายกอนทจะทงรางไปอนเปนสมยทพมาปกครองเชยงแสนนน มการบรณะตอเตมอาคารผงรปสเหลยมผนผา, อาคาร "หมอาคาร" ทมอยแลวแตเดม หรอสรางอาคารขนใหมใหมลกษณะเปน "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ขนในวดจนทาใหวดนนปรบเปลยนผงเปนผงกลมท 4 ในสมยสดทายกอนทจะทงรางไป

อนงมขอสงเกตบางประการคอ โบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 4 "ผงทมอาคารหลกเพมจากแนวแกนเดม" พบหลกฐานจานวน 15 แหงจากโบราณสถานททาการศกษา 45 แหง ซงเปนจานวน 1 ใน 3 ของโบราณสถานททาการศกษา และพบวามกเปนโบราณสถานขนาดกลางและขนาดใหญของเมอง ดงพบวาโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 4 ไดแก โบราณสถานวดเจดยหลวง เปนโบราณสถานขนาดใหญทสดและสาคญทสดทตงอยใจกลางเมองเชยงแสน เชนเดยวกบโบราณสถานวดพระธาตสองพนอง(ทศเหนอ) กเปนโบราณสถานขนาดใหญทสดและสาคญทสดทตงอยใจกลางเมองเชยงแสนนอยเชนกน

จากหลกฐานดงกลาวยอมแสดงใหเหนวาผงกลมท 4 นาจะเปนผงทสาคญหรอเปนทนยมสรางในเมองททาการศกษา ในชวงราวพทธศตวรรษท 22-23 ซงเปนชวงทพมาปกครองเชยงแสนแลวโดยเฉพาะชวงพทธศตวรรษท 23 อนเปนชวงทพมาปกครองเชยงแสนอยางใกลชดและใหความสาคญกบเมองเชยงแสนอยางมากถงขนาดใหเมองเชยงแสนมฐานะเทยบเทาเชยงใหมใหขนกบพมาโดยตรงและใหเปนศนยกลางอานาจพมาในบรเวณน ใน พ.ศ. 2244123 จากหลกฐานดงกลาวอาจทาใหสนนษฐานไดวารปแบบการสรางวดตามลกษณะโบราณสถานผงกลมท 4 อาจไดรบอทธพลหรอแนวความคดในการสรางมาจากผ ปกครองชาวพมากเปนได ซงจะกลาวในบทถดไป _______________________________ 123สรสวด อองสกล, ประวตศาสตรลานนา, 297.

110

จากหลกฐานทกลาวมาในบทท 3 ทงหมดอาจสรปไดวาโบราณสถานของเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอยทง 4 กลมมความเกยวของสมพนธกนและมพฒนาการรวมกนเปนลาดบมา โดยจะพบวาผงกลมท 1 "ผงอาคารหลกวางตามแนวแกน" นาจะเปนผงของโบราณสถานตงแตชวงแรกสรางเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอยทศกษา อยางนอยตงแตราวพทธศตวรรษท 19-20 เปนตนมาและนาจะเปนผงทมอยตลอดมาจนกระทงเมองโบราณทศกษาถกทงรางไป

สวนผงกลมท 2 "ผงทมอโบสถ" เปนผงทมพฒนาการมาจากผงกลมท 1 โดยแบงเปน 2 รปแบบใหญ ๆ คอ รปแบบท 1 การสรางอโบสถขนาดเลกเพมเตมเขาไปในโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 1 ทสรางมาแตเดมและรปแบบท 2 ปรบเปลยนวหารหลกของโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 1 เดมใหเปนอโบสถ ซงมชวงเวลาในการปรากฏขนใกลเคยงคาบเกยวกนคอในราวพทธศตวรรษท 20-21 และในราวปลายพทธศตวรรษท 21-22 และนาจะมการใชอโบสถทง 2 รปแบบตลอดมาจนกระทงทงรางไป

สวนผงกลมท 3 "ผงทมหมอาคาร" นนนาจะเรมมขนแลวตงแตราวปลายพทธศตวรรษท 21-22 เปนตนไป โดยผงดงกลาวนาจะเปนผงทมพฒนาการมาจากผงกลมท 1 โดยการตอเตมอาคารเดมหรอสราง "หมอาคาร" เพมเตมเขาไปในโบราณสถานบางแหง และนาจะมขนในระยะเวลาใกลเคยงหรอรวมสมยกนกบการปรากฏขนของผงกลมท 2 รปแบบท 2 ทมการปรบเปลยนวหารหลกของผงโบราณสถานเดมใหเปนอโบสถ

ผงกลมท 4 "ผงทมอาคารหลกเพมจากแนวแกนเดม" ทงหมดลวนมพฒนาการมาจากโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 1, 2 และ 3 ทงสน โดยผงดงกลาวเปนรปแบบผงทพบหลกฐานวาเกดขนในสมยสดทายของโบราณสถานกอนทงรางไป โดยการบรณะตอเตมอาคารผงรปสเหลยมผนผา, อาคาร "หมอาคาร" ทมอยแลวแตเดม หรอสรางอาคารขนใหมใหมลกษณะเปน "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ขนในวดทมผงกลมท 1, 2 หรอ 3 ทสรางมาแตเดมจนทาใหวดนนปรบเปลยนผงไปเปนผงกลมท 4 ในสมยสดทายกอนทจะทงรางไป ซงนาจะอยในชวงราวพทธศตวรรษท 22-23 ซงเปนชวงทพมาปกครองเชยงแสนแลว

111

บทท 4 วเคราะหเปรยบเทยบ

จากรปแบบผงโบราณสถานทง 4 กลม ของเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอยททาการศกษาดงกลาวไวในบทท 3 นน ในบทนจะไดนาหลกฐานรปแบบผงทพบไปเปรยบเทยบกบโบราณสถานในเมองโบราณทมอายอยในชวงเวลาใกลเคยงกนหรอรวมสมยกนทพบขอมลหลกฐานทางโบราณคดทสามารถเปรยบเทยบกนได คอ เมองโบราณเวยงทากาน, เวยงกมกาม ของอาณาจกรลานนา และเมองโบราณสโขทย ของอาณาจกรสโขทยเปนหลก สวนเมองโบราณรวมสมยลานนาอน ๆ อาทเชน เมองเชยงใหม เมองลาปาง เมองพะเยา นนโบราณสถานถกบกรกทาลายและสวนใหญพบหลกฐานองคประกอบผงอาคารโบราณสถานไมครบถวนเนองจากถกรบกวนหรอถกอาคารบานเรอนในปจจบนสรางเบยดบงจนไมสามารถขดคนขดแตงโบราณสถานใหสมบรณได จงไมไดนามาเปรยบ เทยบในครงน สวนเหตผลทนาโบราณสถานของเมองโบราณสโขทยมาเปรยบเทยบดวยเนองจากพบหลกฐานรปแบบทางศลปะสถาปตยกรรมแบบสโขทยในเมองโบราณทศกษาหลายแหงดวยกน ดงยกตวอยางไปบางแลวในบทท 3 อนแสดงถงความสมพนธกบเมองโบราณสโขทยไดเปนอยางด ประกอบกบการถายทอดทางศาสนา,ศลปวฒนธรรมของทงอาณาจกรลานนาและสโขทยทมมาโดยตลอดกอนทอาณาจกรสโขทยจะผนวกรวมกบอยธยานน จงนามาเปรยบเทยบในครงนดวย เมองโบราณเวยงทากานและเวยงกมกาม เปนเมองโบราณในสมยลานนา ปจจบนตงอยในพนท ต.บานกลาง อ.สนปาตอง และ ต.ทาวงตาล อ.สารภ จ.เชยงใหม ตามลาดบ เมองโบราณดงกลาวพบโบราณสถานหลายแหง สวนใหญทาการขดคนขดแตงแลว พบหลกฐานทางโบราณคดและรปแบบแผนผงโบราณสถานทชดเจนหลายแหงดวยเชนกน โดยเมองโบราณเวยงทากาน1และเวยงกมกาม2เปนเมองโบราณทพบหลกฐานทางโบราณคดทแสดงถงการอยอาศยของผคนมาตงแตสมยหรภญชย อยางนอยตงแตราวพทธศตวรรษท 17-18 เปนตนมา จนกระทงเขาสสมยลานนาใน _____________________________

1กรมศลปากร, วดหนองสระ(ราง) ต.บานกลาง อ.สนปาตอง จ.เชยงใหม (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2552), 15. (อดสาเนา)

2กรมศลปากร, โบราณคดสามทศวรรษทเวยงกมกาม (กรงเทพฯ: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 15-18,36.

112

ในราวพทธศตวรรษท 19 และยงคงมสภาพเปนบานเมองเรอยมาจนกระทงเมองโบราณเวยงทากานถกทงรางไปในชวงราวพทธศตวรรษท 24 สวนเมองโบราณเวยงกมกามนนพบหลกฐานวาเกดน าทวมใหญซงสนนษฐานวาอาจเกดขนในราว พ.ศ. 2200 ซงทาใหโบราณสถานหลายแหง เชน วดหนานชาง วดกปาดอม และเมองนสวนใหญถกทงรางไป ในชวงเวลาดงกลาวหรอหลงจากนนไมเกนพทธศตวรรษท 24 ดงพบวาไมปรากฏชอเวยงกมกามแลวในตานานพนเมองเชยงใหม ตงแตตนพทธศตวรรษท 24 สวนเมองโบราณสโขทย3 ปจจบนตงอยในพนท ต.เมองเกา อ.เมอง จ.สโขทย โดยเมองโบราณสโขทยเปนเมองหลวงของอาณาจกรสโขทยตงแตราวปลายพทธศตวรรษท 18 ถงพทธศตวรรษท 20 อนเปนชวงสมยทอาณาจกรสโขทยยงคงมอานาจปกครองตนเองอยกอนทจะถกผนวกรวมเขากบอาณาจกรอยธยาในราวปลายพทธศตวรรษท 20 อนเปนหลกฐานทดในการเปรยบเทยบกบผงโบราณสถานของเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอยททาการศกษาทพบหลกฐานในชวงราวพทธศตวรรษท 19-20

ดงนนเนอหาในบทท 4 จงจะเปรยบเทยบกบโบราณสถานทพบในเมองโบราณเวยงทากาน, เวยงกมกาม ของอาณาจกรลานนา และเมองโบราณสโขทย ของอาณาจกรสโขทยเปนหลก โดยเปรยบเทยบแยกตามรปแบบผงทง 4 กลมทพบหลกฐานจากเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอย

กลมท 1 ผงอาคารหลกวางตามแนวแกน

หมายถง ผงทพบหลกฐานการสราง เจดยหรอมณฑปประธานและวหาร เปนอาคารหลกของผง วางตามแนวแกนหลกเพยงแนวแกนเดยว โดยบางแหงพบหลกฐานการสรางเจดยรายหรออาคารผงรปสเหลยมผนผาประกอบในผงดวย โดยไมพบการสรางอโบสถขนภายในผงตงแตแรกสราง แบงเปน 2 รปแบบ คอ 1. มลกษณะผงกลมท 1 ตลอดอายการใชงาน จนกระทงทงรางไป 2. มลกษณะผงกลมท 1 ในชวงสมยแรกสราง ตอมามการตอเตมจนแผนผงเปลยนแปลงไปเปนผงกลมอน _____________________________

3วโรจน ชวาสขถาวร, การศกษารปแบบสถาปตยกรรมสโขทย กรณศกษาวดมหาธาต ต าบลเมองเกา จงหวดสโขทย วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรสถาปตยกรรม บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2545, 1.

113

โบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 1 ดงกลาวมานน พบหลกฐานในเมองโบราณรวมสมยอน เชน เมองโบราณเวยงทากาน, เวยงกมกาม ของอาณาจกรลานนา หรอเมองโบราณสโขทย ของอาณาจกรสโขทยดวย ดงน

ลานนา เมองโบราณรวมสมยอนในลานนาเชนเวยงทากานและเวยงกมกาม จงหวดเชยงใหมพบหลกฐานโบราณสถานตามผงกลมท 1 ทง 2 รปแบบ ดงพบหลกฐานจาก 1. หลกฐานจากแผนผงโบราณสถานวดธาตนอย(สรางราวปลายพทธศตวรรษท 19-20)1, โบราณสถานวดกอายหลาน(สรางราวพทธศตวรรษท 19-21),2 โบราณสถานวดกอายส(สรางราวพทธศตวรรษท 21-22),3 เมองโบราณเวยงกมกาม จงหวดเชยงใหม หรอหลกฐานจากแผนผงโบราณสถานวดสนมะโก อาเภอเมอง จงหวดลาพน(สรางราวปลายพทธศตวรรษท 20)4 โบราณสถานดงกลาวนาจะเปนตวอยางของผงโบราณสถานในเมองโบราณรวมสมยลานนาทมลกษณะเดยวกนกบผงกลมท 1 รปแบบท 1 ซงพบในเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอยทศกษา ดงหลกฐานหลงจากการขดแตงทปรากฏการสรางเพยงเจดยประธาน มวหารตงอยเบองหนา เปนอาคารหลกของผงโบราณสถาน วางตวตามแนวแกนหลก เพยงแนวแกนเดยว ตามแนวแกนทศตะวนออก-ทศตะวนตก ตลอดอายการใชงานจนทงรางไป 2.โบราณสถานวดกปาดอม เมองโบราณเวยงกมกาม8 จงหวดเชยงใหม จากการขดแตงพบหลกฐานทสนนษฐานวานาจะมชวงสมยการสรางอยางนอย 2 สมย โดยในสมยแรกสรางราวตนพทธศตวรรษท 21-22 โบราณสถานนนาจะประกอบดวย เจดยประธาน และวหาร วางตวตามแนวแกนหลก _____________________________ 4กรมศลปากร, โบราณคดสามทศวรรษทเวยงกมกาม (กรงเทพฯ: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 80.

5เรองเดยวกน, 72. 6เรองเดยวกน, 64,70. 7สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, รายงานเบองตนการขดแตงโบราณสถานวดสนมะโก

(ราง) บานสนมะโก ต.บานแปน อ.เมอง จ.ล าพน, 2552, 6-3. (อดสาเนา) 8กรมศลปากร, รายงานการขดแตงและออกแบบเพอการบรณะโบราณสถานวดก ปาดอม เวยงกมกาม อ.สารภ จ.เชยงใหม (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2547), 39,40.

114

โบราณสถานวดธาตนอย เวยงกมกาม จ.เชยงใหม โบราณสถานวดกอายหลาน เวยงกมกาม จ.เชยงใหม

โบราณสถานวดกอายส เวยงกมกาม จ.เชยงใหม โบราณสถานวดสนมะโก อาเภอเมอง จงหวดลาพน

แผนผงท 41 แสดงโบราณสถานทมลกษณะผงกลมท 1 หลกฐานจากเมองโบราณรวมสมยลานนา ในพนทจงหวดเชยงใหมและลาพน

แผนผงท 42 ผงโบราณสถานวดวดกปาดอม เมองโบราณเวยงกมกาม จงหวดเชยงใหม

อโบสถ สรางในสมยตอมา (ตามลกษณะผงกลมท 2)

เจดยประธานและวหารสรางในสมยท 1 (ตามลกษณะผงกลมท 1)

"หมอาคาร" ? สรางในสมยตอมา (ตามลกษณะผงกลมท 3

115

เพยงแนวแกนเดยว(ทศตะวนออก-ทศตะวนตก) ตามลกษณะเดยวกนกบผงกลมท 1 รปแบบท 2 ทพบจากเมองโบราณทศกษา ดงพบวาจากนนในสมยตอมามการบรณะโบราณสถานครงใหญพบหลกฐานสนนษฐานไดวานาจะอยในชวงราวกลางพทธศตวรรษท 21-22 มการสรางอาคารเพมเตมโดยรอบเจดยประธานและวหาร ซงรวมถงการสรางอโบสถเพมเตมขนภายในโบราณสถานในสมยนดวย ซงทาใหโบราณสถานนปรบเปลยนไปเปนผงกลมท 2 "ผงทมอโบสถ" ตามลกษณะเดยวกนกบผงกลมท 2 ทพบจากเมองโบราณทศกษา และอาจจะมการสราง "หมอาคาร" เพมเตมขนในวดจนทาใหโบราณสถานวดกปาดอม มลกษณะตามแบบผงกลมท 3 "ผงทมหมอาคาร" เหมอนกบทพบในเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอยดวย จากนนโบราณสถานนจงถกทงรางไปซงสนนษฐานวานาจะอยในชวงราวพทธศตวรรษท 23 จากหลกฐานโบราณสถานวดกปาดอม อาจกลาวไดวาโบราณสถานนนาจะเปนตวอยางของผงโบราณสถานในเมองโบราณรวมสมยลานนาทมลกษณะเดยวกนกบผงกลมท 1 รปแบบท 2 (ผงทมลกษณะผงกลมท 1 ในชวงสมยแรกสราง ตอมามการตอเตมจนแผนผงเปลยนแปลงไปเปนผงกลมอน) ซงพบในเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอยทศกษา ไดเปนอยางดดงหลกฐานจากการขดแตงโบราณสถานวดกปาดอมนน

สโขทย เมองโบราณสโขทยพบหลกฐานโบราณสถานตามผงกลมท 1 ทง 2 รปแบบ ดงพบหลกฐานจาก 1. โบราณสถานราง ก. 46, โบราณสถานวดออมรอบ, โบราณสถานวดหนตง, โบราณสถานวดเจดยยอดหก, โบราณสถานวดกอนแลง, โบราณสถานวดโพรงเมนหรอวดชางทอง, โบราณสถานวดอโสการาม โบราณสถานนพบจารกระบศกราชทสรางตรงกบ พ.ศ. 1942, โบราณสถานวดศรพจตรกรตกญญารามหรอวดตาเถรขงหนง โบราณสถานนพบจารกระบศกราชทสรางตรงกบ พ.ศ. 1943 และโบราณสถานวดสรศกด โบราณสถานนพบจารกระบศกราชทสรางตรงกบ พ.ศ. 19559 เปนตน _____________________________

9สนทนา ภรมยเกยรต, การวางผงบรเวณพทธสถานสมยสโขทย บรเวณเมองเกาสโขทย วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรสถาปตยกรรม บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2545, 209, 229, 243, 255, 270, 272, 277, 294, 161.

116

โบราณสถานวดออมรอบ โบราณสถานวดเจดยยอดหก

โบราณสถานวดโพรงเมนหรอวดชางทอง โบราณสถานวดอโสการาม

โบราณสถานวดศรพจตรกรตกญญารามหรอวดตาเถรขงหนง โบราณสถานวดสรศกด

แผนผงท 43 ผงโบราณสถานทพบในเมองโบราณสโขทยทมลกษณะเดยวกนกบผงกลมท 1 รปแบบท 1 "มลกษณะผงกลมท 1 ตลอดอายการใชงาน จนกระทงทงรางไป"

117

ผงโบราณสถานทพบในเมองโบราณสโขทยดงกลาวนาจะเปนตวอยางของผงทมลกษณะเดยวกนกบผงกลมท 1 รปแบบท 1 ซงพบในเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอยทศกษา ดงหลกฐานหลงจากการขดแตงทปรากฏการสรางเพยงเจดยประธาน มวหารตงอยเบองหนา เปนอาคารหลกของโบราณสถาน วางตวตามแนวแกนหลก เพยงแนวแกนเดยว ตามแนวแกนทศตะวนออก-ทศตะวนตก ตลอดอายการใชงานจนทงรางไป 2. โบราณสถานวดมหาธาต กลางเมองสโขทย หลกฐานพฒนาการรปแบบทางสถาปตยกรรมของอาคารภายในโบราณสถานวดมหาธาต สนนษฐานไดวาโบราณสถานนนาจะมลาดบการกอสรางตอเตมโบราณสถาน 5 ระยะ10 โดยในระยะแรกสรางวดมหาธาต ซงสนนษฐานวานาจะสรางขนราวพทธศตวรรษท 18 นน11 นาจะประกอบดวยเจดยประธาน มวหารตงอยเบองหนา เปนอาคารหลกของโบราณสถาน วางตวตามแนวแกนหลก เพยงแนวแกนเดยว(ทศตะวนออก-ทศตะวนตก) ตามลกษณะเดยวกนกบผงกลมท 1 รปแบบท 2 ทพบจากเมองโบราณทศกษา ดงพบวาตอมามการสรางอาคารเพมเตมในระยะท 2 และในระยะท 3 มการสรางอโบสถขนาดเลกขนบรเวณดานทศเหนอของผงโบราณสถาน ซงทาใหผงของโบราณสถานนปรบเปลยนไปเปนผงกลมท 2 "ผงทมอโบสถ" ตามลกษณะเดยวกนกบโบราณสถานผงกลมท 2 ทพบจากเมองโบราณทศกษา ซงสนนษฐานวาอโบสถนาจะสรางขนในชวงราว พ.ศ. 1919 ดงหลกฐานจากจารกลานทองสมเดจมหาเถรจฑามณ พ.ศ. 1919 พบทฐานชกชในอโบสถนน12 ตอมาในระยะท 4 และระยะท 5 เปนระยะสดทาย มการสรางอาคารเพมเตมจานวนมาก แลวจงทงรางไป จากหลกฐานโบราณสถานวดมหาธาตดงกลาว พบวาโบราณสถานนนาจะเปนตวอยางของผงโบราณสถานทพบในเมองโบราณสโขทยทมลกษณะเดยวกนกบผงกลมท 1 รปแบบท 2 (ผงทมลกษณะผงกลมท 1 ในชวงสมยแรกสราง ตอมามการตอเตมจนแผนผงเปลยนแปลงไปเปนผงกลมอน) ซงพบในเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอยทศกษา ไดเปนอยางด ดงหลกฐานทพบจากวดน _____________________________ 10วโรจน ชวาสขถาวร, การศกษารปแบบสถาปตยกรรมสโขทย กรณศกษาวดมหาธาต ต าบลเมองเกา จงหวดสโขทย วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรสถาปตยกรรม บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2545, 303-314. 11เรองเดยวกน, 221-222. 12สนทนา ภรมยเกยรต, การวางผงบรเวณพทธสถานสมยสโขทย บรเวณเมองเกาสโขทย, 134.

118

จากหลกฐานทกลาวมาทงหมด อาจกลาวไดวาผงกลมท 1 "ผงอาคารหลกวางตามแนวแกน" ทพบหลกฐานจากเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอย นาจะเปนแผนผงในการสรางวดในเมองโบราณรวมสมยอน ๆ ของลานนาหรอสโขทย มาตงแตชวงราวพทธศตวรรษท 19-20 เปนตนมาเชนเดยวกนกบเมองโบราณททาการศกษาดงกลาว

แผนผงท 44 ผงโบราณสถานวดมหาธาต เมองโบราณสโขทย ระยะท 1 ซงมลกษณะเดยวกนกบผง กลมท 1 รปแบบท 2 (ผงทมลกษณะผงกลมท 1 ในชวงสมยแรกสราง ตอมามการตอ เตมจนแผนผงเปลยนแปลงไปเปนผงกลมอน) ซงพบในเมองโบราณทศกษา ทมา: วโรจน ชวาสขถาวร, การศกษารปแบบสถาปตยกรรมสโขทย กรณศกษาวดมหาธาต ต าบลเมองเกา จงหวดสโขทย วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรสถาปตยกรรม บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2545, 303-314.

119

กลมท 2 ผงทมอโบสถ

หมายถง ผงทปรากฏหลกฐาน "อโบสถ" ตงอยภายในผงโบราณสถาน หลกฐานจากการตอเตม สรางซอนทบ แบงเปน 2 รปแบบ คอ 1. การสรางอโบสถขนาดเลก เพมเตมในผงทมเจดยประธานและวหาร เปนอาคารหลกของผงอยแลว 2. การสรางอโบสถแทนทวหารหลกของผงโบราณสถาน แบงเปน 2 รปแบบ คอ 2.1 การสรางอโบสถแทนทวหารเดมทตงอยเบองหนาเจดยหรอมณฑปประธาน ซงเปนอาคารหลกของผงโบราณสถาน 2.2 การสรางอโบสถแทนทวหารเดมซงเปนอาคารหลกของผงโบราณสถานซงไมพบหลกฐานการสรางเจดยหรอมณฑปประธาน โบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 2 แบงเปน 2 รปแบบดงกลาว พบหลกฐานในโบราณสถานของเมองโบราณเวยงทากานและเวยงกมกาม อาณาจกรลานนา เพยงรปแบบท 1 เทานน สวนโบราณสถานของเมองโบราณสโขทย พบหลกฐานโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 2 ครบทกรปแบบ ดงน ลานนา โบราณสถานในเมองโบราณเวยงทากานและเวยงกมกาม จงหวดเชยงใหม พบหลกฐานผงโบราณสถานมลกษณะตามผงกลมท 2 รปแบบท 1(การสรางอโบสถขนาดเลก ตงอยภายในวดทมเจดยประธานและวหาร เปนอาคารหลกของโบราณสถานอยแลว) เพยงเทานน ดงพบหลกฐานจาก

1. โบราณสถานวดตนโพธ13 เมองโบราณเวยงทากาน จงหวดเชยงใหม พบการสรางอโบสถขนาดเลก เพมเตมขนหลงจากการสรางโบราณสถานมาแลวชวงระยะเวลาหนง ดงพบหลกฐานระดบพนใชงานของอโบสถทอยสงกวาพนใชงานของเจดยประธานและวหารหลกของผงโบราณสถานและหลกฐานจากการขดแตงอโบสถขนาดเลกพบเศษชนสวนภาชนะดนเผาลานนาและจนในสมยราชวงศหมง(พ.ศ. 1911-2187)ราชวงศชง(พ.ศ. 2187-2454) โดยไมพบโบราณวตถสมยหรภญชยทมอายราวพทธศตวรรษท 18 เชนทพบในพนทขดแตงเจดยประธานและวหารอน _____________________________

13กรมศลปากร, เวยงทากาน 2 รายงานการขดแตงและบรณะโบราณสถาน (กรงเทพฯ: หนวยศลปากรท 4 เชยงใหม, 2532), 60.

120

เปนอาคารหลกของผงโบราณสถาน นนอาจสนนษฐานไดวาอโบสถขนาดเลกดงกลาวนาจะสรางขนในระดบชนดนดานบนสมยลานนาในชวงเวลาถดมา ซงไมมโบราณวตถสมยหรภญชยปะปนแลว 2. โบราณสถานกลางเวยง กลม 314 เมองโบราณเวยงทากาน จงหวดเชยงใหม พบหลกฐานการสรางอโบสถขนาดเลกภายในผงโบราณสถาน ในดานอายสมยของการสรางอโบสถนน จากการขดแตงโบราณสถานกลมนพบชนสวนเครองเคลอบสมยราชวงศหมงทมอายอยในชวงพทธศตวรรษท 21-22 และชนสวนภาชนะดนเผาจากทกแหลงเตาในลานนาและเครองถวยจากแหลงเตาสโขทยทอยรวมสมยกน ประกอบกบหลกฐานจากรปแบบเจดยประธานของโบราณสถานกลางเวยง กลม 1 และกลมท 2 ทมอายราวกลางถงปลายพทธศตวรรษท 21 ซงตงอยในบรเวณเดยวกน กอาจสนนษฐานไดวาอโบสถขนาดเลกอาจจะมอายรวมสมยกนกบการสรางเจดยดงกลาวในชวงราวกลางถงปลายพทธศตวรรษท 21 หรออาจสรางขนหลงจากชวงเวลานกเปนได ดงหลกฐานชนสวนภาชนะดนเผามอายอยในชวงพทธศตวรรษท 21-22 ทพบจากการขดแตงโบราณสถานกลางเวยง กลม 3 ดงกลาว

แผนผงท 45 ผงโบราณสถานวดกลางเวยง กลม 1, 2, 3 เมองโบราณเวยงทากาน จงหวดเชยงใหม แสดงทตงอโบสถขนาดเลก ภายในโบราณสถานวดกลางเวยง กลม 3 _____________________________

14กรมศลปากร, เวยงทากาน 1 รายงานการขดแตงและบรณะโบราณสถาน, (กรงเทพฯ: หนวยศลปากรท 4 เชยงใหม, 2532), 78-86.


121

3. โบราณสถานวดกปาดอม15 เมองโบราณเวยงกมกาม จงหวดเชยงใหม พบหลกฐานการตอเตมผงโบราณสถานน 2 สมย โดยในสมยแรกสรางพบหลกฐานการสรางเพยงเจดยประธานและวหาร มลกษณะตามผงกลมท 1 ดงกลาวไปแลวนน ตอมาในสมยท 2 พบหลกฐานการสรางอโบสถขนาดเลกเพมเตมขนภายในในผงของโบราณสถานจนทาใหผงนปรบเปลยนเปนผงกลมท 2 ซงสนนษฐานวานาจะอยในชวงราวกลางพทธศตวรรษท 21-22 ดงหลกฐานจากการขดแตงพบชนสวนภาชนะดนเผาลานนาและจนในสมยราชวงศหมงเขยนหลายสทสามารถกาหนดอายไดราวปลายพทธศตวรรษ 21 ถงตนพทธศตวรรษท 22 ซงพบจากการขดแตงโบราณสถานในชวงสมยน

4. โบราณสถานวดธาตขาว เมองโบราณเวยงกมกาม จงหวดเชยงใหม16จากการขดแตงพบหลกฐานการสราง 2 สมย โดยพบหลกฐานวานาจะมการสรางเจดยประธาน และวหารเปนอาคารหลกของโบราณสถาน มอโบสถขนาดเลกตงอยดานขางตงแตแรกสรางโบราณสถาน จากหลกฐานอฐจารกอกษรฝกขาม อายราวพทธศตวรรษท 21 และรปแบบทางศลปกรรมทาใหสนนษฐานวาวดนนาจะมขนตงแตราวพทธศตวรรษท 21-22 แลว จากหลกฐานดงกลาวทาใหสนนษฐานไดวาอโบสถขนาดเลกของโบราณสถานนจงนาจะมขนในราวพทธศตวรรษท 21-22 จากนนในสมยท 2 จงมการสรางมณฑปเพมเตมในโบราณสถานตอไป

แผนผงท 46 ผงโบราณสถานวดธาตขาว เมองโบราณเวยงกมกาม จงหวดเชยงใหมแสดงทตง อโบสถขนาดเลก ภายในโบราณสถาน _____________________________

15กรมศลปากร, รายงานการขดแตงและออกแบบเพอการบรณะโบราณสถานวดกปาดอม เวยงกมกาม อ.สารภ จ.เชยงใหม, 40.

16กรมศลปากร, โบราณคดสามทศวรรษทเวยงกมกาม, 16.


122

5. โบราณสถานวดป เปย17 เมองโบราณเวยงกมกาม จงหวดเชยงใหม โบราณสถานประกอบดวยเจดยประธาน วหารเปนอาคารหลกของโบราณสถาน มอโบสถขนาดเลกต งอยดานขาง จากการขดแตงพบหลกฐานการสราง 2 สมย โดยพบวาในสมยท 2 มการขยายขนาดวหารและสรางคหาทายวหารเพมขนเทานน สวนอโบสถขนาดเลกไมพบหลกฐานการตอเตม จากการทไมพบหลกฐานลาดบการสรางอาคารภายในผงโบราณสถานทชดเจนน น เปนไปไดวาเจดยประธาน วหารและอโบสถขนาดเลกดงกลาวอาจสรางขนในชวงเวลาเดยวกนตงแตแรกสรางโบราณสถานหรออโบสถขนาดเลกดงกลาวอาจสรางขนพรอมกบการขยายตอเตมวหารในสมยท 2 กเปนได

ทงนจากหลกฐานรปแบบเจดยประธานของโบราณสถานนทมอายราวปลายพทธศตวรรษท 21 และโบราณวตถทพบสนนษฐานวาโบราณสถานนนาจะสรางขนราวพทธศตวรรษท 21-22 โดยอโบสถขนาดเลกพบการตกแตงฐานหนากระดานอโบสถดวยลายปนปนรปเมฆหรอลายกรอบชองกระจกโดยรอบ ซงมลกษณะคลายกบฐานพระพทธรปในชวงพทธศตวรรษท 21 ทนยมเจาะชองกระจกลายเมฆแบบจนนน18 จากหลกฐานดงกลาวจงทาใหสนนษฐานไดวาอโบสถดงกลาวนาจะสรางขนแลวในชวงราวปลายพทธศตวรรษท 21 พรอมกบการสรางเจดยประธานหรอหลงจากนไป

แผนผงท 47 ผงโบราณสถานวดป เปย เมองโบราณเวยงกมกาม จงหวดเชยงใหมแสดงทตงอโบสถ ขนาดเลก ภายในโบราณสถาน ___________________________

17เรองเดยวกน, 85-87.

18ศกดชย สายสงห, ศลปะเมองเชยงแสน: วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทางโบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร (กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2551), 256.


123

จากหลกฐานขางตนอาจกลาวไดวาโบราณสถานในเมองโบราณเวยงทากานและเวยงกมกาม ในพนทจงหวดเชยงใหม พบหลกฐานผงโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 2 รปแบบท 1 เชนเดยวกนกบโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 2 รปแบบท 1 ทพบในเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอย โดยอโบสถขนาดเลกของเมองโบราณเวยงทากานและเวยงกมกามนาจะมขนแลวตงแตราวพทธศตวรรษท 20-21 เปนตนไปเชนกน

ซงสอดคลองกบหลกฐานทปรากฏในจารกและในหลกฐานเอกสาร ในชวงพทธศตวรรษท 20-21 ทกลาวถงการสรางอโบสถเพมเตมขนภายในโบราณสถานทสรางมากอนแลวชวงระยะเวลาหนงหรอการสรางอโบสถขนพรอมกบเจดยประธานและวหารอนเปนอาคารหลกของวดพรอมกน ดงเชน

หลกฐานจากจารกเจาหมนงวเชยงของ19 พ.ศ. 1988 กลาววา เจาหมนงวเชยงของ หมนนอยรด สรางวหารหลวงแลว สมเดจมหาราชมหาเทวอนญาตใหมหาเถรคาเพยรสรางอโบสถเสรจแลว

จารกวดตโปทาราม20 ระบศกราช 854 (พ.ศ. 2035) ตรงกบสมยพระยอดเชยงราย กลาวถงการสรางวดตโปทาราม ประกอบดวย เจดย วหาร อโบสถ

จารกวดศรสพรรณ21 ระบศกราชตรงกบป พ.ศ. 2052 ตรงกบสมยพระเมองแกว กลาวถงการสรางวหารใน พ.ศ. 2045 ถดจากนน 3 ปจงสรางเจดยในป พ.ศ. 2048 ถดไปอก 5 ป จงอาราธนาสมเดจพระราชครเปนประธานผกอโบสถาคารตรงกบป พ.ศ. 2052 เปนตน

หรอหลกฐานจากเอกสาร "ชนกาลมาลปกรณ"22 ทกลาวถงพระเจาตโลกราช(พ.ศ. 1984-2030)ทรงสรางอโบสถเพมเตมขนในวดปาแดงหลวง เมองเชยงใหม ดงกลาววา

"พ.ศ. 1996 พระเจาตโลกราช ทรงใหสรางโรงอโบสถในอารามวดปาแดงหลวง แทนการอปสมบทอทกกเขปสมาแบบเดมในแมน าพงค ไดเปนทอปสมบทแกกลบตรทงหลายในนครเชยงใหมและนครทงหลายแตนนมาจนบดน"(พ.ศ. 1996-2060) และกลาวถงพระเมองแกว(พ.ศ. 2038-2068) ทรงการสรางอโบสถเพมเตมขนในวดมหาโพธารามหรอวดเจดยอดเมองเชยงใหมในปจจบน ดงปรากฏหลกฐานซากฐานอโบสถตงอย ___________________________

19กรมศลปากร, จารกลานนา ภาค 2 เลม 1-2: จารกจงหวดเชยงใหม ล าปาง ล าพน และแมฮองสอน, 15.

20เรองเดยวกน, 40-44. 21เรองเดยวกน, 95-99. 22แสง มนวทร เปรยญ, ชนกาลมาลปกรณ, 112-113.

124

บรเวณดานทศทศตะวนออกของเจดยบรรจอฐพระเจาตโลกราชนน ซงการสรางอโบสถและสวดสมาสมมตกรรมวาจาครงนนมพระเถระจากเมองเชยงแสนและเมองอนซงเปนเจาคณะใหญและเปนอาจารยของคณะสงฆมารวมดวย ดงกลาววา23

"พระเจาพลกปนดดาธราช(พระเมองแกว)โปรดใหสรางโรงอโบสถขน..ในวดมหา โพธาราม ซงพระเจาพลก(พระเจาตโลกราช)ทรงสรางไว ในสถานทถวายพระเพลงพระบรมศพพระราชบดาของพระองค(พระยอดเชยงราย) ....ในการเมอทาพธสวดสมานน....ยงมพระเถระอน ๆ อก คอ.......พระเถระเมองเชยงใหม....พระเถระนครหรปญชย.....เมองเชยงราย....เมองเชยงแสน.....นครพะเยา....นครเขลางค......นครนาน......เมองจาง...." จากหลกฐานทกลาวมาอาจสนนษฐานไดวาในชวงรชกาลพระเจาตโลกราช(พ.ศ. 1984-2030)อนถอเปนยคทองของลานนา และสบตอมาถงรชกาลพระเมองแกว(พ.ศ. 2038-2068)24 อนเปนชวงเวลาทลานนามความเจรญสงสดในทกดานรวมทงดานศาสนานน นาจะเปนชวงเวลาทมการสรางวดหรอบรณะวดทมมาแตเดมจานวนมากและอาจจะเปนชวงเวลาทความนยมในการสรางอโบสถอนเปนอาคารถาวร เพมภายในวดทมมาแตเดมมากขน ซงนาจะใชแทนการบวชอทกกเขปสมาแบบเดมซงตองบวชบนแพในน า อนอาจจะไมสะดวกกบการตองบวชพระจานวนมากหรออาจจะสรางอโบสถขนเปนการถาวรเพอใชบวชพระแทนการบวชแบบอทกกเขปสมา อนเปนการบวชทนยมในนกายสวนดอกหรอนกายรามญทเจรญรงเรองมาแตเดมกอนทนกายปาแดงจะรงเรองขนมาแทนทกเปนได สโขทย เมองโบราณสโขทย หลกฐานจากการขดแตงพบการสรางอโบสถในโบราณสถานเพยงบางแหงเทานนในจานวนโบราณสถานกวารอยแหง25 โดยพบลกษณะการสรางอโบสถ คลายกบโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 2 "ผงทมอโบสถ" ของเมองโบราณทศกษาทกรปแบบ ดงหลกฐานจาก ___________________________ 23เรองเดยวกน, 122-123. 24สรสวด อองสกล, ประวตศาสตรลานนา, พมพครงท 5 (กรงเทพฯ: อมรนทร, 2551), 149. 25ธาดา สทธธรรม, สถาปตยกรรมสโขทย (กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2536), 83.

125

1. โบราณสถานวดมหาธาต26 เมองโบราณสโขทย สนนษฐานวาสรางราวพทธศตวรรษท 18 พบหลกฐานการตอเตมโบราณสถาน 5 ระยะดวยกน โดยในระยะแรกพบหลกฐานวานาจะมผงตามลกษณะผงกลมท 1(แผนผงท 44) ตอมาในระยะท 3 จงมการสรางอโบสถขนาดเลกเพมเตมขนภายในโบราณสถาน ซงทาใหผงโบราณสถานวดมหาธาตปรบเปลยนไปมลกษณะตามผงกลมท 2 รปแบบท 1 ซงสนนษฐานวานาจะอยในราวตนพทธศตวรรษท 20 จากหลกฐานจารกลานทองสมเดจพระมหาเถรจฑามณ27 ระบศกราชตรงกบ พ.ศ. 1919 พบทฐานชกชภายในอโบสถนน จารกดงกลาวจารกดวยอกษรไทยสโขทย-ธรรมลานนาและไทย-บาล จากหลกฐานนอาจสนนษฐานไดวาถงความสมพนธระหวางสโขทยและลานนาในชวงเวลานนและอาจสนนษฐานไดวาการสรางอโบสถขนาดเลกเพมเตมขนในวดทมมาแตเดมนาจะมขนในสโขทยและลานนาตงแตราวพทธศตวรรษท 20 เปนตนมา เชนเดยวกบหลกฐานทพบในเมองโบราณทศกษา นอกจากนยงพบหลกฐานผงโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 2 รปแบบท 1 ในลกษณะทอโบสถขนาดเลกนนจะสรางอยบนเกาะกลางสระน าหรอมคน าลอมรอบตงอยในบรเวณใกลเคยงกบอาคารหลกของผงโบราณสถาน ดงพบหลกฐานจาก โบราณสถานวดสระศร, โบราณสถานวดตระพงเงน, โบราณสถานวดสงฆาวาส, โบราณสถานวดชางลอม พบจารกระบศกราชตรงกบป พ.ศ. 1927,โบราณสถานวดพระเชตพน, โบราณสถานวดเจดยสหอง28 เปนตน 2. โบราณสถานวดตะกวน, โบราณสถานราง ก. 40, โบราณสถานราง ก. 43, โบราณสถานวดคงหวาย, โบราณสถานวดชางรอบ, โบราณสถานวดปามะมวง พบจารกระบศกราชตรงกบ พ.ศ. 1904,โบราณสถานวดพระยน, โบราณสถานวดมงกร29 พบหลกฐาน อโบสถและเจดยประธานเปนอาคารหลกของผงโบราณสถาน ลกษณะเดยวกนกบผงกลมท 2 รปแบบท 2.1 ทพบในเมองโบราณทศกษา _____________________________ 26วโรจน ชวาสขถาวร, การศกษารปแบบสถาปตยกรรมสโขทย กรณศกษาวดมหาธาต ต าบลเมองเกา จงหวดสโขทย, 303-314. 27สนทนา ภรมยเกยรต, การวางผงบรเวณพทธสถานสมยสโขทย บรเวณเมองเกาสโขทย, 134. 28เรองเดยวกน, 139, 143, 238, 248, 286, 290. 29เรองเดยวกน, 155, 202, 207, 242, 312, 325, 345, 333.

126

โบราณสถานวดมหาธาต ระยะท 3

โบราณสถานวดมหาธาตระยะท 5 ระยะสดทาย

แผนผงท 48 แสดงทตงอโบสถขนาดเลก ภายในผงโบราณสถานวดมหาธาต เมองโบราณสโขทย ทมา: วโรจน ชวาสขถาวร, การศกษารปแบบสถาปตยกรรมสโขทย กรณศกษาวดมหาธาต ต าบลเมองเกา จงหวดสโขทย วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรสถาปตยกรรม บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2545, 303-314.


วหาร




วหาร

127

3. โบราณสถานวดโบสถ, โบราณสถานราง ต.ต.17 และโบราณสถานราง ต.2530 พบหลกฐานการสรางอโบสถเพยงหลงเดยวในผง ใกลเคยงกบโบราณสถานของเมองโบราณทศกษาตามลกษณะผงกลมท 2 รปแบบท 2.2 โดยอโบสถทพบเพยงหลงเดยวในผงของเมองโบราณสโขทยน สนนษฐานวานาจะเปนอโบสถของโบราณสถานแหงใดแหงหนง ใกล ๆ กนนน หรอสวนทเปนอาคารหลกของโบราณสถานอนเปนสวนพทธาวาสของวดถกทาลายหรอเสอมสภาพไปแลว เนองจากจะพบวาอโบสถของวดในเมองโบราณสโขทย มกตงอยนอกเขตพทธาวาสทมระยะหางพอสมควร31 ซงตางจากอโบสถทตงอยในตาแหนงอาคารหลกของโบราณสถานโดยไมพบหลกฐานการสรางเจดยหรอมณฑปประธาน ของเมองโบราณทศกษา ซงพบวาเปนอโบสถทมอาคารผงรปสเหลยมผนผาหรออาคารทมลกษณะเปน "หมอาคาร" สรางประกอบรวมดวย อนเปนลกษณะศาสนาสถานมากกวาอโบสถทสรางประกอบในเขตพทธาวาสของวดใด จากหลกฐานขางตน จงอาจกลาวไดวาผงกลมท 2 ผงทมอโบสถทง 2 รปแบบทพบในเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอยทศกษานน พบในเมองโบราณเวยงกมกาม เวยงทากาน เมองโบราณรวมสมยลานนา ในพนทจงหวดเชยงใหม เพยง 1 รปแบบ คอ ผงกลมท 2 รปแบบท 1 การสรางอโบสถขนาดเลก เพมเตมในผงทมเจดยประธานและวหาร เปนอาคารหลกของผงอยแลว อนเปนรปแบบทพบและนยมโดยทวไปในลานนาเทานน แตกลบพบรปแบบการสรางอโบสถตามลกษณะผงกลมท 2 ทกรปแบบในโบราณสถานของเมองโบราณสโขทยซงเปนเมองโบราณรวมสมยกบเมองเชยงแสนและเชยงแสนนอย ในชวงราวพทธศตวรรษท 19-20 เชนกน นนอาจสนนษฐานไดถงความสมพนธและอทธพลทางศลปวฒนธรรมแบบสโขทยทนาจะมขนในเมองโบราณเวยงเชยงแสนและเชยงแสนนอยอนเปนเมองโบราณในวฒนธรรมลานนาเมองหนงทพบหลกฐานอทธพลทางศลปะสถาปตยกรรมแบบสโขทยจานวนมาก ดงเชนหลกฐานรปแบบการสรางเจดยทรงระฆงกลมแบบลงกาแสดงอทธพลศลปะสโขทย ทวดจอมหมอก นอกเมองโบราณเชยงแสน, รปแบบการสรางมณฑปประธาน ทวดมหาธาต ในเมองเชยงแสน, รปแบบการสรางมณฑปทายวหาร ทวดสสด(สวสด) ในเมองเชยงแสนและทวดธาตเขยว ในเมองเชยงแสนนอย หรอรปแบบการตกแตงฐานอาคารดวยฐานบวลกฟกทพบตกแตงฐานอโบสถขนาดเลก(สมยท 1) ของโบราณสถานหมายเลข 23 และอโบสถหลกของโบราณสถานหมายเลข 16 ในเมองเชยงแสน เปนตน _____________________________ 30เรองเดยวกน, 320. 31เรองเดยวกน, 420.

128

ดงนนจงอาจกลาวไดวาเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอยนาจะเปนเมองโบราณ เมองหนงในลานนาทมรปแบบทางศลปะสถาปตยกรรมและการกอสรางทหลากหลายแตกตางจากเมองโบราณรวมสมยอน ๆ ในลานนาโดยทวไป

แผนผงท 49 โบราณสถานวดสระศร เมองโบราณสโขทย

แผนผงท 50 โบราณสถานวดตะกวน เมองโบราณสโขทย

เจดยประธาน วหาร อโบสถขนาดเลก

เจดยประธาน อโบสถ

129

กลมท 3 ผงทมหมอาคาร

หมายถง ผงทปรากฏหลกฐานอาคารตามลกษณะ "หมอาคาร" (อาคารตงแต 2 หลงขนไปสรางตดกนเปนหมหรออาคารทแบงพนทภายในเปนหอง ๆ) ตงอยภายในผงโบราณสถาน

อาคารลกษณะ "หมอาคาร" ดงกลาว พบหลกฐานในเมองโบราณรวมสมยอนในลานนาเชนท เวยงทากาน, เวยงกมกาม จงหวดเชยงใหมเชนกน แตไมพบหลกฐานวามอาคารลกษณะดงกลาวสรางอยในผงของโบราณสถานในเมองโบราณสโขทยหรอเมองรวมสมยอนโดยทวไปนก

โบราณสถานทปรากฏหลกฐานอาคารตามลกษณะ "หมอาคาร" ในเมองโบราณเวยง ทากานและเวยงกมกาม เชน

1. อาคารหมายเลข 3 ในโบราณสถานวดพระอโบสถ32 เมองโบราณเวยงทากาน จงหวดเชยงใหม พบหลกฐานวาอาคารดงกลาวเปนอาคาร 3 สวนเชอมตอกนเปน "หมอาคาร" และพบหลกฐานการกออฐมลกษณะเปนบอทรงกลม 2 บอขนาดเสนผาศนยกลาง 80 และ 90 ซม. บรเวณดานทศเหนอของฐานอาคาร อาคารดงกลาวไมพบหลกฐานชวงเวลาการสรางทชดเจน

จากการขดแตงโบราณสถานนถงแมจะพบโบราณวตถไดแก ชนสวนพระพมพดนเผา, ภาชนะดนเผาสมยหรภณชย(พทธศตวรรษท 17-18), ชนสวนเครองถวยจนสมยราชวงศซงภาคใต(พทธศตวรรษท 18-19) กตาม แตจากรปแบบเจดยประธานซงมสภาพคอนขางสมบรณและไมพบหลกฐานการตอเตมนนเปนเจดยทรงระฆงแบบลานนา ทมสวนรองรบองคระฆงเปนบวถลาซอนกนหลายชนในผงหลายเหลยมซงเปนพฒนาการรปแบบเจดยทนยมสรางในชวงราวปลายพทธศตวรรษท 2133

นอกจากนยงพบชนสวนพระรวงรางปนอายราวพทธศตวรรษท 22 ชนสวนเครองถวยจนสมยราชวงศหมง อายราวพทธศตวรรษท 22 และชนสวนเครองถวยจนราชวงศชง อายราวพทธศตวรรษท 2334 อนเปนเครองถวยจนทพบจานวนมากกวาเครองถวยจนสมยอน ๆ หรอหลกฐานจากลวดลายปนปนประดบซมประตโขงของวดน ทมเทคนคการปนลายแบบฉลโปรงเปน _______________________________

32กรมศลปากร, เวยงทากาน 2 รายงานการขดแตงและบรณะโบราณสถาน, 17,19,23,29.

33ศกดชย สายสงห, รายงานการวจยเรอง "เวยงทากาน: พฒนาการของเมองโบราณจากหลกฐานโบราณคดและศลปกรรม (กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2552), 67.

34กรมศลปากร, เวยงทากาน 2 รายงานการขดแตงและบรณะโบราณสถาน, 29.

130

ลายพรรณพฤกษาแสดงอทธพลศลปะจนทนยมใน ชวงพทธศตวรรษท 21 ลงมา35 จงทาใหสนนษฐานไดวาวดนนาจะมขนแลวตงแตชวงปลายพทธศตวรรษท 21 เปนตนมา

จากหลกฐานดงกลาวจงอาจสนนษฐานตอไปไดวาอาคารหมายเลข 3 นนอาจจะสรางขนในชวงเวลาเดยวกนหรอหลงจากการสรางเจดยประธานของโบราณสถานนในราวปลายพทธศตวรรษท 21 ลงมา

ภาพท 27 เจดยประธานโบราณสถานวดพระอโบสถ เมองโบราณเวยงทากาน จงหวดเชยงใหม

แผนผงท 51 แสดงทตง "หมอาคาร" ของโบราณสถานวดพระอโบสถ เมองโบราณเวยงทากาน _______________________________

35ศกดชย สายสงห, รายงานการวจยเรอง "เวยงทากาน: พฒนาการของเมองโบราณจากหลกฐานโบราณคดและศลปกรรม, 66-67.



วหาร

131

2. อาคารหมายเลข 5 ของโบราณสถานวดหนานชาง เมองโบราณเวยงกมกาม จงหวดเชยงใหม พบหลกฐานวาอาคารดงกลาวเปนอาคาร 4 สวนเชอมตอกน36 เปน "หมอาคาร" และพบหองทมลกษณะคลายหองสวมบนสวนทตอเตมใหมดานทศตะวนตกเฉยงใตของอาคาร37

จากการขดแตงอาคารดงกลาวพบหลกฐานวาอาคารสมยแรกสรางเดมเปนอาคารผงรปสเหลยมผนผาเพยงหลงเดยวมากอน38 ซงสนนษฐานวาอาจจะมขนพรอมกบการสรางโบราณสถานแหงนในสมยแรกในชวงตนถงกลางพทธศตวรรษท 21 จากหลกฐานสถาปตยกรรมเจดยประธานและลายปนปนฐานชกชภายในวหารหลกของโบราณสถานน39 จากนนในสมยตอมาจงมการสรางอาคารอก 3 สวนภายในแบงเปนหอง ๆ ตอเตมเขาไปทฐานดานทศตะวนตกเฉยงใตของอาคารหมายเลข 5 ทสรางมาแตเดม จนทาใหอาคารนมลกษณะเปน "หมอาคาร"40 ซงเปนการตอเตมขนพรอมกบการบรณะหรอสรางอาคารหมายเลข 4, 7, 12 ทสรางหรอบรณะลงบนชนทบถมของซากปรกหกพง อนเปนการฟนฟบรณะวดนในสมยสดทายกอนการทบถมของตะกอนทรายจากแมน าปง ซงทาใหวดนถกทงรางไปอนเกดจากน าทวมครงใหญซงสนนษฐานวานาจะเกดขนในป พ.ศ. 220041

จากหลกฐานดงกลาวทาใหสนนษฐานไดวาอาคารหมายเลข 5 ทมการตอเตมจนมลกษณะเปน "หมอาคาร" ในสมยสดทายกอนทงรางไปนนนาจะมขนหลงจากกลางพทธศตวรรษท 21 แลว และนาจะมแลวในชวงพทธศตวรรษท 22 กอนโบราณสถานนจะทงรางไป ดงหลกฐานการฝงเครองถวยจนทมอายราวพทธศตวรรษท 22 ในบรเวณวดในระดบชนดนกอนการพงทลายของวดและกอนการเกดนาทวมใหญ42 อนแสดงถงการมอยของอาคารหมายเลข 5 ในลกษณะ "หมอาคาร"

_______________________________

36กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงโบราณสถานวดหนานชาง ต.ทาวงตาล อ.สารภ จ.เชยงใหม (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2546), 218-220.

37กรมศลปากร, โบราณคดสามทศวรรษทเวยงกมกาม, 25. 38กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงโบราณสถานวดหนานชาง ต.ทาวงตาล

อ.สารภ จ.เชยงใหม, 218. 39กรมศลปากร, โบราณคดสามทศวรรษทเวยงกมกาม, 27-28. 40กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงโบราณสถานวดหนานชาง ต.ทาวงตาล

อ.สารภ จ.เชยงใหม, 219,220. 41กรมศลปากร, โบราณคดสามทศวรรษทเวยงกมกาม, 27-36. 42เรองเดยวกน, 29,30.

132

หรอการมอยของวดและชมชนโดยรอบในชวงพทธศตวรรษท 22 กอนการพงทลายการทงรางของวดและชมชนโดยรอบและการเกดนาทวมใหญ ซงสนนษฐานวานาจะเกดขนในป พ.ศ. 2200 นน

แผนผงท 52 แสดงทตง "หมอาคาร" (อาคารหมายเลข 5) ของโบราณสถานวดหนานชาง เวยงกมกาม จงหวดเชยงใหม

ภาพท 28 เครองถวยจน พบบรเวณโบราณสถานวดหนานชาง ในระดบชนดนกอนการพงทลาย ของวด ทมา: กรมศลปากร, โบราณคดสามทศวรรษทเวยงกมกาม (กรงเทพฯ: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548), 26,34.


เจดยประธาน วหาร

133

3. อาคารหมายเลข 10,11,12 ภายในโบราณสถานวดกปาดอม เมองโบราณเวยงกมกาม จงหวดเชยงใหม โบราณสถานนพบหลกฐานการตอเตมอยางนอย 2 สมย43 โดยในสมยแรกสรางราวตนพทธศตวรรษท 21-22 โบราณสถานนนาจะประกอบดวย เจดยประธานและวหาร ตามลกษณะเดยวกนกบผงกลมท 1 ลกษณะท 2 ทพบจากเมองโบราณทศกษา จากนนในสมยตอมา พบหลกฐานการสรางอาคารหมายเลข 10,11,12 มฐานอาคารเชอมตอกนในลกษณะใกลเคยงกบ "หมอาคาร" ทพบในโบราณสถานผงกลมท 3 ของเมองโบราณทศกษา แตอาคารดงกลาวไมสามารถขดแตงไดทงหมด โดยหลกฐานทพบจากการขดแตงอาคารททาไดบางสวนนนพบลายปนปนลายกานขดทพฒนาจากลายกานขดในศลปะจนอายราวปลายพทธศตวรรษท 21 และชนสวนเครองถวยจนจากเตาจงเตอเจน อายราวปลายพทธศตวรรษท 21 ถงตนพทธศตวรรษท 22 ,ชนสวนเครองถวยจนแบบซานโถว เตามณฑลฝเจยน อายราวตนพทธศตวรรษท 22 และอฐมจารกอกษรฝกขาม จากรปแบบอกษรอายราวพทธศตวรรษท 2244 จากหลกฐานดงกลาวทาใหสนนษฐานไดวาอาคารหมายเลข 10,11,12 ภายในโบราณสถานวดกปาดอม ทมลกษณะใกลเคยงกบ "หมอาคาร" นนนาจะมขนแลวในชวงราวปลายพทธศตวรรษท 21-22 เชนเดยวกนกบโบราณสถานผงกลมท 3 ทพบในเมองโบราณทศกษา แตทงนคงตองทาการขดคนอาคารหมายเลข 10,11,12 ดงกลาวใหครบถวนทงหมดกอน ซงอาจทาใหไดหลกฐานทชดเจนมากยงขน ถดจากนนโบราณสถานนจงถกทงรางไปซงสนนษฐานวานาจะอยในชวงราวพทธศตวรรษท 23

จากหลกฐานทงหมดขางตน อาจกลาวไดวา อาคารในลกษณะ "หมอาคาร" นาจะปรากฏขนแลวในเมองโบราณเวยงทากาน,เวยงกมกาม เมองรวมสมยวฒนธรรมลานนา ในพนทจงหวดเชยงใหม อยางนอยตงแตราวปลายพทธศตวรรษท 21-22 เปนตนมา เชนเดยวกนกบหลกฐานทพบในโบราณสถานผงกลมท 3 ของเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอยททาการศกษา

_____________________________ 43กรมศลปากร, รายงานการขดแตงและออกแบบเพอการบรณะโบราณสถานวดกปาดอม เวยงกมกาม อ.สารภ จ.เชยงใหม (เชยงใหม: สานกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2547), 39,40. 44เรองเดยวกน, 25,26,28.

134

กลมท 4 ผงทมอาคารหลกเพมจากแนวแกนเดม

หมายถง ผงทปรากฏการสราง "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" เปนอาคารหลกของผงเพมเตมจากอาคารหลกตามแนวแกนทมมาแตเดม อนทาใหผงโบราณสถานนน มอาคารหลกของวดหรอโบราณสถาน 3 หลง ประกอบดวย เจดยประธาน วหารหรออโบสถ และ "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ"

จากการศกษาโบราณสถานตามลกษณะแผนผงดงกลาว จากโบราณสถานททาการขดแตงแลวในพนทรบผดชอบของสานกศลปากรท 7 นาน และสานกศลปากรท 8 เชยงใหมในปจจบนไมพบหลกฐานผงโบราณสถานในเมองโบราณรวมสมยในลานนา ในพนทจงหวดเชยงใหม ลาพน ลาปาง พะเยา และนาน หรอเมองโบราณสโขทย ศรสทชนาลย จะมลกษณะการวางผงตามลกษณะแผนผงกลมท 4 ดงทพบหลกฐานในเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอยทศกษา

นอกจากโบราณสถานบานรองไฮ45 ตงอยรมกวานพะเยา อาเภอเมอง จงหวดพะเยาเพยง 1 แหงเทานน ทพบหลกฐานการวางแผนผงของโบราณสถานคลายกบผงโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 4 ของเมองโบราณทศกษา โดยโบราณสถานดงกลาวไมพบหลกฐานการตอเตมหรอชวงสมยการสรางทชดเจน จากการขดแตงพบหลกฐานชนสวนพระพทธรปหนทรายอายราวพทธศตวรรษท 21,ชนสวนภาชนะดนเผาจากแหลงเตาพาน,สนกาแพง, พะเยา,บอสวก, สโขทย สนนษฐานวามอายราวพทธศตวรรษท 20-21 เปนตนมา

นอกจากนยงพบวดในปจจบนของเมองเชยงตง รฐฉาน ประเทศพมา ซงเปนเมองโบราณรวมสมยกบเมองเชยงแสนและเชยงแสนนอย ทยงดารงสบมาโดยไมถกทาลายหรอทงรางไปนน มรปแบบการวางแผนผงวดในปจจบนคลายกบโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 4 ทพบหลกฐานจากเมองเชยงแสนและเชยงแสนนอยททาการศกษา ดงหลกฐานจากแผนผงของวดจอมคาอนเปนวดขนาดใหญเปนทตงของพระธาตกลางเมองเชยงตง, วดเชยงยนอนเปนวดทจาพรรษาของพระอาจญาธรรม พระสงฆราชา ของเชยงตงในปจจบน, และวดปาแดง, วดอนทบพผาราม, วดซอมใหม, วดเสาเพชร ซงวดดงกลาวสวนหนงเปนวดทสรางมาแตโบราณแลว เชน วดจอมคา วดปาแดง เปนตน

__________________________ 45กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงโบราณสถานบานรองไฮ หมท 1 และหมท 11 ต.แมใส อ.เมอง จ.พะเยา (นาน: สานกศลปากรท 7 นาน, 2547), 30,79. (อดสาเนา)

135

แผนผงท 53 แผนผงโบราณสถานบานรองไฮ อ.เมอง จ. พะเยา ทมา: กรมศลปากร, รายงานเบองตนการขดแตงโบราณสถานบานรองไฮ หมท 1 และหมท 11 ต าบลแมใส อ าเภอเมอง จงหวดพะเยา (นาน: สานกศลปากรท 7 นาน, 2547), 82. (อดสาเนา)

136

แผนผงท 54 แผนผงเมองเชยงตง รฐฉาน ประเทศพมาในปจจบน แสดงทตงวดซงมแผนผง ใกลเคยงกบผงกลมท 4 "ผงทมอาคารหลกเพมจากแนวแกนเดม" ทพบหลกฐาน ในเมองโบราณทศกษา ทมา: Google.co.th, แผนทเมองเชยงตง รฐฉาน ประเทศพมา, เขาถงเมอ 24 พฤศจกายน 2556, เขาถงไดจาก https://maps.google.co.th/maps/Mops/ms?ie=UTF8&oe=UTF8&msa=0&msid =117354822754754245958.0004725582f641a0bc3d2

วดปาแดง วดเสาเพชร

วดเชยงยน วดจอมคา วดอนทบพผาราม

วดซอมใหม

137

วดเชยงยน วดจอมค า

วดปาแดง

แผนผงท 55 ผงวดในเมองเชยงตง รฐฉาน ประเทศพมาในปจจบน ซงมแผนผงใกลเคยงกบ ผงกลมท 4 "ผงทมอาคารหลกเพมจากแนวแกนเดม" ทพบหลกฐานใน เมองโบราณทศกษา ทมา: กรกนก รตนวราภรณ, จกรวาลคตในการวางผงวดหลวงลานนา: สญลกษณสะทอนอ านาจรฐในอนภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต ชวงพทธศตวรรษท 21 วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาภมภาคศกษา บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยเชยงใหม, 2545, 80, 82, 84.

138

จากการทไมพบหลกฐานวดหรอโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 4 ในเมองโบราณรวมสมยโดยทวไปในลานนาหรอในดนแดนประเทศไทยในปจจบน แตกลบพบวดทมลกษณะการวางผงใกลเคยงกบผงกลมท 4 ดงกลาวในเมองเชยงตง อนเปนเมองในการปกครองของพมา และทสาคญคอ วดจอมคาและวดเชยงยนทมการวางผงใกลเคยงกบผงกลมท 4 ดงกลาวเปนวดขนาดใหญและเปนวดสาคญทสดทต งอยในเมองเชยงตงเชนเดยวกนกบผงในสมยสดทายราวชวงพทธศตวรรษท 22-23ของโบราณสถานวดเจดยหลวง กลางเมองเมองเชยงแสนและวดพระธาตสองพนอง(ทศเหนอ) กลางเมองเชยงแสนนอยททาการศกษา ซงเปนชวงสมยทเมองเชยงแสนและเชยงแสนนอยอยในปกครองของพมาเชนเดยวกน

จากหลกฐานดงกลาวจงทาใหสนนษฐานไดถงความสมพนธของอทธพลและแนวความคดในการวางผงวดตามลกษณะผงกลมท 4 ทนาจะไดรบมาจากผปกครองชาวพมาทแพรกระจายในบรเวณเมองเชยงแสนและใกลเคยงกนในชวงราวพทธศตวรรษท 22-23 อนเปนชวงทพมาเขาปกครองเมองเชยงแสนอยางใกลชดและใหความสาคญกบเมองเชยงแสนอยางมาก จนอาจกลาวไดวาเมองเชยงแสนในชวงเวลานนเปนเมองใหญและเปนศนยกลางสาคญทางการเมองการปกครองการทหารของพมาในบรเวณน และนาจะมความเปนอสระหรอมฐานะเปนแควน ๆ หนงแยกออกจากเชยงใหมอนเปนศนยกลางทางการเมองการปกครองศาสนาและศลปวฒนธรรมของอาณาจกรลานนามาแตเดมอยางมาก ดงหลกฐานดงกลาวไวในพนเมองเชยงแสน46 ตงแตรชสมยพระเจาอนอคเปตลน(พ.ศ. 2148-2171)กษตรยพมาทมอานาจปกครองลานนาและเชยงแสน วา

“..ยามนนเชยงใหมบมไผเปนเจาเมอง เชยงแสนจงไดเอาราชการเขานบพระบาทใน หงสาวด บไดพองกบเชยงใหมแตนนมา..”

ตอมาในรชสมยของพระเจาตลนหรอพระเจาสทโธธรรมราชาไดเปนกษตรยพมาใน พ.ศ. 2172-2191 มอานาจปกครองลานนาและเชยงแสน ทรงใหเจาเมองเชยงแสนปกครองเมองในดนแดนฝงตะวนออกของลมน าสาละวน ททรงมอานาจปกครองทงหมด47 ดงกลาวไวในพนเมองเชยงแสนวา48

_______________________________

46สรสวด อองสกล ปรวรรต. พนเมองเชยงแสน (กรงเทพฯ: อมรนทรบคเซนเตอร, 2546), 111-112.

47สรสวด อองสกล, ประวตศาสตรลานนา, 281-284. 48สรสวด อองสกล ปรวรรต, พนเมองเชยงแสน, 114,116-117.

139

"ทานกปลงกรณณาหอพระเจาฟาหลวงทพพเนตรกบเจาฟาหนอคาทงสองพอลกเปนใหญแกลานนาทงมวล คอวา เชยงราย ภยาว เมองฝาง หาง สาด ชวาด นอย ยาง มน เมองตวน ป เลง เมองกก พ เพยง เชยงตง เมองกาย สามทาว เมองมา ทาลอ เมองวะ เชยงขาง บานย เมองหลวย เมองสง นง เมองหลวง พคา แล บขคทาง เชยงช เชยงของ เทรง เมองลอ นาน แพ ลคอรทงมวล"

และตอมาใน พ.ศ. 2244 เปนตนไปเมองเชยงแสนถกผนวกเปนแควนหนงของพมา มฐานะเทยบเทาเชยงใหม เปนศนยกลางอานาจของพมาในบรเวณน มเมองขนจานวนมาก49

จากหลกฐานในตานานพนเมองเชยงแสนดงกลาวมายอมแสดงใหเหนวาเมองเชยงแสนทศกษาในชวงราวกลางพทธศตวรรษท 22 ถงพทธศตวรรษท 23 เปนชวงทเชยงแสนมความใกลชดกบพมาเปนอยางมาก จนนาจะไดรบอทธพลและแนวความคดในการสรางวดตามแบบอยางพมาหรออกนยหนงกอาจจะเปนการสรางหรอบรณะวดขนใหมตามคตในการสรางวดของผปกครองชาวพมาทเขามาปกครองเมองโบราณทศกษาในชวงเวลานน ดงหลกฐานการสรางหรอบรณะวดสาคญ ๆ ในเมองเชยงแสนและเชยงแสนนอยใหมลกษณะตามผงกลมท 4 ซงพบหลกฐานจากการขดแตงสนนษฐานวานาจะมขนในชวงเวลาดงกลาวนน มลกษณะคลายกนกบการแบงพนทใชสอยหรอแผนผงอาคารขนาดใหญทสรางเปนประธานในวดของพมา ซงมกจะสรางเปนกลมอาคารขนาดใหญตงเปนประธานของวด นยมสรางกนในพมาหลงจากพทธศตวรรษท 19-2050 และเปนทนยมสรางสบตอมาทงในสมยองวะและสมยคองบอง(พทธศตวรรษท 22-25)51 ซงในภาษาพมาเรยกวา "เจาง"52(Kyaung) หรอ "Monastery" ในภาษาองกฤษ ซงมกจะประกอบดวยอาคาร 4 สวน53 คอ อาคารทประดษฐานพระพทธรป(Hpaya-hsauny), อาคารเชอมตอ(Sanu-hsaung), อาคารหลก(Hsaung-ma-gyi) และอาคารทจาวดของพระภกษสามเณรหรอหองเกบของ(Baw-ga-hsaung) ตงเชอมตอกนเปนกลมมระเบยงโดยรอบ อาคารดงกลาวมกจะสรางเปนอาคารไมขนาดใหญเปน _______________________________

49เรองเดยวกน, 121-122. 50หมอมหลวงสรสวสด สขสวสด, ศลปะในประเทศพมา (กรงเทพฯ: สายธาร, 2554),

302. 51Fraser-Lu Sylvia, Splendour in wood the buddhist monasteries of burma

(Bangkok: Orchid Press, 2001), 106. 52โชตมา จตรวงศ, สถาปตยกรรมวดมอญในพมาตอนลาง (กรงเทพฯ: อมรนทร,

2554), 164,166, 175, 339. 53Fraser-Lu Sylvia, Splendour in wood the buddhist monasteries of burma, 61.

140

ประธานของวด มหนาทใชงานเปนอาคารอเนกประสงค ใชเปนวหารทประดษฐานพระพทธรป, โถงอเนกประสงคสาหรบประกอบพธกรรม, รบรองฆราวาส, สวนทจาวดของเจาอาวาสและภกษสามเณร, เปนโรงเรยนของพระและสามเณร, หองเกบของ, ครวและเวจกฎ รวมกนหรอเชอมตอกนเปนอาคารเดยว

หลกฐาน "เจาง"( kyaung) อาคารขนาดใหญเปนประธานของวดพมา ทยงคงสภาพอยจนถงปจจบนสวนใหญสรางขนในสมยราชวงศคองบอง ของพมา(พ.ศ. 2295-2428) ดงหลกฐานจาก Aung-mye-bon-zan Ok-kyaung สรางในป พ.ศ. 2361, Thami-daw Kyaung, Bha-mo Kyaung สรางระหวาง พ.ศ. 2380-2389 เปนตน

แผนผงท 56 ผง Aung-mye-bon-zan Ok-kyaung เมององวะ สรางในป พ.ศ. 2361 โดยสราง เลยนแบบสถาปตยกรรมเครองไม ทมา: Fraser-Lu Sylvia, Splendour in wood the buddhist monasteries of burma (Bangkok: Orchid Press, 2001), 116.

141

แผนผงท 57 ผง Thami-daw Kyaung เมองอมรประ สรางสมยพระเจา Tha-ra-wadi กษตรยพมา ราชวงศคองบอง ระหวาง พ.ศ. 2380-2389 ทมา: Fraser-Lu Sylvia, Splendour in wood the buddhist monasteries of burma (Bangkok: Orchid Press, 2001), 115-119.

142

แผนผงท 58 ผง Bagaya Kyaung ทเมององวะ กลาวกนวาสรางในสมยพระเจา Min-ye Kyaw-din ระหวางพ.ศ. 2216-2241 แตจากหลกฐานทางสถาปตยกรรมสนนษฐานวานาจะสราง ราวตนพทธศตวรรษท 24 ทมา: Fraser-Lu Sylvia, Splendour in wood the buddhist monasteries of burma (Bangkok: Orchid Press, 2001), 199-200.

แผนผงท 59 ผง Bha-mo Kyaung ทเมองมลฑเลย สรางสมยพระเจา Tha-ra-wadi กษตรยพมา ราชวงศ คองบอง พ.ศ. 2380-2389 เดมสรางอยทอมรประเมองหลวงเกากอนยาย มาเมองมณฑเลย ทมา: Fraser-Lu Sylvia, Splendour in wood the buddhist monasteries of burma (Bangkok: Orchid Press, 2001), 185-186.

143

แผนผงท 60 แสดงผงพนทใชสอยของ Yatana-bhon-myint Kyaung หรอสงฆกวหารประธาน วดรตนบงเมยะ เมองเมาะละแหมง ในพนทพมาตอนลาง ทมา: โชตมา จตรวงค, สถาปตยกรรมวดมอญในพมาตอนลาง (กรงเทพฯ: อมรนทร, 2554), 117,118.

144

สนนษฐานวารปแบบการแบงพนทใชสอยและลกษณะการวางผงของ "เจาง" (Kyaung) อนเปนกลมอาคารขนาดใหญทสรางเปนประธานของวดพมาดงกลาว นาจะสงอทธพลในการสรางหรอบรณะวดสาคญและวดบางแหงในเมองเชยงแสนและเชยงแสนนอย ในชวงราวพทธศตวรรษท 22-23 ใหมรปแบบการวางผงและการใชสอยในรปแบบเดยวกนหรอใกลเคยงกนกบ "เจาง" (Kyaung) อาคารประธานขนาดใหญของวดพมาดงกลาว

ดงปรากฏหลกฐานจากผงของโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 4 "ผงทมอาคารหลกเพมจากแนวแกนเดม" ทง 15 แหงของเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอยทศกษา ซงพบการตอเตมดดแปลงหรอสรางอาคารดานขางวหารหลกของผงโบราณสถาน จนมลกษณะเปน "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" เชอมตอเขากบวหารหรออโบสถหลกของผงโบราณสถานทมมาแตเดม ซงทาใหแผนผงโดยรวมของวดหรอของโบราณสถานนน มอาคารหลกเพมขนอก 1 อาคาร รวมเปน 3 หลง คอ เจดยประธาน วหาร/อโบสถ และ "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ"

โดยวหาร/อโบสถ และ "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" จะเชอมตอกนเสมอและมลกษณะการแบงพนทใชสอยเปนสวน ๆ เปนหอง ๆ คลายกบการแบงพนทใชสอยของ "เจาง" (Kyaung)ทสรางเปนอาคารประธานของวดพมา ซงอาจเปรยบเทยบกนไดดงน

1. อาคารหลก(Hsaung-ma-gyi)และอาคารทประดษฐานพระพทธรป(Hpaya-hsauny) = สวนของวหาร/อโบสถหลกของผงโบราณสถาน ทพบในเมองโบราณทศกษา

2. อาคารเชอมตอ(Sanu-hsaung), = ทางเดนยกพนกออฐเชอมตอระหวางวหารและ "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ทพบในเมองโบราณทศกษา (โบราณสถานบางแหงเชน วดสบเกยง, วดมหาโพธ พบหลกฐานของเสาซงสนนษฐานวามหลกคาคลม)

3. อาคารทจาวดของพระภกษสามเณรหรอหองเกบของ(Baw-ga-hsaung) = "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ทพบในเมองโบราณทศกษา ซงภายในแบงเปนหอง ๆ และโบราณสถานบางแหง เชน วดมหาโพธ, วดอโศก, วดพระธาตสองพนอง(ทศเหนอ), วดเจดยหลวง, วดสบเกยง พบการสรางหองเวจกฎภายในอาคาร-เชอมตอกบฐานอาคารหรอตงอยใกลเคยงกน ซงทาใหสนนษฐานไดวา "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" นาจะใชเปนทจาวดของเจาอาวาส,พระภกษสงฆหรอสามเณรดวย

145

แผนผงท 61 แสดงการเปรยบเทยบการใชสอยพนทของโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 4 ทพบ จากเมองโบราณทศกษากบ "เจาง"(Kyaung) ทสรางเปนอาคารประธานของวดในพมา

โบราณสถานวดมหาอาราม ในเมองโบราณเชยงแสน

ผง Bha-mo Kyaung ทเมองมลฑเลย สรางสมยพระเจา Tha-ra-wadi กษตรยพมา ราชวงศ คองบอง ระหวาง พ.ศ. 2380-2389

"อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" วหาร



146

ดงนนผงกลมท 4 ซงพบหลกฐานวามขนในเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอยราวพทธศตวรรษท 22-23 อนเปนชวงสมยทอยในปกครองของพมากอนทงรางไป และไมพบในเมองโบราณรวมสมยของลานนาโดยทวไปน น อาจสนนษฐานไดวาการสรางและวางผงตามลกษณะผงกลมท 4 ดงกลาว อาจจะไดรบอทธพลหรอแนวความคดมาจาก "เจาง" (Kyaung) อาคารประธานขนาดใหญอนเปนแบบแผนการสรางวดทนยมโดยทวไปในประเทศพมา ในชวงสมยทพมาปกครองเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอยอยางใกลชดในชวงพทธศตวรรษท 22-23 กเปนได

โดยผปกครองหรอชาวเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอยในชวงเวลานน อาจจะนาเอารปแบบหรอแนวความคดการสราง "เจาง" (Kyaung) มาดดแปลงใหเขากบคตและรปแบบการสรางอาคารศาสนสถานพนเมองเชยงแสนทมมาแตเดม ดงพบหลกฐานวา "เจาง" (Kyaung) ทสรางเปนอาคารประธานของวดพมามกเปนอาคารไมยกพนสงทงหลง แตอาคารตามผงกลมท 4 ทพบในเมองโบราณเชยงแสน, เชยงแสนนอย หรอเมองเชยงตง ซงเปนเมองในวฒนธรรมลานนาเดมนนเปนอาคารฐานดวยกออฐชนเดยว เปนตน

จากหลกฐานทกลาวมาทงหมดจงอาจสรปเนอหาในบทท 4 ไดวา ถาหากเปรยบเทยบผงโบราณสถานทง 4 กลมของเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอยทนามาศกษากบผงโบราณสถานของเมองโบราณสโขทย จะพบหลกฐานรปแบบผงทสอดคลองกนเพยง 2 ผง คอ ผงกลมท 1 "ผงทมอาคารหลกตามแนวแกนทศ" และผงกลมท 2 "ผงทมอโบสถ" เทานน ซงผงทง 2 กลมนน อาจกลาวไดวาเปนผงทใชในการสรางโบราณสถานโดยทวไปในเมองโบราณรวมสมยอน ๆ ของลานนา สโขทย หรออยธยา ตงแตราวพทธศตวรรษท 19-20 เปนตนมาจนถงปจจบน

แตถาหากเปรยบเทยบกบเมองโบราณรวมสมยในลานนาดวยกนแลว จะพบหลกฐานรปแบบผงทสอดคลองกน 3 ผง คอ

ผงกลมท 1 ผงทมอาคารหลกตามแนวแกนทศ ผงกลมท 2 ผงทมอโบสถ ผงกลมท 3 ผงทมหมอาคาร ซงพบหลกฐานชวงเวลาการปรากฏโบราณสถานตามลกษณะผงดงกลาวใกลเคยงกน

กบชวงเวลาการปรากฏผงดงกลาวในเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอยทศกษา คอ ตงแตชวงราวพทธศตวรรษท 19 ถงปลายพทธศตวรรษท 21 และพทธศตวรรษท 22 เชนกน ขณะทไมพบหลกฐานการสรางโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 4 "ผงทมอาคารหลกเพมจากแนวแกนเดม" โดยทวไปในเมองรวมสมยอน ๆ ของลานนาแตอยางใด

147

ทงนอาจเปนเพราะผงโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 4 ดงกลาวเปนผงทไดรบอทธพลหรอรปแบบการสรางจากผปกครองชาวพมาทเขามาปกครองเมองเชยงแสนและเชยงแสนนอย ต งแตราวพทธศตวรรษท 22 ดงหลกฐานทพบวาตงแตรชสมยพระเจาอนอคเปตลน(พ.ศ. 2148-2171) เปนตนไป พมาใหความสาคญกบเมองเชยงแสนเปนอยางมากดงหลกฐานการใหเมองเชยงแสนขนกบพมาโดยตรงและใหดแลเมองขนจานวนมาก จนกระทง พ.ศ. 2244 หรอในชวงราวพทธศตวรรษท 23 พมาไดผนวกเมองเชยงแสนใหเปนสวนหนงของพมา มฐานะเทยบเทาเชยงใหมและใหเปนศนยกลางสาคญทางการเมองการปกครองการทหารของพมาในบรเวณน กอนทงรางไปหลงสงครามขบไลพมาออกจากเมองเชยงแสนในป พ.ศ. 2347 ดงกลาวไวในตานานพนเมอง เชยงแสนนน

148

บทท 5 สรปและขอเสนอแนะ

หลกฐานจากการศกษาแผนผงของโบราณสถานในเมองโบราณเชยงแสนและเชยง

แสนนอย ทง 45 แหง ในพนท อ.เชยงแสน จ.เชยงราย ซงแบงไดเปน 4 กลมใหญ ๆ นน สามารถสรปไดวาทกกลมแผนผงมความสมพนธกนและมพฒนาการรวมกนเปนล าดบมา และยงคงพบโบราณสถานทง 4 ผงในสมยสดทายของเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอยทศกษา ซงท าใหสามารถสรปพฒนาการแผนผงโบราณสถานเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอย ไดเปน 2 ระยะใหญ ๆ ไดคอ

ระยะท 1 ผงทมพฒนาการขนในชวงสมยลานนา(ราวพทธศตวรรษท 19 ถงตนพทธศตวรรษท 22) ไดแก ผงกลมท 1, 2 และกลมท 3 กลาวคอ กลมท 1 ผงอาคารหลกวางตามแนวแกน(ราวพทธศตวรรษท 19-20 เปนตนมา)นาจะเปนผงทมมาแลวตงแตชวงแรกสรางเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอยทศกษา อยางนอยตงแตราวพทธศตวรรษท 19-20 เปนตนมาและยงคงพบการสรางวดตามลกษณะผงกลมท 1 ตลอดมาจนกระทงเมองโบราณทศกษาถกทงรางไป กลมท 2 ผงทมอโบสถ(ราวพทธศตวรรษท 20-21 เปนตนมา) เปนผงทมพฒนาการมาจากผงกลมท 1 โดยแบงเปน 2 รปแบบใหญ ๆ คอ รปแบบท 1 การสรางอโบสถขนาดเลกเพมเตมเขาไปในผงโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 1 ทสรางมาแตเดมและรปแบบท 2 การปรบเปลยนวหารหลกของผงโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 1 เดมใหเปนอโบสถหรอสรางอโบสถขนเปนอาคารหลกของผง ซงมชวงเวลาในการปรากฏขนใกลเคยงคาบเกยวกนคอในราวพทธศตวรรษท 20-21 และในราวปลายพทธศตวรรษท 21-22 และนาจะมการใชอโบสถทง 2 รปแบบตลอดมาจนกระทงทงรางไป กลมท 3 ผงทมหมอาคาร(ราวปลายพทธศตวรรษท 21-22 เปนตนมา) ผงดงกลาวนาจะเปนผงทมพฒนาการมาจากผงกลมท 1 หรอผงกลมท 2 โดยการตอเตมอาคารสเหลยมผนผาทมอยเดมใหมลกษณะเปน "หมอาคาร" หรอสรางอาคารในลกษณะ "หมอาคาร" ขนทงหลงเพมเตมเขาไปในผงของโบราณสถานบางแหง โดยนาจะมขนในระยะเวลาใกลเคยงหรอรวมสมยกนกบการปรากฏขนของผงกลมท 2 รปแบบท 2 "การสรางอโบสถแทนทวหารหลกของผง

149

โบราณสถาน" โดยการปรบเปลยนวหารหลกของผงทสรางมาแตเดมใหกลายเปนอโบสถหลกของผงแทนนน ผงโบราณสถานทง 3 กลมดงกลาว มพฒนาการรวมกนเปนล าดบมาและเปนผงทพบไดในโบราณสถานของเมองโบราณรวมสมยลานนา เชน เมองโบราณเวยงทากานและเวยงกมกาม ในพนท อ.สนปาตองและ อ.สารภ จ.เชยงใหม ดวย โดยพบหลกฐานชวงเวลาการปรากฏขนของผงทง 3 กลมใกลเคยงกน คอ ตงแตชวงราวพทธศตวรรษท 19 ถงปลายพทธศตวรรษท 21 และพทธศตวรรษท 22 เชนกน

สวนโบราณสถานในเมองโบราณสโขทยนน พบหลกฐานรปแบบผงทสอดคลองกนเพยง 2 ผง คอ ผงกลมท 1 "ผงทมอาคารหลกตามแนวแกนทศ" และผงกลมท 2 "ผงทมอโบสถ" เทานน ซงผงทง 2 กลมนน อาจกลาวไดวาเปนผงทใชในการสรางโบราณสถานโดยทวไปในเมองโบราณรวมสมยอน ๆ ของลานนา สโขทย หรออยธยา ตงแตราวพทธศตวรรษท 19-20 เปนตนมาจนถงปจจบนกวาได

ระยะท 2 ผงทมพฒนาการขนในชวงสมยพมาปกครอง(ราวพทธศตวรรษท 22-พ.ศ. 2347) ไดแก ผงกลมท 4 กลาวคอ

ผงกลมท 4 "ผงทมอาคารหลกเพมจากแนวแกนเดม" หลกฐานจากการขดแตงพบวาโบราณ สถานซงมลกษณะตามผงกลมท 4 ทศกษาทงหมดลวนมพฒนาการมาจากโบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 1, 2 และ 3 ทงสน ผงกลมท 4 ดงกลาวเปนรปแบบผงทพบหลกฐานวาเกดขนในสมยสดทายของโบราณสถานกอนทงรางไป โดยเกดจากการตอเตมอาคารผงรปสเหลยมผนผา, อาคาร "หมอาคาร" ทมอยแลวแตเดม หรอสรางอาคารขนใหมใหมลกษณะเปน "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ขนในวดทสรางตามลกษณะผงกลมท 1, 2 หรอ 3 เดมจนท าใหผงโบราณสถานหรอผงวดนนปรบเปลยนไปเปนผงกลมท 4 ในสมยสดทายกอนทจะทงรางไป ซงนาจะอยในชวงราวพทธศตวรรษท 22 หรอในชวงพทธศตวรรษท 23 ซงเปนชวงทเมองเชยงแสนและเชยงแสนนอยอยในการปกครองของพมาแลว

ผงกลมท 4 ดงกลาวเปนผงทไมพบในเมองโบราณรวมสมยอน ๆ ในลานนาหรอในเมองโบราณสโขทยทน ามาเปรยบเทยบแตอยางใด แตพบวาเปนผงทพฒนาขนในสมยสดทายของโบราณสถานสวนหนงทขนาดกลางและขนาดใหญของเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอยทศกษา เชน โบราณสถานวดเจดยหลวง ในเมองโบราณเชยงแสนและโบราณสถานวดพระธาตสองพนอง(ทศเหนอ) ในเมองโบราณเชยงแสนนอยอนเปนโบราณสถานขนาดใหญและส าคญของเมองโบราณทศกษา ซงสนนษฐานวานาจะไดรบอทธพล ,รปแบบการสรางหรอ

150

แนวความคดมาจากผปกครองชาวพมาทเขามาปกครองเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอย ในชวงราวพทธศตวรรษท 22-23

จากขอมลเทาทมอยในปจจบน ยงไมพบหลกฐานวาโบราณสถานใดในเขตภาคเหนอ ของไทย คอในพนทจงหวดเชยงใหม ล าพน ล าปาง พะเยา แพรและนาน จะมแผนผงตามลกษณะผงกลมท 4 ดงกลาวนน แตกลบพบวดทมลกษณะการวางผงใกลเคยงกบผงกลมท 4 ดงกลาวในเมองเชยงตง อนเปนเมองในการปกครองของพมา และทส าคญคอ วดจอมค าและวดเชยงยนทมการวางผงใกลเคยงกบผงกลมท 4 ดงกลาวเปนวดขนาดใหญและเปนวดส าคญทสดทตงอยในเมองเชยงตงเชนเดยวกนกบผงในสมยสดทายในราวชวงพทธศตวรรษท 22-23 ของโบราณสถานวดเจดยหลวง กลางเมองเมองเชยงแสนและวดพระธาตสองพนอง(ทศเหนอ) กลางเมองเชยงแสนนอยทท าการศกษา ซงอยในชวงสมยทเมองเชยงแสนและเชยงแสนนอยตกอยในปกครองของพมาเชนเดยวกน

ทงยงพบหลกฐานวาผงกลมท 4 ดงทพบหลกฐานในเมองโบราณเชยงแสนและเชยงแสนนอยทศกษา มลกษณะการวางผงและการแบงพนทใชสอยคลายกบผงอาคารขนาดใหญทสรางเปนประธานในวดของพมาทเรยกวา "เจาง" (Kyaung) หรอ "Monastery" ในภาษาองกฤษ ซงมกจะสรางเปนกลมอาคารขนาดใหญตงเปนประธานของวดทนยมสรางกนในพมาหลงจากพทธศตวรรษท 19-20 และเปนทนยมสรางสบตอมาทงในสมยองวะและคองบอง ในพทธศตวรรษท 22-25 จนถงปจจบนดวย

จากหลกฐานดงกลาวจงท าใหสนนษฐานไดถงความสมพนธของอทธพลและแนวความคดในการวางผงวดตามลกษณะผงกลมท 4 ทนาจะไดรบมาจากผปกครองชาวพมาทแพรกระจายในบรเวณเมองเชยงแสนและใกลเคยงกนในชวงราวพทธศตวรรษท 22-23 อนเปนชวงทพมาเขาปกครองเมองเชยงแสนอยางใกลชดและใหความส าคญกบเมองเชยงแสนอยางมาก จนอาจกลาวไดวาเมองเชยงแสนในชวงเวลานนเปนเมองใหญและเปนศนยกลางส าคญทางการเมองการปกครองการทหารของพมาในบรเวณน และนาจะมความเปนอสระหรอมฐานะเปนแควน ๆ หนงแยกออกจากเชยงใหมอนเปนศนยกลางทางการเมองการปกครองศาสนาและศลปวฒนธรรมของอาณาจกรลานนามาแตเดมอยางมากดงหลกฐานจากต านานพนเมองเชยงแสนทกล าวถงเมองโบราณเชยงแสนในชวงพทธศตวรรษท 22-23นน

151

ขอเสนอแนะ โบราณสถานตามลกษณะผงกลมท 4 "ผงทมอาคารหลกเพมจากแนวแกนเดม"

อนเปนผงโบราณสถานทไมพบโดยทวไปในเมองโบราณรวมสมยอน ๆ ในลานนานน หลกฐานจากรายงานการขดคนขดแตงในปจจบนมกกลาวถงหลกฐานโดยรวมทพบภายในโบราณสถาน ซงมกจะใหความส าคญกบหลกฐานทพบจากเจดยประธานและวหารอนเปนอาคารหลกในผงโบราณสถานเปนสวนใหญ โดยใหความส าคญหรอเกบหลกฐานจาก "อาคารมทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" นอย ดวยเหตนในครงตอไปเมอมการขดคนขดแตงและ พบโบราณสถานทมผงตามลกษณะผงกลมท 4 อก จงตองการใหเกบหลกฐานในสวนของ "อาคาร มทางเดนเชอมตอกบฐานดานขางวหารหรออโบสถ" ใหละเอยดครบถวนในทกดานมากขน ซงอาจเปนประโยชนในการศกษาวเคราะหหนาทการใชงานใหชดเจนยงขน หรออาจตอบค าถามในเรองอทธพลศลปะสถาปตยกรรมแบบพมาทเขามามอทธพลในเมองโบราณทศกษาในชวงเวลาดงกลาวรวมถงความสมพนธกบเมองทไดรบอทธพลศลปะสถาปตยกรรมแบบพมาในบรเวณใกลเคยง เชน เมองเชยงตง รฐฉาน ประเทศพมา ซงพบหลกฐานวดในปจจบนทมผงคลายกบ ผงกลมท 4 ทพบในเมองโบราณทศกษาไดดยงขน

152

รายการอางอง

ภาษาไทย กรกนก รตนวราภรณ. "จกรวาลคตในการวางผงวดหลวงลานนา: สญลกษณสะทอนอ านาจรฐใน อนภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต ชวงพทธศตวรรษท 21." วทยานพนธปรญญา มหาบณฑต สาขาวชาภมภาคศกษา บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยเชยงใหม, 2545. กรมศลปากร. จารกลานนา ภาค 2 เลม 1-2: จารกจงหวดเชยงใหม ล าปาง ล าพน และแมฮองสอน. กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2551. __________ . เมองเชยงแสน. กรงเทพฯ: กราฟคฟอรแมท(ไทยแลนด), 2539. __________ . เมองประวตศาสตรเชยงแสน กรงเทพฯ: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2549. __________ . โบราณคดสามทศวรรษทเวยงกมกาม. กรงเทพฯ: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548. __________ . โบราณสถานวดพระยอม เมองเชยงแสน อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548. (อดส าเนา) ___________. รายงานการขดคนขดแตงและบรณะวดเจดยหลวง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย . เชยงใหม: ส านกโบราณคดและพพธภณฑสถานแหงชาตท 6 เชยงใหม, 2545. ___________. รายงานการขดคนขดแตงและบรณะวดพระธาตภเขา อ .เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกโบราณคดและพพธภณฑสถานแหงชาตท 6 เชยงใหม, 2545. (อดส าเนา) ___________.รายงานการขดคนทางโบราณคด แหลงโบราณคดเวยงเชยงแสนนอย วดพระธาต สองพนอง ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2552. (อดส าเนา) ___________. รายงานการขดคน-ศกษาซากโบราณสถานวดปาสก เมองเชยงแสน อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. ม.ป.ท.: หนวยศลปากรท 4 เชยงแสน, 2527. ___________. รายงานการขดแตงทางโบราณคดโครงการอนรกษและพฒนาเมองประวตศาสตร เชยงแสน โบราณสถานกลมท 10 วดพระธาตสองพนอง บานเชยงแสนนอย ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548. (อดส าเนา) ___________. รายงานการขดแตงทางโบราณคดโครงการอนรกษและพฒนาเมองประวตศาสตร เชยงแสน โบราณสถานกลมท 4 วดรางหมายเลข 27 ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548. (อดส าเนา)

153

กรมศลปากร. รายงานการขดแตงทางโบราณคดโครงการอนรกษและพฒนาเมองประวตศาสตร เชยงแสน โบราณสถานกลมท 10 วดธาตเขยว บานเชยงแสนนอย ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548. (อดส าเนา) ___________. รายงานการขดแตงทางโบราณคดโบราณสถานหมายเลข 11(นอกเมอง) ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2549. (อดส าเนา) ___________. รายงานการขดแตงบรณะปรบปรงภมทศนโบราณสถานวดรอยขอ ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกโบราณคดและพพธภณฑสถานแหงชาตท 6 เชยงใหม, 2539. __________ . รายงานการขดแตง-บรณะและปรบสภาพภมทศนโบราณสถานวดพระยน ต.เวยง ยอง อ.เมอง จ.ล าพน. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2549. (อดส าเนา) __________ . รายงานการขดแตงและบรณะโบราณสถาน เวยงกมกาม. กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2534. ___________. รายงานการขดแตงและบรณะเสรมความมงคงวดหวหนอง เวยงกมกาม. ม.ป.ท.: หนวยศลปากรท 4, 2531. ___________.รายงานการขดแตงและบรณะวดอาทตนแกว ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกโบราณคดและพพธภณฑสถานแหงชาตท 6 เชยงใหม, 2538. ___________.รายงานการขดแตงและเสรมความมนคงวดรอยขอ ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกโบราณคดและพพธภณฑสถานแหงชาตท 6 เชยงใหม, 2538. ___________. รายงานการขดแตงและออกแบบเพอการบรณะโบราณสถานวดกปาดอม เวยง กมกาม อ.สารภ จ.เชยงใหม. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2547. (อดส าเนา) ___________. รายงานการขดแตงวดมหาโพธ โครงการอนรกษและพฒนาเมองประวตศาสตร ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2549. (อดส าเนา) ___________. รายงานการขดแตงโบราณสถานวดเจดยอด อ.เมอง จ.เชยงใหม. เชยงใหม: ส านก ศลปากรท 8 เชยงใหม, 2546. (อดส าเนา) ___________. รายงานการขดแตงโบราณสถานวดควาง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านก ศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548. (อดส าเนา) ___________. รายงานการขดแตงโบราณสถานวดปาแดง ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548. (อดส าเนา)

154

กรมศลปากร. รายงานการขดแตงโบราณสถานวดพระยอมเมองเชยงแสน อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548. (อดส าเนา) ___________.รายงานการขดแตงโบราณสถานวดมหาอาราม อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548. (อดส าเนา) ___________.รายงานการขดแตงโบราณสถานวดรางปาชาหมายเลข 4 (นอกเมอง) อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548. (อดส าเนา) ___________. รายงานการขดแตงโบราณสถานวดรางหมายเลข 8 (นอกเมอง) อ. เชยงแสน จ. เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548. (อดส าเนา) ___________.รายงานการขดแตงโบราณสถานวดรางหมายเลข 16 (ในเมอง) อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548. (อดส าเนา) ___________. รายงานการขดแตงโบราณสถานวดรางหมายเลข 17 (ในเมอง) อ.เชยงแสน จ. เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548. (อดส าเนา) ___________.รายงานการขดแตงโบราณสถานวดรางหมายเลข 23 (ในเมอง) อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548. (อดส าเนา) ___________. รายงานการขดแตงโบราณสถานวดออมแกว อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548. (อดส าเนา) ___________. รายงานการขดแตงโบราณสถานหมายเลข 13 ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม 2548. (อดส าเนา) ___________. รายงานการบรณะโบราณสถาน วดตนกอก(ราง) เวยง ทากาน ต. บานกลาง อ.สนปาตอง จ.เชยงใหม. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, (อดส าเนา) ___________.รายงานการบรณะและปรบปรงสภาพภมทศนวดเจดยหลวง ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2549. ___________. รายงานการปฏบตงานขดแตง-ค ายนโบราณสถานวดปาสกและใกลเคยง. เชยงใหม: ส านกโบราณคดและพพธภณฑสถานแหงชาตท 6 เชยงใหม, 2534. ___________. รายงานการปฏบตงานทางโบราณคดกลมโบราณสถานวดปาสก. ม.ป.ท.: หนวย ศลปากรท 4 เชยงแสน, 2532. ___________. รายงานการปฏบตงานทางโบราณคดกลมโบราณสถานวดปาสก อ.เชยงแสน จ.เชยงราย โครงการเงนกเพอพฒนาและสงเสรมการทองเทยว พ.ศ. 2531-2534. ม.ป.ท.: หนวยศลปากรท 4 เชยงแสน, 2532.

155

กรมศลปากร. รายงานการปฏบตงานทางโบราณคดกลมโบราณสถานวดสงฆาแกวดอนทน ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. ม.ป.ท.: หนวยศลปากรท 4 เชยงแสน, 2532. ___________.รายงานการปฏบตงานทางโบราณคดกลมโบราณสถานหมายเลข 7 วดปาสก. ม.ป.ท.: หนวยศลปากรท 4 เชยงแสน, 2533. ___________. รายงานการปฏบตงานทางโบราณคดโบราณสถานและพระพทธรปปนปน วด เสาเคยน ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. ม.ป.ท.: หนวยศลปากรท 4 เชยงแสน, 2532. ___________. รายงานการปฏบตงานทางโบราณคดวดมหาธาต . ม.ป.ท.: หนวยศลปากรท 4 เชยงแสน, 2531. ___________. รายงานการส ารวจโบราณสถานเมองเชยงแสน. ม.ป.ท., ม.ป.ป.. ___________. รายงานเบ องตนการขดคน-ขดแตงโบราณสถานรางวดธาตเขยว บานเชยงแสนนอย ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2552. (อดส าเนา) ___________.รายงานเบ องตนการขดคน-ขดแตงโบราณสถานรางบานสบกก ต.บานแซว อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2552. (อดส าเนา) ___________. รายงานเบ องตนการขดแตงทางโบราณคดโบราณสถานวดจอมหมอก เมอง เชยงแสน อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548. (อดส าเนา) ___________.รายงานเบ องตนการขดแตงทางโบราณคดโบราณสถานวดชางค า เมองเชยงแสน อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548. (อดส าเนา) ___________. รายงานเบ องตนการขดแตงทางโบราณคดโบราณสถานวดบานรอง อ. เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548. (อดส าเนา) ___________. รายงานเบ องตนการขดแตงทางโบราณคดโบราณสถานวดรางหมายเลข 1 เมอง เชยงแสน อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548. (อดส าเนา) ___________. รายงานเบ องตนการขดแตงทางโบราณคดโบราณสถานวดอโศก เมองเชยงแสน อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548. (อดส าเนา) ___________.รายงานเบ องตนการขดแตงทางโบราณคดโบราณสถานหมายเลข 12 เมองเชยงแสน อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548, (อดส าเนา).

156

กรมศลปากร. รายงานเบ องตนการขดแตงทางโบราณคดโบราณสถานหมายเลข 16 เมองเชยงแสน นอย อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548. (อดส าเนา) ___________. รายงานเบ องตนการขดแตงทางโบราณคดโบราณสถานหมายเลข 26 เมองเชยงแสน อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2549. (อดส าเนา) ___________. รายงานเบ องตนการขดแตงโบราณสถานนายเก ม.12 บานสนหลวง ต. ปาสก อ.เมอง ล าพน จ.ล าพน. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2552. (อดส าเนา) ___________. รายงานเบ องตนการขดแตงโบราณสถานบานรองไฮ หมท 1 และหมท 11 ต.แมใส อ.เมอง จ.พะเยา. นาน: ส านกศลปากรท 7 นาน, 2547. (อดส าเนา) ___________. รายงานเบ องตนการขดแตงโบราณสถานวดบญยน(โบราณสถานกลมท 2) อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548. (อดส าเนา) ___________.รายงานเบ องตนการขดแตงโบราณสถานวดปางวเชยง ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548. (อดส าเนา) ___________. รายงานเบ องตนการขดแตงโบราณสถานวดสนมะโก(ราง) บานสนมะโก ต.บานแปน อ.เมอง จ.ล าพน. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2552. (อดส าเนา) ___________. รายงานเบ องตนการขดแตงโบราณสถานวดสบเกยง(โบราณสถานกลมท 1) ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548. (อดส าเนา) ___________.รายงานเบ องตนการขดแตงโบราณสถานวดสามมมเมอง ต.เวยง อ. เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2549. (อดส าเนา) ___________. รายงานเบ องตนการขดแตงโบราณสถานวดสวสด(สสด) ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2549. (อดส าเนา) ___________. รายงานเบ องตนการขดแตงโบราณสถาน วดหนองมวน(ราง) หมท 3 บานจ าบอน ต.ศรบวบาน อ.เมอง จ.ล าพน. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2551. (อดส าเนา) ___________. รายงานเบ องตนการขดแตงโบราณสถานวดหนานชาง ต.ทาวงตาล อ.สารภ จ. เชยงใหม. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2546. (อดส าเนา) ___________. รายงานเบ องตนการขดแตงโบราณสถานหมายเลข 10 ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2549. (อดส าเนา)

157

กรมศลปากร. รายงานเบ องตนการขดแตงโบราณสถานหมายเลข 17 เมองเชยงแสนนอย อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548. (อดส าเนา) ___________. รายงานเบ องตนการขดแตงโบราณสถานหมายเลข 18 (โบราณสถานกลมท 12 : เชยงแสนนอย) ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548. (อดส าเนา) ___________. รายงานเบ องตนการขดแตงโบราณสถานหมายเลข 19 (เชยงแสนนอย) ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548. (อดส าเนา) ___________. รายงานเบ องตนการขดแตงโบราณสถานหมายเลข 20 (โบราณสถานกลมท 12 เชยงแสนนอย) ต.เวยง อ.เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548. (อดส าเนา) ___________. รายงานเบ องตนการขดแตงทางโบราณคดโบราณสถานหมายเลข 21 เมองเชยงแสน นอย อ. เชยงแสน จ. เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2548. (อดส าเนา) ___________. รายงานเบ องตนการขดแตงศกษาโบราณสถานวดอดม เมองเชยงแสน อ. เชยงแสน จ.เชยงราย. เชยงใหม: ส านกศลปากรท 8 เชยงใหม, 2549. (อดส าเนา) ___________. วดหนองสระ(ราง) ต.บานกลาง อ.สนปาตอง จ.เชยงใหม. เชยงใหม: ส านกศลปากร ท 8 เชยงใหม, 2552. (อดส าเนา) __________ . เวยงทากาน 1 รายงานการขดแตงและบรณะโบราณสถาน. กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2534. __________ . เวยงทากาน 2 รายงานการขดแตงและบรณะโบราณสถาน. กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2534. __________ . สถาปตยกรรมไทย โดย กรมศลปากร. กรงเทพฯ: อมรนทร, 2538. เกรยงไกร เกดศร. ทรรศนะอษาคเนย. กรงเทพฯ: อษาคเนย, 2553. กอบยศ ยมออน. "การศกษาวหารไทลอในวฒนธรรมลานนา (จงหวดพะเยาและจงหวดนาน)." วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรสถาปตยกรรม บณฑต วทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2552. คลงขอมลจารกลานนา . ประชมจารกลานนา เลม 6 จารกในพพธภณฑ เชยงแสน ภาคท 2. เชยงใหม: สถาบนวจยสงคม มหาวทยาลยเชยงใหม, 2546.

158

จารกลานนา ภาค 1, เลม 1. กรงเทพฯ: มลนธเจมส เอช ดบเบลย ทอมปสน, 2534. (พมพในวโรกาส สมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร พระชนมายครบ 3 รอบ พทธศกราช 2534). จรศกด เดชวงศญา. พระเจดยเมองเชยงแสน. เชยงใหม: สรวงศบคเซนเตอร, 2539. ชาญณรงค ศรสวรรณ. สถาปตยกรรมในพ นทประวตศาสตรเวยงกมกาม: กรณศกษา วดกานโถม. โครงการวจย มหาวทยาลยเชยงใหม, 2545. ชยวฒ บญอเนก . "วหารไทลอเมองนาน : รปแบบและคตความเชอ ." วทยานพนธปรญญา มหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรศลปะ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร , 2548. โชตมา จตรวงศ. สถาปตยกรรมวดมอญในพมาตอนลาง. กรงเทพฯ: อมรนทร, 2554. ธาดา สทธธรรม. สถาปตยกรรมสโขทย. กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2536. ธรยทธ อนทจกร. "การศกษาวหารลานนาสกลชางเชยงใหมเพอออกแบบวหารวดโลกโมฬ." วทยานพนธ ปรญญามหาบณฑต สาขาวชาสถาปตยกรรม บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณ มหาวทยาลย, 2545. นชนภางค ชมด. "การตงถนฐานและพฒนาการของชมชนโบราณในเขตเมองเชยงแสนระหวาง พทธศตวรรษท 19-24." วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตร บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยเชยงใหม, 2549. บษยา ไชยเสโน. "การศกษารองรอยทางโบราณคดจากการขดคนบรเวณทอยอาศยในบรเวณเมอง โบราณเชยงแสน ." วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตร สถาปตยกรรม บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2530. ประเสรฐ ณ นคร และปวงค า ตยเขยว. ต านานมลศาสนาเชยงใหมและเชยงตง. กรงเทพฯ: สมาคม ประวตศาสตร, 2537. ประชมพงศาวดาร ภาคท 61. พมพครงท 2. พระนคร: โรงพมพชวนพมพ, 2515. (พมพในงานศพ นางสมานทะเบยนกจ(นอม สจจะเวทะ) มนาคม 2515). ไพฑรย ดอกบวแกว. คราวเชยงแสนแตก. ม.ป.ท., ม.ป.ป.. พรรณนภา ปณฑวณช. "การศกษารปแบบทางสถาปตยกรรมวดพระธาตล าปางหลวง จงหวด ล าปาง. "วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรสถาปตยกรรม บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2546. พรรณเพญ เครอไทย. อกษรไทยนเทศ. เชยงใหม: สถาบนวจยสงคม มหาวทยาลยเชยงใหม, 2545.

159

พระนนท นนทขวาง. "การศกษา รปแบบโบสถ และวหาร ลานนาในเขตภาคเหนอตอนบน ตงแต ยคฟนฟอาณาจกรลานนา ถง ยคครบาศรวชย พ.ศ. 2339-2481." วทยานพนธปรญญา มหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรสถาปตยกรรม บณฑตวทยาลย มหาวทยาลย ศลปากร, 2544. ภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยา. ต านานมลศาสนา ฉบบวดปาแดง ภาคปรวรรต ล าดบท 9. ม.ป.ท.: มหาวทยาลยเชยงใหม, 2519. เมธ เมธาสทธ สขส าเรจ. "พฒนาการเวยงกมกามจากหลกฐานทางโบราณคด." วทยานพนธปรญญา ดษฎบณฑต สาขาวชาโบราณคดสมยประวตศาสตร บณฑตวทยาลย มหาวทยาลย ศลปากร, 2552. วรลญจก บณยสรตน. การศกษารปแบบวหารทรงปราสาทในเขตภาคเหนอ . โครงการวจย มหาวทยาลยเชยงใหม, 2542. วรลญจก บณยสรตน. วหารลานนา. กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2544. วโรจน ชวาสขถาวร. "การศกษารปแบบสถาปตยกรรมสโขทย กรณศกษาวดมหาธาต ต าบล เมองเกา จงหวดสโขทย." วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตร สถาปตยกรรม บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2545. ศกดชย สายสงห. รายงานการวจยเรอง "เวยงทากาน: พฒนาการของเมองโบราณจากหลกฐาน โบราณคดและศลปกรรม. กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2552. ______________. ศลปะเมองเชยงแสน : วเคราะหงานศลปกรรมรวมสมยกบหลกฐานทาง โบราณคดและเอกสารทางประวตศาสตร. กรงเทพฯ: กรมศลปากร, 2551. ศรพงษ สมวรรณ. "การหาคาอายของอฐจากก าแพงเมองเชยงแสนโบราณ โดยวธเทอรโมลม เนส เซนท." วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาฟสกสประยกต บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยเชยงใหม, 2547. แสง มนวทร เปรยญ. ชนกาลมาลปกรณ. กรงเทพฯ: ศวพร, 2501. สนต เลกสขม. ประวตศาสตรศลปะไทย (ฉบบยอ) การเรมตนและการสบเนองงานชางในศาสนา พมพครงท 2. กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2544. สนทนา ภรมยเกยรต . "การวางผงบรเวณพทธสถานสมยสโขทย บรเวณเมองเกาสโขทย ." วทยานพนธ ปรญญามหาบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรสถาปตยกรรม บณฑต วทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2545. สมคด จระทศนกล. รเรอง วด วหาร โบสถ เจดย พทธสถาปตยกรรมไทย. นนทบร: อมรนทรบคเซนเตอร, 2554.

160

สรพล ด ารหกล. แผนดนลานนา. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: เมองโบราณ, 2545. สรสวด อองสกล. ประวตศาสตรลานนา. พมพครงท 5. กรงเทพฯ: อมรนทร, 2551. สรสวด อองสกล ปรวรรต. พ นเมองเชยงแสน. กรงเทพฯ: อมรนทรบคเซนเตอร, 2546. สรสวสด สขสวสด, หมอมหลวง. ศลปะในประเทศพมา. กรงเทพฯ: สายธาร, 2554. สรสวสด สขสวสด, หมอมหลวง และคนอน ๆ. วหารลายค า: ลกษณะ ประวตความเปนมา และ แนวทางอนรกษ. โครงการวจยสถาบนวจยสงคมมหาวทยาลยเชยงใหม, 2539. อนวทย เจรญศภกล . “สถานภาพลานนาศกษา : สถาปตยกรรมลานนา (ประวตศาสตร สถาปตยกรรมลานนา)”. หนาจว 11 (2534): 56-83. อมพร มาลย. "การศกษาวหารลานนาในสมยการปกครองของเชอสายตระกลเจาเจดตน(พ.ศ. 2517- 2442) ในจงหวดเชยงใหม ล าปาง ล าพน." วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชา ประวตศาสตรสถาปตยกรรม บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, 2540. อรณรตน วเชยรเขยว และ เดวด เค. วยอาจ. ต านานพ นเมองเชยงใหม. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: ชลคเวอรมบคส, 2547. ภาษาตางประเทศ Fraser-Lu Sylvia. Splendour in wood the buddhist monasteries of burma. Bangkok: Orchid Press, 2001.

161

ประวตผวจย

ชอ-สกล นายเอกสทธ เรอนทอง ทอย 275 หม 30 ต.หวยสก อ.เมอง จ.เชยงราย ประวตการศกษา พ.ศ. 2542 ส าเรจการศกษาปรญญาบรหารธรกจบณฑต (บธ.บ.) สาขาการเงนและ การธนาคาร คณะบรหารธรกจ มหาวทยาลยรามค าแหง พ.ศ. 2552 ศกษาตอระดบปรญญามหาบณฑต สาขาวชาโบราณคดสมย ประวตศาสตร ภาควชาโบราณคด คณะโบราณคด บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร ประวตการท างาน พ.ศ. 2550-ปจจบน รบราชการ ต าแหนงเจาพนกงานพพธภณฑ พพธภณฑสถานแหงชาต เชยงแสน อ. เชยงแสน จ.เชยงราย

สาขาวิชาโบราณคดีสมัย ... - Silpakorn University...สาขาว ชาโบราณคด สม ยประว ต ศาสตร ภาคว

Documents